t

tcon* i inynieria niezawodnoci powinna by wykadana na starszych atach

studiw.
Materia w opracowaniu podzielono na 8 rozdziaw. W rozdziale 2. om
wiono podstawowe pojcia, stosowane wskaniki do oceny niezawodnoci
i modele czasu zdatnoci obiektw. Procesom starzenia obiektw mechanicz
nych powicono rozdzia 3. 7. kolei w rozdziale 4. podano najczciej stoso
wane modele do oceny niezawodnoci systemw. Niezawodno obiektw
biotcehniczaych zaprezentowano w rozdziale 5 a w rozdziale 6. scharaktery
zowano stosowane metody bada niezawodnoci obiektw. Wano zastoso
wania informatyk w ksztatowaniu niezawodnoci obiektw' omwiono w roz
dziale 7., natomiast metodom ksztatowania niezawodnoci obiektw powico
no rozdzia 8.
W pracy pooono gwny nacisk na opis poruszanych zjawisk, ogranicza
jc do minimum aparat matematyczny. Moe to stworzy bardziej zrozumiay
1 lepiej przyswajalny materia zawarty w niniejszym opracowaniu.
Region poudniowo-wschodni Stanowi centrom krajowego przemysu lotni
czego oraz jest powanym producentem sprztu komunikacyjnego, maszyn ro
boczych i wyrobw rynkowych. Od wyrobw tego przemysu jest wymagana
szczeglna, wysoka niezawodno i due bezpieczestwo w eksploatacji. Stawia
to przed zapleczem naukowo-badawczym i kadr inynieryjn tego regionu
szczeglne wymagania w tym zalacsie.
Maj: aa uwadze konieczno produkowania wyrobw o niezawodnoci
uzasadnionej wzgldami technicznymi i ekonomicznymi, autor jako pierwszy
w regionie ju na pocztku at 70. zainicjowa badunia nad moliwoci kszta
towania niezawodnoci wyrobw metodami technologicznymi i jednoczenie
wprowadzi! w tym czasie wykady z podstaw niezawodnoci na Politechnice
Rzeszowskiej. Umoliwio to absolwentom zapoznanie si z wanoci i pyn
cymi korzyciami z produkowania wyrobw o Sterowanej niezawodnoci.
Niniejsze wydanie opracowania, uaktualnione najnowszymi osigniciami
2 teorii i inynierii niezawodnoci, wpynie na pewno na pogbienie wied2y
o lej dyscyplinie naukowej odbiorcw zarwno wrd shalentw. jak i wszyst
kich zainteresowanych tym problemem.
Autor serdeczne dzikuje prof. dr. hab. in. Januszowi OPRZDKTF.WICZOWI 73 wnikliw i pracochonn recenzj pracy oraz bardzo yczliwe,
krytycsie i twrcze uwagi, ktre wpyny na lepsz zwarto i komunikatyw
no pracy.

2. CHARAKTERYSTYKI NIEZAWODNOCI
2.1. Podstawowe definicje
i okrelenia niezawodnoci
2.1.1. Podstaw ow e pojcia
2.1.1.1. Pojciu zw izane z obiektem
Obiekt - swoisto rozwizania problemw badania i ksztatowania nieza
wodnoci wskazujca na przydatno metod systemowych. Dlatego te obiekt
moe by traktowany jako system lub element systemu. Obiektem moe by.
w zalenoci od potrzeb lub oclu badania, element, zesp, urzdzenie, wydzia,
zakad pracy lub dowolny system,
W opracowaniu f44| podano te nastpujc definicj obiektu:
Obiekt - dowolna cz skadowa, element, przyrzd, podsystem, jednost
ka funkcjonalna, urzdzenie lub system, ktre mog by rozpatrywane indywi
dualnie. W szczeglnych przypadkach termin ten moe rwnie obejmowa
personel.
Element (niezawodnociowy) - obiekt, w ktrego opisie do badania nieza
wodnoci nie zakada si jego podziau na czci.
System (niezawodnociowy') - obiekt, ktry z punktu widzenia badania
niezawodnoci jest opisywany jako zorganizowany zbir elementw.
Obiekt dwustanowy - obiekt, ktry jest opisywany dwoma stanami: ste
nem zdatnoci i stanem niezawodnoci.
Obiekt wiclo*tanowy - obiekt, ktry jest opisywany wieloma Stanami.
Obiekt nienaprawiany - obiekt, ktry nie jest naprawiany po uszkodzeniu.
Obiekt ten moe by napraw iam y tub nienaprawialny.
Obiekt naprawlalny - obiekt, co do ktrego jest przewidziane wykonywa
nie napraw.
Istnieje podzia obiektw na obiekty techniczne i obiekty mechaniczne,
lako obiekt techniczny (rodek techniczny) rozumie si [36) wyroby bdce na
rzdziem lub pomieszczeniem.
Wyrnia si nastpujce stany obiektu:
<an niezawodnociowy stan obiektu opisany na zbiorze jego stanw fi
zycznych.

10

stan zdatooki stan niezawodnociowy. w ktrym obiekt moe wykony

wa zadania w sposb zgodny Z wymaganiami.
stan niezdatnoci - stan niezawodnociowy, w ktiym obiekt nie moe
wykonywa zada w sposb zgodny z wymaganiami.
stan graniczny stan fizyczny, w ktrym dalsza eksploatacja obiektu jest
niewskazana hih niemoliwa.
Obiekty techniczne /-punktu widzenia ich niezawodnoci (K), trwaoci (T)
t gotowoci (G) dzieli si na osiem klas. a mianowicie (461:
1.
obiekty typu L tj. obiekty, ktrym nie stawia si adnych wymaga jako*
ciowych zwizanych z ich niezawodnoci, trwaoci i gotowoci,
!T. obiekty typu R, co do ktrych podstawowymi wymaganiami s wyma
gania niezawodnociowe.
Ul. obiekty typu T, co do ktrych podstawowymi wymaganiami s wyma
gania trwaociowe (obiekty gospodarcze),
IV. obiekty typu RT, co do ktrych podstawowymi wymaganiami s za
rwno wymagania niezawodnociowe, ja k i trwaociowe,
V. obiekty typu O, co do ktrych podstawowymi wymaganiami s wyma
gania gotowociowe.
VI. obiekty typu RG. co do ktrych podstawowymi wynuganianu $ za
rwno wymagania niezawodnociowe, jak i gotowociowe,
VII. obiekty typu TG, co do ktrych podstawowymi wymaganiami s za
rwno wymagania trwaociowe, jak i gotowociowe,
VIII. obiekty typu RTG. co do ktrych wszystkie wymagania w zakresie
niezawodnoci, trwaoci i gotowoci s jednakowe.
2.1.1.2. Pojcia zw izane z ja k o c i i niezaw odnoci
Przydatno obiektu do speniania zadanych funkcji jest okrelana najcz
ciej przez takie pojcia (terminy), jak "jako", "trwao", "niezawodno".
Obecnie istniej definicje jakoci globalnej, uytkowej i jakoci globalnej
obiektu z punktu widzenia uytkownika [25,46],
Jakoci globaln obiektu jest nazywana jako ze wszystkich istotnych
punktw widzenia wszystkich zainteresowanych (uytkownicy, handel, produ
cenci. pastwo).
Jakoci uytkow obiektu nazywa si stopie dostosowania waciwoci
uytkowych okrelonych rozwizaniami i wymaganiami w dokumentacji tech
nicznej i handlowej obiektu do rzeczywistych potrzeb wynikajcych z przezna
czenia lub lunkcji obiektu.
O jakoci uytkowej najczciej stanowi cechy okrelone przez wymaga
nia dotyczce:
- funkcjonowania obiektu,
- bezpieczestwa obiektu podczas uytkowania, magazynowania, trans
portu, konserwacji, naprawy itd.,

- wygody uytkowania,
- niezawodnoci.
- trwaoci,
- ergonomii.
Do usatysfakcjonowania uytkownika nie wystarczy zaoferowanie mu
obiektu o odpowiedniej jakoci uytkowej. Trzeba jeszcze speni wszystkie
inne jego wymagania: co do ceny obiektu, kosztw uytkowania, warunkw za
kupu, dostawy, gwarancji, serwisu itd. Podsumowujc, uytkownika interesuje
jako globalna obiektu z jego punktu widzenia. Dlatego te definicja jakoci
obiektu moe by nastpujca.
Jako obiektu jest to stopie spenienia przez obiekt okrelonych funkcji
uytkowych w relacji do ceny i kosztw uytkowania, zgodnie 7. wymaganiami
uytkownikw oraz w porwnaniu z jakoci obiektw wytwarzanych przez
przodujce firmy wiatowe.
Zgodnie z ustaleniami w normie [H ] jako jest definiowana te jako og
cech i waciwoci wyrobu ub usugi decydujcy o zdolnoci wyrobu lub usugi
zaspokojenia stwierdzonych lub przewidywanych potrzeb.
Przez pojcie "wyrb" ub "usuga" rozumie si:
- wynik dziaa lub procesw* (wyrb materialny, wyrb niematerialny,
laki jak usuga, program komputerowy, projekt, instrukcja uytkowania)
lub
- dziaanie albo proces (wiadczenie usugi lub realizowanie procesu pro
dukcyjnego).
W zalenoci od poday i popytu ticzba cech okrelajcych jako obiektu
zmienia si, natomiast dwie z nich, tj. trwao i niezawodno, na og zawsze
decyduj o jakoci obiektu.
Definicji niezawodnoci moe by tyle, ile jest sposobem- oceny niezawod
noci. Wszystkie one wywodz si 7 najoglniejszej, podstawowej wartociujcoetormatywnej definicji niezawodnoci [25]:
Niezawodno obiektu jest to jego waciwo okrelona przez wartoci
istotnych w okrelonych pt7ypadkach wielkoci charakteryzujcych zdolno
obiektu speniania wymaga.
Zgodnie z prac [2$]: niezawodno - waciwo obiektu charakteryzuj
ca jego zdolno wykonywania okrelonych funkcji, w okrelonych warunkach
1 w okrelonym przedziale czasu.
W sensie waitociujco-normatywnym definicja niezawodnoci moe by
nastpujca: niezawodno obiektu jest to prawdopodobiestwo, e obiekt b
dzie sprawny w czasie (0, t).
Niezawodno jest waciwoci kompleksow, obejmujc, w zaleno
ci od przeznaczenia obiektu i warunkw jego eksploatacji, takie charakterys
tyki. jak: nieuszfcadzalno. trwao, gotowo, naprawialno i przechowywitno

12
Ilociowo niezawodno obiektu ocenia si za pomoc wskanikw wybie
ranych i wyznaczanych z uwzgldnieniem waciwoci obiektu, sposobu i wa
runkw eksploatacji. Oto najwaniejsze charakterystyki niezawodnoci.
Trwao - waciwo obiektu charakteryzujca jego zdolno zachowa
nia stanu zdatnoct w okrelonych warunkach do momentu zakoczenia eksplo
atacji.
W sensie wanociujco-norraatywnym definicja trwaoci moe by nast
pujca. trwao suma okresw, w ktrych obiekt jest sprawny, do momentu
wystpienia stanu granicznego, okrelonego w dokumentacji technicznej.
Nieuszkadzalno - waciwo obiektu charakteryzujca jego zdolno
cigego rachowania stanu zdatnoci W okrelonych warunkach a do zakocze
nia eksploatacji.
Gotowo - zdolno obiektu natychmiastowego wykonywania zada zja
wiajcych si zwykle w losowych chwilach i losowych puaktach przestrzeni.
W sensie wanociujco-normatywnym definicja gotowoci moe by na
stpujca: gotowo prawdopodobiestwo, e obiekt przystpi do realizacji
ustalonego zbioru zada we waciwym czasie i we waciwym miejscu prze
strzeni, a po ich zakoczeniu bdzie gotowy do realizacji zada nastpnych.
Naprawialnoi - waciwo obiektu charakteryzujca jego przystosowa
nie do wykonywania napraw w okrelonych warunkach eksploatacji z wykorzy
staniem ustalonych metod i rodkw.
Przecbowywalno waciwo obiektu charakteryzujca jego zdolno
zachowywania stanu zdatnoci w- czasie przechowywania i co najmniej bezpo
rednio po jego ustaniu.
W pracy [44] przyjto natomiast, c termin niezawodno jest uywa
ny tylko do oglnego nieliczbowego opisu waciwoci obiektu. Oznacza zes
p waciwoci, ktre opisuj gotowo obiektu i wpywajce na ni: mcuszkadzalno, ubslugiwaliHie i zapewnienie rodkw obsugi. Proponowana
definicja niezawodnoci pomija wic takie waciwoci obiektu, jak trwao
i przcchowywalno. Wprowadza natomiast pojcie zapewnienia rodkw'
obsugi.
Niezawodno jest tu utosamiana z gotowot - prawdopodobiestwem
e obiekt moe spenia wymagan funkcj w danych warunkach, w danej chwi
li, przy zaoeniu, e zostay dostarczone wymagane rodki zewntrzne [44J.
Obsugiwalno; podatno na obsug zdolno obiektu utrzymywani.*
ub odtwarzania stanu eksploatacji w danych warunkach, w ktrych moe on
wypenia wymagane funkcje, przy zaoeniu, c obsuga jest przeprowadzaiu
w ustalonych warunkach zachowaniem ustalonych procedur i rodkw, z kok >
zapewnienie rodkw obsugi to zdolno?* vagamzacji zajmujcej u obsug i
zapewniania w danych w^nmkach na danie rodkw potrzebnych do obv.., >
obiektu przy dann polityce ohOu*,

Z kolei przez obsug (obsugiwanie) naley rozumie zesp wszystkich

U^tmoci leemicznych i organizacyjnych, 7 c7ynnociami wcznie, majcych
celu utrzymanie lub przywrcenie takiego stanu obiektu, w ktrym moe un
W*.Ima wymagane funkcje.
Z wiciu poj identyfikujcych obsugiwanie na uwag moe zasugiwa
Mfaicja obsugi korekcyjnej, naprawy 1 odnowy. Przez obsug korekcyjn
rozumie obsug wykonywan po rozpoznaniu niezdatnoci, majc na
przywrcenie obiektowi stanu, w ktrym moe on wypenia wymagane
je.
Kaprawa jest t czci obsugi korekcyjnej, w ktrej s wykonywane
ct na obiekcie, a odnowa: przywrcenie zdamoci - zdarzeniem pulegana odzyskaniu przez niezdatny obiekt zdolnoci wypeniania wymagach ftmkcji.
,1 .U . U szkodzenia
Konkretny obiekt techniczny wykonuje swoje funkcje w zmiennych warun
ek fizycznych. nazywanych mikro* i makrootoczcmcm lub oglnie otoczOddziaywania otoczenia na obiekt mog by bardzo rnorodne,
i,punktu widzenia niezawodnoci interesujce s te oddziaywania, ktre pouj zmian waciwoci cech warunkujcych poprawn prac obiektu. Odiywtma takie s nazywane czynnikami wymuszajcymi. Decyduj one
Kjciu obiektu ze stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci. Czynniki wymu*
cc dzieli si na czynniki robocze i czynniki zewntrzne.
Czynniki robocze (wewntrzne) s to czynniki dziaajce podczas uytku*
obiektu 1 wynikaj 7. czynnoci wykonywanych przez obiekt (obcienie
itw. nacig paska w przekadni itp.).
( zynaiki zewntrzne s to czynniki wynikajce z warunkw otoczenia
nenie, wilgotno, drgania od innych urzdze, zapylenie itp.) i czynniki
tkajce z oddziaywania obsugi w procesie eksploatacji obiektu,
('szkodzenie - utrata zdolnoci obiektu wypeniania wymaganych funkcji.
J/enic moe te by definiowane jako zdarzenie polegajce na przejciu
1ze stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci.
lU/kodzcma mog by klasyfikowane wedug rnych kryteriw. Podsta1klasyfikacj uszkodze podano w tab. 2.1 LS2].
IW tkowe rodzaje uszkodze wymienione w pracy (44] to: uszkodzenia
lyc/ne. niekrytyczne, uszkodzenia wskutek niewaciwego uytkowania czy
1poNtpowanta z obiektem, uszkodzenia wskutek bdw projektowych, bpodukcyjnych, uszkodzenia istotne, nieistotne 1 inne.

14
Tabela 2.1. K lasyfikacja uszkodze obiektw
Kryterium klasyfikacji

Rodzaje uszkodze

Stopie wpywu n a /d o b ra poprawnej pracy

U szkodzona cakowite
Uszkodzenia czciowe

Fizyczny charakter powstania u e k o d u n u

U s/k o d an ia katastroficzne
Ife/kori/enia parametryczne
U & kud/cnu n R /alo n e
U & Lw tnu /atene

/w u y k / innym u a k o d ra im i
C hsnioct procesu pojaw k a u itcS n lzo i

Uszkodzenia nagk
Uszkodzenia stopaiowc

O a s wystpowania uszkodzenia

IJw & ait/aiia State

U w la d /o iu chwilowe
L A ud/enui chwilowe w ielokrotne

2.2. Wskaniki niezawodnoci obiektw

k i)

Wskanik, nuara (w odniesieniu do probabilistycznego opisu niezawodnofunkcja lub wielko uywana do opisu zmiennej losowej lub procesu

loeoJM gD

Wskaniki niezawodnoci dua do ilociowej charakterystyki niezawodno*

InM BtBbBktu Liczb* stosowanych w praktyce wskanikw wynika z definicji
m r a ^ ^ a a k t w sensie wartociujcym W powanym stopniu zalety od tego,
t ry obiekt jetf naprawtalny czy te nicnaprawialny.

2.2.1. W skaniki nicuszkadzalnosci

Podstawowym wskanikiem nicuszkadzalnoci (niezawodnoci) obiektu
jest prawdopodobiestwo dziaania (poprawnej pracy) R(t) - prawdopodobie
stwo. e obiekt moe spenia wymagan funkcj w danych warunkach w usta
lonym przetLdae czasu (ti. fc):
R (t) -P fl> t) = l

Q(0f

tiO

(2.1)

gdzie: Q<t) - dystrybuanta zmiennej losowej T czasu pracy obiektu do powsta

nia uszkodzenia.
Funkcj Q(t) mona przedstawi w postaci:
Q ti)-W r< 0 -M t).

