O jednym ze sposobw wartociowania

w licie Romana Jasiakiewicza do Janusza Ostoja-Zagrskiego.

Analiza lingwistyczna
Warto jest cech wtrn, motywowan1 przez waciwoci obiektu dajce si
zweryfikowa. I tak na przykad: jabko jest dobre, poniewa jest soczyste i sodkie2. Jeli
wypowied wartociujca powstaje w dialogu, odbiorca teje wypowiedzi moe zapyta
partnera aktu komunikacji: dlaczego obiekt nazywasz dobrym lub dlaczego obiekt
nazywasz zym, jeeli nadawca ogranicza si do ocen, nie podajc ich motywacji. Jeli
wypowied wartociujca ma posta pisan, odbiorca ma nastpujce moliwoci:
- szuka motywacji ocen w tekcie,
- odtwarza te motywacje na podstawie wsplnej nadawcy i odbiorcy wiedzy o wiecie3,
- nie docieka, jakie s motywacje ocen, lecz je przyj lub odrzuci.
W analizowanym licie pojawia si zdanie: Podczas uroczystoci drelimy [] na myl,
ile jeszcze gaf i nietaktw zostanie przez Pana popenionych. W zdaniu tym presuponowane4
s nastpujce treci:
- pan rektor popenia gafy i nietakty,
- gaf i nietaktw byo wiele.
Okrelenie gafa stosowane jest w polszczynie jako wartociowanie postpowania
niezgodnego z przyjtymi w danym spoeczestwie normami obyczajowymi. Sowo nietakt
zawiera w sobie tre tego, co obejmuje sowo gafa, dodatkowo jednak wskazuje na
odczuwanie przykroci wobec osoby, ktra staa si obiektem nietaktu.
W dalszym cigu tekstu poszukiwaam motywacji dla tych ocen. W nastpnym
akapicie pojawiaj si okrelenia, ktre na takie motywacje wygldaj (wiadczy o tym
umieszczenie ich zaraz po fragmencie o gafach i nietaktach). Okrelenia te s nastpujce:
- nieadekwatny do sytuacji >luz<,

Por. J. Puzynina, Jzyk wartoci. Warszawa 1992, s.52 i in.

Por. E. Laskowska, Wartociowanie w jzyku potocznym. Bydgoszcz 1992, s.12.
3
Wsplna wiedza o wiecie opiera si na waciwych dla danej wsplnoty kulturowej standardach, czyli
schematach pojciowych, odnoszcych si zarwno do rzeczywistoci fizykalnej, jak i spoecznej (zob.
A.Awdiejew, Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej <teoria i praktyka>. W: Gramatyka
komunikacyjna. Pod red. A. Awdiejewa. Warszawa Krakw 1999, s. 33-68).
4
Presupozycj stanowi tre nie orzekana wprost, ale zaoona jako oczywista i przez to znana odbiorcy, na
przykad wypowied Jan przesta pali zawiera prosupozycj Jan pali. Presupozycji nie mona zaprzeczy
wprost, trzeba j najpierw z tekstu wydoby, co dla odbiorcy nieobeznanego z rnymi sposobami odnoszenia
si do rzeczywistoci przez wypowied jest trudne, a bywa, e zupenie niemoliwe, co powoduje bezkrytyczne
przyjmowanie presuponowanych treci. Zob. R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej.
Warszawa 2001, s. 147 i nn.
2

