ANNA MARTOWICZ

Association for the Promotion of Polish Language Abroad

O autorce
Anna Martowicz jest polonistk i doktorem jzykoznawstwa (Uniwersytet w Edynburgu), tumaczk, autork
programw i materiaw do nauczania jzyka polskiego jako dziedziczonego. Wsppracuje z midzynarodow
kampani Bilingualism Matters, publikuje artykuy naukowe z zakresu jzykoznawstwa, dydaktyki jzyka polskiego
jako dziedziczonego i bada nad dwujzycznoci. Bierze udzia w polskich i midzynarodowych konferencjach
jzykoznawczych. Jest czonkiem kilku jzykoznawczych towarzystw naukowych, a prywatnie rwnie mam 5-letniej
Zosi, urodzonej i wychowywanej w Szkocji.

Edynburg, 2015
Wydanie drugie, uzupenione
Wszystkie prawa zastrzeone
2015 Association for the Promotion of Polish Language Abroad

Association for the Promotion of Polish Language Abroad (APPLA, Stowarzyszenie Promocji Jzyka Polskiego za
Granic) jest organizacj non-profit zarejestrowan w Edynburgu. Organizacja powoana zostaa w celu promowania
jzyka polskiego poza granicami Polski. APPLA prowadzi kampani na rzecz przyswajania jzyka przez dzieci polskiego
pochodzenia, wspiera nauczanie w szkoach polonijnych i promuje nauk jzyka polskiego wrd obcokrajowcw.
www.appla.org
info@appla.org

Strona kampanii Podaruj dziecku swj jzyk ojczysty: www.podarujdzieckujezyk.org

SPIS TRECI
WSTP

Jakie korzyci pyn z dwujzycznoci?

Czy to prawda, e dzieci dwujzyczne zaczynaj mwi pniej?

Jakim jzykiem powinni posugiwa si rodzice w domu, rozmawiajc z dzieckiem?

Jak postpowa w przypadku dzieci, u ktrych zdiagnozowano problem w rozwoju mowy?

Czy nie lepiej, by rodzic-Polak, zwraca si do dziecka w jzyku kraju dominujcego, eby dziecku atwiej
byo funkcjonowa w rodowisku poza domem?
4
Co robi, kiedy nasz partner nie rozumie jzyka, ktrym zwracamy si do dziecka i czuje si wykluczony
z rozmowy?
7
Jak uczy w domu jzyka dziedziczonego?

W jaki sposb i kiedy wprowadza jzyk danego kraju, jeli nie jest to jzyk ojczysty adnego z
rodzicw/opiekunw?

Jak pomaga dziecku w pracy domowej?

Jakim jzykiem zwraca si do dziecka w towarzystwie innych osb?

10

Kiedy zacz uczy dziecko czyta i pisa w jzyku polskim?

10

Czy warto wysa dziecko do polskiej szkoy sobotniej/uzupeniajcej?

11

Co robi, gdy dziecko miesza jzyki?

11

Co robi, gdy dziecko odmawia posugiwania si swoim jzykiem domowym?

11

Co robi, kiedy dziecko prosi, by w szkole albo poza domem zwraca si do niego w jzyku danego
kraju?

12

Czy jzyki mniejszociowe s chronione przepisami prawnymi?

13

ZAKOCZENIE

14

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

WSTP
Kady jzyk opanowany przez dziecko to skarb. Dziecko rodzica-emigranta ma znakomite warunki
do tego, by poza jzykiem oficjalnym kraju, w ktrym przebywa, opanowa rwnie swj jzyk
dziedziczony tj. jzyk, ktry jest jzykiem ojczystym jego rodzica(w).
Jzyk dziedziczony to jzyk, ktry dziecko przyswaja w domu w kraju, w
ktrym jzyk ten jest jzykiem mniejszoci (nie jest jzykiem oficjalnym).

Jzyk polski jest jzykiem dziedziczonym dzieci urodzonych

bd wychowywanych od najmodszych lat poza Polsk.
Wasny jzyk ojczysty jest dla kadego rodzica najnaturalniejszy najatwiej jest nam wyrazi w
nim siebie i nawiza z dzieckiem peny kontakt emocjonalny, ktry jest niezbdny do
prawidowego rozwoju psychicznego. Bardzo istotna dla ksztatowania si tosamoci modego
czowieka i jego samoakceptacji jest rwnie wiadomo, e jzyk i kultura rodzicw s w rodzinie
szanowane. Powodw, dla ktrych warto dziecku podarowa swj jzyk ojczysty, jest znacznie
wicej przeczytacie o nich na nastpnych stronach broszury.
Kada rodzina jest inna i wiele jest drg do dwujzycznoci. Na kadej z nich obok wielu chwil
radoci zdarzaj si oczywicie rwnie odcinki trudniejsze. Motywacj wszelkich wyborw nas,
rodzicw, powinno by przede wszystkim dobro dziecka, a wychowanie z myl o dwujzycznoci to
bardzo dobry wybr. Nasze dzieci cae ycie zbiera bd owoce dwujzycznoci.
Niejednokrotnie miaam okazj rozmawia z dorosymi ju osobami bdcymi potomkami
emigrantw (nie tylko polskich). Nie zdarzyo si, by ci, ktrzy nie mwi w jzyku swoich rodzicw
(czy rodzica), nie aowali tego po latach. I to nie ze wzgldu na pobudki patriotyczne, ale przede
wszystkim z powodw emocjonalnych i odczucia pewnej luki w kontaktach z rodzicem, nie
wspominajc o dziadkach i dalszej rodzinie.
W trakcie prowadzonych przeze mnie warsztatw dla modych rodzicw nierzadko te spotykam si
z opiniami, e jzyk kraju zamieszkania jest przecie waniejszy i lepiej, by dzieci skupiy si na nim.
Jzyk kraju zamieszkania rzeczywicie jest bardzo wany i naley dziecku umoliwi kontakt z nim,
najlepiej nim jeszcze rozpocznie nauk szkoln, ale nic nie zastpi rodzicom naturalnoci
komunikowania si z dzieckiem w jzyku ojczystym. Tych rodzicw, ktrzy zrezygnowali z
komunikacji w swoim jzyku (bez wzgldu na to, czy by to jzyk polski czy inny) i czerpi dum z
tego, e dziecko szybko i sprawnie opanowao angielski, hiszpaski albo woski, pytam zawsze, czy
jeszcze wikszym powodem do dumy nie byoby dla nich, gdyby ich dziecko potrafio tak piknie
mwi w dwch jzykach.
Autorka
2 x jzyk = ycie2