Jeatona

Ii0

datotol(*W *dM fciQ) obiektu

(2.2)

15
Nieuszkadzalnoci pocztkow obiektu je s t
R o R < 0 )-P (T -0 )

(2.3)

W niezawodnoci przyjmuje si na ogl R(0) - 1 , co oznacza, e obiekt wczo

ny do pracy jest na pewno zdamy.
Jeeli ftmkcja niezawodnoci jest bezwzgldnie (absolutnie) ciga, to mo
na j przedstawi w postaci
R(l) = Jf(T )dt.

(2.4)

t> 0

gdzie: f(x) - gsto prawdopodobiestwa zmiennej losowej T.

hm. wan charakterystyk funkcyjn zmiennej losowej T jest funkcja
intensywnoci uszkodze X(t) okrelana za pomoc zalenoci:
3.(1)

1 <IR(t)
R(t) dl

(2.5)

lub:
(

2 . 6)

Intensywno uszkodze jest wanym wskanikiem nieusAadzalnoci. po

niewa charakteryzuje w kadej chwili t wzgldne pogorszenie si niezawodno
ci obiektu przypadajce na jednostk czasu, czyli
m

- RO -RO +A t)
R (t)A t

Intensywno
jak pokazano na rys. 2.1.

(2.7)
x(t) w niektrych obiektach zmienia si w czasie,

Miar wyczerpywania si zapasu moliwoci wykonania przez obiekt zada

nia jest funkcja
A ( t) - jx ( t) d t ,
o

1* 0

(2.8)

zwana skumulowan intensywnoci uszkodze lub funkcj wiodc.

Dalsze wskaniki intensywnoci uszkodze s nastpujce:
1. (Chwilowa) intensywno uszkodze. X(t) - granica, jeli laka istnieje,
stosunku prawdopodobiestwa warunkowego, e chwila T uszkodzenia obiektu
znajdzie si w danym przedziale czasu (t, t * Al), do dugoci tego przedziahl At.
gdy Al dy do zera, przy zaoeniu, e obiekt je&l w stanie zdatnoci na poczt
ku przedziau czasu.
2. rednia intensywno uszkodze, X(ti, ta) rednia warto chwilowej
intensywnoci uszkodze w danym przedziale czasu (t|, t2). Mona j wyrazi
zalenoci:
M m , ) - ! fMT)dx
I
1,

(2.9)

y (Chwilowa) intensywno strumienia uszkodze, z(t) - granica, jeli taka

istnieje, stosunku redniej liczby uszkodze naprawianego obiektu w przedziale
czasu (t. t * Al) do dugoci tego przedziau Al, gdy dugo przedziau dy
do zera.
Intensywno t wyraa zaleno:
) - m E[N(.* j MH N ( 0 )
*-**
At

(2 t0)

gdzie: H - warto oczekiwana,

N(t) liczba uszkodze w przedziale czasu (0, t).
4. rednia intensywno strumienia uszkodze, (t,, ti) rednia warto
chwilowej intensywnoci strumienia uszkodze w danym przedziale czasu (t,. tj):
/z ( t) d t

(2.11)

5. Zasb ustalony z , - ilo pracy, jak moe wykona obiekt, przyjta

umownie, po ktrej wykonaniu naley obiekt wycofa t eksploatacji.
6. (iim m a-proceatow y zasb pracy taka warto T, zasobu ustalonego,
w In fc A En w> a a t *<........ " i r

17
Obiekt ma na przykad gamma-procentowy zasb pracy '0.9 = 1000 h,
co oznacza, e jeli obiekt przepracuje 1000 h. to z prawdopodobiestwem
R( 1000) * 0,9 nie ulegnie uszkodzeniu.
Istniej te. wskaniki dotyczce oczekiwanych czasw do pierwszego
uszkodzenia, midzy uszkodzeniami i czasu dziaania midzy uszkodzeniami.
Czsto w praktyce wygodniej jest charakteryzowa niezawodno obiektu
za pomoc wielkoci liczbowych. Najwaniejszym wskanikiem liczbowym jest
oczekiwany czas pracy (trwao) obiektu:
T, E (T ) = J t f ( t ) d t - j R ( t ) d t
o
o

(2.12)

Inn liczbow charakterystyk jest wariancja czasu pracy obiektu:

(2.13)

S* - J ( t - T ) * f(t)d t

Niezawodno obiektu ju uytkowanego przez pewien okres jest na og

inna ni niezawodno lego samego obiektu w chwili rozpoczcia jego uytko
wania. Niezawodno takiego obiektu okrela si za pomoc oczekiwanego, po
zostaego (resztowego) czasu zdamoci (51):
r( t)- E ( T

t/T S t),

IkO

(2.14)

lub te wzorem (11J:

R (tr) P ( T - t > A t / T i t ) i

R ( tf d t)

(2.15)

R(t)
Zalenoci funkcyjne pomidzy wybranymi wskanikami niezawodnoci
'przedstawiono w tab. 2.2.
Inn grup charakterystyk liczbowych niezawodnoci stanowi: moda,
. kwanty!, mediana.
Moda M(T) jest to taka warto zmiennej losowej T. dla ktrej prawdopostwo wystpowania jest najwiksze.
Kwaatylc rzde p s to takie wartoci t, zmiennej losowej, dla ktrych
ybuanta ma warto p
F(t#) - J f < t ) d l - p
M cdlaaa h | j N l l D M 9 h i < # e i M t M n n wartotei p Q.

(2 1 6 )

1
Tabela 2.1 Zaernoo funlcyjoc nm^ljr wtkaftflcami niezawodnoci

Wrory da w y/iuca na powstaych funkcji

Funkcja

o to

I- R ( t >

0(0

to

U t)

A ft)
ii> rR (t)i

>>

<KKO

> -Q (0

dl

- li.U - Q ( 0 ]

ftt)
>

U t)
A (t)

jf( T ) d r

J f( t) d i

? r(t)d t

1
i- k iiM

1- e

c
w A ( t)

I- d

' A tO ^ ^ n
dt

- ir jf( t ) d t ]

1
JX(T)d T

MO)
di

Estymacj wskanikw niezawodnoci przeprowadza si metodami staty

stycznymi, na ogl dwoma sposobami. Pierwszy z nich polega na okrelaniu
wskanika populacji (jeeli m ana jest posta rozkadu zmiennej losowej T czasu
zdolnoci obiektu), drugi za na bezporednim oszacowaniu statystycznym war
toci wskanika z prbki.

2.2.2. W skaniki gotowoci

Do najwaniejszych wskanikw charakteryzujcych gotowo nale.
1. Gotowo chwilowa A(t) - prawdopodobiestwo, e obiekt moe wype
nia wymagan funkcj w danych warunkach, w danej chwili, p n y zaoeniu e
zostay dostarczone wymagane rodki zewntrzne.
Gotowo chwilow mona przedstawi wzorem:
A (t) =

KCTo)
F.(Te) + E (T J

(117)

gdzie: T* T , - zmienne losowe czasw utrzymywania si obiektu w stanic

zdatnoci i podczas obsugiwania.2
2.
Gotowo rednia A(ti, tj) jest zwizana z gotowoci chwilow A(t)
nastpujc zalenoci:
A (t,.ta)

Al

A(t)dx

(2. U)

19
3. Nicgotowo chwilowa U(t) - prawdopodobiestwo, e obiekt nie jest
w stanic wypenia wymaganej funkcji w danych warunkach, w danej chwili,
przy zaoeniu e zostay dostarczone wymagane rodki zewntrzne.
4. Nicgotowo rednia U fa, t2) podawana zalenoci*:
U (l,.i2) ~ W
) d i
l2 ll

(2.19)

5. Gotowo asymptotyczna A
granica, jeli taka istnieje, gotowoci
chwilowej, przy czasie dcym do nieskoczonoci rozwaana w celach mode
lowania.
6. Gotowo stacjonarna rednia warto gotowoci chwilowej w warun
kach stacjonarnych w danym przedziale czasu.
7. Oczekiwany czas zdamoci, MUT - warto oczekiwana czasu zdolno
ci, okrelana wedug zalenoci (2.12).
Dalsze wymienione w pracy [44] wskanik) gotowoci to: nicgotowo sta
cjonarna i asymptotyczna U, rednia gotowo asymptotyczna A i asympto
tyczna U. oczekiwany czas przestoju z przyczyn wewntrznych MDT i oczeki
wany sumaryczny czas przestoju z przyczyn wewntrmych MADT.

2 .23. W skaniki obsugiwalnoci

i zapew nienia rodkw obsugi
Obsugiwaino i zapewnienia rodkw obsugi s charakteryzowane nast
pujc grup wskanikw.
1. Prawdopodobiestwo obsugi M fa, tj) prawdopodobiestwo wykona
nia w ustalonym przedziale czasu aktywnej obsugi obiektu eksploatowanego
w okrelonych warunkach, przy zaoeniu e obsuga jest przeprowadzana
w ustalonych warunkach z zastosowaniem ustalonych metod i rodkw. Wska
nik ten mona wyrazie zalenoci:
M (t|1tJ ) - P ( T p, < t ) - J f |W(i)dT
o

(2.20)

w ktrej: Tp - zmienna losowa oznaczajca czas od chwili wystpienia uszko

dzenia do chwili przywrcenia obiektowi zdolnoci,
T , . - T b + To

fdzac: T- zmienna loaowa oznaczajca czas waciwej obsugi,

Tf - zmienna loaowa bdca rnic midzy T^, i Tr

20
2. (Chwilowa) intensywno naprawy. p(t) granica, jeli taka istnieje, sto
sunku prawdopodobiestwa warunkowego zakoczenia obsugi korekcyjne)
w przedziale czasu (t, l f Al) do dugoci tego przedziau czasu dl, dla dl d
cego do rera, przy zaoeniu e dziaanie nic zakoczyo si na pocztku tego
przedziau czasu.
3. rednia intensywno naprawy, jl(l,t t2) - rednia warto chwilowej
intensywnoci naprawy w danym przedziale czasu (t(, i2):

2 . 21)

Pozostae waniejsze wskaniki dotycz oczekiwanych czasw: naprawy,

aktywnej obsugi korekcyjnej, czasu do odnowy, dotycz te stopnia wykrywal
noci niezdatnoci, stopnia naprawialrtoci, oczekiwanego opnienia logistycz
nego i innych.

23. Modele probabilistyczne

czasu zdatnoci obiektw
W teoni i inymeni niezawodnoci do estymacji wskanikw niezawod
noci najczciej stoeujc si takie rozkady zmiennej losowej T czasu zdatnoci obiektw, jak wykadniczy, Weibulla, normalny, logarytmo-normalny
i gamma |4o).
I Rozkad wykadniczy
Rozkad wykadniczy zmiennej losowej czasu zdatnoci obiektu stosuje si
do obiektw, w ktrych uszkodzenia maj charakter awarii, tzn. e w zasadzie
wystpuj na skutek zadziaania przyczyn zewntrznych, ktre pojawiaj si
przypadkowo i ze staym nateniem. W dowolnym przedziale czasu jest tak
samo moliwe wystpienie uszkodzenia. Z tego wynika, e intensywno uszko
dze jest staa. Obecnie czsto stosuje si rozkad wykadniczy ze wzgldu na
prostot oblicze. Charakterystyki funkcyjne dla tego rozkadu przedstawiono
na rys. 2.2.
II. Rozkad Weibulla
Rozkad Weibulla jest oglniejszy ni rozkad wykadniczy. Rozkad ten
charakteryzuje si zmienn intensywnoci uszkodzenia o przebiegu monofo
nicznym Rodzina rozkadw Weibulla jest dwuparametrow rodzin, zawiera
jc rodzin rozkadw wykadniczych (dla a - l ) . Dlatego dowolny rzeczywi
sty rozkad o wiele lepiej mona przybliy rozkadem Weibulla ni rozkadami
wykadniczymi. Rodzin takich rozkadw pokazano na rys. 2.3.

21

t* 0
t< 0

W)
;

VI)

A<t)

HCT>-rCt

t? o
t< 0

p i-c o n s t

tso

io.

KO

fM,
\0.

t >0
t< 0

|X = const
1o.

Rys. 22 . Gunkicrystylci linkcyjne raAbdu wykadniczego

>0
t<

22
lll. Rozkad normalny
Zazwyczaj rozkad normalny mona wykorzysta, jeeli gsto l|[l) jesi
jednomodalna i symetryczna oraz $ E(T). Charakterystyki funkcyjne dla
omawianego rozkadu podano na rys. 2.4.

Przy bardzo maym odchyleniu standardowym s obiekty prawie wycznie

uszkadzaj si w czasie bliskim oczekiwanego czasu pracy do uszkodzenia.
IV. Ro2kad logaryimo-normalny
Rozkad logarytmo-normalny mu zastosowanie w razie uszkodze powo
dowanych stopniowo powikszajcymi si pkniciami zmczeniowymi. Roz
kad ten mona aproksymuwa rozkadem normalnym przy spenieniu warun
ku s < 0.2.
V. Rozkhul gamma
Rozkadem gamma przyblia si czsto jednomodane niesymetryczne roz
kady, dla ktrych rozkad normalny nie jest adekwatny. Rodzina rozkadw
gamma zawiera rodzin rozkadw wykadniczych (dla a 1).

23
W zakoczeniu naley podkreli, e obecnie istniej opracowane algoryt
my do obliczania wskanikw niezawodnociowych, z moliwoci aproksymowams zmiennej losowej T du liczb rozkadw gstoci prawdopodobie
stwa. co umoliwia bardzo dokadne ustalenie poziomu zgodnoci rozkadu em
pirycznego (na podstawie danych statystycznych) z przyjtym rozkadem teore
tycznym.

4. NIEZAWODNO SYSTEMW
4.1. Struktura niezawodnociowa systemu
W an&lizie niezawodnoci obiekt jest rozpatrywany jako system hierar
chiczny. Organizacja systemu odwzorowuje rozmieszczenie podsystemw (ele
mentw) o okrelonych waciwociach i sposoby ich czenia.
Struktura systemu jest opisywana nastpujco 136]:
S *<E ,W ,R >

(4.1)

gdzie: E - |Ei}, i - i , 2..... n zbir wszystkich podsystemw,

W - {Wj, Ej), j = 1, 2 ,..., m - zbir wszystkich istotnych waciwoci
podsystemw,
K * {Ki (W,)}, 1= 1,2..... k - zbtr relacji przyporzdkowanych posz
czeglnym waciwociom podsystemu.
Waciwoci podsystemu (elementu) s to (35) cechy umoliwiajce
uszczegowienie i identyfikacj obiektu bada w* podanym stopniu. Gwne
waciwoci obiektu s te nazywane atrybutami.
Zbir E opisujcy skad systemu spenia warunki:
E

(E i: z(Ei, Wj)|

(4.2)

przy czym: z(E* Wj) - charakterystyka formy zadamowg i-tego podsystemu.

Podsystem E, jest opisany waciwoci W, < W. Mona wic zapisa:
z(K|, W,) => E, e F. a W, e W

(4.3)

Za pomoc dekompozycji nastpuje uszczegowianie waciwoci i za

chodzcych relacji w systemie.
Cechy wejciowe systemu s wyznaczane przez cechy elementw systemu.
Dla kadej cechy x, (i = 1, k,) j-tego elementu, na podstawie kryteriw nieza
wodnoci. ustala si wymaganie [7,10,21):
a ^ X ij< b *
gdzie: a^ i \ - odpowiednio dolna i grna warto cechy X,.

(4.4)

71

Cechy {cechy zdatnoci) obejmuj nastpu jce podzbiory:

- konstrukcyjne f)w - charaktery/igce dokadno wymiarowo-k&itallow elementw.
- materiaowe W* obejmujce waciwoci tworzywa,
- warstwy wierzchniej S.w podajce charakterystyk warstwy wierzch
niej elementw,
- montaowe M, - okrelajce stan zamontowanych elementw w sys
temie.
Zbir tych cech powinien spenia zaleno:
R tO J D ^ W ^ S -^ M )

(4.S)

Wartoci graniczne waciwoci poszczeglnych cech wyznaczaj obszar

a (hiperprzestrzed jakoci) w wielowymiarowej przestrzeni fizyc/nej n s i je
eli stan wszystkich cech zbioru zdatnoci zawiera si w obszarze f to ozna
cza, e rosiay spenione warunki zachowania wczeniej ustalonej funkcji K(t).
Jeeli niezawodno elementw wyznacza jednoznacznie niezawodno
systemu, mwi si, e okrelona jest stru k tu ra niezawodnociowa systemu
StrukTui t trzeba odrni od innych struktur tego systemu, np. od jego struk
tury funkcjonalnej [29,40J.

4.2. Struktura szeregowa systemu

Systemem 0 Strukturze szeregowej (systemem szeregowym (rys. 4.1)) na
zywa si taki system, ktrego czas pracy do uszkodzenia T. moe by zapisany
wzorem:
T, = min {T;} m in f l j,..., T ...,T * )

l i m

(4.6)

Wynika z tego, e w arunkiem poprawnej pracy systemu szeregowego jest pozo

stawanie w 7datnoci wszystkich jego elementw.
T,___

Ry. 4 I. System o strakturae szelepowej

T,

f
R,

|_______ j
R.

