Andrzej GBUREK

WALKA ZBROJNA I JEJ PODSTAWOWE ZAOENIA

WARSZAWA

2003

Niniejsze studium operacyjne przeznaczone jest gwnie dla studentw

magisterskich studiw uzupeniajcych, prowadzonych na Wydziale Wojsk
Ldowych AON.
Moe by rwnie wykorzystywane na innych studiach i kursach.

SPIS TRECI
WSTP..................................................................................................... 5
1. PRAWA WALKI ZBROJNEJ ......................................................... 7
2. DYREKTYWY WALKI ZBROJNEJ ............................................ 11
3. UCZESTNICY WALKI ZBROJNEJ ............................................ 17
4. FORMY WALKI ZBROJNEJ........................................................ 21
5. CZOWIEK W WALCE ZBROJNEJ.......................................... 25
LITERATURA ....................................................................................... 31

WSTP
W yciu czowieka walka jest zjawiskiem powszechnym, gdy ycie ludzkie, zarwno indywidualne, jak i zbiorowe, posiada dwa oblicza; harmonii
i zgody oraz konfliktu i walki. W zalenoci od potrzeb i celw oraz poziomu
rozwoju spoecznego, walka przyjmuje rnorodne postaci. Szczegln odmian walki jest walka zbrojna, ktra balansujc na krawdzi ycia i mierci,
odgrywa dominujc rol w dziaaniach wojennych. Sprawc i wykonawc tej
walki paradoksalnie jest czowiek. On te ponosi wszelkie konsekwencje, jakie
z tej walki wynikaj. To czowiek wynalaz bro, ustawicznie j doskonali i wykorzystuje do celw godziwych i sprawiedliwych (obrona) lub niegodziwych i
niesprawiedliwych (agresja).
W dziele zatytuowanym O wojnie Carl von Clausewitz przeprowadzi
wszechstronn analiz walki zbrojnej, wykazujc jednoczenie polityczny charakter wojny. Najczciej, przynajmniej w znaczeniu potocznym, wojn utosamia si z walk zbrojn. Wyjaniajc t kwesti naley odwoa si do wybranych stwierdze. Ot, Leksykon wiedzy wojskowej (s.474) definiuje, e:
Walka zbrojna to: caoksztat przedsiwzi realizowanych w czasie dziaa
wojennych przez siy zbrojne przy uyciu broni.
Nieco inaczej termin ten definiuj autorzy Sownika terminw z zakresu
bezpieczestwa narodowego. Ot twierdz oni, i walka zbrojna to rodzaj
walki polegajcy na prowadzeniu dziaa, ktrych celem jest zniszczenie
(obezwadnienie) przeciwnika przy wykorzystaniu broni.
Jeszcze inne podejcie prezentuje Stanisaw Koziej. Wedug jego pogldw Walka zbrojna to bezporednie starcie zgrupowa wojsk, to wzajemne
destrukcyjne oddziaywanie za pomoc posiadanych rodkw raenia, to
przede wszystkim fizyczne niszczenie i psychologiczne obezwadnianie przeciwnika, jako przeszkody na drodze do celu.
Waciwoci walki zbrojnej jest jej dwustronny i zorganizowany charakter, w tym obustronna zdolno i gotowo do podjcia walki (posiadanie broni, czyli rodka walki oraz ch do walki).
5

Starcie, konfrontacja dwch stron walczcych, tj. uzbrojonych ludzi stanowi istot walki zbrojnej, a jej specyfika polega na krwawym, bezwzgldnym
charakterze tego starcia, w ktrym stawk jest ycie ludzkie.
Treci walki zbrojnej jest wzajemne zadawanie ciosw (niszczenie,
obezwadnianie), tj. pozbawianie zdolnoci do walki poprzez zadawanie przeciwnikowi strat (obnianie jego potencjau bojowego).
Celem walki zbrojnej jest pokonanie przeciwnika, czyli udokumentowanie
nad nim swojej wyszoci (przewagi) tj. zwycistwo.

1. PRAWA WALKI ZBROJNEJ

W przeciwiestwie do praw wojny, ktre odnosz si do wojny jako caoci, we wszystkich jej aspektach, wyrnia si prawa walki zbrojnej, ktre najczciej s traktowane jako prawidowoci prowadzenia wojny - prawidowoci
rzdzce wojn.
Prawa walki zbrojnej, wedug Sawkina, to: (...) gboko wewntrzne
istotne, konieczne, stae, powtarzajce si zwizki i stosunki midzy zjawiskami dziaa wojennych lub ich waciwociami, uzewntrzniajcymi si na
polach bitew ju w toku samej walki zbrojnej.
Inaczej mwic, prawa walki zbrojnej wyraaj najbardziej istotne zwizki
i zalenoci midzy zjawiskami zachodzcymi w toku walk, bitew, operacji.
Wynikaj z praw wojny i s z nimi cile powizane.
Walka zbrojna, jej charakter, zakres i rodzaj zale w duej mierze od
ostroci przeciwiestw politycznych. Historia wojen wskazuje, e w wojnach,
ktre wybuchay w przyczyn nieistotnych, bahych, z powodu drugorzdnych
sprzecznoci politycznych, walka zbrojna przebiegaa z niewielkim napiciem.
W wojnach natomiast prowadzonych dla osignicia kracowo przeciwstawnych celw politycznych walka zbrojna nabieraa charakteru wyjtkowo zaciekego.
Prawa wojny i prawa walki zbrojnej nie s tosame, gdy dotycz zjawisk
zrnicowanych. S jednak cile ze sob powizane i s wspzalene. Ich
podzia jest nierwny. W literaturze mona si spotka z rn klasyfikacj i
interpretacj.
W najoglniejszym ujciu, sztuka wojenna, jako nauka, bada prawa w
kontekcie zasadniczych warunkw, w jakich si ksztatoway i ksztatuj
(Rys. 1). Do warunkw tych H. Piekarski zalicza:
rodowisko geograficzne i jego otoczenie,
przestrze i czas,
warunki spoeczne i polityczne,
warunki ekonomiczne,
7

 rozwj nauki i techniki,

warunki militarne.

Rys.1. Warunki ksztatujce prawa walki zbrojnej

Wikszo teoretykw wojskowych za podstawowe prawa walki zbrojnej

uwaa nastpujce:
1. Prawo zalenoci przebiegu i wyniku walki zbrojnej od stosunku si biorcych w nich bezporedni udzia.
W bezporedniej walce zbrojnej dochodzi do konfrontacji si, w ktrej
wyniku strona dysponujca przewag ilociow i jakociow odnosi sukces.
Wspczenie coraz wiksze znaczenie przypisuje si nie przewadze ilociowej, lecz przewadze jakociowej, rozumianej w aspekcie technicznym, intelektualnym i moralnym.
2. Prawo zalenoci form i sposobw prowadzenia walki zbrojnej od stosowanego uzbrojenia i sprztu technicznego, zwaszcza od ich jakoci i
sprawnoci technicznej.
Wyszczeglnione prawa walki zbrojnej wymieniane s na og jednomylnie, przez zdecydowan wikszo teoretykw wojskowych. Pewna cz
teoretykw wojskowych do tych dwch praw dodaje jeszcze: Prawo wzajemnej
8