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

Zadaniem przewodnika jest udzielenie odpowiedzi na najczstsze pytania zadawane przez rodzicw,
ktrych jzyk ojczysty nie jest jzykiem danego kraju.
Cho w wikszoci przypadkw operujemy terminem dwujzyczno, przedstawione tutaj
informacje i porady odnosz si rwnie do trjjzycznoci (wielojzycznoci).
Tekst zosta przygotowany na podstawie aktualnej, gwnie anglojzycznej literatury z dziedziny
dwujzycznoci i wzbogacony o autentyczne przykady (imiona dzieci zostay zmienione).
Pomimo rozmiarw, jakie, zwaszcza w ostatniej dekadzie, przyja polska emigracja, na rynku
wydawniczym dostpnych jest bardzo mao zwartych, rzetelnych porad w jzyku polskim
przeznaczonych dla rodzicw. Mamy nadziej, e niniejszy, krtki przewodnik cho w czci
odpowie na to zapotrzebowanie. Oddajemy go w Pastwa rce z yczeniami wielu wzruszajcych
chwil w przygodzie z dwujzycznoci.

Stowarzyszenie Promocji Jzyka Polskiego za Granic

Association for the Promotion of Polish Language Abroad (APPLA)

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

JAKIE KORZYCI PYN Z DWUJZYCZNOCI?

Z faktu bycia dwujzycznym pynie wiele rnorodnych korzyci zarwno dla samej osoby
dwujzycznej, jak i jej rodziny i otoczenia. Najwaniejsze z nich to:

korzyci dla rozwoju emocjonalnego

Zachowanie jzyka i przyswojenie dziedzictwa kulturowego obojga rodzicw odgrywaj
niezwykle istotn rol w procesie ksztatowania si tosamoci i poczucia przynalenoci
modego czowieka. Dorastanie w atmosferze poszanowania kultury i jzyka rodzicw jest
niezbdne dla samoakceptacji i budowania pewnoci siebie.

utrzymanie wizi rodzinnych

Znajomo jzyka dziedziczonego pozwala dziecku utrzyma bliski kontakt z dziadkami,
rodzin i przyjacimi w kraju.

korzyci dla rozwoju intelektualnego

Jak wskazuj wyniki bada nad dwujzycznoci prowadzone w wielu zaktkach wiata,
dwujzyczne dzieci lepiej ni ich jednojzyczni rwienicy radz sobie z planowaniem,
myleniem abstrakcyjnym i wychwytywaniem istotnych informacji, s bardziej kreatywne i
atwiej ucz si kolejnych jzykw.
Oczywicie, nie bez znaczenia jest tutaj poziom znajomoci obu jzykw. Pene korzyci
intelektualne wynikajce z dwujzycznoci dziecko czerpie wtedy, gdy oba jzyki, ktrymi
si posuguje, s rozwinite do poziomu porwnywalnego do poziomu jego
jednojzycznych rwienikw.

korzyci dla rozwoju spoecznego i kulturowego

Dzieci posugujce si biegle dwoma jzykami atwiej odnajduj si w rnych sytuacjach
spoecznych i potrafi analizowa rzeczywisto z rnych perspektyw kulturowych. S w
stanie lepiej zrozumie kultury krajw, ktrych jzykami si posuguj.
Postrzeganie wiata u osoby dwujzycznej jest w naturalny sposb bogatsze.

korzyci ekonomiczne
Znajomo dodatkowych jzykw czsto niesie ze sob rwnie korzyci zawodowe i
finansowe szerzej otwiera rynek pracy. Ponadto osoby dwujzyczne, jak ju wspomniano,
atwiej ucz si kolejnych jzykw, co stwarza ich dodatkow przewag nad osobami
jednojzycznymi.

korzyci zdrowotne
Wyniki bada prowadzonych od kilku lat jednoznacznie wskazuj, e mzg osb
wielojzycznych pniej si starzeje pniej zauwaa si u nich oznaki demencji i choroby
Alzheimera.

CZY TO PRAWDA, E DZIECI DWUJZYCZNE ZACZYNAJ MWI PNIEJ NI DZIECI JEDNOJZYCZNE?

Zdarza si, e rodzice dzieci dwu- i trjjzycznych twierdz, e ich dzieci zaczynaj mwi pniej ni
dzieci jednojzyczne. Dane statystyczne nie wskazuj jednak, by istniaa wyrana tendencja
opnienia rozwoju mowy u dzieci przyswajajcych rwnolegle dwa lub trzy jzyki. Niektre dzieci
3