___ T

I
R,

Prawdopodobiestwo, e czas pracy T systemu bdzie nic mniejszy ni

t > 0. ta i. prawdopodobiestwo zdarzenia T. > t jest niezawodnoci systenw
i mona napisa je wzorem:
R<0" P<T, nunfT,} 2 1)

(4.7)

72
Uwzgldniajc wymagania (4.4) i nalenoci (4.5), niezawodno K,(c)
mona wyrazi nastpujco [21]:
R .< 0 " p < $ Ai>

(4.8)

gdzie: Ai - 7ilar7tmie polegajce na tym. e 1-ta cecha systemu spenia wyma

gania (4.4) i (4.5)
N o=k,+k-2+ ...+ kN

(4.9)

Jeeli zdarzenia A| (l1, Na) s stochastycznie niezalene, to niezawodno

systemu o strukturze szeregowej mona wyznaczy 2a pomoc wzoni
K , ( t ) - n Rt<)
I-I

<4 -o>

gdzie R,(t) prawdopodobiestwo speniania wymaga przez i-ty element sys

temu okrelane za pomoc wzoni
R i(0 -rU
r*

(4.U )

gdzie ^ - prawdopodobiestwo spenienia wymaga (4.4) i (4.5) przez 1-i

cech i-tcgo elementu.
Ze wzoru (4.10) wynika, e niezawodno systemu o strukturze szeregowej
ronie wraz ? popraw niezawodnoci jego elementw, natomiast maleje wraz ze
wzrostem lic2by tych elementw.
Intensywno uszkodze systemu o strukturze szeregowej wynosi:
MO = M t)+ - + U O

(4-12)

Pixlane wzory okrelaj niezawodno systemu jedynie w sposb przy

bliony.

4.3. Struktur)' z nadmiarem

4 3 .1 .

Pojcie n ad m iaru

W rzeczywistych systemach mog wystpi sytuacje, kiedy rue/godno

niektrych oech z wymaganiami niezawodnociowymi nic powoduje p r a jk ia

73

systemu do stanu niezdatnoci lub powodiye przejcie systemu do stanu umow

nie zwanego stanem poredniej zdatnoci, w ktrym w okrelonych warunkach
system moe zrealizowa przewidziane zadanie. Takie systemy s okrelane ja
ko systemy 7 nadmiarow struktur niezawodnociow. Wyrniane formy
nadmiaru s nastpujce [21J.
1. Nadmiar strukturalny. System laki skada si z elementw podstawowych
realizujcych jego funkcje oraz z elementw rezerwowych wczajcych si do
pracy w razie uszkodzenia si elementw podstawowych.
2. Nadmiar funkcjonalny. Niektre elementy takiego systemu s wielofunk
cyjne. Element wykonuje cile okrelon funkcj, natomiast w okrelonych sy
tuacjach moe peni dodatkow ftmkcj elementu uszkodzonego. Dla przykadu
funkcj podwozia samolotu jest zapewnienie startu i ldowania samolotu, a po
krycia samolotu zapewnienie odpowiednich ksztatw aerodynamicznych samo
lotu. W razie uszkodzenia podwozia pokrycie spenia zastpczo fiinkcj podwo
zia. umoliwiajc awaryjne ldowanie samolotu.
i . Nadmiar czasowy. Do wspdziaania elementw systemu s wprowa
dzone okrelone normatywy czasowe, w ktrych zakresie wspdziaanie moe
\ by realizowane. Na przykad w samolocie w ukadzie: obiekt klimatyzowany
Vurzdzenie klimatyzujce jest ustalony przedzia czasowy, w ktrym obiela kh^HMtyzowany moe bezawaryjnie funkcjonowa po uszkodzeniu urzdzenia klijStttyzujcego. Wane jest to szczeglnie w czasie lotu samolotu na duej wyso: koci, w warunkach zmniejszenia si tlenu w powietrzu, co wpywa mekorzystl mc na sprawno pilota.
[
4. Nadmiar informacyjny. Niektre systemy wymagaj dublowania in
formacji. Moe to by np. informacja wietlna i mechaniczna. Systemy wy: poraone w takie elementy s okrelane jako systemy z nadmiarem informa
cyjnym
5. Nadmiar parametryczny. Systemy o duych wymaganiach zarwno CO do
'niezawodnoci, jak i bezpieczestwa (np. samoloty) maj nadmiar mocy nap
dowej. Zazwyczaj w samolotach dwusilnikowych moc jednego silnika umoli
wia lot samolotu (z ograniczeniem), pomimo uszkodzenia sinika drugiego. Po
dobnie mona powiedzie o wielocylindruwym silniku spalinowym. Moe prai oow arazncylindrw isilnikjesiw stanierdam oci.
6. Nadmiar wytrzymaoci. 7. powodu trudnoci w ustaleniu rzeczywistego
wpywu oddziaywania czynnikw wymuszajcych projektowany system wpro
wadza si tzw. wspczynniki bezpieczestwa. Systemy takie okrela si jako
majce nadmiar wytrzymaoci.

74

4.3.2. Systemy z nadmiarem strukturalnym

4J1.2.I. Metody rezerwowania
Nadmiar strukturalny polega na wyprowadzaniu do systemu dodatkowych
(rezerwowych) elementw. Na rysunku 4.2 pokazano rne sposoby wczania
elementw rezerwowych (21J.
RE2ERWGWW
STmaauwaKl

I ZbalnoM
I ceWowa

ZtownoSd 1
ittM w |

Z rreerywirtym 1
1 ZUsakrym
1 przslacznMwn pasWcznUrieni |
R azam i

__ehonfa

R nanw

I nsotoas w

Rezerwa H

czatdowocbcMgoftd

Rys. 42 Klasyfikuj* rezerwowania smlcturalnejo

1.
Rezerwowanie oglne - polega na rezerwowaniu caego mysiemu pod
stawowego systemem realizujcym tak sam funkcj (rys. 4.2). Na przykad
dwie analogiczne radiostacje na pokadzie aamulotu: jedna radiostacja realizuje
zadania, druga znajduje si w rezerwie. Innym przykadem jest podstawowy
i awaryjny ukad wypuszczania podwozia. Ukad awaryjny rni si konstruk
cyjnie od ukadu podstawowego.
#1

b>

Ry. 4.2. Rezerwowanie oglne. ) obcione, b) Mcobctaooe

2. Rezerwowanie rozdzielcze - polega na rezerwowaniu kadego elementu

systemu identycznymi elementami (rys. 4.4). Na przykad na pokadu* samolotu
j a t zainstalowani radiostacja pokadowa, ponadto w rezerwie majdujc u * Mok

7
nadawczy l blok odbiorczy, w razie uszkodzenia tych blokow $ one zastpc
wane blokami rezerwowymi.
f)
. t-CZZ-^

m t-rry

t-c i-

t-C 3 -

- c z > ^

Rys. 4.4. Rezerwowanie rczdzickzc: a) obcione. b> nicobcizonc; k - kromot rezerwowania

3.
Rezerwowanie mieszane - polega na rezerwowaniu czci s
w sposb Oglny (I na rys. 4.5), a czci systemu w sposb rozdzielczy (II n
rys. 4.5). Na przykad w rozpatrywanej uprzednio radiostacji pokadowej uka
nadawczo-odbiorczy jest rezerwowany w sposb oglny, a blok zasilania w $p<
sb rozdzielczy.
W celu scharakteryzowania rozmiarw rezerwowania stosuje si miar
zwan krotnoci rezerwowania ( k). Krotno rezerwowania k jest to stosune
liczby elementw rezerwowych n, do liczby elementw* rezerwowanych i y
(4.12

Rozrnia si rezerwowanie z krotnoci cakowit, gdy = 1 i n , 2 l.o r a

z krotnoci uamkow, gdy rip > I. Przykady systemw z rezerw o kronoi
cakowitej pokazano na rys. 4.3 :4.5, a systemw z rezerw o krotnoci uamki
wej (rezerwa przesuwajca si) - na rys. 4.6.

Ryt 4.5, Przykad rezerwowania mieszanego I pMBerwowanie oglne, tl rezerwowanie rozdzielcze;

* - k retaott tezerw D w nu

System ma rezerw przesuwajc si, jeeli dwa elementy lub wicej r<
zerwujc si grup elementw rezerwowych, z ktrych kady moe zastpi dc
wolny element rezerwowany (np. m bezpiecznikw rezerwowych na n robc
ezych). Przykad rezer wy przesuwajce] si pokazano na rya. 4.6, gdzie widlast

76
strofki symbolizuj moliwo zastpienia dowolnego elementu rezerwowa*
nego.

Rys. 4 6 Pi7yUal rezciwowtfiia pRBm jM jo ifc:

kfMftfti !C2CfoKlia

Rezerwowanie wymaga istnienia przelc nuku, ktrego rol moe spenia

operator lub automat. Funkcja przecznika polega na staym ledzeniu zduinoci
eiententu podstawowego (rezerwowanego) i elementw rezerwowych oraz w
czeniu zdatnego elementu rezerwowego zamiast elementu roboczego pa jego
uszkodzeniu. Przccnrik charakteryzuj nastpujce parametry:
Tp czas przeczania.
Pp - prawdopodobiestwu wykonania poprawnego przeczenia,
ft/t) - prawdopodobiestwo zdataoci przelicznika w chwili t.
W teorii rezerwowania wyrnia si dwa typy przecznikw:
1) idealny, gdy tp - 0. a R,, = Pp = l,
2) rzeczywisty, gdy R 1 i Pf < l uraz t kO.
Ze wzgldu na stopie obcienia, w jakim znajduj si elementy rezerwo
we, rozrnia si trzy typy rezerwy:
1) rezerwa obciona (gorca) - elementy rezerwowe znajduj si w stanie
gotowoci do podjcia pracy, czyli s obcione tak jak elementy robocze,
2) rezerwa czciowa obciona (ciepa) elementy rezerwowe s w stanie
dyurowania i czciowo przygotowane do podjcia pracy: warunki eksploatacji
elementw rezerwowych s agodniejc od warunkw, w jakich znajduj st
elementy robocze.
3) rezerwa mcobcioaa (zimna) - elementy rezerwowe me s obcione
i pozostaj w stanie rezerwy.
Stosowanie rezerwy polepsza niezawodno systemu. Wielko okrela
jc przyrost niezawodnoci systemu po wprowadzeniu rezerwy nazywa si
skutecznoci rezerwowani*. Miar skutecznoci rezerwowania jest zysk re
zerwowania p, definiowany jako iloraz wartoci miary niezawodnoci systemu
z K-krotnyra rezerwowaniem przez warto miary niezawodnoci systemu bez
rezerwy:

p(l)

K ,(t)

(4.1<

R*<0
gdzie: Rj(t) - funkcja niezawtidnoci systemu bez rezerwy,
Rj(t) - funkcja niezawodnoci systemu z c-krowym rezerwowaniem.

43.2.2.

S tr u k tu ra rw nolega system u

Systemem o strukturze rwnolegej (rys. 4.7) nazywa si kady system, kl<

rego czas pracy do uszkodzenia T* moe by wyraony wzorem
(4.1

fipl
gdzie: Tj - czas pracy do uszkodzenia j-lego elementu.

Oznacza to. e warunkiem poprawnej pracy systemu rwnolegego jesr p

zostawanie w zdatnoci pt^najrm icj jednego jego elementu.
T,

Rys. 4.7 Systemo nwtawze rwnolege;

Prawdopodobiestwo, e czas pracy Ta systemu bdzie me mniejszy r
t > 0, tzn. prawdopodobiestwo zdarzenia Ta 2 t, jest niezawodnoci systen
loleglcgo. tj.
R ( l) - P(T * c m x |Q j) 2 1)

(4.1

Kiedy czasy pracy Tj poszczeglnych elementw s wzajemnie such

[tycznie niezalene i elementy pozostaj w rezerwie gorcej, niezawodno s>
temu rwnolegego mona obliczy ze wzoru
R ^ o - P O j^ o .i- n r i- R /o ]
H

(4.1

EMO P(Tj i t)

(4.1

gdzie

n
Jeeli rozwaany system jest zbudowany z elementw o jednakowej mera*
wodnoci. tzn. jest systemem jednorodnym, to wzr (4.17) przybierze posta
(4.19)

R * 1 - (1 - R)n

z ktre) wynika, e niezawodno systemu rwnolegego ronie wraz z popraw

niezawodnoci R jego elementw oraz ronie wraz. ze wzrostem liczby tych ele
mentw.
Charakterystyczn cech systemu o strukturze rwnolegle) jest lo. e przy
'o staje si on systemem prawie niezawodnym.
4 .3 .2 J. S tr u k tu ra progow a system u typu " k z n "
Systemem o strukturze typu "k z n" (rys. 4.8) nazywa si kady system,
ktrego czas pracy do uszkodzenia
jest zdeterminowany poprawnoci dzia
ania co najmniej 1 k < n spord n elementw. System jest w stanie zdatnoci
jedynie wwczas, kiedy co najmniej k spord n jego elementw znajduje si
w stanic zdatnoci. Dopuszcza si tu uszkodzenie co najwyej n ~ k elementw
systemu.
>

o)

r,

r,

t,

n.

*k * n*

Rys 4.8. Sywm o suukturzc pn^w ej typu *k z *: a) oznaczenie

systemu, b) przykad systemu "2 z 3"
Prawdopodobiestwo, e system typu "k z nHzbudowany 7 elementw nieawodnociowo jednorodnych (o jednakowej niezawodnoci) bdzie przebywa
w stanic zdatnoci co najwyej przez czas Tu i t, nazywa si niezawodnoci
systemu i mona jc wyrazi wzorem
R ta(R .k.n)*P< T ta ^ > - t ) R ,(l -

(4-20)

W celach rachunkowych jest te zalecany wzr

(4.21)

79
Warto podkreli, e systemy o strukturze szeregowej i rwnolegej s
szczeglnymi przypadkami systemu "k z n", mianowicie system typu "n z n jest
systemem szeregowym, natomiast system typu at z n" jest systemem rwno*
legym.
4.3.2.4. S tru k tu ra szeregow o-rw nolega system u
System o strukturze szcrcgowo-rwnolegej (rys. 4.9) jest to taki system,
ktrego czas pracy do uszkodzenia Ts* moe by napisany wzorem:
Tgg >-Ru\(min(T|))
gdzie:

(i * 1......m; j - 1,..., n)

(4.22)
czas pracy i-tego elementu znajdujcego
si w j-tym podsystemie.

Prawdopodobiestwo, e czas pracy systemu szcrcgowo-rwnolegego b> 0, t m prawdopodobiestw^ zdarzenia Tj* >. t, jest nieodnoci systemu i mona to op isa wzorem

d n e nie mniejszy ni t

RCO = PO max {nun (T ,)U l)

(4.23)

Kiedy czasy pracy poszczeglnych elementw systemu s wzajemnie stoycznie niezalene i elementy pozostaj w rezerwie gorcej, niezawodno
aanego systemu mona okreli ze wzoru

$0
K (t)= H (T w a i ) - [

no

n * .< o >

i- i

i- i

(4 24>

gdzie: B-,(0 ^ P(T* > t>

(4.2S)

jest niezawodnoci i-tego elementu znajdujcego si w i-tym stanie.

Je li rozwaany system jest systemem niezawodnociowo jednorodnym,
to jego niezawodno mona wyrazi wzorem
R = l-0 -R T

<4-26)

4 ^ .2 .5 , S tr u k tu ra rw nolcgo-szeregow a system u
Systemem o strukturze rwnolcglo-szeregowej (rys. 4.10) lub systemem
rwnocglo-szcrcgnwym jest nazywany kady syklem, ktrego czas pracy do
uszkodzenia Trs moe by napisany wzorem
Tm n w i {Tnax(T)}

(4.27)

gdzie: T j(i 1,,.., m; j = 1..... n) - czas pracy i-tego elementu znajdujcego

Si w j-tym podsystemie.
Tu

Tu

Ryt. 4.10. System e ttnikturac r6*m k'glo m rtg gw|

T^,

Prawdopodobiestwo, e czas pracy systemu rwnolcgo-szcrcgowego bd n e nic mniejszy ni t > 0. tzn. prawdopodobiestwu zdarzenia T m > t. jest nie
zawodnoci systemu i jest okrelone wzorem
i

(4.28)

R*$(t) ~ P(T*s min {mx(T,) > t

,, Kiedy trwaoci poszczeglnych elementw systemu s wzajemnie siochastycz\ me niezalene i elementy' pozostaj w rezerwie gorcej, niezawodno systemu

(4.29)

w - p a s o-= U u - n o - - R j(*i

(4.30)

' gdzie: R,(t) = P(Qij 2 1)

jest niezawodnoci i-tego elementu znajdujcego si w j-tym podsystemie.

Jeeli rozwaany system jest niezawodnociowe jednorodny, to jego nie*
odno mona wyrazi wzorem
(4.30

R a s - f l- ( l- R ,T
iU .2 .6 . System y itc ra c y jn e (m oduow e)

Wiele systemw ma t waciwo, e ich rozwj moe si odbywa w spoab itcracyjny. Rozbudowa systemu odbywa si w ten sposb, c jego elementy
s nstpowane odpowiednimi moduami wieloelementowymi, w wyniku czego
teba elementw systemu ulega kolejnym zwielokrotnieniem. W efekcie tego
^^powiednim zmianom ulega trwao i niezawodno systemu.
* Istot metod iteracyjnych mona wyjani na nastpujcym przyka
dne (34]. Niech bd dwa dowolne systemy o niezawodnoctach R* oraz Ru
(rys. 4.11). Systemy te mona czy zc sob wedug posianych metod, tj. szc*
*
rwnolegle lub w sposb mieszany. Mona te. zastosowa tu inny spo
sb pocze tych systemw, zgodnie z ktrym kady element systemu A ub 6
e zastpowany odpowiednio systemem A bd B.

ftp . 4 11 SyMiny A w u B l Kh
|B n*T ury w e ew o d e d e iee e

82
Moliwe s nastpujce przypadki tworzenia systemw tteracyjnych:
1) autoiteracja systemu A (iteracja 7 samym sob), kiedy poszczeglne
elementy systemu A s zastpowane systemem A,
2) iteracja systemu A przez system B. kiedy poszczeglne elementy syste
mu A s zastpowane systemem B.
3) iteracja systemu B przez system A, kiedy poszczeglne elementy syste
mu B s ustpowane systemem A.
4) autoiteracja systemu B (iteracja 7. samym sob), kiedy poszczeglne ele
menty systemu B s zastpowane systemem B.
Oglnie po n iteracjach niezawodno i liczb systemw iteracyjnych mo
na wyznaczy / nastpujcych wzorw rekurencyjnych:
R < R .R A{RAt - R * ( K ) . - J }
R1,'* ^ ) - R A{R ,[....,R B(R).....l}

2)

R|w(R) R ,{ R * l-..R A(R X -J}

Ri"'<R)R8{RB[,....M K >.... I)
oraz
1. N{fl - n a n (; '
2 . N * ^ -N a 1 C
3. N ^ - N , N'a0)

(4.33)

4. n ib, n u j C
Po wykonaniu odpowiednich oblicze mona si przekona, c w wyniku
kolejnych autoitcracji systemu A niezawodno tworzonych w ten sposb sys
temw gwatownie maleje. Natomiast w razie iterowania systemu A syste
mem B niezawodno tworzonych systemw si zwiksza i dy do wartoci L
W przeciwiestwie do tego przypadku iteracja systemu B systemem A pociga
za sob spadek niezawodnoci tworzonych systemw. 7. kolei autoiteracja sys
temu B prowadzi do gwatownego zwikszania niezawodnoci tworzonych
systemw.
Niezawodno systemw: szcrcgowo-rwnolegcgo, rwnolego-szerego
wego i iteracyjnego mona te wyznaczy metod redukcji. Polega ona na stop
niowym przeksztacaniu struktury systemu w struktur szeregow (w wypadku
rezerwy rozdzielcze)) lub w struktur rwnoleg (w wypadku rezerwowania
oglnego). Przykadowy algorytm redukcji atrulctury nierozgalzionej podano
wtab.4.1.