zalenoci form i sposobw prowadzenia walk, bitew, operacji od szczebla, na

ktrym dziaania s prowadzone: strategicznego, operacyjnego i taktycznego.
Uzasadnienia tego prawa umieszcza si w jednoci i spjnoci walki
zbrojnej, w podporzdkowywaniu ich celw taktycznych celom operacyjnym, a
celw operacyjnych celom strategicznym. Uzasadnienia te wyprowadzano z
dowiadcze wojennych. Nie w peni przystaj jednak do warunkw wspczesnych, w ktrych ze wzgldu na zastosowanie nowoczesnych, technicznych i
elektronicznych rodkw prowadzenia wojny, zdecydowanie zwikszyy si
moliwoci uzyskania sukcesu strategicznego i zrealizowaniu celu wojny, z
pominiciem sukcesu taktycznego i operacyjnego, co dotychczas, zdaniem
specjalistw, moliwe byo w warunkach uycia broni masowego raenia.
3. Prawo zalenoci siy i moliwoci bojowych wojsk od ich cigego materiaowo-technicznego zabezpieczenia i obsugi (logistyki).
Prawo to jest na tyle istotne, e stanowi podstaw do wypracowania zalece praktycznych w zakresie zaspokajania si zbrojnych, a wic zada dla
logistyki.
K. Noko wyszczeglnia pi praw dziaa wojennych utosamianych z
prawami walki zbrojnej:
1. Prawo odzwierciedlajce zaleno sposobw prowadzenia dziaa
wojennych i uzyskania w nich powodzenia od iloci i jakoci techniki wojennej i
uzbrojenia.
2. Prawo zalenoci sposobw prowadzenia dziaa wojennych od poziomu sztuki wojennej oraz umiejtnoci jej stosowania na polu walki i bitwy.
3. Prawo zalenoci powodzenia na froncie zewntrznym od moliwoci i
skutecznego funkcjonowania zaplecza, a moliwoci zaplecza od skutecznoci dziaania si zbrojnych na froncie zewntrznym.
4. Prawo zalenoci moliwoci taktycznych, operacyjnych i strategicznych od cigego i nieprzerwanego materiaowego i technicznego zaopatrywania walczcych wojsk.
5. Prawo zalenoci przebiegu dziaa wojennych i uzyskania powodzenia od moliwoci zapewnienia przewagi nad nieprzyjacielem.
9

S. Koziej w Teorii sztuki wojennej uznaje za podstawowe prawa walki

zbrojnej - prawo zalenoci sposobw i form walki zbrojnej od jej materialnej
podstawy oraz prawo zalenoci przebiegu walki zbrojnej od stosunku si (potencjaw bojowych). Podobnie do praw walki zbrojnej podchodzi H. Piekarski,
ktry za podstawowe prawa walki zbrojnej uznaje:
prawo zalenoci przebiegu walki zbrojnej i wyniku dziaa wojennych
od stosunku si biorcych w niej udzia;
prawo zalenoci form i sposobw prowadzenia dziaa wojennych od
stosowanego uzbrojenia i sprztu technicznego, zwaszcza od ich jakoci i
sprawnoci technicznej.
Te dwa prawa walki zbrojnej maj istotne znaczenie w dowodzeniu operacyjnym, gdy podczas operacji dochodzi do bezporedniej konfrontacji si,
gdzie strona dysponujca przewag odnosi sukces. We wspczesnych operacjach przewaga ilociowa traci na znaczeniu na rzecz przewagi jakociowej
w aspekcie technicznym, intelektualnym i moralnym. Takie podejcie do praw
walki zbrojnej, cho w swej istocie zasadne, wydaje si niewystarczajce,
gdy trudno przy ich pomocy zdefiniowa charakter wspczesnych operacji.
Warunek ten zdaj si spenia bardziej szczegowe prawa walki zbrojnej
sformuowane przez J. Zieliskiego:
prawo zalenoci sposobw walki od waciwoci rodkw raenia;
prawo zalenoci przebiegu i wyniku walki od waciwoci rodowiska,
w jakim jest prowadzona;
prawo zalenoci przebiegu i wyniku walki od sposobu dowodzenia;
prawo zalenoci walki od wspdziaania si i rodkw danej strony
biorcej w niej udzia;
prawo zalenoci przebiegu i wyniku walki od zerodkowania wysikw.
Te wyej przedstawione prawa odnosz si do walki zbrojnej, ale obejmuj w swej istocie szersze konteksty. Odnosz t walk do otoczenia, ktre
w taki, czy inny sposb determinuje walk zbrojn.

10

W wszym zakresie walk zbrojn obejmuj reguy jej prowadzenia,

ktre zazwyczaj nazywamy zasadami sztuki wojennej lub - w rnych aspektach - zasadami sztuki operacyjnej, zasadami walki, itp.
Zasady sztuki wojennej, formuowane s w oparciu o prawa wojny i prawa walki zbrojnej. O ile prawa i prawidowoci rzdzce wojn s wzgldnie
trwae i uniwersalne o tyle formuowane na ich podstawie zasady odznaczaj
si du zmiennoci. Zasady sztuki wojennej s w zasadzie kategori historyczn i dlatego mona mwi o ich zmiennoci.
Dowiadczenia wojenne wykazuj, e zasady zmieniay si stosownie
do zmian, jakie nastpoway w charakterze walki zbrojnej, odpowiednio do
zmian zachodzcych w materialnych rodkach prowadzenia walki oraz w warunkach jej prowadzenia.
W odrnieniu od praw walki zbrojnej, zasady sztuki wojennej wyraaj
pewne idee i reguy, ktre normuj praktyczn dziaalno dowdcw i wojsk.
S to wypracowane na podstawie dowiadcze wojennych normy postpowania, wedug ktrych przygotowuje si i prowadzi walki, bitwy i operacje. Zasady
bdc dyrektywami stanowi jednoczenie kryterium oceny prawidowego
przebiegu walki zbrojnej - poszczeglnych walk, bitew i operacji. Stanowi
wskazania, co do sposobw i form praktycznej dziaalnoci kierownictwa pastwa w czasie wojny oraz dziaalnoci dowdcw, sztabw i wojsk wszystkich
rodzajw si zbrojnych, wszystkich szczebli dowodzenia, w okresie przygotowywania poszczeglnych walk, bitew i operacji oraz w toku ich trwania.

2. DYREKTYWY WALKI ZBROJNEJ

Celowe wydaje si wyodrbnienie oglnych norm, ktre w rnym zakresie mog wpywa na konstruowanie praw walki zbrojnej, a w konsekwencji
podstaw teorii sztuki wojennej. W literaturze przedmiotu, ujmowane s one
zwykle jako: dyrektywy, reguy, zasady, metody. T. Kotarbiski ujmuje je jako:
chwyty, fortele, postulaty itp. Bez wzgldu na stosowanie zamiennoci do dalszych rozwaa przyjmijmy termin dyrektywy i spjrzmy na te kwestie w ujciu
preferowanym przez T. Kotarbiskiego (Rys. 2.).
11

dba o swobod ruchw

wasnej aparatury
i krpowa swobod
ruchw przeciwnika

zuytkowa na wasn korzy

funkcje i zasoby przeciwnika

skupi, czyli koncentrowa,

zarwno podmioty skadowe
walczcego zespou, jak aparatur,
jak wreszcie czyny
skadajce si na cao

obezwadni przede wszystkim czony

uzaleniajce zwalczanych caoci,
a wic narzdy kierownicze ustroju
(ustroju ywego, silniki maszyn,
osoby kierownicze itp.).

stwarza fakty dokonane

nieoczekiwanego zachowania,
czyli wprowadzenia w bd

groenie przeciwnikowi

kunktacji, czyli tzw.

gry na zwok

Rys.2. Dyrektywy walki zbrojnej (wg T. Kotarbiskiego)

