Niccolo Machiavelli

Niccol di Bernardo dei Machiavelli (ur. 3 maja 1469 r. we

Florencji, zm. 21 czerwca 1527 r. tame) prawnik, filozof,
pisarz spoeczny i polityczny, historyk i dyplomata florencki,
jedna z postaci woskiego odrodzenia. Napisa traktat o
sprawowaniu wadzy pt. Ksi, ktry sprawi, e od jego
nazwiska powsta termin makiawelizm. Idealnym ustrojem
bya dla niego republika. W 1559 jego pisma znalazy si na
kocielnym indeksie ksig zakazanych.
W okresie ycia Machiavellego Wochy byy zbiorem maych
miast-pastw, ktrych wadcy nieustannie walczyli ze sob o
utrzymanie wpyww. Na porzdku dziennym byy zarwno
oblenia, jak i otrucia. Jednoczenie Wochy wiody prym w
kulturze. Tak w polityce, jak i w kulturze, wan rol
odgrywaa Florencja, z ktr Machiavelli zwizany by przez
cae ycie.
Tam wanie urodzi si w 1469 roku w sprzyjajcej gwelfom
zuboaej rodzinie szlacheckiej prawnika Bernarda di Niccol
Machiavelli i jego ony Bartolomei di Stefano Nelli. Po

zakoczeniu edukacji, w 1494 roku rozpocz karier

polityczn w II kancelarii Republiki Florenckiej. By to okres
republikaskiej rewolucji synnego kaznodziei Girolamo
Savonaroli. Cho Savonarola zosta spalony na stosie w 1498
roku, republika trwa miaa jeszcze do 1512 roku.
W tym czasie Machiavelli zajmowa si sprawami wojny i
administracji. Wkrtce stan na czele kancelarii i bdc
bliskim wsppracownikiem Piera Soderiniego, mia duy
wpyw na polityk miasta. Odby liczne misje dyplomatyczne,
m.in. na dwory Ludwika XII, Maksymiliana I i Juliusza II.
Pozna te Cezara Borgi, syna papiea Aleksandra VI.
W 1512 roku po upadku republiki i odzyskaniu wadzy przez
rd Medyceuszy popad w nieask. Zosta oskarony o
spisek, uwiziony i torturowany. Po wyjciu z wizienia
musia wyjecha z miasta. Osiedli si w posiadoci wiejskiej
w San Casciano i skoncentrowa si na pisaniu traktatw
politycznych, ktre w wikszoci wydano pomiertnie.
W 1520 roku powrci czciowo do ask dworu, dostajc od
uniwersytetu florenckiego, kierowanego wwczas przez
kardynaa Giulia de' Medici, zlecenie napisania historii miasta.
Zmar we Florencji w 1527 roku i zosta pochowany we
Florencji w kociele Santa Croce.
Cho przez cae ycie koncentrowa si na robieniu kariery
politycznej, nie zdoa zaspokoi swoich ambicji i ostatecznie
musia uzna swoj porak. To paradoks zwaywszy na fakt,
e Ksi, ktry przynis mu niemierteln saw, jest
poradnikiem sprawowania wadzy. Ale stao si tak by moe
dlatego, e w yciu Machiavelli nie stosowa si do opisanej
przez siebie zasady, i w dziaaniu cel uwica rodki, a jego
osobiste
sympatie
polityczne
byy
bezsprzecznie
republikaskie.

Amoralizm
Prawdziwy Machiavelli rni si od Machiavellego obecnego
w zbiorowej wiadomoci, autora przede wszystkim Ksicia
(1513). Z tym dzieem nierozcznie i jednoznacznie kojarzy
si Machiavelli. Cho przez to ocena jego postaci jest raczej
negatywna, to na przykad Stendhal powiedzia o
Machiavellim, e "pozwoli nam pozna czowieka".
Jako autor Ksicia i synnej maksymy, e cel uwica rodki,
Machiavelli jest czasami zaliczany do tradycji amoralistycznej
(por. Protagoras, Kallikles, Stirner, Nietzsche). Z drugiej
strony wielu badaczy podkrela, e dosowna interpretacja tej
maksymy wskazuje na brak gbszego zrozumienia traktatu.
Podkrelaj oni, e w wielu miejscach Machiavelli wyranie
stwierdza, e stosowanie tej zasady jest ograniczone:
"okruciestwo i terror naley stosowa ale rozsdnie i tylko w
miar potrzeby".
Machiavelli jest bardzo sceptyczny jeeli chodzi o natur
czowieka. Jego zdaniem ludmi kieruj niskie pobudki i
egoizm. Nawet jeli kto chciaby postpowa moralnie,
bdzie mu bardzo trudno obroni si przed powszechn
niegodziwoci. "Racja nic nie znaczy, gdy nie jest poparta
si", pisa, a gdzie indziej: "w polityce bezbronni prorocy nie
zwyciaj". Takie sowa s zrozumiae u kogo, kto by
wiadkiem spalenia Savonaroli.
Nowatorstwo podejcia[edytuj]
Amoralizm, cynizm i wyrachowanie, ktre przypisuje si
postawie makiawelicznej, u samego Machiavellego wynika ze
specyficznego podejcia do zagadnie zwizanych z
problematyk pastwa.
Machiavelli, rozumiejc pastwo jako twr zoony z wadcy i
podporzdkowanych mu jednostek, mao interesowa si
spoeczestwem, bardziej warunkami dziaania w danym

ustroju politycznym, do czego przydatna jest wedug niego

wiedza psychologiczna.
Jego absolutne nowatorstwo polegao na tym, e traktowa
pastwo jako twr cakowicie ludzki, bez pierwiastka
boskiego. Jego poprzednikiem w tej kwestii by Marsyliusz z
Padwy, ktry w sporze midzy papiestwem a cesarstwem,
odwoujc si do awerroistycznej teorii dwch prawd: wiary i
rozumu, dowodzi niezalenoci pastwa.
Realizm polityczny
Sowo "polityka" uywa w sensie troch wszym ni rzecz
si ma w powszechnym uyciu. Polityka w jego mniemaniu
dotyczya
bezpieczestwa
zewntrznego,
pokoju
wewntrznego, stabilnoci i poziomu zamonoci. Ale nie
obejmowaa ju wychowania, realizacji ideaw czy
moralnoci.
Realizm polityczny to metoda badania zjawisk ycia
spoecznego i politycznego. Odrzucamy model postrzegania
rzeczywistoci przez pryzmat tego, jak powinna ona
wyglda. Kluczowa staje si wiedza czerpana z
dowiadczenia historycznego, jak rwnie z obserwacji
empirycznej.
Takie rozumienie polityki wykluczao mylenie utopijne.
Machiavelli podszed do problematyki pastwa w sposb
naukowo-techniczny. Nie ocenia, lecz opisywa polityk tak,
jakby mwi o mechanizmie. Dlatego tradycja anglosaska
powszechnie uznaje go za ojca nauk politycznych. Nazywa si
go te zaoycielem nowoytnej filozofii polityki i odkrywc
"nowego moralnego kontynentu"[1].
Skupia si na odkryciu regu skutecznego dziaania. Jest to
jego zdaniem moliwe, bo zdarzenia si powtarzaj, a natura
ludzka jest staa. Zachowanie czowieka da si przewidzie,

jeli tylko rozporzdzamy wiedz, ktr daje nam studiowanie

historii.
Wanym dla zrozumienia filozofii Machiavellego pojciem
jest cnota virt zbir specyficznych sprawnoci
politycznych: energii, inicjatywy, zdolnoci do podejmowania
decyzji i szybkiego dziaania. To ona umoliwia nam cho
czciowo zapanowa nad naszym losem, ktrym jednak i tak
w znacznej mierze rzdzi przypadek. Virt stoi w opozycji do
fortuny, na ktr nie mamy wpywu. W ten sposb projekt
Machiavellego
przeciwstawia
si
dominujcej
w
redniowieczu koncepcji boskiej opatrznoci.
Armia narodowa
Poszczeglne pastewka woskie przeomu XV i XVI wieku
toczyy midzy sob niekoczce si batalie. Pomylno
ekonomiczna pozwalaa na wynajmowanie oddziaw wojsk
zacinych. Zdaniem Machiavellego najbardziej poyteczn
dla kraju jest armia zoona z wasnych obywateli, kierujcych
si patriotyzmem, nie za chci zysku.
Krytyka
Gwnymi opozycjonistami wobec pogldw Machiavellego
byli XVII-wieczni hiszpascy katolicy. Powodem krytyki byo
uznawanie przez twrc Ksicia wartoci politycznych jako
niezalenych, w niektrych przypadkach nawet nadrzdnych
nad religijnymi. Claudio Clemente w El Machiavelismo
degollado, 1637 czy Alvia de Castro w Verdadera razon de
Estado, 1616 dowodzili e przeciwne rozumowaniu
Machiavellego dziaanie, zgodnie z moralnoci, jest
podstaw powodzenia wadcw w rzdzeniu pastwem. Pedro
Rivandeyra wysun pogld potpiajcy makiawelistw, jako
ludzi bezbonych, heretykw, ktrzy nie maj szacunku dla
religii, skupiajc si wycznie na racji stanu[2].

Dziea
Ksi (1513)
Mandragora (1513)
Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem
Rzymu Tytusa Liwiusza (1512 1517)
O sztuce wojennej (1521)
Historie florenckie (1521-1525)

historii

Wielki manipulator
ycie Makiawela byo klsk, jego imi otoczya gsta mga,
zoona z niezrozumienia, lku i odrazy. Nazwa
makiawelizmu" przyznawana jest w jzyku potocznym
dziaaniom przewrotnym, obudnym i zowieszczym, chocia
nie pozbawionym przenikliwego geniuszu; sownik Larousse'a
tumaczy machiavelisme" jako conduit deloyale et perfide"
postpowanie nielojalne i perfidne". W kilkadziesit lat po
jego mierci, w roku 1590, Henri Estienne pisa o nim jako o
mistrzu, dla ktrego Florencja bya najwysz wartoci, lecz
on sam by hab Florencji..., o ktrym wspczeni sdzili, e
otworzy szko dla tyranw nie tylko yjcych, ale i tych,
ktrzy mieli nadej w przyszoci".
A jednak, mimo owych wywoujcych groz skojarze, posta
Niccol Machiavellego od ponad piciu stuleci towarzyszy
dziejom naszej cywilizacji, a jego nauki budz na przemian
wstrt i podziw, niech i uznanie. Jest on tym, o ktrym
Stendhal powiedzia krtko, e pozwoli nam pozna
czowieka", nie tylko zreszt przez to, jakim go opisa, lecz
take dziki sposobowi, w jaki rozmaici ludzie reaguj na
nauki Machiavellego.
Makiawelizm bowiem w prawdziwym swoim wymiarze a
wic taki, jaki wynika naprawd z lektury pism Niccolo
Machiavellego, nie za jakim go preparuj jego przeciwnicy, a
jeszcze czciej ci, ktrzy po prostu Makiawela nigdy nie
czytali, a wic makiawelizm prawdziwy jest testem. Jest
testem dotyczcym stosunku czowieka do przeywanej przez
niego historii i stosunku czowieka do prawdy, ktra jest
przykra, a przynajmniej niezbyt pochlebna dla ywionych
przez nas wyobrae. Francis Bacon trafnie powiedzia, e
powinnimy by wdziczni Machiavellemu i podobnym mu
pisarzom, ktrzy otwarcie i bez niedomwie pisz o tym, jak

ludzie postpuj, a nie jak postpowa powinni". Jake trudno

jednak o podobn wdziczno wobec autora, ktry otwarcie
pisze, e ludzie prdzej puszczaj w niepami mier ojca
ni strat ojcowizny", albo ktry, porwnujc wartoci mioci
i strachu jako narzdzi sprawowania rzdw, powiada, e
mio trzymana jest wzem zobowiza, ktry ludzie,
poniewa s nikczemni, zrywaj, skoro tylko nadarzy si
sposobno osobistej korzyci, natomiast strach jest oparty na
obawie kary; ten wic nie zawiedzie nigdy". Historycy
powiadaj, e istot systemu Machiavellego jest oderwanie
polityki od kryteriw moralnych, przedstawienie jej jako
niekoniecznie niemoralnego, ale zawsze amoralnego systemu
dziaa mierzonych miar pragmatycznej skutecznoci. Sd to
bliski prawdy, ale niecakowicie cisy, przeczy mu bowiem
potwierdzany przez wszystkich badaczy tej twrczoci
pewnik, e rzeczywistym zwieczeniem de i wywodw
Makiawela bya myl o zjednoczonej Italii, woskiej i wolnej
od bezkarnoci francuskich, niemieckich, hiszpaskich, a
take kocielnych interwentw najedajcych kraj,
niewolcych swobodne republiki miejskie, korzystajcych z
ich bezsiy i rozkadu. Temu przecie celowi, bdcemu
posaniem moralnym tej twrczoci, suy w istocie Ksi,
najgoniejsze dzieo mistrza, t myl wyraa zwaszcza
ostatni, dwudziesty szsty rozdzia tego utworu, uchodzcy za
arcydzieo namitnej publicystyki politycznej. Italia woa
do zwyciskiego Medyceusza autor Ksicia pozostawiona
jakby bez ycia wyczekuje przyjcia tego, ktry by zdoa
uleczy Jej rany, pooy koniec pustoszeniu i rabowaniu
Lombardii, upiestwu i grabiey w Krlestwie i w Toskanii,
tudzie uzdrowi J z tych ran, ktre po tak dugim czasie
stay si prawie nieuleczalne. Widzi si, jak Ona prosi Boga o
zesanie kogo, kto by J wybawi od okruciestw i
zuchwalstwa barbarzycw. Widzi si take, e jest Ona

zupenie gotowa i skonna do pjcia za jednym sztandarem,

byle znalaz si kto, kto by go podnis."
Nie s to adn miar sowa chodnego manipulatora,
nieczuego pragmatyka, amoralnego gracza politycznego. Oto
wic jeszcze jedna sprzeczno i zagadka w dziele
Machiavellego. i zapewne jeszcze jedna przeszkoda, przez
ktr nie wszystkie umysy zdolne s przeskoczy owo
osobliwe pomieszanie chodnego, cynicznego wrcz
pragmatyzmu z arliw wiar w zjednoczenie Italii i
uporczywym deniem do tego idealistycznego przecie celu.
I
Rozrzucilimy kilka zaledwie kamykw, ktrych niezmierna
liczba skada si na koleje losu, zakrty myli i istot nauk
Niccol Machiavellego, a nie mniejsza liczba dotyczy
zmiennej recepcji dziea Makiawela przez potomnych. Pora,
aby zacz je porzdkowa.
Rodzina Machiavellich, o ktrej szlacheckim pochodzeniu z
biegiem czasu jak twierdzi polski komentator, Jan
Malarczyk wiadczy jedynie herb rodu, bkitny krzy z
gwodziami (chiavelli") na zotym polu, bardzo wczenie
zwizaa swoje losy z dziejami Florencji, dajc miastu
licznych urzdnikw i przedstawicieli miejskiego samorzdu.
Do nich nalea rwnie ojciec pisarza, Bernardo, pord
najwyszych urzdnikw miasta-republiki znalaz si take na
czas jaki urodzony 3 maja 1469 roku Niccol Machiavelli.
Wyksztacenie, ktre otrzyma, uzna naley za solidne,
chocia wspczeni wzdragali si przed nazwaniem go
uczonym. Mimo e pod koniec ycia zwaszcza zdoa
zgromadzi wok siebie grono uczniw, jego mdro i
wiedza wypyway raczej ze rde praktycznych ni z wiedzy
ksikowej, ktrej nie brakowao mu jednak, gwnie w

zakresie historii staroytnej; W napisanej przez Machiavellego

komedii Mandragora widzimy rwnie, jak wielkie wraenie
wywiera na bd co bd bogaczu i notablu miejskim, Nicei,
fakt, e jego przyprawiajcy mu zreszt rogi przyjaciel
wada acin (bya to oznaka humanistycznego wyksztacenia),
wiemy natomiast, e Makiawel aciny uczy si od dziecistwa
i swobodnie posugiwa si tym jzykiem. Jednake
prawdziw szko Machiavellego byy lata spdzone w subie
publicznej, na stanowisku sekretarza drugiej kancelarii, do
ktrej to godnoci wyniesiono go w wieku lat dwudziestu
piciu. Urzd ten sprawowa przez lat czternacie, ktre w
istocie byy jedynie epizodem w penej dramatw i konfliktw
politycznych Florencji przeomu XV i XVI stulecia.
Okres, o ktrym mwimy, to czasy upadku, a nastpnie
restytucji potgi Medyceuszy jako wadcw Florencji.
Wawrzyniec Wspaniay, twrca wietnoci miasta, lecz
zarazem wadca do surowy i bezwzgldny, pozostawi po
sobie ster rzdw w rkach swego syna, siacza o niewielkim
rozumie, Piero de Medici. Ten, nie potrafic poradzi sobie z
rzdzeniem miastem-republik, zwrci si o pomoc do Karola
VIII, krla Francji, dajc mu zyski podatkowe i twierdze
Toskanii w zamian za poparcie przeciwko wasnym
wspziomkom. Nie tylko mody Makiawel przeywa musia
gorycz tych rzdw, opartych na obcym oru. Opr ludnoci
Florencji, niechtnej tym rzdom, zmusza Francuzw do
opuszczenia miasta 28 listopada 1494 roku. Pozostawiaj oni
Piero de Medici wasnemu losowi, miasto za rabuj ze
skarbw i licznych, zgromadzonych przez Wawrzyca
bogactw. Wwczas to, po upadku szedziesicioletnich
rzdw medycejskich, na firmamencie politycznym Florencji
pojawia si posta dwuznaczna i szalona, typowa dla okresw
rozchwiania i kryzysu brat Gerolamo Savonarola.

Historycy twierdz, e kariera i upadek Savonaroli stay si

dla Machiavellego pierwszym impulsem, aby w sposb
racjonalny i uporzdkowany sformuowa zasady rzdzenia
pastwem i postpowania ze spoeczestwem, impulsem,
rzecz jasna, negatywnym. Rne rda cytuj jego list do
Ricciarda Becchi, ambasadora Florencji w Rzymie, datowany
z marca 1497, w ktrym Makiawel sceptycznie odnosi si do
dominikaskiego kaznodziei, ktry wedug mego mniemania
dy jedynie do tego, aby podporzdkowa si czasom i
ubarwi jako swoje kamstwa". Pniej kilkakrotnie mwi
bdzie o bezbronnych prorokach" jako o zaprzeczeniu siy,
rozwagi i umiejtnoci sprawowania wadzy przez
prawdziwego ksicia, Savonarol niewtpliwie majc na
myli.
Savonarola, urodzony w Ferrarze mnich dominikaski,
gwne wzloty swej kariery przeywa jednak we Florencji,
gdzie bawi dwukrotnie, raz w latach 14821487, drugi za
raz od roku 1490 a do momentu spalenia go na stosie 23 maja
1498 r. Jakby przewidujc w smutny koniec, sam pisa o
sobie: Lubowaem si w pokoju i ciszy, lecz Ty kazae mi
wsta, objawiajc mi Twoje wiato. I poleciaem tak, jak leci
motyl, ktry z mioci do wiata pali sobie skrzyda." Upadek
Medyceuszy sta si dla Savonaroli, wwczas opata klasztoru
w. Marka we Florencji, wezwaniem do pomiennej,
niepohamowanej dziaalnoci kaznodziejskiej. Elektryzujc
swoj sztuk oratorsk lud, pitnowa on zarwno medyceizm,
jak i rzymskie rzdy papiea Aleksandra VI, przy czym
krytyka jego bya krytyk ciemn i fanatyczn, wychodzc z
pozycji redniowiecznego mistycyzmu. Medyceusze byli dla
wstrtni nie jako faktyczni jedynowadcy i nawet nie jako ci,
ktrzy rkami Piero de Medici zaprzedali Florencj obcej
potdze, lecz przede wszystkim jako symbol humanizmu i
jego doczesnych de do bogactwa, przepychu, ziemskiej

rozkoszy, a take wolnoci ludzkiej myli krytycznej. Wrd

pysznych paacw i placw Florencji Savonarola woa, aby
powrci do krlestwa ducha, obali rzdy wieckie, a
ksiciem Florencji obwoa Chrystusa. Ulica, porwana sztuk
oratorsk mnicha, a take zagubiona po zaamaniu si systemu
rzdw, ktry trwa ponad p stulecia, uczynia ze na krtko
faktycznego wadc miasta, aby jednak rwnie szybko go
opuci. Stos zapalony 23 maja 1498 pod ascetycznym ciaem
Savonaroli, dla Makiawela, ktry by suchaczem jego kaza,
sta si dowodem kruchoci wadzy opartej na entuzjazmie
ludu i znikomych moliwociach lecych w rkach
bezbronnych prorokw".
Ten sam stos owietla najlepszych czternacie lat kariery
politycznej Niccol Machiavellego, pomidzy rokiem 1498 a
1512. W pi dni po spaleniu Savonaroli republika Florencji,
odradzajc si pod wodz gonfaloniera Piotra Soderiniego,
powouje Makiawela decyzj Rady Osiemdziesiciu na
sekretarza drugiej kancelarii, nieco pniej czynic go take
zarzdzajcym sprawami Rady Dziesiciu. Trudno mi oceni,
jak faktycznie wadz daway Machiavellemu te urzdy
aby to stwierdzi, trzeba by wnikliwie przebada zmienne
konstrukcje systemu rzdowego republiki Florencji w owym
czasie, zadanie, jak si wydaje, nieproste nawet dla
specjalistw. Z biegu jego biografii wynika jednak jasno, e
byy to stanowiska niepolednie, stwarzay mu rozlege pole
do obserwacji, do kontaktw dyplomatycznych i do podry.
Biografowie Makiawela wyliczaj osoby wadcw, z ktrymi
si kontaktowa, posujc do nich z ramienia Florencji. Jest to
duga lista, obejmujca zarwno maych ksit woskich, jak
Katarzyna Sforza Riario, Pandolfo Petrucci czy Giampaolo
Baglioni, jak te postacie znaczce i wielkie dla owej epoki,
wrd ktrych mieci si budzcy groz i podziw Cezar

Borgia, a take wadcy zagraniczni Ludwik XII francuski i

cesarz niemiecki Maksymilian I Habsburg.
Nie bdziemy zagbia si szczegowo w przebieg misji
dyplomatycznych Machiavellego, warto jednak zwrci
uwag na dwa momenty, ktre wydaj si istotne dla
uksztatowania jego pogldu na polityk, wyoonego pniej
na kartach Ksicia oraz innych pism dotyczcych doktryny
rzdzenia. Pierwszym z nich bdzie spotkanie z Cezarem
Borgia, ktrego odwiedza dwukrotnie w roku 1502 i ktrego
osobowo i metody rzdzenia wycisny wyrane pitno na
portrecie wadcy, utrwalonym w Ksiciu; drugim jego wojae
zagraniczne, a take obserwacje dotyczce poczyna wadcy
Hiszpanii, Ferdynanda Katolickiego. Borgia, syn papiea,
ktry odrzucajc nadane mu przez ojca godnoci kocielne
postanawia, jako ksi Valentino, stworzy wasne, potne
pastwo wieckie, staje si dla Machiavellego przykadem, e
przy uyciu odpowiednich i nie zawsze przecie
prostolinijnych metod moliwe jest jednak nie tylko
podniesienie istniejcych ju ksistw woskich do rangi
pastw zdolnych osta si obcej samowoli, ale take
stworzenie pastwa nowego, z nowym ksiciem na jego czele.
Std w Ksiciu tyle zaskakujcych z pozoru rozwaa o
ksiciu nowym, o formowaniu ksistw niejako od podstaw, a
take o podbojach i aneksjach jako metodach rozszerzania i
wzmacniania nowego organizmu pastwowego; s to
wszystko odpryski obserwacji i przemyle, jakie nasuny
mu si w kontakcie z awanturnicz i przewrotn, okrutn i
mia polityk Cezara Borgii.
Wydaje si jednak, e oprcz tych obserwacji i spostrzee
dotyczcych biegu spraw na Pwyspie Apeniskim
przenikliwy umys Machiavellego musia dostrzega, tym
razem w dowiadczeniach zagranicznych, zarys pewnego
oglniejszego, procesu, ktry w wczesnej Europie dopiero

si zaczyna, ale ktry okaza si decydujcym dla dalszej

historii kontynentu. Mam tu na myli formowanie si
wielkich, rzdzonych absolutnie nowoczesnych pastw
narodowych. Takim przykadem bya Francja, takim
przykadem take bya Hiszpania, jednoczona ogniem i
mieczem, si i podstpem pod rzdami Ferdynanda
Katolickiego. Makiawel zdaje si przeczuwa, e tym
sposobem przez jednoczenie ziem, a take przez
umacnianie wadzy absolutnego krla formuje si jak
gdyby nowa mapa Europy przyszoci i e kto nie podoa temu
procesowi, temu nie pisane bdzie miejsce pord potg
ksztatujcych histori nowoczesn. Jest to przeczucie
prorocze, jak wiemy bowiem, te pastwa, ktre na przestrzeni
XVI i XVII wieku nie zdoay wytworzy spoistego systemu
narodowej monarchii absolutnej choby nawet tak
obwarowanej systemem parlamentarnym, jak korona brytyjska
odsunite zostay na plan dalszy w nowym rozdaniu kart
polityki europejskiej. Jak na ironi wobec de Makiawela
owo odsunicie stao si take udziaem Woch, jak na ironi
wobec myli polskiego czytelnika Ksicia stao si ono take
udziaem Polski, cho wwczas jeszcze, kiedy y i tworzy
Machiavelli, Polska zdawaa si mie nieporwnanie wicej
historycznych szans na utrzymanie swego znaczenia, ni
miay wspczesne mu Wochy.
Jest to, nawiasem mwic, jeszcze jeden przyczynek do
rzekomego cynizmu rad Makiawela; w prezentowanym tu
wietle w cynizm" rozumie mona rwnie jako wyraz
niecierpliwoci wobec umykajcej nieuchronnie, wysuwajcej
si z rk historycznej szansy, ktr przeczuwa, a lepiej bdzie
powiedzie: ktr dostrzega choby z zalkowych,
wczesnych objaww autor Ksicia.
Raporty, poprzez ktre nieomal codziennie informowa
Republik o rozwoju wydarze w krajach, w ktrych si

znajdowa pisze w szkicu o Machiavellim Gennaro Sasso

stanowi w pewnym sensie rda o pierwszorzdnym
znaczeniu dla rekonstruowania jego myli politycznej;
studiujc je mona dostrzec, jak krok po kroku formuj si jej
gwne tematy: przewiadczenie, e nie naley nigdy trzyma
si gosw rednich, lecz odwanie zmierza ku ekstremom;
konieczno, aby ten, kto jest zaangaowany w konkretn
sytuacj polityczn, potrafi podporzdkowa przyja sile, a
ukady i dane sowo wymogom sytuacji; wreszcie teori
fortuny, nie do jeszcze w tych latach teoretycznie
sprecyzowan, ale ju przyjmowan w momentach
najwikszej jasnoci myli, fortuny jako symbolu nieustannej
czujnoci skierowanej ku sprawom i okolicznociom, ktrej
czowiek nie moe zarzuci ani na moment, jeli nie chce
sprzeniewierzy si subie swemu krajowi."
W owych czasach swojej najwikszej aktywnoci politycznej i
dyplomatycznej Machiavelli zaczyna pisa; powstajce jednak
wwczas jego rozprawy maj charakter na poy
sprawozdawczy,
czciowo
jedynie
zmierzajc
do
wycignicia wnioskw teoretycznych z konkretnych
wydarze i spostrzee. Taki charakter ma opublikowana w r.
1503 rozprawka O sposobie postpowania ze zbuntowan
ludnoci Valdichiany, Uwagi na temat zaopatrzenia w
pienidze (Parole da dirle sopra la prowisione del danaio),
dowodzca koniecznoci obcie podatkowych dla walki ze
zbuntowan Piz, lub Opis sposobu uytego przez ksicia
Valentino dla zgadzenia Vitelozza Vitellego, Oliverotta Da
Fermo, pana Pagolo i ksicia Graviny Orsiniego, w ktrym
wielbi przebieg i podstpn metod, dziki ktrej Cezar
Borgia pozby si sprzymierzonych przeciw niemu gronych
kondotierw; w akcji tej, jak czytamy, zbuntowani
kondotierzy liczyli na pomoc Florencji, Florentyczycy
jednak, nienawidzc z rnych powodw rodu Vitellich i

Orsinich, nie tylko nie przyczyli si do nich, ale wysali

nawet do ksicia [Borgii] swego sekretarza, Niccol
Machiavellego, ktry mia ofiarowa mu schronienie i pomoc
przeciwko nowym wrogom". Tak wic, jak wida, autor Opisu
mia take pewien niewielki osobisty udzia w intrydze, ktra
zakoczya si przykadnym uduszeniem wszystkich monych
antagonistw ksicia Valentino...
Niewykluczone, e caa twrczo pisarska Machiavellego
pozostaaby na tym poziomie doranej publicystyki raczej ni
wielkiej teorii wadzy i rzdzenia, gdyby pozosta on do koca
ycia czynnym politykiem i dyplomat republiki. Jednake
nowe wypadki naday nowy i pod pewnymi wzgldami
ironiczny bieg yciorysowi Makiawela. W roku 1512 w
bitwie pod Prato wojska republiki florenckiej doznaj klski w
starciu z wojskami Hiszpanii; istotnie, obce potgi
Francuzi, Hiszpanie, Niemcy przewalay si wwczas
bezkarnie przez ziemie Italii w peni usprawiedliwiajc
dramatyczne woanie Machiavellego o zjednoczenie kraju i
wyposaenie go w si zdoln broni woskiej suwerennoci.
Sekretarz drugiej kancelarii w okresie swoich wpyww zdoa
wymc na republice stworzenie wasnej, florenckiej siy
zbrojnej, bdcej rodzajem milicji, jednake siy te okazay si
zbyt skromne, aby stawi czoo Hiszpanom. Klska pod Prato
oznacza wic upadek demokratycznych i republikaskich
rzdw Soderiniego, ktrych Machiavelli by jedn z podpr.
Na pikach hiszpaskich znw wracaj do Florencji
Medyceusze. 7 listopada 1512 r. Machiavelli zostaje, uchwa
Signorii, pozbawiony wszystkich swoich funkcji publicznych,
mimo e pierwszy okres restytucji Medyceuszy nie by zbyt
surowy dla zwolennikw Soderiniego, do tego stopnia, e na
przykad Marcello Virgilio, sekretarz pierwszej kancelarii i,
jak si uwaa, mentor pierwszych krokw politycznych
Makiawela, pozosta na swym urzdzie nie baczc jak

bymy dzi powiedzieli na zmian reimu. Machiavellemu

jednak zabrania si nawet wstpu do Palazzo, miejsca, gdzie
urzdowa przez lat czternacie, a take zaleca mu si
opuszczenie miasta; mona by zaryzykowa uwag, e kady
nowy reim obawia si spord swoich oponentw nie tych
nawet, ktrzy byli mu najbardziej przeciwni, lecz tych, ktrzy
wyrastaj ponad przecitno.
Sytuacja Machiavellego pogarsza si jeszcze, kiedy w lutym
1513 r. wadze wpadaj na lad antymedycejskiego spisku,
przygotowywanego przez Pier Paolo Boscoli, obywatela
Florencji. U Boscolego i jego wsplnika, Agostino Capponi
(obaj zapacili gow za spiskowanie przeciw nowej wadzy),
znaleziona zostaje lista rzekomych uczestnikw sprzysienia,
wrd ktrych figurowao take nazwisko Machiavellego. Nie
potrafi powiedzie adne dostpne mi rda nie
wyjaniaj tej kwestii czy Machiavelli rzeczywicie nosi
si z myl obalenia Medyceuszy, wydaje si to raczej mao
prawdopodobne. Oczywicie, e by on czowiekiem
Soderiniego, do ktrego ywi gorc pretensj o to, e ten po
bitwie pod Prato umkn z miasta, ustpujc pola
Medyceuszom, zamiast stawia opr i organizowa obron,
rwnoczenie jednak wszystko, co stanowi istot jego
pogldw na arkana polityki, istot makiawelizmu", zdaje si
przemawia przeciwko jego poparciu dla dziaa spiskowych
pozbawionych szans, skazanych z gry na niepowodzenie.
Podobnego zdania okazuje si w rezultacie rwnie i sd,
ktry w marcu 1514 przywraca mu wolno, Machiavelli
jednak spdza rok w wizieniu ledczym, gdzie jest
torturowany. Po zwolnieniu byego sekretarza drugiej
kancelarii nadal dotyczy zakaz przebywania we Florencji,
poczony z zakazem opuszczania granic Toskanii, osiada
wic w niewielkiej willi w Sant' Andrea in Percussina, lecej
okoo 30 kilometrw od miasta.

I tu wanie otwiera si rozdzia ycia Machiavellego, ktry

bardziej ni dyplomatyczne zabiegi i w stopniu wikszym ni
publiczna dziaalno we wadzach republiki zapewni
niemiertelno jego imieniu. Makiawel oddaje si cakowicie
twrczoci pisarskiej, opracowujc dwa najwiksze i
najbardziej znane swoje dziea Rozwaania nad pierwszym
dziesicioksigiem historii Rzymu Liwiusza i Ksicia. Trzeba
zastrzec od razu: pisarstwo to nie byo dla Machiavellego
prb ucieczki od wiata polityki, w ktrym ponis osobist
klsk i ktry napeni go niesmakiem. Mona powiedzie
nawet wicej pisarstwo, a zwaszcza Ksicia, traktowa
jako co w rodzaju pomostu, po ktrym uda mu si, by moe,
znw powrci na aren polityczn, wykazawszy, e autor tak
wiatych rad i m takiej mdroci nie powinien by
odsunity od grona doradcw stojcych przy rzdzcych.
Rwnoczenie ze stronicami swoich dzie pisze listy do
przyjaci, a take supliki do rzdzcych Medyceuszy
ksicia oraz papiea, ktrym wybrany zostaje w roku 1514 Jan
Medyceusz, panujcy pod imieniem, Leona X zalecajc w
nich swoje moliwoci i proszc o uatwienie mu powrotu do
suby publicznej. Dedykujc Ksicia medycejskiemu wadcy
Florencji, chcc da mu mono zrozumienia w krtkim
czasie tego wszystkiego, co ja poznaem i czego nauczyem
si w tylu latach, a z takim trudem i niebezpieczestwami",
koczy swoj dedykacj zwrotem, ktry jest cakiem
przejrzyst ofert: A jeeli Wasza Wysoko ze szczytu swej
wielkoci zwrci niekiedy oczy na niziny, spostrzee, jak
niezasuenie znosz cikie i nieustanne przeladowanie
losu."
Jego zabiegi nie przynosz oczekiwanych rezultatw. Wielki
manipulator, widzcy jasno, jak naley sterowa losami
ksistw i prowincji, przechytrza przeciwnikw i krtymi
ciekami dy do raz wytknitych sobie celw, nie potrafi z

rwn przebiegoci zatroszczy si o swj los osobisty.

Owszem, uzyskuje pewne zagodzenia swego stanu, od roku
1516 wolno mu znw podrowa, co wykorzystuje dla
spenienia negocjatorskich misji w interesach jakich
wynajmujcych go kupcw, wkadajc w sprawy zakupu czy
sprzeday weny kunszt godny polityki krlestw. Medyceusze
doceniaj raczej jego talent pisarski, zalecajc mu
opracowanie niewtpliwie ku swojej chwale historii
miasta; przez pi lat (15201525) pisze Makiawel Historie
florenckie, ktre wrcza wreszcie w Rzymie Klemensowi VII
(by nim Giulio de Medici, poprzednio kardyna Florencji).
Jego pisarstwo rozkwita, zatrcajc take renesansowym
zwyczajem o regiony literatury piknej, czego owocem jest
m.in. zabawna Mandragora, komedia uchodzca za jedn z
najlepszych w tym okresie, a na pewno najlepsza ze
wszystkiego, co Machiavelli napisa jako poeta, lecz jego
kariera publiczna widnie. Komentatorzy z ironi podaj, e
jedyn misj publiczn, jak wreszcie by sobie wyjedna,
misj odprawian znw przy uyciu tytuu ambasadora
republiki", byy toczone na Capri w roku 1521 negocjacje z
kapitu zakonu Braci Mniejszych o wydzielenie florenckich
klasztorw franciszkaskich z administracji zakonnej,
obejmujcej ca Toskani. Cytowany ju Jan Malarczyk
przytacza w swoim szkicu list F. Guiccardiniego, przyjaciela
byego sekretarza, w ktrym czytamy:
Kiedy czytam wasze tytuy ambasadora republiki u braci i
wspomn, z iloma krlami, ksitami i wadcami
prowadzilicie ongi negocjacje, przychodzi mi na myl
Lizander, ktremu po tylu zwycistwach i zdobyczach
polecono czuwa nad rozdziaem misa dla tych samych
onierzy, ktrymi z tak saw ongi dowodzi."
Aktywno Makiawela jako polityka rozbynie jeszcze raz,
na krtko, aby jeszcze raz zakoczy si niepowodzeniem.

Dzieje si to w czasie, gdy wojska Karola V nadcigaj ku

Italii. Machiavelli snuje plany powstrzymania nieprzyjaciela,
przedkada je papieowi, dopomina si o tworzenie armii,
pracuje nad planami fortyfikacji Florencji i doprowadza nawet
do stworzenia komisji piciu, majcej zaj si umocnieniem
miasta, komisji, ktrej on sam zostaje sekretarzem. Jednake 6
maja 1527 roku wojska cesarskie wkraczaj do Rzymu i w
dniach synnego sacco di Roma" pustosz miasto. W lad za
upadkiem papieskiej potgi Medyceuszy upada take ich
wadza we Florencji. Jest to moment, ktry dla Makiawela
powinien by szans odradzajca si demokratyczna
republika pragnie nawiza do przedmedycejskich rzdw
republikaskich i Machiavelli przedstawia swoj kandydatur
na sekretarza drugiej kancelarii. Stanowisko to, triumfalnie
przyznane
dwudziestopicioletniemu
modziecowi,
odmwione zostaje w publicznym gosowaniu
politykowi, ktry koczy ju lat 58 i ktremu wspobywatele
nie chcieli wybaczy gorliwoci, z jak zabiega o wzgldy
upadych wanie Medyceuszy. Jeszcze raz makiawelizm w
rkach samego Makiawela przynis mu gorycz poraki.
Dokadnie w jedenacie dni po tragicznym dla niego
gosowaniu w Wielkiej Radzie Niccol Machiavelli umiera 21
czerwca 1527 roku, a jego zwoki zoone zostaj w katedrze
Sante Croce we Florencji, miecie, ktre byo dla niego bez
wtpienia najwysz wartoci".
II
Nie zamierzam komentowa tu caej spucizny pisarskiej
Machiavellego,
zwaszcza
widzianej
w
kontekcie
formujcych j okolicznoci historycznych Florencji
pocztkw XVI wieku. Naley jednak zatrzyma si przez
chwil przy dwch jego dzieach, uchodzcych zreszt

obok Historii florenckich za gwne w jego dorobku, a

mianowicie przy Ksiciu i Rozwaaniach nad pierwszym
dziesicioksigiem historii Rzymu Liwiusza. Oba te dziea
zawieraj w sobie bowiem kwintesencj pogldw i nauk
Makiawela; pozostae to utwory bardziej przyczynkarskie,
zwizane z bardzo konkretnymi sytuacjami historycznymi
epoki i chocia przewieca przez nie ta sama doktryna, jej
rdo bije z Ksicia i Rozwaa.
S to owoce tego samego czasu w biografii ich autora.
Biografowie twierdz, e pisanie Rozwaa rozpocz
Machiavelli w roku 1512, a wic tu po odsuniciu go od
urzdw publicznych, nastpnie za, w roku 1513, przerywa t
najobszerniejsz w jego dorobku prac, aby spisa
dwadziecia sze rozdziaw Ksicia, po ktrych znowu
powraca do Rozwaa ukoczonych w roku 1517. Ksi
wic jest jakby wtrtem, napisanym w trakcie Rozwaa,
chwilowym odskokiem od medytacji snutych na marginesie
Historii rzymskiej Tytusa Liwiusza (59 p.n.e.17 n.e.),
bdcego obok Tacyta i Salustiusza najwikszym historykiem
staroytnego Rzymu. Tym bardziej wic zastanawia badaczy
odmienno tych dzie, rozbieno nie tyle ich stylu, ktry
jest podobny, ile ich myli przewodniej, a jeszcze dokadniej
ich punktu widzenia. Nie tylko przedzia historyczny i
polityczny, ale i generalna koncepcja, wykadana przez autora,
s w obu dzieach cakowicie odlege" pisze G. Sasso,
dopatrujc si pniej owej rnicy w tym, e podczas gdy
Rozwaania byy poszukiwaniem pewnej idealnej koncepcji
wadzy opartej na rwnowadze si, Ksi stanowi
gwatown, niejako doran interwencj w biec polityk
florenck, niewoln zreszt od wspomnianych wyej nadziei i
rachub osobistych. Szukajc zwizku mylowego pomidzy
oboma dzieami, ten sam autor powiada take, e historia
rzymska przedstawiaa si Machiavellemu jako ta, ktr

historia Florencji powinna bya by, aby doprowadzi do

pozytywnych rezultatw. Std gbia analizy politycznej w
Rozwaaniach przewysza poziom pojmowania spraw w
Ksiciu. Std te druga ksiga Rozwaa [napisana po
przerwie, ktr wypenio autorowi pisanie Ksicia przyp.
K.T.T.] przynosi klimat cakowicie inny; zostaa ona napisana
po praktycznym niepowodzeniu Ksicia, w momencie gdy
zajada walka potg europejskich o dominacj w Italii
wskazywaa w sposb coraz bardziej nieuchronny
przeznaczenie, ku ktremu zmierzaj pastwa woskie."
Mona by do tego doda take, e nie bez znaczenia jest tu
fakt, i oba dziea wychodz jakby z innego materiau
wyjciowego. Impulsem do Ksicia s dowiadczenia cakiem
niedawne, przewieca przez nie o czym bya ju mowa
chwilami cakiem wyrany portret Cezara Borgii, podczas gdy
dla Rozwaa materiaem i rdem jest Liwiusz. Historia
rzymska Liwiusza, o czym nie wolno tu zapomina, bya za
dzieem dosy szczeglnym. Wielki historyk pisa j peen
niesmaku wobec rzdw cezarw, mimo bowiem e przyszo
mu y w penej blasku epoce Augusta, uwaa, e Rzym jemu
wspczesny zmierza do zguby, ktrej rdem jest
rozrzutno i poszukiwanie rozkoszy. Tym, co wedug mnie
pisa powinno by badane z najwiksz wnikliwoci, to
ycie i obyczaje pierwszych Rzymian, to dzieo ludzi, ktrzy
w pokoju i w wojnie stworzyli nasze imperium i rozszerzali
jego granice." Sowem, dla Tytusa Liwiusza bohaterem
prawdziwym by Rzym republikaski, w ramach za instytucji
republiki przewodnim motywem by dla dialog pomidzy
ludem a patrycjatem, pomidzy jak bymy dzi powiedzieli
spoeczestwem a wadz. To lud rzymski, a nie taka lub
inna znakomita posta jest bohaterem jego historii. Jest to
konstatacja, ktrej nie sposb przeceni. Widziany w tym
wietle Tytus Liwiusz jawi si nam jako najbardziej

nowoczesny spord historykw staroytnego Rzymu"

pisze francuski historyk Gerard Walter.
Zatrzymaem si tutaj nad t pozorn, jak sdz
rozbienoci pomidzy dwoma gwnymi dzieami
Makiawela, poniewa w niej rwnie dostrzec mona jeszcze
jedn zagadk czy antynomi makiawelizmu, ktrej ksztat,
take w naszych czasach, bywa niekiedy cakiem konkretny.
Dostrzega to Jan Malarczyk piszc: Rzdy totalitarne uznay
go za swego ordownika, walczcy o sprawiedliwo
spoeczn i demokracj wskazywali na analogie midzy
zadaniami, jakie postawi on przed nowym wadc, a
zadaniami stojcymi przed rewolucyjnymi partiami
politycznymi." W istocie jednak rzecz wyglda prociej, ni
mogoby si to wydawa. Ideaem Machiavellego, tak jak do
pewnego stopnia ideaem Liwiusza, byo odkrycie
mechanizmu kierujcego harmoni pomidzy wadz a ludem,
pomidzy klasami rzdzcymi a ogem rzdzonych. W
dowiadczeniu rzymskim, ktre rozpatruje w Rozwaaniach,
instrumentem takiej harmonii byy instytucje republikaskie,
zdolne w sytuacjach optymalnych godzi interes ludu z
interesem rzdzcych. Rzym republikaski by dla
Machiavellego tym, czym wspczesna mu Florencja powinna
bya by, bdc w istocie bardzo odleg od tego ideau. Std
w Ksiciu punkt cikoci przenosi si z ludu i republiki na
wadc, w ktrym upatruje Makiawel szans sprostania
historycznym wyzwaniom. Logika tego przeniesienia wydaje
si jasna, wewntrzna sprzeczno pomidzy dwoma
gwnymi dzieami autora pozorna. Uwany czytelnik tego
tomu bdzie mia zreszt mono przekona si o tym w
trakcie lektury. Wybr zawiera bowiem, obok Ksicia,
zamieszczonego w caoci, take obszerne fragmenty z trzech
ksig Rozwaa, ktrych pierwsza dotyczy dziaania instytucji
republikaskich i polityki wewntrznej republikaskiego

Rzymu, druga podbojw i postpowania z podbijanymi

ludami, trzecia za, najbardziej zreszt eklektyczna, obraca si
gwnie wok zagadnie sprawowania wadzy. We
wszystkich tych tekstach zdaje si jednak wystpowa ta
sama, wsplna myl porzdkujca, ta sama zawia by
moe, lecz logiczna, a take w fascynujcy sposb do dzisiaj
pouczajca i gotowa oywia nieskoczone cigi analogii i
refleksji doktryna, ktrej na imi makiawelizm.
Wymawiamy je z odraz lub przebiegym, dwuznacznym
umiechem; sprbujmy jednak przyjrze si nieco bliej kilku
jego aspektom.
III
Wiem dobrze pisze Machiavelli jak wielu miao i ma to
przekonanie, e sprawy wiata tak s kierowane przez los i
Boga, i ludzie swym rozumem nie mog ich poprawi i s
wobec nich bezradni; przeto mogliby sdzi, e nie warto
zbytnio trudzi si tymi sprawami, lecz spuci si na los.
Takie przekonanie jest bardziej w naszych czasach
rozpowszechnione z przyczyny wielkich zmian, jakie widziao
si i widzi codziennie wbrew wszelkim ludzkim
przypuszczeniom. Kilkakrotnie przemylawszy to, skaniam
si w pewnej mierze do tej opinii. Jednak niepodobna przyj,
aby zanika nasza wolna wola, wic sdz, e moe by
prawd, i los w poowie jest panem naszych czynnoci, lecz
jeszcze pozostawia nam kierowanie drug ich poow lub nie
o wiele mniejsz ich czci."
Mimo umylnej ogldnoci sformuowa, zastrzegajcych
nalene miejsce w kierowaniu ludzkimi przypadkami losowi i
Bogu, zdania te uchodzi mog za punkt wyjciowy
makiawelizmu, wyznaczajc zarazem jego historyczne
miejsce w rozwoju ludzkiej myli politycznej i spoecznej.

Makiawelizm wic, widziany w jego prawdziwym, nie za

zdemonizowanym wymiarze, jest przede wszystkim niezgod
na ludzk bezradno wobec otaczajcych nas wydarze
dziejowych lub na oddanie ich cakowicie pod kontrol losu
czy opatrznoci. Jego punktem wyjciowym jest przekonanie,
e losami pastw i spoeczestw da si pokierowa, jeeli
ogarniemy myl wystarczajc przestrze, na ktrej
prawidowo dziejw stanie si widoczna, a take poznamy
dostatecznie instrumenty rzdzce t prawidowoci.
Ju przez to tylko myl Machiavellego umieszcza si pord
doktryn nowoczesnych, zrywajcych z biern, podleg
niezbadanym wyrokom koncepcj losu historycznego, a
opowiadajcych si po stronie historii jako procesu podlegego
okrelonym prawom, dajcym si poj i nazwa. Na tym
wanie polega wielki przeom w myleniu ludzkim, dokonany
przez Makiawela, przeom, ktrego pochodn oka si w
istocie rzeczy zarwno wszystkie wspczesne nam systemy
dotyczce filozofii dziejw, jak i doktryny polityczne lub
socjotechniczne. Machiavelli uzna to, co dzisiaj uchodzi
nieomal za pewnik, a wic, e dzieje pastw i spoeczestw s
sterowalne", chocia zarwno dzisiaj, jak i w czasach, kiedy
pisa on swego Ksicia, nie braknie wtpliwoci wobec owej
moliwoci sterowania, a to z przyczyny wielkich zmian,
jakie widziao si i widzi codziennie wbrew wszelkim ludzkim
przypuszczeniom". Mona by nawet powiedzie, e
wtpliwoci dzisiejsze s w pewnym sensie gbsze ni te,
ktre trapiy wspczesnych Machiavellemu. Dzieje si tak
dlatego, e w polu naszego widzenia znajduje si dzisiaj
nieporwnanie wicej mechanizmw, o ktrych wiemy, e
wpywaj na bieg wydarze, ni mia ich przed oczyma
myliciel z Florencji. W jego obserwacjach niewiele na
przykad znajdziemy uwag na temat wpywu ekonomii na bieg
dziejw ludzkich, nie znajdziemy te wrd nich tak

niepokojcych
wspczesnego
badacza
spostrzee
dotyczcych ksztatujcego dzieje wpywu techniki i postpu
cywilizacyjnego, chocia w tej ostatniej kwestii kilka
dalekosinych przeczu da si odnale wrd jego pism
powiconych sztuce wojennej, tam na przykad, gdzie
zastanawia si nad anachronizmem twierdz lub gdzie
wbrew pogldom epoki dowodzi wyszoci piechoty nad
artyleri i jazd. Wane jest wszake to, e zarwno do
swoich, jak i do naszych czasw Machiavelli mwi z
naciskiem, e los nasz spoczywa w naszych rkach, e
jestemy wadni wpywa na jego koleje. Gdyby w mylach
tych nie byo nawet niczego wicej, naleaoby i tak podej
do nich z uwag i szacunkiem, jako do myli nie tylko
prekursorskich, ale i ywych.
Machiavelli, zwaszcza w Rozwaaniach, operuje dwojakim
materiaem historycznym tym, ktrego dostarcza mu
dowiadczenie XV i XVI w. we Florencji, oraz tym, ktrego
dostarcza mu historia Rzymu staroytnego. Na tej podstawie,
obok przekonania, e historia daje si ksztatowa przez
wiadome ludzkie dziaanie, dochodzi rwnie do myli
gbszej, a mianowicie, e jak pisze jednakowe
przypadki czsto zdarzaj si rnym narodom". Ta
obserwacja posuwa go dalej w ledzeniu dialektyki dziejw,
przywodzc na myl pewne reguy rzdzce obrotami historii.
Nie formuuje ich jasno, ale przeczucie praw historycznych,
tych samych, ktrych badaniu powicia si pniejsza,
zwaszcza pochodzca od Hegla filozofia, zdaje si by stale
obecne w jego pismach. Podobnie zreszt jak stale obecne,
tym za razem wyranie wyartykuowane, jest u niego
poczucie przemijalnoci czasw, urzdze spoecznych i
formacji.
Jest rzecz imponujc, jak dla tego myliciela, ktrego wiat
by w istocie niewielki, wypeniony w ogromnej czci przez

sam Florencj, owo miasto-republik, miasto-pastwo, byo

oczywiste, e to, co przeywa on aktualnie, jest jedynie
fragmentem dziejw, jest epizodem historii, jest jedn z form
spoecznego istnienia, lecz bynajmniej nie form jedyn i
jedynie moliw. Wzniesienie si na taki wysoki punkt
obserwacyjny jest rzadkim przywilejem mylicieli, jeszcze za
rzadziej spotyka si je wrd politykw, ktrym Makiawel by
w istocie przez cae ycie. Od tego te punktu zaczyna si to,
co potocznie nazywamy wiadomoci historyczn, a wic
umiejtnoci zobaczenia chwili obecne na szerokim tle
tysicy chwil skadajcych si na cao dziejw.
wiat Machiavellego jest zmienny, a zarazem cigle taki sam.
oparty na cigle podobnej zasadzie.
Zastanawiajc si nad biegiem spraw ludzkich pisze
dochodz do wniosku, e wiat jest obecnie taki sam, jakim
by zawsze, i e zawsze byo w nim tyle samo dobra co za;
ale owo dobro i zo przenosz si z kraju do kraju. Wiadomo,
e staroytne mocarstwa jedne po drugich paday w gruzy, w
miar jak zanikay ich dobre obyczaje. wiat jednake
pozostawa nie zmieniony, z t tylko rnic, e jeli jego
doskonao objawiaa si najpierw w Asyrii, to potem
znalaza si w Medei, nastpnie w Persji, a wreszcie obraa
sobie za siedzib Itali i Rzym. A jeli po Rzymie adne
mocarstwo nie przejo w caoci owego dobra, to
przynajmniej podzieliy je midzy siebie narody, ktre w
swych poczynaniach okazyway mstwo; dotyczy to krlestwa
Frankw, pastw Turkw i sutana egipskiego, a obecnie
ludw niemieckich; a wczeniej jeszcze owych Saracenw,
ktrzy dokonali tak wielkich czynw i zajli tak wiele ziem,
niszczc Rzymskie Cesarstwo Wschodu."
Jeli zatrzymaem si na tym poczuciu historycznoci, to
znaczy na poczuciu zmiennoci historycznej, uwidocznionym
w myli Makiawela, to z dwch powodw. Po pierwsze wic

dlatego, e nic chyba bardziej nie zadaje kamu wyobraeniu o

makiawelizmie jako o zbiorze doranych, przebiegych
rodkw, dziki ktrym zdoby mona wadz lub si przy
niej utrzyma. Makiawelizm w istocie wsparty jest na
perspektywie historycznej; rodki i zalecenia dorane, ktre
Machiavelli formuuje w postaci zalece dla rzdzcych lub
dla republik, fundowane s na przeczuciu dialektyki dziejw,
na ich filozofii. Po drugie jednak to podglebie filozoficzne
nadaje dramatyzmu caej myli Makiawela; pisaem wyej, e
wspiera si ona na przeczuciu zmiany, na umykaniu szansy.
wiadomo tej umykajcej szansy stanowi moralne
wytumaczenie tego, co w myli Machiavellego wyda si
moe przewrotne, cyniczne lub okrutne.
Machiavelli mia jasne i znw chciaoby si powiedzie e
dialektyczne wyobraenie o tym, e wszelkie rodki
podejmowane w polityce uzalenione by musz od czasw i
okolicznoci. Daje tego dowd analizujc w Rozwaaniach
spraw tak dla niego samego osobicie wan, jak rzdy
Soderiniego we Florencji, a wic te rzdy, w ktrych sam
uczestniczy.
Piero Soderini, o ktrym kilkakrotnie ju wspominalimy,
zwyk by kierowa si w swym postpowaniu dobroci i
cierpliwoci. Szczcie dopisywao zatem jemu i jego
ojczynie, dopki czasy sprzyjay takiemu sposobowi
postpowania. Nadesza jednak chwila, kiedy wypadao
zapomnie o cierpliwoci i o pokorze, ale Soderini tego nie
potrafi. Std upadek jego i upadek ojczyzny [...]. Czowiek,
ktry postpujc w okrelony sposb odnosi sukcesy, nie da
si nigdy przekona, e zmiana tego postpowania moe
przynie mu korzy. Std wanie pochodzi niestao
fortuny: czasy si zmieniaj, a my pozostajemy tacy sami,
Tym tumaczy si rwnie upadek pastw, ktre nie potrafi
dostosowa swych ustaw do zmieniajcych si czasw."

We fragmencie tym spotykamy do czsto wystpujce w

pismach Machiavellego pojcie fortuny". Fortuna",
szczcie, towarzyszce narodom lub wadcom, byo w
czasach Makiawela, a take w rdach staroytnych, z
ktrych korzysta, czstym, jeli nie dominujcym sposobem
pojmowania historii. Makiawel jednak odnosi si do tego
pojcia z rezerw. Skada on wprawdzie nalene uszanowanie
bokowi fortuny, piszc m.in., i ludzie mog pomaga
fortunie, ale nie mog si jej sprzeciwia; mog splata
przdzone przez ni nici, ale nie mog ich zrywa", istot
jednak jego zapatrywania jest zwaszcza w odniesieniu do
staroytnoci utosamienie fortuny z cnot. To nie fortuna,
lecz cnota jest rdem sukcesu; w ustach Makiawela brzmi to
by moe dziwacznie. Ale cnot dla byo rwnie a moe
przede wszystkim to, aby stawi czoo czasom i
wypadkom, nie pozwoli si biernie nie fali, lecz samemu
nadawa jej kierunek.
Bo chocia niepodobna zaprzeczy, e przyczyn potgi
Rzymu bya przychylno fortuny oraz wojsko, to wydaje mi
si, i nie wolno zapomnie o tym, e dobre wojsko nie moe
istnie bez dobrego rzdu, ktremu take i fortuna okazuje si
zwykle przychylna."
Boek fortuny znajduje si nie tylko w myl
Napoleoskiego powiedzenia po stronie silniejszych
batalionw", ale naley mu te usilnie pomaga. Makiawel
zdaje sobie spraw, e wymaga to czsto uywania rodkw,
ktre nie uchodz za godziwe. Tu te zaczyna si owa
demoniczna i demonizowana strona makiawelizmu.
Pisze on:
Do obrony ojczyzny wszystkie rodki s dobre zarwno
te, ktre przynosz chwa, jak i te, ktre przynosz hab
[...]. Przykad ten powinien mie na uwadze kady obywatel,
ktremu wypadnie udziela rad rzdcom swej ojczyzny. Kiedy

chodzi bowiem o ocalenie ojczyzny, nie wolno kierowa si

tym, co suszne lub niesuszne, litociwe lub okrutne,
chwalebne lub sromotne."
Do motywu tego Machiavelli powraca wielokrotnie. Zaleca,
aby nie dochowywa obietnic zoonych pod przemoc,
ksiciu za doradza wrcz:
Niech przeto ksi oblicza si tak, aby zwycia i utrzyma
pastwo, wtedy rodki bd zawsze uwaane za godziwe i
przez kadego chwalone, gdy tum pjdzie zawsze za
pozorami i sdzi wedug wyniku, a na wiecie nie ma jak tylko
tum, mniejszo bowiem nie liczy si, kiedy opinia
wikszoci wspiera si na autorytecie pastwa."
Nie s to rady chwalebne. Draniy one nawet Kartezjusza,
ktry odnoszc si z szacunkiem do przenikliwoci myli
Makiawela, krytykowa go jednak za to, e ten nie czyni,
zdaniem Descartes'a, adnej rnicy pomidzy ksitami,
ktrych cele s sprawiedliwe, a tymi, ktrych wadza jest
tyrani. Sdz jednak, e zanim powrcimy do tego
zasadniczego przecie motywu makiawelizmu, naleaoby
uprzednio sign nieco gbiej, a mianowicie do koncepcji
czowieka i koncepcji ludu wyoonej w pismach autora
Rozwaa. Tu bowiem kryje si waciwy klucz do ich
zrozumienia.
Ot trudno jest zrozumie Machiavellego, jeli si nie
pojmie, e w jego przekonaniu istot czowieka jest tkwice w
nim zo.
Zaoyciele i prawodawcy pastw winni zawsze zakada z
gry, e wszyscy ludzie s li i e niechybnie takimi si oka,
ilekro bd mieli po temu sposobno. Jeli za skonno
ludzi do za pozostaje przez pewien czas nie ujawniona,
przypisa to naley jakiej ukrytej przyczynie, ktrej z braku
dowiadczenia nie udao si pozna; z pewnoci odkryje j

jednak czas, ktry nie na darmo zwany jest ojcem wszelkiej

prawdy."
Myl, e nie zalecanie metod, ktre nie godz si z
potocznym pojciem prostolinijnoci, ale wanie owa
koncepcja natury ludzkiej, tak niezgodna ani z uprawian w
jego czasach frazeologi, ani te z dzisiejszymi pojciami
natury ludzkiej, jest prawdziwym kamieniem obrazy
rzuconym przez makiawelizm. Wszystko inne jest ju tylko
tego pochodn. Dzi, w wieku sceptycyzmu, nadal gotowi
jestemy wierzy, e czowiek w swojej istocie Jest dobry,
mdry, spokojny" jak pisa o tym ironicznie w wierszu o
Tamerlanie Broniewski, albo e jak formuowa to Brecht
nie przymuszony nikt przymusu nie chce". Mimo e nasza
epoka daa nam wymowne wyobraenie o granicach, a
waciwie braku granic okruciestwa i zbrodni, do ktrej
zdolny jest czowiek, niemniej przeto zachowaa rwnie
wiar w to, e s to jedynie deformacje, dokonywane na
dobrej w zasadzie i skierowanej ku dobru naturze ludzkiej
przez czynniki zewntrzne spoeczne, wychowawcze itd.
W caej panoramie myli wspczesnej jeden tylko czowiek
mgby zgodzi si z Machiavellim widzc w czowieku, u
zarania jego ycia, amoralne denie do rozkoszy i
nieposkromiony instynkt agresji. Tym czowiekiem jest
Zygmunt Freud. Dlatego te by moe przeciw Freudowi w
pocztkach jego kariery, tak jak przeciw Makiawelowi
wyruszya solidarna krucjata wszystkich nieomal strw
moralnoci, potem za jego teoria zostaa zagodzona, stpiona
i obaskawiona przez jego uczniw.
Makiawel przy swojej koncepcji czowieka zego z natury
trwa uparcie.
Gdy obywatele potrzebuj rzdu pisze wtedy kady
biegnie, kady przyrzeka i kady gotw, gdy mier daleko,

umrze za niego, lecz w czasach burzliwych, kiedy pastwo

potrzebuje obywateli, wtedy znajdzie ich niewielu..."
...Czowiek, ktry pragnie zawsze i wszdzie wytrwa w
dobrem, pa koniecznie musi midzy tylu ludmi, ktrzy nie
s dobrymi."
Takich cytatw znale mona w pismach Machiavellego
krocie. Jego teoria wadzy zasadza si wanie na tym
gbokim pesymizmie dotyczcym natury i przyrodzonych
instynktw czowieka. Nie zapominajmy te, e formuowa j
czowiek, ktry przeszed tortury, czowiek przekonany o
wyrzdzonej mu krzywdzie. Sztuka rzdzenia wedug
Makiawela jest wic sztuk poskramiania rozpasanych i zych
instynktw ludu. Dokona tego mona w sposb dwojaki
bd przez twarde rzdy ksice, bd te przez rzdy
republikaskie. Nard przywyky do twardych rzdw
ksicych nie jest zdolny do korzystania z wolnoci w
momencie, gdy zdjte zostaje jego jarzmo.
Lud taki jest bowiem podobny do dzikiego zwierzcia
stworzonego do ycia na swobodzie, ktre przyzwyczajono do
pt i oswojono po to tylko, aby nastpnie wyprowadzi je w
szczere pole i pozostawi wasnemu losowi. Nie umie ono
pa si samo i nie wie, gdzie szuka sobie schronienia,
dlatego te pada ofiar pierwszego, kto zapragnie ponownie
zaoy mu pta."
Trudno, cytujc te zdania, nie pomyle o wspczesnoci; a
take nie wspomnie uwag Fromma o ucieczce od wolnoci"
w objcia dyktatury lub myli Marksa z 18 Brumaire'a
Ludwika Bonaparte'.
Pesymizm Makiawela wobec natury czowieka i skonnoci
ludu znajduje jednak w jego myli paradoksalne na pozr
uzupenienie w apologii urzdze republikaskich, w apologii
prawa i demokracji, w ktrych upatruje w Rozwaaniach
rdo potgi staroytnego Rzymu. Prawo bowiem tylko,

jego zdaniem, zdolne jest zahamowa ze instynkty ludu,

skanalizowa je i obrci na poytek pastwa.
Stanowi to dowd prawdziwoci tego, co powiedzielimy
wyej, a mianowicie, e ludzie jedynie z koniecznoci zdolni
s do czynienia dobra; jeli za pozostawi im swobod
wyboru i da sposobno do swawoli, od razu wszdzie
zapanuj nieporzdek i rozpasanie. Dlatego to zwyko si
mawia, e gd i ubstwo czyni ludzi przedsibiorczymi i
pracowitymi, a prawa czyni ich dobrymi. Tam, gdzie na ludzi
sama przez si dobrze oddziauje jaka nie poparta prawem
okoliczno, prawa nie s konieczne; kiedy jednak
okoliczno ta znika, prawa staj si natychmiast niezbdne.'''
Przygldajc si historii Rzymu opisanej przez Liwiusza,
Machiavelli dochodzi do wniosku, e zamieszki, gwaty, silne
konflikty pomidzy plebsem a patrycjatem byy w tych
dziejach czynnikiem bardziej budujcym ni rozkadowym,
poniewa dziki nim wyania si pocza struktura prawa
regulujcego spory i stwarzajcego sytuacj rwnowagi si
pomidzy dwoma skonfliktowanymi obozami. W momencie
gdy cesarstwo zachwiao t struktur, Rzym chyli si pocz
ku upadkowi. W ramach urzdze republikaskich zarwno
czowiek, jak i lud, owo rozbrykane zwierz, nie tylko
agodnieje, ale staje si rdem wartoci pozytywnych. Lud
myli si wprawdzie czsto w sprawach oglnych, ale prawie
nigdy w sprawach szczegowych na przykad przy
wyborze i ocenie waciwych kandydatw do rzdzenia a
niejednokrotnie nawet okazuje si bardziej szlachetny ni
wadca.
Lud okazuje si okrutny tylko wobec tych, ktrych
podejrzewa o ch szkodzenia dobru ogu; wadca znca si
nad tymi, w ktrych widzi wrogw swych wasnych
interesw. Niepochlebny sd o ludzie, z ktrym si tak czsto
spotykamy, pochodzi std, e o ludzie kademu wolno mwi

otwarcie i bez obawy, nawet w pastwie przez niego

rzdzonym; o wadcach za zawsze mwi si niesychanie
ostronie i z wielkim strachem."
Nie jest to gwatowna odmiana zapatrywa autora, ktry
wypowiedziawszy najpierw sw gorzk opini o naturze ludu,
nastpnie zwalcza popularny w jego czasach pogld, e kto
buduje na ludzie, ten buduje na bocie", i ktry zaleca ksiciu,
aby dba przede wszystkim o przychylno ludu, poniewa
ksi powinien niewiele dba o spiski, gdy lud jest mu
przychylny, lecz gdy ten jest mu wrogi i zapamitay w
nienawici, wszystkiego ze strony wszystkich obawia si
musi". Makiawel po prostu sdzi, e instytucje republikaskie,
takie na przykad, jak instytucja trybunw w Rzymie, albo
sposoby uatwiajce skadanie oskare drog legaln i
sdow, kadce w ten sposb kres oszczerstwom i obmowom,
zdolne s odmieni nie tyle moe natur, co zasady
postpowania ludu.
Czowiek u Makiawela jest inny ni w wikszoci
wspczesnych mu i pniejszych zapatrywa; nie jest dobry,
a tylko wypaczony przez okolicznoci; lecz zy jednak
dobre instytucje spoeczne, za jakie uwaa Machiavelli
instytucje republikaskie, mog przymusi go ku dobru.
Myl, e i w naszych czasach mao jest argumentw
pozwalajcych na rozstrzygnicie owej wyjciowej
sprzecznoci, natomiast jest ich wystarczajco wiele, aby
przyklasn Makiawelowi w tym, co mwi o instytucjach,
strukturach lub systemie zdolnym uczyni lud si twrcz i
skonn ku dobru albo te wystpn i destrukcyjn. Chocia w
ustach Makiawela brzmi to zaskakujco, to jednak na samym
kocu uwaa on wrcz, e to wadcy ci sami, ktrym w
imi
nadrzdnych
celw
wolno
posugiwa
si
okruciestwem, wiaroomstwem i podstpem s
odpowiedzialni za postaw i obyczaje swoich narodw.

Niechaj wadcy nie skar si na podlege im ludy pisze

z powodu ich niegodziwoci, ktre popeniaj one wobec
wadcw, gdy naley je wycznie przypisa ich wasnym
zaniedbaniom lub zemu przykadowi, ktrego poddanym
dostarczaj. Rozwaajc pooenie ludw, ktre w naszych
czasach splamiy si rozbojem lub innymi podobnymi
wystpkami, przekonamy si bez trudu, e win za to ponosz
ich bezecni rzdcy."
Myl, e w komentarz do ycia i myli wielkiego
manipulatora nie byby peny, gdybymy na koniec nie wrcili
do zagadnienia najbardziej draliwego, a mianowicie do
przypisywanej Machiavellemu doktryny, e cel uwica
rodki". Jest swoistym paradoksem, e o t wanie doktryn
najgwatowniej oskarali Machiavellego jezuici i Koci
katolicki (ktry w roku 1559, w 32 lata po mierci autora
Ksicia, umieci wszystkie jego dziea na Indeksie ksig
zakazanych", co potwierdzi pniej sobr trydencki), jezuici
s za tym zakonem, ktremu przypisuje si najczciej
praktyczne stosowanie makiawelizmu; wiadomo te, e
doktryna mniejszego za", bardzo w istocie pokrewna
przekonaniu, e cel uwica rodki", znajduje swoje
rozwinicie w pismach w. Augustyna, ktry mwi take O
jednakiej naturze dobrych i zych aniow" (O Pastwie
Boym, ks. XII, r. l).
Makiawel rozrnia w Ksiciu dobre i ze posugiwanie si
okruciestwami". Dobrze uytymi mog nazywa si te (jeli
o zu mona powiedzie, e jest dobrem), ktre popenia si
raz jeden z koniecznoci, dla ubezpieczenia si, nie powtarza
si ich pniej, a ktre ponadto przynosz najwikszy poytek
poddanym." Wzgldem takich okruciestw dodaje zreszt
niezmiernie trafnie, czego dowiadczyo wielu wadcw e
krzywdy powinno si wyrzdza wszystkie naraz, aby krcej
doznawane, mniej tym samym krzywdziy, natomiast

dobrodziejstwa naley wiadczy po trosze, aby lepiej

smakoway".
le uytymi okruciestwami s takie, ktre choby z
pocztku nieliczne, z czasem raczej mno si, zamiast
rzednie. Ci, ktrzy uywaj pierwszego sposobu, mog
pastwom swoim przynie pewn korzy [...]. Dla drugich
jest rzecz niemoliw utrzyma si."
Czy zdawa sobie spraw z zasadzek podobnego
rozumowania, zasadzek, o ktrych wiedza naszych czasw
wydaje si nieporwnanie gbsza i bardziej wszechstronna
ni ta, ktr rozporzdza autor Ksicia? Gorzkim dorobkiem
tej wiedzy jest bowiem nie tylko to, czego Machiavelli by
cakowicie wiadomy, e odmiana raz uytych metod jest
trudna, ale i to, co staraa si zanalizowa take i u nas
filozofia, zwaszcza okresu drugiej poowy lat pidziesitych
(m.in. L. Koakowski), a mianowicie, e uchwycenie
momentu, w ktrym rodek przeistacza si w cel sam w sobie,
wydaje si czasami niemoliwe. Rzeczywisto, wrd ktrej
yj spoeczestwa jest lub udaje, e jest organizowana
przez cele, ku ktrym spoeczestwa te zmierzaj. Ale jej
wygld codzienny ksztatuj rodki. rodki ksztatuj
codzienn natur rzeczy, wywouj stosowne do nich postawy,
a zawarte w nich zo zdolne jest si rozprzestrzenia i stawa
si zem samej rzeczywistoci.
Machiavelli by tym, ktry odway si jasno i wyranie
zobaczy polityk jako gr instrumentw cakowicie
pragmatycznych, odartych z obudnego sentymentalizmu,
ktrych wiadome uycie wywoa powinno okrelone,
podane skutki. W tym sensie jest on ojcem duchowym nie
tylko nowoczesnej sztuki rzdzenia, ale take tych wszystkich
technik, ktre jak propaganda, reklama, informacja,
socjotechnika stanowi codzienn rzeczywisto naszych
czasw. Ludzie trudnicy si tymi dziedzinami, czy wiedz o

tym, czy te nie, posuguj si rozumowaniem Makiawela, a

wic wychodzc od okrelonego przekonania o naturze
czowieka i naturze spoeczestw trudz si nad doborem
rodkw majcych wywoa okrelone, zamierzone reakcje w
ludzkich zachowaniach. Nerwicow obsesj naszych czasw
jest pojcie manipulowania" i manipulatorstwa", czyme
jednak innym, jak nie manipulowaniem poznanymi
instrumentami jest wszelkie dziaanie spoeczne? Ten, kto
postpuje inaczej, przypomina czowieka, ktry wsiadajc do
kabiny samolotu odrzutowego nie zna dziaania znajdujcych
si tam aparatur; jest oczywiste, e prowadzi to musi jedynie
do katastrofy.
Ale Machiavellemu, jak tylu innym przed nim i po nim, nie
udao si rozwiza antynomii pomidzy celami a doborem
rodkw majcych do nich prowadzi. Z przykroci
konstatowa nieraz, jak wadcy agodni, posugujcy si
dobrem, doznawali klsk bd z rki nieprzyjaci
zewntrznych, bd ze strony swoich wasnych poddanych.
Rwnoczenie ogldajc sukcesy wadcw wiaroomnych i
przewrotnych utwierdza si w przekonaniu, jak ostronie
naley przymierza obiegowe oceny moralne do
mechanizmw rzdzenia. Mimo e widzia take saboci
dziaa kompromisowych i poowicznych, a doktryn jego
kojarzy si raczej ze skonnoci do posuni skrajnych,
najbliszy by jednak mniemaniu, e rozwizania zdrowe
rodz si wwczas, gdy s one wynikiem starcia i
wyporodkowania pomidzy interesami poszczeglnych
warstw i si spoecznych. Tak rozumia on republikaski
Rzym.
Kto potpia wanie midzy szlacht a ludem w Rzymie, ten
moim zdaniem potpia zasadnicz przyczyn wolnoci
tego miasta i zwaa bardziej na haas i tumult powstae z tych
zamieszek ni na zbawienne skutki, ktre z nich wypyny. W

kadej republice istniej bowiem dwa stronnictwa ludu i

monych; z niezgody midzy tymi dwoma stronnictwami
rodz si wszelkie prawa zabezpieczajce wolno o czym
z atwoci moemy si przekona na przykadzie Rzymu."
Powiedzmy otwarcie, e niewiele wiksz wiedz na temat
mechanizmu i ceny demokracji dysponuje take dzie
dzisiejszy, przechowujc podobn wiar w zbawienne
dziaanie mechanizmw demokratycznych, jak ywi ten
czowiek obwoany nauczycielem tyranw".
We florenckim Palazzo Vecchio oglda mona dwa portrety
Machiavellego. Jeden, rzebiarski, wtpliwego autorstwa,
przedstawia mczyzn o okrgej twarzy, krtko
ostrzyonych wosach, bolenie zacinitych ustach i lekko
umykajcym w bok, nieprzeniknionym, lecz smutnym
spojrzeniu. Drugi, pdzla Santi di Tito, powtarza te same rysy
twarzy, lecz skierowanemu ku widzowi spojrzeniu ciemnych
oczu nadaje wyraz ironicznego umiechu. Oba te portrety
zdaj si oddawa prawd o naturze czowieka, ktry mia
odwag powiedzie: sposb, w jaki si yje, jest tak rny od
tego, w jaki si y powinno, e kto chcc czyni tak, jak si
czyni powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czyni, ten
gotuje raczej swj upadek ni przetrwanie".
K. T. Toeplitz
maj 1983 r.

Niccolo Machiavelli
Tytu - Ksi
Tumaczenie - Czesaw Nanke
Napisano w 1513 r
Mikoaj Machiavelli
Wawrzycowi Wspaniaemu
Synowi Piotra de'Medici
Ci, ktrzy pragn pozyska ask ksicia, staj najczciej
przed Nim z tym, co maj najbardziej wrd swoich rzeczy
drogiego i co Mu, jak widz, najwiksz sprawi przyjemno.
Przeto czstokro ofiarowuje si im konie, bro, zotogw,
drogie kamienie i podobne kosztownoci, godne Ich wielkoci.
Ot i ja, pragnc zoy jakie wiadectwo swej czoobitnoci
wzgldem Waszej Wysokoci, nie znalazem pord swego
mienia droszej mi i cenniejszej rzeczy ni znajomo czynw
wielkich mw, nabyt dugim dowiadczeniem w sprawach
nowoytnych i cigym rozczytywaniem si w staroytnych; t
znajomo, bardzo sumiennie i dugo przemylawszy i
rozwaywszy, zawarem obecnie w tym dzieku, ktre
posyam Waszej Wysokoci. A chocia wiem, e nie jest ono
Jej godnym, jednak mam niezomn ufno, e przez
askawo Wasz zostanie przyjte, zwaywszy, e nie
mogem uczyni lepszego daru, jak da Jego Wysokoci
mono zrozumienia w krtkim czasie tego wszystkiego, co
ja poznaem i czego nauczyem si w tylu latach, a z takim
trudem i niebezpieczestwami.
Tego dziea nie ubraem i nie zapeniem grnymi
wyraeniami ani szumnymi i kwiecistymi sowami, ani adn
inn pont lub ozdob zewntrzn, jakimi pisarze zwyczajnie
zdobi swe utwory, bo chciaem, by niczym zgoa nie byo

upikszone i by wycznie prawdziwo treci, tudzie waga

przedmiotu czyniy je miym.
A niechaj nie bdzie poczytane mi za zarozumiao, e
czowiek niskiego i podego stanu omiela si omawia i
regulowa postpowanie ksit, albowiem jak ci, ktrzy
rysuj kraje, umieszczaj si nisko na rwninie, gdy chc
przypatrzy si naturze gr i miejsc wyniosych, a staj
wysoko na grze, gdy chc przypatrzy si naturze miejsc
niskich, podobnie trzeba by ksiciem, by dobrze pozna
natur ludw, a trzeba nalee do ludu, by dobrze pozna
natur ksit.
Przyjmij przeto Wasza Wysoko ten skromny dar z tym
sercem, z jakim go posyam; jeeli Wasza Wysoko t
ksik przeczyta i starannie rozway, pozna, e gwnym
moim tam zawartym pragnieniem, jest, by Wasza Wysoko
osign t wielko, jak zapowiadaj los i inne Jego zalety.
A jeeli Wasza Wysoko ze szczytu swej wielkoci zwrci
niekiedy oczy na niziny, spostrzee, jak niezasuenie znosz
cikie i nieustanne przeladowanie losu.

I
Jakie s rodzaje ksistw i w jaki sposb si je pozyskuje
Wszelkie pastwa, wszelkie rzdy, ktre miay lub maj
wadz nad ludmi, bywaj republikami albo ksistwami.
Ksistwa s dziedziczne, jeeli rd ksicia sprawuje rzdy
przez czas duszy, albo nowe. Te ostatnie s albo zupenie
nowe, jak Mediolan za Francesca Sforzy, albo s wczone
jako czon do dziedzicznego pastwa tego ksicia, ktry je

zdobywa, jak krlestwo Neapolu pod wadz krla Hiszpanii.

Zyskane w ten sposb kraje nawyky do ycia pod wadz
ksicia lub do wolnoci, a pozyskuje si je obcym lub
wasnym orem, przez szczcie lub osobist dzielno.

II
O ksistwach dziedzicznych
Nie bd wdawa si w rozpraw o republikach, gdy gdzie
indziej omwiem je obszernie. Zajm si wycznie
ksistwami i przejd powysze ich rodzaje, rozwaajc, w jaki
sposb mog owe ksistwa rzdzi si i utrzymywa.
Powiem wic, e istniej znacznie mniejsze trudnoci w
utrzymaniu pastw dziedzicznych, przywykych do krwi
swoich ksit, ni nowych; wystarczy tam bowiem nie
narusza zasad przodkw, dostosowujc si przy tym do
okolicznoci; ow jeeli nawet ksi jest czowiekiem o
pospolitej zrcznoci, utrzyma si zawsze w swym pastwie,
chyba e pozbawia go wadzy jaka nadzwyczajna i
przemona sia; a raz pozbawiony, odzyska j na powrt przy
pierwszej lepszej klsce, jaka spadnie na zdobywc. Mamy na
przykad w Italii ksicia Ferrary, ktry opar si atakom
Wenecjan w 1484 r., i papiea Juliusza w 1510 tylko dziki
temu, e od dawna siedzia w swoim pastwie.
Poniewa urodzony ksi mniej ma powodw i mniej jest
zmuszony do wyrzdzania drugim krzywdy, std wic
pochodzi, e bywa wicej kochany; jest rzecz naturaln, e
jest dobrze widziany u swoich, jeeli nadzwyczajne jego wady
nie czyni go nienawistnym i jeeli pami i przyczyny

przewrotw zatary si wskutek starodawnoci i cigoci

rzdw; kady bowiem przewrt tworzy podcielisko dla
przewrotu nastpnego.

III
O ksistwach mieszanych
Natomiast w ksistwach nowych istniej trudnoci. Po
pierwsze, jeeli nie jest ono zupenie nowe, lecz stanowi jak
gdyby czon dziedzicznego pastwa, razem z ktrym moe
by nazwane mieszanym - przewroty w nim rodz si przede
wszystkim z tej naturalnej przyczyny, ktra istnieje w kadym
nowym ksistwie. Ludzie bowiem chtnie zmieniaj pana w
tej nadziei, e poprawi swj los, i ta wiara daje im przeciwko
panujcemu bro w rk - w czym zawodz si, przekonawszy
si przez dowiadczenie, e tylko pogorszyli swe pooenie.
To za wypywa z innej koniecznoci, naturalnej i pospolitej,
ktra powoduje, e ksi nowy musi zawsze krzywdzi
swych nowych poddanych, czy to przez swych ludzi
zbrojnych, czy to przez inne niezliczone zniewagi, ktre
pociga za sob nowy nabytek. W ten sposb znajdziesz
pord swych nieprzyjaci tych wszystkich, ktrych
skrzywdzie przez objcie wadzy, a nie zdoasz w przyjani
utrzyma tych, ktrzy ci wynieli, poniewa nie potrafisz
zadowoli ich w sposb odpowiadajcy ich nadziejom, a
majc wzgldem nich zobowizania, nie moesz przeciwko
nim uywa ostrych rodkw; kady bowiem, chociaby
bardzo silny pod wzgldem wojskowym, potrzebuje
przychylnoci mieszkacw kraju, aby wej w jego

posiadanie. Z tych powodw Ludwik XII, krl francuski, jak

szybko zdoby Mediolan, tak szybko go straci, i do odebrania
mu go wystarczyy pierwszym razem siy wasne ksicia
Lodovica, poniewa ludno, ktra tamtemu otworzya bramy,
nie moga znie udrcze ze strony nowego pana, gdy si
widziaa zawiedziona w swej opinii i w swych oczekiwanych
w przyszoci korzyciach. Co prawda, gdy si potem odzyska
kraje zrebeliowane, wtedy traci si je po raz drugi, bo wadca,
korzystajc z powstania, mniej przebiera w rodkach, aby
umocni si przez karanie winnych, ledzenie podejrzanych i
w ogle zabezpieczanie stron sabych. Ot, aby Francja
stracia Mediolan, wystarczy pierwszym razem ruch wszczty
na granicy przez jednego ksicia Lodovico; aby za straci go
po raz drugi, potrzeba byo, by wszyscy zwrcili si
przeciwko niej i aby jej wojska zostay zniszczone i
wypdzone z Italii, co pochodzi z przyczyn powyej
wymienionych; niemniej tak pierwszym, jak drugim razem
odebrano jej Mediolan. Omwiono ju oglne przyczyny
pierwszej utraty, pozostaje obecnie zaj si przyczynami
drugiej i zobaczy, jakie mia rodki krl francuski, a jakimi
mgby posuy si kto, bdcy w jego pooeniu, aby lepiej
ni on utrzyma si przy nabytku. Ot powiem, e pastwa,
ktre ksi po nabyciu przycza do swego dawnego
pastwa, albo le w tym samym co ono kraju i maj ten sam
jzyk, albo nie. W pierwszym wypadku jest atwo utrzyma je,
zwaszcza jeeli nie s przyzwyczajone do wolnoci, i aby je
pewnie posiada wystarczy wytraci rd panujcego tam
ksicia; zreszt ludzie zachowaj si spokojnie, gdy si
zachowa dawne warunki ycia i gdy nie ma rnicy
zwyczajw. Tak stao si z Burgundi, Bretani, Gaskoni i
Normandi, ktre od dawna s zczone z Francj, i chocia
rni si od niej nieco co do jzyka, niemniej jednak
zwyczaje maj podobne i znosz si wzajemnie atwo. Kto

wic takie pastwo nabywa, ten musi, chcc je zatrzyma,

mie dwie rzeczy na oku; jedn, aby krew dawnego ksicia
wygasa, drug, aby nie zmienia krajowych praw ani
powiksza podatkw; w ten sposb w bardzo krtkim czasie
zleje si ono z dawnym ksistwem w jedno ciao.
Atoli gdy nabywa si pastwo w prowincji odmiennej co do
jzyka, zwyczajw i urzdze, to tu natrafia si na trudnoci i
trzeba wiele szczcia i wiele zrcznoci, aby si przy nim
utrzyma. A jednym z najlepszych i najskuteczniejszych
rodkw byoby, aby zdobywca zamieszka tam osobicie,
przez co posiadanie tego kraju stanie si najpewniejszym i
najtrwalszym. Tak zrobi w Grecji Turek, ktry pomimo
wszystkich innych rodkw, stosowanych przez niego dla
utrzymania tego pastwa, nie byby osign celu, gdyby si
tam nie osiedli. Bowiem, gdy si jest na miejscu, widzi si
nieporzdki w zarodku i od razu mona im zapobiec; nie
mieszkajc za na miejscu, poznaje si je, gdy s ju grone i
nie ma rodka zaradczego.
Nadto prowincja nie cierpi wtedy zdzierstw twoich
urzdnikw, bo poddani mog krtk drog odwoa si do
ksicia, tote maj wicej powodw, by go kocha, gdy chc
by dobrymi, a ba si, gdy nimi by nie chc. Ci wic
ssiedzi, ktrzy mieliby ochot uderzy na takie pastwo,
dobrze si wprzd namyl, tak e mieszkajcy tam ksi
moe je straci chyba tylko z najwiksz trudnoci.
Innym jeszcze lepszym rodkiem jest zakadanie w jednej lub
dwu miejscowociach kolonii, ktre byyby dla tego pastwa
jak gdyby kajdanami, gdy albo to trzeba koniecznie uczyni,
albo utrzymywa tam sporo wojska. Kolonie duo nie kosztuj
ksicia, ktry osadza je i utrzymuje, nie oc na nie nic lub
niewiele; nadto krzywdzi tylko nieznaczn cz ludnoci, a
mianowicie tylko tych, ktrym odbiera pola i domy, aby je da
nowym mieszkacom, zreszt skrzywdzeni, yjc w

rozproszeniu i ubstwie, nie mog nigdy wyrzdzi mu

szkody; wszyscy za inni atwo uspokajaj si, bo z jednej
strony krzywda ich nie dotyka, a z drugiej obawiaj si, aby
nie popeni bdu i aby ich nie spotkao to, co tych, ktrzy
zostali wywaszczeni. Zaznaczam wic w konkluzji, e takie
kolonie nie kosztuj nic, s wierniejsze, krzywdz mniej, a
krzywdzeni, jako ubodzy i rozproszeni, nie mog szkodzi, jak
si rzeko wyej. Naley bowiem pamita, e ludzi trzeba
albo potraktowa agodnie albo wygubi, gdy mszcz si za
bahe krzywdy, za cikie za nie mog. Przeto gdy si
krzywdzi czowieka, naley czyni to w ten sposb, aby nie
trzeba byo obawia si zemsty.
Lecz gdy zamiast kolonii utrzymuje si siy zbrojne, wtedy
wydaje si znacznie wicej, zuywajc na zaogi wszystkie
dochody tego pastwa, tak e zdobycz przynosi ksiciu straty,
krzywdzc przy tym znacznie wicej, gdy wskutek
przenoszenia wojsk do coraz innych miejscowoci szkodzi
caemu temu pastwu. Ten ciar odczuwa kady, wic kady
staje si wrogiem ksicia, a s to wrogowie, ktrzy mog
szkodzi, gdy bici pozostaj w swoich wasnych domach. Jak
wic zaogi wojskowe s pod kadym wzgldem nieprzydatne,
tak kolonie poyteczne.
Ksi, ktry znajdzie si w prowincji, majcej odmienne od
jego pastwa zwyczaje, jak to si wyej powiedziao,
powinien rwnie sta si gow i obroc ssiadw
sabszych, a stara si osabi moniejszych w prowincji,
tudzie czuwa, aby wypadkiem nie wkroczy do niej jaki
rwny mu potg cudzoziemiec. Zawsze bowiem zdarzy si,
e takiego bd starali si wprowadzi tam ci, ktrzy bd
niezadowoleni, albo przez sw zbytni ambicj, albo przez
strach, jak si to widzi, e Etolowie wprowadzili do Grecji
Rzymian, ktrzy take i do kadej innej prowincji, do jakiej
wkraczali, byli przyzywani przez krajowcw. A dzieje si to w

ten sposb, e skoro potny cudzoziemiec wkracza do

prowincji, natychmiast cz si z nim wszyscy ci, co s w niej
mniej potni, kierowani zawici przeciw potniejszemu od
siebie; tak e on nie bdzie mia adnych trudnoci, aby ich
pozyska, gdy ci wszyscy od razu zcz chtnie swe siy z
rzdem zdobywcy. Ma tylko baczy, aby nie zyskali zbytnich
si i zbytniego znaczenia, a atwo bdzie mg wasnymi
siami tudzie za ich poparciem poniy potnych, aby
niepodzielnie sta si samowadnym panem tej prowincji. Kto
si niedobrze pod tym wzgldem urzdzi, rycho straci
nabytek, a w czasie swoich rzdw bdzie mia w kraju
niezliczone trudnoci i przykroci. Rzymianie dokadnie
przestrzegali tej zasady w zdobytych prowincjach, zakadali
tam kolonie, popierali sabszych, nie powikszajc ich siy,
poniali potnych i przeszkadzali wpywom monych
cudzoziemcw. I niechaj Grecja, jako prowincja, bdzie
wystarczajcym przykadem. Rzymianie popierali Etolw i
Achajw, upokorzyli krlestwo Macedonii tudzie wypdzili
Antiocha; nigdy jednak pomimo zasug Etolw i Achajw nie
pozwolili na wzmoenie si ich pastw, ani te Filip nie zdoa
perswazjami skoni ich do tego, by stali si jego przyjacimi
bez rwnoczesnego poniania go, ani te potga Antiocha nie
zdoaa sprawi, aby zgodzili si na zatrzymanie przez niego
w tym kraju ktregokolwiek pastwa. Rzymianie bowiem w
tym wypadku czynili to, co powinni czyni wszyscy mdrzy
ksita, ktrzy maj zwraca uwag nie tylko na trudnoci
obecne, lecz take przysze, i staraj si im usilnie zapobiec;
gdy przewidujc je z daleka, atwo mona im zaradzi, a gdy
si czeka, a nadejd, ju na lekarstwo za pno bo choroba
staa si nieuleczalna. Podobnie dzieje si, jak mwi lekarze,
ze suchotami. S one w pocztkach choroby atwe do
wyleczenia, a trudne do rozpoznania; lecz nie rozpoznane ani
leczone w pocztkach, staj si z biegiem czasu atwe do

rozpoznania, a trudne do leczenia. To samo zdarza si w

sprawach pastwowych, gdy rodzce si w nich zo, poznane
z daleka (co tylko mdry potrafi), leczy si szybko, lecz gdy
wskutek tego, e nie zostao rozpoznane, pozwala si na jego
wzrost, tak e kady je wtedy rozpozna, nie ma ju lekarstwa.
Ot Rzymianie, przewidujc przysze kopoty, zapobiegali im
zawsze i nigdy nie dopuszczali do ich spotgowania, choby
nawet chodzio o zaegnanie wojny, gdy wiedzieli, e wojny
si nie uniknie, lecz tylko odwlecze z korzyci dla
przeciwnikw. Przeto chcieli stoczy wojn z Filipem i
Antiochem w Grecji, aby nie potrzebowali jej prowadzi w
Italii, a wwczas mogli unikn jej i z jednym, i z drugim;
tego jednak nie pragnli, nigdy bowiem nie podobao im si
to, co cigle jest na ustach mdrcw naszych czasw:
"korzysta z dobrodziejstw chwili", lecz raczej to, co
odpowiadao ich mstwu i rozumowi, poniewa czas nie stoi
w miejscu i moe przynie tak dobro, jak zo, tak zo, jak
dobro.
Lecz wrmy do Francji i zbadajmy, czy trzymaa si ona
cho jednej z powyszych zasad; bd za mwi nie o Karolu,
lecz o Ludwiku, ktrego dziaalno lepiej si widzi, bo duej
panowa w Italii; spostrzeecie, e postpowa on wbrew tym
zasadom, jakich naley przestrzega, aby utrzyma pastwo,
majce odmienne waciwoci. Krla Ludwika wprowadzia
do Italii ambicja Wenecjan, ktrzy przez jego przybycie
chcieli dla siebie zyska poow Lombardii. Nie chc gani
tego sposobu, uytego przez krla, ktry pragnc postawi
stop w Italii, a nie majc w tym kraju przyjaci, by
zmuszony zawiera take zwizki przyjani, jakie tylko si
day, tym bardziej e zamknite przed nim byy wszystkie
bramy wskutek postpowania krla Karola. I zamys byby mu
si bardzo rycho powid, gdyby pod innym wzgldem nie
popeni bdu. Ot krl, zajwszy Lombardi, od razu

odzyska t powag, ktr straci przez Karola. Genua

ustpia, Florentczycy stali si jego przyjacimi, margrabia
Mantui, ksi Ferrary, Bentivoglio, hrabina da Forli, pan
Faenzy, Pesaro, Rimini, Camerino i Piombino, Lucca, Piza i
Siena, kady ubiega si o jego przyja. A wtedy mogli
Wenecjanie pozna nierozwag swego postpku, bo chcc
zyska dwie ziemie w Lombardii, zrobili krla panem dwch
trzecich Italii. Zwa teraz jedno, z jak maym trudem mg
krl utrzyma w Italii sw przewag, gdyby przestrzega
powyej podanych regu, ochraniajc i bronic wszystkich
swych przyjaci, ktrzy z powodu swej znacznej liczby i
saboci, tudzie z obawy czy to przed Kocioem, czy
Wenecjanami, musieliby zawsze sta przy nim, i przez nich
mg atwo zabezpieczy si przeciw tym, ktrzy nie przestali
by potnymi. Lecz on, ledwo stan w Mediolanie, ju
uczyni co wrcz przeciwnego, udzieliwszy pomocy
papieowi Aleksandrowi dla zajcia Romanii. I nie opatrzy
si, e tym postpkiem sam siebie osabi, straciwszy
przyjaci i tych, ktrzy mu si oddali, a wzmocni Koci,
dodawszy do jego wadzy duchowej, dajcej mu tak powag,
jeszcze tyle wieckiej. Popeniwszy ten bd, musia w nim
wytrwa, a ostatecznie, aby pooy koniec ambicji
Aleksandra i nie dopuci do opanowania przez niego
Toskanii, sam musia zjecha do Italii. I nie do na tym, e
powikszy potg Kocioa i straci przyjaci, ale jeszcze,
aby zyska pastwo neapolitaskie, podzieli si nim z krlem
hiszpaskim; ot bdc przedtem niepodzielnym panem Italii
wprowadzi tam towarzysza, aby ambitni w tym kraju i jemu
nieprzychylni mieli u kogo szuka poparcia; mogc za
zostawi Neapol krlowi, jako swemu hodownikowi, usun
go, aby wprowadzi tam takiego, ktry jego mg wypdzi.
Zaprawd dza podbojw jest rzecz bardzo naturaln i
powszechn i zawsze, gdy je ludzie czyni z powodzeniem,

zyskuj pochway, a nie nagan, lecz gdy chc je czyni na

wszelki sposb, wbrew moliwoci, zasuguj na nagan i
popeniaj bd. Jeeli przeto Francja moga wasnymi siami
uderzy na Neapol, powinna bya to uczyni, jeeli nie moga,
nie powinna bya nim si dzieli. A jeeli podzia Lombardii,
ktrego
dokonaa
z
Wenecjanami,
zasuguje
na
usprawiedliwienie, gdy pozwoli jej postawi stop w Italii,
to ten jest nagany godny, bo nie moe by wytumaczony tak
jak tamten koniecznoci. Popeni wic Ludwik tych pi
bdw: zniszczy sabszych, powikszy siy ju i tak
znacznej potgi w Italii, wprowadzi bardzo silnego
cudzoziemca, nie zamieszka tam osobicie i nie zakada
kolonii. Moe te bdy nie przyniosyby jeszcze szkody za
jego ycia, gdyby przez zagroenie stanu posiadania Wenecji
nie popeni bdu szstego. Albowiem gdyby by nie
wzmocni Kocioa i nie wprowadzi Hiszpanw do Italii,
byoby rzecz bardzo rozumn, a nawet konieczn, poniy
tamtych; lecz gdy raz zrobi to, o czym powyej mwiem,
nigdy nie powinien by godzi si na ich zniszczenie, oni
bowiem majc potg, byliby innych z dala od Lombardii
trzymali, ju to dlatego, e nie dopuciliby tam nikogo, kto by
nie chcia uzna ich zwierzchnictwa, ju to dlatego, e inni nie
dyliby do odebrania jej Francji po to, by im j odda, a
narazi si obu potgom nie mieliby odwagi.
Gdyby za kto powiedzia: krl Ludwik odstpi
Aleksandrowi
Romani,
a
Hiszpanii
krlestwo
[neapolitaskie], aby unikn wojny, odpowiem powyszymi
argumentami, e dla uniknicia wojny nie naley nigdy
dopuszcza do spotgowania nieporzdku, poniewa nie
uniknie si jej, lecz tylko na twoj niekorzy odwlecze. A
gdyby inni przytoczyli przyrzeczenie, ktre krl da
papieowi, e dla niego podejmie si tej wyprawy, aby
uzyska w zamian dla siebie zerwanie maestwa, a dla

arcybiskupa w Rouen kapelusz kardynalski, odpowiem na to

poniej, mwic o przyrzeczeniach ksit i o tym, jak ich
naley dotrzymywa. Straci przeto krl Ludwik Lombardi
wskutek nieprzestrzegania adnej z zasad przestrzeganych
przez tych, ktrzy zajte prowincje chc utrzyma. I nie jest to
adnym dziwem, lecz rzecz bardzo logiczn i zwyczajn. I o
tym przedmiocie rozmawiaem w Nantes z kardynaem de
Rouen w tym czasie, gdy Valentino - tak powszechnie
nazywano Cezara Borgi, syna papiea Aleksandra - zajmowa
Romani. Gdy mi za kardyna de Rouen powiedzia, e Wosi
nie rozumiej si na rzemiole wojennym, odpowiedziaem
mu, e Francuzi nie rozumiej si na sprawach politycznych,
bo gdyby rozumieli si, nie pozwoliliby doj Kocioowi do
takiej siy. Dowiadczenie dowiodo, e Francja stworzya
przewag Kocioa i Hiszpanii w Italii, tracc w ten sposb
swoje panowanie na pwyspie.
Std wypywa oglne prawido, ktre nie zawodzi nigdy lub
rzadko, e gubi sam siebie ten, kto drugiego czyni potnym,
gdy tworzy si t potg zrcznoci lub si, a jedno i drugie
budzi nieufno u tego, ktry sta si potnym.

IV
Dlaczego krlestwo Dariusza zdobyte przez Aleksandra nie
powstao przeciw nastpcom Aleksandra po jego mierci
Zwaywszy trudnoci, jakie istniej w utrzymaniu si przy
wieo nabytym pastwie, mgby kto dziwi si, skd
pochodzi, e gdy Aleksander Wielki sta si panem Azji w
cigu kilku lat - i ledwo j zajwszy umar - jego nastpcy

utrzymali cae pastwo, chocia wydawaoby si rzecz

logiczn, e wybuchnie tam powstanie. Tymczasem nastpcy
jego utrzymali si przy nim i nie mieli adnych innych
trudnoci, jak tylko te, ktre wynikny z ich wasnych,
sprzecznych ambicji. Odpowiem na to, e ksistwa, o ktrych
zachowaa si pami, bywaj rzdzone na dwa rne
sposoby, albo przez jednego ksicia, ktremu z jego aski i
woli podwadni, jako ministrowie, pomagaj w zarzdzie
pastwem, albo przez ksicia i baronw, ktrzy zajmuj ten
stopie nie z aski pana, lecz z racji staroytnoci swej krwi.
Tacy baronowie maj wasnych poddanych, ktrzy ich uznaj
za swych panw i czuj ku nim naturalne przywizanie. W
pastwach rzdzonych przez jednego ksicia i jemu
podwadnych ma ksi wiksz wadz, gdy w caym kraju
nie ma nikogo, kto by uznawa kogo za wyszego od niego, a
jeli lud sucha kogo innego, to tylko jako ministra i
urzdnika i nie odnosi si do niego ze szczegln
yczliwoci.
Przykadami tych dwch odmiennych rodzajw rzdzenia s
w naszych czasach Turcja i Francja. Ca monarchi tureck
rzdzi jeden pan, ktrego wszyscy s niewolnikami;
podzieliwszy swe pastwo na sandaki, posya on tam rnych
zarzdcw, ktrych zmienia i przenosi wedug swej woli.
Przeciwnie, krl francuski stoi w rodku znacznej liczby
panw, uznawanych przez swych poddanych i przez nich
kochanych: maj oni swoje przywileje, ktrych krl nie moe
im odebra bez naraenia si na niebezpieczestwo. Kto
przeto przyjrzy si jednemu i drugiemu pastwu, spostrzee,
e bardzo trudno zdoby pastwo tureckie, lecz bardzo atwo
utrzyma je, gdy raz zostao podbite. Natomiast, przeciwnie,
spostrzee, e byoby atwiej z rnych wzgldw zaj
pastwo francuskie, lecz bardzo trudno utrzyma je.
Przyczyny trudnoci podbicia pastwa tureckiego tkwi w

tym, e zdobywca nie moe by przyzwany przez ksit tego

pastwa ani spodziewa si, e bunt stojcych przy rzdzie
uatwi mu przedsiwzicie. Pochodzi to z przyczyn powyej
wyuszczonych. Wszyscy oni bowiem, jako niewolnicy i
zaleni, tylko z najwiksz trudnoci dadz si namwi do
odstpstwa, a gdyby nawet dali si namwi, mao po tym
poytku mona si spodziewa, gdy z przyczyn powyej
wyoonych nie potrafi pocign za sob narodu. Ot
ktokolwiek by uderzy na Turkw, musi pamita o tym, e
ich znajdzie w jednoci i e mu wypadnie wiksz nadziej
pokada we wasnych siach ni w rozprzeniu przeciwnika;
lecz gdy raz ich zwyciy w taki sposb, e nie bd zdolni
wojska swego znowu na nogi postawi, wtedy nie potrzebuje
lka si nikogo oprcz rodziny panujcego; gdy t wygubi,
nikogo nie potrzebuje si obawia, bo nikt inny nie ma miru u
ludw; jak wic przed odniesieniem zwycistwa nie mg
zwycizca pokada nadziei w poddanych, tak po nim nie
potrzebuje ba si ich.
Cakiem przeciwnie dzieje si w pastwach rzdzonych
podobnie jak Francja, gdzie atwo moesz wkroczy,
pozyskawszy ktrego z baronw pastwa, gdy zawsze
znajd si malkontenci i tacy, ktrzy pragn zmiany. Z tych
powodw mog oni utorowa ci drog do tego pastwa i
uatwi zwycistwo, lecz gdy zechcesz zatrzyma to pastwo,
natrafisz na niezliczone trudnoci i ze strony tych, ktrzy ci
pomagali, i tych, ktrych pognbie. Nie wystarczy wytraci
rodzin ksicia, gdy zawsze pozostan tam tacy panowie,
ktrzy stan na czele nowych przewrotw; nie mogc tych
wszystkich ani zadowoli, ani wytpi, stracisz to pastwo
przy najbliszej sposobnoci.
Ot jeeli zwaycie, jakiego rodzaju byy rzdy Dariusza,
znajdziecie je podobnymi do tych, jakie s w pastwie
tureckim. Dlatego Aleksander musia najpierw uderzy na z

ca si i rozbi go w polu; po tym za zwycistwie, gdy

Dariusz zgin, jego pastwo stao si z przyczyn powyej
wyoonych pewn wasnoci Aleksandra. I gdyby jego
nastpcy postpowali zgodnie, mogli je bez trudu zatrzyma,
bo nie byo w nim innych zaburze prcz tych, ktre oni sami
wywoali.
Atoli pastw urzdzonych tak jak Francja niepodobna
posiada z takim spokojem. Dlatego wybuchay czste
powstania w Hiszpanii, Francji i Grecji przeciw Rzymianom;
byy one nastpstwem tego, e przedtem istniay w tych
pastwach liczne ksistwa. Rzymianie tak dugo nie mogli by
pewni posiadania tych prowincji, jak dugo trwaa pami tych
ksistewek, lecz gdy ta wygasa, stali si pewnymi
posiadaczami dziki sile i cigoci wadzy. A take pniej,
gdy midzy nimi przyszo do walki, mg kady pocign za
sob cz tych prowincji, zalenie od powagi, jak w nich
zdoby, one bowiem, wobec wyganicia krwi ich pana,
jedynie Rzymian uznaway za swoich wadcw.
Po rozwaeniu tych rzeczy nikogo nie zdziwi atwo, z jak
Aleksander mg utrzyma pastwo azjatyckie, tudzie
trudno, jak mieli inni w zatrzymaniu tego, co zdobyli, jak
np. Pyrrus i wielu innych. Nie pochodzio to z wikszej lub
mniejszej dzielnoci zwycizcw, lecz z odmiennego ustroju
podbitego pastwa.

V
W jaki sposb naley rzdzi miastami i ksistwami, ktre
przed podbojem miay wasne prawa

Jeeli podbite pastwa, jak si rzeko, s przyzwyczajone do

rzdzenia si swoimi prawami i do wolnoci, s trzy sposoby,
aby je utrzyma: pierwszy - to zniszczy je, drugi, zaoy tam
sw siedzib, trzeci, zostawi im ich wasne prawa, czerpa
stamtd pewne dochody i stworzy wewntrz rzd
oligarchiczny, ktry by ci je utrzyma w przyjani. Albowiem
taki rzd, utworzony przez ksicia, wie, e nie moe obej si
bez jego przyjani i potgi, i e trzeba czyni wszystko, aby
go podtrzyma. I atwiej trzyma si miasto, przyzwyczajone
do wolnoci, za porednictwem jego obywateli ni w
jakikolwiek inny sposb. Przykadem s Spartanie i
Rzymianie. Spartanie trzymali Ateny i Teby, utworzywszy w
nich rzdy oligarchiczne, niemniej jednak stracili je.
Rzymianie, chcc utrzyma si przy Kapui, Kartaginie i
Numancji, zniszczyli je i nie stracili ich. Natomiast chcieli
utrzyma Grecj w podobny sposb, jak j trzymali Spartanie,
dajc jej wolno i zostawiajc jej wasne prawa; to za nie
udao si do tego stopnia, e aby j utrzyma, musieli zburzy
wiele miast tej prowincji. Naprawd bowiem nie ma innego
pewnego sposobu utrzymania podbitych miast, jak tylko
zburzenie ich. A kto opanuje miasto, przyzwyczajone do
wolnoci, a nie niszczy go, naley oczekiwa, e sam zostanie
przez nie zgubiony, gdy ono moe zawsze wywoa
powstanie w imi wolnoci, a take posiada starodawne
urzdzenia, ktre nie id w zapomnienie ani szybko, ani pod
wpywem otrzymanych dobrodziejstw. I cokolwiek by si
czynio, jeeli si nie rozdzieli i nie rozproszy mieszkacw,
nie zapomn oni hasa wolnoci i tych porzdkw, lecz przy
najbliszej sposobnoci do nich si uciekn, jak to uczynia
Piza, chocia upyno sto lat, jak dostaa si w niewol
Florentczykw.
Lecz skoro miasta i prowincje przywyky do ycia pod wadz
ksicia, a krew jego wygasa, to bdc z jednej strony

przyzwyczajone do posuszestwa, a z drugiej nie majc

dawnego ksicia, nie zgodz si na wybr adnego spord
swych obywateli, y za wolne nie umiej; tak e s mao
skorzy do broni i bez trudu moe je ksi pozyska i
ubezpieczy si co do nich. Natomiast w republikach jest
wicej ycia, wicej nienawici, wicej dzy zemsty, a
pami dawnej wolnoci nie opuszcza ich obywateli i nie
pozwala im spocz, tak e najpewniejszym rodkiem jest
zniszczy je lub w nich zamieszka.

VI
O nowych ksistwach, zyskanych orem wasnym i
mstwem
Niech si nikt nie dziwi, e mwic o cakiem nowych
ksistwach, i to tak o ksiciu, jak o pastwie, przytocz
najwzniolejsze przykady, gdy ludzie krocz prawie zawsze
drogami ubitymi przez innych i w czynnociach swych
naladuj drugich; a poniewa niepodobna trzyma si
dokadnie tych drg ani dorwna w doskonaoci tym,
ktrych naladujesz, przeto rozumny m powinien zawsze
postpowa ladami ludzi wielkich i najbardziej naladowania
godnych, aby jeeli im nie dorwna, to przynajmniej zbliy
si do nich pod pewnym wzgldem. Podobnie czyni dobrzy
ucznicy: ci, widzc bardzo odlegy cel, a znajc si rzutu
swego uku, mierz nieco wyej, nie po to, aby dosign
strza tej wysokoci, lecz aby mierzy wyej, trafi do celu.
Powiem przeto, e wiksze lub mniejsze trudnoci w
utrzymaniu si nowego ksicia przy ksistwach zupenie

nowych zale od mniejszej lub wikszej dzielnoci

zdobywcy. A poniewa ten przypadek, e kto z prywatnego
czowieka staje si ksiciem, kae domyla si mstwa lub
szczcia, przeto zdaje si, e jedno lub drugie agodzi nieco
liczne trudnoci. Jednak atwiej utrzymywa si ten, kto mniej
liczy na szczcie. Uatwienie niejakie wynika wwczas, gdy
ksi jest zmuszony tam zamieszka, nie majc innego
pastwa. Lecz przechodzc do tych, ktrzy dziki wasnej
dzielnoci, a nie szczciu, stali si ksitami, powiem, e
najznakomitszymi wrd nich s Mojesz, Cyrus, Romulus,
Tezeusz i im podobni. A chocia o Mojeszu nie powinno si
mwi, gdy by on jedynie wykonawc polece Boskich,
jednak zasuguje on na podziw dla tej choby aski, ktra
uczynia go godnym rozmowy z Bogiem. Lecz co do Cyrusa i
innych, ktrzy zyskali lub zaoyli pastwo, oka si oni
wszyscy godnymi podziwu, a jeli rozwaa si bdzie ich
czyny i poszczeglne zarzdzenia, nie oka si one inne ni
Mojesza, chocia ten mia tak monego Nauczyciela. I
wystarczy zbada ich czyny i ycie, aby przekona si, e oni
nic wicej nie otrzymali od losu, jak tylko sposobno, ktra
im daa podstawy do zaprowadzenia tej formy rzdu, jak
uznali za odpowiedni; i bez tej sposobnoci zanikaby sia ich
ducha, za bez tej siy sposobno poszaby na marne. Byo
przeto koniecznym, aby Mojesz znalaz lud izraelski
gnbiony w egipskiej niewoli, ktry by, ratujc si przed
uciskiem, zdecydowa si pj za jego przewodnictwem; aby
Romulus sta si krlem Rzymu i zaoycielem tej ojczyzny,
trzeba byo, by nie mg zosta w Albie i by go po urodzeniu
porzucono; trzeba byo, aby Cyrus zasta Persw
niezadowolonych z panowania Medw, a Medw osabionych
i zniewieciaych wskutek dugiego pokoju. Nie mgby by
Tezeusz okaza swej dzielnoci, gdyby nie znalaz
Ateczykw w rozbiciu.

Ot te sposobnoci przyniosy owym mom powodzenie, a

nadzwyczajna dzielno i mdro pozwolia im dostrzec t
sposobno, dziki czemu podnieli i uszczliwili sw
ojczyzn. Ci, ktrzy kroczc podobnymi drogami dzielnoci,
dochodz do wadzy ksicej, zdobywaj j z trudem, lecz
zatrzymuj z atwoci. Trudnoci napotykane przez nich w
uzyskaniu tronu rodz si po czci z nowych urzdze i
sposobw, jakie musz stosowa dla ugruntowania swego
pastwa i swego bezpieczestwa. A trzeba zway, e nie ma
rzeczy trudniejszej w przeprowadzeniu ani wtpliwszej co do
wyniku, ani bardziej niebezpiecznej w kierowaniu, jak
przewodnictwo przy tworzeniu nowych urzdze. Albowiem
reformator mie bdzie przeciw sobie wszystkich tych, ktrym
ze starymi urzdzeniami byo dobrze, a ostronymi jego
przyjacimi bd ci, ktrym z nowymi urzdzeniami
mogoby by dobrze. Owa ostrono pochodzi po czci ze
strachu przed przeciwnikami, ktrzy maj prawo po swej
stronie, po czci z nieufnoci ludzi, ktrzy tak dugo nie maj
naprawd zaufania do nowej rzeczy, dopki nie spostrzeg, e
opiera si ona na pewnym dowiadczeniu. Dlatego ilekro
nieprzyjaciele znajd sposobno do ataku, wykonuj go z
zaciekoci, a tamci broni si tak sabo, e ksi upada
razem z nimi. Dlatego te, chcc dobrze wyrozumie t stron,
trzeba koniecznie zbada, czy ci reformatorzy, stoj o
wasnych siach, czy te s zaleni od drugich, to znaczy, czy
aby przeprowadzi swe dzieo musz prosi, czy mog
zmusza. W pierwszym wypadku wyjd zawsze le na tym i
nie dojd do niczego, lecz gdy zale wycznie od siebie i
mog posuszestwo wymusza, w takim razie rzadko kiedy
upadaj. Tote widzimy, e wszyscy uzbrojeni prorocy
zwyciaj, a bezbronni padaj, czego przyczyn, oprcz
powyszych rzeczy, jest i ta, e natura ludw jest zmienna,
atwo ich o czym przekona, lecz trudno umocni w tym

przekonaniu. Trzeba wic urzdzi si w ten sposb, aby gdy

wierzy przestan, wla im wiar przemoc. Mojesz, Cyrus,
Tezeusz i Romulus nie zdoaliby na czas duszy zyska
posuchu dla swoich ustaw, gdyby byli bezbronni, jak to w
naszych czasach zdarzao si zakonnikowi Girolamo
Savonaroli, ktry pad razem ze swymi reformami, gdy tylko
lud straci zaufanie do niego, a on nie potrafi utrzyma w
staoci tych, ktrzy mu wierzyli, ani te wzbudzi ufnoci w
tych, ktrzy mu nie wierzyli. Przeto wszyscy tacy
reformatorzy maj wielk trudno w postpowaniu i wszelkie
niebezpieczestwa s na ich drodze, i tylko sw dzielnoci
mog je przezwyciy. Atoli gdy je raz pokonaj i zaczn
zyskiwa poszanowanie, pozbywszy si zawistnych, wtedy
stan si potnymi, bezpiecznymi, otoczonymi czci i
szczliwymi.
Do tych wielkich przykadw chciabym doda mniejszy, lecz
do pewnego stopnia zgodny z tamtymi. I za wszystkie inne
podobne niech wystarczy przykad Hierona Syrakuzaskiego,
ktry z prywatnego czowieka sta si ksiciem Syrakuz,
chocia nie otrzyma niczego innego od losu, jak tylko
sposobno. Uciskani bowiem Syrakuzanie wybrali go swym
wodzem, po czym tak si zasuy, e zosta ich ksiciem. Ten,
jeszcze jako czowiek prywatny, odznacza si tak si ducha,
e jego biograf mwi, "quod nihil illi deerat ad regnandum
praeter regnum"(niczego innego nie brakowao mu do
krlowania, jak tylko krlestwa). Znis on dawn armi,
zorganizowa now, porzuci przyjanie dawne, zawiza
nowe i opierajc si na tych zwizkach, i na zupenie oddanym
sobie wojsku, mg na tej podstawie budowa kady gmach;
w ten sposb ponis duo trudw, aby wadz zyska, lecz
mao, aby j zatrzyma.

VII
O nowych ksistwach, obcymi siami i przez szczcie
zyskanych
Ci, ktrzy wycznie dziki szczciu zostaj z prywatnych
ludzi ksitami, zostaj nimi z maym trudem, lecz z duym
utrzymuj si; oni na skrzydach lec do celu, wic te w
drodze nie napotykaj adnych przeszkd, wszystkie one
wystpuj dopiero pniej, gdy si ju usadowili na tronie.
Takimi ksitami s ci, ktrym dostao si pastwo albo za
pienidze, albo z czyjej aski, jak to si trafio wielu mom
w Grecji, w miastach joskich i na wielkim Helesponcie,
gdzie Dariusz wynosi ksit dla swego bezpieczestwa i
chway; podobnie rzecz miaa si z imperatorami, ktrzy z
prywatnych ludzi dochodzili do wadzy, wynoszeni przez
zdemoralizowanych onierzy. Tacy mowie zale
wycznie od woli i losu tego, ktry ich wynis, a obie te
rzeczy s bardzo zmienne i niestae; nie umiej oni, ani te nie
mog, utrzyma si na tym stanowisku: nie umiej, gdy nie
jest rzecz logiczn, aby umia rozkazywa kto, kto y
zawsze jako czowiek prywatny, chyba e jest czowiekiem
wielkiego talentu i mstwa; nie mog - gdy nie maj
oddanych sobie i wiernych si. Nastpnie, wyrastajce nagle
pastwa s jak owe wszystkie rzeczy w przyrodzie, ktre
rodzc si i rosnc szybko, nie mog mie takich korzeni i
rozgazienia, aby ich pierwsza burza nie zniszczya; podobnie
ci, ktrzy, jak si rzeko, stali si nagle ksitami, nie maj
dostatecznej siy ducha, aby od razu umie przygotowa si do
utrzymania tego, co im los przynis, i aby pniej stworzy te

podstawy, ktre inni tworzyli przed dojciem do wadzy

ksicej.
Na obydwa te sposoby zostania ksiciem - przez dzielno i
przez szczcie - pragn przytoczy dwa wspczesne
przykady: Francesca Sforzy i Cezara Borgii.
Francesco sta si przez zrczne rodki i dziki swemu
wielkiemu mstwu z prywatnego czowieka ksiciem
Mediolanu i atwo utrzyma to, co zdoby, walczc z tysicem
przeciwnoci. Z drugiej strony Cezar Borgia, zwany
powszechnie ksiciem Valentino, zyska pastwo przez
szczcie ojca swego i razem z nim go straci, pomimo e
uywa wszelkich sposobw i czyni wszystko, co powinien
czyni rozumny i dzielny m, aby umocni si w tych
pastwach, ktre mu bro i szczcie drugich w rce odday.
Bowiem, jak si wyej rzeko, kto nie zakada podstaw, zanim
zostanie ksiciem, moe je przy mstwie zaoy pniej,
chocia dzieje si to z mitrg dla budowniczego i
niebezpieczestwem dla budowli.
Jeeli przeto rozway si wszystkie postpy ksicia Valentino,
spostrzee si, jak dobrze przygotowywa on wszelkie
podstawy przyszej potgi; rozpatrzy je nie uwaam za rzecz
zbyteczn, gdy nie umiabym nawet da nowemu ksiciu
lepszych wskazwek jak te, ktrych dostarcza przykad
czynw ksicia Valentino; e za jego sposoby zawiody, nie
byo jego win, lecz pochodzio z nadzwyczajnej i niezmiernej
zoliwoci losu. Aleksander VI, pragnc wywyszy ksicia,
swego syna, napotka wiele trudnoci obecnych i przyszych.
Po pierwsze, nie widzia drogi, aby go mona byo zrobi
panem jakiego pastwa, ktre by naleao do Kocioa, a
widzia, e na oderwanie czegokolwiek od Pastwa
Kocielnego nie pozwoliliby ani ksi mediolaski, ani
Wenecjanie, ktrzy mieli ju pod swym protektoratem Faenz
i Rimini. Widzia nadto, e bro Italii i ta, ktr mgby si

posuy, znajduje si w rku tych, ktrzy maj powody

obawia si potgi papiea, przeto nie mg na ni liczy,
zwaywszy, e w zupenoci bya ona w rkach Orsinich,
Colonnw tudzie ich adherentw. Koniecznym wic byo
zachwia ten system i w zamieszanie wprawi pastwa Italii,
aby ich cz mc bezpiecznie opanowa. Przyszo to atwo
dziki Wenecjanom, ktrzy z innych zreszt powodw skonili
Francuzw do wyprawy na Itali, czemu papie nie tylko nie
sprzeciwi si, lecz jeszcze rzecz uatwi, uniewaniajc
pierwsze maestwo krla Ludwika. Wkroczy przeto krl
francuski do Italii z pomoc Wenecjan i za zgod papiea i
ledwo stan w Mediolanie, a ju papie uzyska od niego
onierzy na wypraw do Romanii, ktr zagarn dziki
powadze imienia krlewskiego. Gdy po zajciu Romanii i
pokonaniu Colonnw chcia ksi utrzyma t prowincj i
poczyni dalsze zabory, przeszkadzay mu w tym dwie rzeczy,
mianowicie jego wasne wojsko, ktre nie wydawao mu si
wiernym, tudzie wola Francji; to znaczy, obawia si, aby
wojsko Orsinich, ktrym si posugiwa, nie zawiodo go w
potrzebie, nie tylko przeszkadzajc mu w powikszeniu
zdobyczy, lecz nawet odbierajc to, co ju zdoby; czego
podobnego ba si take ze strony krla francuskiego. Orsinich
zacz podejrzewa wtedy, gdy uderzywszy, po zdobyciu
Faenzy, na Boloni, spostrzeg, e oni niechtnie bior udzia
w tej walce; co si za tyczy krla, pozna jego usposobienie,
gdy po wziciu ksistwa Urbino uderzy na Toskani. Wtedy
bowiem krl zniewoli go do zaniechania tego
przedsiwzicia. Wobec tego postanowi ksi uniezaleni
si od cudzego losu i ora; przede wszystkim wic osabi w
Rzymie partie Orsinich i Colonnw, pozyska bowiem
wszystkich ich stronnikw, ktrych mieli midzy szlacht;
tych wzi na swj dwr i hojnie ich zaopatrzy; nadto
obdarza ich stosownie do zdolnoci urzdami wojskowymi i

cywilnymi, tak e w cigu kilku miesicy wygaso w ich

umysach przywizanie do dawnego stronnictwa i przenioso
si w zupenoci na ksicia. Po czym skoro tylko poskromi
dom Colonnw, wyczekiwa sposobnoci zniszczenia
Orsinich; gdy mu si ta niebawem nadarzya, wyzyska j, jak
mg najlepiej. Orsini bowiem, opatrzywszy si za pno, e
potga ksicia i Kocioa zagraa im zgub, zwoali zjazd do
Magione w pobliu Perugii. Wynikiem tego byo powstanie w
Urbino i rozruchy w Romanii, tudzie liczne
niebezpieczestwa dla ksicia, ktre w zupenoci
przezwyciy z pomoc Francuzw. Lecz gdy poprawi swe
pooenie, to poniewa nie ufa ani Francji, ani adnym siom
cudzoziemskim, a nie chcia przeciw nim stawa, zacz wic
uywa podstpw, a umia tak dalece ukrywa swe zamysy,
e pogodzili si z nim Orsini za porednictwem signora Paolo,
ktrego ksi stara si wszelkimi sposobami pozyska, dajc
mu szaty, pienidze i konie; ta jednak nieopatrzno oddaa
ich w Sinigaglii w jego rce. Po zgadzeniu wic przywdcw
tej rodziny i po pozyskaniu przyjani jej stronnikw stworzy
ksi wcale pewne podwaliny pod swoj potg, majc ca
Romani i ksistwo Urbino i ujmujc sobie tamtejsz ludno,
ktra ju zacza lubowa si w pomylnym pooeniu.
Poniewa ta ostatnia rzecz zasuguje na zaznaczenie i inni
powinni j naladowa, wic nie chc jej pomija. Ksi
zajwszy Romani, zasta j pod rzdami niedonych panw,
ktrzy raczej ograbiali swych poddanych, ni dbali o
poprawienie ich losu, i dawali wicej powodw do niezgody
ni do zgody, tak e ta prowincja roia si od rozbojw,
rabunkw i wszystkiego rodzaju zuchwaoci; ot ksi,
pragnc uspokoi j i uczyni powoln dla ramienia
krlewskiego, uwaa za rzecz konieczn da jej dobry rzd.
Przeto postawi na jej czele messera Remira de Orco,
czowieka okrutnego i energicznego, ktremu odda pen

wadz. Ten uspokoi j w krtkim czasie i ku wielkiej swej

chwale przywrci porzdek. Lecz pniej zdao si ksiciu,
e ta jego wyjtkowa wadza nie jest odpowiednia, obawia si
bowiem, by nie staa si nienawistna; ustanowi wic w
prowincji sd cywilny, pod przewodnictwem jednej z
wybitnych osobistoci, w ktrym kade miasto miao swego
obroc. A poniewa wiedzia, e poprzednia surowo
cigna na pewn nienawi, wic pragnc uagodzi
umysy ludnoci i zjedna je sobie zupenie, chcia pokaza, e
okruciestwo, jeeli je popeniano, nie pochodziy od niego,
lecz wynikay z twardej natury ministra. Skorzystawszy wic
ze sposobnoci, kaza go pewnego ranka powiartowa, a
pocite zwoki wystawi na placu w Cesenie obok pnia
drzewa i zakrwawionego miecza. To okrutne widowisko
wywoao zadowolenie i zdumienie ludnoci.
Lecz wracajmy do przedmiotu. Powiem wic, e ksi by
ju dosy potnym i na razie zabezpieczonym, gdy
zorganizowa wojsko na swj sposb i zniszczy po wikszej
czci te siy zbrojne, ktre jako ssiedzkie mogy mu
szkodzi; wtedy, mylc o dalszych podbojach, wypadao mu
liczy si jedynie z Francj, wiedzia bowiem, e nie cierpi
tego krl francuski, ktry za pno spostrzeg swj bd.
Zacz tedy szuka nowych przyjani i postpowa
dwuznacznie wobec Francuzw, gdy ci wkroczyli do pastwa
neapolitaskiego, aby wypdzi Hiszpanw, oblegajcych
Gaet. I zamiar jego, aby si zabezpieczy co do nich, byby
mu si rycho uda, gdyby duej y Aleksander.
Takie byy jego zasady co do spraw teraniejszych, co do
przyszych za musia przede wszystkim obawia si, eby
nowy papie nie by jego wrogiem i eby nie prbowa
odebra mu tego, co mu da Aleksander. Postanowi wic
zabezpieczy si przed tym na cztery sposoby: po pierwsze,
przez zgadzenie caych rodzin ograbionych przez siebie

panw, aby odebra nowemu papieowi wszelk sposobno

do wmieszania si w jego sprawy z ich powodu; po drugie,
przez jednanie sobie caej szlachty rzymskiej, aby przez ni,
jak si rzeko, trzyma papiea na wodzy, po trzecie, przez
pozyskanie sobie, jak tylko mona najbardziej, w. Kolegium,
po czwarte, starajc si jeszcze przed mierci papiea skupi
w swym rku tak wadz, aby mc wasn si odeprze
pierwszy atak.
Z tych czterech rzeczy dokona trzech do mierci Aleksandra;
czwart prawie przeprowadzi. Albowiem z ograbionych przez
siebie panw wymordowa tylu, ilu tylko mg dosign,
uszo bardzo niewielu; szlacht rzymsk pozyska, a w
Kolegium mia znaczn parti. Co za do powikszenia swych
zdobyczy, powzi zamiar opanowania Toskanii, majc ju
Perugi i Piombino, a Piz wzi w sw opiek; niebawem za
zagarn j, nie potrzebujc si oglda ju na Francj; a nie
potrzebowa dlatego, e Hiszpanie odebrali Francuzom
krlestwo neapolitaskie,
wobec czego jedni i drudzy zmuszeni byli ubiega si o jego
przyja. Nastpnie Lukka i Siena podday si od razu,
czciowo z nienawici do Florentczykw, a czciowo ze
strachu. Wtedy nie byo ju dla Florencji ratunku.
Gdyby mu si udaa wtedy ta wyprawa, ktra moga mu si
uda w tym samym roku, w ktrym Aleksander umar, byby
zyska takie siy i tak powag, e sam przez si byby si
utrzyma, nie bdc wicej zalenym od losu i siy drugich,
lecz wycznie od potgi i szczcia wasnego.
Atoli w pi lat od czasu, gdy wycign szpad, umar
Aleksander i zostawi go umocnionego jedynie w Romanii, co
do innych za rzeczy w zawieszeniu, otoczonego dwoma
bardzo potnymi armiami nieprzyjacielskimi, na domiar
miertelnie chorego. Lecz bya w ksiciu taka zawzito i
taka sia ducha i tak dobrze wiedzia, kiedy naley zjednywa

sobie ludzi, a kiedy ich gubi, tudzie tak silne byy

podwaliny, ktre w tak krtkim czasie zaoy, e gdyby nie
mia tych wojsk na karku lub gdyby by zdrw, byby
przezwyciy wszelkie trudnoci. A e te podwaliny byy
dobre, wida z tego, e Romania oczekiwaa go wicej ni
przez miesic i e chocia na p ywy, to przecie przebywa
bezpiecznie w Rzymie, gdzie przybyli wprawdzie Baglioni,
Vitelli i Orsini, lecz nie wystpowali przeciwko niemu. Nie
mg wprawdzie zrobi papieem tego, ktrego chcia, ale
przynajmniej mg nie dopuci do pontyfikatu tego, ktrego
nie chcia. Lecz wszystko byoby dla niego atwe, gdyby by
zdrowy w chwili mierci Aleksandra.
Mwi mi w dzie wyboru Juliusza II, e pomyla o
wszystkim, co moe zdarzy si po mierci ojca i na wszystko
znalaz rodek; jedynie nie pomyla nigdy
o tym, e w chwili jego mierci on sam bdzie umierajcym.
Zestawiwszy wszystkie czyny ksicia, nie umiabym go
potpia, przeciwnie, zdaje mi si, e powinienem, jak to
uczyniem, stawia go za wzr do naladowania tym
wszystkim, ktrzy wznieli si do wadzy dziki szczciu i
obcemu orowi.
Albowiem on, majc umys wielki i daleko sigajce zamysy,
nie mg inaczej postpowa i jedynie krtkie ycie
Aleksandra i wasna choroba przeszkodziy jego planom.
Kto przeto uwaa za rzecz niezbdn zabezpieczy si w
swym nowym ksistwie przed wrogami, zyskiwa sobie
przyjaci, zwycia si lub zdrad, wzbudza zarwno
mio, jak strach u ludzi, mie posuch i poszanowanie u
onierzy, gubi tych, ktrzy mog lub musz szkodzi, nada
now posta dawnym urzdzeniom, by surowym, a
lubianym, wielkodusznym i szczodrobliwym, pozbywa si
niewiernych wojsk, a tworzy nowe, utrzymywa w przyjani
krlw i ksit, tak aby wiadczyli przysugi ze

skwapliwoci, a szkodzili ze strachem - ot taki nie znajdzie

bardziej ywych przykadw, jak czyny ksicia Valentino.
Mona mu zrobi jedynie ten zarzut, e pozwoli na
wyniesienie Juliusza II, co do ktrego zrobi zy wybr; nie
mogc bowiem, jak si rzeko, przeprowadzi wyboru papiea
po swej myli, mg jednak nie dopuci do wyboru kogo
niepodanego i nie powinien by nigdy zgodzi si na wybr
jednego z tych kardynaw, ktrym wyrzdzi krzywd lub
ktrzy, jako papiee, musieliby si go obawia, albowiem
ludzie szkodz z bojani lub przez nienawi. Tymi za,
ktrych skrzywdzi, byli midzy innymi kardynaowie San
Pietro ad Vincula, Colonna, San Giorgio, Ascanio. Wszyscy
inni, doszedszy do pontyfikatu, musieliby obawia si go, z
wyjtkiem kardynaa de Rouen i Hiszpanw; ci z uwagi na
zwizki i zobowizania, tamten majc za sob potg
francusk. Przeto ksi powinien by przede wszystkim
przeprowadzi wybr Hiszpana, a nie mogc tego osign,
dopuci do pontyfikatu kardynaa de Rouen, nie za
kardynaa San Pietro ad Vincula; myli si bowiem, kto sdzi,
e u osobistoci wielkich wiee dobrodziejstwa powoduj
zapomnienie starych krzywd. Zbdzi wic ksi co do tego
wyboru, ktry sta si przyczyn jego kocowego upadku.

VIII
O takich, ktrzy przez zbrodnie doszli do wadzy ksicej
Lecz poniewa mona z prywatnego czowieka zosta
ksiciem jeszcze na dwa sposoby (ktre nie dadz si w
caoci odnie ani do szczcia, ani do dzielnoci), przeto

sdz, e nie naley ich pomija, chocia o jednym z nich

mona by obszerniej rozprawia tam, gdzie mowa o
republikach. Polegaj one na tym, e dochodzi si do wadzy
ksicej albo drog zbrodnicz i niecn, albo tak, e
prywatny obywatel dziki poparciu innych obywateli zostaje
wadc swej ojczyzny. Mwic o pierwszym sposobie, poka
go na dwch przykadach, jednym staroytnym, drugim
nowoytnym, nie wchodzc w ocen wartoci tej rzeczy, bo
sdz, e one same przez si wystarcz temu, kto do ich
naladowania bdzie zmuszony.
Agatokles Sycylijski z czowieka nie tylko prywatnego, lecz
na domiar najniszego i podego stanu, zosta krlem Syrakuz.
By on synem garncarza i prowadzi zawsze na wszystkich
stopniach swej kariery ycie zbrodnicze. Lecz swe zbrodnie
czy z tak tyzn umysu i ciaa, e wstpiwszy do wojska,
doszed stopie po stopniu do pretury Syrakuz. Umocniwszy
si na tym stanowisku, postanowi zagarn wadz ksic,
by przez gwat i nie zobowizujc si wzgldem nikogo,
zatrzyma to, co mu z dobrej woli zostao przyznane.
Porozumiawszy si co do tego planu z Kartagiczykiem
Hamilkarem, ktry z wojskiem sta na Sycylii, zgromadzi
pewnego poranka lud i senat syrakuzaski pod pozorem
rozpatrzenia spraw tyczcych rzeczypospolitej. Na dany znak
kaza swoim onierzom wymordowa wszystkich senatorw i
najbogatszych z ludu: po ich mierci zagarn i dziery
najwysz wadz w tym miecie bez adnego oporu
obywateli. A chocia dwukrotnie przez Kartagiczykw
rozbity, a w kocu oblegany, potrafi nie tylko obroni swe
miasto, lecz nadto, zostawiwszy cz swych ludzi jako
zaog, z reszt najecha Afryk i w krtkim czasie uwolni
Syrakuzy od oblenia, i doprowadzi do ostatecznej
koniecznoci Kartagiczykw, ktrzy byli zmuszeni pogodzi

si z nim, poprzesta na posiadaniu Afryki, a jemu zostawi

Sycyli.
Kto przeto zastanowi si nad czynami i mstwem Agatoklesa,
nie znajdzie w nich wcale lub niewiele rzeczy dajcych si
przypisa szczciu, gdy, jak si wyej rzeko, doszed on do
wadzy ksicej nie dziki czyjemu poparciu, lecz przez
stopnie wojskowe, osignite wrd tysicznych trudw i
niebezpieczestw, a utrzyma si przy niej pniej przez
odwane i ryzykowne sposoby postpowania. Zapewne, nie
mona jeszcze nazwa dzielnoci mordowania obywateli,
zdradzania przyjaci, braku wiernoci, czowieczestwa i
bogobojnoci; takimi sposobami mona zdoby wadz, ale
nie chwa. Atoli gdy si wemie pod uwag t dzielno
Agatoklesa, z jak naraa si i zwalcza niebezpieczestwa, i
t wielko jego umysu, z jak znosi i zwycia
przeciwnoci, nie widzi si przyczyny, dla ktrej miaby by
uwaany za niszego od ktregokolwiek ze znakomitych
wodzw. A jednak jego dzika srogo i nieludzko w
poczeniu z niezliczonymi zbrodniami nie pozwalaj go
sawi na rwni ze znakomitymi mami. Nie mona przeto
szczciu i cnocie przypisywa tego, czego dokona bez
jednego i drugiego.
W naszych czasach, za pontyfikatu Aleksandra VI, Oliverotto
da Fermo, zostawszy sierot w dziecistwie, by na
wychowaniu u swego wuja nazwiskiem Giovanni Fogliani,
ktry odda go bardzo jeszcze modego do wojska pod
komend Paola Vitelli, aby nauczywszy si tam tego
rzemiosa, doszed do jakiego wyszego stopnia wojskowego.
Nastpnie, gdy Paolo umar, suy Oliverotto pod
Vitellozzem, jego bratem, a poniewa by zdolnym i krzepkim
na ciele i duchu, sta si w krtkim czasie jednym z
pierwszych ludzi w jego wojsku. Lecz poniewa uwaa, e
suy innym jest ujm dla niego, przeto powzi zamiar

opanowania Fermo za poparciem Vitellozza tudzie z pomoc

niektrych tamtejszych obywateli, ktrzy przekadali niewol
nad wolno wasnej ojczyzny. Na pisa wic do Giovanniego
Fogliani e chciaby po tylu poza domem spdzonych latach
odwiedzi swe miasto i rozpatrzy si nieco w ojcowinie. A
poniewa nie stara si o nic innego, jak tylko by zasuy na
dobre imi, wic pragnie wjecha do miasta uroczycie, w
otoczeniu stu konnych przyjaci i sug, aby obywatele
zobaczyli, e nie straci czasu na darmo; prosi wic wuja, aby
zechcia nakoni obywateli, by przyjli go z honorami, co nie
tylko jemu przyniesie zaszczyt, lecz take Foglianiemu,
ktrego jest wychowankiem. Ot Giovanni nie zaniedba
adnych stara na korzy krewniaka i uzyska uroczyste
przyjcie go przez mieszkacw Fermo. Oliverotto zamieszka
w jego domach, gdzie przepdzi kilka dni, zajty
przygotowaniem tego, co mu byo potrzebne do jego przyszej
zbrodni; nastpnie za wyda uroczyst uczt, na ktr zaprosi
Giovanniego Fogliani i wszystkich znakomitych obywateli
Fermo. Po spoyciu uczty i po zabawach, zwyczajnych w
podobnych okolicznociach, wszcz Oliverotto umylnie
powan rozmow o potdze papiea Aleksandra i jego syna
Cezara tudzie o ich przedsiwziciach. Gdy Giovanni i inni
wzili udzia w rozprawie, ten naraz powsta ze sowami, e o
tych rzeczach naley mwi w bardziej sekretnym miejscu, i
uda si do jednej z komnat, dokd podyli za nim Giovanni i
wszyscy inni obywatele. Ledwo usiedli, gdy z kryjwek
wypadli onierze i zamordowali Giovanniego i wszystkich
innych. Po tym mordzie wsiad Oliverotto na konia, opanowa
miasto i obleg w paacu Najwysz Rad, ktra ze strachu
musiaa go sucha i zgodzi si na utworzenie rzdu, ktrego
on ogosi si naczelnikiem. A poniewa wyginli wszyscy ci,
ktrzy, jako niezadowoleni, mogli mu szkodzi, wic zdoa
umocni si przez wprowadzenie nowej organizacji cywilnej i

wojskowej tak dalece, e w cigu jednego roku, gdy dziery

wadz ksic, nie tylko by bezpieczny w miecie Fermo,
lecz nadto sta si postrachem dla wszystkich ssiadw. I
byoby trudno obali go, podobnie jak Agatoklesa, gdyby w
rok po popenionym ojcobjstwie nie da si podej Cezarowi
Borgii, ktry uwizi go w Sinigaglii razem z Orsinimi i
Vitellimi, o czym opowiedziao si powyej, i kaza udusi tak
jak i mistrza jego, w dzielnoci i zbrodni, Vitellozza.
Mgby kto dziwi si, jak to si dzieje, e Agatokles i
niejeden mu podobny mg po niezliczonych zdradach i
okruciestwach y dugo bezpiecznie w swej ojczynie i
broni si przeciw wrogom zewntrznym, a nigdy obywatele
nie spiskowali przeciw niemu, natomiast wielu innych nie
umiao za pomoc okruciestwa utrzyma pastwa podczas
pokoju, a tym bardziej w burzliwych czasach wojny.
Sdz, e zaley to od dobrego lub zego posugiwania si
okruciestwami. Dobrze uytymi mog nazywa si te (jeeli
o zem wolno powiedzie, e jest dobrem), ktre popenia si
raz jeden z koniecznoci, dla ubezpieczenia si, nie powtarza
si ich pniej, a ktre nadto przynosz moliwie najwikszy
poytek poddanym. le uytymi s takie, ktre choby z
pocztku nieliczne, z czasem raczej mno si, zamiast
rzednie. Ci, ktrzy uywaj pierwszego sposobu, mog z
pomoc bosk i ludzk przynie swemu pastwu pewn
korzy, jak np. Agatokles. Dla drugich jest rzecz niemoliw
utrzyma si. Z tego naley wycign wniosek, e zdobywca,
opanowawszy rzdy, powinien przygotowa i popeni naraz
wszystkie nieodzowne okruciestwa, aby nie wracajc do nich
codziennie i nie powtarzajc ich, mg doda ludziom otuchy i
pozyska ich dobrodziejstwami. Kto czyni inaczej, czy to
przez tchrzostwo, czy z rad, jest zmuszony trzyma cigle
n w rku i nie moe nigdy spuci si na swych poddanych,
ktrzy wskutek ustawicznych i wieych krzywd nie mog

nabra do niego zaufania. Albowiem krzywdy powinno si

wyrzdza wszystkie naraz, aby krcej doznawane, mniej tym
samym krzywdziy, natomiast dobrodziejstwa wiadczy
trzeba po trosze, aby lepiej smakoway.
Przede wszystkim powinien ksi y ze swymi poddanymi
w sposb taki, ktrego nie potrzebowaby zmienia na skutek
adnego pomylnego czy niepomylnego wydarzenia: gdy
bowiem pozostawa bdziesz pod przymusem czasw
burzliwych, za pno ju na wyrzdzanie ludziom za, a
dobro, ktre wtedy wywiadczysz, na nic si nie przyda;
bdzie bowiem uwaane za wymuszone, wic nie przyniesie ci
adnego uznania.

IX
O ksistwie ustanowionym przez obywateli
Lecz przejdmy do drugiego sposobu, a mianowicie, kiedy
obywatel zostaje ksiciem swej ojczyzny nie przez aden
nieznony gwat, lecz dziki przychylnoci innych
wspobywateli. Taka wadza ksica moe by nazwana
obywatelsk. Dla jej pozyskania nie potrzeba ani szczeglnej
dzielnoci, ani szczeglnego szczcia, lecz raczej
szczliwego sprytu. Ot powiem, e dochodzi si do niej
albo przez przychylno ludu, albo przez przychylno
monych. Poniewa w kadym miecie istniej te rozbienoci
interesw, ktre std pochodz, e lud nie chce podda si
wadzy i uciskowi monych, a moni pragn rzdzi ludem i
uciska go, te dwa sprzeczne denia wywouj jeden z trzech
skutkw: albo wadz ksic, albo wolno, albo bezrzd.

Pryncypat moe pochodzi z rki ludu lub monych,

stosowanie do tego, czy jednej, czy drugiej stronie nadarzy si
do tego sposobno. Gdy bowiem moni spostrzeg, e nie
zdoaj oprze si ludowi, zaczynaj popiera jednego ze
swoich i robi go ksiciem, aby w jego cieniu mc zaspokoi
swj apetyt; podobnie lud, widzc, e nie moe oprze si
monym, popiera jednego obywatela i wybiera go ksiciem,
szukajc w jego powadze swej obrony.
Kto dochodzi do wadzy ksicej z pomoc monych,
utrzymuje si przy niej z wiksz trudnoci ni ten, ktry
zostaje ksiciem z pomoc ludu; ma bowiem dookoa siebie
wielu takich, ktrym zdaje si, e s mu rwni, wobec czego
nie moe ani postpowa, ani rozkazywa wedug swej woli.
Lecz kogo przychylno ludu wyniosa, ten stoi sam jeden i
dookoa niego nie ma albo nikogo, albo jest bardzo niewielu
takich, ktrzy sucha go nie byliby gotowi. Nadto, jeeli
postpuje si szlachetnie i nie krzywdzi drugich, trudno
monym dogodzi. Inaczej rzecz si ma z ludem, ktrego cel
jest szlachetniejszy ni monych; ci bowiem chc uciska,
tamten nie chce by uciskanym. Doda nadto trzeba, e ksi
nie potrafi nigdy zabezpieczy si przed nieprzyjaznym
ludem, bo ma do czynienia ze zbyt wielu ludmi, przed
monymi moe si zabezpieczy, bo tych jest niewielu.
Najgorsz rzecz, jakiej ksi oczekiwa moe od wrogiego
ludu, jest ta, e zostanie przez niego opuszczony, natomiast ze
strony monych, wrogo usposobionych, musi obawia si nie
tylko tego, e go opuszcz, lecz take, e wystpi przeciw
niemu; ci bowiem, majc wicej przenikliwoci i wicej
chytroci, zawczasu pomyl o tym, aby siebie ocali i szuka
bd porozumienia z tym, ktrego zwycistwa spodziewaj
si.
Przy tym ksi musi by zawsze z tym samym ludem,
natomiast obejdzie si bez tych samych monych, mogc ich

kadej chwili wynosi i ponia, i wedug swego upodobania

nadawa im znaczenie lub ich go pozbawia.
I aby lepiej wyjani t spraw, powiem, e co do monych
trzeba przede wszystkim pamita, e s dwa rodzaje ich
zachowania si, to znaczy, albo oni postpuj w ten sposb, e
staj si zaleni w zupenoci od twego losu, albo te nie.
Tych, ktrzy staj si zalenymi, naley honorowa i miowa,
zwaszcza gdy nie s chciwi; co do drugich trzeba uwaa, czy
dziaanie ich wynika z maodusznoci i przyrodzonej wady
umysu, a wtedy powiniene posugiwa si nimi, i to tymi
najbardziej, ktrzy s ludmi dobrej rady, gdy w pomylnoci
przysporzy ci to czci, a w nieszczciu nie potrzebujesz ich si
obawia. Lecz gdy z wyrachowania i przez ambicj nie
przywizuj si do ciebie, to znak e myl wicej o sobie ni
o tobie - takich powinien ksi wystrzega si i odnosi si
do nich jak do otwartych wrogw, bo zawsze w razie
nieszczcia przyczyni si do jego zguby.
Kto za zyska wadz przez poparcie ludu, niech stara si
utrzyma go zawsze w przyjani, co bdzie atwe, gdy lud
nie bdzie od niego niczego wicej da prcz tego, by go nie
uciska; a kto przez poparcie monych na przekr ludowi
zostanie ksiciem, powinien przede wszystkim stara si
pozyska sobie lud, co osignie bez trudu, jeli go wemie pod
sw opiek.
A poniewa ludzie, gdy im wiadczy dobro ten, od ktrego
oczekiwali za, zobowizuj si bardziej wzgldem swego
dobroczycy, przeto poddany lud odnosi si do takiego ksicia
z wiksz przychylnoci, ni gdyby ten doszed do wadzy za
jego poparciem.
Ksi moe zjedna sobie lud na wiele sposobw, ktre s
rozmaite, stosownie do warunkw. Tu nie mona poda
pewnej reguy, wic mwi o nich nie bd. Powiem jedynie
w konkluzji, e dla ksicia jest rzecz konieczn mie

przychylno ludu, bo inaczej braknie mu w nieszczciu

oparcia. Nabis, ksi spartaski, opar si atakowi caej
Grecji i zwyciskiego wojska rzymskiego i obroni sw
ojczyzn i swe pastwo; a dla przezwycienia
niebezpieczestwa wystarczyo mu jedynie poparcie niewielu
obywateli, co nie byoby dostateczne, gdyby lud by
nieprzyjanie wzgldem niego usposobiony. I niech nikt nie
usiuje zwalcza mojej opinii tym smutnym przysowiem, e
"kto buduje na ludzie, ten buduje na bocie", gdy ono
sprawdza si wtedy, gdy prywatny obywatel liczy na lud i
oczekuje od niego uwolnienia z rk uciskajcych go wrogw i
urzdnikw; w tym wypadku zawodzi si czsto, jak to w
Rzymie zdarzyo si Grakchom, a we Florencji Giorgiowi
Scali. Lecz gdy na nim oparcia szuka ksi, ktry moe
rozkazywa, a jest przy tym czowiekiem serca, nie okazuje
trwogi w przeciwnociach, nie zaniedbuje innych
przygotowa i utrzymuje og przejty swym duchem i swymi
urzdzeniami, wtedy nie zawiedzie si na nim i przekona si,
e dobre zaoy podwaliny.
Ksistwa ustanowione przez obywateli upadaj najczciej,
gdy przeksztacaj si w absolutne, albowiem tacy ksita
rzdz albo sami, albo za porednictwem urzdnikw. W
drugim wypadku jest ich pastwo sabsze i bardziej naraone
na niebezpieczestwo, gdy zale oni w zupenoci od woli
tych obywateli, ktrzy sprawuj urzdy; ci za, zwaszcza w
czasach burzliwych, mog ksiciu bardzo atwo odebra
pastwo, czy to dziaajc przeciwko niemu, czy to nie chcc
go sucha. Ksi za nie zdoa uj w czas - w obliczu
niebezpieczestwa - wadzy absolutnej, gdy obywatele,
przyzwyczajeni do odbierania rozkazw od urzdnikw, nie
zechc jego samego w tych przeciwnociach sucha, zawsze
wic w czasach wtpliwych bdzie on mia brak czowieka
zaufanego. Albowiem podobny ksi nie moe polega na

tym, co widzi w czasach spokojnych; gdy obywatele

potrzebuj rzdu, wtedy kady biegnie, kady przyrzeka i
kady gotw, gdy mier daleko, umrze za niego, lecz w
czasach burzliwych, kiedy pastwo potrzebuje obywateli,
wtedy znajdzie ich niewielu. A tym niebezpieczniejsze jest to
dowiadczenie, e mona go zrobi tylko raz jeden. Przeto
przezorny ksi powinien obmyle sposb, aby obywatele
zawsze i w kadej okolicznoci odczuwali potrzeb jego
rzdu, wtedy stale bd mu wierni.

X
W jaki sposb naley ocenia siy kadego ksistwa
Badajc jako powyszych ksistw, naley mie na uwadze
jeszcze jedn rzecz, mianowicie, czy ksi jest panem
takiego pastwa, e w razie potrzeby moe dziaa
samodzielnie, czy te zawsze opiera si musi na obcej
pomocy. I aby lepiej wyjani t spraw, powiem, e tych
uwaam za zdolnych do samodzielnego dziaania, ktrzy czy
to z racji obfitoci ludzi, czy pienidzy mog wystawi
porzdne wojsko i stoczy w polu walk z kadym, ktry by
ich zaczepi; ci za, zdaniem moim, s zdani zawsze na
innych, ktrzy nie mog przeciw nieprzyjacielowi wyruszy w
pole, lecz musz szuka schronienia za murami i tam si
broni.
O pierwszym wypadku mwilimy ju i jeszcze powiemy, co
do rzeczy naley; co za do drugiego, nie da si nic innego
powiedzie, jak tylko zachci takich ksit do umacniania i
fortyfikowania wasnego miasta, nie dbajc o reszt kraju. Kto
bdzie mia sw posiado dobrze ufortyfikowan, a do

poddanych odnosi si bdzie tak, jak si wyej rzeko i

poniej si jeszcze powie, takiego nikt lekkomylnie nie
zaczepi, albowiem ludzie s zawsze nieprzyjacimi
przedsiwzi, w ktrych widz trudnoci, a niepodobna
spodziewa si atwego ataku na kogo, kto ma miasto dobrze
do obrony przygotowane i nie jest nienawidzonym przez lud.
Niemieckie miasta ciesz si wielk wolnoci, chocia
wadaj niewielkimi ziemiami, suchaj cesarza wtedy, kiedy
chc i nie boj si ani jego, ani adnego innego monego
ssiada. S bowiem ufortyfikowane w ten sposb, e kady
uwaa ich zdobywanie za rzecz przewlek i trudn; wszystkie
one maj odpowiednie rowy i mury, pod dostatkiem artylerii i
stale trzymaj w skadach publicznych zapasy ywnoci i
napojw, wystarczajce na jeden rak. Poza tym, aby mc
wyywi plebs, i to bez marnowania grosza publicznego, maj
zawsze w gminie przygotowan dla niego prac na rok, i to w
tych dziaach, ktre s nerwem i yciem miasta, a z ktrych
plebs utrzymuje si; w wysokiej cenie maj take wiczenia
wojskowe i cigle wydaj przepisy, aby je podtrzyma.
Ot ksi, ktry byby panem silnego miasta, a nie byby
znienawidzony, nie moe by napadnity; gdyby nawet zosta,
to napadajcy odszedby ze wstydem, gdy sprawy wiata tak
cigym ulegaj zmianom, e jest prawie niemoliwym, aby
kto mg przez rok sta z wojskiem pod twierdz.
Lecz gdyby kto zrobi uwag: "Jeeli lud spostrzee swe
posiadoci, lece zewntrz miasta, w pomieniach, wtedy
straci cierpliwo, a dugie oblenie i wasny interes ka mu
zapomnie o ksiciu" - odpowiem na to, e potny i dzielny
ksi zwalczy zawsze te trudnoci, czy to dajc nadziej
poddanym, e zo nie bdzie dugotrwae, czy to budzc w
nich trwog przed okruciestwem wroga, czy to zrcznie
zabezpieczajc si co do tych, ktrzy wydadz mu si zbyt
hardzi. Dodajmy do tego, e nieprzyjaciel najczciej zaraz po

swym wkroczeniu pali i niszczy ich kraj, kiedy jeszcze umysy

ludzi s gorce i chtne do obrony; dlatego tym mniej ksi
potrzebuje tego obawia si, poniewa po kilku dniach, gdy
umysy ochodn, szkody ju s zrobione, krzywdy doznane i
nie ma na nie lekarstwa; tym bardziej wic przygarn si do
ksicia, bo im si zdawa bdzie, e ten ma wzgldem nich
zobowizania, w jego bowiem obronie zostay spalone ich
domy i zniszczone posiadoci.
A ju taka jest natura ludzka, e jednakowo zobowizuj
wiadczone, jak i doznawane dobrodziejstwa.
Ot majc to wszystko na uwadze, nietrudno bdzie
roztropnemu ksiciu nakoni do wytrwaoci tak przed, jak
podczas oblenia, byle nie brako rodkw do ycia i obrony.

XI
O ksistwach kocielnych
Obecnie pozostaje nam jedynie omwi ksistwa kocielne, co
do ktrych wszystkie trudnoci wystpuj, zanim si je
posidzie, gdy zyskuje si je przez cnot lub szczcie, a
zatrzymuje bez jednego i drugiego. Albowiem s one oparte
na starodawnych urzdzeniach religijnych, a te wszystkie tak
s potne i tak maj waciwo, e podtrzymuj swych
ksit przy wadzy bez wzgldu na to, jak ci postpuj i yj.
Tylko ci ksita maj pastwa, a ich nie broni, maj
poddanych, a nimi nie rzdz, i nikt im nie odbiera pastw,
pozostawionych bez obrony, a poddani, poniewa nie s
rzdzeni, nie troszcz si o nich i ani myl, ani mog si ich
pozby. S to wic jedyne ksistwa, ktre s bezpieczne i
szczliwe.

Lecz poniewa s one rzdzone przez siy wysze,

niedostpne dla umysu ludzkiego, przeto nie bd o nich
mwi; tworzy je bowiem i utrzymuje Bg, wic
rozpatrywanie ich byoby zarozumiaoci i zuchwaoci. A
jednake gdyby mnie kto zapyta, dlaczego Koci doszed
w rzeczach wieckich do takiej potgi, gdy przecie a do
pontyfikatu Aleksandra wayli go lekko w sprawach
doczesnych potentaci woscy, i to nie tylko ci, ktrzy uchodz
za potnych, lecz nawet pierwszy lepszy baron czy pan?
obecnie za dry przed nimi krl francuski, ktrego Koci
zdoa wypdzi z Italii, a zarazem zniszczy Wenecjan?
Chocia te rzeczy s znane, nie wydaje mi si zbdnym
przypomnie je w pewnej mierze.
Nim Karol, krl francuski, wkroczy do Italii, pozostawa ten
kraj pod wadz papiea, Wenecjan, krla Neapolu, ksicia
mediolaskiego i Florentczykw. Ci potentaci musieli uwaa
gwnie na dwie rzeczy: jedn, aby cudzoziemiec nie
wkroczy zbrojnie do Italii; drug, aby aden z nich nie
rozszerzy swego pastwa. Najwicej troski budzili pod tym
wzgldem papie i Wenecjanie. I aby utrzyma w karbach
Wenecjan, trzeba byo zwizku wszystkich innych pastw, jak
to miao miejsce dla obrony Ferrary; aby za powcign
papiea, posugiwano si baronami rzymskimi, ktrzy byli
podzieleni na dwa stronnictwa: Orisinich i Colonnw, i nigdy
nie brako przyczyn do zatargw midzy nimi. Oni wic,
stojc w obliczu papiea z broni w rku, utrzymywali
papiestwo w saboci i bezsilnoci. Niekiedy wprawdzie by
papieem czowiek miay, jak np. Sykstus, mimo to ani
szczcie, ani umiejtno nie zdoay nigdy uwolni go od
tych niedogodnoci. Przyczyn tego bya te krtko rzdw
papiey, gdy w dziesiciu latach - tyle przecitnie rzdzi
kady z nich - ledwo zdoa upokorzy jedno stronnictwo; a
jeeli - powiedzmy - jeden papie poskromi prawie

Colonnw, to znw jego nastpca, wrg Orsinich, wywysza

tych, ktrych poprzednik nie mia czasu zupenie wygubi. To
byo przyczyn, e w maej cenie byy w Italii siy wieckie
papiea.
Przyszed potem Aleksander VI, ktry najlepiej ze wszystkich
papiey, jacy kiedykolwiek byli, pokaza, jak przewag moe
papie uzyska przez pienidze i si zbrojn. Wszystko, co
zdziaa przez ksicia Valentino i z okazji wkroczenia
Francuzw, omwiem powyej, rozpatrujc czyny ksicia. A
chocia jego zamiarem nie byo powikszenie potgi
Kocioa, lecz ksicia, niemniej to, co uczyni, przysporzyo
potgi Kocioowi, ktry po jego mierci i po zgonie ksicia
sta si spadkobierc owocw jego trudw. Przyszed potem
papie Juliusz i zasta Koci potny, majcy w swym
posiadaniu ca Romani; wszyscy za baronowie rzymscy
byli wygubieni i stronnictwa zniweczone wskutek razw
Aleksandra;
nadto znalaz otwart drog do gromadzenia pienidzy, jakiej
nie uywa nikt przed Aleksandrem. W tych rzeczach Juliusz
nie tylko szed ladem poprzednika, lecz jeszcze go
przecign i postanowi zaj Boloni, zniszczy Wenecjan i
wypdzi Francuzw z Italii. Te wszystkie przedsiwzicia
powiody si, i to z tym wiksz jego chwa, e czyni
wszystko w celu wzmocnienia Kocioa, nie za prywatnego
czowieka. Utrzyma take stronnictwa Orsinich i Colonnw
w tym pooeniu, w jakim je zasta, i chocia im nigdy nie
brako powodw do rozruchw, to przecie dwie rzeczy
trzymay ich na wodzy: jedna to potga Kocioa, ktra
napawaa ich trwog, druga to okolicznoci, e nie mieli
swych kardynaw. Ci bowiem, s pocztkiem wszelkiej
niezgody i nigdy nie zachowaj si spokojnie te stronnictwa,
ilekro bd miay swych kardynaw, bo ci podtrzymuj w
Rzymie i na zewntrz partie, ktrych baronowie musz broni.

Tak tedy z ambicji praatw rodz si niezgody i rozruchy

midzy baronami.
Ot Jego witobliwo papie Leon zasta papiestwo bardzo
silne i spodziewa si naley, e jeeli tamci papiee
powikszyli je orem, ten przez dobro i inne niezliczone
swe cnoty podniesie jeszcze bardziej jego potg i cze.

XII
O rnych rodzajach milicji i o wojsku najemnym
Po szczegowym rozpatrzeniu wszystkich cech tych ksistw,
o ktrych, jak to zaznaczyem na pocztku, miaem zamiar
mwi, i po rozwaeniu pod pewnym wzgldem przyczyn ich
rozwoju i upadku, tudzie sposobw, jakimi wielu starao si
pozyska je i utrzyma, pozostaje mi obecnie omwi oglne
rodki zaczepne i obronne, ktre w kadym z wyej
wymienionych pastw mog by uyte.
Powiedzielimy powyej, jak konieczn dla ksicia jest rzecz
zaoy dobre podwaliny, bez ktrych niechybnie upadnie.
Najwaniejsz podstaw wszystkich pastw tak nowych, jak
starych i mieszanych s dobre prawa i dobre wojsko, a
poniewa nie mog by dobre prawa tam, gdzie nie ma
dobrego wojska, a gdzie jest dobre wojsko, tam s z
pewnoci dobre prawa, przeto, nie bd o prawach, lecz o
wojsku rozprawia.
Powiem wic, e wojsko, ktrym ksi broni swego pastwa,
jest jego wasne albo najemne, posikowe albo mieszane.
Najemne i posikowe jest bezuyteczne i niebezpieczne i jeeli
kto na wojsku najemnym opiera swe pastwo, nigdy nie

bdzie sta pewnie i bezpiecznie, albowiem jest ono

niezgodne, ambitne, niekarne, niewierne, odwane wobec
przyjaci, tchrzliwe wobec nieprzyjaci, nie boi si Boga
ani dotrzymuje wiary ludziom, tak e o tyle tylko odwleka si
upadek ksicia, o ile odwleka si napa; ono ograbia ci w
czasie pokoju, a nieprzyjaciel w czasie wojny. Przyczyn tego
jest to, e nie ma ono innego przywizania ani innej pobudki,
trzymajcej je w polu, jak ta odrobina odu, ktry nie jest
do silnym bodcem, by wojsko takie pragno umrze za
ciebie. Najemnicy chc bardzo by twoimi onierzami wtedy,
gdy nie prowadzisz wojny, lecz kiedy przyjdzie wojna wol
uciec lub pj sobie precz. Nie potrzebuj trudzi si bardzo,
by to wykaza, gdy Italia nie przez co innego popada w
ruin, jak przez to, e przez wiele lat bya zdana na wojsko
najemne, ktre zrazu potrafio co nieco zdziaa i midzy sob
uchodzio za waleczne, lecz dopiero gdy przyszed
cudzoziemiec, pokazao, co jest warte. W tym ley przyczyna,
e Karolowi, krlowi francuskiemu, udao si zagarn Itali
bez najmniejszego trudu.
Kto powiedzia, e powodem tego byy nasze grzechy,
powiedzia prawd, lecz nie byy to owe grzechy, ktre
mwicy mia na myli, lecz te, ktre wymieniem, a
poniewa byy one grzechami ksit, wic ci take ponieli
kar.
Chciabym jeszcze lepiej pokaza, jak nieszczsnym jest ten
or. Wodzowie najemni s albo znakomitymi ludmi albo
nie; jeeli s, nie moesz im zaufa, gdy zawsze bd dyli
do wasnej wielkoci, bd to gnbic ciebie, ktry jeste ich
panem, bd to gnbic innych wbrew twojej woli; gdy za
wdz taki nie jest dzielny, przez to samo rwnie ci zrujnuje.
A gdyby kto zauway, e kady wdz, najemny czy nie,
zrobiby to samo, byle mia bro w rku, odpowiedziabym na
to, e wojskiem posuguje si albo ksi, albo rzeczpospolita.

Ksi powinien osobicie spenia obowizek wodza,

rzeczpospolita ma do tego uywa swoich obywateli, a gdy
postawiony na czele nie okae si dzielnym, powinna zmieni
go; gdy za jest nim, trzyma go prawami w takiej zalenoci,
aby nie mg uchyla si od posuszestwa. Dowiadczenie
dowodzi, e sami ksita i zbrojne rzeczypospolite dokonuj
bardzo wielkich rzeczy, a or najemny nie przynosi nic prcz
szkody i e rzeczpospolita uzbrojona wasnym wojskiem
trudniej nagina si do posuszestwa jednemu ze swych
obywateli ni uzbrojona wojskiem cudzoziemskim. Rzym i
Sparta zbrojne i wolne stay przez wiele wiekw, Szwajcarzy
s bardzo zbrojni i bardzo wolni.
Jako przykad staroytnej broni najemnej mona przytoczy
Kartagiczykw, ktrzy po skoczeniu pierwszej wojny z
Rzymianami byli wystawieni na ucisk swych onierzy
najemnych, chocia wodzami ich byli obywatele kartagiscy.
Tebaczycy zrobili po mierci Epaminondasa wodzem swego
wojska Filipa Macedoskiego, a ten po zwycistwie odebra
im wolno.
Mediolaczycy wzili po mierci ksicia Filippa na swj od
Francesca Sforz przeciw Wenecjanom. Ten, pokonawszy
nieprzyjaci pod Caravaggio, poczy si nastpnie z nimi,
aby zgnbi Mediolaczykw, swoich panw. Jego ojciec,
Sforza, bdc w subie u Joanny Neapolitaskiej, zostawi j
naraz bez obrony, tak e ona, aby nie straci krlestwa,
musiaa szuka oparcia u krla aragoskiego.
Prawda, e Wenecjanie i Florentczycy powikszyli przedtem
swe pastwo tym orem, a wodzowie ich nie stali si nigdy
ksitami, lecz owszem obrocami - na to odpowiem, e
Florentczycy w tym wypadku mieli szczeglne szczcie,
gdy jedni z tych dzielnych wodzw, ktrych mogli si
obawia, nie odnieli zwycistwa, drudzy natrafiali na
przeszkody, inni za gdzie indziej zwrcili sw ambicj. Tym,

ktry nie odnis zwycistwa, by Giovanni Acuto; a poniewa

nie zwyciy, niepodobna nabra przekonania o jego
wiernoci; kady jednak przyzna, e gdyby by zwyciy,
byliby Florentczycy zdani na jego ask. Sforza mia zawsze
rodzin Braccio przeciwko sobie, tak e si wzajemnie
pilnowali. Francesco zwrci sw ambicj w kierunku
Lombardii, a Braccio przeciw Kocioowi i krlestwu
neapolitaskiemu.
Lecz przejdmy do tego, co stao si niedawno. Florentczycy
mianowali swym wodzem Paola Vitelli, czowieka bardzo
sprytnego, ktry z prywatnej fortuny doszed do bardzo
wielkiego znaczenia. Nie da si zaprzeczy, e gdyby on
zdoby Piz, to wypadaoby Florentczykom zatrzyma go,
byliby bowiem zgubieni, gdyby przeszed w sub
nieprzyjaci; zatrzymujc go za, musieliby mu ulec.
Jeeli rozway si osignicia Wenecjan, spostrzee si, e
dziaali oni ku swemu bezpieczestwu i chwale wtedy, gdy
prowadzili wojn wasnymi ludmi, a tak byo, zanim
skierowali swe wyprawy na ld stay; wtedy to szlacht i
zbrojnym ludem dokonywali dzielnych czynw, lecz gdy
zaczli walczy na ldzie, stracili t dzielno i zaczli
naladowa zwyczaje Italii.
W pocztkach rozszerzania si ich na ldzie staym nie
potrzebowali zbyt obawia si swych wodzw; bo nie mieli
tam wielkiego pastwa i sami byli w wielkim powaaniu, lecz
niebawem poznali swj bd, gdy zaczli rozszerza swe
pastwo, co stao si, gdy wodzem by Carmagnola; albowiem
pobiwszy ksicia Mediolanu pod jego wodz, przekonali si o
jego dzielnoci, z drugiej strony spostrzegli, e ochd w
prowadzeniu wojny; doszli wic do wniosku, e z nim wicej
zwycia nie mog, poniewa on tego nie chce, tudzie e
nie mog odprawi go, aby nie straci tego, co zyskali; przeto
dla zabezpieczenia si byli zmuszeni zamordowa go. Potem

mieli jako wodzw Bartolomea da Bergamo, Roberta da San

Severino, hrabiego di Pitigliano i innych podobnych, po
ktrych raczej strat ni zyskw oczekiwa wypadao, jak to
zdarzyo si pniej pod Vaila, gdzie w jednej bitwie stracili
to, co z takim trudem zdobyli w 800 latach - ten bowiem or
przynosi tylko powolne i drobne zdobycze, natomiast nage i
niezwyke straty.
A poniewa te przykady przywiody mnie do mwienia o
Italii, gdzie od wielu lat gospodaruj wojska najemne,
chciabym rozway t rzecz gbiej, aby widzc ich pocztek
i rozwj, mona je atwiej poprawi. Ot trzeba wiedzie, e
w czasach, gdy cesarstwo zaczo traci w Italii wadz, a
papie zyskiwa w rzeczach wieckich coraz wiksz powag,
podzielia si Italia na wicej pastw, wiele bowiem miast
znaczniejszych chwycio za bro przeciw swojej szlachcie,
ktra przedtem, majc opiek cesarza, uciskaa je. Koci
popar je, aby zyska znaczenie w sprawach wieckich. Wiele
za innych miast przeszo pod wadz swych obywateli jako
ksit. W ten sposb Italia dostaa si prawie w caoci w
rce Kocioa i kilku rzeczypospolitych; gdy za ci duchowni i
ci inni obywatele nie znali si na rzemiole wojennym, zaczli
bra obcych najemnikw. Pierwszym, ktry wyrobi temu
wojsku wzito, by Alberigo da Conio z Romanii. Z jego
szkoy wyszli midzy innymi Braccio i Sforza, ktrzy za
swych czasw byli arbitrami Italii. Po nich przyszli wszyscy ci
inni, w ktrych rku a do naszych czasw spoczywa or
Italii.
I taki jest owoc ich mstwa, e zostaa ona zajta przez
Karola, zupiona przez Ludwika, zgwacona przez
Ferdynanda, zbezczeszczona przez Szwajcarw. Trzymali si
oni przede wszystkim tej zasady, e chcc podnie wasne
znaczenie, zaniedbywali piechot. Czynili tak, bo nie majc
pastwa i zdani na swj spryt, nie zdoaliby zyska wzitoci

ma iloci piechoty, a do licznej nie mogli utrzyma,

przeto ograniczyli si do konnicy, ktrej nawet skromna liczba
przynosia im tyle, e ich ywiono i honorowano. I do tego
stanu doszy rzeczy, e w wojsku zoonym z 20 tysicy
onierzy, nie byo nawet dwch tysicy piechoty.
Nadto wysilali oni swj spryt, aby od siebie i swych onierzy
odsun wszelki trud i strach; nie zabijano si wzajemnie w
walkach, lecz brano jecw bez krwi rozlewu; oblegajcy nie
strzelali nocami na oblegane miejscowoci, a oblegani nie
strzelali nocami na ich obz; nie otaczali obozu ostrokoem
ani rowem, a zim nie wychodzili w pole.
Dyscyplina ich pozwalaa na te wszystkie rzeczy, wymylone
przez nich po to, aby unikn - jak si to rzeko - trudu i
niebezpieczestwa, tak e cignli na Itali niewol i
pogard.

XIII
O wojsku posikowym, mieszanym i wasnym
Innym rodzajem bezuytecznych wojsk s wojska posikowe,
to znaczy, gdy wzywa si monego [ksicia], aby swym
orem przyszed ci z pomoc i obron, jak to niedawno
uczyni papie Juliusz, ktry podczas wyprawy na Ferrar,
zrobiwszy z broni zacin smutne dowiadczenie, zacz
uywa posikowej i uoy si z Ferdynandem, krlem
hiszpaskim, ktry mia go popiera swoimi ludmi i swym
wojskiem.
Takie wojsko moe by nawet samo przez si poyteczne i
dobre, lecz jest zawsze niebezpieczne dla tego, ktry je

przyzywa, gdy jeeli ono poniesie klsk - ty przegrasz,

jeeli ono zwyciy - ty staniesz si jego niewolnikiem. A
chocia dzieje staroytne s pene tych przykadw, chciabym
jednak pozosta przy wieym przykadzie Juliusza II, ktry
chcc zagarn Ferrar, nie mg wikszej nierozwagi
popeni, gdy odda si zupenie w rce cudzoziemca. Lecz
jego szczliwa gwiazda sprawia, e nie zbiera owocw
swego faszywego kroku. Albowiem gdy posikujce go
wojska poniosy klsk pod Rawenn, powstali Szwajcarzy i
wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, i jego, i innych, wypdzili
zwycizcw; zyska wic papie tyle, e nie sta si jecem
ani nieprzyjaci, gdy ci zostali wypdzeni, ani wojsk
posikujcych, gdy zwyciy inn, a nie ich broni.
Florentczycy, nie majc zupenie wojska, sprowadzili 10
tysicy Francuzw pod Piz, aby j zdoby. Ten krok narazi
ich na wicej niebezpieczestw, ni kiedykolwiek - nawet w
czasach bardzo dla nich cikich - im grozio.
Cesarz konstantynopolitaski, chcc oprze si swym
ssiadom, wprowadzi do Grecji 10 tysicy Turkw, ktrzy po
skoczeniu wojny nie chcieli jej opuci, i to stao si
pocztkiem niewoli Grecji u niewiernych.
Kto przeto chce nie mc nigdy zwyciy, niech tylko
posuguje si tym wojskiem, ktre jest o wiele
niebezpieczniejsze ni najemne; ono na pewno sprowadzi jego
upadek, jest bowiem zawsze zjednoczone, zawsze podlega
rozkazom kogo innego, natomiast wojska najemne, nawet
zwyciskie, potrzebuj wicej czasu i lepszej sposobnoci, aby
ci szkodzi, gdy nie stanowi wszystkie jednego ciaa, a
zostay utworzone tudzie s opacane przez ciebie, tak e ten,
ktrego ty mianowae dowdc, nie moe od razu zyska
wrd nich takiego wpywu, aby ci mg szkodzi. Na og w
wojsku najemnym bardziej niebezpieczne jest tchrzostwo i
niech do walki, natomiast w posikujcym - mstwo. Przeto

roztropny ksi unika zawsze tych rodzajw wojska, a

posugiwa si wasnym, i wola raczej ze swoimi przegra,
ni z obcymi wygra, majc to przekonanie, e zwycistwo
orem obcym odniesione nie jest prawdziwe.
Nie zawaham si nigdy przytoczy jako przykadu Cezara
Borgii i jego czynw. Ten ksi wkroczy do Romanii z
wojskiem posikowym, wprowadzajc tam wycznie
onierzy francuskich, ktrymi zdoby Imol i Forli; lecz gdy
takie wojsko nie wydao mu si pewnym, zacz posugiwa
si najemnym, widzc w nim mniejsze niebezpieczestwo;
wzi wic na swj od milicje Orsinich i Vitellich, lecz
pniej, zauwaywszy w ich postpowaniu chwiejno,
niewierno i niebezpieczestwo dla siebie, rozpuci je i
zwrci si do wojsk wasnych. I nietrudno dostrzec, jaka jest
rnica midzy jednym a drugim rodzajem wojska, gdy
zwrci si uwag, jak zupenie inne znaczenie mia ksi,
kiedy mia tylko Francuzw, a kiedy milicje Orsinich i
Vitellich, a kiedy znowu poprzesta na wojsku wasnym,
polegajc jedynie na sobie samym; spostrzec atwo, e roso
ono cigle i nigdy nie byo wiksze ni wtedy, gdy kady
widzia, e jest on wycznym panem swego ora.
Wolabym trzyma si wieych przykadw woskich, trudno
mi jednak pomin Hierona z Syrakuz, bo ju o nim
poprzednio wspomniaem. Ten, jak si rzeko, mianowany
przez Syrakuzan wodzem armii, pozna od razu
bezuyteczno wojska najemnego, ktrego dowdcy byli
tego samego pokroju co nasi w Italii; widzc, e ani ich
zatrzyma w subie, ani odprawi nie moe, kaza ich
wszystkich powiartowa, potem za wojowa nie obcym, lecz
wasnym wojskiem.
Pragn take przywie na pami pewn posta Starego
Testamentu, ktra odpowiada temu przedmiotowi. Gdy Dawid
ofiarowa si Saulowi wystpi do walki z Goliatem, owym

napastnikiem filistyskim, Saul, aby mu doda ducha, uzbroi

go w sw zbroj, lecz Dawid, sprbowawszy jej, zwrci mu
j, mwic, e nie czuje si w niej swobodnym, wic wola ze
sw proc i noem i przeciw nieprzyjacielowi. W ogle
cudza zbroja albo ci spada z plecw, albo ci ciy, albo ci
gniecie.
Karol VII, ojciec krla Ludwika XI, uwolniwszy Francj od
Anglikw dziki swemu szczciu i mstwu, zrozumia
konieczno uzbrojenia si w or wasny i utworzy w swym
pastwie oddziay konnicy i piechoty. Lecz nastpnie jego
syn, krl Ludwik, rozwiza oddziay piechoty i zacz bra na
od Szwajcarw. Ten bd, za ktrym nastpiy take inne,
jest, jak si obecnie w rzeczy samej widzi, przyczyn
niebezpieczestw, na ktre naraone jest to krlestwo.
Albowiem krl, podnoszc znaczenie Szwajcarw, osabi w
caym swym wojsku ufno we wasne siy; pozbywszy si
zupenie piechoty, uczyni sw konnic zalen od onierza
obcego, ta bowiem, przyzwyczaiwszy si do walczenia obok
Szwajcarw, stracia wiar, by moga bez nich zwycia.
Dlatego Francuzi przeciw Szwajcarom nie zdzier, a bez
Szwajcarw przeciw innym nic zdziaa nie potrafi.
Wojsko francuskie stao si wic mieszane, czciowo
najemne, a czciowo rodzime; takie zoone wojsko jest
znacznie lepsze od wycznie najemnego lub wycznie
posikowego, lecz znacznie gorsze od wasnego.
I niech wystarczy przytoczony przykad, gdy krlestwo
francuskie byoby niezwycione, gdyby zarzdzenia Karola
rozwinito i zachowano. Lecz saby rozum ludzki bierze si
do rzeczy, ktra, z pozoru dobra, nie pozwala zauway
znajdujcej si na dnie trucizny, podobnie jak si rzecz ma z
suchotami. Ot jeeli ten, ktry sprawuje wadz ksic,
rozpoznaje zo dopiero wtedy, gdy ono powstanie, nie jest

naprawd mdry; taka jednak mdro jest udziaem niewielu

ludzi.
A kto zastanowi si nad przyczyn upadku cesarstwa
rzymskiego, spostrzee, e byo ni wycznie to, i zaczto
bra Gotw na od, odtd bowiem zaczy sabn siy
imperium rzymskiego i wszelka dzielno, ktr ono tracio,
przesza na tamtych.
Dochodz wic do konkluzji, e bez wasnego wojska adne
ksistwo nie jest bezpieczne, jest ono zupenie zdane na ask
losu, nie majc tej mocy, ktra by w czasie niedoli jego obron
stanowia.
Ludzie mdrzy zawsze byli zdania i przekonania, "quod nihil
sit tam infirmum, aut instabile, quam fama potentiae non sua
vi nixa"(e nie ma wtlejszej i bardziej niestaej rzeczy ni
blask potgi, nie opartej na rodzimych siach). A wojsko
wasne to takie, ktre skada si z poddanych, z obywateli lub
z ludzi przez ciebie dobranych; kade inne jest albo najemne,
albo posikowe. atwo za znajdzie si rodek do stworzenia
wasnego wojska, jeeli rozway si prawida, powyej przeze
mnie podane, tudzie jeeli przygldniesz si, w jaki sposb
zbroili si i organizowali Filip, ojciec Aleksandra Wielkiego, i
wiele innych republik, na ktrych zasady zdaj si
najzupeniej.

XIV
O tym, co w zakresie spraw wojskowych naley ksiciu
czyni

Ot ksi nie powinien mie innej troski ani innej myli, ani
powica si innemu rzemiosu, jak tylko sprawom
wojennym tudzie organizacji i dyscyplinie wojskowej, gdy
dla tego, kto rozkazuje, jest to jedyne odpowiednie zajcie; a
ma ono tak zalet, e nie tylko podtrzymuje tych, ktrzy
urodzili si ksitami, lecz czstokro ludzi prywatnych
wynosi do tej godnoci; przeciwnie za widzi si, e ksita,
ktrzy myleli wicej o delikatnociach ni o oru, tracili swe
pastwa. I jak lekcewaenie tego rzemiosa jest gwn
przyczyn twej straty, tak biego w nim twego zysku.
Francesco Sforza sta si z prywatnego czowieka ksiciem
Mediolanu, bo by czowiekiem ora, a jego synowie
wskutek unikania trudw i niewygd ora zeszli z ksit na
ludzi prywatnych. Albowiem oprcz innych przyczyn za,
jakie ciga na siebie twa bezbronno, jest i ta, e stajesz si
lekcewaonym, co jest jedn z tych infamii, jakich ksi musi
unika, jak o tym powie si poniej. Albowiem m zbrojny
nie moe si rwna z bezbronnym, a nie zgadza si z
rozumem, aby uzbrojony dobrowolnie sucha bezbronnego i
aby bezbronny przebywa bezpiecznie midzy uzbrojonymi
sugami; albowiem gdy jedna strona ma tylko wzgard, a
druga podejrzenie, niepodobna, by razem zgodnie dziaay.
Ot ksi, ktry nie rozumie si na sztuce wojennej - oprcz
innych niedogodnoci, o ktrych mwiem - ma i t, e nie
moe budzi poszanowania w swoich onierzach ani im ufa.
Nie powinien przeto nigdy odwraca myli od wiczenia
wojskowego, a nawet jeszcze wicej winien mu si oddawa
w pokoju ni podczas wojny. A moe to czyni na dwa
sposoby: czynem i myl. Co do czynnego dziaania, to oprcz
troski o dobr organizacj i wywiczenie swoich onierzy,
powinien oddawa si cigle polowaniu, i przez to
przyzwyczaja swe ciao do niewygd, tudzie zapoznawa
si poniekd z przyrod kraju, widzie, jak wznosz si gry,

uchodz doliny, ukadaj si rwniny i zbada waciwoci

rzek i bagien; a czyni to naley z wielk starannoci, taka
bowiem znajomo jest poyteczna podwjnie; po pierwsze,
poznawszy swj kraj, moe on lepiej obmyle rodki jego
obrony, nastpnie, gdy przez dowiadczenie pozna pewn
okolic, poradzi sobie z atwoci w kadej innej, ktr
potrzeba mu bdzie wieo bada, gdy pagrki, doliny,
rwniny, rzeki i bagna, jakie s, powiedzmy, w Toskanii, maj
pewne podobiestwo do tych, ktre znajduj si w innych
krajach, tak e przez poznanie przyrody jednej prowincji
mona doj atwo do poznania innych. Ksiciu, ktremu brak
takiego dowiadczenia, brak gwnego przymiotu dobrego
wodza; ono bowiem uczy, jak wyledzi nieprzyjaciela, gdzie
zaj stanowisko, ktrdy prowadzi wojsko, jak urzdza
bitwy i oblega z dobrym skutkiem twierdze. Filipomenesa,
ksicia achajskiego, chwal pisarze midzy innymi take za
to, e w czasach pokojowych nie myla nigdy o niczym
innym, jak o sposobach wojowania, i kiedy znajdowa si w
polu z przyjacimi, zatrzymywa si czsto i rozprawia z
nimi w ten sposb: "Gdyby na tym wzgrzu byli
nieprzyjaciele, a my bymy stali tutaj, kto z nas miaby
przewag i jak bez niebezpieczestwa mona by, zachowujc
szyki, pj na spotkanie? Gdyby oni cofnli si, jak mamy
ich ciga?" I przechodzi z nimi po kolei wszystkie
przypadki, jakie na wojnie mog si zdarzy, wysuchiwa ich
zdania, wypowiada swoje, uzasadniajc je, tak e wobec tych
cigych rozpraw nie mg, wtedy gdy prowadzi wojsko,
zaj aden taki wypadek, w ktrym nie umiaby sobie
poradzi.
Co si za tyczy wiczenia przez rozmylanie, to powinien
ksi czytywa dzieje, rozwaa w nich czyny znakomitych
mw, pozna jak postpowali podczas wojen, bada
przyczyny ich zwycistw i klsk, aby tych ostatnich umie

unika, a tamte naladowa, i przede wszystkim tak czyni,

jak dawnymi czasy czyni niejeden znakomity m, ktry bra
za wzr jednego ze sawionych i chwalonych przed nim ludzi i
tego postpki i czyny mia cigle przed oczyma; powiadaj,
e Aleksander Wielki naladowa Achillesa, Cezar Aleksandra,
a Scypion Cyrusa. I ktokolwiek przeczyta ywot owego
Cyrusa, napisany przez Ksenofonta, zauway, poznawszy
ycie Scypiona, jak mu to naladownictwo wyszo na saw i
jak dalece stosowa si Scypion pod wzgldem prawoci,
przystpnoci, ludzkoci i hojnoci do tego, co o Cyrusie
Ksenofont napisa.
Takich i tym podobnych sposobw powinien uywa rozumny
ksi, nie by nigdy bezczynnym w czasie pokoju, lecz
zapobiegliwie gromadzi zasoby, ktrymi mona by posuy
si w czasach przeciwnoci, aby los, gdy si odmieni, zasta
go przygotowanym do odparcia ciosw.

XV
Za co chwali si lub gani ludzi, a szczeglnie ksit
Pozostaje obecnie rozway, w jaki sposb powinien ksi
odnosi si do poddanych i przyjaci. Wiedzc za, e o tym
wielu pisao, obawiam si, e ja, piszc take o tym, bd
uwaany za zarozumialca, poniewa roztrzsajc ten
przedmiot odstpuj od zasad, goszonych przez innych. Lecz
skoro moim zamiarem jest rzeczy uyteczne pisa dla tego,
kto wie, o co chodzi, przeto wydaje mi si bardziej
odpowiednim i za prawd zgodn z rzeczywistoci ni za
jej wyobraeniem.

Wielu wyobraao sobie takie republiki i ksistwa, jakich w

rzeczywistoci ani nie widzieli, ani nie znali; wszak sposb, w
jaki si yje, jest tak rny od tego, w jaki si y powinno, e
kto, chcc czyni tak, jak si czyni powinno, nie czyni tak,
jak inni ludzie czyni, ten gotuje raczej swj upadek ni
przetrwanie; bowiem czowiek, ktry pragnie zawsze i
wszdzie wytrwa w dobrem, pa
koniecznie musi midzy tylu ludmi, ktrzy nie s dobrymi.
Ot niezbdnym jest dla ksicia, ktry pragnie utrzyma si,
aby potrafi nie by dobrym i zalenie od potrzeby posugiwa
si lub nie posugiwa dobroci.
Pomijajc przeto to wszystko, co odnonie do ksicia powstao
tylko w wyobrani, i majc na uwadze wycznie to, co jest
prawdziwe, powiem, e wszystkich ludzi, a najbardziej
ksit, jako wyszych stanowiskiem, okrela si jedn z tych
wasnoci, ktre przysparzaj im nagany lub pochway; to
znaczy, jednego uwaa si za hojnego, drugiego za skpca, by
uy toskaskiego wyraenia (albowiem "zachanny" oznacza
w naszym jzyku take takiego, ktry, chce grabie
wzbogaci si, skpcem za nazywamy tego, ktry w
uywaniu swej wasnoci jest zbyt wstrzemiliwym); jednego
uwaa si za lubicego dawa, drugiego za drapienego,
jednego za okrutnego, drugiego za litociwego, jednego za
wiaroomnego, drugiego za dotrzymujcego wiary, jednego za
zniewieciaego i bojaliwego, drugiego za walecznego i
mnego, jednego za ludzkiego, drugiego za dumnego,
jednego za rozwizego, drugiego za czystego, jednego za
szczerego, drugiego za chytrego, jednego za nieokrzesanego,
drugiego za atwego w poyciu, jednego za powanego,
drugiego za pochego, jednego za religijnego, drugiego za
niedowiarka i tym podobnie.
Wiem, e kady przyzna, jakoby byo najchwalebniejsz
rzecz, aby ksi posiada te z wymienionych powyej cech,

ktre uwaa si za dobre. Gdy jednak ani ich mie, ani w peni
posugiwa si nimi nie mona, poniewa nie pozwalaj na to
stosunki ludzkie, przeto ksi musi by na tyle rozumny, aby
umia unika haby takich tylko wad, ktre by pozbawi go
mogy panowania, a innych, ktre mu tym nie gro,
wystrzega si o tyle, o ile jest to moliwe; lecz jeli to nie jest
moliwe, nie potrzebuje zbytnio niepokoi si nimi. Rwnie
niech nie boi si cign na siebie haby takich wad, bez
ktrych trudno byoby mu ocali pastwo; albowiem gdy
wszystko dobrze rozway, zobaczy, e niejedna rzecz, ktra
wyda si cnot, w zastosowaniu spowodowaaby jego upadek,
a niejedna znowu, ktra wyda si wad, w zastosowaniu
przyniesie mu bezpieczestwo i pomylno.

XVI
O hojnoci i skpstwie
Ot zaczynajc od pierwszych z powyej wymienionych
cech powiem, e dobrze byoby uchodzi za hojnego, ale
zaszkodzi ci hojno uyta w taki sposb, e nie bdziesz
budzi postrachu; bowiem jeeli uywa si jej tak jak cnoty i
tak, jak si to powinno robi, nie zyska ona uznania, a
przeciwnie, cignie na ciebie hab skpstwa. Gdy za
pragnie si utrzyma midzy ludmi opini czowieka
hojnego, niepodobna obej si bez pewnego rodzaju
wystawnoci, tak e zawsze taki ksi wyczerpie podobnym
postpowaniem wszystkie swe zasoby i bdzie w kocu
zmuszony, jeeli zechce utrzyma opini hojnego, obciy
nadzwyczajnie swe ludy, ucieka si do konfiskat i do innych

rodkw, jakie si tylko nadarz, byle uzyska pienidze;

wobec tego zacznie budzi nienawi wrd poddanych, a u
wszystkich traci powaanie, gdy zuboeje; skrzywdziwszy
wic przez tak swoj hojno wielu ludzi, a dogodziwszy
niewielu, poczuje kad, choby najdrobniejsz przeciwno i
padnie przy pierwszym lepszym niebezpieczestwie; gdy za,
widzc niebezpieczestwo, zechce wydoby si z niego,
narazi si natychmiast na niesaw skpstwa.
Ot ksi, nie mogc bez swej szkody posugiwa si t
cnot hojnoci w taki sposb, by znalaza ona uznanie,
powinien, jeeli jest rozumny, nie dba o opini skpca,
zawsze bowiem z czasem zacznie si uwaa go za bardziej
hojnego, gdy si spostrzee, e dziki jego oszczdnoci
wystarczaj mu jego dochody, e potrafi broni si przeciw
kademu, ktry wypowiada mu wojn, i e moe podejmowa
wyprawy bez obciania ludnoci; w ten sposb okae si
hojny wzgldem tych wszystkich, ktrym nic nie zabra, a
takich jest mnstwo, skpym za wzgldem tych, ktrym nic
nie daje, a tacy s nieliczni. Widzielimy, e za naszych
czasw ci tylko ludzie dokonywali wielkich rzeczy, ktrych
uwaano za skpych, przegrywali za wszyscy inni. Papie
Juliusz II, jak posugiwa si opini hojnego, aby doj do
papiestwa, tak pniej nie troszczy si o to, by j utrzyma,
bo chcia zyska rodki na wojn z krlem francuskim, a tyle
prowadzi wojen bez nakadania nadzwyczajnych podatkw
na swoich poddanych, gdy dziki dugiej oszczdnoci mia
zapasy na pokrycie szczeglnych wydatkw. Wspczesny
krl hiszpaski, gdyby by hojny, nie mgby podj ani
szczliwie przeprowadzi tylu przedsiwzi.
Dlatego te ksi powinien mao dba o to, e narazi si na
imi skpca, jeeli tylko nie obdziera poddanych, ma rodki
obrony, nie popada w ubstwo i lekcewaenie i nie jest

zmuszony do chciwoci, bowiem skpstwo jest jedn z tych

wad, ktre go przy wadzy utrzymaj.
A gdyby kto powiedzia: "Cezar przez sw hojno doszed
do wadzy tudzie wielu innych dostpio najwyszych
godnoci dziki temu, e byli w istocie hojni i e ich uwaano
za takich" - temu odpowiem: albo ju jeste ksiciem, albo
znajdujesz si na drodze do zostania nim. W pierwszym
wypadku owa hojno jest szkodliwa, w drugim musisz
nieodzownie uchodzi za hojnego. Cezar nalea do tych,
ktrzy chcieli doj do najwyszej wadzy w Rzymie, lecz
gdyby potem, gdy j osign, y duej, a nie ograniczy
swych wydatkw, byby zniszczy pastwo. A gdyby mi kto
odpowiedzia: "Wielu takich wanie ksit, ktrych uwaano
za bardzo hojnych, dokonao wielkich rzeczy swymi
wojskami", odpowiem ci: ksi albo wydaje ze swego i
swoich poddanych, albo z tego, co jest wasnoci innych. W
pierwszym wypadku powinien by oszczdny, w drugim nie
powinien uchyla si od adnego rodzaju hojnoci. Ksiciu,
idcemu z wojskiem, ktre yje ze zdobyczy, upiey i
rabunkw i korzysta z cudzego mienia, potrzebna jest owa
hojno, inaczej nie szliby za nim onierze. Z tego, co nie jest
wasnoci twoj ani twoich poddanych, obficie mona
szafowa, jak to czyni Cyrus, Cezar i Aleksander, albowiem
wydawanie z cudzego nie tylko nie odbiera ci powaania, lecz
owszem przysparza, jedynie szkodzi ci wydawanie z tego, co
jest twoj wasnoci.
I nie ma rzeczy, ktra by si tak sama przez si zuywaa, jak
hojno; przez to samo, e jej uywasz, tracisz zdolno
uywania jej i stajesz si biednym i pogardzanym, lub gdy
chcesz unikn ubstwa, chciwym i znienawidzonym.
Pogarda za i nienawi nale do tych rzeczy, ktrych
powinien wystrzega si ksi, a do jednej i drugiej prowadzi
hojno.

Przeto rozumniej jest zasuy na opini skpca, ktra rodzi

niesaw bez nienawici, ni chcc uchodzi za hojnego,
narazi si z koniecznoci na imi upiecy, ktre rodzi
niesaw, poczon z nienawici.

XVII
O srogoci i askawoci, i co lepiej: mio czy strach
budzi
Przechodzc do innych powyej przytoczonych cech, powiem,
e kady ksi powinien pragn, by go uwaano za
litociwego, a nie za okrutnego, jednak powinien uwaa, by
le nie uy owej litoci. Cezar Borgia by uwaany za
okrutnego, niemniej owa jego srogo uporzdkowaa
Romani, zjednoczya j i przywioda do pokoju i wiernoci.
Gdy si to dobrze rozway, spostrzee si, e by on o wiele
litociwszy ni lud florencki, ktry, by unikn opinii
okrutnego, doprowadzi do zburzenia Pistoi.
Ot ksi, ktry chce utrzyma swych poddanych w
jednoci i wiernoci, nie powinien dba o zarzut srogoci,
gdy bdzie bardziej ludzki, ukarawszy kilku dla przykadu,
ni ci, ktrzy przez zbytni litociwo dopuszcz do nieadu,
skd rodz si zabjstwa i rabunki; te bowiem zwyczajnie
krzywdz ca spoeczno, a tamte egzekucje, nakazane przez
ksicia, przeladuj pojedynczego czowieka. Spomidzy
wszystkich ksit zwaszcza nowemu niepodobna unikn
opinii srogiego, gdy nowe rzdy s pene niebezpieczestw.
A Wergiliusz przez usta Dydony mwi:
Res dura, et regni novitas me talia cogunt

Moliri, et late fines custode tueri.

Los twardy, nowo pastwa, te dawa mi ka
Zlecenia i szeroko obsadza brzeg stra.
(Wergiliusz, Eneida, I, 883-884, przekad T. Karyowskiego
Atoli ksi nie powinien by skorym do dawania wiary i do
uniesie i ba si wasnego cienia, lecz ma w tym postpowa
z umiarkowaniem, rozwag i ludzkoci, tak aby zbytnia
ufno nie uczynia go nieostronym, a zbytnie
niedowierzanie nie zrobio go nieznonym.
Rodzi si z tego pytanie: czy lepiej jest budzi mio ni
strach, czy strach ni mio. Odpowiem, e chciaoby si i
jednej, i drugiej rzeczy, lecz poniewa trudno poczy je,
wic gdy jednej ma brakowa, o wiele bezpieczniej budzi
strach ni mio. Mona bowiem o ludziach w ogle
powiedzie, e s niewdziczni, zmienni, kamliwi, unikajcy
niebezpieczestw i chciwi zysku; gdy im czynisz dobrze,
wszyscy s ci oddani, ofiaruj ci sw krew i mienie, ycie i
dzieci, kiedy potrzeba jest daleko - jak to ju powyej
powiedziaem - lecz odwracaj si, gdy si w potrzebie
znajdziesz. I taki ksi, ktry wycznie opar si na ich
sowach, a znajdzie si bez innych zabezpieczajcych
rodkw, upada, gdy przyjanie, ktre pozyskuje si zapat,
a nie wielkoci i szlachetnoci umysu, s wprawdzie
zasuone, lecz w istocie nie istniej i nie mona z nich w
potrzebie korzysta. A mniej boj si ludzie krzywdzi kogo,
kto budzi mio, ni tego, ktry budzi strach. Albowiem
mio jest trzymana wzem zobowiza, ktry ludzie,
poniewa s nikczemni, zrywaj, skoro tylko nadarzy si
sposobno osobistej korzyci, natomiast strach jest oparty na
obawie kary; ten wic nie zawiedzie nigdy. Niemniej jednak
ksi powinien budzi strach w taki sposb, by jeeli ju nie

moe pozyska mioci, unikn przynajmniej nienawici:

mona bowiem bardzo dobrze budzi strach, a nie by
znienawidzonym, co zawsze osignie ksi, powcigajc si
odmienia swoich obywateli i poddanych i od ich niewiast.
Gdy za bdzie zmuszonym nastawa na krew czyjkolwiek,
niech to czyni tam, gdzie jest dostateczne usprawiedliwienie i
wyrana przyczyna, lecz przede wszystkim niech
powstrzymuje si od cudzego mienia, gdy ludzie prdzej
puszczaj w niepami mier ojca ni strat ojcowizny.
Nastpnie nie braknie nigdy powodw do wywaszcze i
zawsze ten, kto raz zacznie y z rabunku, znajdzie przyczyny
do zabierania cudzego mienia, natomiast rzadziej si one
trafiaj i prdzej ich braknie, gdy chodzi o krew. Lecz kiedy
ksi stoi na czele wojska i ma pod sw wadz mnstwo
onierzy, wtedy w ogle jest konieczn rzecz, by nic nie
robi sobie z opinii okrutnego, bo bez niej nigdy nie utrzyma
si wojska w karnoci ani w gotowoci do jakiegokolwiek
dziaania. Wrd podziwu godnych czynw Hannibala
wymienia si, e chocia mia on bardzo liczne wojsko,
zoone z przernych ludzi, prowadzone na wojn w obce
ziemie, mimo to nie wybucha nigdy aden rozruch ani
midzy onierzami, ani przeciwko wodzowi, bez wzgldu na
to, czy smutne, czy pomylne byo jego pooenie. To za
pochodzi wycznie z tej jego nieludzkiej srogoci, ktra w
poczeniu z niezliczonymi zaletami, czynia go zawsze w
oczach onierzy godnym szacunku i strasznym, a bez niej
inne jego cnoty nie zdoayby wywoa tego skutku. A mao
przenikliwi pisarze podziwiaj z jednej strony jego czyny, a z
drugiej potpiaj gwn ich przyczyn; a e jest prawd, i
inne jego cnoty nie byyby mu wystarczyy, dowodem
Scypion, wdz wyjtkowy, nie tylko w czasach swoich, lecz w
ogle odkd pami ludzka siga; przeciwko niemu
zbuntoway si wojska w Hiszpanii, co pochodzio nie z czego

innego, jak tylko z jego zbytniej pobaliwoci, ktra daa

onierzom wicej swobody, ni to zgadzao si z dyscyplin
wojskow. Wyrzuca mu to w senacie Fabiusz Maximus,
nazywajc go skazicielem wojska rzymskiego. Nie pomci on
mieszkacw Locri, gnbionych przez jednego jego legata, ani
powcign zuchwao winnego, a wszystko wyniko z
agodnej jego natury, tote kto, bronic go w senacie,
powiedzia, e jest on takim jak wielu ludzi, ktrzy raczej
umiej unikn wasnych bdw, ni poprawia bdy
drugich. Taka natura byaby z czasem podkopaa imi i saw
Scypiona, gdyby nie zmieniwszy si, sprawowa najwysz
wadz, lecz poniewa pozostawa pod kierownictwem senatu,
wic ta jego szkodliwa cecha nie tylko nie wystpia, lecz
owszem wysza mu na saw.
Wracajc tedy do sprawy budzenia strachu i mioci, zaznacz
w konkluzji, e poniewa ludzie kochaj, gdy im si podoba, a
boj si, gdy podoba si ksiciu, przeto mdry ksi
powinien oprze si na tym, co od niego zaley, a nie na tym,
co zaley od drugich; trzeba mu jedynie - jak si rzeko usilnie unika nienawici.

XVIII
W jaki sposb powinni ksita dotrzymywa wiary
Kady rozumie, e byoby rzecz dla ksicia chwalebn
dotrzymywa wiary i postpowa w yciu szczerze, a nie
podstpnie. Jednak dowiadczenie naszych czasw uczy, e
tacy ksita dokonali wielkich rzeczy, ktrzy mao
przywizywali wagi do dotrzymywania wiary, i ktrzy chytrze

potrafili usida mzgi ludzkie, a w kocu wzili przewag

nad tymi, ktrzy zaufali ich lojalnoci.
Musicie bowiem wiedzie, e dwa s sposoby prowadzenia
walki: jeden - prawem, drugi - si; pierwszy sposb jest
ludzki, drugi zwierzcy, lecz poniewa czstokro pierwszy
nie wystarcza, wypada ucieka si do drugiego. Dlatego
ksi musi umie dobrze posugiwa si natur zwierzcia i
czowieka. Staroytni pisarze cichaczem zalecaj ksitom
ten rodek, podajc, e Achillesa i wielu innych ksit
staroytnych oddano na wychowanie Chironowi, centaurowi,
ktry mia ich w dyscyplinie trzyma. To, e ich nauczycielem
bya istota na p zwierzca, a na p ludzka, nic innego nie
znaczy, jak tylko e ksi musi posugiwa si jedn i drug
natur i e jedna bez drugiej nie jest silna. Przeto ksi,
zmuszony umie posugiwa si dobrze natur zwierzt,
powinien spord nich wzi za wzr lisa i lwa, albowiem lew
nie umie unika side, a lis broni si przed wilkami. Trzeba
przeto by lisem, by wiedzie, co sida, i lwem, by postrach
budzi u wilkw. Nie rozumiej si na rzeczy ci, ktrzy
wzoruj si wycznie na lwie. Ot mdry pan nie moe ani
powinien dotrzymywa wiary, jeeli takie dotrzymywanie
przynosi mu szkod i gdy znikny przyczyny, ktre
spowodoway jego przyrzeczenie. Zapewne gdyby wszyscy
ludzie byli dobrzy, ten przepis nie byby dobry, lecz poniewa
s oni nikczemni i nie dotrzymywaliby tobie wiary, wic ty
take nie jeste obowizany im jej dotrzymywa.
A nigdy nie braknie ksiciu przyczyn prawnych, by upikszy
wiaroomstwo. Mona by na to da niezliczone przykady
nowoczesne i wykaza, ile traktatw pokojowych, ile
przyrzecze stao si niewanymi i prnymi wskutek
wiaroomstwa ksit, a ten wyszed lepiej, ktry lepiej umia
uywa natury lisa. Lecz konieczne jest umie dobrze t
natur upiksza i by dobrym kamc i obudnikiem; ludzie

tak s proci i tak naginaj si do chwilowych koniecznoci,

e ten, kto oszukuje, znajdzie zawsze takiego, ktry da si
oszuka. Ze wieych przykadw nie chc o jednym
zamilcze. Aleksander VI nic innego nigdy nie czyni, jak
tylko oszukiwa ludzi, o niczym te innym nie myla, a
zawsze znajdowa sposobno, by to czyni. Nigdy aden
czowiek nie dawa bardziej stanowczych przyrzecze, aden
nie potwierdza czego bardziej uroczystymi przysigami, a
aden mniej nie dotrzymywa; mimo to oszustwa udaway mu
si zawsze, gdy dobrze zna t stron wiata.
Nie jest przeto koniecznym, by ksi posiada wszystkie owe
zalety, ktre wskazaem, lecz jest bardzo potrzebnym, aby
wydawao si, e je posiada. miem nawet powiedzie, e gdy
si je ma i stale zachowuje, przynosz szkod, gdy za wydaje
si, e si je ma, przynosz poytek; powinien wic ksi
uchodzi za litociwego, dotrzymujcego wiary, ludzkiego,
religijnego, prawego i by nim w rzeczywistoci, lecz umys
musi mie skonny do tego, by mg i umia dziaa
przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba.
Trzeba to rozumie, e ksi, a szczeglnie nowy, nie moe
przestrzega tych wszystkich rzeczy, dla ktrych uwaa si
ludzi za dobrych, bowiem dla utrzymania pastwa musi
czstokro dziaa wbrew wiernoci, wbrew miosierdziu,
wbrew ludzkoci, wbrew religii. Trzeba wic, by mia on
umys zdolny do zwrotu, stosownie do tego, jak wiatry i
zmienne koleje losu nakazuj, i jak rzekem powyej, nie
powinien porzuca dobrego, gdy mona, lecz umie czyni
zo, gdy trzeba.
Powinien przeto ksi bardzo nad tym czuwa, by z ust jego
nie wyszo nic, co by nie byo przejte piciu zaletami,
powyej wymienionymi, i by temu, kto go widzi i syszy,
wydawa si cay miosierdziem, cay wiernoci, cay
ludzkoci, cay prawoci, cay religijnoci. Szczeglnie

potrzebne jest, aby si zdawao, e si ma t ostatni

waciwo, albowiem ludzie w ogle wicej osdzaj oczyma
ni rkoma, bo widzie dane jest kademu, a dotyka
niewielu. Kady widzi, za jakiego uchodzisz, lecz bardzo mao
wie, czym jeste, i ta garstka nie odway si stawi czoa
opinii powszechnej, majcej po swej stronie majestat rzdu: a
gdy chodzi o czynnoci wszystkich ludzi, a szczeglnie
ksit, ponad ktrymi nie ma ju sdu, do jakiego odwoa
by si mona, tam patrzy si na wynik.
Niech przeto ksi oblicza si tak, aby zwycia i utrzyma
pastwo, wtedy rodki bd zawsze uwaane za godziwe i
przez kadego chwalone, gdy tum pjdzie zawsze za
pozorami i sdzi wedug wyniku, a na wiecie nie ma jak tylko
tum, mniejszo bowiem nie liczy si, kiedy opinia
wikszoci wspiera si na autorytecie pastwa.
Pewien wspczesny ksi, ktrego wymienia nie jest
dobrze, nie gosi nigdy niczego innego, jak pokoju i wiernoci,
a jednej i drugiej rzeczy jest najwikszym wrogiem, i gdyby
obie zachowywa, byby ju nieraz postrada i pastwo, i
znaczenie.

XIX
Jako naley unika cigania na siebie pogardy i
nienawici
Poniewa spord tych cech, o ktrych wspomniao si
powyej, omwiem najwaniejsze, przeto reszt chc uj
krtko w takie uoglnienie: niech ksi stara si, jak to si po
czci powyej powiedziao, unika tych rzeczy, ktre by

uczyniy go nienawistnym i pogardzanym. Gdy tylko tego

uniknie, osignie swj cel, i aden inny zarzut nie bdzie dla
niebezpieczny.
Nienawistnym czyni ksicia, jak ju powiedziaem, przede
wszystkim chciwo i porywanie si na mienie i niewiasty
poddanych, tego wic powinien unika, bo og ludzi yje
zadowolony, byle tylko nie nastawa na ich mienie i cze, i
wtedy ma si do zwalczenia jedynie ambicje maej grupy,
ktr atwo w rny sposb trzyma mona na wodzy.
Popada ksi w pogard, gdy uwaa si go za zmiennego,
lekkiego, zniewieciaego, tchrzliwego i wahajcego si, tego
wic powinien wystrzega si, jak eglarz rafy, i usilnie stara
si, by w jego czynnociach widziano wielko, dzielno,
powag i si, a co si tyczy prywatnych spraw poddanych,
dy do tego, by jego wyrok by nieodwoalny i by on sam
wyrobi sobie wrd ludzi tak opini, eby nikt nie pomyla
o oszukaniu go ani o podejciu. Ksi, ktry cieszy si tak
opini jest bardzo szanowany, a przeciw temu, kto jest
szanowany, bardzo trudno spiskowa i trudno napada na
niego, poniewa widzi si w nim czowieka znakomitego i
przez swoich szanowanego. Bowiem ksi musi mie dwie
troski, jedn wewntrzn, odnonie do swych poddanych,
drug zewntrzn, odnonie do monych ssiadw; przed tymi
ostatnimi obroni si dobrym wojskiem i dobrymi przyjacimi,
a nigdy nie braknie mu dobrych przyjaci, ilekro bdzie mia
dobre wojsko; zawsze za, gdy stoj pewnie sprawy
zewntrzne, sta rwnie pewnie bd wewntrzne, jeeli
tylko nie zakci ich jaki spisek; gdyby nawet zamciy si
zewntrzne, zawsze wytrzyma ksi kade natarcie, jeeli
urzdzi si i y bdzie tak, jak to powiedziaem, i gdy nie
straci ducha; tak zrobi Nabis spartaski, o czym ju mwiem.
Natomiast co do poddanych, musi ksi obawia si nawet
gdy sprawy zewntrzne s w spokoju - by nie spiskowali

potajemnie; przed tym za zabezpieczy si dostatecznie,

unikajc nienawici i lekcewaenia tudzie starajc si, by lud
by z niego zadowolony; to trzeba koniecznie osign, jak
powyej obszernie wywiodem.
Jednym z najskuteczniejszych rodkw, jakie ma ksi
przeciw spiskom, jest nie budzi nienawici i powszechnego
lekcewaenia. Kto bowiem spiskuje, jest przekonany, e przez
mier ksicia zadowoli lud; gdyby wierzy, e go wzburzy
przeciwko sobie, nie miaby odwagi do powzicia podobnego
postanowienia, gdy niezmierne s trudnoci, na jakie naraaj
si spiskowcy. I dowiadczenie uczy, e spiskw byo duo,
lecz mao miao dobry skutek, albowiem spiskowiec nie moe
by sam jeden, a towarzyszy dobiera moe wycznie
spord tych, ktrych uwaa za niezadowolonych. Skoro
jednak tylko przed niezadowolonym otworzysz swe serce,
dasz mu sposobno do zadowolenia, gdy zdradzajc
tajemnic, moe spodziewa si wszelkiej dla siebie korzyci;
widzc wic zysk z jednej strony pewny, a z drugiej wtpliwy
i peen niebezpieczestw, musi sta si szczerym przyjacielem
ksicia; chyba e jest zapamitaym jego wrogiem, ktry mu
adn miar nie zechce dotrzyma wiernoci.
I by rzecz wyoy krtko, powiem, e po stronie spiskowca
jest tylko strach, zazdro, obawa kary, ktra napawa go
trwog, natomiast po stronie ksicia jest majestat wadzy,
prawo, obrona przyjaci i rzdu, co stanowi jego ochron, tak
e gdy doczy si do tego wszystkiego jeszcze przychylno
ludu, niemoliwym jest, by znalaz si kto na tyle
lekkomylny, aby spiskowa. Albowiem gdy zwyczajnie
spiskowiec ma powody do obaw przed wykonaniem zamachu,
w tym wypadku musi take ba si potem, gdy z powodu
nieprzychylnoci ludu nie moe po spenieniu zamiaru
spodziewa si adnej ochrony. Na ten temat mona by da

niezliczone przykady, lecz pragn ograniczy si do jednego,

ktry pochodzi z czasw naszych ojcw.
Messer Annibale Bentivoglio, dziad obecnego messer
Annibala, zosta jako ksi Bolonii zamordowany przez
Canneschich, ktrzy przeciwko niemu uknuli spisek. Nie
zostawi adnego potomka, prcz messera Giovanniego,
bdcego jeszcze w pieluchach. Natychmiast po tym
morderstwie podnis si lud i wymordowa wszystkich
Canneschich. Wynikno to z popularnoci, ktr w Bolonii
mia dom Bentivogliw w owym czasie; bya ona tak wielk,
e gdy po mierci Annibala nie pozosta nikt z tej rodziny, kto
mgby obj w pastwie rzdy, a Boloczycy, wiedzc, e we
Florencji yje potomek Bentivogliw, uchodzcy do tej pory
za syna pewnego kowala, przyszli do niego do Florencji i
oddali mu wadz w swym miecie, ktrym tak dugo rzdzi,
a messer Giovanni doszed do wieku stosownego do
sprawowania wadzy.
Twierdz przeto, e ksi powinien niewiele dba o spiski,
gdy lud jest mu przychylny, lecz gdy ten jest mu wrogi i
zapamitay w nienawici, wszystkiego ze strony wszystkich
obawia si musi. Dobrze urzdzone pastwa i mdrzy
ksita starali si zawsze bardzo pilnie o to, by monych nie
przyprowadza do rozpaczy, a dogadza ludowi i zadowoli
go, gdy to jest jedno z najwaniejszych zada ksicia. Do
takich uporzdkowanych i dobrze rzdzonych pastw nam
wspczesnych naley Francja, ktra ma wiele dobrych
urzdze, na ktrych oparta jest swoboda i bezpieczestwo
krla, a najwaniejsz z nich jest parlament i jego powaga.
Ten bowiem, kto urzdzi to pastwo, znajc ambicj i but
monowadcw i sdzc, e dla ich poskromienia trzeba
naoy im wdzida, a z drugiej strony znajc nienawi ludu
ku monym, wynik ze strachu, pragn pastwo przed
jednymi i drugimi zabezpieczy; lecz nie chcia, by byo to

wyczn trosk krla, aby ten nie potrzebowa naraa si na

starcie z monymi, gdyby popiera lud, lub z ludem, gdyby
popiera monych; dlatego te sdzi ustanowi trzeciego, aby
ten, nie obciajc tym krla, chosta monych i bra w
opiek sabszych. Trudno o lepszy i rozumniejszy ustrj i o
skuteczniejsze zabezpieczenie krla i krlestwa.
Z tego mona wycign take inny uwagi godny wniosek, e
ksita powinni powierza innym rozdzielanie ciarw, a
dla siebie zachowa rozdzielanie ask.
Powtarzam jeszcze raz, e ksi powinien szanowa
monych, lecz nie wywoywa nienawici ludu.
Moe kto, zastanawiajc si nad yciem i mierci wielu
imperatorw rzymskich, skonny byby widzie w nich
dowody przemawiajce przeciwko mojej opinii, widzc, e
niejeden z nich pomimo e prowadzi si zawsze znakomicie i
okazywa niezwyk si umysu, straci jednak panowanie lub
zgin z rki swoich knujcych przeciw niemu spiski.
Ot chcc na te zarzuty odpowiedzie, rozwa cechy
charakteru niektrych imperatorw i wyka, e przyczyny
ich upadku nie sprzeciwiaj si memu twierdzeniu, a przy tym
poddam poniekd pod rozwag to, na co czytajcy o owych
czasach winien zwrci uwag. I niech mi wolno bdzie
ograniczy si do tych imperatorw, ktrzy sprawowali
wadz od Marka, filozofa, do Maksyminusa; byli to Marek,
Kommodus, jego syn, Pertinax, Julian, Sewer, Antoninus
Karakalla, jego syn, Makrinus, Heliogabal, Aleksander i
Maksyminus. A naprzd trzeba zaznaczy, e podczas gdy w
innych pastwach ma si do zwalczania ambicj monych i
zuchwao ludu, imperatorowie rzymscy mieli nadto trzeci
trudno - musieli znosi okruciestwo i chciwo onierzy,
co byo tak uciliwe, e stao si przyczyn upadku wielu z
nich; niepodobna bowiem byo zadowoli zarazem onierzy i
lud, gdy lud by zwolennikiem pokoju i dlatego wola ksit

umiarkowanych, onierze za woleli ksicia o umyle

wojowniczym, ktry by by i miay, i okrutny, i drapieny.
Dlatego chcieli, by uciska lud, aby oni mogli otrzymywa
podwjny od i nasyci swoj chciwo i okruciestwo;
dlatego ci imperatorowie, ktrzy przez swe wrodzone
waciwoci, lub sztucznie, nie pozyskali takiej powagi, by ni
trzyma na wodzy i jedn, i drug stron, zawsze upadali; i to
najatwiej ci, ktrzy jako ludzie nowi, doszedszy do wadzy i
poznawszy trudnoci pogodzenia obu sprzecznych dnoci,
decydowali si na zaspokajanie onierzy, mao liczc si z
krzywd ludu. Takie zreszt postpowanie byo konieczne,
albowiem ksita, gdy w ogle nie mog unikn nienawici,
powinni przede wszystkim stara si o to, by nie byli
powszechnie nienawidzonymi; a gdy i tego nie mog
osign, musz usilnie dy do tego, aby unikn nienawici
tych grup, ktre s silniejsze. Ot imperatorowie, ktrzy jako
wieo wybrani potrzebowali szczeglnego poparcia, chtniej
skaniali si ku onierzom ni ku ludowi, co wychodzio im
na poytek lub szkod, zalenie od tego, czy rzeczony ksi
umia utrzyma sw powag wrd wojska.
Z tych przyczyn Marek, Pertinax i Aleksander - wszystko
ludzie w yciu umiarkowani, mionicy sprawiedliwoci,
przeciwnicy srogoci, ludzcy i askawi - mieli wszyscy z
wyjtkiem Marka smutny koniec. Jedynie Marek y i umar
otoczony czci, gdy objwszy rzdy na mocy dziedzicznoci,
nie potrzebowa uznania ani ze strony onierzy, ani ludu;
nadto do tego przyczyniy si liczne jego cnoty, ktre jednay
mu szacunek; podczas caego swego ycia trzyma jedn i
drug stron we waciwych granicach i nie by nigdy ani
znienawidzony, ani lekcewaony.
Natomiast Pertinax zosta wybrany imperatorem wbrew woli
onierzy, ktrzy przyzwyczaiwszy si y swawolnie pod
Kommodusem, nie mogli znie tego cnotliwego ycia, do

jakiego Pertinax chcia ich nagi; naraziwszy si z tego

powodu na nienawi - a w dodatku lekcewaony, gdy by
ju stary - upad w samych pocztkach swych rzdw. Przeto
trzeba zaznaczy, e nienawi mona na siebie cign tak
przez dobre dziea, jak te ze. Dlatego, jak to powyej
powiedziaem, ksi, chcc utrzyma pastwo, zmuszony jest
do tego, by czsto nie by dobrym; skoro bowiem ta grupa czy to bdzie lud, czy onierze, czy moni - ktrej, jak ci si
zdaje, potrzebujesz, aby si utrzyma, jest zepsuta, wtedy
wypada ci i za jej kaprysem i dogadza jej; w innym
bowiem razie na ze wychodz ci dobre dziea.
Lecz przejdmy do Aleksandra, ktry by czowiekiem takiej
dobroci, e midzy innymi pochwaami, ktre mu si daje, jest
i ta, e w cigu czternastu lat swych rzdw nikogo bez sdu
nie pozbawi ycia, a jednak poniewa uwaano go za
zniewieciaego i za czowieka, ktry daje si powodowa
matce, popad w lekcewaenie, a wojsko zamordowao go,
uknuwszy spisek.
Rozwaajc teraz dla kontrastu cechy Kommodusa, Sewera,
Antonina, Karakalli i Maksyminusa, spostrzeecie, e byli to
ludzie okrutni bardzo i drapieni; chcc dogodzi onierzom,
nie wzdragali si przed adnego rodzaju krzywd, jakiej tylko
na ludzie mona si dopuci. A wszyscy z wyjtkiem Sewera
mieli smutny koniec. Sewer bowiem posiada tak si ducha,
e chocia nakada ciary na lud, to przy przychylnoci
onierzy mg szczliwie panowa; jego bowiem zalety
budziy taki podziw w oczach onierzy i ludu, e ten ostatni
trwa jak gdyby w osupieniu i oszoomieniu, tamci za byli
peni szacunku i zadowoleni. A poniewa czyny jego, jako
nowego ksicia, byy wielkie, wic pragn w krtkoci
wykaza, jak umia dobrze uywa skry lisa i lwa, ktrych
natur, powtarzam, musi ksi koniecznie naladowa. Ot
Sewer, poznawszy niezdarno imperatora Juliana, przekona

swoje wojsko, ktrym dowodzi w Slavonii, e dobrze bdzie

pj na Rzym, aby pomci mier Pertinaxa,
zamordowanego przez onierzy pretoriaskich. Pod tym
pozorem, nie okazujc, e dy do wadzy cesarskiej, ruszy z
wojskiem na Rzym i wprzd stan w Italii, nim tu
dowiedziano si o jego wyjedzie. Gdy przyby do Rzymu,
senat po zamordowaniu Juliana ze strachu obra go cesarzem.
Zrobiwszy taki pocztek, mia Sewer dwie przeszkody do
zwalczenia, aby sta si panem caego pastwa: jedn w Azji,
gdzie Niger, wdz wojsk azjatyckich, zosta obwoany
imperatorem, drug na zachodzie, gdzie by Albinus, ktry
take dy do wadzy cesarskiej. Poniewa Sewer uwaa za
rzecz niebezpieczn okazywa si wrogiem obydwch,
postanowi uderzy na Nigra, a oszuka Albinusa, ktremu
donis, e obrany przez senat imperatorem, pragnie dzieli z
nim t godno. Posa mu wic tytu cezara i na mocy
uchway senatu przybra za koleg. Wszystko to przyj
Albinus bez niedowierzania. Lecz gdy Sewer pokona i zabi
Nigra tudzie przywrci na Wschodzie pokj, powrciwszy
do Rzymu, oskary przed senatem Albinusa, jakoby ten,
niepomny dobrodziejstw otrzymanych od niego, godzi
zdradliwie na jego ycie; przeto Sewer musi uda si do Galii,
aby wymierzy mu kar za niewdziczno. Po czym
wyruszy przeciw niemu do Francji i pozbawi go pastwa - i
ycia. Kto tedy zbada szczegowo postpowanie Sewera,
pozna, e by on najokrutniejszym lwem i najchytrzejszym
lisem, zobaczy, e ba go si kady i powaa, a wojsko nie
odnosio si do niego nienawistnie; nikt nie zdziwi si wic, e
mg on, chocia by czowiekiem nowym, utrzyma si przy
wadzy w tak wielkim pastwie, gdy wielkie powaanie
zabezpieczao go zawsze przed nienawici, jak mg
powzi lud z racji jego zdzierstw.

Natomiast jego syn, Antoninus, by take znakomitym

czowiekiem i mia w swej naturze takie wyjtkowe
przymioty, ktre czyniy go szanowanym w oczach ludu i
miym onierzom; by bowiem mem wojowniczym,
doskonale umiejcym znosi wszelki trud, pogardzajcym
kadym wytwornym poywieniem i wszelk inn mikkoci,
co zjednao mu mio caego wojska. Jednak jego dziko i
srogo okazaa si tak wielka i niesychana gdy po wielu
pojedynczych zabjstwach wytraci w Rzymie znaczn cz
ludu, a w Aleksandrii lud cay e sta si bardzo nienawistnym
dla caego wiata i zacz budzi strach nawet w swoim
otoczeniu, do tego stopnia, e pord wasnego wojska zosta
zamordowany przez pewnego centuriona. Tu trzeba
zaznaczy, e ksita nie mog unikn podobnych
zamachw,
wynikych
z
postanowienia
umysu
zdeterminowanego i zawzitego, bo moe je wykona kady,
kto nie dba o mier; lecz poniewa s one bardzo rzadkie, nie
potrzebuj ksita zbytnio si ich obawia. Powinien tylko
ksi wystrzega si wyrzdzenia cikiej krzywdy komu z
tych, ktrymi posuguje si i ktrych ma w swym otoczeniu i
w subie swego ksistwa. Taki bd popeni Antoninus,
zatrzymujc na stray swej osoby centuriona, ktrego brata
skaza na mier sromotn, a ktremu tym samym grozi
codziennie; to nierozwane postpowanie musiao zgotowa
mu zgub, co si te stao.
Lecz przejdmy do Kommodusa, ktry mg bardzo atwo
utrzyma si przy wadzy, ktr odziedziczy jako syn Marka;
wystarczyo mu tylko postpowa ladami ojca, a byby lud i
wojsko zadowoli; lecz on, majc umys okrutny i zwierzcy, a
chcc wywrze sw drapieno na ludzie, zacz dogadza i
rozpuszcza wojsko, z drugiej za strony nie umia zachowa
swej godnoci, schodzc czsto w amfiteatrach do walki z
gladiatorami i dopuszczajc si innych nikczemnoci,

niegodnych majestatu cesarskiego; wobec tego popad w

pogard u onierzy. Gdy go wic jedni nienawidzili, drudzy
lekcewayli, uknuto spisek i zamordowano go.
Pozostaje nam zaj si przymiotami Maksyminusa. Ten by
mem bardzo wojowniczym, dlatego te wojsko,
sprzykrzywszy sobie gnuno Aleksandra, o ktrym bya
powyej mowa, po jego mierci obrao go cesarzem. Lecz
niedugo dziery wadz, gdy dwie rzeczy czyniy go
znienawidzonym i lekcewaonym: jedna, e by bardzo
podego pochodzenia, pasa bowiem owce w Tracji (ta rzecz
bya znana powszechnie i budzia u kadego wielk ku niemu
pogard), druga, e kiedy przy objciu wadzy cesarskiej
zwleka z podr do Rzymu i z wejciem w posiadanie
krzesa cesarskiego, wyrobi sobie opini czowieka bardzo
srogiego; przez swych bowiem prefektw dopuci si w
Rzymie i w niektrych innych miejscowociach cesarstwa
wielu okruciestw. Gdy wic wiat zapaa ku niemu pogard
z racji podoci jego krwi, a z drugiej strony nienawici z
obawy przed jego dzikoci, wtedy zbuntowaa si najpierw
Afryka; potem za senat, wszystek lud rzymski i caa Italia
uknuy przeciwko niemu spisek, do ktrego przyczyo si
jego wasne wojsko. To bowiem, napotykajc trudnoci w
zdobyciu obleganej wanie Akwilei, a uprzykrzywszy sobie
jego srogo, tudzie widzc, jak wielu ma on wrogw,
zaczo mniej go si obawia i zamordowao go.
Nie chc rozprawia ani o Heliogabalu, ani o Makrinusie, ani
o Julianie, ktrzy rycho upadli, dlatego e tylko na pogard
zasuyli, a przejd do konkluzji tej rozprawy i powiem, e
ksita naszych czasw nie maj w swych rzdach tak
wielkiej potrzeby stara si o szczeglne dogadzanie
onierzom; chocia bowiem wypada im mie pewien wzgld
na nich, jednak tkwic w tym trudno rozwiza atwo, gdy
aden z tych ksit nie ma wojsk tak silnie zwizanych z

rzdem i administracj prowincji, jak byy wojska cesarstwa

rzymskiego; przeto jeeli wtedy koniecznym byo zadowoli
raczej onierzy ni lud, gdy tamci wicej mogli ni lud, tak
obecnie dla wszystkich ksit, z wyjtkiem Turka i Sutana,
potrzebniejsz rzecz jest dba o zadowolenie ludu ni
onierzy, gdy wicej moe lud ni oni. Od tego wyczam
Turka, majcego stale przy sobie 12 tysicy piechoty i 15
tysicy jazdy, na ktrych polega bezpieczestwo i sia jego
pastwa; tych wic musi on, odsuwajc na plan drugi
wszystkie inne zadania, utrzyma w przyjani. Podobne jest
pastwo Sutana, bdce w zupenoci w rku onierzy,
ktrych musi on rwnie utrzyma w przyjani bez ogldania
si na lud.
Zwacie, e pastwo Sutana jest odmienne od wszystkich
innych ksistw, a podobne do pontyfikatu chrzecijaskiego,
ktry nie moe by nazwany ani ksistwem dziedzicznym, ani
nowym, albowiem nie synowie zmarego ksicia s
dziedzicami i panami, lecz ten, kogo na to stanowisko wybior
ci, ktrzy maj po temu wadz. Poniewa jednak ten
porzdek jest bardzo dawny, ksistwo nie moe by nazwane
nowym, bo nie ma w nim adnej z tych trudnoci, jakie
wystpuj w pastwach nowych. Chocia tu bowiem ksi
jest nowy, pastwowe urzdzenia s stare i tak przystosowane
do przyjcia go, jak gdyby by dziedzicznym panem.
Lecz wracajc do naszego przedmiotu, powiem, e kto
zastanowi si nad powyszymi uwagami, spostrzee, e albo
nienawi, albo lekcewaenie byy przyczynami upadku
wymienionych cesarzy; zrozumie take, skd bierze si, e
gdy jedni z nich postpowali w sposb taki, a drudzy w
sposb owaki, to przecie niektrzy tak spord tych, jak i
tamtych mieli szczliwy, a niektrzy nieszczliwy koniec.
Naladowanie Marka, ktry mia wadz dziedziczn, byo
bezpoyteczne i szkodliwe dla Pertinaxa i Aleksandra, jako dla

ksit nowych; podobnie dla Karakalli, Kommodusa i

Maksyminusa byo zgubn rzecz naladowa Sewera, gdy
nie mieli oni tak wielkiej siy ducha, eby wystarczya do
wstpowania w jego lady.
Przeto nowy ksi, w nowym ksistwie, nie moe
naladowa czynw Marka, a take nie jest dla koniecznym
wstpowa w lady Sewera, lecz powinien wzi z Sewera te
cechy, ktre s niezbdne do dojcia do wadzy, a z Marka te,
ktre s odpowiednie i chwalebne dla utrzymania rzdu, silnie
ju ustalonego.

XX
Czy twierdze tudzie wiele innych poczyna ktre ksita
czstokro przedsibior, przynosz poytek czy szkod

Dla tym pewniejszego utrzymania si przy pastwie rozbrajali

niektrzy ksita swych onierzy, niektrzy podtrzymywali
w podlegych sobie ziemiach rozam na stronnictwa, niektrzy
umylnie podsycali nieprzyjanie przeciw sobie samym, a
niektrzy starali si zjedna sobie tych, ktrzy w pocztkach
rzdw byli im podejrzani; jedni wreszcie budowali twierdze,
podczas gdy drudzy burzyli je i niszczyli.
A chocia bez szczegowego poznania pojedynczych pastw
niepodobna o tych wszystkich rzeczach wyda ustalonego
sdu, gdzie by ktrego z tych sposobw naleao uy, jednak
omwi t spraw w sposb oglny o tyle, o ile sam
przedmiot na to pozwala.

Ot nie zdarzyo si nigdy, aby nowy ksi rozbraja swoich

poddanych, przeciwnie, zawsze zbroi ich, gdy ich zasta nie
uzbrojonych; bro bowiem, ktr im dajesz, bdzie na twe
usugi, wtpliwi stan si wiernymi, wierni takimi pozostan i
z poddanych twoich zrobi si twoimi stronnikami. A
poniewa nie mona wszystkich poddanych uzbroi, wic gdy
dobrze wiadczy bdziesz tym, ktrym dasz bro, z reszt
ludu poczyna moesz z wiksz pewnoci. Ta za rnica w
postpowaniu, ktr poznaj na sobie, zobowie ich
wzgldem ciebie, inni za usprawiedliwi ci, uwaajc za
rzecz konieczn, e ci s w wikszej cenie, ktrzy bardziej
naraaj si na niebezpieczestwa i cisze speniaj
obowizki.
Natomiast gdy im odbierzesz bro, zaczniesz obraa ich, bo
okaesz, e nie masz do nich zaufania, uwaajc ich albo za
tchrzw, albo za mao wiernych, a jedna i druga opinia
cignie na ciebie nienawi. A poniewa nie moesz pozosta
bezbronnym, musisz uciec si do wojska najemnego, o
ktrego wartoci powiedziaem powyej. Gdyby ono nawet
byo dobre, nigdy jednak nie moe by takim, by zdoao
obroni ci i przed potnymi wrogami, i przed niepewnymi
poddanymi. Dlatego, jak rzekem, nowy ksi w nowym
ksistwie zawsze organizowa wojsko, i pene s dzieje takich
przykadw.
Natomiast gdy ksi zyskuje nowe pastwo, ktre jako czon
przycza do swego dawnego, wtedy musi rozbroi nowych
poddanych z wyjtkiem tych, ktrzy podczas zyskiwania
pastwa okazali si jego stronnikami; lecz i tych trzeba z
czasem przy nadarzajcych si sposobnociach uczyni
ulegymi i zniewieciaymi i tak urzdzi si, by wszelki or
twego pastwa by w rku twych wasnych onierzy, ktrzy
yli przy tobie w dawnym twym pastwie.

Nasi przodkowie i ci, ktrych ceniono jako mdrych mawiali,

e Pistoi trzeba trzyma przez stronnictwa, a Piz przez
twierdze, dlatego te podsycali w niektrych sobie podlegych
ziemiach niezgod, by je tym atwiej utrzyma w swym
posiadaniu. To byo dobre na owe czasy, kiedy Italia bya
poniekd w stanie rwnowagi, lecz nie wydaje mi si, by
mona to podawa dzi jako przepis; nie
wierz bowiem, aby umylne wywoywanie niezgody wyj
mogo kiedy na dobre, i niechybnie od razu utraci si
zwanione miasto, skoro tylko zbliy si nieprzyjaciel, gdy
zawsze sabsze stronnictwo czy si bdzie z owymi siami,
a drugie nie zdoa stawi oporu. Wenecjanie, kierowani, jak
sdz, powyszymi wzgldami, podtrzymywali w miastach
sobie podlegych partie gwelfw i gibelinw i chocia nigdy
nie pozwalali im na rozlew krwi, jednak podsycali midzy
nimi nieporozumienia, aby mieszczanie, zajci swoimi
sporami, przeciwko nim nie wystpowali. To, jak wiadomo,
nie wyszo im na poytek, poniewa natychmiast po ich klsce
pod Vaila jedno ze stronnictw podnioso gow i zrzucio ich
panowanie. Uywanie podobnych sposobw dowodzi saboci
ksicia, dlatego w silnym ksistwie nie dopuszcza si nigdy do
takich rozamw, ktre tylko w czasach pokojowych
przynosz korzy, bo wtedy z ich pomoc atwiej poddanymi
kierowa, lecz gdy przychodzi wojna, podobny system
zawodzi.
Bez wtpienia ksita staj si wielkimi przez pokonywanie
trudnoci i przeciwiestw, jakie staj na ich drodze, dlatego
los, szczeglnie kiedy chce wielkim zrobi nowego ksicia,
ktry bardziej ni dziedziczny musi stara si o pozyskanie
znaczenia, rodzi mu nieprzyjaci, pobudza ich do wojen, aby
mia sposobno wyj z nich zwycisko i jeszcze wyej
stan na tej drabinie, ktr mu przynieli nieprzyjaciele.
Dlatego te wielu jest tego zdania, e rozumny ksi

powinien, skoro ma po temu sposobno, podsyca zrcznie

jak nieprzyja przeciwko sobie, aby sta si jeszcze
wikszym przez jej zgniecenie. Ksita, szczeglnie za
nowi, znajdowali wicej wiernoci i wicej mieli poytku z
tych ludzi, ktrych na pocztku swych rzdw uwaali za
podejrzanych, anieli z tych, do ktrych zrazu mieli zaufanie.
Pandolfo Petrucci, ksi Sieny, rzdzi swym pastwem
wicej z pomoc tych, ktrzy mu byli podejrzani, ni z
pomoc innych. Atoli tej rzeczy nie mona omawia
obszernie, gdy zmienia si ona zalenie od okolicznoci, tyle
tylko powiem, e jeeli ci ludzie, ktrzy byli z pocztku
przeciwnikami rzdw ksicia, sami nie mog utrzyma si
bez oparcia, to zawsze moe ksi zjedna ich sobie z
najwiksz atwoci, a oni tym bardziej s zmuszeni wiernie
mu suy, e odczuj potrzeb poprawienia swymi czynami
tej zej opinii, ktr o nich mia; tak wic ksi wicej bdzie
mia z nich korzyci ni z tych, ktrzy suc mu ze zbytni
pewnoci siebie, zaniedbuj jego sprawy.
A poniewa przedmiot tego wymaga, nie chciabym obej si
bez zrobienia uwagi takiemu ksiciu, ktry wieo, dziki
poparciu od wewntrz, zdoby pastwo. Chc, aby zastanowi
si dobrze nad tym, jaka przyczyna skonia jego
poplecznikw do popierania go, i jeeli nie jest ni naturalna
przychylno ku niemu, lecz wycznie niezadowolenie z
poprzedniego rzdu, w takim razie tylko z wysikiem i z
trudnoci wielk zdoa utrzyma ich w przyjani; zadowoli
ich bowiem jest niemoliw rzecz. A gdy opierajc si na
przykadach, jakich dostarczaj staroytne i nowoytne dzieje,
zastanowi si dobrze nad przyczyn tego, spostrzee, e
daleko atwiej mu bdzie pozyska przyja tych ludzi, ktrzy
przedtem odnosili si wrogo do niego, gdy byli zadowoleni z
poprzedniego rzdu, ni tych, ktrzy wskutek swego

niezadowolenia stali si przyjacimi ksicia i pomogli mu do

zwycistwa.
Dla tym pewniejszego utrzymania si przy pastwie mieli
ksita zwyczaj budowania twierdz, aby one byy niejako
uzd i wdzidem dla tych, ktrzy by powzili zamiar
dziaania przeciwko nim, i aby przy pierwszym natarciu mie
bezpieczne schronienie. Pochwalam ten sposb, gdy od
dawna by on w uyciu. A jednak za naszych czasw Niccollo
Vitelli musia zburzy dwie twierdze w Citta di Castello, aby
utrzyma si w tym pastwie. Guido Ubaldo, ksi Urbino,
powrciwszy do swego pastwa, skd przez Cezara Borgi
zosta wypdzony, zburzy do szcztu wszystkie twierdze tej
prowincji i uzna, e gdy ich nie bdzie, nieatwo straci znowu
pastwo. Bentivogliowie, powrciwszy do Bolonii, uyli
podobnego sposobu. Twierdze przeto s poyteczne lub
szkodliwe zalenie od okolicznoci i jeeli przynosz ci pod
pewnym wzgldem korzy, to pod innym szkod. Na t
spraw w ten sposb zapatrywa si mona: taki ksi, ktry
boi si bardziej swego ludu ni obcych, powinien budowa
twierdze, natomiast powinien ich zaniecha ten, ktry bardziej
obawia si obcych ni ludu. Zamek mediolaski, zbudowany
przez Francesca Sforz, wicej kopotw domowi Sforzw
przysporzy i jeszcze przysporzy, ni niejedno zamieszanie w
pastwie. Przeto najlepsz twierdz, jaka by moe, jest
przychylno ludu; chociaby bowiem mia twierdze, nie
ocal ci one, jeeli ci nienawidzi lud, bo gdy ten chwyci za
bro, nie braknie nigdy cudzoziemcw, ktrzy przyjd mu z
pomoc. Tote nie wida, by one za naszych czasw
przyniosy jakiemu ksiciu korzy, chyba hrabinie na Forli,
gdy ta po mierci maonka, hrabiego Girolamo, moga dziki
twierdzy uj napaci ludu, oczekiwa pomocy Mediolanu i
odzyska pastwo; lecz wtedy okolicznoci tak si skaday, e
cudzoziemiec nie mg poprze ludu. Natomiast pniej nie na

wiele przyday si jej twierdze, gdy napad j Cezar Borgia, a

wrogo usposobiony lud poczy si z cudzoziemcem. Dlatego
tak wtedy, jak i przedtem byoby dla niej bezpieczniej nie by
przed lud nienawidzon, ni posiada twierdz.
Zwaywszy przeto wszystko, pochwal i tego, ktry budowa
bdzie twierdze, jako te i tego, ktry ich budowa nie bdzie,
a zgani kadego, ktry ca w nich pokadajc ufno,
lekceway bdzie nienawi ludu.

XXI
Jak powinien postpowa ksi, aby zyska powaanie
adna rzecz nie przysparza ksiciu takiego szacunku, co
wielkie przedsiwzicia i dawanie niepospolitego przykadu.
Takim ksiciem jest w naszych czasach Ferdynand Aragoski,
obecny krl Hiszpanii. Nazwa go mona niemal nowym
ksiciem, poniewa dziki imieniu swemu i sawie sta si ze
sabego krla pierwszym krlem chrzecijaskim, a
rozwaywszy jego czyny, spostrzeecie, e wszystkie s
bardzo wielkie, a niektre nadzwyczajne. W pocztkach
swego panowania uderzy na Grenad i ta wyprawa staa si
podwalin wielkoci jego pastwa. Wojn prowadzi zrazu bez
popiechu i bez obaw, by mu kto stan na przeszkodzie, a
zaj ni umysy baronw kastylijskich, ktrzy mylc o tej
wojnie, nie pomyleli o politycznych zmianach; w ten sposb,
zanim spostrzegli si, pozyska znaczenie i panowanie nad
nimi. Za pienidze Kocioa i ludu mg utrzyma wojsko i
przez t dug wojn stworzy podwaliny wasnej armii, ktra
mu tyle czci przysporzya. Nadto, chcc podj si wikszych

rzeczy, zwrci si do zbonego okruciestwa i, uywajc

zawsze religii jako pozoru, ograbi i wypdzi Maurw ze
swego pastwa. Trudno o ndzniejszy i osobliwszy przykad.
Pod takim samym paszczykiem napad na Afryk, urzdzi
wypraw do Italii, w kocu uderzy na Francj, i tak cigle
snu wielkie plany, ktre utrzymyway umysy poddanych w
ustawicznym napiciu i w podziwie tudzie w oczekiwaniu
wyniku. A rodziy si te czyny jeden z drugiego w taki sposb,
e nie daway nigdy ludziom czasu na ochonicie i sprzeciw.
Korzystnym jest bardzo dla ksicia, jeeli w rzdach
wewntrznych daje swoim postpowaniem przykady
niepospolite, podobne do tych, jakie przytacza si o messer
Bernabo da Milano. Jeeli zdarzy si, e kto dokona czego
nadzwyczajnego w yciu obywatelskim, w dobrym lub zym
kierunku, trzeba takiego wynagrodzi albo ukara w taki
sposb, aby byo o czym mwi. A przede wszystkim
powinien ksi usilnie stara si o to, by w kadej swej
czynnoci okazywa si mem wielkim i znakomitym.
Szanuje si rwnie takiego ksicia, ktry jest prawdziwym
przyjacielem lub jawnym przeciwnikiem, to znaczy, kiedy
bezwzgldnie i otwarcie staje po stronie jednego przeciw
drugiemu; takie postpowanie jest zawsze korzystniejsze ni
neutralno, albowiem gdy dwaj moni twoi ssiedzi wezm
si za bary, to skoro jeden z nich zwyciy, ty albo musisz ba
si zwycizcy, albo nie. W obu przypadkach bdzie bardziej
korzystnym dla ciebie wystpi otwarcie i zrobi porzdn
wojn. W pierwszym bowiem wypadku, jeeli nie wystpisz
otwarcie, staniesz si zawsze, ku radoci i zadowoleniu
zwycionego, upem zwycizcy i nie bdziesz mia ku swej
obronie i ucieczce ani susznoci, ani adnej innej rzeczy.
Albowiem zwycizca nie chce wtpliwych przyjaci, ktrzy
mu nie pomog w nieszczciu: zwyciony nie przyjmie ci,
bo nie chciae z broni w rku narazi si na jego los.

Antioch, wezwany przez Etolw, wkroczy do Grecji, aby

wypdzi Rzymian; posa on posw do Achajw, ktrzy byli
przyjacimi Rzymian, aby zachci ich do zachowania
neutralnoci; tych za z drugiej strony skaniali Rzymianie do
tego, aby chwycili za bro, stanwszy po ich stronie. Przysza
ta sprawa pod obrady na zgromadzenie Achajw, gdzie pose
Antiocha namawia ich do neutralnoci, na co odpowiedzia
pose rzymski: "Quod autem isti dicunt non interponendi vos
bello, nihil magis alienum rebus vestris est. Sine gratia, sine
dignitate, praemium victoris eritis."4
I zawsze tak wypadnie, e ten, kto ci nie jest przyjacielem,
da bdzie od ciebie neutralnoci, a ten kto ci jest
przyjacielem, da bdzie otwartego wystpienia z broni. I
mao stanowczy ksita najczciej postpuj drog
neutraln, aby unikn najbliszych niebezpieczestw, i
najczciej te upadaj. Natomiast jeeli ksi stanie
odwanie po jednej stronie i jeeli zwyciy ten, z ktrym
poczye si, to chociaby by on potny, a ty zdany na jego
ask, to przecie zawsze ma on wobec ciebie zobowizanie i
zwizany jest przychylnoci; ludzie bowiem nigdy nie s na
tyle nieszlachetni, by ci wtedy uciskali, dajc tym dowd tak
wielkiej niewdzicznoci. Zreszt zwycistwa nigdy nie s tak
pene, aby zwycizca mg nie liczy si z niczym, a
szczeglnie ze sprawiedliwoci.
Lecz jeeli przegra ten, z ktrym poczye si, przyjmie ci,
pomoe, gdzie mg, i staniesz si towarzyszem jego losu,
ktry moe na nowo zabysn.
W drugim wypadku, kiedy ze sob walcz tacy, e nie
potrzebujesz obawia si zwycizcy, to tym bardziej rozum
wymaga, aby z jednym z nich poczy si, albowiem inaczej
przyczyniasz si do upadku jednego z nich, ktrego, gdyby
by mdry, powinien by ocali, dajc mu pomoc, bo

zwyciywszy, bdzie zdany na tw ask, a niepodobna, by z

twoj pomoc nie zwyciy.
I tu trzeba zaznaczy, e ksi powinien uwaa, by nigdy ze
szkod innych nie wchodzi w zwizki z potniejszym od
siebie, chyba e go konieczno do tego zmusza, jak si rzeko
powyej; albowiem gdy taki zwyciy, bdziesz od niego
zalenym, a ksi powinien zawsze w miar monoci unika
tego, by popa w zaleno od drugich.
Wenecjanie poczyli si z Francj przeciw ksiciu Mediolanu,
a mogli unika tego zwizku, z ktrego wynikn ich upadek.
Lecz gdy nie da si takiego zwizku unikn, jak to zdarzyo
si Florentczykom, kiedy papie i Hiszpanie ruszyli z
wojskiem przeciw Lombardii, wtedy powinien ksi
poczy si z powodw wyuszczonych powyej.
Niech ci si nie zdaje, by jakikolwiek rzd mg kiedykolwiek
wybra zupenie bezpieczny sposb postpowania,
przeciwnie, pamitaj, e kada pod tym wzgldem decyzja jest
bardzo wtpliwa, bo ley to ju w naturze rzeczy, e kto stara
si unikn jednej niedogodnoci, popada w drug, lecz
wanie na tym zasadza si mdro, by pozna rodzaj tych
niedogodnoci i za korzystne uzna to, co jest zem
mniejszym.
Ksi powinien rwnie okazywa si opiekunem talentw i
wyrnia ludzi wybijajcych si we wszelkiego rodzaju
sztukach. Zatem winien zachca swych poddanych do
spokojnego wykonywania zawodu, czy to w handlu, czy w
uprawie roli, czy w jakimkolwiek innym zawodzie, aby jeden
nie powstrzymywa si od ozdabiania swej wasnoci z obawy,
e mu zostanie odebrana, a drugi od otwarcia handlu ze
strachu przed opatami; owszem, powinien ksi gotowa
nagrody dla takiego, ktry pragnie oddawa si owym
zajciom, i w ogle dla kadego, kto myli o podniesieniu w
jakikolwiek sposb jego miasta lub pastwa.

Oprcz tego powinien w odpowiedniej porze roku zaj lud

uroczystociami i widowiskami; poniewa kade miasto
podzielone jest na cechy lub na korporacje, powinien liczy
si z tymi organizacjami, bra niekiedy udzia w ich
zgromadzeniach, dawa sob przykad ludzkoci i askawoci,
trzymajc jednak wysoko majestat swej godnoci, ktry w
niczym ujmy nie znosi.

XXII
O doradcach ksicia
Nie jest dla ksit rzecz maej wagi wybr ministrw, ktrzy
zalenie od jego rozumu s dobrymi lub zymi. I pierwsze
przypuszczenie, jakie si czyni o panu i jego umyle,
wysnuwa si z tego, jakich przy nim widzi si ludzi; gdy ci s
zdatni i wierni, mona go zawsze uwaa za mdrego, gdy
umia pozna si na ich zdatnoci i utrzyma ich w wiernoci.
Natomiast gdy jest przeciwnie, wtedy zawsze wytworzy
sobie mona niekorzystny o nim sd, gdy ju w samym
wyborze ich popenia pierwszy bd. Kady, kto zna messera
Antonia da Venafro jako ministra Pandolfa Petrucciego,
ksicia Sieny, uwaa Pandolfa za bardzo mdrego ma, gdy
mia tamtego za swego ministra. S bowiem trzy rodzaje
umysw: jeden rozumie sam przez si, drugi rozumie to, co
mu inni pokazuj, trzeci nie rozumie ani sam przez si, ani
gdy mu inni pokazuj; pierwszy jest najwyborniejszy, drugi
wyborny, trzeci do niczego; koniecznie przeto by musiao, e
Pandolfo, jeeli nie sta na pierwszym stopniu, sta na drugim,
gdy zawsze, ilekro kto ma swj sd w rozrnieniu

dobrego od zego, ktre kto inny popenia i mwi to

chociaby sam z siebie niczego wymyli nie potrafi poznaje
przecie ze i dobre czyny ministra, do tych ostatnich zachca,
tamte poprawia, a minister nie moe mie nadziei, e go
oszuka, i dlatego trwa w dobrym. A jest nie zawodzcy nigdy
sposb na to, aby ksi mg pozna ministra: kiedy widzi,
e minister myli wicej o sobie ni o tobie, e we wszystkich
czynnociach szuka swej korzyci, taki czowiek nie bdzie
nigdy dobrym ministrem i nigdy nie moesz zaufa mu,
albowiem ten, kto dziery w swym rku sprawy pastwowe,
nie powinien nigdy myle o sobie, lecz o ksiciu, i pamita
tylko o tym, co jego dotyczy.
Atoli z drugiej strony, aby minister pozosta dobrym, powinien
take ksi myle o nim, obsypujc go zaszczytami i
bogactwami, zobowizujc go wzgldem siebie przez
udzielanie mu honorw i urzdw, aby obfito uzyskanych
zaszczytw i obfito bogactw wykluczaa pragnienie innych
zaszczytw i bogactw i aby obfito urzdw kazaa mu
obawia si zmian; pozna wic, e nie moe obej si bez
ksicia. Tacy ksita i tacy ministrowie mog sobie
wzajemnie ufa, gdy za jest inaczej, to zawsze w kocu i
jeden, i drugi le na tym wyjdzie.

XXIII
Jak naley wystrzega si pochlebcw
Nie chciabym pomin wanego przedmiotu i bdu, przed
ktrym trudno uchroni si ksitom, jeeli nie s bardzo
mdrymi lub jeeli nie umiej zrobi dobrego wyboru. Mam

na myli pochlebcw, ktrych pene s dwory; ludzie bowiem

tak bardzo lubuj si w swych wasnych sprawach i tak atwo
ulegaj pod tym wzgldem zudzeniu, e trudno im obroni si
przed t zaraz, a gdy chc broni si przed ni, naraaj si
na niebezpieczestwo, e popadn w pogard. Albowiem nie
ma innego sposobu, by ustrzec si pochlebstwa, jak tylko ten,
by ludzie zrozumieli, e mwic ci prawd, nie obraaj ci,
lecz jeli kady bdzie ci mg mwi prawd, stracisz
szacunek. Dlatego te rozumny ksi powinien trzyma si
trzeciego sposobu: wybra w swym pastwie mdrych ludzi i
jedynie tym da swobod mwienia sobie prawdy, i to tylko w
tych rzeczach, o ktre zapyta ich, a nie w innych; a powinien
zasiga ich rady w kadej rzeczy, wysucha ich opinii,
potem za powzi postanowienie wedug wasnego uznania,
odnoszc si jednak do tych rad i do kadego z doradcw w
taki sposb, aby kady pozna, e im otwarciej mwi bdzie,
tym wicej znajdzie uznania. Poza tymi niech nie sucha
nikogo, trzyma si rzeczy raz rozwaonej i bdzie
stanowczym w swych decyzjach. Kto postpuje inaczej, ten
albo zgubi si przez pochlebcw, albo staje si zmiennym pod
wpywem rnych opinii, z tego za wyniknie, e bdzie mao
szanowanym. Na to pragn przytoczy pewien nowoytny
przykad. Ojciec ukasz, powiernik obecnego cesarza
Maksymiliana, mwic o swoim panu, powiedzia, e ten,
chocia nie zasiga niczyjej rady, jednak nigdy nie dziaa
wedug wasnej woli, co pochodzio std, e trzyma si
odmiennej, ni powysza, zasady. Cesarz bowiem jest
czowiekiem skrytym, nie zwierza si nikomu ze swych
zamiarw ani pyta o zdanie, wtedy jednak, gdy zamysy w
czyn wprowadza, zaczyna otoczenie jego rozumie je i
przenika i zaczyna sprzeciwia si, a ten je bez oporu
porzuca. W zwizku z czym, co dzi robi, jutro burzy, i nigdy

nie rozumie si, czego chce lub co zamierza czyni, tudzie

nigdy na jego postanowieniach nie mona polega.
Ot ksi powinien radzi si zawsze, lecz tylko wtedy, gdy
sam chce, a nie wtedy, gdy kto inny chce; powinien rwnie
odebra kademu ochot do wystpowania z rad, gdy o ni
nie pyta, lecz przy tym musi by skrupulatny w wypytywaniu i
cierpliwie wysucha prawdy o rzeczach, co do ktrych rady
zasiga, nadto okazywa niezadowolenie, gdy spostrzee, e
kto nie mwi mu jej przez pewnego rodzaju niemiao.
A poniewa niektrzy mniemaj, e niejeden ksi,
uchodzcy za rozumnego, ma tak opini nie dla swych
osobistych zalet, lecz dziki dobrym radom, ktre mu si daje,
ci myl si bez wtpienia, poniewa taka jest powszechna
regua, ktra nie zawodzi nigdy, e ksi, ktry sam przez si
nie jest mdry, nie moe mie dobrych doradcw, chyba e
przypadkiem spuci si na jednego, ktry by rzdzi
wszystkim i by czowiekiem bardzo rozumnym. W podobnym
wypadku mgby niezawodnie by ksi kierowany dobrze,
lecz to trwaoby krtko, gdy taki minister odebraby mu
wkrtce pastwo, a ksi, ktry by nie by mdry, a radzi si
wicej ni jednego, nie bdzie mia nigdy zgodnych rad, sam
za nie potrafi pogodzi sprzecznych sdw, kady z
doradcw bdzie mia wasny interes na oku, a ksi nie
potrafi ani poprawi ich, ani pozna si na nich. A trudno,
eby oni byli inni, albowiem ludzie bd zawsze dla ciebie li,
jeeli konieczno nie zmusi ich to tego, by byli dobrzy.
Z tego wic wypywa wniosek, e dobre rady, od kogokolwiek
pochodzce, powinny wynika z mdroci ksicia, a nie
mdro ksicia z dobrych rad.

XXIV

Dlaczego ksita woscy potracili swe pastwa

Zasady powysze, rozumnie przestrzegane, powoduj, e
nowy ksi wydaje si dawnym, one daj mu wicej
pewnoci i siy w pastwie, ni gdyby siedzia w nim od
dawna. Albowiem znacznie wiksz zwraca si uwag na
czynnoci ksicia nowego ni dziedzicznego, a gdy si je uzna
za dzielne, zjednuj ludzi i bardziej ich zobowizuj ni krew
starodawna. Ludzie bowiem atwiej daj si uj rzeczami
teraniejszymi ni przeszymi; gdy wspczesne dogadzaj im,
wtedy s zadowoleni, nie dbajc o reszt, owszem, gotowi
wzi ksicia w gorc obron, jeeli tylko on sam wzgldem
siebie nie pobdzi. W ten sposb bdzie on mia podwjn
chwa, e da pocztek nowemu ksistwu, e ozdobi je i
umocni dobrymi prawami i dobrym wojskiem, dobrymi
przyjacimi i dobrymi przykadami; tak jak ten bdzie mia
podwjny wstyd, kto, urodziwszy si ksiciem, przez swj
nierozum straci pastwo. I gdy zastanowi si nad tymi
panami w Italii, ktrzy, jak krl Neapolu, ksi Mediolanu i
inni, stracili za naszych czasw swe pastwa, znajdzie si, po
pierwsze, u nich wspln wad, jeli chodzi o wojsko, wynik
z przyczyn obszernie powyej wyoonych, nastpnie
zauway si, e niejeden z nich albo mia wrogo ku sobie
usposobiony lud, albo jeeli posiada przyja ludu, to nie
umia zabezpieczy si przed monowadztwem; bez tych
bowiem brakw niepodobna utraci takich pastw, ktre maj
na tyle siy, e mog wojsko wyprowadzi w pole.
Filip Macedoski, nie ten, ktry by ojcem Aleksandra
Wielkiego, lecz ten, ktrego pokona Tytus Kwinkcjusz, mia
niewielkie pastwo w stosunku do potgi Rzymian i Grekw,
ktrzy na niego uderzyli, mimo to przez wiele lat

wytrzymywa wojn z nimi, gdy by wojowniczym mem, a

umia chodzi koo ludu i zjednywa sobie monych; a
chocia w kocu straci panowanie nad niektrymi miastami,
to przecie pozostao mu pastwo.
Ci przeto nasi ksita, ktrzy stracili wadz ksic,
piastowan przez nich od wielu lat, niech o to losu nie
obwiniaj, lecz wasn niezdarno, albowiem nie pomyleli w
czasach spokojnych, e mog one zmieni si (powszechna to
wada ludzi nie pamita o burzy, gdy morze spokojne), a gdy
potem ze czasy nadeszy, o ucieczce myleli, nie o obronie,
spodziewajc si, e ludy, sprzykrzywszy sobie zuchwao
zwycizcy, powoaj ich z powrotem. Taki sposb jest dobry,
gdy brak innego, lecz jest bardzo z rzecz zaniecha dla
niego innych rodkw, gdy nigdy nie chciaoby si upa
dlatego tylko, e si wierzy, i pniej znajdzie si taki, kto
ci podniesie. To bowiem albo nie zdarza si nigdy, albo jeeli
si zdarza, nie jest dla ciebie bezpieczne, gdy jest to marna
obrona i nie zaley od ciebie; jedynie takie sposoby obrony s
dobre, pewne i trwae, ktre zale wycznie od ciebie i od
twej dzielnoci.

XXV
Ile w sprawach ludzkich zaley od losu i w jaki sposb
mona mu si oprze

Wiem dobrze, jak wielu miao i ma to przekonanie, e sprawy

wiata tak s kierowane przez los i Boga, i ludzie swym
rozumem nie mog ich poprawi i s wobec nich bezradni;

przeto mogliby sdzi, e nie warto zbytnio trudzi si tymi

sprawami, lecz spuci si na los. Takie przekonanie jest
bardziej w naszych czasach rozpowszechnione z przyczyny
wielkich zmian, ktre widziao si i widzi codziennie wbrew
wszelkim
ludzkim
przypuszczeniom.
Kilkakrotnie
przemylawszy to, skaniam si w pewnej mierze do tej opinii.
Jednak niepodobna przyj, aby zanika nasza wolna wola,
wic sdz, e moe by prawd, i los w poowie jest panem
naszych czynnoci, lecz jeszcze pozostawia nam kierowanie
drug ich poow lub nie o wiele mniejsz ich czci. Widz
w nim podobiestwo do rwcej rzeki, ktra gdy wyleje,
zatapia rwniny, przewraca drzewa i domy, zabiera grunt w
jednym miejscu, ukada w innym, kady przed ni ucieka,
kady ustpuje przed jej wciekoci, nie mogc jej si
oprze. Lecz chocia tak jest rzeka, nie znaczy, e ludzie, gdy
spokj powrci nie mogli zabezpieczy si groblami i tamami
w taki sposb, eby ona, przybierajc pniej, albo popyna
kanaem, albo eby jej impet nie by tak nieokieznany ani tak
szkodliwy.
Podobnie rzecz ma si z losem, ktrego potga ujawnia si
tam, gdzie nie ma zorganizowanej siy oporu; tam kieruje ona
swe ataki, gdzie wie, e dla powstrzymania go nie zbudowano
grobel ani tam.
I gdy zastanowicie si nad Itali, ktra jest siedliskiem i
przyczyn takich zmian, i zobaczycie, e jest ona jakby polem
bez tam i grobli i e gdyby bya przez odpowiednie cnoty
przygotowana do obrony, jak Niemcy, Hiszpania i Francja, to
ten zalew albo nie byby wywoa tak wielkich przewrotw,
jak to uczyni, albo w ogle nie byby nastpi. I to, co
powiedziaem, niechaj wystarczy, jeeli chodzi o opieranie si
losowi w oglnoci.
Lecz, wchodzc bardziej w szczegy, powiem jako si widzi,
e ksi, ktremu dzisiaj powodzi si dobrze, jutro upada, a

nie spostrzega si, by on zmieni sw natur lub jak cech,

ot to, jak sdz, pochodzi, po pierwsze, z przyczyn
obszernie powyej omwionych, to znaczy, e taki ksi,
ktry wycznie polega na losie, upada, gdy tylko ten zmieni
si. Jestem nadto przekonany, e temu wiedzie si dobrze,
ktrego sposb postpowania zgodny jest z duchem czasw,
natomiast nie szczci si temu, ktrego postpowanie nie jest
zgodne z czasami. Albowiem widzi si, e ludzie w rny
sposb zdaj do celu, jaki kady ma przed sob, to jest do
sawy i bogactwa, jeden ogldnie, inny gwatownie, jeden
przemoc, inny podstpem, jeden cierpliwie, inny
niecierpliwie - a kady tymi rnymi sposobami moe tam
doj. Widzi si take, e z dwch ludzi, postpujcych
umiarkowanie, jeden osiga cel, a drugi nie, a rwnie, e
poszczcio si jednakowo dwm innym, uywajcym
rnych sposobw, gdy jeden jest ogldny, a drugi
gwatowny. Zaley to nie od czego innego, jak tylko od ducha
czasw, ktrym odpowiada lub nie odpowiada ich
postpowanie. Std pochodzi to, co powiedziaem, e dwu
ludzi, rnie postpujc, osiga ten sam wynik, a z dwch
postpujcych jednakowo, jeden osiga, a drugi nie osiga
celu.
W tym ley take przyczyna zmian w powodzeniu, gdy jeeli
dla kogo, postpujcego przezornie i cierpliwie, tak ukadaj
si czasy i ludzie, e jego sposb postpowania jest dobry,
wtedy szczci mu si, lecz gdy zmieni si czasy i ludzie,
upada, poniewa nie zmienia sposobu postpowania. I nie ma
tak rozumnego czowieka, ktry by zawsze potrafi do tego si
przystosowa, ju to dlatego, e niepodobna uchyli si od
tego, do czego popycha przyrodzona skonno, ju to take
dlatego, e ten, ktremu stale powodzio si dobrze, gdy
postpowa jedn drog, nie moe nabra przekonania, e
zej z niej byoby dobrze; przeto czowiek ogldny upada,

gdy nadchodzi czas ataku, ktrego nie umie wykona; gdyby

za stosownie do czasw i rzeczy zmieni si jego charakter,
wtedy nie odwrcioby si szczcie.
Papie Juliusz II postpowa we wszystkich swych
czynnociach bezwzgldnie i znajdowa zawsze czasy i ludzi
tak dostosowanych do swego sposobu postpowania, e wynik
by zawsze szczliwy. Wecie pod rozwag pierwsz jego
wypraw do Bolonii, podjt jeszcze za ycia messera
Giovanniego Bentivoglio. Wenecjanie wcale nie byli z niej
zadowoleni, podobnie krl hiszpaski porozumiewa si z
Francj w sprawie tej wyprawy; lecz papie mimo to ruszy na
ni osobicie, z waciw sobie zapalczywoci i
gwatownoci. Ten krok skoni do rozmysu i spokoju tak
Hiszpanw, jak Wenecjan, tych ze strachu, tamtych z powodu
chci odzyskania caego pastwa neapolitaskiego; z drugiej
za strony cofn si krl francuski, ktry widzc, e papie
wyrusza, zapragn pojedna si z nim, aby upokorzy
Wenecjan, uzna wic, e nie moe bez jawnej zniewagi
odmwi mu swej pomocy wojskowej. Przeprowadzi przeto
Juliusz dziki swemu gwatownemu czynowi to, czego przy
caej mdroci ludzkiej nie zdoaby nigdy dokaza aden inny
papie; gdyby bowiem odkada wyjazd z Rzymu, a wszystko
ustali si i uporzdkuje, jak by to uczyni niejeden inny
papie, nigdy by mu si rzecz nie udaa, bo krl francuski
byby znalaz tysice wykrtw, a inni byliby mu przedstawili
tysice obaw.
Pomijam inne jego czyny, ktre wszystkie byy do siebie
podobne i wszystkie udaway si, a krtko jego ycia nie
pozwolia mu dowiadczy przeciwiestw, albowiem gdyby
nadeszy czasy takie, e byby zmuszony postpowa
ogldnie, byby znalaz sw zgub, gdy nigdy nie byby
zaniecha tych sposobw, do ktrych skaniao go jego
usposobienie.

Dochodz przeto do wniosku, e gdy odmienia si los, a

ludzie trzymaj si z uporem swych sposobw, szczci si
im, gdy jedno drugiemu odpowiada, nie szczci, gdy nie ma
tej zgodnoci.
Mam to silne przekonanie, e lepiej jest by gwatownym ni
ogldnym, gdy szczcie jest jak kobieta, ktr trzeba
koniecznie bi i drczy, aby j posi; i tacy, ktrzy to
czyni, zwyciaj atwiej ni ci, ktrzy postpuj ogldnie.
Dlatego zawsze szczcie, tak jak kobieta, jest przyjacielem
modych, bo ci s mniej ogldni, bardziej zapalczywi i z
wiksz zuchwaoci rozkazuj.

XXVI
Wezwanie do objcia przewodnictwa w Italii i uwolnienia
jej z rk barbarzycw
Ot gdy rozwaam to wszystko, co powyej omwiem, i w
duszy zastanawiam si nad tym, czy obecne czasy sprzyjaj
wyniesieniu nowego ksicia w Italii i czy m rozumny i
dzielny znalazby tu podstawy do wprowadzenia nowej formy,
ktra by jemu cze, a caemu narodowi szczcie przyniosa,
to zdaje mi si, e tyle rzeczy skada si na korzy nowego
ksicia, i wtpi, czy by kiedy czas bardziej do tego
stosowny.
A jeeli, jak to rzekem, aby okazaa si moc ducha Mojesza,
musia by lud izraelski w egipskiej niewoli, i aby day si
pozna wielko i geniusz Cyrusa, musieli Persowie doznawa
ucisku od Medw, i aby zajaniaa znakomito Tezeusza,
musieli Ateczycy y w rozproszeniu, tak teraz dla poznania

mocy woskiego ducha, musiaa Italia popa w obecne

smutne pooenie i cierpie gorsz ni ydzi niewol, by
bardziej ujarzmion ni Persowie, bardziej rozbit ni
Ateczycy, trzeba byo, aby nie miaa ni gowy, ni porzdku,
by j bito, rabowano, szarpano, pustoszono, by doznaa
wszelkiego rodzaju zniszczenia.
I chocia dotychczas zdarzali si mowie, w ktrych
pokadano nadzieje, tak e mona byo sdzi, i zostali oni
zesani przez Boga dla Jej wybawienia, okazao si jednak, e
ich potem opuszcza los przy najwietniejszym rozwoju ich
czynw; tak e Italia, pozostawiona jakby bez ycia,
wyczekuje przyjcia tego, ktry by zdoa uleczy Jej rany,
pooy koniec pustoszeniu i rabowaniu Lombardii, upiestwu
i grabiey w Krlestwie i w Toskanii, tudzie uzdrowi J z
tych ran, ktre po tak dugim czasie stay si prawie
nieuleczalne. Widzi si, jak Ona prosi Boga o zesanie kogo,
kto by J wybawi od tych okruciestw i zuchwalstwa
barbarzycw. Widzi si take, e jest Ona zupenie gotowa i
skonna do pjcia za jednym sztandarem, byle znalaz si
kto, kto by go podnis. I widzi si obecnie, e tylko po
Waszym Przesawnym Domu oczekiwa moe Ona tego, i
stanie si On gow odkupienia, gdy dziki swej mocy ducha
i dziki losowi stan tak wysoko i ma ask Boga i Kocioa,
w ktrym obecnie dziery wadz.
I nietrudno bdzie Wam przypomnie sobie czyny i ycie tych,
o ktrych wyej mwiem; chocia tamci mowie byli
wyjtkowi i cudowni, to przecie byli ludmi i kady z nich
mia mniej korzystne warunki ni obecne, bowiem ich
przedsiwzicie nie byo od tego ani sprawiedliwsze, ani te
Bg nie sprzyja im bardziej ni Wam. Tu jest sprawiedliwo
wielka, "iustum enim est bellum quibus necessarium, et pia
arma, ubi nulla nisi in armis spes est"5. Tu jest najwiksza
gotowo, a nie moe by tam wielkiej trudnoci, gdzie jest

gotowo wielka, byle tylko przyj Wasz Dom zasady owych

mw, ktrych Wam przytoczyem jako wzr. Nadto widzi
si tu rzeczy nadzwyczajne, bezprzykadne, zdziaane przez
Boga: rozwaro si morze, obok wskaza drog, woda
wytrysa ze skay, spada manna, wszystko skada si na
Wasz wielko, dokona reszty naley do Was.
Nie chce Bg czyni wszystkiego, by nam nie odbiera wolnej
woli ani czci tej sawy, ktra nam si naley.
I nie dziw, e nikt z tych Wochw, ktrych wymieniem, nie
zdoa dokona tego, czego - jak si spodziewa mona dokona Przesawny Dom Wasz, i e wrd tylu przewrotw w
Italii i w tylu wojny kolejach wydaje si cigle, e zgasa w
Niej cnota wojenna - bo bowiem pochodzi std, e dawne Jej
urzdzenia nie byy dobre, a nowych nikt wynale nie umia.
A adna rzecz nie przynosi mowi, ktry wieo wyrs,
takiej chway, jak nowe prawa i nowe urzdzenia przez niego
stworzone. Gdy one s dobrze uoone i maj w sobie cechy
wielkoci, zjednuj mu powaanie i podziw, a w Italii nie brak
warunkw do zaprowadzenia kadej formy. Jest tu wielka moc
w czonkach, byle jej w gowach nie brako. Popatrzcie, jak
bardzo gruj Wosi w pojedynkach i drobnych utarczkach
pod wzgldem si, zrcznoci i bystroci. Lecz takimi nie
okazuj si w wojsku, a wszystko to pochodzi ze saboci
gw, gdy ci, ktrzy rozumiej si na rzeczy, sucha nie
chc, a kademu zdaje si, e si na rzeczy rozumie;
dotychczas za nie znalaz si taki, ktry by tak dalece
wyrnia si przez sw dziaalno lub szczcie, by mu
ustpili inni. Dlatego w tak dugim czasie, w tylu wojnach w
ostatnich dwudziestu latach, zawsze le wyszed na tym ten,
kto mia wycznie woskie wojsko, czego wiadectwem byo
najpierw Taro, potem Aleksandria, Kapua, Genua, Vaila,
Bolonia, Mestre.

Jeeli przeto Przewietny Wasz Dom zechce i ladem tych

znakomitych mw, ktrzy zbawili swe kraje, musi przede
wszystkim zaopatrzy si w wojsko wasne, jako prawdziw
podstaw wszelkiego przedsiwzicia, gdy trudno o
wierniejszych, prawdziwszych i lepszych onierzy. A chocia
kady z nich jest dobry, to wszyscy razem stan si jeszcze
lepsi, gdy ujrz si pod rozkazami wasnego ksicia i przez
niego bd szanowani i otaczani opiek. Przeto jest rzecz
konieczn zaopatrzy si w takie wojsko, aby dzielnoci
wosk mc broni si przed obcymi. A chocia piechota
szwajcarska i hiszpaska jest uwaana za straszliw, jednak
jedna i druga maj pewn wad, wskutek ktrej inny rodzaj
wojska nie tylko mgby sprosta im, lecz nawet mie
nadziej zwycistwa. Albowiem Hiszpanie nie umiej opiera
si konnicy, a Szwajcarzy boj si piechoty, gdy ta w walce
okae si tak upart jak oni. Dlatego wykazao dowiadczenie
i jeszcze wykae, e Hiszpanie nie mog zdziery kawalerii
francuskiej, a Szwajcarw rozbija piechota hiszpaska. A
chocia co do tego ostatniego nie ma jeszcze penego
dowiadczenia, jednak miao si pewn wskazwk w bitwie
pod Rawenn, gdy piechota hiszpaska stara si z hufcami
niemieckimi, ktre uywaj tego samego co Szwajcarzy
sposobu walki. Wtedy to Hiszpanie, dziki ruchliwoci ciaa i
posugujc si tarczami, wcisnli si midzy piki Niemcw i,
sami bezpieczni, mogli ich razi; a ci nie mieliby na to rady i
byliby zupenie rozbici, gdyby nie kawaleria, ktra uderzya
na Hiszpanw.
Mona przeto, gdy si zna wady jednego i drugiego rodzaju
piechoty, utworzy tak, ktra oparaby si kawalerii, a nie
obawiaaby si piechoty, co uda si osign dziki jakoci
wojska i zmianie szyku bojowego. Te wanie rzeczy, na nowo
urzdzone, przynios powaanie i wielko nowemu ksiciu.

Nie powinno si przeto pomija tej sposobnoci, aby Italia po

tak dugim czasie ujrzaa swego Zbawiciela.
Nie mam sw na wyraenie, z jak mioci byby On
przyjty we wszystkich tych krajach, ktre cierpiay wskutek
najazdu cudzoziemcw, z jak dz zemsty, z jak trwa
wiernoci, z jak mioci, z jakimi zami! Jakie bramy
zamknyby si przed Nim? Jaki lud odmwiby Mu
posuszestwa? Czyja zawi stanaby Mu na drodze? Jaki
Woch odmwiby Mu ulegoci? Kademu obrzydy te rzdy
barbarzycw. Niech wic Przesawny Wasz Dom podejmie to
zadanie, owiany tym duchem i takimi nadziejami, z jakimi
podejmuje si suszne przedsiwzicia, by pod Jego znakiem
wyszlachetniaa ojczyzna i by pod Jego auspicjami sprawdzio
si to, co powiedzia Petrarka:
Virtu contro a furore
Prendera l'arme, et fia el combatter corto:
Ch l'antico valore
Nell' Italici cor non e ancor morto.6
Myl tego czterowiersza jest nastpujca:
Wynik sprawiedliwej walki, podjtej przeciw brutalnej
przemocy, bdzie pomylny, gdy nie wygasa jeszcze
starodawna moc ducha woskiego. Petrarka, Italia mia.

Nota od Wydawcy
Posta i dzieo Machiavellego otacza gruba warstwa odrazy, a
przede wszystkim niezrozumienia: makiawelizm w jzyku
potocznym jest synonimem przewrotnoci i obudy.
Jak pisze K. T. Toeplitz "makiawelizm /.../ w prawdziwym
swoim wymiarze a wic taki, jaki wynika on naprawd z
lektury pism Niccolo Machiavellego, nie za jakim go
preparuj jego przeciwnicy, a jeszcze czciej ci, ktrzy po
prostu Makiawela nigdy nie czytali, a wic makiawelizm
prawdziwy jest testem. Jest testem dotyczcym stosunku
czowieka do przeywanej przez niego historii i stosunku
czowieka do prawdy, ktra jest przykra, a przynajmniej
niezbyt pochlebna dla ywionych przez nas wyobrae.
Francis Bacon trafnie powiedzia, e "powinnimy by
wdziczni Machiavellemu i podobnym mu pisarzom, ktrzy
otwarcie i bez niedomwie pisz o tym, jak ludzie postpuj,
a nie jak postpowa powinni". Jake trudno jednak o
podobn wdziczno wobec autora, ktry otwarcie pisze, e
"ludzie prdzej puszczaj w niepami mier ojca ni strat
ojcowizny", albo ktry, porwnujc warto mioci i strachu
jako narzdzi sprawowania rzdw, powiada, e "mio
trzymana jest wzem zobowiza, ktry ludzie, poniewa s
nikczemni, zrywaj, skoro tylko nadarzy si sposobno
osobistej korzyci, natomiast strach jest oparty na obawie
kary; ten wic nie zawiedzie nigdy."
4"Mwi si wam, e dla waszego pastwa jest najlepiej i
najkorzystniej nie miesza si do naszej wojny; ot co do
tego rzecz ma si wprost przeciwnie, gdy nie wmieszawszy
si, staniecie si nagrod zwycizcy, ni na ask, ni saw nie
zasuywszy." Liwiusz, XXXV, 48.

5"sprawiedliw bowiem jest wojna dla tych, dla ktrych jest

konieczna, i bogosawiony jest or, jeli tylko w nim caa
spoczywa nadzieja". Liwiusz, IX, 1.