Biblioteka Aleksandryjska

Stosunkowo niewielkie pastwo w Afryce, Egipt, by jedynym

krajem w ktrym znajdoway si a dwa cudy staroytnego wiata:
piramida Cheopsa w Gizie i wspaniaa wielka latarnia morska na wysepce
przy porcie stoecznej Aleksandrii poczonej z nim grob. Piramida to
jedyny cud, ktry dotrwa do naszych czasw. Latarni zbudowali dwaj
pierwsi genialni Ptolomeusze; byli oni take twrcami najwikszego cudu
staroytnoci ktry nie znalaz si na licie, Biblioteki Aleksandryjskiej.
By to depozyt kompletnej wiedzy, sztuki, odkry staroytnej zachodniej
cywilizacji w formie zapisanych zwojw papirusowych. Nie znamy ich
liczby, przypuszcza si e byo ich ponad p miliona, niektrzy badacze
twierdz e nawet i milion. Nie znamy wielu szczegw dotyczcych
budynkw bibliotecznych i samego zbioru, ale to co dotaro do nas za
porednictwem dokumentw historycznych jest tak nietypowe i w tak
wielkiej skali, e wprost szokujce. Obok biblioteki pierwsi Ptolomeusze
zbierali ciekawe eksponaty tworzc Museion czyli pierwsze wielkie
profesjonalne muzeum wiata staroytnego
Ptolomeusze na tronie egipskim
Zaoycielem Aleksandrii by sam
Aleksander Wielki, zwany take
Aleksandrem Macedoskim, twrca
najwikszego imperium czasw
staroytnych ktre rozcigao si od
Sycylii przez wspczesn Grecj,
Macedoni, wikszo wysp Morza
rdziemnego, wspczesn Turcj, Azj
Mniejsz, cz terenw dawnych
azjatyckich republik radzieckich a po
Indie. Aleksander zmar nagle w roku 332
przed nasz er w wieku 33 lat. Jego
generaowie, czyli diadochowie, prbowali
pocztkowo utrzyma imperium w caoci.
Byo ich wielu, najbardziej znanymi z nich
to Kassander, Seleukos, Lysimachos,
Antygon, Ptolemeios. Pomys by nie do utrzymania. Zacz si podzia
imperium midzy nich, cige wojny, granice zmieniay si szybko jak w

kalejdoskopie. Do wczenie wycofa si z tych rozgrywek Ptolemeios

mianujc si wadc, czyli faraonem Egiptu - znany jest jako Ptolemeusz I
Soter. To by najwybitniejszy wadca dynastii Ptolemeuszw, ktra
rzdzia Egiptem, i w pewnych okresach kilkoma innymi krajami, przez
trzysta lat a do roku 30 p.n.e., roku samobjstwa synnej Kleopatry VII,
ostatniej krlowej Egiptu i jej ostatniego kochanka Marka Antoniusza. Gdy
inni diadochowie walczyli o due obszary byego imperium, Ptolemeusz
bez rozgosu powiksza swe posiadoci o mae tereny rolnicze lub
bogate w zasoby naturalne: Cypr, dwa nizinne pasma Syropalestyny
zwanej pniej Lewantem, cignce si nad Morzem rdziemnym, a
drugi pas przy Morzu Martwym, Jordanie, Jeziorze Galilejskiim a pod
Damaszek, oraz poudniowo-wschodni cz dzisiejszej Turcji.
Przywaszczenie sobie terenw Syropalestyny wywoao dugoletni wojn
z Seleucydami, dynasti ktra wadaa najwikszymi poaciami dawnego
imperium: rodkow czci obecnej Turcji ,czci Azji Mniejszej na
pnoc od Eufratu, a po poudniowo-zachodnie tereny Azji. Wojny o
utrzymanie krlestwa prowadzi syn Sotera na tronie Egiptu, Ptolemeusz
II Filadelfus, czowiek uczony niezbyt sprawny wdz, ale jego generaowie
zdobyli dla kraju tereny dzisiejszego Sudanu z bogatymi zoami zota, i
gdzie armia egipska zaopatrywaa si w potn bro bojow, czyli sonie
wojenne. Jego wspomniany ojciec i syn Ptolemeusz III Eugetes
(Dobroczyca) - wspaniay wdz ktry upokorzy Seleudydw dochodzc
w swoich podbojach a do Babilonu - stworzyli dobrze zarzdzane bogate
pastwo, a ich stolica Aleksandria przez ponad p tysiclecia staa si
najwaniejszym orodkiem cywilizacyjnym czasw staroytnych Europy,
Azji Mniejszej i Egiptu. Ta trjka faraonw rzdzia krajem przez cae
stulecie. Po nich, przez prawie dwiecie lat, w Egipcie nastpi okres
wielkich zawirowa wewntrznych, walki o wadze, czsto dzieci
mianowano faraonami - nie doyway wieku dojrzaego mordowane przez
pretendentw do tronu. Prawie wszyscy ci faraonowie nosili imi
Ptolomeusz, a krlowe czy ksiniczki najczciej imi Kleopatry. Brat
Kleopatry VII, to ju Ptolemeusz XIII, jedenastolatek, gdy sta si jej
mem, (utopi si w Nilu uciekajc przed armi Cezara, ktry zjawi si
tu, by nie pozwoli maolatowi odsun od tronu jego kochank
Kleopatr). Jej nastpny m to przyrodni brat, Ptolemeusz XIV, ktrego
Kleopatra rozkazaa zamordowa. Ostatnim, pitnastym Ptolomeuszem
by jej i Cezara maoletni syn znany pod pseudonimem Cezariona (may
Cezar). Wadz w imieniu syna sprawowaa przez jaki czas, oczywicie,