Dyrektywa pierwsza: dba o swobod ruchw wasnej aparatury i krpowa swobod ruchw przeciwnika. W tej dyrektywie wskazuje Kotarbiski na
star oniersk zasad, i kardynalnym warunkiem zwycistwa jest posiadanie przewagi si w miejscu i chwili rozstrzygajcego starcia. To dyrektywa o
militarnej kategorii, a jej istotnym wskazaniem jest to, i osiganie koniecznej
swobody ruchu (czy te monoci dziaa) moe przebiega nawet kosztem
strat materialnych. Podejcie takie, miao i moe mie znaczenie w sztuce wojennej, nie wnikajc w kwestie etyczne, pozostawmy problem tylko w sferze
skutecznego dziaania. Dosowne przytoczenie myli cytowanego autora: Ba,
rekord, paradoksalnoci w grze szachowej osiga si zmuszajc czasem
przeciwnika do tego, by nam zabra figur, jeeli ta wanie figura staa si dla
nas zawalidrog sugeruje formu kolejnej dyrektywy.
Dyrektywa druga: zuytkowa na wasn korzy funkcje i zasoby przeciwnika. Polega ona - najoglniej rzecz ujmujc - na zmuszaniu przeciwnika
do ruchw i dziaa korzystnych dla nas - dla realizacji naszych celw. W dy12

rektywie tej mieci si rwnie wykorzystanie sprztu, prawa i innych elementw przeciwnika przeciw niemu. A zatem w walce naley pamita, i (...)
przeciwnik gotw (jest) nasze funkcje i nasze zasoby zuytkowa dla swoich
niezgodnych z naszymi celw, i stale mie na uwadze, e nasza aparatura jest
te potencjalnie aparatur przeciwnika i stanie si atwo aktualnie tak, jeeli
nie zdoamy temu zapobiec.
Dyrektywa trzecia: skupi, czyli koncentrowa, zarwno podmioty skadowe walczcego zespou, jak aparatur, jak wreszcie czyny skadajce si na
cao.
Autor powouje si na znan zasad sztuki wojennej tj. zasad skupienia wysikw w rozstrzygajcym miejscu i czasie. Zauwamy tu jednak za Kotarbiskim, e (...) oglne pojcie koncentracji w sensie prakseologicznym,
aktualne w oglnej technice walki, nie jest bynajmniej stale zwizane z gromadzeniem tych lub innych cia tu obok siebie. Istotne jest tutaj tylko czne skierowanie dziaa ku wsplnemu celowi, w poszczeglnym przypadku - czne
skierowanie ku wsplnemu celowi dziaa wspczesnych, czego z kolei poszczegln posta stanowi czne skierowanie ku wsplnemu celowi wspczesnych dziaa podmiotw i skadnikw aparatury skomasowanych obok
siebie.
Dyrektywa czwarta: obezwadni przede wszystkim czony uzaleniajce
zwalczanych caoci, a wic narzdy kierownicze ustroju (ustroju ywego, silniki maszyn, osoby kierownicze itp.).
Kotarbiski podkrela, i gwn rol spenia zasada goszca, e - negacja nastpstwa uzasadnia negacj racji.
Dyrektywa ta, w skrcie okrelana jako zasada eliminowania gwnych
elementw ma bardzo due znaczenie w walce zbrojnej. Skoro jednak obie
strony uznawa j bd w okrelonym czasie jako zasadnicz, wwczas kada z nich musi si liczy z takim samym oddziaywaniem przeciwnika. Std te
uzupeniajcym czonem rozpatrywanej dyrektywy (by moe nawet odrbn
dyrektyw) jest postulat zastpowalnoci, nakazujcy niejako konieczno takiego dziaania, w ktrym kady element bdzie moliwy do zastpienia.
13

Z pewnoci bdzie to zadanie trudne i to zarwno w organizacjach, jak i

przedmiotach zoonych. Postulat ten wraz z czasowym rozwojem sztuki wojennej znajdowa zastosowanie, a zakres jego wzrasta, cho do dzi nie
wszystkie kwestie zostay w peni rozstrzygnite.
Dyrektywa pita: stwarza fakty dokonane. Dyrektywa ta, w pierwszym
spojrzeniu wydajca si mao realna w walce zbrojnej, w rzeczywistoci okazuje si w peni funkcjonalna we wszystkich kontekstach walki. Ma ona zastosowanie rwnie w dziedzinach niezwizanych z walk. Jej istot ujmuje T.
Kotarbiski: Jest to zasada antycypacji, zalecajca wytwarzanie wczeniej,
gdy to jest jeszcze wzgldnie atwe, takiego stanu rzeczy, ktry dziki prawom
nastpstwa zdarze samoczynnie doprowadzi pniej do stanu rzeczy bdcego naszym celem w odniesieniu do owej chwili pniejszej, a ktrego osiganie przez akcj na krtko przed ow chwil byoby wzgldnie trudne.
Zgodzi si musimy z cytowanym autorem, i ilekro prawo nastpstwa
zdarze ma bezwadnociowo-perserwacyjny charakter, tylekro zasada antycypacji sprowadza si do zalecenia, by we wczeniejszej chwili, gdy to jest
atwiejsze, wytwarza to, co przetrwa do chwili pniejszej, kiedy wanie
chcemy je mie, a kiedy stara si o to byoby trudniej. To wanie stanowi
podstaw dyrektywy faktw dokonanych, tak koniecznej czsto w walce zbrojnej. Naleaoby zgodzi si z twierdzeniem: Kto stworzy fakt dokonany, ten
ju tylko potrzebuje broni swego, gdy przeciwnik musi naciera, co jest na
og kosztowniejsze od obrony, zwaszcza jeeli zajta pozycja zostaa dobrze
umocniona.
Dyrektywa szsta: kunktacji, czyli tzw. gry na zwok1.
Dyrektywa ta stanowi w swej istocie poszczeglny przypadek dyrektywy
wyboru odpowiedniego miejsca i czasu, a jeszcze szczeglniej, jak chce
T. Kotarbiski, odpowiedniego ukadu wszelkich okolicznoci, odpowiedniej
sytuacji i takiego wyboru, by wanie w tej, a nie innej sytuacji wszcz np.
ostateczne natarcie. Zgodzi si musimy z twierdzeniem, i (...) umiejtno
dziaania, a wic i walki, polega na waciwym (dogodnym) wyborze chwili od-

14

powiedniego impulsu (...) i czstokro najroztropniej dziaa, kto si z wywarciem takiego impulsu nie tylko nie spieszy, lecz raczej maksymalnie z tym
zwleka. Bywaj takie koniecznoci na og wtedy, kiedy - jak si mwi - czas
dziaa na nasz korzy, gdy np. siy przeciwnika w miar czasu same sabn
lub sabn w wikszym stopniu ni nasze albo, gdy procent przewagi pocztkowej naszej wasnych si, zrazu niky, w miar czasu wzrasta.
Dyrektywa sidma: groenie przeciwnikowi.
Groenie (metody groenia) s (wg T. Kotarbiskiego) szczeglnym
przypadkiem zastosowania potencjalizacji, ktra polega na tym, (...) e si
osiga swoje nie przez wykonanie danego dziaania, lecz przez stworzenie lub
ukazanie jego moliwoci (...) groenie przeciwnikowi w walce polega wanie
na ukazaniu moliwoci zadania ciosu. Zapowied wykonania czynnoci dla
przeciwnika niekorzystnej na wypadek, jeeli on sam nie wykona pewnej
czynnoci dla siebie niekorzystnej, stanowi istot zmuszania. Ta dyrektywa,
speniaa dotychczas (take w XX w.) wielk funkcj w strategii, ale take w
teorii - w zakresie konstruowania doktryn militarnych pastw lub grupy pastw.
Przekonywujcy wydaje si rwnie podzia uwypuklajcy grob rzeczywist i fikcyjn. W charakterystyce tych uj posuymy si znw sowami
T. Kotarbiskiego: W obu przypadkach fortel to na og ekonomiczny, gdy
grozi si na og stosunkowo tanim kosztem. W przypadku zagroenia popartego rzeczywist monoci wykonania czynu, ktrym grozimy, groba wymaga zwykle mniejszego zuycia zasobw ni wykonanie owego czynu: np. zagroenie zbombardowaniem bez porwnania mniej zuywa zasobw grocego ni sama akcja bombardowania, Zdarza si, e poszczeglne pastwo wywiera presj na ssiada przez skupienie na jego granicy wojsk w peni uzbrojonych i gotowych do inwazji. To dziaanie grob, a wic potencjalizacja w
stosunku do agresji rzeczywistej. Kiedy indziej groce pastwo poprzestaje
na jawnych przygotowaniach, ktre umoliwiaj ewentualn koncentracj
wojsk na granicy. To potencjalizacja niejako do kwadratu. Wreszcie, gdy zamiast faktycznie wzmc fabrykacj broni przysposabia si wytwrnie innych
1