- nieprzygotowanie,
- brak Paskich stara o zbudowanie naleytej atmosfery tego niezwykego wydarzenia.
Ostatnie z wymienionych okrele jest uznane przez nadawc za najistotniejsze, o czym
wiadczy uycie metadyskursywnego5 operatora nade wszystko.
Biorc pod uwag kolejne zdanie Niektrzy z wanych Goci pytali mnie take, w
jakim jzyku Pan Rektor przemawia, przyj naley, e sposb mwienia rektora jest kolejn
motywacj dla oceny wyraonej za pomoc sw gafy i nietakty.
Wszystkie wymienione okrelenia mieszcz si na poziomie interpretacyjnym6. A
zatem nie nazywaj zachowa, ktre da si zaobserwowa. Odbiorca, ktry chce pozna
motywacje tych interpretacji, moe tylko posuy si wiedz o wiecie, bo w tekcie listu
motywacje nie s podane. W tym wypadku chodzi o wiedz na temat przebiegu uroczystoci
nadania prezydentowi Komorowskiemu tytuu doctora honoris causa. Wiedza ta pochodzi z
autopsji, poniewa uczestniczyam w uroczystoci. Na pytanie, jakie zachowanie rektora
zostao nazwane nieadekwatnym do sytuacji >luzem<, uczestnictwo w uroczystoci pozwala
na nastpujc odpowied: niewymienienie przez rektora nazwisk parlamentarzystw podczas
powitania goci i wskazanie przyczyny tego faktu, ktr jest brak nazwisk na kartce. Jeli
moje odczytanie motywacji jest zgodne z intencj Autora listu, to mona przyj, i jego
zdaniem wysoki stopie zrytualizowania sytuacji komunikacyjnej, jak jest uroczysto
nadania doktoratu honoris causa, wyklucza wszelk spontaniczno. Jest to jeden z
moliwych punktw widzenia. Z drugiej strony w nawet najbardziej zrytualizowanej sytuacji
dochodzi do zdarze nieprzewidzianych7, na co uczestnicy spontanicznie i niekoniecznie
niestosownie reaguj. Takie reakcje mog by wiadectwem autentycznoci zachowania, a
niekiedy wynikaj z cech osobowoci uczestnikw rytuau i raczej uatwiaj komunikacj z
innymi uczestnikami ni czyni j niestosown. Warto doda, e podejcie do sposobu
sprawowania rytuau jest zmienne8. Tak wic opinia, e zachowanie pana rektora byo
nieadekwatnym do sytuacji luzem nie jest opini powszechn. Nie oznacza to, e uwaam
5

Operator metadyskursywny peni m. in. funkcj polegajc na hierarchizowaniu treci. Zob. A. Awdiejew, G.
Habrajska, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej. Tom 2. ask 2006.
6
W literaturze psycholingwistycznej wskazuje si na cztery stopnie konkretnoci / abstrakcyjnoci odnoszenia
si wypowiedzi do rzeczywistoci. Stopie pierwszy polega na opisie zdarze zmysowo dostrzegalnych, np.
Piotr uderzy Pawa, drugi stopie to interpretacja zdarzenia, np. Piotr skrzywdzi Pawa, trzeci stopie odnosi
si do przypisywania stanw psychicznych, np. Piotr nienawidzi Pawa, czwarty polega na przypisywaniu
trwaej cechy, np. Piotr jest okrutny. Zob. I. Kurcz, , Jzyk poznanie mylenie. W: Skuteczno sowa w
dziaaniach politycznych i spoecznych. Pod red. E. Laskowskiej. Bydgoszcz 1999, s. 21-34.
7
Np. w czasie przemwienia prezydenta Kwaniewskiego do nowo mianowanych profesorw w marcu 2005 r.
w pewnym momencie zaczo paka dziecko. Zostao to skomentowane przez przemawiajcego jako domaganie
si od modego (paczcego) obywatela wczeniejszego ni to wymaga procedura tytuu profesora.
8
Niesztampowo zachowywa si np. Jacek Kuro. Nie byo to oceniane jako zachowanie nieadekwatne do
sytuacji. A jeli cz obywateli negatywnie oceniaa postaw Jacka Kuronia, to z zupenie innych powodw.