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

zarwno jednojzyczne, jak i dwujzyczne zaczynaj po prostu mwi pniej ni inne. Jeli
jednak dziecko nie zaczo budowa dwuwyrazowych wypowiedzi, a skoczyo ju 2 latka, warto
profilaktycznie uda si do logopedy.
Dzieciom dwujzycznym i trjjzycznym moe nieco duej zaj opanowanie pewnych struktur
gramatycznych jzyka, ale zwykle szybko doganiaj rwienikw. Zakadajc, oczywicie, e stwarza
im si odpowiednie warunki do przyswajania obu jzykw.
JAKIM JZYKIEM POWINNI POSUGIWA SI RODZICE W DOMU, ROZMAWIAJC Z DZIECKIEM?
W przypadku, gdy oboje rodzice/opiekunowie s Polakami jzykiem polskim. Kiedy dziecko
opanuje pewne pojcia w swoim pierwszym jzyku (np. nazwy zwierzt, kolory, liczby), bardzo
atwo dopasuje do nich etykiet (sowo) w jzyku dominujcym danego kraju. Opanowanie
gramatyki i sownictwa w rodzimym jzyku pozwala rwnie dziecku atwiej rozezna si w
podobiestwach i rnicach midzy jzykiem domu a jzykiem dominujcym danego kraju.
W przypadku par mieszanych wikszo ekspertw zaleca zasad jeden rodzic jeden jzyk
(ang. OPOL, one parent one language), zgodnie z ktr kady z rodzicw zwraca si do swojego
dziecka od samego pocztku, uywajc wycznie swojego rodzimego jzyka. Podejcie to uchodzi
za najatwiejsze i najnaturalniejsze. Przy wyborze tej strategii naley jednak dba o konsekwencj
rodzic nie powinien miesza jzykw, zwracajc si do dziecka.
Czasem pary mieszane, w ktrych jeden z rodzicw/opiekunw jest rodzimym uytkownikiem
jzyka oficjalnego w danym kraju (np. Niemiec w Niemczech), decyduj si posugiwa w domu
jzykiem polskim. Zakadaj
wtedy, e wsplnie chc da
Do okoo trzeciego roku ycia dzieci powinny przyswoi w
dziecku solidne podstawy
moliwie najpeniejszy sposb swj jzyk dziedziczony (bd
jzyka mniejszociowego, a
jzyki dziedziczone, jeli oba s jzykami mniejszociowymi w
jzyk oficjalny (w naszym
danym kraju), poniewa to ten jzyk znajdzie si na sabszej
przykadzie

niemiecki)
pozycji, kiedy dziecko rozpocznie nauk szkoln.
dziecko opanuje poza domem.
Waciwa
i
przemylana
strategia wyboru jzyka jest
jednym
z
najlepszych
gwarantw
penej
dwujzycznoci.

Warto z pewnoci rozway uczestnictwo w rnego rodzaju

zajciach dla rodzicw z dziemi lub zajciach przedszkolnych
prowadzonych w jzyku ojczystym rodzica(-w).

JAK POSTPOWA W PRZYPADKU DZIECI, U KTRYCH ZDIAGNOZOWANO PROBLEM W ROZWOJU MOWY?

Nie ma dowodw na to, by dwujzyczno utrudniaa rozwj mowy u dzieci ze zdiagnozowanymi
problemami logopedycznymi.
Co wane, dziecko z problemem w rozwoju mowy musi by otoczone przez osoby, ktre w peni
sprawnie posuguj si swoim jzykiem. Tylko w ten sposb mona mu zapewni dobre wzorce
jzykowe.
Jeli u naszego dziecka zdiagnozowano problem rozwojowy, posugujmy si w rozmowach z nim
tym jzykiem, ktrym posugiwalimy si do tej pory. Jeli nagle zmienimy jzyk, moe to pogorszy
sytuacj bdzie to dla dziecka nienaturalne i odizoluje je jeszcze bardziej.
CZY NIE LEPIEJ, BY RODZIC-POLAK ZWRACA SI DO DZIECKA W JZYKU KRAJU DOMINUJCEGO, EBY
DZIECKU ATWIEJ BYO FUNKCJONOWA W RODOWISKU POZA DOMEM?
Zdecydowanie nie.
4

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

Jest bardzo wane, by rodzice, zwracajc si do dziecka, robili to w jzyku, ktry znaj najlepiej, w
ktrym czuj si najpewniej i w ktrym w naturalny sposb s w stanie wyrazi wszystkie emocje.
Takie podejcie zapewnia dziecku prawidowy rozwj nie tylko jzykowy, ale te intelektualny i
emocjonalny.
Specjalici w dziedzinie dwujzycznoci podkrelaj, e znajomo jzyka domu na dobrym
poziomie jest niezbdna w sprawnym przyswajaniu jzyka dominujcego danego spoeczestwa.
Dotyczy to zarwno opanowania sownictwa i gramatyki, jak i sztuki czytania i pisania.
Jeli zdecydujemy, e do dziecka zwracamy si w jzyku dominujcym lub gdy zaczniemy jzyki
miesza, moemy wej na drog bez odwrotu. Niewielkie s szanse na to, by po jakim czasie
dziecko ponownie zaczo rozmawia z nami w naszym jzyku ojczystym, skoro do tej pory
rozmawiao w jzyku, ktrym porozumiewa si rwnie poza domem.

Rezygnujc ze zwracania si do dziecka w swoim jzyku ojczystym i decydujc si na uywanie

wycznie jzyka oficjalnego uywanego w danym kraju, odbieramy dziecku szans na korzystanie z
wielu dobrodziejstw wielojzycznoci. Taka decyzja moe mie te powane konsekwencje dla
ksztatowania si tosamoci i samoakceptacji modego czowieka. Powinna nam przywieca idea
integracji, nie asymilacji.
PRZYKAD Z YCIA
Nie mamy wsplnego jzyka
Katarzyna jest samotn matk. Przyjechaa z 5-letni crk, Ew, do Hiszpanii. Sama po hiszpasku
nie mwia w ogle. Zaleao jej jednak, by Ewa szybko zasymilowaa si z otoczeniem na rne
sposoby zachcaa j, by jak najczciej mwia w jzyku hiszpaskim i z wielkim podziwem
obserwowaa szybkie postpy crki.
Dzi Ewa ma 15 lat. Mwi po hiszpasku pynnie i bez ladu obcego akcentu. Odmawia jednak
posugiwania si jzykiem polskim. Wstydzi si swojego pochodzenia. Jej relacje z matk nie s
dobre. Hiszpaski Katarzyny wci bowiem nie jest na tyle dobry, by moga w peni zrozumie, co
mwi do niej crka.