Kunktacja - od ac. cunctatio - onis: ociga si waha, zwleka; ale cunctator - to skonny do oci-

15

towarw do ewentualnego szybkiego przestawienia ich na produkcj broni;

dochodzi wwczas do skutku jeszcze bardziej wyrubowana potencjalizacja.
W przypadku groby fikcyjnej te mniej ona zazwyczaj kosztuje grocego ni
ewentualny inny sposb, ktrego by musia si chwyci, gdyby ona nie poskutkowaa, ni np. uycie przemocy fizycznej wobec intruza, ktrego prbowalimy wypdzi straszakiem. Taka czy inna groba ma przy tym t zalet z
punktu widzenia ekonomicznoci dziaa, e moe by wielostronna: np. da
strza z rewolweru mona w danej chwili tylko w jednym okrelonym kierunku,
gdy tymczasem zagrozi takim strzaem mona jednoczenie w rnych kierunkach.
W powyszym opisie zwrci uwag naley na jeszcze kilka, do istotnych w naszym przekonaniu, kwestii. Stwarzanie zagroe w sensie praktycznym zmusza przeciwnika do zapobiegania tym zagroeniom (przeciwstawienia
si im) a w konsekwencji do decentralizacji si i rozproszenia wysikw. Jednoczenie jednak wpywa moe na kwestie, lece - co prawda - poza istot
prakseologii, ale jednak czsto wpywajce na osignicie celw. Chodzi tu o
dekoncentracj psychiczn i zachwianie pewnoci osobowoci (ich zbioru)
przeciwnika.
Dyrektywa sma: nieoczekiwanego zachowania, czyli wprowadzenia w bd.
W istocie rzeczy, w tej dyrektywie chodzi o to, co w jzyku potocznym, ale
rwnie w jzyku sztuki wojennej okrelamy zaskoczeniem. T. Kotarbiski
twierdzi: Zaskoczenie stanowi poszczeglny przypadek wprowadzenia w
bd. Wane jest w takim postpowaniu to, by przeciwnik nie zna z gry decyzji strony, ktra z nim walczy, nie wiedzia, jakie s jej zamiary. (...) W interesie danej strony walczcej ley, by wiedzie o przeciwniku jak najwicej, by
natomiast przeciwnik mia o naszych krokach i zamiarach wiadomoci jak najbardziej skpe i jak najbardziej baamutne. Wtedy bdzie si mogo samemu
jak najlepiej zracjonalizowa wasne plany, a przeciwnik bdzie musia popenia bdy praktyczne.

gania si, namylajcy si.

16

I tu naley zgodzi si z tez, i nieraz opaca si bdzie, wanie dla

zaskoczenia, odstpi od racjonalnego w zasadzie toku dziaa wynikajcego
z innych - dyrektyw walki. Zastosowanie nietypowych dziaa, nowych rodzajw broni, podej pozornych (np. pozorne wycofanie si - ucieczka, pozorne
uchylanie si od walki, itp.) moe przynie rezultaty decydujce o zwycistwie.

3. UCZESTNICY WALKI ZBROJNEJ

Midzynarodowe uregulowania dotyczce walki zbrojnej obejmuj nie tylko bezporednich uczestnikw walki zbrojnej, ale rwnie wszystkie osoby
znajdujce si na obszarach objtych zbrojnymi dziaaniami wojennymi. W tym
kontekcie wyrnia si:
a) uczestnikw walki zbrojnej;
b) osoby pozbawione praw uczestnika walki zbrojnej (szpiedzy, sabotayci, najemnicy, dezerterzy);
c) osoby wyeliminowane z walki zbrojnej (ranni, chorzy, rozbitkowie, jecy);
d) osoby nie uczestniczce w walce zbrojnej (ludno cywilna);
e) osoby neutralne wobec walki zbrojnej (czonkowie misji humanitarnych, pokojowych, dyplomatycznych, obserwacyjnych, kontrolnych, osoby
prywatne pastw neutralnych).
Uczestnicy walki zbrojnej (Rys.3) w wietle prawa midzynarodowego to:
- czonkowie regularnych si zbrojnych, onierze walki czynnej (kombatanci), osoby towarzyszce siom zbrojnym, zwane rwnie osobami pomocniczymi (niekombatanci);
- czonkowie nieregularnych si zbrojnych (partyzanci, powstacy, pospolite ruszenie): czonkowie walki czynnej (kombatanci nieregularni), osoby towarzyszce nieregularnym siom zbrojnym (kombatanci nieregularnych si zbrojnych).
Z punktu widzenia prawa bardzo wane znaczenie ma podzia na onierzy walki czynnej (kombatantw) i niekombatantw. onierze walki czynnej
maja prawo prowadzenia dziaa bojowych, zarwno ofensywnych jak i defen17

sywnych. Nie ponosz oni adnej odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone w

toku dziaa zbrojnych, jeeli przestrzegaj zasad midzynarodowego prawa
wojennego. Do kategorii onierzy walki czynnej zalicza si onierzy poszczeglnych rodzajw wojsk i sub, z wyjtkiem onierzy niektrych sub specjalnych. onierze walki czynnej po obu stronach wojujcych mog walczy
zarwno w oddziaach zwartych, jak i w rozproszeniu, pojedynczo, pod warunkiem, e dziaaj w umundurowaniu wasnych wojsk (a dywersanci maj wyodrbniony uniform lub znak rozpoznawczy).

czonkowie regularnych si zbrojnych,

czonkowie nieregularnych si zbrojnych

(partyzanci, powstacy, pospolite ruszenie),

onierze walki czynnej (kombatanci),

czonkowie walki czynnej

(kombatanci nieregularni),

osoby towarzyszce siom zbrojnym,

zwane osobami pomocniczymi (niekombatanci)

osoby towarzyszce nieregularnym siom zbrojnym

(kombatanci nieregularnych si zbrojnych)

