Stany Zjednoczone przoduj w demokratycznych rozwizaniach, upominaj si o wolnoci i prawa dla narodw, nios pomoc humanitarn i orn w sytuacjach kryzysowych, s wzorem dla innych. Przez ponad p wieku pastwo z gwiadzistym sztandarem jest wiatowym gwarantem wolnoci politycznej i ekonomicznej. Jak to si stao, e kraj peryferyjny, w nieodlegej przeszoci sabo zaludniony, dawiony dominacj kolonialn, przeobrazi si w niekwestionowanego lidera wiata, w supermocarstwo? Jakie czynniki wywoay tak niebywa metamorfoz obszarw pogranicza? Od czasw wielkich odkry geograficznych Europejczycy patrzyli z wyszoci na reszt wiata, dominujc na wszystkich kontynentach. Sytuacja zmienia si ostatecznie w XX wieku, w czasie I wojny wiatowej, gdy Europa oddaa prym Stanom Zjednoczonym. Jeszcze w XVII wieku Ameryka aciska dystansowaa pod wzgldem zasobnoci Ameryk Pnocn. Zoto i srebro Meksyku oraz Peru, drzewa farbiarskie, diamenty i zoto Brazylii czyniy z hiszpaskich i portugalskich najedcw zdobywcw fortuny. W tym czasie angielscy osadnicy kontynentu pnocnoamerykaskiego mogli wydawa si ofiarami losu, karczujc las pod swe prymitywne osady i wiodc surow, pen niewygd egzystencj, walczc o przetrwanie z siami natury i Indianami. Jednak zamoniejsza i ludniejsza Ameryka aciska w nastpnych wiekach zostaa zdystansowana przez USA i Kanad, pozostajc daleko w tyle, pomimo wdroonych wspczenie procesw modernizacyjnych. Jak do tego doszo? Panuje obiegowa opinia, e zamono i powodzenie spoeczestwo amerykaskie zawdzicza niezwykle zasobnym bogactwom naturalnym. Nie jest to prawd. Owszem, dostatek zasobw sprzyja rozwojowi, lecz w przypadku USA nie by to czynnik decydujcy. Na planecie Ziemia jest wiele obszarw bardziej lub rwnie hojnie wyposaonych przez matk natur, a jednak zamieszkujce tam spoecznoci wcale nie stay si z tego powodu bogatsze i szczliwsze. S wrcz liczne przykady regresu i nieszcz, szczeglnie gdy le zarzdza si zasobami lub ich eksploatacja przynosi korzyci tylko oligarchom. Ameryka aciska stanowi typow ilustracj opisywanego zjawiska. Zatem, co lego u podstaw sukcesu Stanw Zjednoczonych? Przysze Stany Zjednoczone wziy swj pocztek na prawie bezludnych obszarach pogranicza. Byy tam ogromne przestrzenie yznej, dziewiczej ziemi, o klimacie sprzyjajcym rolnictwu oraz rozwoju przemysu, bogatym w zoa skadnikw do rozwoju metalurgii, z mnstwem lasw, a take z wgla, energii wodnej, z ropy naftowej, rud miedzi. Wybrzea morskie miay liczn moliwo zakadania portw, wielkie rzeki jak Missisipi sprzyjay transportowi wodnemu, a rozlege rwniny nie utrudniay komunikacji. Jedyn barier midzy Grami Skalistymi a Atlantykiem stanowiy Appalachy. Jednak i tu przecze oraz przeom rzeki Hudson oraz paski teren rozcigajcy si a do Wielkich Jezior sprzyja komunikacji. Pod tym wzgldem obszar ten mia wicej szczcia ni inne czci Nowego wiata. Meksyk na przykad stanowi skomplikowan ukadank gr, paskowyw i pusty- ma miejsca do osiedlania si, ale trudne je ze sob poczy. Brazylia z kolei to
obszar tropikalny i podzwrotnikowy, z trudno dostpnym obszarem Amazonii. Jedynie