Niewskazane jest rwnie mieszanie jzykw przez rodzica. Dla prawidowego rozwoju
intelektualnego dziecka niezwykle istotne jest, by w odpowiednim czasie opanowao przynajmniej
jeden jzyk. Mieszajc dwa jzyki, nie mnoymy szans na powodzenie wrcz przeciwnie
pomniejszamy je.

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

Na jednym kole (z jednym jzykiem)

mona gdzie zajecha.

Mona rwnie dotrze tam

z jednym koem wikszym
i jednym mniejszym.

Najdalej i najszybciej jednak

zajedzie si na dwch jednakowych koach.

Pod warunkiem, e ci,

ktrzy konstruowali rower,
wiedzieli, co robi...

Przejte, za zgod autora, z: J. Cummins, Bilingualism and minority language children, 1981. Toronto: Ontario Institute for
Studies in Education

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

CO ROBI, KIEDY NASZ PARTNER NIE ROZUMIE JZYKA, KTRYM ZWRACAMY SI DO DZIECKA, I CZUJE SI
WYKLUCZONY Z ROZMOWY?
To, e partner nie rozumie twojego jzyka, nie powinno ani ciebie, ani jego/jej zniechca do
przekazania daru dwujzycznoci waszemu dziecku. Zadanie to jest w takiej sytuacji trudniejsze, ale
nie niewykonalne. Wiele par decyduje si na podjcie tego wyzwania, nawet gdy oboje rodzice s
emigrantami (dziecko przyswaja wtedy w domu dwa jzyki mniejszociowe, a trzeci oficjalny jzyk
danego kraju zwykle poza domem) i odnosz sukces, wychowujc trjjzyczne dziecko.
Porozmawiajcie o korzyciach pyncych z dwujzycznoci i o tym, co odbierzecie dziecku, jeli
zdecydujecie si zrezygnowa z jzyka jednego z rodzicw. Porozmawiajcie o tym, jak istotne dla
rozwoju emocjonalnego dziecka jest, by wiedziao, e oboje rodzice/partnerzy szanuj nawzajem
swoje kultury i jzyki.
Moe partner zechce podj nauk twojego jzyka ojczystego, by cho troch rozumie, o czym
rozmawiasz z dzieckiem? Przy odrobinie dobrej woli i gdy powici si nieco czasu na nauk z
czasem bdzie rozumie coraz wicej informacji.

PRZYKAD Z YCIA
4 lata i 3 jzyki
Ania, crka Polki i Wocha, ma 4 lata i od urodzenia mieszka w Holandii. Mwi piknie po polsku i po
wosku. Holenderski swj trzeci jzyk zacza przyswaja w przedszkolu kilka miesicy temu. Nie
wyniosa tego jzyka z domu, poniewa rodzice zdecydowali, e chc jej podarowa oba swoje
jzyki.
Mama od urodzenia mwia do Ani konsekwentnie tylko po polsku, tata za tylko po wosku. Oboje
rodzice rozumiej podstawowe frazy w jzyku partnera i s w stanie prowadzi w tym jzyku prost
konwersacj nauk rozpoczli jeszcze przed pojawieniem si Ani na wiecie. Midzy sob rodzice
rozmawiaj po holendersku. Kiedy wsplnie zasiadaj do stou, posuguj si przy nim zatem trzema
jzykami.
Dziewczynka zdaje sobie spraw, e rodzice rozumiej nawzajem swoje jzyki, ale sama ich nie
miesza. Do swojej nowo narodzonej siostrzyczki zwraca si po polsku, gdy wie, e w pobliu jest
mama, bd po wosku, gdy wie, e obok jest tata. Robi to naturalnie bez adnych wskazwek, czy
prb ze strony rodzicw. Swobodnie przecza si rwnie na woski lub polski w zalenoci od
tego, z kim rozmawia.
Rodzice dokadaj wielu stara, by zapewni obu swoim crkom rnorodne bodce jzykowe przez
czste rozmowy, czytanie i ogldanie bajek, piewanie piosenek, uczestnictwo w polskich i woskich
grupach dla dzieci i czste odwiedziny w krajach pochodzenia rodzicw.
Przyznaj, e niekiedy zdarzaj si sytuacje nieatwe, gdy uywanie w domu trzech jzykw bywa
mczce. W zwizku z tym, e nie mwi zupenie pynnie w jzyku partnera, zdarzaj si te
rodzicielskie kopoty. Przykady dorosych ju dzi przyjaci wychowanych od maego z dwoma i
trzema jzykami podtrzymuj jednak ich entuzjazm.

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

JAK UCZY W DOMU JZYKA DZIEDZICZONEGO?