Rys. 3. Uczestnicy walki zbrojnej w wietle prawa midzynarodowego

Wrd onierzy walki czynnej szczeglne miejsce oraz nadzwyczajne

uprawnienia przysuguj parlamentarzystom i osobom im towarzyszcym, ktre wysyane s do nieprzyjacielskich wojsk w celu prowadzenia negocjacji, do
czego powinni posiada pisemne upowanienie od dowdcy wysyajcego ich.
Parlamentarzyci uywaj biaej flagi i mog im towarzyszy chory, tumacz,
trbacz i dobosz. Korzystaj oni z przywileju nietykalnoci osobistej.
Wszyscy onierze walki czynnej powinni by zaopatrzeni w znak tosamoci (etony tosamoci) lub legitymacj, chocia rwnoznaczne z tym jest
dziaanie onierza w umundurowaniu i podleganie rozkazom wojskowym.
Odmienn rol speniaj osoby towarzyszce siom zbrojnym na wojnie.
S to przede wszystkim onierze jak i osoby cywilne stanowice personel zabezpieczajce funkcjonowanie walczcych oddziaw, przede wszystkim; sanitarny, logistyczny, wymiaru sprawiedliwoci, administracji i duszpasterstwa.
18

Osoby wyej wymienione jako niekombatanci nie bior bezporednio udziau

w walce. Wszyscy niekombatanci powinni posiada karty tosamoci, a karty
personelu sanitarnego dodatkowo powinny by wyrnione znakiem Czerwonego Krzya lub Czerwonego Pksiyca.
Normy prawa midzynarodowego szczegowo reguluj uprawnienia poszczeglnych uczestnikw walki zbrojnej, a take jednoznacznie definiuj czyny, ktre stanowi przestpstwa i zbrodnie wojenne. Dla ilustracji ich charakteru warto wymieni niektre czyny majce takie kwalifikacje prawne:
- umylne zabjstwo;
- torturowanie lub nieludzkie traktowanie;
- umylne sprawianie cierpie albo cikich uszkodze ciaa lub zdrowia;
- niszczenie lub przywaszczanie sobie mienia...;
- pozbawienie (jeca lub osoby cywilnej) prawa bezstronnego sdzenia;
- zmuszanie (jeca lub osoby cywilnej) do suby w siach zbrojnych
pastwa nieprzyjacielskiego;
- branie zakadnikw;
- czynienie ludnoci cywilnej przedmiotem ataku;
- podejmowanie ataku bez rozrnienia, dotykajcego ludno cywiln
lub dobra o cywilnym charakterze;
- czynienie celem ataku miejsc nie bronionych lub stref zdemilitaryzowanych;
- czynienie celem ataku osoby, o ktrej wiadomo, e jest niezdolna do walki.
Do ramowego katalogu wystpkw wojennych naley m.in.;
- uywanie trucizny lub broni zatrutej albo broni chemicznej oraz bakteriologicznej;
- ogaszanie, e nikomu nie bdzie darowane ycie lub wydawanie rozkazu, by nikogo nie zostawia przy yciu, albo prowadzenie walki w taki sposb;
- uywanie broni, pociskw lub rodkw mogcych spowodowa zbyteczne cierpienia.
Normy prawa midzynarodowego wykazuj, e zjawiska walki zbrojnej
nie mona rozpatrywa w izolacji, tylko w kategoriach czysto militarnych. Powysze reguy i postanowienia warto porwna z podziaem uczestnikw walki
19

stosowanym w praktyce dowodzenia, gdzie wyrniane s najczciej systemy: dowodzenia, raenia (niszczenia) i zabezpieczenia.
W Siach Zbrojnych Stanw Zjednoczonych dla potrzeb automatyzacji
procesw dowodzenia wyrnione zostay nastpujce obszary funkcjonalne
pola walki (Battlefield Functional Area): manewr, wsparcie ogniowe, obrona
powietrzna, rozpoznanie i WRE oraz logistyka.
Z kolei w ATP - 35(B) zastosowany zosta podzia na siy: walczce
(j.ang. - Combat Forces), wsparcia bojowego (j.ang. - Combat Support Forces)
i przeznaczone do wsparcia logistycznego (j.ang. Combat Service Support).
Przedstawione podziay wskazuj na cisy zwizek funkcji (zada) realizowanych na polu walki ze struktur si zbrojnych. Wymaganie to jest jednym z
istotnych zaoe budowy wojskowych struktur organizacyjnych, cho nie
zawsze w praktyce w peni respektowane. Podkreli naley, w wietle przepisw prawa, istotne rwnie znaczenie rodzaju wykonywanych zada przez
poszczeglne rodzaje wojsk na polu walki. Do podziau na onierzy walki
czynnej, onierzy (kombatantw) i osoby towarzyszce (niekombatantw)
przystaje oglny podzia na:
- siy do zada stricte bojowych;
- siy przeznaczone do innych zada na polu walki.
W wietle powyszego podziau wyranie trzeba wskaza na struktury o
cile bojowym przeznaczeniu. W wojskach ldowych tym szczeblem dowodzenia jest pododdzia, ktry zwykle wyposaony jest w jednolity rodzaj rodkw walki, np.: czogi, bojowe wozy piechoty, dziaa, wyrzutnie rakietowe, itp.
oraz przeznaczony jest do konkretnych zada bojowych.
Przedstawione zagadnienia organizacji si zbrojnych skonfrontowane zostay z prawnymi zasadami regulujcymi ich zastosowanie w walce zbrojnej,
suyy one przede wszystkim wykazaniu i uzasadnieniu, e aktywnymi
uczestnikami walki zbrojnej s onierze, tj. uzbrojeni, umundurowani ludzie.
Gwna rola wrd uczestnikw walki zbrojnej, przypada tym formacjom wojskowym, ktre przeznaczone do realizacji funkcji cile bojowych tzn. do bezporedniego prowadzenia walki, jednak o ostatecznym zwycistwie decyduje
20

wsplny wysiek wszystkich struktur organizacyjnych si zbrojnych. Warunkiem

powodzenia w walce zbrojnej jest wspczenie przede wszystkim logistyka,
bez ktrej praktycznie niemoliwe s jakiekolwiek dziaania bojowe. Prawdziwo tego stwierdzenia pokazuje rwnie zaleno wynikw walki zbrojnej od
warunkw, jakie powinny by zapewnione dla uzyskania zwycistwa. Podstawy ekonomiczne to niezbdny warunek organizacji si zbrojnych, a take efektywnego ich funkcjonowania w okresie pokoju, a przede wszystkim podczas
wojny.
Uczestnicy walki zbrojnej to przede wszystkim onierze, czonkowie si
zbrojnych, natomiast uczestnikami wojny s wszyscy obywatele wrogich pastw (w tym rwnie onierze). W wietle tego determinantu, jakim jest uczestnictwo, wyranie wida istotne rnice pomidzy kategori walki zbrojnej i
wojny, a take ich wspzaleno. Zjawisko wojny jest zjawiskiem duo szerszym, std walk zbrojn mona rozpatrywa tylko na jej tle.

4. FORMY WALKI ZBROJNEJ

Na form dziaania zorganizowanego skadaj si trzy elementy: podmiot
dziaania, miejsce i czas dziaania. Te elementy, okrelane jako tzw. czynniki
operacyjne maj rwnie zastosowanie w walce zbrojnej. S to okrelone siy,
obszar (miejsce, przestrze) i czas walki.
Najprostsz i najstarsz form walki zbrojnej jest pojedynek. W tej formie
po obu stronach staj do starcia pojedynczy, uzbrojeni onierze (wojownicy).
W staroytnoci pojedynek wodzw by stosowany jako sposb rozstrzygnicia bitwy, w ktrej obie strony nie uzyskay zdecydowanej przewagi.
Pojedynek do czasw wspczesnych w czystej formie przetrwa w postaci tzw. pojedynku honorowego, ktrego zasady opisane s min. w Kodeksie Honorowym Boziewicza. Natomiast na wspczesnym polu walki pojedynki rwnie maj zastosowanie, szczeglnie w przypadku pojedynczych,
nowoczesnych i zintegrowanych rodkw walki, np. czogw, bojowych wozw
piechoty, migowcw i samolotw bojowych.

21

Pojedynki, podobnie jak i bardziej zoone formy walki zbrojnej, tak jak
potyczki i boje charakteryzuj si stosunkowo maymi wymaganiami w zakresie miejsca (przestrzeni) potrzebnego do ich prowadzenia. Rwnie czas
trwania jest do krtki, w przypadku pojedynku s to minuty, a potyczki i boje
zwykle toczone s w okresie od kilkunastu minut do kilku godzin maksymalnie.
Zasadnicz form walki zbrojnej bya przez dugi okres bitwa. Kategoria
ta praktycznie do czasw wspczesnych bya utosamiana z walk zbrojn.
Tak midzy innymi postrzega bitw Carl von Clausewitz. Bitwa pocztkowo
miaa wymiar taktyczny. Znaczenie strategiczne przypisywano tzw. bitwie walnej. Sprowadzenie przez Clausewitza walki zbrojnej do bitwy wyjania w duym stopniu tytu jego dziea O wojnie, ktre w dzisiejszych kategoriach naleaoby raczej postrzega jako znakomity traktat o walce zbrojnej2.
Utrzymujcy si przez wieki stosunkowo may zasig raenia rodkw
walki powodowa, e do czasw wspczesnych przestrze, na ktrej toczono
bitwy bya rwnie niewielka.
Pole bitwy (j. ang. battle area) od czasw bitwy pod Grunwaldem do
okresu wojen Napoleoskich niewiele si rozszerzyo. Wystarczy zestawi nastpujce liczby: 60 tys. ludzi, w tym 50 tys. jazdy uczestniczcych w bitwie
pod Grunwaldem walczyo na obszarze okoo 30 km2 (5x6 km). Rozegrana
400 lat pniej bitwa pod Borodino toczya si na takim samym obszarze,
a znajdowao si w niej ponad 120 tys. onierzy kadej ze stron.
W okresie wojen Napoleoskich wszelkie dziaania wojsk niezwizane
bezporednio z bitw tj. z walk zbrojn znajdoway si w sferze zainteresowania strategii. W tej dziedzinie szereg fundamentalnych kategorii sformuowa
midzy innymi Henri Jomini. Zachoway one w duym stopniu, aktualno, np.
linie operacyjne, baza operacyjna itp. Rwnie w tym okresie zaczto postrzega zjawiska towarzyszce walce zbrojnej szerzej, bitw wizano cile z manewrem wojsk. Dostrzegano istotne zwizki pomidzy rnymi formami dziaa wojsk. wiadcz rwnie o tym take prace Jominiego, ktry wskazuje
przede wszystkim na potrzeb umiejtnego operowania posiadanymi siami

22

na teatrze dziaa wojennych. Do jzyka wojskowego operacja trafia za

spraw austriackiego generaa R. Montecuccoli, ktry posugiwa si tym terminem w opracowaniu dotyczcym zasad sztuki wojennej wydanym w 1664
roku. Uywali go pniej H. Lloyd i H. Bullow. Pojcie operacji byo dobrze
znane pod koniec XIX wieku, lecz rozumiano je bardzo rnie. Midzy innymi
w rosyjskiej encyklopedii nauk wojskowych i morskich z 1891 roku stwierdza
si, e kada wojna skada si z jednej lub kilku kampanii, a kada kampania
z jednej lub kilku operacji, stanowicej zamknit cao od rozwinicia strategicznego armii a do ostatecznego rozstrzygnicia w zwyciskiej bitwie.
Forma walki zbrojnej, jako operacja, powstaa niejako obiektywnie w wyniku rozszerzenia pola walki z powodu dynamicznego rozwoju rodkw walki, przede wszystkim broni maszynowej oraz czogw, a take postpu w zastosowaniu lotnictwa. Operacja obja bitwy, boje i inne formy bezporedniego
starcia stron oraz formy dziaa, ktre nie polegaj na bezporedniej walce,
lecz s jej podporzdkowane (zintegrowane). Pojawienie si operacji, jako
formy walki zbrojnej, zapocztkowao rozwj nowej czci skadowej sztuki
wojennej sztuki operacyjnej, ktr najwczeniej formalnie przyjto i rozwijano w Zwizku Radzieckim w latach dwudziestych. W Polsce okresu midzywojennego termin operacja by do szeroko uywany, co znalazo midzy innymi odbicie w postaci hasa zawartego w Encyklopedii Wojskowej pod redakcj mjr Ottona Laskowskiego.
Naley podkreli cisy zwizek form i treci kategorii taktycznych takich
jak boje, bitwy z kategoriami operacji i sztuki operacyjnej. Nie bez racji sztuk
operacyjn okrelano swego czasu mianem wyszej taktyki, std wiele poj
o charakterze taktycznym zostao zaadaptowanych do sfery operacyjnej, np.
zdolno i gotowo bojowa, potencja bojowy itp. Rwnie wiele poj o charakterze operacyjnym zostao przeniesione na grunt taktyki. Pomidzy taktyk
a sztuk operacyjn istniej rnice, s to jednak bardzo subtelne rnice.
Przedmioty zainteresowania sztuki operacyjnej i taktyki s zbiene. Jest nim
obszar walki zbrojnej.
2

Szerzej na ten temat - B. Szulc, J. Zieliski, W. Sadowski: Prawa i reguy walki zbrojnej, Warszawa

23

Operacja jest zoon form walki zbrojnej. Jej wymiar czasowo - przestrzenny okrela si, przez tzw. rozmach operacji. Formy walki zbrojnej i ilustracj rozmachu rnych operacji realizowanych przez okrelone komponenty
si zbrojnych przedstawia tabela 1.
Najbardziej zoon i jednoczenie najwysz form walki zbrojnej jest
kampania. W odrnieniu od operacji jest to zjawisko bardzo stare, zapocztkowane ju w staroytnoci. Szczeglnie znane s kampanie wojenne takich
wodzw jak Aleksander Macedoski i Hannibal, a w czasach nowoytnych
kampanie Napoleona. Kampania w przeszoci obejmowaa duszy okres
prowadzenia zbrojnych dziaa wojennych, pod jednym zwykle dowdztwem
dla osignicia okrelonego celu strategicznego na teatrze dziaa wojennych.
Skadaa si z bitew i innych i innych rodzajw dziaa wojsk poczonych zamiarem naczelnego dowdcy na teatrze.
Wspczenie kampania (wyprawa wojenna) to caoksztat operacji strategicznych przeprowadzonych zgodnie z zamiarem naczelnego dowdztwa i
kierowanych przez nie dla osignicia okrelonego celu strategicznego (poredniego wojny). Czas trwania kampanii to zwykle okres kilku miesicy, znane s kampanie letnie, zimowe w okresie II wojny wiatowej.
Kampani we wspczesnych warunkach bya na przykad wojna
w Zatoce Perskiej w 1991 r., ktra skadaa si z dwch gwnych operacji:
Pustynna Tarcza i Pustynna Burza. Analiza historyczna kampanii jako formy walki zbrojnej jednoznacznie wskazuje, e miejsce bitwy jako jej podstawowego komponentu zaja wspczenie operacja. Podkreli przy tym naley, e podobnie jak dawniej cel kampanii mg by osignity w jednej bitwie,
tak obecnie by osignity poprzez pomylne wykonanie jednej operacji.
Z tego te wzgldu operacj uzna mona za podstawow, zoon form
walki zbrojnej. Nie trzeba rwnie, jak mona sdzi, nikogo przekonywa, e
wspczenie operacja jest zjawiskiem dwustronnym i nie mona jej rozpatrywa bez przeciwnika.

1997.

24

Tabela 1. Uczestnicy walki zbrojnej w wietle prawa midzynarodowego

Forma

Czynniki operacyjne (rozmach dziaa)

SIY

CZAS

Pojedynczy onierz

od kilku
do kilkunastu
minut

POTYCZKA

Pododdzia

od kilkudziesiciu
minut
do kilku godzin

BJ

Oddzia

od kilku
do kilkunastu
godzin

POJEDYNEK

Zwizek taktyczny
BITWA

OPERACJA

KAMPANIA

(wyszy zwizek taktyczny)

1 2 dni

Zwizek operacyjny

2 3 dni

Wyszy zwizek
operacyjny

okoo tygodnia

Kilka wyszych
zwizkw operacyjnych RSZ

do kilku tygodni

Kilka wyszych
zwizkw operacyjnych rnych RSZ

do kilku miesicy

OBSZAR
ubita ziemia:
odlego od kilkunastu do kilkuset
metrw
pas (rejon) dziaa
taktycznych:
szer. do 3 km
g. do 5 km
pas (rejon) dziaa
taktycznych:
szer. 10-15 km
g. 10-15 km
pole bitwy, przednia strefa dziaa
bojowych:
szer. 30-80 km
g. 50-100 km
obszar operacji:
szer. do 100 km
g. 100-150 km
strefa dziaa
bojowych:
szer. ok. 500 km
g. do 1000 km
Teatr operacji (strefa
dziaa bojowych
i komunikacji):
szer. ok. 1000 km
g. do kilku tys. km
Teatr dziaa
wojennych:
szer. kilka tys. km
g. kilka tys. km

Podane wielkoci maj charakter szacunkowy i su jedynie jako ilustracja zjawiska rozszerzenia
pola walki.

4. CZOWIEK W WALCE ZBROJNEJ

W kadym konflikcie najwaniejsz rol odgrywa i nadal odgrywa czowiek. Ze sw wiedz, dowiadczeniem, gotowoci do sprostania wszystkim
wyzwaniom, jakie niesie za sob pole walki. Tylko skuteczny dowdca bdzie
potrafi wszystkie konieczne do prawidowego funkcjonowania atrybuty, tak w
25

czasie pokoju, kryzysu jak i wojny, w relacjach odpowiadajcych moliwociom ekonomicznym pastwa, odpowiednio dobierajc proporcje pomidzy
operacyjnymi wyznacznikami dziaa, poczonymi w spjny system poprzez
posiadanie, uzyskiwanie i wykorzystywanie informacji w dziaaniach, przeistoczy w determinanty osignicia powodzenia w walce zbrojnej.
Wybitny francuski teoretyk sztuki wojennej, propagator patrzenia na walk zbrojn z punktu widzenia czowieka, Ardant du Picq, doceniajc rol czowieka w okrelaniu czynnikw powodzenia w walce zbrojnej stwierdzi:
(...) ostatecznym zadaniem wojska jest walka, a czowiek jest jej gwnym narzdziem, nie znajc dokadnie gwnego narzdzia walki, to jest czowieka i
stanu jego ducha w rozstrzygajcym momencie walki, nie moemy mu da
dobrego ustroju ani organizacji, wytworzy karnoci, ani wreszcie okreli zasad taktyki, ktre to sprawy cz si ze sob jak palce jednej rki. Pomimo,
e od tej wypowiedzi mino ju wiele lat postawiona teza nie stracia wspczenie nic ze swej aktualnoci.
Polscy dowdcy kierowali si niezmienn zasad, polegajc na osigniciu celu walki lub bitwy przy minimalnych stratach wasnych. Troska o ycie onierza, oszczdne nim szafowanie dominoway w kadym zbrojnym
dziaaniu. Dlatego te od najwczeniejszych lat historii Polski rozwijano i doskonalono nieustannie polsk sztuk wojenn i polsk myl wojskow. Marszaek Jzef Pisudski twierdzi, e: Zwycistwo w 3/4 zaley od siy i postawy
moralnej wojska i spoeczestwa, a w 1/4 od przygotowania pod wzgldem
technicznym.
Z. Galewski uznaje, e walka zbrojna narzuca okrelone potrzeby w dziedzinie przygotowania stanw osobowych. Do podstawowych wymaga w tym
zakresie zalicza:
wysoki poziom przygotowania oglnego onierzy;
dobre przygotowanie politechniczne;
tyzn fizyczn, du wytrzymao na trudy cigych i prowadzonych
z ogromnym nateniem dziaa bojowych;
odporno psychiczn onierzy;
26

 umiejtnoci organizatorskie i teoretyczne kadry oraz praktyczn znajomo zagadnie organizacji i zarzdzania.
Rozpatrywanie znaczenia czynnika ludzkiego w osiganiu powodzenia w
walce zbrojnej jest wartoci uniwersaln. Oznacza to, e jego rozpatrywanie
nie wymusza przywizywania si do konkretnego szczebla dowodzenia.
Powszechnie wiadomo, e aby skutecznie dowodzi, trzeba umie waciwie ocenia zachowania podwadnych, uoy sobie z nimi partnerskie stosunki, rezygnujc z nadmiernego eksponowania zewntrznych, formalnych
symboli wadzy, na rzecz przewodzenia. Partnerstwo jest najistotniejszym
czynnikiem rzeczywistej integracji w realizacji zada walki zbrojnej. Najbardziej psychologicznymi funkcjami dowodzenia s: pobudzanie i motywowanie.
Dowodzenie w czasie wojny jest oddziaywaniem na podwadnych w celu
przygotowania ich do walki, utrzymania w zdolnoci bojowej, take poprzez
ksztatowanie podanego poziomu moralnego i psychicznej odpornoci, ukierunkowanie na wykonywanie zada bojowych, oddziaywanie w czasie prowadzenia walki i po jej zakoczeniu.
Analizujc zachowania podwadnego, dowdca powinien uwzgldnia
wpyw sytuacji na jego zachowania. Oczywisty jest fakt, e kada sytuacja jest
jedyna w swoim rodzaju. Zachowania podwadnych stanowi natomiast wypadkow wielu czynnikw.
Bardzo czsto sukcesw w dowodzeniu upatruje si w uwarunkowaniach
zewntrznych (sytuacyjnych), rzadziej w uwarunkowaniach i walorach osobowociowych dowdcy i podwadnych. Zauway naley, e dowdca moe w
pewnych granicach modyfikowa warunki wyznaczajce sytuacje, w jakich
znajduj si onierze. Modyfikacje te dotyczy mog: rodzaju zada i stopnia
ich trudnoci, czasu wykonywania zada, przyznawania podwadnym uprawnie i zakresu swobody.
Z dowodzeniem nierozcznie zwizane jest pojcie ryzyka. Sukces w
walce jest niewyobraalny bez jego podjcia. Jednak dowdca powinien dziaa w strefie dopuszczalnego ryzyka, biorc pod uwag liczne, rnorodne, a
jednoczenie konkretne uwarunkowania. Trafie uj to K. Noko stwierdzajc,
27

e na krytyk i kar zasuguje nie ten dowdca, ktry dc do pokonania

przeciwnika nie osign celu, lecz ten, ktry bojc si ryzyka i odpowiedzialnoci, asekuracyjnie przyj postaw bezczynn, nie wykorzysta potencjalnych moliwoci osignicia przewagi i powodzenia.
Jednym z podstawowych celw bada odnoszcych si do walki zbrojnej
jest okrelanie tego, co moe nastpi w toku ewentualnych dziaa. Analiza
dowiadcze historycznych prowadzi do konkluzji, e niezwykle rzadko rzeczywisty obraz pola walki odpowiada zaoeniom przyjtym przed jej rozpoczciem. Wrd prognoz dokonywanych w sferze wojskowej, trudnoci sprawiaj te, ktrych celem jest okrelenie prawdopodobnych reakcji psychicznych
i zachowa onierzy w warunkach walki. Wraz z wprowadzaniem na wyposaenie si zbrojnych coraz doskonalszych rodkw walki trudnoci te zwikszaj
si jeszcze bardziej.
Reakcje czowieka na sytuacje trudne (a do takich naley niewtpliwie zaliczy uczestnictwo w walce zbrojnej) okrela si tradycyjnie terminem stres.
Dziaania onierzy w warunkach stresu mog przyj posta dwukierunkow.
Z jednej strony, stres o stosunkowo niewielkiej intensywnoci i krtkotrway
prowadzi zwykle do poprawy jakoci dziaania onierzy. Jednak w miar
wzrostu jego natenia i wyczerpywania si moliwoci przystosowawczych,
naley liczy si z coraz czstszym wystpowaniem niepodanych zachowa
i reakcji psychicznych. W skrajnych przypadkach zaburzenia te mog osiga
poziom uniemoliwiajcy realizacj nawet stosunkowo prostych zada. Z tego
typu zjawiskami naley si liczy, trzeba je przewidywa, a take umie im
przeciwdziaa, cho jest to niebywale trudne.
Najbardziej oglnie niekorzystne reakcje psychiczne i zachowania mona
uj umownie w dwie grupy:
wystpujce przede wszystkim u pojedynczych onierzy;
obejmujce wiksze lub mniejsze zbiorowoci.
Dla pierwszej grupy typow reakcj na zagroenie jest niewtpliwie
strach oraz rne postacie lku. Dotyczy to take syndromu niekorzystnych
zaburze fizjologicznych i psychicznych pod wpywem dugotrwaej aktywnoci
28

w sytuacji zagroenia, okrelanego od czasu drugiej wojny wiatowej terminem zespou wyczerpania walk (ZWW).
Typow grupow reakcj na stresujce czynniki pola walki moe by panika. Przesanki jej wybuchu mog mie podoe:
fizyczne (gd, wyczerpanie, masowe straty sanitarne);
emocjonalne (prawdziwe lub urojone niebezpieczestwo, poczucie odosobnienia i towarzyszcy mu niepokj);
zwizane z jakoci wojska (ze dowodzenie, wadliwe funkcjonowanie
logistyki, spadek morale i dyscypliny);
sytuacyjne (skupienie duych zespow na niewielkiej powierzchni,
ograniczona widoczno, zaskoczenie, itp.).
Cho stres spenia czsto w walce zbrojnej take rol pozytywn, mobilizujc onierzy do zwikszonego wysiku i ofiarnoci, naley jednak pamita
o jego destrukcyjnych skutkach. Sprawno dziaania w sytuacjach ekstremalnych, wytrzymao na przeduajce si oddziaywanie stresu, a take
sprawna regeneracja si fizycznych i psychicznych onierzy okrelaj gwne
cele i wynikajce z nich zadania psychologicznego przygotowania onierzy do
walki zbrojnej. Wrd nich wymieniane jest zwaszcza ksztatowanie:
psychicznej gotowoci do udziau w walce zbrojnej;
przekona oraz motywacji, zapewniajcych ofiarne wypenianie obowizkw;
odpornoci psychicznej na zagroenia i trudnoci charakterystyczne
dla walki zbrojnej;
wyobrae onierzy, adekwatnych do aktualnego stanu wiedzy o charakterze ewentualnego konfliktu i udziau w nim;
dyspozycji i umiejtnoci, podanych z punktu widzenia celw walki.
Cech charakterystyczn ksztatowania czynnikw psychologicznych
uczestnikw walki zbrojnej jest fakt, e ich ksztatowanie jest procesem dugotrwaym, realizowanym w praktyce tylko w warunkach pokojowych poprzez:
ksztacenie obywatelskie oraz prac informacyjno wychowawcz;
szkolenie bojowe, techniczne i oglnowojskowe;
29

 koszarowy tryb ycia.

Czowiek oprcz tego, e moe funkcjonowa na polu walki jako podmiot
walki zbrojnej i rodek jej realizacji, to moe te wystpowa w przedmiotowym aspekcie ludzkiego czynnika walki zbrojnej. Moe on wystpowa jako
obiekt oddziaywania zbrojnego, jako jednostka o okrelonym stopniu wraliwoci i podatnoci na oddziaywanie zbrojne, a szczeglnie na oddziaywanie
propagandowe. Dlatego realno procesu szkolenia pozwoli unikn tych zagroe, a odporno psychiczna onierzy jest jedn z gwnych miar potencjau bojowego wojsk.
Reasumujc, mona z ca odpowiedzialnoci stwierdzi, e czowiek na
wspczesnym polu walki moe wystpowa zarwno jako podmiot i rodek,
jak rwnie jako przedmiot walki zbrojnej. A walory, ludzki oraz sposb ich wykorzystania decyduj - obok przewagi materialnej - o powodzeniu i zwycistwie w walce zbrojnej.

30

LITERATURA
Balcerowicz B., (red.) i inni, Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, Warszawa 1996.
Cendrowski J., Swebocki S., Psychologia walki i dowodzenia, Wydawnictwo
MON Warszawa 1977.
Dyrda M., Sprawowanie funkcji dowdczych w czasie pokoju i wojny W: Psychologia dowodzenia, cz I, AON Warszawa 1995.
Galewski Z., Czynniki powodzenia we wspczesnej walce. Warszawa 1986.
Kanarski L., Ograniczanie negatywnych psychospoecznych skutkw walki
zbrojnej W; Psychologia dowodzenia, cz III, AON Warszawa 1997.
Kotarbiski T., Traktat o dobrej robocie, Wrocaw-Warszawa-Krakw, 1965.
Koziej St., Teoria sztuki wojennej, wyd. Bellona, Warszawa 1993.
Maa Encyklopedia Wojskowa, Warszawa 1970, t.II
Noko K., Maksymy, sentencje i myli refleksyjne, Warszawa 1993.
Noko K., Sztuka tworzenia przewagi w systemie obronnym RP, Bellona Warszawa 1994.
Noko K., Zagadnienia wspczesnej sztuki wojennej, Warszawa 1973.
Picq A. du, Studium o walce, Wojskowy Instytut Naukowo - Wydawniczy, Warszawa 1927.
Piekarski H., Analiza pojcia i zakresu sztuki wojennej oraz jej praw i zasad
[Aneks 3 w:] M. Krauze (red.), Teoria sztuki wojennej w kontekcie teorii naukowych, AON Warszawa 1996.
Rokicki B., Wybrane problemy psychologicznego przygotowania onierzy do
dziaania na potencjalnym polu walki, AON Warszawa 1991.
Sadowski S., Wyznaczniki klasyfikacyjne w sztuce operacyjnej, AON Warszawa 1999.
Sawkin W., Podstawowe zasady sztuki operacyjnej i taktyki, Warszawa 1974.
Szulc B. Walka zbrojna w kontekcie oglnej teorii walki i teorii konfliktw
Walka zbrojna -1, Warszawa 1996.
Szulc B., Zieliski j., Sadowski S., Prawa i reguy walki zbrojnej Walka zbrojna-2, Warszawa 1997.
31

Tomaszewski T. (red.), Psychologia, PWN Warszawa 1975.

Zieliski J., Zasady sztuki wojennej. Operacyjne aspekty, Warszawa 1994.
uk A., Filozofia walki, Lublin 1996.

32