Argentyna ma dogodnie uksztatowan powierzchni, lecz brakuje jej podstawowych surowcw a imigracj dugo do tego kraju hamowano. Zasoby naturalne i dogodne drogi transportu i komunikacji day podstaw do rozwoju przyszych Stanw Zjednoczonych. Skoro wspomniano o imigracji, to niezmiernie istotnym czynnikiem warunkujcym rozwj gospodarczy s ludzie i co sob prezentuj. Ziemia dostarczy plonw pod warunkiem, e bdzie komu na niej pracowa. Intensywno osadnictwa w 13 kolonach angielskich wynikaa z dziaalnoci samych kolonistw. Trzonem pionierw Nowej Anglii stali si purytanie, ktrzy uciekali z Europy przed represjami. Najsynniejsza grupa przybya w 1620 r. na statku Mayflower. Przed zejciem na ld spisano umow normujc zasady funkcjonowania nowej osady w duchu braterstwa, rwnoci, prostoty i przedsibiorczoci. Osadnikom przywiecaa wiara w ustanowienie nowego sprawiedliwego wiata. Zerwano z feudalnym porzdkiem, w ktrym spoeczestwo skada si z garstki uprzywilejowanych wacicieli ziemskich i ogromnej masy ubogich, zalenych i pozbawionych wolnoci chopw. Zastpiono go systemem wacicielskim, pozwalajcym osadnikom otrzyma kawaek yznej ziemi prawie za darmo. Tania ziemia stanowia magnes przycigajcy pionierw ze Starego Kontynentu. Nabywajcy ziemi stawali si farmerami, prawnymi wacicielami, czujcymi swoje prawa. Przybywajcy aby utrzyma farm musieli si wykaza pracowitoci, zapobiegliwoci i energi. Inni nie radzili sobie. Taki system sprzyja innowacjom i by wydajny. Maa liczba ludnoci na ogromnych obszarach powodowaa take brak rk do pracy, co sprzyjao wysokim pacom. Spoeczestwo kolonistw, zoone z drobnych posiadaczy i stosunkowo dobrze opacanych robotnikw, stao si kolebk demokracji i przedsibiorczoci. Rwno umacniaa poczucie wasnej godnoci, ambicj, zadziorno i indywidualizm, gotowo do wejcia na rynek i konkurowania na nim. Wkrtce kolonici brytyjscy przeprowadzili rewolucj, ktra bya wynikiem zrodzonej w koloniach wolnociowej ideologii i inicjatywy politycznej. Wybrali i zdefiniowali obchodzce ich kwestie, rzucili wyzwanie wadcom, wywoali konflikt, a kiedy wygrali walk o niepodlego, mieli ju poczucie tosamoci, aspiracje gospodarcze oraz cel narodowy. Niewiele brakowao, by z 13 kolonii powstay odrbne pastwa, jednak zdoano wypracowa mechanizm czcy wspprac w ramach jednego organizmu pastwowego z zachowaniem suwerennoci poszczeglnych czonkw zwizku. Ukoronowaniem tych procesw byo objcie urzdu przez pierwszego prezydenta Stanw Zjednoczonych w 1789 r. Spoeczestwo kolonistw potrafio wykorzysta dla dobra wsplnego potencja wszystkich elementw skadowych, a jednoczenie uszanowa odrbno kadego z nich. Mae, rodzinne farmy sprzyjay rozwojowi technicznej samowystarczalnoci i mentalnoci majsterkowicza, potraficego wszystko naprawi. Gospodarstwa miay swoje warsztaty i udoskonalenia. Pomysowoci zawdziczano wygod i wiksze dochody, take status i presti w lokalnej spoecznoci. Nowe technologie rewolucji przemysowej szybko przyjmoway si w Stanach Zjednoczonych. Importowano i kopiowano modele europejskich urzdze i maszyn, sprowadzano wysoko kwalifikowanych rzemielnikw i wynalazcw kuszonych wysokimi pacami. Doprowadzio to do niezwykej sytuacji, gdy w latach