Zdolno posugiwania si jzykiem jest przez dziecko przyswajana w sposb tak naturalny jak
umiechanie si nie potrzebuje ono do tego instrukcji. Najwaniejszym wyzwaniem stojcym
przed rodzicem jest zapewnienie dziecku ywego, naturalnego kontaktu z kadym z jego jzykw
w rnych sytuacjach i stworzenie okazji do rozmawiania z rnymi osobami na rne tematy.
Rozmawiajmy zatem z dzieckiem jak najwicej, czytajmy mu bajki i piewajmy wsplnie piosenki w
swoim jzyku ojczystym. Odwiedzajmy te regularnie kraj naszego pochodzenia, by dziecko miao
jak najwicej okazji do przysuchiwania si rnym osobom i rozmawiania z nimi w rnych
sytuacjach. Znakomicie wpywa to na rozwj jzyka.
W JAKI SPOSB I KIEDY WPROWADZA JZYK DANEGO KRAJU, JELI NIE JEST TO JZYK OJCZYSTY
ADNEGO Z RODZICW/OPIEKUNW?
Jzyk drugi wprowadza naley jak najnaturalniej.
Jeli nasze dziecko jest jeszcze malutkie, mona oczywicie uczestniczy w zajciach grupowych dla
dzieci, prowadzonych w jzyku danego kraju, traktujc jednak takie spotkania jako zabaw.
Waciwe przyswajanie jzyka danego kraju dziecko rozpocznie w przedszkolu. Pjcie do
przedszkola to czsto do stresujcy moment, zwaszcza jeli nasze dziecko sprawnie posuguje si
ju jzykiem polskim i barier komunikacyjn odczuje silniej. Naturalnie, kady rodzic chciaby
dziecku w tej nowej sytuacji pomc. Odpowiadajmy na pytania dziecka o znaczenie obcych sw,
chwalmy za postpy, ale nie starajmy si prowadzi z dzieckiem rozmw w jzyku, ktry nie jest
naszym jzykiem ojczystym. Nie wplatajmy te sw z tego jzyka do naszych rozmw z dzieckiem.
Warto, oczywicie, nauczy dziecko kilku podstawowych, niezbdnych fraz w jzyku danego kraju:
Chc i do azienki, Chc pi/je, Boli, Prosz, Przepraszam. Na pocztku dziecko
przechodzi przez tzw. cichy okres, kiedy przyswaja jzyk, nie posugujc si nim czynnie. Dugo
trwania tego okresu znacznie rni si u dzieci naley wykaza cierpliwo, obserwowa dziecko i
rozmawia z opiekunami w przedszkolu o postpach. Pocztkowe trudnoci to niewielka cena za
korzyci, jakie dziecko bdzie czerpa z dwujzycznoci przez cae ycie.
Wielu rodzicw decyduje si zrezygnowa ze swojego jzyka ojczystego cakowicie lub czciowo na
rzecz jzyka dominujcego w chwili, gdy dziecko rozpoczyna nauk w szkole podstawowej. Decyzja
taka dyktowana jest najlepszymi intencjami, aby pomc dziecku jak najszybciej opanowa jzyk
danego kraju. Wbrew pozorom nie jest to jednak rozwizanie dobre dziecko potrzebuje
szczeglnego oparcia w jzyku uywanym dotychczas, by nie poczuo, e rwnie w domu jest pod
presj koniecznoci opanowania jzyka dominujcego, w ktrym nie potrafi jeszcze wszystkiego
wyrazi. Badania wykazuj, e dla opanowania jzyka dziecko powinno spdza 30% dnia otoczone
tym jzykiem. Te 30% szkoa na pewno mu zapewni.

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

PRZYKAD Z YCIA
Ja nie potrafi tak mwi, mog si tylko umiecha, a chc paka!
Weronika skoczy niedugo 4 lata. Wraz z rodzicami, ktrzy oboje s Polakami, mieszka w Szkocji.
Rodzice nigdy nie zwracali si do niej w jzyku innym ni polski. Zabierali j na zajcia polskich grup,
czytali polskie bajki i piewali polskie piosenki. Weronika mwi po polsku bardzo wyranie, jej
sownictwo i zasb konstrukcji gramatycznych s bardzo bogate.
Gdy dziewczynka miaa 2,5 roku, mama zabraa j na zajcia grupy dla dzieci i rodzicw
prowadzonej w jzyku angielskim, by nieco osuchaa si przed pjciem do przedszkola. Weronika
si opieraa. Po drugich zajciach mama zapytaa j, jak jej si podobao. Usyszaa w odpowiedzi:
Ja nie potrafi tak mwi. Mog si tylko umiecha, a chc paka!. Byo to smutne i trudne do
przeknicia dla rodzicw.
Trzy miesice pniej Weronika rozpocza zajcia w przedszkolu dwa razy w tygodniu po 5
godzin. Rodzice nauczyli j kilku podstawowych fraz po angielsku. Paniom w przedszkolu wrczyli
kartk z zapisem najwaniejszych zwrotw w jzyku polskim.
Po niespena miesicu w drodze do swojego szkockiego przedszkola, dziewczynka powtarzaa, e nie
moe si go ju doczeka! Po piciu miesicach rozumiaa ju wikszo podstawowych polece i
zadawanych jej pyta, chtnie wczaa si w zabawy z dziemi i sama zacza uywa pojedynczych
sw i fraz w jzyku angielskim. Przyswajanie go sprawia jej wiele radoci. Nadal uczestniczy te w
zajciach jzyka polskiego dla dzieci w wieku przedszkolnym.
U dzieci nieco starszych emigrujcych z rodzicami i wczonych w system edukacji innego kraju,
gdy ju kilka lat uczszczay do szkoy w Polsce, etap pocztkowy nierzadko jest do trudny,
zwaszcza gdy dziecko poszukuje akceptacji grupy rwieniczej. W takiej sytuacji rwnie niezwykle
wane jest, by powici dziecku uwag, duo z nim rozmawia i dawa mu wsparcie. Dziecko, ktre
dopiero rozpoczyna nauk w szkole podstawowej, jzyk niezbdny do prowadzenia konwersacji
opanowuje zwykle w cigu 2 lat. Jeli jednak dziecko jest starsze (a w zwizku z tym i wymagania
szkolne s wiksze) i nie radzi sobie z jzykiem, warto pomyle o zorganizowaniu mu dodatkowych
jzykowych zaj wyrwnawczych. Niektre szkoy oferuj dzieciom, ktre nie posuguj si pynnie
jzykiem uywanym w szkole, wsparcie nauczycieli-asystentw. Warto o tak moliwo zapyta.
W pewnym momencie jzyk danego kraju stanie si dla dziecka jzykiem dominujcym, poniewa
bdzie si nim ono posugiwa w szkole, w kontaktach z rwienikami i w innych sytuacjach poza
domem. Wtedy rwnie naley dooy wszelkich stara, aby stymulowa rozwj jzyka
dziedziczonego tak, by nie ogranicza si tylko do zwykych, domowych rozmw. Zachcajmy wtedy
dziecko do czytania polskich ksiek, udziau w kkach zainteresowa prowadzonych w jzyku
dziedziczonym, czy w zajciach polskich szk sobotnich/uzupeniajcych. Pamitajmy te, e
kontakty z rodzin w Polsce i wyjazdy wakacyjne do kraju zawsze nios za sob jzykowe korzyci.