jego matka. Kleopatra bya nie tylko pikn kobiet, ale sprawnym
faraonem jak trzej pierwsi pradziadowie z jej dynastii, niestety przegraa
swe szanse, gdy po morderstwie Cezara wspomagaa militarnie Marka
Antoniusza w walce z pniejszym pierwszym cesarzem rzymskim
Oktawianem Augustem. Po ich samobjczej mierci cesarz nakaza
zgadzi ostatniego z Ptolomeuszw, Cezariona. Ocaaly crki Kleopatry I
Marka Antoniusza, bo nie byy agroeniem dla jego wadzy.
Egipt od tego czasu rzdzony przez Rzymian sta si oczkiem w
gowie cesarzy, bo ten bogaty kraj finansowa w duym stopniu swym
zotem potrzeby cesarstwa, szczeglnie wojny i utrzymanie legionw i by
szpichlerzem Rzymu.
Powstanie i rozwj synnej biblioteki

Wszyscy trzej pierwsi Ptolomeusze byli ludmi wyksztaconymi,

otaczali si naukowcami i artystami. Dwa wydarzenia byy u rda
genezy biblioteki. Do Egiptu z Grecji przenis si jako wygnaniec ze
swym duym zbiorem manuskryptw Demetriusz z Faleronu. Przyj go
na swj dwr jego przyjaciel Ptolemeusz I byli oni wspuczniami i
wychowankami najwikszego filozofa staroytnoci, Arystotelesa, a take
przyjacimi Aleksandra Wielkiego, ktry razem z nimi by przez jaki czas
pod kuratel filozofa. Demetriusz zamieszka w paacu faraona, tu
zdeponowa swoje zbiory.