dwudziestych XIX w. Stany Zjednoczone pod wzgldem produktywnoci przemysu zaczy
znacznie wyprzedza najwikszy warsztat wiata, czyli Wielk Brytani, niedawnego suwerena. Byo to nadzwyczajne osignicie na ktre zoyy si dziaania przedsibiorcw, wynalazcw i wysoko wykwalifikowanej siy roboczej. System farm ksztatowa si w stanach pnocnych i rodkowych. Na poudniu prosperoway wielkie plantacje tytoniu i baweny, utrzymujce si z pracy niewolnikw, sprowadzanych przymusowo z Afryki. Plantacje przynosiy dochody tylko nielicznym wacicielom, a ich sposb gospodarowania by sprzeczny z duchem demokracji i innowacyjnoci. W poowie XIX w. pogbiaa si przepa midzy rolniczym Poudniem a uprzemysawiajc si Pnoc i zaostrza spr midzy abolicjonistami, przeciwnymi niewolnictwu, a obrocami status quo. Plantatorzy liczyli na ekspansj swoich upraw na bezkresnych terenach zachodniego pogranicza. Obie strony znajdoway argumenty, take religijne dla obrony swych racji. Narasta konflikt, ktry w drugiej poowie XIX w. przerodzi si w wojn spowodowan wystpieniem z USA, 11 stanw Poudnia i utworzeniem przez nie odrbnego pastwa - Skonfederowanych Stanw Zjednoczonych. Dla Konfederacji bya to wojna o uznanie jej suwerennoci, dla Unii - o ratowanie jednoci pastwa i zniesienie niewolnictwa. Unia odniosa zwycistwo. Miaa wicej ludzi i poczucie moralnej susznoci. Niewolnictwo zniesiono. Zamano i odrzucono ostatnie bariery dla innowacyjnoci gospodarki, kraj zacz poda drog wolnoci i demokracji, ku nowoczesnoci. Wysokie pace stanowiy bodziec sprzyjajcy zastpowaniu pracy przez kapita, ludzi przez maszyny. Rozwj rolnictwa na rodkowym zachodzie zosta wsparty przez zastosowanie i upowszechnienie rewolucyjnej konstrukcji z 1854 r. w postaci pompy gbinowej napdzanej przez wiatrak. Duym uatwieniem sta si rwnie wynalazek drutu kolczastego w 1874 r., ktry rozwiza problem wielkich stad byda i upraw rolinnych. Mechanizacja procesu produkcji rolnej, spowodowaa uzyskiwanie przez mae farmy znacznych nadwyek ywnociowych, umoliwiajcych eksport. Jednake najbardziej charakterystyczn i najbardziej decydujc innowacj okaza si sposb produkcji, zawierajcy w sobie elementy standaryzacji. Bya to reakcja na niedostatek siy roboczej i jej wysokie koszty. Standaryzacja bya sposobem na uproszczenie zada i zwikszenie produktywnoci, kosztem marnowania materiau. Na rozrzutno Ameryka moga sobie pozwoli, za to musiaa oszczdza czas i si robocz. Dziki temu wybudowanie domu ze standaryzowanych materiaw przestao wymaga specjalnych kwalifikacji. By to dopiero pocztek, gdy standaryzacja zacza obejmowa coraz rozleglejsze dziedziny gospodarki. Standaryzacja wymusia dokadno, aby wszystko do siebie pasowao i dziaao. Pienidze i rynek dyktoway denie do wymiennoci czci. Musiay pojawi si precyzyjne maszyny i narzdzia, wietnie naleao zaplanowa i zsynchronizowa proces technologiczny. Kada technologia stawaa si progiem do nastpnej. Zegary i strzelby utoroway drog zegarkom i maszynom do szycia. Z kosiarek i niwiarek powstay kombajny. Z rowerw rozwiny si samochody. Maszyny, ktre wynaleziono, z atwoci znajdoway i inne zastosowania. System amerykaski ustanowi normy produktywnoci dla reszty uprzemysowionego wiata. W epoce podboju pogranicza w XVIII i XIX w. oraz w latach nastpnych moliwoci techniczne byy prawie nieograniczone, a
przemys amerykaski kroczy od jednego sukcesu do drugiego. Powodzenie pogbiay
kwalifikacje ludzi, ich ciekawo, wykazywanie inicjatywy, poczucie odpowiedzialnoci obywatelskiej, entuzjazm, zrnicowanie oraz powszechny pragmatyzm. Zadanie uatwiaa optymistyczna, otwarta kultura spoeczestwa obywatelskiego. Ju w latach siedemdziesitych XIX w. gospodarka amerykaska staa si najwiksz na wiecie, a najlepsze lata miaa jeszcze przed sob. W 1913 r. USA produkoway dwa i p raza wicej ni Wielka Brytania czy Niemcy, cztery razy wicej ni Francja. Amerykaski PKB przewysza brytyjski o 20%, francuski i niemiecki o blisko 80%. Triumfy wicia masowa produkcja. Dziki niej, zwykli ludzie mogli aspirowa do posiadania dbr trwaych, dotychczas zastrzeonych dla bogatych i dobrze urodzonych. Powszechnie dostpne stay si takie dobra jak zegary i zegarki, pralki, lodwki, telefony, odbiorniki radiowe i telewizyjne, a nade wszystko samochody. Zostao to uatwione przez zakup na raty, kredyt konsumencki, prawo do zwrotu i wymiany. Dziki wolnoci i pragmatycznej przedsibiorczosci Ameryka staa si niezwykle wydajna. Masowa konsumpcja urzeczywistnia masow produkcj i jej wysok rentowno. Powodzenie ekonomiczne sploto si z doskonaleniem demokracji i wolnoci. Arkadia zostaa urzeczywistniona! W dorocznym rankingu krajw ogoszonym przez wiatowy Orodek Konkurencyjnoci w Lozannie gospodarka amerykaska zostaa oceniona jako najbardziej konkurencyjna na wiecie. Tak jest co roku, niezmiennie od lat. Posiadajc niezwykle innowacyjn, wydajn i dochodow gospodark, Stany Zjednoczone stanowi obiekt westchnie reszty wiata. Pragmatyzm i umiowanie wolnoci, wartoci demokratyczne uczyniy ze spoeczestwa amerykaskiego wiatowego lidera. S z tego powodu obiektem podziwu, ale take zazdroci. Zazdronicy, wrogowie i kontestatorzy nawet przekornie twierdz, e Ameryka jest zbyt militarystyczna, nawet tyraska, faszywie liberalna i przywaszcza sobie zasoby planety, marnotrawic je w szale rozpasanego konsumpcjonizmu. Jednak pozostaje poza wszelk dyskusj, e w zasadzie nie ma dziedziny aktywnoci ludzkiej, w ktrej Amerykanie nie wyznaczaliby nowych rubiey lub nie byliby w cisej czowce. Wystarczy spojrze na listy laureatw Nagrody Nobla, na ktrych przewaaj obywatele pastwa dwch oceanw. Stany Zjednoczone, dominuj w wiecie nie tylko z racji siy swej gospodarki i potgi militarnej, lecz take dziki prestiowi swych wartoci, instytucji i kultury. Dla spoecznoci midzynarodowych USA s instancj odwoawcz. Si Ameryki jest jej prawo oraz spoeczestwo bdce tyglem rnych nacji. Reszta wiata, czy tego chce, czy nie, chonie american way of life a kultura amerykaska wyznacza nowe trendy. Tak jest ju od ponad 100 lat.