JAK POMAGA DZIECKU W PRACY DOMOWEJ?

Rodzice decydujcy si, by konsekwentnie mwi do dziecka w swoim jzyku ojczystym, czsto
zastanawiaj si, jak w przyszoci bd pomaga dziecku w odrabianiu pracy domowej zadawanej
w jzyku oficjalnym danego kraju.

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

Dziecko, ktre rozpoczyna nauk szkoln, miao ju niejednokrotnie okazj sysze, jak posugujesz
si jzykiem oficjalnym danego kraju w sklepie, w rozmowach przez telefon, z ssiadk itd. Nie o
to zatem chodzi, by celowo ukrywa si ze swoj znajomoci jzyka danego kraju.
Dziecko zawsze powinno wiedzie, e moe liczy na wsparcie rodzicw take wtedy, kiedy
przyswaja jzyk, z ktrego rodzic lub oboje rodzice wiadomie zrezygnowali w domu. Wytumaczmy
dziecku zadanie w jzyku, ktrym zwykle posugujemy si w domu. Wytumaczmy mu znaczenie
sw, ktrych nie rozumie, nauczmy je korzysta ze sownika (take obrazkowego). Dla rozwoju
dziecka emocjonalnego i intelektualnego niezwykle istotne jest, by radzio sobie w szkole.

JAKIM JZYKIEM ZWRACA SI DO DZIECKA W TOWARZYSTWIE INNYCH OSB?

Dla ksztatowania si poczucia wasnej wartoci i tosamoci dziecka wane jest, by da mu
odpowiedni wzr: Nie masz adnych powodw, by wstydzi si swojego jzyka i pochodzenia.
Kiedy dziecko jest mae, zwracajmy si do niego w jzyku ojczystym rwnie w obecnoci osb,
ktre nie rozumiej naszego jzyka. Wytumaczmy znajomym, e zaley nam na przekazaniu dziecku
naszego jzyka, a eby si to udao, musimy by konsekwentni i da mu odczu, e nasz jzyk nie
jest w aden sposb gorszy. To samo dotyczy wyjcia do restauracji, sklepu albo wizyty u lekarza.
Dlaczego mama czy tata mieliby w gabinecie lekarskim nagle zacz zwraca si do dziecka w jzyku
innym ni zwykle? Tym bardziej, e w trakcie wizyty u lekarza dziecko zwykle i tak czuje si
niepewnie i jest wystraszone. Dlaczego rodzice w restauracji albo spoywajc posiek w gronie
rodzinnym, mieliby uywa jzyka, ktrego nie uywaj na co dzie przy swoim kuchennym stole?
Jeli dziecko dorasta w wiadomoci, e z jzykiem (i pochodzeniem) swoim i rodzicw jest
akceptowane zawsze i wszdzie, bdzie pogodzone z tym, kim jest.
Kiedy jzyk dziecka jest ju w peni przyswojony (zwykle w wieku 7-10 lat) i dziecko akceptuje swj
jzyk i swoje pochodzenie bez kompleksw, w peni naturalnie caa rodzina bdzie moga
rozmawia ze znajomymi i obcymi w jzyku danego kraju. W swoim gronie za w jzyku ojczystym
(bd jzykach ojczystych) rodzicw.
Istotne jest rwnie, by stwarza dziecku okazje do uywania jzyka ojczystego w kontaktach z
rwienikami i poza domem. To take jeden z elementw budowania tosamoci i samoakceptacji.
Pozwlmy dziecku, by samo w naturalny sposb ksztatowao swoje interakcje z dziemi.
KIEDY ZACZ UCZY DZIECKO CZYTANIA I PISANIA W JZYKU POLSKIM?
Najatwiej jest dzieciom opanowa sztuk pisania i czytania za porednictwem jzyka, ktry znaj
najlepiej. Ponadto samych zasad skadania gosek w sylaby i sylab w wyrazy dziecko uczy si raz1.
Umiejtno ta przyswojona w jednym jzyku zostaje wykorzystana w kolejnym.
Jeli jzyk polski jest dla twojego dziecka jzykiem silniejszym (i o ile dziecko wykazuje takie
zainteresowanie), nauk czytania i pisania moesz rozpocz, jeszcze zanim dziecko pjdzie do
szkoy. Problemem bdzie, niestety, dobr materiaw. W wielu krajach nauka szkolna rozpoczyna
si ju w wieku 5, a nawet 4 lat. Podrczniki do pierwszej klasy polskiej szkoy podstawowej (i liczne
inne materiay do nauki czytania i pisania w jzyku polskim) s przygotowywane dla dzieci w wieku
6-7 lat. Dwa lata na tym etapie rozwoju to ogromna rnica i tylko nieliczne 4- i 5-latki bd w
stanie z tych materiaw korzysta z poytkiem, zwaszcza, e opracowania takie nie uwzgldniaj
tego, e dziecko rwnolegle uczy si czyta i pisa w innym jzyku, i to czsto za pomoc metod
innych ni te stosowane w polskich podrcznikach. Rodzice powinni o tym pamita, kiedy
podejmuj z dzieckiem pierwsze prby czytania i pisania.

Mwimy tutaj o jzykach posugujcych si tym samym typem pisma np. alfabetycznym.

10

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

CZY WARTO WYSA DZIECKO DO POLSKIEJ SZKOY SOBOTNIEJ/UZUPENIAJCEJ?