wyraon w licie ocen za nieuzasadnion przy zaoeniu, e rytua wymaga absolutnego

braku luzu, jest ona uzasadniona. W ten sposb udao si odnale jedn motywacj dla
uycia okrelenia gafa, a moe nawet nietakt przy zaoeniu, e niewymienienie nazwisk
parlamentarzystw sprawio im przykro. Nic mi jednak nie wiadomo o faktach, ktre takie
zaoenie mogyby potwierdzi.
Drugie z uytych okrele wartociujcych to nieprzygotowanie. Standardowo
przygotowanie czego jest dobre, a nieprzygotowanie jest ze. Z tekstu listu nie wynika
jednak, do czego odnosi si nieprzygotowanie. Kontekst sytuacyjny moe wskazywa jedynie
na to, e jest to druga ocena wskazanego ju faktu: niewymienienie nazwisk
parlamentarzystw z powodu ich braku na kartce.
Przejdmy do kolejnego okrelenia: brak Paskich stara o zbudowanie naleytej
atmosfery tego niezwykego wydarzenia. Wypowied ta zawiera presupozycj: nie byo
naleytej atmosfery podczas [] wydarzenia. Z kontekstu wynika, e starania o stworzenie
atmosfery byy ze strony wszystkich innych uczestnikw uroczystoci poza rektorem, ktry
wykaza brak stara i przez to dziaania wszystkich innych uczestnikw nie wpyny na
stworzenie atmosfery (uroczystoci nie zdoay ju uratowa znakomite wystpienia []). W
tekcie nie da si odczyta adnej innej motywacji ni nieadekwatny do sytuacji luz. A
zatem mamy do czynienia z cigle tym samym obiektem wartociowania. Jeli tak, to nie
sposb wyjani, dlaczego w tekcie pojawi si operator nade wszystko, ktry presuponuje
istnienie wielu obiektw.
I wreszcie czwarte ze sformuowa, w ktrych prbuj si doszuka motywacji dla
oglnie wskazanych gaf i nietaktw: Niektrzy z wanych goci pytali mnie take w jakim
jzyku Pan Rektor przemawiaZdanie to zawiera wartociowanie w implikaturze9, ktre
mona odtworzy za pomoc formuy10: co wiadczy o tym, e pana rektora nie mona byo
zrozumie z powodu niewyranej wymowy. Jest to ocena pragmatyczna11 i nie mieci si
nawet czciowo wrd wskazanych dotd wartociowa. Nie moe by zatem traktowana
jako przejaw gafy czy nietaktu. Warto doda, e reguy zachowa jzykowych nie pozwalaj
na wartociowanie czowieka ze wzgldu na cechy, ktre od niego nie zale12.

Implikatura jest to tre niewyraona wprost, lecz pozostawiona domylnoci odbiorcy. Nadawca liczy na to,
e odbiorca posiada podobne do niego standardy i na tej podstawie odczyta implikatur. Zob. D. Zdunkiewicz,
Pojcie implikatury w jzykoznawstwie przegld najwaniejszych stanowisk. Poradnik Jzykowy 1988,
zeszyt 9-10, s. 628-645.
10
Por. E. Laskowska, op. cit., s. 122 i nn.
11
Typologia wartoci na podstawie: E. Laskowska, op. cit., s. 13 i nn.
12
Por. M. Marcjanik, Etykieta jzykowa. W: Wspczesny jzyk polski. Red. Jerzy Bartmiski. Wrocaw 1993,
s.271-281 i inne prace tej autorki.

Podsumowujc mona orzec, e presupozycja pan rektor popenia gafy i nietakty

jest niecisa, poniewa Autor uy liczby mnogiej, podczas gdy motywacja opiera si na
jednym tylko elemencie. Z tego wynika, e presupozycja gaf i nietaktw byo wiele jest w
wietle przeprowadzonej analizy - faszywa.
List

zawiera

inne

jeszcze

okrelenia

wartociujce,

tym:

kompromitacja,

niewykorzystana szansa, nie udwign Pan obowizkw [..], zaenowani, zawstydzeni,

prowincja, przykra sytuacja, bylejako. Motywacji dla tych ocen w tekcie nie ma. Na tej
podstawie mona przyj, e przytoczone oceny odnosz si cigle do przywoywanego tu
obiektu, jakim jest wskazana (jedna) gafa.
Wartociowanie ma charakter perswazyjny. Perswazja aksjologiczna ma na celu13
doprowadzenie odbiorcy do podzielenia opinii nadawcy. Perswazja moe przebiega torem
centralnym lub torem peryferyjnym14. Oceny umotywowane mog by poddawane
merytorycznej analizie. Oceny nieumotywowane zwaszcza jeli s liczne w jednym tekcie
- wpywaj na odbiorc torem peryferyjnym. W ten sposb ksztatuje si u odbiorcy
negatywny wizerunek ocenianego obiektu, cho nie potrafi go racjonalnie uzasadni. I tak si
dzieje niezalenie od tego, jakie byy intencje nadawcy.
Nie trzeba by filologiem, aby wiedzie, e w ten sposb tworz si uprzedzenia, ktre
utrudniaj komunikacj spoeczn.

Elbieta Laskowska

13

Cele perswazyjne zostay wyodrbnione w zespole naukowo-badawczym gramatyki komunikacyjnej (Aleksy

Awdiejew, Grayna Habrajska, Elbieta Laskowska).
14
Zob. np. Marek Tokarz, Argumentacja, perswazja, manipulacja. Gdask 2006, s. 229-232. Tor centralny
polega na przyjmowaniu treci perswazyjnej za pomoc analizy merytorycznej tyche treci. Wymaga to
namysu, rozwagi, rozwaenia argumentacji. Tor peryferyjny to przyjmowanie emocjonalne, czasem
bezrefleksyjne, niekiedy powierzchowne.