Ci dwaj ludzie stali si wprost fanatykami w powikszaniu tego

pierwszego zbioru. To by zalek najwikszej w wiecie staroytnym
biblioteki. Na pocztku swych rzdw Ptolemeusz odkry e gwny
poborca podatkw okrada pastwo i zgromadzi dla siebie przeogrom
sum 8,000 talentw, w przeliczeniu na dzisiejsz walut to miliary
dolarw. Kaza go umierci, a pienidze posuyy midzy innymi na
kupno manuskryptw. Zapisane zwoje byy bardzo drogie, bo po pierwsze
cho materia pisemny by darmowy, pochodzi z dziko rosncych trzcin
papirusowach nad Nilem, wyprodukowanie z jego miszu czego co
przypominao stron papieru byo bardzo pracochonne, poza tym kady z
utworw by najczciej jedynym egzemplarzem nad ktrym autor czy
skryba wasnorcznie kaligrafowali tekst przez miesice czy lata. Na
rne sposoby zdobywano zwoje manuskrytw: kupowano je, kradziono,
rabowano biblioteki Egiptu i podbitych krajw, statki przybijajce do
portu przeszukiwano, a gdy znaleziono jaki rkopis rekwirowano go.
Gdy Ptolemuesz II chcia mie w swych zbiorach oryginay trzech
dramaturgw greckich: Sofoklesa, Eschylosa i Euripidesa, poprosi o
czasowe wypoyczenie utworw od ich wacicieli by je skopiowa;
zgodzono si na to po otrzymaniu bardzo wysokiej kaucji. Gdy dotary
one do Aleksandrii zawiadomiono Ateczykw e zwoje zostan w
Egipcie, a kaucj mog sobie zatrzyma. Dziki tej bibliotece, ktra w
do niedugim czasie staa si najbogatsz skarbnic wiedzy, kultury,
posiadaa wszystko, czy prawie wszystko z caego spisanego dorobku

cywilizacyjnego owych czasw, Aleksandria staa si centrum

cywilizacyjnym na przeomie er. Takiej drugiej instytucji nie byo ani
przed ni ani po niej. Od tej pory prawie kady uczony, pisarz czy artysta
z ssiednich krajw zjawia si tu i korzysta z tego zbioru. Za to trzeba
byo paci albo depozytem dziea, ktre tu powstao, albo oddaniem go
do skopiowania. Ten okres dominacji cywilizacyjnej tego miasta i kraju
trwa przez ponad p tysiclecia. Do szybko paac faraona sta si za
ciasnym by pomieci bibliotek i muzeum.
Pierwszy uniwersytet staroytnoci w bibliotece

Tak mg wyglda wykad w Bibiotece Aleksandryjskiej

Ptolemeusz II buduje przy paacu znajdujcego si w dzielnicy

Brucheon, czyli w krlewskim destrykcie miasta, duy komplets
budynkw, ktry sta si nie tylko skadnic zbiorw, ale tu zrodzia si
wysza szkoa, ktr mona nazwa pierwszym uniwersytetem wiata
zachodniego. W budynkach poczonych ze sob byo wiele
pomieszcze. Kade z nich posiadao wielk aul, miejsce zebra i
konferencji, na cianach ktrej zamontowano pojemniki na zwoje. Do niej
przylegay mniejsze pokoje suce jako sale wykadowe lub miejsca
dyskusji. Byy w w tych pomieszczeniach take mae wnki, ktre peniy
role gabinetw profesorw czy naukowcw. W kadym z tych duych
pomieszcze gromadzono materiay i kade byo przeznaczone
odrbnemu dziaowi wiedzy czy kultury. Tych pomieszcze byo
przynajmniej dziesi, byy to faktycznie miejsca wydziaw
uniwersyteckich. A wic by wydzia filozofii, medycyny, literatury,

astronomii, matematyki, fizyki, biologii, wiedzy rolniczej, retoryki,

dramatu, poezji i kilka innych. Kompleks ten wyposaony by w
laboratoria, obserwatoria, ogrd botaniczny, nawet zoo. Na zewntrz
znajdowaa si witynka muz, bogi opiekunek sztuki, literatury i nauki ,
od ich nazwy stworzono nazw i wspomnian instytucj, muzeum. Nie
zapomniano o filozofach: staroytni filozofowie greccy byli
perypatetykami, czyli spacerowiczami - dyskusje odbyway si najczciej
w trakcie spacerw w ogrodach lub parkach. Oczywicie nie zapomniano
i tu o tym by przy ich wydziale taki park zaoy. Nie wiemy czy
muzeum pozostao w paacu, czy przeniesiono go do specjalnego obiektu,
czy te znajdowao si na terenie bibioteki-uniwersytetu. Budynki byy
wykoczone marmurem, by estetycznie upodobniy si do budynkw
paacowych. Cay ten kompleks by santuarium pokoju, ciszy i wysiku
intelektualnego w czasach burzliwych, co podkrela wyryta inskrypcia
przy wejciu gwnym Sanatorium myli. Ten obiekt opisa w roku 250
p.n.e. tak, jak to tu przestawiem, najsynniejszy z bibliotekarzy tej
instytucji, Kallimach z Cyreny. Budynki i wikszo zbiorw s dzieem
dwch pierwszych Ptolomeuszy. Trzeci z nich nie chcia by gorszy: w
czasie swych wypraw wojennych zebra pokany zbir dzie, okoo wier
miliona, i umieci go w wityni boga Serapisa, obiekcie znanym pod
nazw Serapeum, lub w jzyku greckim Serapeion. Od tej pory wielk
bibliotek nazywano matk, a mniejsz, umieszczon w wityni, crk.
Faktycznie bya to jedna biblioteka w dwch rnych kompleksach
miasta.
Biblioteka i jej najwaniejsi uytkownicy
Ze zbiorw Biblioteki Aleksandryjskiej korzysta Arystarchus z Samos
(310-ok. 230 p.n.e.) i prawdopodobnie tu doszed do wniosku, e Soce
znajduje si w centrum systemu sonecznego, a Ziemia kry wok
niego. Nawet prbowa ustali wielko Ziemi, jej ksiyca i Soca oraz
odlego tych cia niebieskich od siebie, ale w tych obliczeniach by
bardzo daleko od rzeczywistoci. Pomys ten by w owych czasach wprost
rewolucyjny, uznano go za twr fantazji, poszed w zapomnienie. Tu, w
tym miejscu Eratostenes (276-174 p.n.e.) doszed do wniosku, e Ziemia
nie jest jakim paskim bytem, lecz ma form kuli, stosujc bardzo
skomplikowane obliczenia astronomiczno-geometryczne, potrafi ustali
jej obwd i niewiele si pomyli w tych obliczeniach. By te bliej prawdy
w odlegociach tych trzech cia niebieskich od siebie. Chyba do dzi nie

udao si definitywnie ustali, czy Kopernik zna te odkrycia, ale choby i

zna, to co zaofiarowa wiatu byo nowe i genialne. Na przeomie wiekw
IV i III Euklides stworzy w tym miejscu podstawy geometrii, ktre do
dzisiaj obowizuj. Tu Archimedes w III wieku starej ery zbudowa
podstawy nauk matematycznych i inynieryjnych. Gdy na przeomie er
Egipt sta si czci Imperium Rzymskiego, ycie intelektualne w
Aleksandrii cigle kwito.

Wykad Galena z anatomii

Tu studiowa medycyn jeden z dwch najwikszych genialnych

lekarzy i fizjologw czasw staroytnych, Galen (129-ok. 200 n.e.)
innym by Hipokrates, ktry y na terenie obecnej Grecji p tysica lat
wczeniej. Tu tworzy najsynniejszy przedstawiciel neoplatonizmu Plotin
w drugiej poowie III wieku nowej ery. Tu podejmowano si przy pomocy
tej filozofii stworzy teologi wiata pogaskiego, tu ydowski teolog i
filozof Filo wyprzedzi redniowiecznego Maimonidesa w prbie
usystematyzowania Judaizmu. Tu powstay podwaliny teologii
chrzecijaskiej stworzone przez Klemensa z Aleksandrii i jego ucznia,
genialnego Orygenesa, tu y i funkcjonowa Ariusz, ktry zdawa sobie
spraw, e najwiksz trudnoci w rozprzestrzenianiu Chrzecijastwa
jest wiara w trzy osoby boskie dla pogan to nie monoteizm, ale cigle
politeizm. Uzna wic, e Chrystus i Duch wity to nie Bogowie, lecz

twory boe. Ariusza potpiono jeszcze zanim uchwalono na pierwszym

synodzie powszechnym w Nicei w roku 325 dogmat o Trjcy witej, czyli
o istnieniu trzech osb w jednej boskiej naturze, a pniej jeszcze kilka
razy sobory odcinay si od jego tez. Historia potwierdzia
przypuszczenia Ariusza, bo wikszo nawrconych na wiar
chrzecijask plemion germaskich przechodzio na ono Kocioa nie
bezporednio, ale poprzez arianizm. Orygenes podpad hierarchii
kocielnej twierdzeniem, e pieko jest miejscem tymczasowego pobytu
dusz, to miejsce nie ich kary, ale oczyszczenia z grzechw, i e
ostatecznie wszyscy ludzie bd zbawieni, bo trudno wyobrazi sobie, by
Bg poddawa wiecznej karze swoje ukochane dzieci. Orygenes by tak
wielkim autorytetem w wczesnych czasach, e nie odwaono si go
wykl, potpiono jedynie trzysta lat po jego mierci tez o subordynacji
Chrystusa Bogu Ojcu, dlatego spalono jego dziea.
Ostatni wielk uytkowniczk, opiekunk zbiorw bibiliotecznych
oraz profesorem matematyki i astronomii w akademii mieszczcej si na
terenie bilioteki bya poganka Hypatia zamordowana na ulicach miasta
przez chrzecijaskich fanatykw religijnych w roku 415.
Dzieje budynkw bibliotecznych i ich zbiorw
Od aleksandryjskiej burzy
mzgw wrmy do zagroe
ktre w owym czasie dotkny
budynki biblioteczne, ale przede
wszystkim mieszczce si w nich
zbiory. Nie znamy caej prawdy,
dokumenty historyczne przekazay
nam tylko niektre jej epizody.
Przypuszcza si e w okresie
zawirowa politycznych na
przestrzeni dwustu lat po trzech
pierwszych Ptolomeuszach byy jakie problemy w tym zabytku
cywilizacji, ale pierwsze potwierdzone historyczne wydarzenie w tym
miejscu, to poar biblioteki. By to rok 48 p.n.e. kiedy Cezar zjawi si na
czele swej floty w porcie Aleksandrii, by zwrci tron Kleopatrze, ktra
musiaa opuci Egipt i schroni si w Palestynie, w czasie wojny o tron ze
swym bratem, mem, cigle jeszcze chopcem, a faktycznie z jego

opiekunami. Cezar w obawie przed atakiem w nocy poleci zapali

pochodnie na swych statkach. By silny wiatr, ktry spowodowa poar. Co
spono nie wiemy, czy caa dzielnica krlewska, czy tylko bibioteka, czy
moe znajdujca si najbliej brzegu skadnica biblioteczna zawierajce
materiay jeszcze nieskatalogowane i nie dodane do staych zbiorw.
Jedno e zrde historycznych padaje, e spono wtedy 400 tysicy
zwojw. Wtpi, czy a tyle, bo inne rda tego nie potwierdzaj, a
wiemy e staroytni lubili przesadza. Logiczny wniosek z tego moe by
taki, e nie tylko budynki pony, ale i zwoje, i tych zniszczonych byo
duo, czy nawet bardzo duo. Ta wielka liczba take pozwala domyla
si, e nie tylko skadnica biblioteczna moga ucierpie, bo tam nie
mogo by tysicy zwojw, mona wydedukowa e pomienie dostay
si take do bilioteki-uniwersytetu, ale trzeba przypuszcza, e budowla
ta nie spona doszcztnie, bo tu cigle, ju w czasach rzymskich przez
nastpne kilkaset lat znajdowao si centrum kulturalne staroytnego
wiata.
Jeli kto nie wierzy moim sowom o przesadnych liczbach
podawanych w staroytnoci, prosz otworzy Bibli Starego
Testamentu, ktra podaje, e do walk staway oddziay wojownikw
liczebniejsze ni caa ludnoci kraju czy plemienia, a szczytem tej
przesady jest wiek Matuzalema, ktry mia y 969 lat. Twrca Ksigi
Rodzaju chcia powiedzie, e y dugo, bardzo dugo jak na owe czasy,
moe do blisko stu lat, a e by na tyle rozgarnity, e umia nie tylko
dodawa, ale i mnoy, wic pomnoy realny wiek przez, powiedzmy,
dziesi, kocwki nie zaokrgli, by jego wiadectwo wydawao si
bardziej przekonywujco.
Moemy przypuszcza, e ten poar nie obj Serapeionu, bo gdy
pod koniec IV wieku, a take pod koniec swego ycia cesarz Teodozjusz
Wielki swym dekretem o jedynej dozwolonej w cesarstwie religii,
Chrzecijastwie, wzmg natenie walk religijnych, patriarcha Teofil w
roku 391 zorganizowa, lub przyzwoli na atak na wspomnian pogask
wityni. Kapani bronili si dzielnie przez kilka dni, gdy tuszcza wdara
si wreszcie do wityni jej wcieko zogniskowaa si nie tylko na
obrocach, ale i na wityni. Pomnik Serapisa, wspaniay monument
liczcy 750 lat, wywleczono na ulic i rozbito toporami. Nie ma w
rdach informacji co si stao ze zwojami, moemy tylko przypuszcza,
e cz ukryto, cz zniszczono, cz rozkradziono, bo przedstawiay
du warto materialn, reszta moga zosta w przechrzczonej

wityni, lub przeniesiona do gwnej bibilioteki, bo wiemy, e duo

dzie zachowao si po tych wielkich przejciach, a pielgrzymka
naukowcw i ciekawskich do tego miejsca nie ustaa po tym wydarzeniu.
Dochowaa si take do naszych czasw opowie, e gdy w roku 642
Arabowie zdobyli Aleksandri znaleziono tam tysice manuskryptw.
Zwyciski wdz nie wiedzc co z tym znaleziskiem zrobi mia przez
posaca zapyta kalifa o jego zdanie. Odpowied brzmi mi jak usuna,
doczepiona legenda do tego faktu historycznego: kalif mia powiedzie,
e jeli te ksigi s zgodne z Koranem, s niepotrzebne, mona je spali,
a jeli s mu przeciwne, to tym bardziej trzeba je rzuci w ogie. Nie
trudno si domyle, e tego nie zrobiono. Te tysice wiadectw
historycznych czasw staroytnych rozprzestrzeniy si po caym
imperium mahometaskim i byy wiadectwem cywilizacji wiata o
ktrym zapomniano.
Renesans wiata staroytnego
Mogo ocale tylko kilka procent zbiorw aleksandryjskich, ale to
wystarczajca liczba, by pozna najwaniejsze odkrycia, myli i twrczo
literack staroytnych. Jestem przekonany i nie tylko ja, e wikszo
papirusw staroytnych, ktre dotary najpierw do uczonych arabskich, a
poprzez nich do Europy, to zwoje aleksandryjskie. W dziesitym wieku
najpierw w Persji, a potem w caym imperium muzumaskim nastpi
wielki renesans teje cywilizacji, tumaczono na jzyk arabski zachowane
dziea, dodawano komentarze, czsto dusze ni same dziea. Poprzez
Afryk Pnocn ten entuzjazm przenis si na Pwysep Iberyjski, skd
kilka wiekw pniej,przenis si najpierw do Woch, a potem do reszty
Europy Zachodniej. Tak jak wczeniej w Kordobie signito do rde gdy nie znajdowano originaw tumaczono je z powrotem z jzyka
arabskiego na jzyki oryginalne, a wic acin i grek, a nieco pniej na
jzyki wspczesne. W rzekach i ruinach odnajdowano pomniki i inne
artyfakty tej dawnej cywilizacji, narodzi si najwikszy i najbardziej
powszechny w historii Europy ruch kulturowy Renesans, inne sowo
Odrodzenie. Europa ma ogromne dugi nie tylko wobec setek genialnych
muzumaskich redniowiecznych uczonych pod wodz Awicenny i
Awerroesa, ale i trzech pierwszym Ptolomeuszy, oraz tych, co zadbali o
utrzymanie i rozpowszechnienie ich dziea przez nastpne wieki, a
przede wszystkim kuratorom zbiorw Biblioteki Aleksandryjskej.