Polska szkoa daje dziecku moliwo nauki czytania i pisania w jzyku polskim. Wikszo szk
tego typu oferuje take w programie nauczania elementy historii, geografii i wiedzy o kulturze. O
ile rodzic czuje si przygotowany do samodzielnego uczenia tych zagadnie, moe, rzecz jasna, si
go podj. Wymaga to bdzie jednak od niego systematycznoci i umiejtnoci podtrzymania
zainteresowania u swojego dziecka.
To, czego rodzic nie bdzie jednak w stanie zapewni dziecku, to towarzystwo rwienikw w
przygodzie z poznawaniem jzyka polskiego i Polski. Polska szkoa oznacza bowiem nie tylko
przyswajanie materiau to take zabawy z rwienikami, wsplne przygotowywanie przedstawie,
udzia w konkursach, dzielenie si dowiadczeniami, dyskusje (take te o dwujzycznoci). To
wszystko jest niezwykle wane i rozwijajce. Udzia w zajciach polskiej szkoy z ca pewnoci
pomaga te dwujzycznemu dziecku w budowaniu pewnoci siebie.
Oczywicie, tak jak w przypadku kadych zaj dodatkowych, rwnie przed zapisaniem dziecka do
szkoy sobotniej warto porozmawia o programie i metodach nauczania oraz nasze oczekiwania z
nauczycielami prowadzcymi zajcia.

CO ROBI, GDY DZIECKO MIESZA JZYKI?

Gdy dziecko zacznie poznawa nowy jzyk, bdzie si nim bawi i umylnie wplata nowo poznane
sowa do jzyka, ktrym posugiwao si do tej pory. Bdzie te tworzy wasne swka, czasem
upierajc si, e to jedyne waciwe. Warto wtedy dziecko pochwali i powtrzy mu to samo po
polsku.
Dzieci, ktre posuguj si ju sprawnie dwoma (trzema) jzykami, rwnie czasem bd wplata do
jzyka polskiego sowa (lub nawet cae frazy) z jzyka kraju, w ktrym mieszkaj. Jeli robi to
dlatego, e nie znaj odpowiednika danego sowa w swoim drugim jzyku, nie ma powodu do
zmartwie. Jest to z punktu widzenia dziecka po prostu efektywna metoda przekazania
komunikatu. W takim przypadku nie oznacza to, e dziecko myli jzyki.
Gdy dziecko miesza jzyki, nie naley udawa, e go nie rozumiemy. Rzadko sprawdza si te cige
poprawianie bd nakanianie dziecka za kadym razem, by dane sowo albo fraz powtrzyo po
polsku.
Jeli zapewnimy dziecku dostatecznie duo kontaktu z jzykiem dziedziczonym, mieszanie jzykw
bdzie zdarza si sporadycznie.
Niewykluczone natomiast, e dziecko w czasie zabaw bdzie samo do siebie (lub do rodzestwa)
mwio w jzyku, ktrego uywa w szkole albo w przedszkolu to tylko dowd na to, e mechanizm
przeczania jzyka jest u dziecka bardzo naturalny, dyktowany sytuacj, w jakiej si znajduje. Jeli
chcemy ingerowa w dobr jzyka dziecka w trakcie zabawy, trzeba to robi w sposb szczeglnie
dyskretny.

CO ROBI, GDY DZIECKO ODMAWIA POSUGIWANIA SI SWOIM JZYKIEM DOMOWYM I ZACZYNA ZWRACA
SI DO RODZICW W JZYKU DANEGO KRAJU?
Dziecko szybko orientuje si, e jeden z jzykw, ktry syszy na co dzie, faktycznie jest jzykiem
ogu spoeczestwa wok, i w zwizku z tym moe w pewnym momencie uzna jzyk domu za
mao istotny (lub nieistotny). Wpyw na nag zmian zachowania moe mie rwnie szkoa, grupa
11

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

rwienicza, problemy z okreleniem tosamoci bd nasze nastawienie do kultury kraju

osiedlenia.
Zawsze w sytuacji, w ktrej dziecko nagle odmawia posugiwania si jzykiem domu, naley
spokojnie z nim porozmawia i postara si zrozumie, co jest powodem zmiany w zachowaniu
dziecka. Nie naley przy tym niczego bagatelizowa. Sytuacja wymaga wymaga dyskusji i
szczeglnego dziaania, jeli okae si, e dziecko ma problem z zaakceptowaniem wasnej
tosamoci kulturowej.
Nawet jeli dziecko zwraca si do nas w jzyku dominujcym danego kraju, odpowiadajmy w
naszym jzyku ojczystym i nie zraajmy si! Nierzadko zdarza si, e dzieci, ktre z jakiego powodu
przestay mwi w jzyku rodzicw, wracaj do posugiwania si nim (zwykle po duszym pobycie
w kraju pochodzenia rodzicw, na przykad po wakacjach). Dwujzyczno moe przyj
przejciow form tzw. dwujzycznoci biernej (gdy dziecko rozumie jzyk, ale go nie uywa).
Jeli od najmodszych lat dziecka dostarczymy mu rnych bodcw jzykowych i bdziemy je
wychowywa w poczuciu penej akceptacji, bez kompleksw jzykowych, wspierajc emocjonalnie i
odnoszc si z szacunkiem do jzyka (i kultury) wasnej i partnera, szanse, e dziecko w pewnym
momencie odmwi uywania jzyka domu, s niewielkie.
Jednoczenie musimy pamita, e z szacunkiem naley si odnosi take do jzyka, kultury i
spoeczestwa kraju osiedlenia. Zdarza si, niestety, e rodzice o tym zapominaj. Na przykad w
Wielkiej Brytanii nagminnie sysz dorosych Polakw nazywajcych Brytyjczykw Brytolami i
krytykujcych w bardzo niewybredny sposb wiele elementw brytyjskiej kultury. Dla ich dzieci,
wychowywanych w Wielkiej Brytanii, to przecie cz ich wiata koledzy, znajomi i ich rodziny.
Nawet jeli nie zgadzamy si z pewnymi trendami, zachowaniami i zwyczajami w danym kraju, dla
dobra naszego dziecka nie powinnimy odnosi si do nich w sposb agresywny, by nie wzbudzi
tym agresji w dziecku. Co innego podzieli si z dzieckiem swoj opini i wytumaczy mu swj
punkt widzenia na rne sprawy.