Tetxli4.l. Aigoiytmicdukigi Mruktury systemu

Nva

R,. R;. R., K Kj. K Ri - me/a.

wodnott elementw systemu

Struktura
BtCTO/gal/KKia
tlZCCKftO rzdu

Struktura
aicnngalzio<sa
dbwgkgo rzdu

O/fucyeite

Struktura

Struktury

R.

R..-R4U

Rij>~ R|R;

Rm* I O Ri 10 (l * Rt)

RuviMJ mR * Rij.urRt:
R - niezawodnoi systemu
R - [I - (I - Ri2j X> M i l

*[l-(l-JU X i-R ?)]- l <( > RiRasXI - RR03 u

J i (i M i M l ( J - R ,X I - k*Rj )]. *1

C I-d -R JO -R t)])

Algorytm post&owania jest tu nastpujmy:

1- W pierwszym etapie redukcji wszystkie struktury szeregowe i rwnole9 k pitem u zastpuje si pojedynczymi elementami o rwnowanej niezawod
o w i okrelonej odpowiednio wzorami (4.10) i (4.17).
2. Otrzyman struktur poddaje si drugiemu etapowi redukcji, w ktrym
iktady szeregowe i rwnolege zastpuje si elementami o rwnowanej niczapodm rio. jak w pierwszym etapie.

84
3. Proces redukcji koczy si. gdy otrzyma si ukad o strukturze szere
gowej.

4.3.2.7. Systemy o strukturach zoonych

Systemami o strukturach zoonych w teom t praktyce niezawodnoci ruywa si systemy nien alen e do klasy struktur Szeregowo-rwnolcglych. Przy
kady tego rod raju systemw typu: mostek, siatka, sie, ciana i komin pokazano
na tys. 4.12.
Do obliczania niezawodnoci systemw o strukturach zoonych mona
stosowa metody: dekompozycji, stanw, cieek i przekrojw (21.41],
Metoda dekompozycji wedug i-tego elementu systemu polega n a zaoe
niu. i z prawdopodobiestwem K: i-ty element jest absolutnie niezawodny,
w zwizku z C2ym zwiera si miejsce wczenia elementu, oraz z prawdopodo
biestwem l - R* e i-ty element jest absolutnie zawodny, w zwizku z czym
rozwiera si miejsce poczenia elementu

Rys. 4.12. Systemy o strukturach Woonych typu. a) mostek, b) statki, c) sie, tl) teram ,
c)kom m

Przykad algorytmu postpowania dekompozycji jednokrotnej i redukcji

systemu o strukturze typu mostek (rozgazione)) przedstawiono w tab. 4 2 .

S5
Tabela 4 2. AlgOfyira dekompozycji jednokrotnej i redukcji systemu

W wypadku systemw maych, tj. zawierajcych niewielk liczb elemenI6w, n 10, obliczanie niezawodnoci systemu zoonego wykonuje si zwykle
len sposb, e wyrnia si wszystkie stany zdatnoci i stany niezdatnoci
, ktrych jest:
M -2*
pdzic: N - liczba elementw systonu.

Nastpnie po wyznaczeniu wszystkich Stanw oblicza si wartoci prawdo

podobiestw wystpowania poszczeglnych stanw zdatnoci, ktre po zsumo
waniu wyznaczaj poszukiwan niezawodno systemu.
W systemach zoonych mona wyrni minimalne cieki zdatnoci
i minimalne przekroje niezdatnoci.
I.
Minimalna cieka zdatnoci jest to minimalny podzbir elementw, kt
rych znajdowanie si w stanie zdatnoci jest warunkiem znajdowania si syste
mu w stanie zdatnoci. Przejcie do stanu niezdatnoci dowolnego elementu tpo
podzbioru powoduje przejcie do stanu niezdatnoci caego systemu. W syste
mie mona wyrni wicie rnych cieek zdatnoci; np. system o niezawod
nociowej strukturze rwnolegej zoonej 7 n elementw ma n minimalnych
cieek 2datnoci.
Tabela 4,3. 2a*tosowamc minimalnych cieek zdatnoci i przekrojw niezdatnoci do analuj
/damoki systemu

2.
Minimalny przekrj niezdatnoci jest to mmimalny podzbir elementw,
ktrych znajdowanie si w stanie niezdatnoci powoduje, e system znajduje si
w stanie niezdatnoci. Przejcie do stanu zdatnoci dowolnego elementu tego
podzbioru powoduje przejcie do stanu adatnoet caego systemu. W systemie

87
mona wyrni wtclc rnych przekrojw niezdatnoci; np. system o nieza
wodnociowej strukturze szeregowej zoonej z n elementw ma n minimalnych
przekrojw niezdatnoci, a tylko jedn ciek zdalftOCi.
Algorytm postpowania przy k<ir/ystaniu z metody minimalnych cieek
zdatnoci i przekrojw niezdatnoci podano w tab. 4.3. e schematw ten tabeli
wynika, i ta metoda umoliwia przedstawienie dowolnej struktury systemu
z nadmiarem strukturalnym (jako rozgazion lub nierozgalzion) w pOStACi
dwch struktur: struktury z rezerwowaniem rozdzielczym i struktury z rezerwo*
waniem oglnym.
Niezawodnoci Rj, i R, wyznaczone na podstawie wymienionych struktur
okrelaj oszacowanie niezawodnoci od dou (R,) i od gry (Rj. Metoda ta
zapewnta wyniki przy oszacowaniu niezawodnoci systemw o duym stopniu
jfoonoci.

4.4. Systemy o strukturach dynamicznych

Z problemem systemw o strukturach dynamicznych ma si dn czynienia

rcai, gdy:
1. liczba elementw pracujcych w systemie o ustalonej strukturze ftmkcjo*
Incj systemu ulega zmianie,
2. liczba elementw pracujcych w systemie jest staa, natomiast aniema
-si sposb czenia ckmcntw (struktura funkcjonalna systemu),
3. zmiema si zarwno liczba elementw pracujcych, jak i sposb ich 10.

Obliczenie niezawodnoci systemw dynamicznych mona sprowadzi do

obliczania ich niezawodnoci w* kolejnych sekwencjach czasowych (tt,
I*),
dla ktrych rozwaany system dynamiczny powinien si znajdowa w odpo
w iednich stanach intencjonalnych (St, S , ) .
Przykadem systemu dynamicznego moe by tokarka uniwersalna, w kt
rej w zalenoci od wykonywanej czynnoci i stosowanych parametrw obrbki
lia si zarwno liczba elementw pracujcych, jak i sposb ich czenia.

4.5. Systemy z uszkodzeniami zalenymi

4.5.1. W prow adzenie
Elementy w takich systemach mog by [4$]:
t. Niezalenymi, jeeli uszkodzenie i-tego elementu nie pociga 2* sob
zmian niezawodnoci elementu j-tego.

2. Stochastycznie zalenymi, jeeli uszkodzenie i-tego elementu pociga

za sob stochastyczne. tj. kadorazowo inne zmiany niezawodnoci elementu
j-tego.
3. Deterministycznie zalenymi, jeeli uszkodzenie i*TCgO elementu pociga
za sob deterministyczne, tj. zawsze takie same zmiany niezawodnoci elementu
j-tego.
Liczba potencjalnych systemw 2 elementami zalenymi gwatownie ronie
w nu ze wzrostem liczby elementw systemu. Dla n 2 elementw mona utwo
rzy 4 rne systemy z elementami zalenymi, natomiast dla n - 6 ju ponad
miliard.
W systemach 7. elementami zalenymi obliczanie niezawodnoci wymaga
dodatkowych informacji odnoszcych si do przestrzennego i czasowego me
chanizmu uszkadzania si elementw systemu. Kady bowiem element systemu,
uszkadzajc si, wywouje na ogl inne zmiany niezawodnoci elementw pozo
staych. Std rwnie wan spraw jest to. c dany element systemu uszkadza
si jako pierwszy, drugi, trzeci itd.
Uszkodzenia omawianych systemw mona zapisa w postaci macierzy lub
grafu uszkodze.
Jeeli rozwaany system jest systemem n-clementowym. to odpowiadajca
mu macierz uszkodze

bdzie macierz kwadratow n-tegn stopnia, zoon z ze r i jedynek, przy czym

elementowi z*, macierzy, znajdujcemu si na przeciciu i-tego wiersza oraz
j.tcj kolumny, przypisuje si umownie warto I, jeeli uszkodzenie j-tego ele
mentu systemu pociga za sob uszkodzenie i-tego elementu systemu oraz war
to 0 w przeciwnym razie. Zatem mona zastosowa nastpujcy zapis formal
ny uszkadzania Si i-tcgo elementu systemu:

I jeeli X;/X5
[0. jeeli A, -'Xj
fffor- x /X ,- warunkowe uszkodzenie si n cgo elementu, spowodowane
uszkodzeniem si j-tego elementu.
A/X, - warunkowa zdatno i-tego elementu. zdeterminowana uszkodemem si j-tego elementu

*9
Oprcz macierzowego zapisu uszkodze elementw mona rwnie stoso
wa odpowiedni zapis geometryczny w postaci tzw. "grafu uszkodze" w ten
Sposb, i wierzchoki grafu obrazuj elementy rozwaanego systemu, natomiast
gazie grafti - mechanizm ich uszkodzenia si w systemie. Drak poczenia (ga
zi) pomidzy dwoma dowolnie wybranymi elementami systemu wskazuje na
brak wystpowania jakiejkolwiek zalenoci uszkodze pomidzy tymi elemen
tami. natomiast istnienie takiego poczenia symbolizuje istnienie zalenoci
Uszkodze pomidzy elementami.
Jeeli uszkodzenie j-tego elementu systemu bdzie warunkowao uszkodze
nie i-tego elementu, to wierzchoki grafu E oraz t, bdzie czy linia skierowa
na od R, do . Kiedy uszkodzenie i-tego elementu systemu nie bdzie warun
kowao uszkodzenia j-tego elementu systemu (i przeciwnie), wwczas odpo
wiedni wierzchoek grafu bdzie mia jedynie poczenie symboliczne z samym
sob w postaci ptli skierowanej od E do E oraz od E, do Hj. W ten sposb mo
liwe przypadki uszkadzania si dwch dowolnie wybranych elementw systemu,
np. elementw Ej oraz R , mona pogldowo przedstawi w postaci algebraicznej
I geometrycznej w sposb uwidocaiiony w tab. 4.4.
h te ti

Lp

Algebraiczny zapis mechanizmu

uszkadzanias pwy elcmemew <E*E*>

Aigebnicaiy i geometryczny zapis mechanizmu uszkadzania s*c pary elementw

_*
u
iT

AA.

ti

* W - tt

0*
Ot
Q t

o&

1)

Geometryczny zapis meebanizmi

uszkadzania sic py ckmeniw (C* >

Q t

Z4 = M *

i i

8
0 *

90

Pierwszy przypadek, oznaczony numerem I (tab. 4.4), ilustruje mechanizm

izw. "niezalenego* uszkadzania si pary elementw <F^ F^> w systemie, nato
miast pozostae przypadki ilustruj mechanizm tzw. "zalenego" uszkadzania suj
elementw w systemie, p n y czym ostatni przypadek, oznaczony numerem 4,
charakteryzuje istnienie tzw. "wzajemnej" zalenoci uszkodze pomidzy ele
mentami Et oraz Ej.

4.5.2. M etoda obliczania niezawodnoci systemw

z uszkodzeniam i zalenym i
Obliczanie niezawodnoci systemw z uszkodzeniami zalenymi rni sic
istotnie od obliczania niezawodnoci systemw klasycznych, tj. systemw
z uszkodzeniami niezalenymi Midzy innymi konieczna jest wwczas znajo
mo tzw. warunkowych niezawodnoci elementw. Oznacza to tym samym, e
o niezawodnoci systemu nie decyduje tu niezawodno samego elementu, ale
rwnie niezawodno elementw stowarzyszonych.
Oglna metoda obliczania niezawodnoci systemw 2 uszkodzeniami za
lenymi jest przedstawiona w literaturze, np. w pracach [23,35]. Dla przykadu
zostan rozpatrzone najprostsze dwuclcmcmowc systemy o strukturze rwnole
gej i szeregowej.
Mechanizm uszkadzana si systemu o strukturze rwnolegej przedstawio
no w tab. 4.5.
Tsbda 4.3. Mechanizm usrkacbsmiii st nysUrmu /alczsicgo rwnolegego

Przypadek A uszkadzania si systemu naley do uszkodze niezalenych

i jego niezawodno mona obliczy z zalenoci (4.17) i (4.19). Natomiast
mechanizmy uszkodze w przypadkach B, C i D zostan omwione bardziej
szczegowo.

91
1. Niezawodno i trwao systemu O uszkodzeniach zalenych asyme
trycznie wedug przypadku B
Prawdopodobiestwo uszkodzenia si takiego systemu, przy przyjciu hi*
polery mwicej 0 tym, e element bi uszkodzi si z prawdopodobiestwem q
wczeniej ni element F.2, tzn.

q = P(Q,<Q:)

(4,35)

mona wyznaczy 2e wzoru

Qbcu * Q iQm = Qi

(4.36)

| Natomiast pr/y przyjciu hipotezy mwicej o tym. ze element F t uszkodzi si

z prawdopodobiestwem p * l - q rac wczeniej ni element fcj, tzn. hipotezy
U:przeciwnej
p - l - H = P (Q ,S Q )

(4.37)

5bietvsiwo tu mona wyznaczy ze wzoru

< > K ,- 0 - q ) Q Q ia - < i- q ) Q .Q i

(4.38)

vdopodobiestwi> cakowite natomia-st wyniesie

Q a= O ho + O do * qQ>i + 0 - <DQ.Q?

(4.39)

Porwnujc zc sob przedstawione wyraenie, nietrudno zauway, e

dobicstwo uszkadzania si systemu z elementami zalenymi jest
iwszc wiksze ni prawdopodobiestwo uszkadzania si odpowiedniego sysamu klasycznego. Ponadto zaley ono nie tytko od wartoci Qi i Qj, lecz rw*
, ttit od wartoci q.
Charakterystyczn cech omawianego systemu jest to. i jego prawdopodottszkodzenia si jest zawsze mniejsze ni. prawdopodobiestwa uszka*
aa si elementu Et.
Trwao T rozwaanego systemu mona opisa wzorem

T | T 8<q,T1,T J)!tiax(T , Tj)

(4.40)

Wynika z tego, e trwao ta jest nie mniejsza (wiksza) ni trwao elemen

tu Ei oraz nie wiksza (mniejsza) ni trwao TA odpowiedniego systemu kla[Ifercacgo W szczeglnym przypadku, kiedy analizowany system jest zbudowa
ny z elementw o jednakowej trwaoci
T .- T t < q .T T /T ,- T ,- T ) - T

(441)

92
2. Niezawodno i trwao systemu o uszkodzeniach niezalenych asyme
trycznie wedug przypadku C
Prawdopodobiestwo takiego uszkodzenia si systemu przy przyjciu lupo*
<1*P(Q| < Qi)

(4.42)

mona wyznaczy ze wzoru

( 4 .43 )

Q a = q Q iQ ij= < lQ iQ j

natomiast przy przyjciu hipotezy przeciwnej

P=1

g -P ( Q , Q z )

(4.44)

prawdopodobiestwo uszkodzenia wyniesie

Q c w * 0 -H > < k Q > 2 = 0 -q )Q 2

(4.45)

Cakowite prawdopodobiestwo natomiast wyniesie

Qc = Qcm + Qcm = q Q .Q i+ 0

<DQi

(4-46)

Charakterystyczn cech systemu r. uszkodzeniami niezalenymi (zaleny

mi) jest to, i jego prawdopodobiestwo uszkadzania si jest zawsze mniejsze
ni prawdopodobiestwo uszkadzania si elementu Es.
Trwao Tc systemu z uszkodzeniami niezalenymi asymetrycznie mona
napisa wzorem
Tj < Tc<q. l i , Tj) < max (Ti, T)

(4.47)

Zgodnie z podanym wzorem jest ona nie mniejsza (wiksza) m trwao ele
mentu Fj oraz nie wiksza (mniejsza) ni trwao TA odpowiedniego systemu
klasycznego.
3.

Niezawodno i trwao systemu o uszkodzeniach wzajemnie zale

nych wedug przypadku D

Prawdopodobiestwo uszkodzenia si takiego systemu, przy przyjciu hi

potezy

q - P ( Q .< 0 i)

(4.48)

mona wyznaczy ze wzoru

Qw )" S Q iQ*i " <K?i

(4.49)

natomiast prawdopodobiestwo uszkadzania si lgu samego systemu przy przy

jciu hipotezy przeciwnej
p -1

q * P (Q , O z )

i wyznacza zaleno
l
l
Q u o * 0 -q )Q Q t.2 * (l

(4.50)

(4.51)

Q)Qi

W ten sposb prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu o elementach wza

jemnie zalenych mona wyznaczy ze wzoru
(4.52)

Qi> Owii + Q bci 9Q i + ( 1 q)Qz

ktciystyczn cech rozwaanego systemu jest to. iz jego prawdopodobie*

atwo uszkadzania si jest zdeterminowane najsabszym elementem.
Trwao T q systemu z uszkodzeniami wzajemnie zalenymi mona wy
szy ze wzoru
(4.53)

To " Tu(T|f Tj) - mm f | j, j)

acza to. e trwao systemu z uszkodzeniami wzajemnie zalenymi jest

inowcuia trwaoci najsabszego elementu.
Odpowiednikiem dualnym analizowanego systemu o strukturze rwnolegej
Jest dwuelementowy system o Strukturze szeregowej. Zgodnie z tab. 4.6 system
ten moe by wykonany jako wzajemnie niezaleny (przypadek A), system za/niezaleny (przypadek B), system niczalcny/zalcny (przypadek C) oraz
o uszkodzeniach wmjemnic zalenych (przypadek D).
Tabela a . Mechanizm uszkadzana si systemu /alcnegn szeregowego

Q
d
c

0 o
Iz
D

94
1. Niezawodno i trwao systemu o uszkodzeniach zalenych asyme
trycznie wedug przypadku B
System laki moe si uszkodzi na dw a rne spusoby, mianowicie:
w wyniku uszkodzenia si tylko drugiego elementu - E ;,
w wyniku uszkodzenia si obu elementw (E | oraz E?).
Charakterystyczn cech (wynikajc z definicji} rozwaanego systemu jest
to. e nic moe on uszkodzi si w* wyniku uszkodzenia si tylko pierwszego
elementu.
Prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu z w iny drugiego elementu
mona wyrazi wzorem

Qbci>= 0 -Q i)Qi

<4.54>

W celu wyznaczenia prawdopodobiestwa uszkodzenia si systemu, kiedy

uszkadzaj si oba elementy, zastosowano omawian metod hipotez. Jeli
przyjmiemy, e element Bt uszkadza si z prawdopodobiestwem q wczeniej
ni element Er. prawdopodobiestwo uszkadzania si systemu dla tego przypad
ku wyniesie
Q w = qQ .Q ii< lC !.

(4-55)

Odpowiednio prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu p r/y przyjciu

hipotezy przeciwnej, tj. hipotezy mwicej o tym , c element K2 uszkadza si
jako pierwszy, mona wyrazi wzorem
Oow) pQ iQ m ~ (1 - q) Q iQ :

(4.56)

Poniewa uszkodzenie si systemu moe tu przebiega wedug pierwszej

bd drugiej hipotezy, otrzymuje si wzr
Osm Qw:<i)+ Q iw ~ o Q i+ ( i

q)Q iQ ;

(4.57)

W ten sposb prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu o elementach

zalenych asymetrycznie o strukturze szeregowej mona wyrazi wzorem

O* - Oki, + Oac, - O - O.) Qz + qOi+ O - *0 QiQ:

(4-58)

natomiast trwao Tr rozwaanego systemu wyraa wzr

min (Ti, Ti) i T (q, T T ,) S T ,

(4.59)

Jest ona nie mniejsza (wiksza) ru trwao systemu klasycznego oraz nie wik
sza (mniejsza) ni trwao elementu K.

95
2. Niezawodno i trwao systemu o uszkodzeniach niezalenych asyme
trycznie wedug przypadku C
System ten moe uszkodzi si jedynie:
- w wyniku uszkodzenia si lylko pierwszego elementu .
- w wyniku uszkodzenia si obu elementw (E, oraz Ej).
Prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu w pierwszym przypadku
wyraa wzr

Ocw, U

(4.60)

Q>)Q.

W celu poprawnego wyznaczenia prawdopodobiestwa uszkadzania si systemu

w drugim przypadku zastosowano omwion ju metod hipotez.
Prawdopodobiestwo uszkodzenia si rozwaanego systemu przy przyjciu

(4.61)

< 1 -P (Q ,< Q 0

(Wyraa wzr
Q<u

(4.62)

oQiQr.-i - <lQ*Q*

toiraast prawdopodobiestwo uszkadzania si lego systemu przy przyjciu

tezy przeciwnej

p ~ l - H - ? ( Q l 2 Q l)

(4.63)

mona wyrazi wzorem

Qrip, = 0 - q) QiQi l - ( l - <i) Q:

(4-64)

Zc wzgldu na Takt. e u$2kod2enie si systemu moe przebiega tu wedug hijpotezy pierwszej bd drugiej, otrzymuje si W2r
Q cp>-Q c<p+ Q r)MqQ 'Q i + ( l - (l)Q j

<4 6 S >

i a kolei
Q c -Q q n + Q c w " 0

Q>)Q. + <Q.Q*+ a - q ) Q :

(4 -66>

Trwao Tc omawianego systemu mona zapisa wzorem

min (T i, T i) 5 Tc <Q. T u T i) S T ,

(4.67)

Jeat ona nie tmjsza (wiksa) ni trwao systemu klasycznego oraz nie wik*
t a (m niejta) ni trwao elementu E,.

%
3. Niezawodno i trwao systemu o uszkodzeniach wzajemnie zale
nych wedug przypadku D
Prawdopodobiestwo uszkodzenia si takiego systemu przy przyjciu hipo
tezy

q -P (Q i< Q 2>

(4.6&)

mona wyznaczy ze w am i

Qn(H>= qQ .Q s.=qQ l

<4->)

natomiast prawdopodobiestwo uszkodzenia si legii samego system u p r/y

przyjciu hipotezy przeciwnej

( 4 .70)

p I - q ~ P (Q , > Q z)

wyznacza zaleno

Q o ,- ( i- q ) Q iQ ia 0 - q ) Q i

(4.7i>

W ten sposb prawdopodobiestwo uszkodzenia si systemu o elementach

wzajemnie zalenych mona wyrazi wzorem
Qn = Ono,*+ Qrxj.) = qQi + ( l

q)Q>

(4.72)

Charakterystyczn cech rozwaanego systemu jest to, e jego prawdopo

dobiestwo uszkodzenia si jest zdeterminowane najsabszym clmcmem.
Trwao T systemu z elementami wzajemnie zalenymi mona wyzna
czy ze wzoru
Ti) TD(Iji 1;) = m in (li,

(4.73)

4.6. Systemy zbudowane z elementw trjstanowycb

Hcmcnty trjstanowc w sensie teorii niezawodnoci $ to takie elementy,
dla ktrych wyrnia si przynajmniej jeden stan zdamoci oraz dwa stany nie
zdatnoci.
W celu scharakteryzowania zasady funkcjonowania tego rodzaju systemu
zostanie rozwaony dowolny j-ty cyk) pracy takiego systemu, przedstawiony
pogldowo w tab. 4.7.

Wedug podanej tabeli rozwaany system moe funkcjonowa poprawnie,

tj. zgodnie z harmonogramem dziaa (przypadek A) bd te funkcjonowa
wbrew harmonogramowi (przypadek B oraz C). Oczywicie, systemem nieza
wodnym dla uytkownika jen tylko ten system, ktry daaa zgodnie a jego in-

97

tencjami (harmonogramem d2iaa). Kiedy system dziaa niezgodnie z intencja

mi uytkownika, ma Si do czynienia z systemem zawodnym.
Poniewa rozwaany system moe ftinkcjonowa niezgodnie z intencjami
uytkownika na dwa rodie sposoby, wic ropnia si dwa stany zawodnoci
(niezawodnoci), mianowicie:
- stan zawodnoci odnoszcy si do braku dziaania (Qp),
- stan zawodnoci odnoszcy si do dziaania niepodanego (Q*).
Niezawodno systemu z elementami trjsianowymi, albo krtko nieza
wodno systemu rrjstanowego. mona wyrazi wzorem
R - J - Q = R(Qr Q,) = 1 Q (Q p,Q J l - (Op + a )

<4-74>

Odpowiednio niezawodno i-tego elementu trjstanowego mona zapisa wzo*

rem
(475)

P>= l - q . = P?(qPi. q*i) * 1 - q(tfc, qi) - 1 - (qPi + q*i)

IbbeU 4.7. Ilustracja syceniu 3-stanowego
Rodz; cyklu
(przypadek)

Ilustracja frakcjonowania systemu 3-sunow*yo

w pojedynczym cyklu pacy________
KfcAl.lZACJA HARMONOGRAMU

Pasu);

Praca

Postj

Postj

l
0

Praca

Postj

Prac*
Praca

HARMONOGRAM DZIAA#
Praca
Postj

Potj

Postj

Postj

Pw a

Postj

Postj

Pond)

Praca

Praca

Praca

Praca

Praca

Postj

Paca

98
Z podanych zalenoci wynika, e niezawodno systemu trjstanowego,
jak rwnie niezawodno elementu trjstanowego mona scharakteryzowa
parametrem R bd parametrami Q , i Qr. Poniewa jednak parametr R nic do*
starcza adnych informacji odnonie do rodzaju uszkodze systemu, jest on wic
mao przydatny w praktyce inynierskiej. W zwizku z tym niezawodno sys
temu trjstanowego naley charakteryzowa nic jedn liczb, lecz par liczb Q.
i Q*. Z tych samych wzgldw rwnie niezawodno i-tego elementu trjstanowego dobrze jest charakteryzowa za p o m o c ^ i

4.7. Systemy zawierajce zalene

i niezalene elementy
Na rysunku 4.13 pokazano schemat strukturalny systemu, w ktrym nieza
wodno kadego z elementw 1, 2, 3 , k zaley od uszkodze dowolnego
z tych elementw i me raley od uszkodze pozostaych elementw systemu:
niezawodno kadego z elementw k + 1, k + 2 , m zaley od uszkodze
dowolnego z tych elementw i nic zaley od uszkodze pozostaych elemen
tw oraz niezawodno n elementu me zaley od uszkodze innych elementw
systemu.
i

ii

Ryt. 4.13, Schemat systemu zawierajcego zale/rw i niezalene elementy

W celu obliczenia niezawodnoci takiego systemu wygodnie jest poczy

elementy 1 ,2 ,3 ,.... k i elementy k + 1 . k + 2.......m w niezalene grupy. Mona
wwczas wyznaczy (metod obliczeniow lub dowiadczaln) wypadkowe nie
zawodnoci dla poszczeglnych grup: R, - dla grupy I, R* dla grupy II. Przy ob
liczeniowym wyznaczeniu niezawodnoci K i R naley pamita o zalenoci
elementw w ramach grupy.
Wypadkowa niezawodno caego systemu moe by okrelana wzorem
(4.76)

5. MEZAWODNO OBIEKTW
BIOTECHNICZNYCH
5.1. Obiekty biotecbuiczne
Obickt>- biotcehnicznc to obiekty zoone z ludzi i maszyn [201. Obiekty
^Uwierajce wycznie elementy biologiczne (bioelementy) s nazywane bio$y$*
.ternami, natomiast obiekty zawierajce wycznic elementy techniczne (techno*
tementy) nazywaj si odpowiednio tccKnosystcOWUU.
Obiekt utworzony z jednego elementu biologicznego oraz jednego elementu
niemego nazywa si obiektem elementarnym. Przykady elementarnych

>

i )

5.1. Przykady elementarnych

> to c liiu M i) tK a, h, c

'czcmc pnestraeaac obiek*

M; A, B. C - przykadowe rcali2a*
przypadkw a, b. e; A . - czo-

C , O - czowiek obok maszyny

' i. tcew uon)

Obiekty biotcehnicznc, jak wszystkie realne obiekty fizyczne, s obiektami

Bwodnymi. Czsto zawodz maszyny i urzdzenia tcchnteatc (technoelcrocntyk mekiedy natomiast ludne (broelemcnty). Gdy niezawodno biologiczna

100
obiektu, tj. niezawodno# czowieka, jest maa. denie do zbyt duej niezawod
noci technicznej obiektu moe si okaza niecelowe. Rwnie w wypadku po
sugiwania si bardzo zawodn technik stawianie wysokich wymaga nieza
wodnociowych ludziom staje si problematyczne.
Zgodnie z tradycyjnym podziaem nauk badania niezawodnoci obiektw
biotechnicznych koncentruj si przede wszystkim albo na badaniach samych
maszyn, albo te na badaniach samych ludzi. Poniewa r. winy tzw. czynnika
ludzkiego pochodzi ponad 50% uszkodze i niezdatnoci obiektw biotcchnic?nych, w ostatnich latach podjto intensywne prace badawcze tego zagadnienia
oraz w wikszym ni dotychczas zakresie zaczto wykorzystywa dorobek etgonomti [46], psychologii inynierskiej oraz medycyny pracy [22]. Na przykad
od 1964 r. zaczto stosowa tzw. ergonomiczn list kontroln maszyn i stano
wisk pracy, ktra umoliwia nie tylko prowadzenie bardziej kompleksowych
bada obiektw biotechnicznych. lecz rwnie ich ocen w az doskonalenie
Majc to wszystko na uwadze, w dalszej czci pracy zajto si przede
wszystkim problemem niezawodnoci czowieka oraz metodami poprawy nie
zawodnoci obiektw biotechnicznych.

5.2. Niezawodno czowieka

5.2.1. W prow adzenie
Czowiek jest systemem o duym stopniu zoonoci z nadmiarow struktu
r niezawodnociow. W pracy [21] wskazano, e czowiek z punktu widzenia
cybernetycznego moe by mspatiywany jako system autonomiczny. Wszystkie
funkcje systemu autonomicznego s speniane w organizmie czowieka, a mia
nowicie [21]:
- oddziaywanie na otoczenie (efektoryj,
- pobieranie informacji 2 otoczenia (receptory),
- pobieranie energii z otoczenia (alimcntator).
- przechowywanie i przetwarzanie informacji (korelator).
- przetwarzanie i przechowywanie energii (akumulator).

- utrzymanie si w rwnowadze funkcjonalnej (homcostat).

Czowieka mona traktowa jako system autonomiczny, poniewa [21]:
- ma zdolno sterowania sob oraz zdolno przeciwdziaania utracie
zdolnoci sterowania,
- jest zdolny utrzyma si w rwnowadze funkcjonalnej mimo zmian za
chodzcych w otoczeniu,
- dy do utrzymania swojej egzystencji.
- funkcjonuje we wlamjrm intarcaw

iOl
Schemat systemu autonomicznego [21.32] pokazano na rys. 52.
Na podstawie opisanych waciwoci czowiek, z punktu widzenia nieza
wodnoci. moe by scharakteryzowany:
- bdami odbioru informacji z otoczenia; moe to wynika z niedoskona
oci receptorw o m zakce informacji uzyskiwanej z otoczenia,
- bdami przetwarzania informacji; moe to wynika z nadmiernej iloci
informacji przekraczajcej moliwoci korelatora, jak rwnie nieprzy
gotowana korelatora do przetwarzania okrelonej informacji,
- bdnym lub nieskutecznym oddziaywaniem na moczenie; to moe wy
nika z pogorszenia stabilnoci ftwkcjonalncj lub przekroczenia moli
woci efektorw,
utrat iub ograniczeniem zdolnoci dziaania wskutek uszkodze narz
dw czowieka,
- utrat lub ograniczeniem moliwoci przystosowania si do zmian za
chodzcych w otoczeniu.

Z punkm widzenia wymienionych charakterystyk mona ocenia takie wa

ciwoci niezawodnociowe czowieka, jak: bezbdno, bezawaryino. sku
teczno. Bezbdno i skuteczno wyznaczaj niezawodno opcracjjn
cjfowieka, a bezawaryjno - niezawodno biologiczn.

5.2.2. Niezawodno biologiczna

Niezawodno biologiczna czowieka jest waciwoci zachowania zdol
noci dziaania w zadanym przedziale czasu i w zadanych warunkach Oddziay
wania otoczenia. Miar niezawodnoci biologiczn} jest prawdopodobiestwo
Schowania zdolnoci dziaania w zadanym przedziale czasu i w zadanych wa M ach. Stosujc do czowieka przyjty z techniki termin: uszkodzenie, mona
tperowa pojctarm uszkodze odwracalnych (np. chwilowa utrata zdolnoci
ddaUma na skutek wystpienia sytuacji stresowych) lub o uszkodzeniach nie
odwracalnych (niewaciwe funkcjonowanie niektrych narzdw).

IU2

W pracy [21J podano model matematyczny opisujcy intensywno uszko

dze czowieka przy nastpujcych zaoeniach:
- czowieka mona opisa za pomoc zdeterminowanej funkcji starzenia
o postaci
9 (0 ' p u m i

(s.i)

gdzie 1/p - maksymalny e n s ycia,

intensywno (a wystpowania impulsw powodujcych zuycie jest sta
a.
- dyst/ybuanta amplitudy tj in^adsw powodujcych zuycie jest wykad
nicza

F(n) = 1

e5*1

(5.2)

Przy tych zaoeniach funkcja intensywnoci uszkodze ma posta

\(\)= aiP*\ O S i s i

(5.3)
M

b=yp,

a = & c,-l. r a(J

(5.4)

Prawdopodobiestwo przeycia czowieka jest okrelane za pomoc wzoru

R ( t) - c !

(5.5)

D ! a y 1 mona wykaza, e

<56)
Wykazano, e dla okrelonych wartoci

y. p, jakie podano w pracy 121], wir-

toi R ^ j wynosi UTn dla mczyzn i 1(T* dla kobiet. Maksymalny czas y
cia (przy p 0,0085) wynosi 148 a t

5.2 3 . Niezawodno operacyjna

Niezawodno pracy czowieka mierzy si prawdopodobiestwem sukcesu
podczas realizacji pracy lub reslt*owaac|o adarns ns dsnym etapie funkcjono-

wanta systemu w zadanym przedziale czasu, okrelonym wymaganiem dotycz

cym (Hugoirwaoci pracy (2 11Bdem czowieka nazywa si niewaciwe wykonanie dziaania lub wyko
nanie dziaania zabronionego, ktre moe by przyczyn uszkodzenia urzdzenia ub moe spowodowa zmian przebiegu zadania.
Terminowe dziaanie polega na wykonaniu dziaania w przewidzianym cza
sie. Nieterminowe dziaanie moe by przyczyn uszkodzenia urzdzenia bd
noe zmieni przebieg wykonywania zadania. Czowiek charakteryzuje si
lonym czasem odbioru informacji T, (uwarunkowanym moliwociami
lorwj, czasem analizy informacji T: (uwarunkowanym moliwociami
latora). czasem podejmowania decyzji l \ (wspdziaaniem korelatora
S efektrem), czasem wykonania decyzji T, (uwarunkowanym moliwociami
lora). Dziaanie bdzie wykonane terminowo, jeeli zadany czas wykonania
tama bdzie spenia nierwno
Tt + T j *-T, + T* To

(5.7)

nc. Tn* 2adany czas wykonania dziaania.

Podczas realizacji poszczeglnych dziaa elementarnych (odbir informa
cji, przetwarzanie informacji, podejmowanie decyzji, wykonanie decyzji) opera
tor popenia bdy. Bdy popeniane przez czowieka s uwarunkowane wielkctfet obcienia psychrczno-lizyczncgo. Na rysunku 5.3 pokazano zaleno skuct pracy operatora od obcienia. Skuteczno operatora jest nieznaczna
no pr7y duym, jak te. przy maym obcieniu. Maksimum skutecznoci
je si przy Obcieniach rednich.

l y i J J Zaleno efetayw m ia j n c y czot i f c i odotociycnii

W pracy [21] podano klasyfikacj nastpstw wynikajcych Z bdw pnpeych przez czowieka, mianowicie:
- bdy projektowania uwarunkowane niedostateczn jakoci projekto
wania; np. urzdzenia sterownicze i wskaniki mog by tak rozmiesz
czone, e operator moie mie trudnoci w posugiwaniu si nimi,

104

- bdy operatora powstajce wskutek niewaciwego wykonania pracz

personel obsugujmy przewidywanych zabiegw lub wskutek wykona
nia procedur nicprecwidywanych,
- bdy wykonawcze wystpujce tut etapie wytwarzania wskutek: zej ja
koci pracy, zastosowania niewaciwego materiau, wykonania wyrobu
niezgodnie z wymaganiami,
- bdy technicznej obsugi wystpujce w procesie eksploatacji na skutek
/Jej jakoci naprawy 1montau,
- bdy kontroli: przyjcie wyrobw wadliwych jako dobrych, zabruko
wanie wyrobu dobrego jako wadliwego,
- bdy skadowania wynikajce Z bdnego przechowywania i transportu
Wrd wtchi rnych przyczyn bdnego dziaania czowieka mona wy
mieni nastpujce:
1) niewaciwe kwalifikacje operatorw 1obsugi.
2) posugiwanie si niewaciwymi czynnociami obsugowymi.
2) Ze warunki pracy,
4) niedostateczne lub niewaciwe wyposaenie (narzdzia) pracy.
5) niewaciwa stymulacja bezbdnej pracy.
W pracy (21) wykazano, e przy cigej pracy operatora prawdopodobiestwo
jego bezbdnej pracy okrela wzr

(5.8)
gdzie: X(0 czsto popeniania bdw przez czowieka w chwili t.
Przez pojcie zdolnoci czowieka korygowania bdw rozumie si praw
dopodobiestwo tego. o bd dopuszczalny podczas wykonywania zadania b
dzie skorygowany po czasie t przy okrelonym obcieniu i stanic otoczenia od
powiadajcego realizowaniu zadania. Prawdopodobiestwo skorygowania bdu
okrela si za pomoc wzoru

(59)
gdzie: |i(t) czsto korygowania bdu.
Podczas realizacji zadania operator podlega oddziaywaniu stresw. W pra
cy zdefiniowano stres czasowy $(t) jako stosunek wartoci oczekiwanego czasu
pozostaego do zakoczenia wykonania do raeczywistego czasu pozostaego do
wykonania zadania.

105
istnieje warto progowa stresu M = 2,3 charakteryzujca redniego opera*
lora. Dla bardziej zrwnowaonego operatora przyjmuje si M - 1,9 ... 2,2,
natomiast dla mniej zrwnowaonego M 2,4 ... 2,8. Gdy zadanie moe
by podzielone na posobnie realizowane zadania elementarne o czasie trwania
T* (i * 1. 2. .... N; N liczba zada elementarnych), wwczas stres C2a$Owy
I wyznacza si za pomoc wzoru

(5.10)

c: Tj.Tj - odpowiednio warto oczekiwana i realizacja zmiennej lOSO*

w cjlj.
T , T o- odpowiednio warto oczekiwana wykonania zadania i czas
przeznaczony do wykonania zadania.
Oglnie przyjmuje si. e gdy S( < M, stres wpywa pozytywnie, to znaczy
e nastpuje zmniejszenie czasu realist)! dziaania elementarnego oraz zwikiie bezbdnoci jego wykonania. Natomiast gdy S, > M, stres wpywa nega*
iic, czyli przedua czas realizacji dziaania oraz zwiksza bd wykonania.
Dystrybuania czasu realizacji i-tego dziaania jest funkcj stresu, czyli
F/t. S). Ponadto bd operatora przy realizacji i-tego dziaania jest funkcj stresu
fe(S). Dotychczas nie okrelono postaci funkcji Fj(l, S) i qj(S) przydatnych do
celw praktycznych.
Niezawodno operacyjna operattira zdefiniowana jako prawdopodobie
stwo terminowego i bezbdnego wykonania zadania zoonego z N dziaa
Cmentarnych jest okrelona za pomoc wzoru
(5.11)
Idzie: P, - prawdopodobiestwo bezbdnego wykonania i*tcgo dziaania,
Ti C2a$ realizacji i-tego dziaania,
Tg - czas przeznaczony na wykonanie zadania.
W razie uwzgldnienia stresu wielkoci T| (i = 1, 2...... N) s stochastycz
n e nlene, jak rwnie prawdopodobiestwa P, s funkcjami stresu, w zwizku
l ecym wykorzystanie wzoru (5.11) nastrcza wiele trudnoci.
Do wyznaczenia niezawodnoci operacyjnej wykorzystuje si metody sy*
ilacji komputerowe).

m
5.2.4. Modele niezawodnoci obiektw biotechnlcznych
Obiekty biolchnic/jic skadaj si najczciej z elementw zalenych
w sensie niezawodnociowym, ktrych niezawodno Rm mona wyrazi
wzorem
Rbi = 1 - Qbt

(512)

gdzie:
Q bt s

4R

^ ^ | A ^ + p R jR jjQ ii i i

1Q iR rfQ im * ) * O ^ n O ie im )+

+ qQ. Q), Q<t Tv+

3)

jest zawodnoci obiektu biotechmcntego z elementami zalenymi. Interpretacj

geometryczn poszczeglnych skadnikw wzoru (5.13) podano na rys. 5.4 oraz
w punkcie 4.5.1.
<jdy obiekt biotcchniczny skada si z elementw niezawodnociowy nieza
lenych, wzr (5.13) upraszcza si i przybiera znan posta
Obt * R>R|Q<miM+ QJK|Q<ara>+ K.QQ(Br*)+ QiQjQ(BT

(5.14)

W praktyce inynierskiej niezawodno lub zawodno obiektu biotcchnicznego wyznaczamy, posugujc si zazwyczaj wzorami rckurcncyjnymi typu
Rw ' kjRuii * (I ROui

(5*15)

QnT*QiQ(BT9 + (l

(5.16)

onu
Q.)Ornri)

w ktrych R, oraz Qf oznaczaj odpowiednio niezawodno i zawodno i*tcgo

clcmcmu obiektu biotcehniczncgo. Jeeli i-ty element analizowanego obiektu
biotechnicnego bdzie bioelememem o niezawodnoci Rn i zawodnoci Qu, to
moemy napisa wzory:
R*t m RaR*r*>+ ( I - R b)H jsti

(5-17)

Q bt - O bO p t o + (1 - Q b) ^ btb>

(5.18)

oraz

albo te rwnowane im wzory zmodyfikowane:

107

Q k l ^ T.
b)

Para efementw (I. J)

T,

T,

?
T,

T|
..........r

t
1 s PT. < TjJ

p = P(T, a T,) = 1 - q

T,

T,
T,

T,

T,

T,

Ti

T.
t

---------- *---------- H

- ________ {

Rys. 5.4. Obieki btoeehniczny (a) 2 wyodrbnionym i-iym elementem

i para elementw
ow moliwa sekwencj /dar/e (b) dla ustalonego
przedziau czasu (0, t)

R<btu.
Rat RR<0niH + (l - Rb)B<rp>
l&BTa).

R 1

0 < R8 < l
Ra = 0

(5.10)

m
oraz
Qb 3 1
Qbt

QaQmai + 0 - 0 m)2(V i

0<Qn<l

Oikiiis)-

Qb 3 0

(5.20)

Gwn zalet wzorw (5.19) i (5.20) jest TO. C pokazuj, jaki jest wpyw
niezawodnoci (zawodnoci) bioelementu (czowieka) na niezawodno (za
wodno) globaln (cakowit) obiektu hiotechnic/ncgu.
Dysponujc dwoma elementami, moemy utworzy 3 nie-zawodnociowo
rne obiekty biotechniezne. mianowicie: a) szeregowy, b) rwnolegy, c) po*
sobny.
Ze wzgldu na powszechno wystpowania zajmiemy si wycznic analt*
z pierwszego przypadku, mianowicie analiz elementarnego obiektu biotcchmcznego o stmkluize szeregowej.
Jeeli rozwaany obiekt biotechniczny skada si z elementw niezale
nych, to jego niezawodno moemy wyrazi wzorami:
^UTL|U ** mm.
Rntt ' KaKorrzs),
.

dla

R*l

dla

0 < R* < 1

0 * min,

dla

R<unn', max.

dla

R ,= l

dla

0 < Rt < 1

dla

Kt = 0

(5.21)

OTV.

Rbtf ' RrR<TSTh

0 ~ min,

(5.22)

Zalenoci (5.21) i (522) mwi nam odpowiednio o wpywie bioelememu

j tcchnoelementu na niezawodno globaln (wynikow) elementarnego obiektu
biotcchnicmego o strukturze szeregowej.
Zgodnie zc wzorem (5.21) elementarny obiekt biotechniczny o strukturze
szeregowej osiga maksymaln niezawodno dla R * 1. j. wwczas, gdy jego
element biotechniczny (czowiek) dziaa absolutnie niezawodnie. W pozostaych
przypadkach niezawodno globalna obiektu biotechntcznego maleje.
Badajc maszyny i urzdzenia w warunkach laboratoryjnych, zakadamy,
te R I* W rzeczywistoci te sama maszyny badane w warunkach ekspoata-

109
eyjnych, tj. jako obiekty hiotcchniczne, dla ktrych 0 < R < 1, g o d n ie m wzo
rem (5.21), bd miay mniejsz niezawodno.
Analogiczne wnioski wypywaj z zalenoci (5.22). ktra opisuje nieza
wodno czowieka w warunkach idealnych (R? = 1) o n u rzeczywistych
(0 < R r < IX a szczeglnie w warunkach ekstremalnych.
Tabela 5. I. Mwlele niezawodnok-mwe obiektu cler>cntfnetfo
M<*W obiektu

Ntc/awodOO obiektu

i. Niezaleny

~E] E h

FUy operator* nw maja wpywu na niezawod

no maszyny, a u ^ k o d m e maszyny me mn
wpywu na stan nkzsw w lnoow y operatora

Kpi

11. Zaleny asymetrycznie ( b - * T)

h^ i

Mody operatora pnei^rczia za sob /aw t u t uszko

dzenie maszyny, aaiomiusr uszkodzenie maszyny
mc ma wpywu na stan niezawodnociowy opera
tora

r Si

r^h
-

Rt ,
- nR BR . + ( i - o ) R , . 6(0.1)
R * R |.

s- l

UL i t a l o i y asymetrycznie ( R - t )
B y operatora nic m a n adnego wpywu aa Wart
M eowndnooowy maszyny, natomiast uszko,
dzcnic m n o m y wpywa na n a i niezawodnoiciowy operatora

R* =
R ftR T.

=
K qR0 l O - > R , K , . q<?(0.l)
R .

l=1

IV. Zaleny
( i h

Bdy operatora w ja p u j na stan DMzawodnoow y maszyny, a uszkodzenie maszyny - ru

m caw odnoioow y operatora

R m =
Rt M

q R .+ f l - 4 ) * T R *.

M (W >
q -l

110

Elementarne obiekty bintechnic/ne w zalenoci od stopnia zoonoci cz

ci technicznej i ich oceny (narzdzia, urzdzenia, maszyny) mona umownie
podzieli tui proste i 2ioonc. Przykadem zoonego obiektu biotechnicznego
moe by obiekt typu: operaior-kombajn, opemtor-koparka itp., natomiast obiek
tu biotcchnicznego prostego - obiekt typu: szklai2-oarzdzia szklarskie, murarznarzdzia murarskie itp. Oczywicie, jeeli chodzi o niezawodno i zdrowy
rozsdek, to brak kombajnu lub jego niezdatno uniemoliwia w takim samym
stopniu prac kombajnicie, w jakim stopniu brak narzdzi murarskich lub ich
niedobr uniemoliwia prac murarzowi.
Brak kompletnego zestawu narzdzi prostych naley zatem traktowa jako
znaczne zmniejszenie niezawodnoci technicznej (R7) odpowiednich elementar
nych obiektw biotechnicznych.
Zoone obiekty bkitechniczne oraz niektre obiekiy proste s najczciej
obiektami zalenymi. Odpowiednie modele niezawodnociowe elementarnego
obiektu szeregowego podano w tab. 5. l .

6. BADANIA NIEZAWODNOCI OBIEKTW

6.1. Oglna charakterystyka bada
Badania niezawodnoci obiektw sprowadzaj si oglnie do nastpujcych
fiy im o ci (41J:
a) okrelenia wymaga jakociowych, jakim powinien odpowiada obiekt
np na podstawie warunkw odbioru technicznego (WOT),
b) zebrania danych od uytkownikw o charakterze typowych uszkodze
^ runkach eksploatacji obiektw,
c) ustaleni planu bada, liczby badanych obiektw, warunkw pracy.
d) wytypowania wskanikw niezawodnoci, ktre naley okreli w wyni
ka bada.
e) przeprowadzenia bada 1 zarejestrowania wynikw,
1) weryfikacji hipotez ksztacie rozkadu wskanikw niezawodnoci
obiektw.
g) estymacji wskanikw niezawodnoci obiektw na podstawie uzyska
nych wynikw bada i wynikw weryfikacji hipotez,
h) zbiorczego zestawienia uzyskanych wskanikw niezawodnoci i podaiti^iezawodnociowcj charakterystyki badanego asortymentu obiektw.
Badania niezawodnoci obiektw w zasadzie mog mie dwojaki charakter.
Mog to by badania o charakterze rozwojowym oraz badania odbiorcze.
Rozwojowe badania niezawodnoci maj na celu cigle doskonalenie potechnicznego obiektw w tym zakresie oraz su do ustalenia wslcani*
niezawodnoci, ktre powinny stanowi przedmiot odbiorczych bada mclo k i obiektw. Program rozwojowych bada niezawodnoci odpowiada
iinnym punktom a-h. Natomiast odbiorcze badania niezawodnoci obiekpowiruiy si opiera, poza specyficznymi wytycznymi niezawodnociowy
mi wytycznych dotyczcych kontroli jakoci produkcji.
' Badania mog by prowadzone w rzeczywistych warunkach, mog hyc ba
li modelowymi i mog by realizowane w skrconym czasie f i l , 46).
Planem badania w niezawodnoci przyjto nazywa sposb po$tpow*ania
' "ajcy bczno prby, wymienialno hib mewymieniano uszkodzonych
u bada obiektw oraz kryterium ukoczenia badania (46).

112
Do syntetycznego zapisu planw 1xtda.fi stosuje si nastpujc symbolik:
B (bez wymiany) oznacza si plany bada, w ktrych uszkodzone obiekty
me s zastpowane nowymi,
W (wymiana) oznacza si plany bada, w ktrych uszkodzone obiekty s
zastpowane nowymi.
r - oznacza plany bada, w ktrych obserwacj prowadzi si do chwili zja
wienia si r-lego uszkodzenia.
t oznacza plany bada, w ktrych obserwacje prowadzi siq w cigu cza
su t,
(r, l) oznacza pkuiy bada, gdy obserwacje prowadzi si do r-tego uszko
dzenia. jeeli tf < t. tub do chwili t, jeeli t, 2 1.
Zalenie od przyjtego i realizowanego sposobu buda mona wyrni
ponad 13 moliwych przypadkw procedur badawczych w zakresie bada nie
zawodnoci obiektw typu 'elementy". W wypadku badania obiektw typu 'sys
temy ograniczenie si do tych planw moe si okaza niewystarczajce.
Dla przykadu plan (u. B. r) oznacza plan badania, ktremu podlega u
obiektw*, uszkodzone obiekty w toku badania nic s wymieniane na nowe t ba
danie koczy si w chwili uszkodzenia r-tego obiektu.

6.2. Metody bada

6.2.1. W prowadzenie
Badania niezawodnociowe obiektw przeprowadza si na ogl metodami
statycznymi. W zwizku z tym bezwzgldnie powinny by zachowane wyma
gane kryteria statystyki matematycznej.
W statystyce matematycznej zbiorowo, ktrej elementy obserwujemy,
nazywa si zbiorowoci generaln lub populacj generaln. Zaobserwowany
zespl elementw zbiorowoci generalnej nazywa si zbiorowoci prbn lub
prb.
Statystyka matematyama zajmuje si wnioskowaniem o zbiorowoci gene
ralnej na podstawie znajomoci prby. Wnioski o zbiorowoci generalnej otrzy
mane na podstawie prby $ suszne tylko wwczas, gdy prba jest podobna do
zbiorowoci generalnej - prba jest reprezentatywna. Prby reprezentatywne
tworzymy w sposb losowy. Tak prb nazywamy losow
Punktem wyjcia do badania statystycznego jest zatem pobranie n-elcroentowej prbki w sposb losowy, a nastpnie wyznaczenie liczby interesujcych
nas 2darzc lub wartoci cechy w kadym elemencie prbki. Nastpnie naley
przystpi do oszacowania na podstawie prby, do jakie} klasy rozkadw, zda
rze naley nieznany rozkad badanej zbiorowoci generalnej i obliczenia niesianych parametrw rozkadu (teoria estymacji). W kocowej czci wmosko-

113

wania nieodzowne jest zweryfikowanie (teoria weryfikacjo, czy przyjte wcze

niej hipotezy statystyczne byy suszne.
Istniej dwie grupy metod wnioskowania statystycznego w niezawodnoci,
mianowicie'.
1. Metody nieparametryczne, w ktrych o ciaraklerystycc probabilistycznej
zdarzenia losowego, zmienne) losowej lub procesu losowego wnioskuje si bez[porednio. Stosujc te metody, mona wyznaczy wartoci chwilowe rozkadw
jobieslwa zmiennych losowych, wartoci chwilowe przedziaw
^Ufnoci prawdopodobiestwa wystpienia rnych zdarze, rne charakterysty
ki procesw- losowych ilp. Nie jest znana tu posta funkcyjna rozkadu zmiennej
iJosow-ej.
2. Metody parametryczne, w ktrych charakterystyki probabilistyczne
enia losowego, zmiennej losowej lub procesu losowego wyznacza si portednio pr/ez wyznaczenie z dowiadczenia charakterystyk probabilistycznych
Okrelonych parametrw. Znana jest tu posta fbnkcyjna rozkadu zmiennej
losowej.
|
W badaniach niezawodnociowych obiektw istotn rol odgry wa ustale
nie licznoki prby. Ody liczno populacji jest skoczona. celem bada
Jest wyznaczenie wartoci oczekiw*ancj. liczno prbki mona wyznaczy ze
i wzoru (44)
N uV
NA

( 6 . 1)

2+ u V

liczno populacji.
odchylenie standardowe badanej cechy w populacji - warto wy
znaczona na podstawie wstpnych bada niezawodnociowych
obiektw,
- odchylenie graniczne badanej cechy w populacji i prbce,
u - warto argumentu funkcji Laplace^i z rwnania Q(u) j3. gdzie
0 - przyjty poziom ufnoci.
S

Gdy celem bada jest wyznaczenie prawdopodobiestwa wystpienia okre:h zdarze losowych, np. wystpienia uszkodzenia, liczno prbki mona
czy ze wzoru
N ^p g
Nd1+ upq

6. 2)

piq-odpow iednio prawdopodobiestwo niewystptciua i wystpienia

okrelonych zdarze losowych, przy czym q * 1 - p, pozostae
oznaczenia jak we wzorze (6.1).

114

6.2.2. Metody nieparametryczne

Dla obiektu dwustanowego mcnaprawialncgo, stosujc model bada bez
zwracania (obiekty uszkodzone s wycofywane z bada), na podstawie u t k a
nych wynikw mona wyznaczy dla kadej chwili t, warto chwilow funkcji
R(t) okrelon na n-elementowej prbce losowej jwry zaobserwowaniu m
uszkodze w c-zasie t ze wzocu
R (m ,n )-
n+1

(6.3)

Granice przedziau ufnoci dla R(m, n) przy zadanym poziomie istotnoci a

zapisuje si wwczas
<R(m,n), K(m,n;a) >
gdzie: R(m, n; a ) ------------------------------------------1+
-Fa,2[2m .2(a-m +l>J
n-m+I

(6.4)

jest kresem dolnym fUnkcji niezawodnoci, natomiast

R(nt, Q|Ct)= -------^ ( " - n i ^ U m l ------

(65>

m - F a..; l2 (n -m + l).2 m ]
n -ra + 1
jest grnym kresem niezawodnoci dla dwustronnego przedziau ufnoci.
W wypadku jednostronnego przedziau ufnoci wc wzorach (6.4) i (6.5)
w miejsce F^j naley wstawi F* (|i poziom ufnoci). F jest tu kwantylem roz
kadu F-Sncdccora.
Odpowiednio warto chwilow funkcji wiodcej rozkadu A(m, n) wraz
z przedziaem ufnoci < A (m, n) A, (m, nfc a > mona wyrazi wzorem
A( m, n )
H n - J +I

(6-6)

oraz
&( m, n; a)

2m

A(m.n)

(6.7)

115
Kf_j,2m
A(m. d; a ) - ^ A(m.n)

(6.8)

gdzie: K - kwantyl rozkadu chi-kwadrat.

DU m 1 15 mona losowa kwantyle rozkadu normalnego.
Majc graficzny obraz funkcji Aft), drog rniczkowania mona wyzna*
y funkcje intensywnoci Mi).
W w^iadku obiektw naprawialnych do oceny wskanikw niezawodno*
-?ch mona stosowa zalenoci (6.3M6.8), stosujc podstawienia

n m+ I

n 4 ls m + n

( 6 .0 )

(6-10)

6.23 . Metody param etryczne

Warunkiem stosowania metod parametrycznych wnioskowania statystyczjo jest znajomo rozkadu funkcji losowej badanej cechy. Rozrnia si tu
dy graficzne (przy uyciu siatek funkcyjnych) i metody analityczne.
Wnioskowanie statystyczne metodami parametrycznymi o rozkadzie cechy
T w jednorodnym zbiorze obiektw nicnaprawialnych, na podstawie wynikw
Oi*.... V), m n , badania reprezentujcej go prbki losowej, polega na:
- okreleniu modelu matematycznego rzeczywistego rozkadu uszkodze
obiektu.
; - wyznaczeniu parametrw otrzymanego rozkadu.
- ustaleniu poziomu zgodnoci rozkadu empirycznego * przyjtym roz
kadem teoretycznym.
- wyznaczeniu wskanikw niezawodnociowych dla danego typu obiek
tw (obiektu).
Do wyznaczenia (estymowania) parametrw rozkadu teoretycznego dobrze
I^Dksymujccgo rzeczywisty rozkad empiryczny wykorzystuje si najczciej
Mod najwikszej wiarygodnoci, metod najmniejszych kwadratw oraz me
tod momentw.
W wypadku metody najwikszej wiarygodnoci dy si do wyznaczenia
bego estymatora, przy ktrym uzyskuje si maksymaln warto funkcji
L . t o r ( f < t m 1.s,)

(6.11)

116

gdzie- k liczba znanych wartoci zmiennej losowej.

Kii, n v s,) gsto prawdopodobiestwa rozkadu teoretycznego,
mt = F^T) - warto oczekiwana,
s, - odchylenie standardowe.
Wartoci estymatorw mi t $, otrzymuje si wwczas w wyniku rozwizania
ukadu rwna

dL
m,

0,

a_

Jeli posiadamy niepen informacj O badanej prbce losowej, t). jeeli na

podstawie obserwacji lub bada wymoczono tylko r < n wartoci zmiennej lo
sowej. a o pozostaych wiadomo jedynie, te s mniejsre od danej wartoci t to
funkcja wiarygodnoci 152J

I .- ln r ( tt,mts,)4 (n~ f)lnfl-jf(tl.m,.st)dtl

l-

(6. 12)

Metoda najmniejszych kwadratw jest stonowana do wyznaczania parame

trw rozkadu przy penych informacjach z badanej prbki losowej. W metodzie
tej dy si do okrelenia takiego estymatora, przy ktrym uzyskuje si mini
mum funkcji

I-I

gdzie: a*(ti) - eksperymentalnie wyznaczona warto parametru,

ajOj, m* s.) teoretyczna warto parametru wynikajca z przyjtego
rozkadu prawdopodobiestwa.
W celu weryfikacji hipotez o zgodnoci rozkadu empirycznego z zaoo
nym rozkadem teoretycznym stosowane s testy zgodnoci: chi-kwadrat, PearHona, test Komogorewa i inne.
W praktyce inynierskiej stosuje si te graficzne metody wyznaczania roz
kadw prawdopodobiestwa zmiennych losowych na podstawie danych do
wiadczalnych [40.51).
Obecnie problem estymacji wskanikw niezawodnoci obiektw zosta
w wikszoci przypadkw oprogramowany na ecktromcniych maszynach
cyfrowych (EMC) i estymacja u jest w sposb cakowicie zautomatyzowany
dokonana z zastosowaniem ukierunkowanych problemw moduw informa
tycznych.

117

6.2.4. M etody b ad a przyspieszonych

Wspczesne obiekty techniczne charakteryzuj si zwykle du niezawod
noci. co w celu jj okrelenia wymaga duych nakadw 7arwno w postaci
koniecznej liczby egzemplarzy przeznaczonych do bada, jak i w postaci cza.su
wymaganego do przeprowadzenia dokadnych bada. W zwizku z tym coraz
czciej stosuje si metody przyspieszonych bada niezawodnoci.
Metody bada przyspieszonych mona podzieli na nastpujce rodzaje
bada.
1. Przyspieszone badania w normalnych warunkach pracy, mianowicie:
- metody wykorzystujce zawone przecinay dopuszczalnych zmian pa
rametru okrelajcego uszkodzenie parametryczne,
- metody wykorzystujce fizykalne i matematyczne modele uszkodze,
umoliwiajce na podstawie zmian zasadniczego, charakteryzujcego
parametru obiektu okrelenie wartoci oczekiwanej czasu do wystpie
nia uszkodze katastroficznych lub parametrycznych.
- metoda prb warstwowych,
2. Przyspieszone forsowne badania, w ktrych wykorzystuje si forsowne
pracy lub ostrzejsze warunki zewntrzne, mianowicie:
- metody wykorzystujce zmian jednego czynnika wpywajcego na pra
c obiektu (np. obcienie, temperatura otoczenia),
- metody, w* ktrych wykorzystuje si jednoczesny wpyw kilku czynni
kw zwizanych z warunkami pracy.
Przyspieszone badania niezawodnoci obiektw mog przynie podane
y tylko wtedy, gdy znane s podstawowe procesy fizycmo-chemiczne wy-jcc uszkodzenia onekru, a zatem gdy znana jest zaleno intensywnoci
f h i m l i ii od zrman czynnikw fizycznych. A wic musi zaistnie podobieo postaci uszkodze i rodzajw elementw (dla systemu) w przyspieszonych
Inych badaniach.
W wypadku bada przyspieszonych wane jest okrelenie czasu t lub te
czynnika przyspieszenia bada w warunkach skrconych. Pewne wskaza
nia odnonie do jego obliczania s podane w pracy [52]. Na przykad w badah forsownych czas t> mona obliczy ze wzoru
(6.14)
c: X( i ti odpowiednio intensywno uszkodze i trwao w badaniach
w normalnych warunkach pracy,
k* - intensywno uszkodze w warunkach forsownych.

136

- oddziaywanie na struktur niezawodnociowa systemw.

- oddziaywanie na niezawodno elementw i struktury niezawodno
ciow systemu.

8.2.1. O ddziayw anie na niezaw odno elem entw

8.2.1.1. Z asad a najsabszego ogniw a
W' celu wyjanienia zasady najsabszego ogniwa rozwaony zostanie sys*
tem dwuclcmcntowy 0 strukturze szeregowej (rys. 8.6). ktrego niezawodno
Rt = R ,(R i>R2/K,R) * R tR ,

1.8 1)

mona zmienia w sposb cigy, oddziaujc wycznie na niezawodno tylko

jednego elementu, tj. elementu l lub elementu 2.

Rys. K.6. Najprostszy system dwuctcmen*

luwy o dnAtt7r szetegewtj

W wyniku zmiany niezawodnoci elementu najsabszego. Ij. elementu I.,

otrzymuje si

cR.

7.
R,
3R.

*R j

(8.2)

ko la prze? oddziaywanie na niezawodno elementu 2. otrzymuje si

= R,

($ ))

Poniewa z zaoenia R5 < R2, wobec czego

dR< cR,
r>R, > dRi

(8.4)

Na podstawie wzoru (8.4) mona sformuowa nastpujc zasad zwik

szania niezawodnoci systemu dwuclemcntowego o strukturze szeregowej: stopie wzmocnienia niezawodnoci syMcmu szeregowego jest maksymalny przy
oddziaywaniu na najsabsze ogniwo tyitemu

137
W podobny sposb mona znale strategi zmniejszania niezawodnoci
ianetio systemu, w yznaczaj wartoci odpowiednich pochodnych czsi*
ch prawdopodobiestwa uszkodze. ktre w y n o si
o.

= 1 - 0 , = R,

;
:

(8.5)

(S.6)

ic prawdopodobiestwo uszkodzenia Qt dla tego systemu jest podane

rem
ir
)Poniewa Z zaoenia R: < K2, otrzymuje si nastpujcy zwizek:

dQ, . X ).
5Q,

y,

(8.7)

( 88 )

Wynika z lego fakt, e stopie osabienia (umniejszenia) niezawodnoci

emu szeregowego jesr maksymalny przy oddziaywaniu na najsabsze ogni
owo systemu.
Przy rozwaaniu Systemu o strukturze rwnolegej stopie wzmocnienia ub
ibieiua niezawodnoci tego systemu bdzie maksymalny przy oddziaywaniu
na najmocniejsze ogniwo systemu.

12.1.2. Zasada maksymalnej wraliwoci

W myl tej zasady maksymalna zmian niezawodnoci systemu o dowolnej
: niezawodnociowej uzyskuje si w wyniku oddziaywania na elemen
ty o maksymalnej wraliwoci, tj. na te elementy, ktre w maksymalnym stopniu
fttog zmieni niezawodno interesujcego nas systemu. Wymieniona zasada,
w odrnieniu od zasady najsabszego i najmocniejszego ogniwa, moe by
ic. zastosowana do badania systemw- jednorodnych.
Zasad t realizuje si wedug nastpujcej metody. Wyznacza si nicza badanego systemu wedug zalenoci
R W . R < - > ( R l . . n R | | ) . R R { - > + ( | - R i )R < **, >

(8 .9 )

Znajc niezawodno R(n), oblicza si pochodne czstkowe wyraenia (8.9).

Nastpnie na podstawie uzyskanych wynikw liczbowych przystpuje si do

138
poszukiwania elementw o najwiksze] wraliwoci. tj. do poszukiwania wam>*
cr maksymalnych w 2biorze

8. 10)

Przykad. Dla trjclcmcntowego systemu o birukturTC szeregowej, zbudowane

go z elementw wkieh, e Rj < R> < Rj, naley znale element o najwikszej
i najmniejszej wraliwoci.
Aeby rozwiza ten problem, naley obliczy niezawodno systemu ze
wzoru
R -R ,R jk ,
po czym konieczne jest wyznaczenie pochodnych, ktre wynosz
A (l)= -

R ,R ,

Poniewa R, < R: < R. mona napisa warunek

A(1)>A(2)>A(3)
w myil ktrego elementem o najwikszej wraliwoci jest element 1 natomiast
elementem o najmniejszej wraliwoci jest element 3.
Z innych spotykanych w praktyce metod oddziaywania na systemy, celem
Sterowania ich niezawodnoci, naley wymieni zasady: wdrujcego ogniwa,
ojlabszego/najmocnicjszcgo ogniwa, najmocniejszego/najsabszcgo ogniwa
i maksymalnych zmian.
Metoda oddziaywania na niezawodno systemu w zasadzie wdrujcego
ogniwa jest podobna do stoaowanq metody w zasadzie maksymalnej wraliwo
ci. Uwzgldniono tu dodatkowo dynamiczny charakter systemu, w myl ktre
go poszczeglne ogniwa niezawodnociowe znajduj si w cigym ruchu
i w zwizku z tym ich niezawodno cigle si zmienia, co naley uwzgldnia
w kolejnych sekwencjach obliczamnwycK

Zasady najshb^go/najm ocnicjszcgo ogniwa i twjmncnicjszcgo/oajiilubOgmwa s rozwiniciem zasad najsabszego i najmocniejszego ogniwa,
wicie, zwrcono w nich uwag na przypadki, kiedy oddziaywanie nic
na jedne ogniwa, a wic na najsabsze lub na najmocniejsze mczawodnopwo ogniwa, moe nie przynosi spodziewanych efektw.
. ^.Zasada maksymalnych zmian jest uoglnieniem zasady najsabsze*
/najmocniejszego ogniwa oraz zasady najmocmejszego/najsabszego ogniwa,
t ktrej naley zawsze oddziaywa na te elementy systemu, ktre prowa*
do maksymalnych zmian niezawodnoci systemu.
fam spotykane strategie to lokalne i globalne oddziaywanie na mezawndM t systemw, le g o rodzaju postpowanie roa uzasadnienie nic tylko tcchniczecz rwnie metodologiczne i jest czsto stosowane wwczas, gdy dysponu
j Okrelonymi rodkami materialnymi, przeznaczonymi na zwikszenie bd
;szenie niezawodnoci systemw,
l i 1Kiedy dysponuje si dostatecznymi rodkami materialnymi, a ponadto ma
du swobod dziaania, lepiej jest rozwaa problem rwnoczesnego od*
sama na wszystkie elementy systemu, tzn. rozwaa problem "globalnego
wanta" na niezawodno systemu.

2. O ddziayw anie n a stru k tu r

niezaw odnociow system u
Do wykonania naoonego na system zadania wystarcza, eby jego struktuiwodnociowa bya szeregowa. Jednak ryzyko niewykonania przez syszadania moe si okaza zbyt due. Aby temu przeciwdziaa, zwiksza si
.wodno systemu pr/ez wprowadzenie elementw rezerwowych. Zagadic to zostao omwione w podrozdz. 4.3.
Rozpatrujc system odnawialny, przyjmuje si zasad, e kady uszkodzo*
dem em systemu jest odnawialny. Wtedy niezalenie od struktury niczawodsystemu proces jego odnowy jest sum procesw odnowy poszcze
rb jego elementw.
Jeeli proces losowy N^t). i = 1 .2 ,..., n. dla kadego t okrela losow licz*
Badoodze i-tego elementu, ktre w y staj do chwili t, to
H(t) * N |(t) + . N ^t),

UO

(8-11)

Jen procesem losowym okrelajcym liczb odnowie systemu, ktre wystpi

do chwili L Z tego wynika, e funkcja odnowy systemu

H(t)-E[N()1*E(N(!)]-H,(0
' fd n e : IU 0. i 1.2 ,.. . n

frakcja odnowy mego eiemerau.

( 8. 12)

Jeeli dla elementw systemu mona okreli gsto odnowy hrft), i - 1.

2..... n. to istnieje rwnie gsto odnowy systemu

h(t) = i h , ( t )

(S.13)

W wypadku niezernwegn czasu odnowy prawdopodobiestwo uszkodzenia

si systemu zostanie przedstawione na przykadzie systemu skadajcego si
z dwu elementw pracujcych jednoczenie. Przyjmuje si, c po uszkodzeniu
jednego elementu zostaje podjta jego odnowa. Czas pracy do uszkodzenia si
kadego z elementw ma rozkad wykadniczy o intensywnoci uszkodze X| i
Czas odnowy elementu jest zmienn losow V, (i - 1, 2) o dystrybuancic
G^t) i gstoci prawdopodobiestwu g/i), i * 1,2. Dla dostatecznie duych warto k i t warto prawdopodobiestwa P uszkodzenia si systemu spenia nicrwn o k [46]

P s - ^ - rE f y .jtn o /jji
Aj + Ai

(S.14)

W wypadku modeli odnowy z obsug sposb obliczenia niezawodnoci

i trwaoci systemu dwuclcmcmowcgo mona zilustrowa na nastpujcym
przykadzie. Ot oba elementy s obcione, jednak element podstawowy ma
intensywno uszkodze
natomiast element rezerwowy mu intensywno
uszkodze X, (zwykle X, < X). Kady element w wypadku uszkodzenia jest od
nawiany i intensywno czasu odnowy wynosi p.
Funkcja niezawodnoci
R ( t ) = | c h ^ + ^ ^ * ^ s h y ex p | ^ ^ l t j

(8.15)

gdzie: ksJX *4-2p(2X -i-X ,)+p

Trwao natomiast wynosi
e -jR (i)d i =

2X 4 X, 4 p
X(X+2X,)

(#16)

Przy odpowiednio dobranych warunkach (zaoeniach) z zalenoci (8.15)

i (8.16) wynikaj omwione poprzednio typy rezerwowania, mianowicie:
- rezerwa meobciona bez odnowy, gdy X, 0 i g - 0,
- rezerwa obciona bez odnowy, gdy X, X i p 0,
- rezerwa meobciona z odnow, gdy X, * 0, lecz p > 0,
rezerwa obciona z odnow, gdy k* X i p > 0.
Uzyskane wyniki motna ronm ry na dowoln, skoczon liczb ele
mentw.

.
>

Ksztatowanie niezawodnoci obiektw

podczas konstruowania
U . W prow adzenie
fe&ztallOwanie funkcji niezawodnoci R(t) projektowanych obiektw po*
o by dokonywane wraz z modelowaniem konstrukcyjnym ksztatu, wy*
w t ogu waciwoci warstw podpowierzchniowych (rdzenia) oraz war*
wierzchniej.
Do dyspozycji opracowuje si liome metody wyznaczania niezawodnoci
' 6.8-11,55], uwzgldniajce takie czynniki, jak:
- obcienia obiektw wywoane <Kldzialywaniem czynnikw w,,
waciwoci matcnalw,
i - wytrzymao (odporno) ohicktw na obcienia,
batomiast oglny lapis niezawodnoci obiektw poddanych obcieniom
mie posta
R (x )-r< X > x ) P { S (X )< W (X )} : X<0.x)

(817)

e: S(X) - uoglnione obcienie wywoujce okrelone procesy starzenia

obiektu,
W(X) najwiksza dopuszczalna waito uoglnionego obcienia (wy*
trzymao, nono, odporno), ktra moe by przeniesiona
przez obiekt i mc spowoduje jego uszkodzenia po osigniciu
wartoci x,
X znuenna losowa - przewanie czas pracy obiektu, lecz rwnie
moe by to liczba cykli obcienia, zmiana przekroju i inne.
x - realizacja zmiennej losowej X.
Okrelenie modeli niezawodnoci sprowadza si do rozwinicia zalenoci
.17) do postaci szczegowej w zalenoci od odmiennoci czynnikw w,
wy obiektw.
Jeeli u s z k o d z e n i e obiektu m a c h a r a k t e r nagy, n p . wynikajcy z defektw
ktury' T d z e n ia , wad struktury geometrycznej i bdw montaowych, to
tym wypadku niezawodno obiektu moe by oceniana na podstawie wyiczego rozkadu czasu zdatnoci [41J:
R (t) c -

(8. 18)

gdzie: X - intensywno uszkodze obiektu,

I czas eksploatacji.
Zasadniczy kierunek modelowania niezawodnoci powinien by jednak
oparty gwnie na charakterystyce starzenia obiektw. Daje to podstawy do

178

Zarejestrowane przebiegi wskazuj na popraw niezawodnoci operacji tc

wzgldu nu analizowany parametr - oszacowana warto wskanika wyo*>t
0.95. Uzyskano w ten sposb popraw niezawodnoci o S,3%, co oznacza 6 razy
mniej brakw.

$.5. Ocena niezawodnoci obiektw

w fazie eksploatacji
$.5.1. W prow adzenie
W czasie eksploatacji obiekt przebywa w rwnych stanach eksploatacyj
nych. Mona wyrni trzy podzbiory stanw: oczekiwania, uytkowania i ob
sugi wania.
Proces eksploatacji obiektu jest charakteryzowany przez nastpujce zbiory
wskanikw eksploatacyjnych:
- liczbowe i ftinkcjonalne charakterystyki czasu przebywania obiektu
w stanach eksploatacyjnych lub w podzbiorach stanw eksploatacyj
nych,
- prawdopodobiestwo wystpienia poszczeglnych stanw eksploatacyj
nych,
- prawdopodobiestwo przebywania obiektu w rnych stanach eksplo
atacyjnych.
Opracowujc kryteria niezawodnoci obiektw w eksploatacji, naley mie
na uwadze nastpujce zagadnienia:
zbieranie, magazynowanie i przetwarzanie informacji o uszkodzeniach
obiektw.
- porwnywanie miar niezawodnoci z wymaganiami oraz badanie ten
dencji ich zmian.
- wyznaczanie i modernizacja istniejcych zestaww obsugowych
(wymiany profilaktyczne, wstpne starzenie i docieranie, naprawy, kon
trole itp.),
wyznaczanie i modernizacja zestawu czci zamiennych.
Naley tu nadmieni, e dotychczas funkcjonuje wiele rnych systemw
zbierania, przetwarzania i magazynowania informacji o uszkodzeniach obiektw
121.30.38]. Wydaje si i repertuar eksploatacyjny obiektu powinien zawiera
szczegowe dane o zbieraniu takich informacji.
Drugim istotnym zagadnieniem jest opracowanie matematyesne wynikw
na podstawie zebranych informacji i nastpnie okrelenie istotnych wskanikw
niezawodnociowych. Mog one suy do wyznaczania zakresu i czstoci pro
filaktyk. prognozowania zuycia elementw zamiennych, wyznaczania ich licz
by do odnowy obiektw itp (1 1.21. JO)

179

8.5.2. W yznaczanie zapasw elem entw zam iennych

Przy normowaniu zapasw elementw zamiennych powstaj ruin sytu-

c, ktre zale od posiadanej informacji o uszkodzeniach elementw oraz od

bu ich zuycia.
Metodyka wyznaczania liczby uszkodze elementw jest oparta na mode
lach odnowy obiektw, ktre przedstawiono na rys. 8-20W modelu odnowy natychmiastowej zakada si. e czas odnowy w wy
padku kadego uszkodzenia jest rwny zeru Oznacza to, e obiekt pracuje od
l do chwili pierwszego uszkodzenia l jednoczenie pierwszego odnowie,
ma tii od tej chwili pracuje do drugiego uszkodzenia i zarazem drugiego odno
wienia tj itd. Proces zjawiania si uszkodzenia i odnowie obiektu nazywa $i
procesem odnowy obiektu.
a>
T,

Tj

l.

Tj

Ti

t.

b)
T.

T,

T,

Rys. 820. Schonai procesu odnowy: j ) na^chnuaawej (2 zerowym oa cm

odnowy), b) odnowy rrzywiaq ( / mc/crwwym czasem odnowy)

Poszczeglne przedziay czasowe s realizacjami zmiennych losowych

Ti, Ti.......T,.......

(8.98)

ych tzw. strumie odnowy.

Na ogl zakada sic, e wystpujce w strumieniu odnowy zmienne losowe
s niezalene. Wwczas do analizy strumienia wystarcza znajomo rozkadw
zegnych zmiennych losowych.
Strumie odnowy nazywa si prosty wwczas, gdy wszystkie tworzce go
im ienne losowe maj taki sam rozkad, a jeeli jest to rozkad wykadniczy, to
(rumie odnowy nosi nazw strumienia Pobsona.
Strumie odnowy mona charakteryzowa a pomoc procesu losowego
(N(t), 12 0 ). gdae N(t) jest dla kadego ustalonego t znuenn losow wyraaj-

1*0
c liczby uszkodze (i ochw ) w y s t a j c y c h w przedziale czasowym (0. t)
Omawiany proces losowy nosi rw nie nazw procesu odnow y. Z je g o definicji
wynika, e

i " ) P ($ . < t) = F Jt)

(8-99)

td a r-S w -tT ,
*i

(8100)

F ^ t) ~ dystrybuanta punktw* odnowy l,(i = 1, 2, ...). C ^ Ji sumy

zmiennych losowych Sb-

Ze wzoru (8.99) wynika n astan ie, e

P lN (t) = o] - U D - F ,( 1).

ni 1

(8.101)

oraz

PfN(0 = 0] - 1- F(t) = R(t)

(8.102)

W zagadnieniach praktycznych specjaln rot odgrywa funkcja wyraajca

oczekiwan liczb uszkodze w przcd2iale (0. t). Oznacza si j symbolem 11(1}
i nazywa funkcj odnowy. Jest wic
H(t) E [N(l)1.

ISO

(8.103)

a ostateczny wzr na funkcj odnowy jest nastpujcy:

H (0 - F B(l)

(8.104)

i>|

Pochodn funkcji odnowy okrelan w punktach rniczkowalnoci nazywa

tl gstoci odnowy
NO-NO)

(8.105)

Gsto odnowy mona interpretowa w przyblieniu jako oczekiwan

liczb odnw w jednostce czasu obejmujcej chwil t
h (O -lU 0
M

. (8.106)

181
Jeeli znana jest funkcja odnowy H(t) i koszt jednorazowej odnowy k. to
warto

C(l)=kH(t)

(8.107)

jest nazywana oczekiwanym kosztem odnowy do chwili t.

Wielkoci H(t) oraz h(t) maj zastosowanie do wyznaczania liczby 0 dc*
meritw* zamiennych, ktre z prawdopodobiestwem me mniejszym ni 1 a
wystarcz na okres t [ 11,34). Aby n elementw wystarczyo na przebieg t, trze
ba. aby liczba uszkodze w tym przedziale nie przekraczaa n:
P { N ( t)< n ) > I

a,

czyli

P |N ( t ) > n ) < a

(8.108)

co oznacza, c zgodnie zc wzorem (8.99)

F J t)< a
W zagadnieniach praktycznych do rozwizania tego problemu mona po
dej nastpujco. Niech z(l) oznacza liczb elementw zamiennych, przyguto[ wanych dla obiektu o planowanym czasie pracy L Natomiast Z ( l ) bdzie zmien
n losow oznaczajc liczb wymian elementw wykonanych w cigu czasu t.
Mona zapisa, c
P { Z (t)< n |

Pa(i)

(8.109)

lub te jako
P{TM> t } - l - K ta( 0 > l - o
Czyli

P*>o
gdzie: Ta - zmienna losowa oznaczajca czny czas pracy obiektu na elemen
tach pochodzcych z zapasu z(t).
Nierwno ta suy do znalezienia najmniejszej Hczby n* z(t) z moli
wych liczb n (zapas elementw zamiennych) dla czasu pracy t, aby w tym C2asie
proces naprawy obiektu polegajcy na wymianie elementw nie zosta przerwa
ny z powodu ich braku.
Praktyczne zastosowanie wzoru (8.109) jest ograniczone ze wzgldu na
konieczno znajomoci rozkadu zmiennych losowych Ta lub Z(t). Wzr

182
(8.108) pozwala w ybaczy rozkad liczby wymian elementw /( t) na ogl dla
maych n. Przykadowo dla rozkadw Crlanga wzr przyjmuje posta 111]

P W t J - n } - ^ kV M *
ts a -w

t> 0
k k - cakowite

(S.1I0)

X>0
gdzie: (kt + nk). X parametry rozkadu, natomiast dla rozkadu wykadniczego

P{Z(t) < n) . c(_x,

dian

1,2,3,...

t>0
- ( , 1>!

(8.111)

*>Q

W przyblionych obliczeniach liczby elementw zamiennych rozkad

zmiennej losowej (t) mona przyjmowa jako asymptotycznie normalny ze
redni t T j1 i wariancj t $2Ttt3. gdzie TSf jest redni trwaoci poszczegl
nych elementw, a s1 wariancj. Wymagany zapas elementw zamiennych, za
pewniajcy przeprowadzenie napraw obiektw z prawdopodobiestwem 1 u,
mona okreli ze wzoru:

U -

>l-cr

( 8. 112)

V K
gdzie: U - argument funkcji Laplace'a, odpowiadajcy <tH.Ua) - I - o . Naley
przy tym oczekiwa, c przecitnie w (1 - a)% przypadkw- zrealizuje si
zdarzenie
2i t)< z (t)

_t_

u^s r r

(S.113)

Dlatego te. jako szukan warto z(t) oznaczajc liczb potrzebnych elemen
tw, planowanych do wymiany po czasie t eksploatacji, przyjmuje si

183
obiektw.
Jeeli w obiekcie wystpuje m elementw danego rodzaju, to norm ele
mentw na jeden obiekt dla cratxu eksploatacji l oblicza Si ze wroni

(8.115)

Rzeczywiste procesy odnowy, tj. procesy odnowy z mezerowym czasem

odnowy, analizuje si za pomoc dwu procesw losowych:
- N(t), t a 0 wyraajcego UC2b uszkodze w przedziale czasowym (0. t).
- M(t), t > 0 wyraajcego liczb odnowie w przedziale czasowym (0. t).
W zwizku z tym mona rozpatrzy dwie funkcje:
H<t)fi[N(t)}

(8.116)

(8.117)
o takich samych jak funkcja odnowy waciwociach, okrelajce oczekiwan
w danym przedziale czasowym liczb odnowie.
Dla analizy czasu przebywania obiektu w stanie niezdatnoci mona wyko
rzysta rne modele matematyczne konstruowane w rumach tzw. teont obsugi
masowej.
Funkcj odnowy dla rozpatrywanego procesu mona wyznaczy ze wzor u f lll :
H ( l ) - t j F , ( t - r ) d ( i B(T)

gdzie: 0 (t) - dystrybuanta rozkadu zmiennych losowych U], U2, a

odnowy ze wroni
h(t) H*(t)

(8.118)

gsto

(8.119)

Dla uytkowania obiektu istotna jest znajomo szans na to. e obiekt

w okrelonej chwili t bdzie w stanie zdamoci. Tak charakterystyk obiektu
(naprawialnego) przyjto nazywa jego gotowoci.

Gotowo obiektu w chwili t definiuje si jako prawdopodobiestwo, ze

w*chwili tej obiekt znajduje si w turnie zdatnoci:
K ( 0 = r | i ( T t t u l x i i < T I1+ U fc)+ li.,}
H Uso
k-0

(8 .120)

Gd>- warto t jest dostatecznie dua, zamiast funkcji K(t) dogodniej jest
posugiwa Si asymptotycznym wspczynnikiem gotowoci:
K U m K (0

n<T)

E o > n (u >

(8.121)

Strategia prognozowania i planowania zapasw elementw zamiennych

w praktyce zaley od wielu czynnikw, takich jak cena elementu, rozmiar /.uy
cia, dostpno elementu, czas skadowania, czy dany element jest aktualnie
produkowany, rodzaj zapasu itp. Przy ustalaniu zapasw na rnych poziomach
zaopatrzenia kieruje si dwoma skrajnymi kryteriami: maksymalnego wykorzy
stania i maksymalnej wystarczalnoci f4S]. Pierwsze kryterium nakazuje, aby
w skadnicy, na okrelonym poziomie, znajdowa si zapas, ktry praktycznie na
pewno zostanie zuytkowany w okrelonym czasie. W drugim wypadku da
si. aby zapas w praktyce na pewno wystarczy do zabezpieczenia okrelonych
potrzeb. Na ogl stosuje si strategi poredni, przyjmujc zapas redni.
rednic zapotrzebowanie na elementy zamienne przez N obiektw o jed
nostkowym zuyciu X w czasie t mona obliczy ze wzoru

(8.122)

Z(t) - NX-i

Do wyznaczania natomiast jednostkowego zuycia k mona si posuy

algorytmem pokazanym na rys. 8.21. Poszczeglne strategie Oznaczono kodem
binarnym. Dla najczciej spotykanych strategii jednostkowe zuycie X mona
okreli z nastpujcych wzorw*. 1 tak dla strategii 110 000 jednostkowe zuy
cie mona obliczy ze wzoru

^
gdzie: X -rednic zuycie jednostkowe,
k^, X, - przedzia uihoci dla t na poziomie istotnoci a,
y - kwanty! rozkadu normalnego,
n - liczba badanych elementw,
m - liczba zuytych elementw,
t -redni czas pracy elementw.

<s m >

185

Liczb a zaobserw ow an ych w ym ian <*ua

m > 15

T K

N IE

Z n an a jo si liczb a w ym ian i c z a s pracy

TAK

N*

Z n a n y jaat c z a * p racy

TAK

Z n a n y )oet a n a lo g funkcy^iy

TAK

N IE

I
i
Elem ent p od lega w ym ianie p raSaktyczn ej

TA K

E le m e n t p ra c u je w u r z ^ d z e n a c h n a z ie m n y ch

TAK

Rys. 8.21. Algorvtm wyboni wyznaczania jednostkowego zuycia

elementw zamiennych

Dla strategii 010000jednostkowe zuycie wyniesie:

/.
m .
m T( ^ . a . ; * ; X_
Y*
' mi
to ^

m\
)
1 t*n/

(8.124)