CO ROBI, KIEDY DZIECKO PROSI, BY W SZKOLE ALBO POZA DOMEM ZWRACA SI DO NIEGO W JZYKU
DANEGO KRAJU?
Jeli dziecko zwrci si do nas z tak prob, oznacza to, e postrzega jzyk domowy jako pod
jakim wzgldem gorszy. Proba taka zwykle wynika z reakcji, z jak dziecko spotkao si poza
domem ze strony rwienikw lub innych osb. Naley o tym w delikatny sposb porozmawia, a
jeli dziecko jest ju nieco starsze, wytumaczy, dlaczego zdecydowalimy si przekaza mu swj
jzyk ojczysty (zob. punkt o korzyciach pyncych z dwujzycznoci).
Udzia w zajciach dodatkowych prowadzonych w jzyku dziedziczonym (polska szkoa) pozwala
dziecku podbudowa pewno siebie wrd rwienikw do niego podobnych i poczu dum z
bycia dwujzycznym. Dlatego warto, by dziecko w zajciach takich uczestniczyo od najmodszych
lat.
Szkoy w wikszoci krajw s prawnie zobowizane, by zapewni dziecku rozwj w atmosferze
akceptacji i tolerancji. Dotyczy to rwnie jzyka i kwestii pochodzenia (zob. niej). Jeli mamy jakie
zastrzeenia co do sposobu, w jaki nasze dziecko jest traktowane ze wzgldu na jzyk lub
pochodzenie, naley o tym niezwocznie porozmawia z nauczycielem prowadzcym lub
dyrektorem.

12

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach
CZY JZYKI MNIEJSZOCIOWE S CHRONIONE PRZEPISAMI PRAWNYMI?

Prawo do utrzymania i kultywowania jzyka jest jednym z podstawowych praw czowieka.

Podkreliy to w swoich orzeczeniach i dyrektywach organizacje takie jak ONZ, UNESCO, Rada
Europy, Parlament Europejski, a wczeniej rwnie Wsplnota Europejska.
Ostatnia z wymienionych organizacji w jednym ze swych rozporzdze (77/486/EEC)
obowizujcych na terenie caej Unii Europejskiej i stanowicych podstaw wielu pniejszych
dyrektyw podaje ponadto, e kraje czonkowskie powinny promowa nauk jzyka i kultury kraju
pochodzenia dzieci imigrantw.

13

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

ZAKOCZENIE
Wychowywanie dziecka dwujzycznego wie si z rnymi powiceniami. Nie jest to zadanie
proste. Stanie si jednak atwiejsze, jeli twoje dziecko od pocztku dorasta bdzie ze
wiadomoci, e kady z jzykw, ktrym si posuguje, jest jednakowo szanowany i rwnie cenny,
i jeli twoje denia bd dodatkowo wspierane przez rodowisko, przedszkole albo szko, do
ktrej twoje dziecko uczszcza.
Wrd wielu korzyci, ktre da moe twojemu dziecku dwujzyczno, jedna wyrnia si
szczeglnie: unikalna wi emocjonalna, ktra tworzy si midzy wami przez to wanie, e
przekazujc dziecku swj jzyk ojczysty, otwierasz mu drzwi do twojego wiata.
Kiedy rodzice nie s w stanie porozumie si z dziemi, nie mog w atwy sposb przekaza im
swoich wartoci, przekona, zapatrywa i yciowej mdroci, ktra pomaga im radzi sobie w yciu.
Nie mog nauczy ich znaczenia pracy, odpowiedzialnoci i tego, jak wana jest moralno w wiecie
z tak wieloma moliwociami wyboru, a z tak nielicznymi drogowskazami. Rozmowa to
niezastpiony cznik pomidzy rodzicem i dzieckiem (...) Bez niej rodziny trac t intymn wi,
ktra wypywa z faktu dzielenia si przekonaniami i opiniami.
L.W. Fillmore
Tylko przez jzyk, z ktrym czowiek dorasta, w ktrym poznawa wiat, w ktrym si uczy i w
ktrym myli, moe si w peni wyrazi, i tylko przez ten jzyk mona czowieka w peni zrozumie.
O tym, jak bardzo brakuje tego wsplnego jzyka w relacji dziecko-rodzic, opowie kady, kto zosta
pozbawiony znajomoci jzyka swojego rodzica. Nie popenij tego bdu. Podaruj dziecku swj
jzyk ojczysty.

14

APPLA
Dwujzyczno w pytaniach i odpowiedziach

Gwne materiay anglojzyczne wykorzystane w przygotowaniu przewodnika:

Bilingual Life and Reality, Franois Grosjean. Harvard University Press, 2010
Growing up with three languages. Birth to Eleven, Xiao-Lei Wang. Multilingualism Matters, 2008.
Learning to Read and Write in the Multilingual Family, Xiao-Lei Wang. Multilingualism Matters, 2008.
A Parents and Teachers Guide to Bilingualism, Colin Baker. Multilingualism Matters, 2007.
The Bilingual Family: A Handbook for Parents, Edith Harding and Philip Riley. Cambridge University
Press, 2003.
Raising Multilingual Children: Foreign Language Acquisition and Children, Tracey TokuhamaEspinosa. Praeger Publishers, 2001.
Raising a Bilingual Child, Barbara Zurer Pearson, Random House 2008

15

Wicej informacji i ciekawych materiaw:

www.podarujdzieckujezyk.org

Publikacja finansowana z funduszy polonijnych

Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej