QSR Edycja Polska

Przegld Socjologii Jakociowej

Tom I, Numer 1 Grudzie 2005
Krzysztof T. Konecki

Uniwersytet dzki, Polska

Wizualne wyobraenia. Gwne strategie badawcze w socjologii

wizualnej a metodologia teorii ugruntowanej.
Abstrakt
W artykule omwiono cztery gwne strategie badawcze uywane w
socjologii wizualnej z uyciem fotografii: (1) fotografowanie jako
podstawowe dziaanie badacza plus analiza materiaw wywoanych; (2)
fotografie jako materiay zastane, przedstawiajce okrelone obiekty o
znaczeniu spoecznym; (3) fotografie jako materiay zastane powizane z
materiaami wywoanymi, to jest z narracjami i komentarzami dokonanymi
przez respondentw odnonie pokazywanych im zdj; (4) uycie fotografii
jako dowodu podpierajcego wnioski, lub jako ilustracji dla wnioskw
uzyskanych z bada, w ktrych gwnymi danymi empirycznymi s teksty
werbalne lub liczby. W odniesieniu do tych strategii przeanalizowano
moliwoci wykorzystania obrazu fotograficznego w jakociowej strategii
badawczo analitycznej zwanej metodologi teorii ugruntowanej.
Sowa kluczowe
socjologia wizualna, metodologia teorii ugruntowanej, fotografia, pojcia
uczulajce, kontekst odkrycia.

Wprowadzenie
Fotografie s obecnie rzadko wykorzystywane w badaniach socjologicznych,
cho tradycja ich uywania, zarwno jako dokumentw udowadniajcych pewne
tezy, jak i materiaw analitycznych, istnieje ju od przeomu wieku XIX i XX. W
American Journal of Sociology pomidzy rokiem 1896 a 1916 opublikowano 31
artykuw, w ktrych uyto fotografii jako ilustracji bd jako materiau dowodowego
dla jakich tez socjologicznych. Od 1914 roku, wraz ze zmian redaktora, zmienia
si polityka pisma i w celu promowania bardziej obiektywnych, statystycznych
raportw nie drukowano artykuw posugujcych si fotografi (Holliday, 2000: 504).
Mimo tej radykalnej zmiany polityki w tym jednym, ale niezwykle wpywowym
socjologicznym pimie, prezentowanie rozpraw socjologicznych byo nadal zwizane
z wizualizacj przedstawianych hipotez. Prawie od samego pocztku istnienia
socjologii jako nauki akademickiej uywano fotografii jako materiau empirycznego i
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

42

analitycznego, cho czciej wizualne metody reprezentacji i zapisu oraz analizy

danych stosowano w antropologii kulturowej. Fotografii uywano jako instrumentu
spoecznej analizy, szczeglnie w zaangaowanej reformistycznie socjologii (zob.
Becker, 1974: 3). Cywilizacja obrazu, w jakiej obecnie yjemy, w coraz wikszym
stopniu wymaga metod badawczych uywajcych obrazu, a w konsekwencji take
metod prezentacji i interpretacji danych oraz wnioskw badawczych, gdzie bardzo
wan role peni okrelone wizualne wyobraenia poj oraz hipotez.
Czym jest, zatem, socjologia posikujca si fotografi lub nagraniem wideo, lub
inn wizualn i elektroniczn form obrazu jako metod badawcz? Czym jest, w
konsekwencji uycia takich technik badawczych, socjologia wizualna? Socjologia, z
powodu
silnych
zwizkw
tradycj
fenomenologiczn
i
spoecznym
konstrukcjonizmem, wedug S. Golda (1997: 3) jest dobrze dostosowana do
zrozumienia, w jaki sposb rnorodne grupy ludzi interpretuj wizualne wyobraenia
zgodnie z ich spoecznym pooeniem i spoecznym kontekstem. Tak te mona
byoby okreli cele socjologii wizualnej, ktra jawi si w tym kontekcie jako
socjologia jakociowa, to jest uywajca w badaniach empirycznych jakociowych
metod pozyskiwania danych, ponadto dotyczy to rwnie metod analizy danych i ich
interpretacji. Socjologia wizualna wydaje si by szczeglnie dostosowana do bada
dziaania, interakcji i procesw komunikacyjnych oraz interpretacyjnych. Dlatego te
jej zastosowanie w ramach tak zwanej socjologii interpretatywnej i
interakcjonistycznej wydaje si czym oczywistym. Jeli zaoymy, i wiat spoeczny
jest konstruowany w interakcjach poprzez definicje sytuacji i uzgodnienia tych
definicji przez wchodzcych w interakcje ludzi, to kontekst i naoczno,
wspobecno i cielesno wydaj si atwe do wizualizacji. Typowe definicje
sytuacji i motywy dziaa mog by odczytywane z gestw, spojrze, ulokowania w
przestrzeni fizycznej, rekwizytw, obiektw z otoczenia fizycznego sfotografowanych
osb. Badacz terenowy jest zwykle blisko obserwowanych osb, grup i sytuacji.
Uywanie metody obserwacji, a wic i obrazu, bdcego narzdziem obserwacji, do
analizy takich sytuacji jest, zatem, niezbdne. Obraz pozwala atwiej i bardziej
szczegowo zinterpretowa kontekst dziaania podmiotu. Interpretacja, interakcja,
dziaanie, jako trzy podstawowe pojcia socjologii interpretatywnej, mog by
rozszyfrowane przy pomocy unaocznienia okrelonych kontekstw i znacze dziaa
oraz interakcji w obrazie, na przykad fotograficznym lub nagraniu wideo.
Fotografia, jak i kady inny obraz, jako materia empiryczny wymaga
odczytania. Odczytanie, tak jak widzenie obrazu, staje si jego interpretacj (Magala,
2000; Olechnicki, 2003: 213 276; por. take Harper, 1994: 407 - 408). Interpretacja
ta moe odbywa si na wielu poziomach/wymiarach (Ferrarotti, 1993: 88). Pierwszy
wymiar to wymiar estetyczny dotyczcy pewnych konwencji artystycznych uytych do
przedstawienia fotografowanego obiektu. Jest on rzadko sytuowany w centrum
zainteresowa socjologw, cho moe si tak sta, gdy analizujemy spoeczno
historyczne uwarunkowania konwencji fotografowania i gdy socjologowie zajmuj si
fotografi jako sztuk (zob. Becker, 1982; Becker 2002: 341 343). Drugi wymiar to
wymiar socjo-psychologiczny, w ktrym interpretacje dotycz poziomu
subiektywnego i interpersonalnego, gdy interesuj nas motywy dziaa ludzi i ich
definicje sytuacji. Trzeci wymiar to wymiar historyczno-kontekstualny, gdzie aspekt
czysto indywidualny zostaje umiejscowiony w procesie historycznym i gdzie
nastpuje synteza aspektu idiograficznego z nomotetycznym (Ferrarotti, 1993: 88).
Czwarty wymiar, ktry mona wedug nas doda, to wymiar kulturowy, gdzie pewne
idiomy
reprezentacji
okrelonych
fotografowanych
obiektw
znajduj
odzwierciedlenie, nie zawsze wiadomie zamierzone, w analizowanych fotografiach
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

43

(por. Goffman, 1979). Pity wymiar, wedug nas, to wymiar czysto spoeczny, gdzie
interpretacja cech pooenia spoecznego fotografowanych ludzi lub spoecznych
znacze fotografowanych obiektw staje si centrum analizy socjologicznej (por.
Becker, 1982). Socjologia zainteresowana byaby gwnie poziomem pitym,
czwartym, trzecim i drugim. Wanie taka kolejno oddaje relewancj zainteresowa
socjologicznych. Cho wszystkie te wymiary czsto s analizowane jednoczenie lub
w rnej sekwencji dziaa badacza, z powodu ich zwizku ze sob i wzajemnego
warunkowania i wpywania na siebie.
Naley take pamita, e fotografie, na przykad fotografie prywatne, zawsze
odnosz si do pewnego meta-wymiaru, to jest temporalnoci. Fotografie s
przedueniem lub protez pamici. Pozwalaj zachowa okrelony moment
czasowy zachowujc okrelon sytuacj. Fotografujc, tworzymy okrelony obraz w
teraniejszoci dla przyszoci z tego, co wkrtce bdzie przeszoci (Konecki,
2005: 162 163). Fotografia staje si rwnie historycznym wiadectwem podejcia
do czasu. Fotografia XIX-wieczna dotyczya na przykad czasu publicznego,
zawieraa pewn konwencj przedstawiania czasu i przemijania narodu, grup ludzi,
natury lub gatunku ludzkiego w ogle. Amatorska fotografia wieku XX przedstawiaa
czas indywidualny lub rodzinny, kontinuum pamici jednostki, jej przewidywania
odnonie przyszoci i trwania, generalnie tego, co H. Bergson nazywa dure
(Walker, Kimball Moulton 1989: 158). Wyrane lady tej tendencji obserwujemy take
w XXI wieku.
Fotografowanie jako dziaanie a fotografia jako przedstawianie
Jak uywamy fotografii w socjologii? Oto najwaniejsze i najoglniej
przedstawione strategie badawcze z uyciem fotografii:
1. fotografowanie jako podstawowa i celowa strategia badawcza;
2. uycie fotografii przedstawiajcych okrelone obiekty o znaczeniu
spoecznym do analizy jako materiaw zastanych;
3. fotografie jako materiay zastane powizane z materiaami wywoanymi, to
jest z narracjami i komentarzami werbalnymi dokonanymi przez respondentw
odnonie pokazywanych im zdj;
4. uycie fotografii jako dowodu podpierajcego wnioski lub jako ilustracji dla
wnioskw uzyskanych z bada, w ktrych gwnymi danymi byy teksty werbalne lub
liczby i reprezentacje statystyczne danych, gdzie trzy powysze strategie badawcze
mog by rwnie uyte.

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

44

Strategie socjologii wizualnej

Rodzaj materiaw

Wpyw badacza na

empirycznych

uzyskanie danych
empirycznych

1. Aktywne fotografowanie jako

wywoane

wpyw duy

zastane

wpyw mniejszy

3. Poczenie strategii pierwszej i

wywoane i

wpyw zbalansowany

drugiej

zastane

4. Fotografia jako wtrny

wywoane i

W zalenoci od celu

instrument perswazji i ilustracji

zastane

badacza (dowd

podstawowa technika badawcza

2. Analiza fotografii jako
materiaw zastanych

wnioskw i hipotez

podpierajcy lub ilustracja)

Tab. 1. Strategie socjologii wizualnej z uyciem fotografii.

(rdo: opracowanie wasne)

1. Fotografowanie osb, grup i sytuacji przez badacza moe by strategi

badawcz w socjologii jakociowej. Chodzi tutaj o okrelone, wiadome i celowe
dziaanie badacza, to jest uycie aparatu fotograficznego w celu uzyskania
okrelonych materiaw wizualnych w danym projekcie badawczym, zazwyczaj w
badaniach terenowych. Tak widzia zadanie fotografii dokumentalnej w socjologii
jeden z twrcw socjologii wizualnej o proweniencji symboliczno-interakcjonistycznej,
Howard S. Becker. Dla niego socjologiczna wiedza i teoria daje kontekst dla
wywoania i interpretacji wizualnych dokumentw ycia spoecznego:
Teoria socjologiczna czy to teoria wysoce abstrakcyjna, czy te dotyczca
jakiego empirycznego zjawiska, jest zbiorem poj pozwalajcych
zrozumie fotografowane sytuacje. Teoria wskazuje nam czy obraz zawiera
informacje bd jak warto, czy komunikuje co, co jest warte
zakomunikowania. Teoria dostarcza kryteriw pozwalajcych oddzieli
wartociowe
dane
i
wypowiedzi
od
tych
bezwartociowych,
niepowikszajcych naszej wiedzy o spoeczestwie (Becker, 1974: 12).

Praca terenowa badacza socjologa uywajcego fotografii ma da odpowiedzi

na pytania stawiane przez teori socjologiczn. Teoria poprzedza tutaj badanie i
sugeruje wyranie, co mamy bada. Fotografie s socjologiczn dokumentacj
odpowiedzi na okrelone pytania teorii socjologicznej (por. Gold, 1994; Harper,
1994). Badacz jest tutaj wiedziony pytaniami i sugestiami z okrelonej teorii
socjologicznej, co moe spowodowa sytuacj, w ktrej dane empiryczne trac sw
potencj dla generowania nowych propozycji teoretycznych.
Sugestii wywiedzionych z teorii socjologicznej/socjologicznych mona unikn i
zachowa kontekst odkrycia, jeli pytania badacza bd powstaway w trakcie
dugotrwaych bada terenowych. Odpowiedzi na te pytania, powstae dziki pomocy
fotografii wiadomie i celowo wykonanych przez badacza w trakcie bada, s
wwczas wmontowane w uycie rnych metod i technik badawczych (na przykad
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

45

obserwacji, wywiadu nieustrukturalizowanego) i nie stanowi ilustracji wczeniej

zapisanych w zastanej teorii pyta i rwnie implicite zawartych w niej odpowiedzi.
W badaniach terenowych moemy uy, co najmniej dwch, fotograficznych
technik badawczych: fotograficznej listy tematycznej (shooting scripts);
wywiadu z uyciem fotografii (photo-elicitation interview, Suchar, 1997: 34;
Harper 1994: 410; Collier, 1967; Olechnicki, 2003: 171-186; Kosea, 1989).
Obydwu tych technik dotyczy, wedug Ch. Suchara, tak zwana zasada pyta i
odpowiedzi (interrogatory principle of photography). Potencja dokumentowania
rzeczywistoci nie jest zawarty w samej fotografii, jest on zawarty raczej w
interakcyjnym procesie, podczas ktrego fotografie s uywane jako sposb
poszerzania pyta lub uzyskiwania odpowiedzi na okrelone pytania badacza.
Fotograficzna lista tematyczna jest to lista tematw (lub pyta badacza),
ktre mog by zbadane przy pomocy informacji dostarczonych w wykonanych
fotografiach. Jeli pytania te s wyczone z bada terenowych bd je poprzedzaj
i/lub pochodz bezporednio z teorii socjologicznych, mog by oczywicie
sugerujce i potwierdza to, co badacz chcia uzyska, co nie zawsze odbywa si w
sposb wiadomy. Lista tematyczna powinna wynika z obserwacji i wywiadw
przeprowadzonych w trakcie bada terenowych. Cho oczywicie, czysta metoda
indukcyjna jest niemoliwa i czsto trzeba czerpa inspiracje z wielu rnorodnych
rde (Suchar, 1997: 37). Suchar uy tej techniki (jak rwnie wywiadu z uyciem
fotografii patrz poniej, podpunkt b) w badaniach nad procesem wizualizacji cech
pooenia spoecznego w obiektach architektonicznych i wystroju zewntrznym
domw i ogrodw. Fotografie i ich interpretacje ukazay, e stylizacja i renowacja
zewntrzna budynkw na mod wiktoriask, a take uywanie okrelonej
ikonografii i sztuki w zewntrznych ozdobach domw, ogrodze i bram miao tworzy
nowobogackim wizerunek pochodzenia z klas wyszych (Suchar, 1997: 42 52).
Jeli signiemy do historii fotografii dokumentalnej i socjologicznej zarazem, to
tego typu strategii uywa August Sander fotografujc przedstawicieli rnych klas
spoecznych. Uy on pewnego konstruktu teoretycznego (stratyfikacji spoecznej), by
przedstawi typowe portrety przedstawicieli rnych klas spoecznych w Niemczech
na pocztku poprzedniego wieku (Ferrarotti, 1993: 82-83, 86). Karnacja skry,
ubrania, materia ubrania, nakrycie gowy sfotografowane w rnych sytuacjach,
odwitnych i roboczych pozwolio przedstawi wizualnie struktur spoeczn.
Wywiady z uyciem fotografii jest to technika uycia fotografii, zazwyczaj
wykonanych przez badacza i pokazania jej respondentowi w czasie wywiadu, jako
pretekstu do zadawania okrelonych pyta dotyczcych spoecznego, kulturowego i
zachowaniowego wymiaru ycia badanych osb i grup (Ferrarotti, 1993: 34; Gold
1994: 330). Badacz wykorzystuje fotografie, by uzyska informacje, opinie i
interpretacje dotyczce fotografowanych obiektw. Podobnie w tej sytuacji wane
jest, by technika ta bya jedn z wielu uytych przez badacza w trakcie bada
terenowych i by badacz, uywajcy aparatu fotograficznego jako narzdzia
badawczego, kierowa si procedurami uywanymi w badaniach terenowych. Chodzi
tutaj o jednoczesne zbieranie danych i ich analiz, ktra pozwala stawia pytania i
dawa wskazwki do dalszego fotografowania (zob. Becker, 1974: 12-14).
2. Natomiast czym innym jest uycie fotografii (wykonanych przez kogo
innego), na przykad prywatnych fotografii, w okrelonym projekcie badawczym jako
materiaw zastanych w celu odpowiedzi na okrelone pytania badacza. Badacz
zbiera wwczas fotografie u badanych osb, by mc albo wzbogaci swj opis
etnograficzny badanej zbiorowoci, albo uzyska materia do poszerzenia analizy i
interpretacji ju sformuowanych na podstawie bada terenowych wnioskw, albo
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

46

uy zdj fotograficznych jako materiau dowodowego pomocnego w weryfikacji

postawionych hipotez. Wwczas, to nie samo fotografowanie jest strategi
badawcz, a zbieranie i analiza fotografii wykonanych ju wczeniej przez kogo
innego, nie badacza.
Mona oczywicie zbiera fotografie od osb, ktre wykonay je wczeniej, nim
badacz rozpocz badanie lub zanim zwrci si do nich z prob o udostpnienie
wizualnych materiaw. Fotograficzne materiay zastane mog te znajdowa si w
miejscach oglnie dostpnych, jak na przykad prasa, czasopisma, publikowane
albumy fotograficzne, muzea, galerie czy te strony internetowe (zob. Brower, 2005;
Konecki, Potomska, 2002; Goffman, 1979). E. Goffman (1979) znajdowa fotografie
do swych analiz prezentacji pci w czasopismach; byy to fotografie reklamowe,
ktre dostarczay mu materiau do analizy pewnych stereotypowych scenariuszy
prezentacji okrelonych sytuacji oraz kategorii spoecznych. Poprzez porwnywanie i
zestawianie wielu przedstawie wizualnych w fotografiach reklamowych (metoda
porwnywania) analizowa typowe przedstawienia pci w kontekcie spoecznym i
kulturowym. Mona tutaj odkry wzorce prezentacji fotografowanych obiektw, a
take wzorce prezentacji zachowa okrelonych kategorii spoecznych (np. kobiet) i
zrekonstruowa ich to spoeczno-kulturowe. Tego typu analiza materiaw zastanych
niweluje wpyw badacza, ktry poprzez sporzdzenie fotograficznej listy tematycznej
lub dobr okrelonych fotografii do wywiadu z uyciem fotografii mgby wiadomie
wpywa na uzyskanie okrelonych wynikw bada bd ich interpretacji, ktre
posiada lub sformuowa ju wczeniej zanim badanie terenowe zostao zakoczone.
3. Fotografie jako materiay zastane mog by powizane z materiaami
wywoanymi, to jest z narracjami i komentarzami dokonanymi przez rozmwcw
odnonie pokazywanych im zdj. Analiza albumw fotograficznych jako materiaw
zastanych i towarzyszcych im wypowiedzi w badaniach Walker i Kimball Moulton
(1989) miaa taki wanie charakter. Mamy zatem tutaj poczenie zbierania
materiaw zastanych, ktre pierwotnie zostay wykonane w innych celach ni
badawcze, z komentarzami dotyczcymi tych materiaw wypowiedzianymi w reakcji
na pytania badacza. Albumy posiadaj okrelon wewntrzn logik, odnosz si
zawsze do czasu i przemijania. Technika interpretacyjna zawartoci albumu
fotograficznego opiera si na podstawowym zaoeniu, e kady album jest
tematyczn caoci i znaczenie kadego pojedynczego zdjcia jest w jaki sposb
zwizane z opowieci, ktra jest opowiadana przy pomocy caego zestawu zdj
(Walker, Kimball Moulton, 1989: 171). Tematyczna jedno albumu ujawnia si
zwykle poprzez narracj towarzyszc ogldaniu albumu. Mona zatem powiedzie,
e ta technika analityczna obejmuje tak zwan indukcyjn rekonstrukcj narracji
(inductive reconstruction), by odkry kontekst interpretacji dla kadej fotografii
(Walker, Kimball Moulton, 1989: 171). Naley zatem zawsze, wedug Walker i
Kimball Moulton, zdiagnozowa z jakiego typu albumem mamy do czynienia. Na
przykad moe to by album rodzinny, album zapisu okrelonych zdarze (lubu,
wakacji, podry), album autobiograficzny, album obrazujcy specyficzne
zainteresowania autora (na przykad hobby). Kady rodzaj albumu (i jednoczenie
wynikajcy z niego gwny temat) wywouje odmienn narracyjn form. Kady
rodzaj albumu i jego temat jest take innym kontekstem dla interpretacji
poszczeglnych, zawartych w nim fotografii. Trzeba pamita, e album fotograficzny
jest strukturaln jednoci, caoci znaczeniow i to wanie ona umoliwia
interpretacj znacze pojedynczych fotografii (Walker, Kimball Moulton, 1989:
180).

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

47

Fotografie uzyskuj swe znaczenia w konkretnym kontekcie ich

prezentacji (Becker, 1995). Znaczenie konkretnej fotografii zaley od tego, gdzie jest
prezentowana, na przykad czy w muzeum, czy te w codziennej gazecie, co jest pod
ni podpisane i co o niej do tej pory napisano oraz powiedziano, jakie inne wizualne
obiekty s obok niej obecne, co myl, czuj i jakie dowiadczenia posiadaj
obserwujcy dan fotografi (Becker, 1995). Wwczas ta sama fotografia moe by
postrzegana w muzeum jako dzieo sztuki, w gazecie jako fotografia dziennikarska, a
w publikowanym albumie fotograficznym jako fotografia dokumentalna. Miejsca
prezentacji to bezporednie konteksty, czyli wszystko to, co dotyczy dialogu o danej
sytuacji, dialogu w interakcji plus bezporednie fizyczne otoczenie, w ktrym ten
dialog jest prowadzony (Scheff, 1990: 199). W tym przypadku dotyczy to
wewntrznego lub zewntrznego dialogu, bdcego interpretacj danej fotografii.
Kontekst okrela znaczenie fotografii, a jeli jest on sabo okrelony, wwczas sami
obserwatorzy, bazujc na swych dowiadczeniach, konstruuj kontekst i
jednoczenie znaczenie danej fotografii. Obserwatorzy buduj wwczas tak zwany
poszerzony kontekst, ktry jest wszystkim tym, co zdarzyo si do tej pory, mogo si
zdarzy lub moe si zdarzy pniej. Wymiar wewntrznej i subiektywnej
wiadomoci (w tym przeszych dowiadcze) oraz zewntrznego otoczenia
fizycznego danego kontekstu interakcji jest zatem niezwykle wany w
wypracowywaniu okrelonej definicj sytuacji (Scheff, 1990: 199). W naszym
przypadku dotyczy to przypisanego danej fotografii znaczenia i interpretacji tego, co
przedstawia.
Prywatna i amatorska fotografia jest nie tylko dokumentem ycia codziennego,
ale jest take pewn form sztuki. Jest ona bowiem pewn form artystycznej
ekspresji. Mona oczywicie bada odbir i recepcj tej wizualnej sztuki (zob. Liben,
Szechter, 2002), ale waniejsze jest potraktowanie jej twrcw i odbiorcw jako
uczestnikw pewnego procesu tworzenia i uytkowania swych wytworw (Becker,
2002). Odbiorcy sztuki, w tym przypadku fotografii, nie s biernymi odbiorcami
wizualnych wyobrae twrcy, ale s zaangaowani w pewn interakcj i dziaanie z
innymi uczestnikami okrelonych spoecznych wiatw lub grup spoecznych.
Howard S. Becker proponuje ostatnio badanie zastanych obrazw, fotografii, wraz z
towarzyszcymi im dziaaniami i spoecznymi uyciami (Becker, 2002: 341-343).
Podobnie uwaa D. Harper (1994: 408-409) twierdzc, e uycie fotografii w
badaniach socjologicznych jest moliwe tylko w czasie dugiego i intensywnego
procesu bada terenowych (zob. take Konecki, 2005: 128-165). Wwczas dopiero
mona dokadnie zobaczy i zrozumie wasne soczewki kulturowe przez ktre
ogldamy inne kultury, bd grupy spoeczne. Jeli fotografia jest konstrukcj, a
fotografowanie konstruowaniem pewnej rzeczywistoci wizualnej, to tylko dugie
przebywanie z badanymi i uycie wielu metod badawczych umoliwia zrozumienie
ich dziaa oraz dziaa samego badacza.
Badacz jest tutaj odbiorc analitykiem zastanych danych fotograficznych, ale
take ich aktywnym poszukiwaczem oraz czsto inspiratorem i wykonawc
okrelonych fotografii. Jego wpyw na uzyskiwane dane wydaje si by tutaj w
korzystnej metodologicznie rwnowadze.
Wwczas mamy z pewnoci do czynienia z poczeniem metody analizy
wizualnych materiaw zastanych i towarzyszcych im dziaa, ktre podlegaj ju
procesowi obserwacji i analizy w ramach jakiego szerszego badawczego projektu,
gdzie naturalnie dokonuje si triangulacja metodologiczna i triangulacja danych
(Konecki, 2000: 85-86).

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

48

4. Czwart strategi jest uycie fotografii jako dowodu podpierajcego

wnioski lub jako ilustracji dla wnioskw uzyskanych z bada, w ktrych gwnymi
danymi badawczymi s teksty werbalne lub liczby.
Trudno powiedzie, i jest to strategia badawcza (jest to gwnie strategia
prezentacji danych), ale na pewno moe by ona strategi poboczn w rnych
badaniach, kiedy na przykad badacz-analityk chce urozmaici swoje dowody na
uzyskany opis etnograficzny lub pragnie zwizualizowa swoje wnioski badawcze
rwnie z innego rodzaju bada, na przykad ilociowych (Gold, 1994: 330, 351-363;
Becker, 1982: 334-335, 323-324; Konecki, 1992; Harper, 1997). Fotografie
poszerzaj i kontekstualizuj niewizualne dane empiryczne, s take niejako
portretem lub obrazem gwnych poj, ktre badacz uywa lub typw idealnych.
Fotografie maj niejako potwierdzi suszno wnioskw badacza i zasadno uycia
okrelonych poj. D. Harper uy fotografii lotniczych, by potwierdzi, a take
rozszerzy wnioski z bada terenowych (w tym ilociowych) dotyczcych spoecznej
struktury farm mleczarskich w USA (Harper, 1997: 63-64).
W wielu ksikach antropologicznych, ale te socjologicznych, mamy
przedstawione fotografie okrelonych rytuaw, typowych sytuacji, typowych
interakcji, typowych kategorii spoecznych z badanego lub analizowanego
rodowiska spoecznego. Fotografie te maj swoje podpisy, czsto s to cytaty z
ksiek. Nie wiemy jednak w jaki sposb te fotografie znalazy si w
sprawozdawczym tekcie czy byy analizowane, jaka istnieje relacja pomidzy tym,
co reprezentuj, a badan i opisan werbalnie rzeczywistoci spoeczn. Naley
pamita, e fotografia moe by uyta w sposb, ktry niekoniecznie oddaje
rzeczywisto i to czsto nie z powodu zamierzonej fabrykacji (co te moe si
zdarzy), ale z powodu braku zrozumienia przez odbiorc kontekstu powstania lub
celu zamieszczenia obrazu w danym tekcie.
Czsto fotografie to tylko ilustracje urozmaicajce wywody socjologw
uywajcych metod jakociowych, cho moe istnie rwnie ukryty, niekoniecznie
wiadomy motyw dodatkowego wizualnego dowodzenia i uwiarygadniania wnioskw
lub nawet wizualnego potwierdzania obecnoci badacza w egzotycznych i trudno
dostpnych dla czytelnika miejscach.
Metodologia teorii ugruntowanej a wizualizacja poj
Jedn z lepiej opracowanych jakociowych strategii analityczno-badawczych
jest metodologia teorii ugruntowanej. Zastanwmy si teraz przez chwil nad
moliwosciami zastosowania wizualnych metod badawczych w tej metodologii.
Czym jest stosowana w naukach spoecznych, metodologia teorii ugruntowanej?
W wielkim skrcie mona powiedzie, e metodologia ta polega na budowaniu teorii
[redniego zasigu] w oparciu o systematycznie zbierane dane empiryczne
(Glaser, Strauss, 1967: 1-2; Glaser, 1978: 2). Teoria (pojcia, ich wasnoci, hipotezy i
konstrukty teoretyczne, bdce zbiorem integrowanych hipotez) jest tutaj zatem
pochodn analiz danych empirycznych. Propozycje teoretyczne nie s wic budowane
metod logiczno-dedukcyjn w oparciu o wczeniej przyjte aksjomaty bd zaoenia,
jak ma to miejsce na przykad w teoriach T. Parsona czy R. Mertona. Teoria wyania si
tutaj w trakcie dugotrwaych i systematycznie prowadzonych bada terenowych, z
danych empirycznych, ktre bezporednio odnosz si do obserwowanej czci
rzeczywistoci spoecznej. Hipotezy, pojcia i wasnoci poj s budowane w trakcie
bada empirycznych oraz w trakcie bada s modyfikowane i weryfikowane.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

49

Budowanie teorii jest wic cile zwizane z samym dugotrwaym procesem

badawczym. Zaleca si by badacz-analityk wchodzc na swj teren badawczy
maksymalnie ograniczy prekonceptualizacj swoich zamierze badawczych. Ponadto
twrcy metodologii teorii ugruntowanej traktuj budowanie teorii jako proces, nie jest to
wic weryfikacja wczeniej zbudowanych hipotez na podstawie pniej zebranych
danych. Zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie s wyranie
rozdzielone w czasie, jak ma to miejsce w tradycyjnych badaniach, ale s procedurami,
ktre wzajemnie wielokrotnie si przeplataj w trakcie dugiego procesu generowania
teorii (generation of theory).
Pojcia budowane s poprzez cige porwnywanie danych, wasnoci kategorii i
samych kategorii. Poprzez metod porwnywania cyzeluje si kategorie, wysycajc je
wasnociami i ostatecznie definiujc je. Trosk badacza-analityka jest to, by kategorie
byy cile zwizane z danymi i pracoway, czyli pozwalay zrozumie i wyjania
opisywane zjawiska. Pojcia bedce pochodn dobrze wysyconych kategorii, jak
rwnie caa teoria, powinna by ugruntowana w danych empirycznych. Zwizek
kategorii i poj z danymi empirycznymi jest tutaj niezwykle silnie podkrelany. Pojcia
powinny posiada swj uczulajcy charakter, to znaczy powinny w wyobrani
odbiorcy da si atwo odnosi do empirycznych desygnatw. Widzimy w tej
metodologii wyrane wpywy symbolicznego interakcjonizmu, gdzie akcentuje si w
naukach spoecznych potrzeb rozumienia spoecznego wiata. A jest to moliwe
gwnie dziki pojciom uczulajcym i wyjanieniom opartym na pojciach i
hipotezach ugruntowanych w obserwacji konkretnych empirycznych kontekstw
(Blumer, 1954; 1969).
Jeli przyjmiemy, e metodologia teorii ugruntowanej jest strategi badawcz i
analityczn, w ktrej staramy si ograniczy wstpne zaoenia i prekonceptualizacj
na rzecz wzmocnienia empiryczno-analitycznego kontekstu odkrycia (zob. Konecki,
2000: 27) to naley si zastanowi, ktra z powyszych jakociowych strategii
badawczych stosowanych w socjologii wizualnej jest najlepiej do niej dostosowana?
Ot sdzimy, e kada z powyszych strategii moe by uyta w ramach
metodologii teorii ugruntowanej, jeli zachowane zostan jej podstawowe reguy,
midzy innymi regua ograniczania prekonceptualizacji we wczesnych fazach bada i
ograniczenie wpywu pyta, ktre pochodz z ju istniejcych teorii socjologicznych,
oraz zachowanie cisego zwizku pomidzy kategoriami a ich indukcyjnie
wywiedzionymi wasnociami, przy zastosowaniu metody cigego porwnywania
oraz wysycania kategorii wasnociami. Fotografie mog nam pomc w
procedurze teoretycznego wysycania kategorii (theoretical saturation). Wasnoci
te maj swe odpowiedniki w obserwowanych dziaaniach i wypowiedziach, ktre
mog zosta okrelone jako wskaniki danych konceptualnych elementw czy to
wasnoci, czy bardziej oglnych poj. Wizualne wyobraenia tych wskanikw
uzyskane przy pomocy fotografii pomagaj zrozumie relacj pomidzy wskanikami
i pojciami, a take wzbogaci wskanikowo dan wasno i w konsekwencji pojcie
(Becker, 1974: 20-21). Przedstawianie kategorii czy poj przy pomocy wizualizacji
fotograficznej nie zawsze jest moliwe, jednak takowa prba daje badaczowi pewn
wskazwk czy pojcie zachowuje sw uwraliwiajca czytelnika potencj. Prba
sfotografowania bd oddania przy pomocy fotografii jakiego pojcia moe by
dobrym sprawdzianem na to, czy dane pojcie jest pojciem uczulajcym, to
znaczy czy moe wywoywa znaczcy obraz, pobudza rozumienie okrelonych
zjawisk przez stosowne ilustracje (Blumer, 1954: 7). Rozumienie odbywa si tu
poprzez odniesienia danego pojcia do indywidualnych dowiadcze i wyobrae
jednostki (odbiorcy, czytelnika teorii). Sprawdzian fotograficzny/wizualny byby tutaj
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

50

prb skontrolowania dopasowania (fit) poj, a w konsekwencji caej teorii, do danych

empirycznych, bdcych reprezentacj okreslonego zjawiska. Szczeglnie dotyczy to
kategorii in vivo, ktre pochodz z terenu badawczego i czsto s zakorzenione w
jzyku i wizualnych wyobraeniach badanych osb. Fotografie mog te by podstaw
dla generowania poj uczulajcych. Posumy si tutaj przykadem kategorii in vivo
sia tradycji. Wykonaem w roku 2005. seri fotografii procesji Boego Ciaa w owiczu
(zob. fotografie nr 1-9, Zacznik Nr 1). W trakcie pniejszej analizy wygenerowaem
kategori sia tradycji. Fotografie wskazuj na bardzo wane empiryczne fakty, stajce
si podstaw formuowania wasnoci kategorii. Zdjcia pokazuj, i sia tradycji jest
zwizana z rytuaami i procesem socjalizacji maych dzieci do obyczajw regionalnych i
religijnych zarazem, dotyczy to zarwno socjalizacji chopcw i dziewczynek w wieku
przedszkolnym (fot. 1 i 2), szkolnym (fot. 3) oraz nastolatkw (fot. 4). Sia tradycji
zwizana jest take z niezwykle wan rol kocioa i religii w spoeczestwie polskim
(fot. 5, 6), w spoecznociach lokalnych, a szczeglnie w warstwie chopskiej (fot. 7, 9).
Sia tradycji to take powizanie religii i tradycji walki o niepodlego (fot. 8 to fotografia
kombatantw). Z pietyzmem odtwarzane stroje regionalne, ozdoby i akcesoria, ktre
staj si wanym elementem uczestnictwa w rytuale religijnym, wskazuj na si
tradycji (zob. sznury korali na fotografii 9). Analizujc fotografie widzimy dokadnie
wasnoci naszej kategorii, ktra moe sta si pojciem uczulajcym, jeli
zdecydujemy si je zdefiniowa przy pomocy wyej ukazanych obserwacji
wskazujcych na okreslone wasnoci pojcia.
Najlepiej byoby zatem uy tutaj okrelonych strategii i metod kierujc si
pytaniami badacza, ktre powstaj w trakcie bada terenowych i towarzyszcych im
analiz. Posikujc si strategi pierwsz i fotograficznymi technikami badawczymi, na
przykad tematyczn list fotograficzn czy wywiadem z uyciem fotografii, naley
techniki te umiejscowi w szerszym kontekcie procesu badawczo-analitycznego. Nie
mog one tutaj by uyte bez fazy eksploracyjnej bada, ani te ich tre nie moe
zosta skonstruowana we wstpnej fazie bada, na podstawie istniejcych ju teorii
socjologicznych.
Podobnie uwaa D. Harper (1994: 408-409) twierdzc, e uycie fotografii w
badaniach socjologicznych jest moliwe tylko w trakcie dugiego i intensywnego
procesu bada terenowych. Wwczas dopiero mona dokadnie zobaczy i
zrozumie wasne soczewki kulturowe, przez ktre ogldamy inne kultury bd
grupy spoeczne. Jeli fotografia jest konstrukcj, a fotografowanie konstruowaniem
pewnej rzeczywistoci wizualnej, to tylko dugie przebywanie z badanymi i uycie
wielu metod badawczych (triangulacja metodologiczna) umoliwia zrozumienie ich
dziaa oraz dziaa samego badacza. Naley pamita o olbrzymiej pracy terenowej
wykonanej przez prekursorw fotografii w badaniach etnograficznych zanim uyli oni
fotografowania jako techniki badawczej, a fotografii jako danych empirycznych
(Bateson, 1942; Mead, 1975). Antropologowie ci badali kultur ludu na wyspie Bali
dziesi lat zanim podjli prb analizy wizualnej badanych tematw, to jest midzy
innymi orientacji przestrzennej, rytuaw przejcia, procesw uczenia, relacji
rodzicw i dzieci, relacji pomidzy rodzestwem i tym podobnych. Po czym wykonali
okoo 25 000 fotografii, ktre skatalogowali, przeanalizowali i posegregowali wedug
okrelonych tematw badawczych. Segregacja na grupy tematyczne bya wykonana
w ten sposb, e pozwalaa spojrze na dany problem z wielu perspektyw lub
pozwalaa zobaczy sekwencj z jak okrelone wydarzenie rozwijao si w czasie.
Antropologowie wyjaniali kulturowe znaczenie okrelonych przedstawie na
fotografiach prezentujc swe badania jednoczenie przy pomocy tekstu pisanego i
wizualizacji okrelonych tematw.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

51

Technicznie rzecz ujmujc, uywajc metodologii teorii ugruntowanej i techniki

fotografii socjologicznej w badaniach terenowych, powinnimy wykona sze niej
opisanych dziaa badawczych:
1. Przygotowa fotograficzn list tematyczn, to jest dyspozycje do wykonania
fotografii okrelonych obiektw, osb, sytuacji, a take interakcji w rnych
kontekstach, by mc je pniej porwnywa. Dyspozycje s konsekwencj
okrelonych pyta badacza, ktre powstaj w trakcie dugotrwaych bada
terenowych (sic!). Pamitajmy, e metoda cigego porwnywania jest jedn z
podstawowych metod analitycznych w metodologii teorii ugruntowanej. Umoliwia
ona rekonstruowanie wzorw i typw idealnych, a w konsekwencji rwnie
definiowanie poj i ich czenie w hipotezy.
2. Po przygotowaniu listy tematycznej wykonujemy zdjcia. Naley dokadnie
opisa kontekst (czas i miejsce), w ktrym wykonywalimy fotografi. Umoliwi to
okrelenie czynnikw sytuacyjnych, ktre ewentualnie mogyby mie wpyw na to, co
i jak ostatecznie sfotografowalimy.
3. Nastpnie oznaczamy (katalogujemy) poszczeglne filmy lub pliki (jeli
zdjcia wykonujemy aparatem cyfrowym). Okrelony katalog jest oznaczony
symbolem odnoszcym si do danego pytania z listy tematycznej.
4. Nastpnie opisujemy wykonane fotografie w kadym katalogu tak, by
powstaa jaka forma narracji (tekst), nadajca si do kodowania otwartego. To
wanie tekst werbalny powstay na bazie obrazw fotograficznych jest materiaem do
pniejszego kodowania otwartego i selektywnego.
5. Kodujemy opisy fotografii w sposb otwarty (por. Suchar, 1997: 37-38).
Uzyskujemy w ten sposb kody/etykiety dla konkretnych fragmentw opisw
wykonanych fotografii. Moemy dziki nim porwnywa uzyskany materia oraz uy
go do konstrukcji kategorii i ich wysycania. Nastpnie przechodzimy do dalszego
etapu konstruowania koncepcji teoretycznych wedug metodologii teorii
ugruntowanej, to jest do kodowania koncentrycznego (axial coding; j.w.: 40, zob.
take Konecki, 2000, rozdzia drugi). Analizujc zwizki i uwarunkowania
wystpowania okrelonych kategorii piszemy noty teoretyczne na temat relacji
pomidzy
wybranymi
kategoriami,
szukamy
zwizkw
przyczynowych,
wspwystpowania, wpyww jednych kategorii na inne i kontekstw wystpowania
dziaa opisanych przy pomocy nazw tyche kategorii.
Rezultatem pisania not teoretycznych i metodologicznych mog by take
powroty badacza w teren, by ponownie wykona jakie fotografie (lub zebra
fotografie wykonane wczeniej przez kogo innego), pozwalajce odpowiedzie na
wyaniajce si w trakcie analiz danych pytania badacza. Badacz wykonuje nastpne
fotografie kierujc si zasad teoretycznego pobierania prbek (zob. Konecki, 2000:
31-32; Becker, 1974: 15), gdzie wyaniajca si w trakcie bada i analiz teoria jest
wskazwk co do tego, jakie grupy porwnawcze, konteksty interakcyjne pobiera i jak
duo ich potrzeba dobra, by wykona analiz porwnawcz. Prbki te staj si
obiektami do sfotografowania.
Technika wywiadu z uyciem fotografii (Collier, 1967; Olechnicki, 2003) moe
by uyta w metodologii teorii ugruntowanej w podobny sposb, to jest zapis narracji
i komentarzy okrelonych fotografii jest kodowany, analizowany i staje si podstaw
pisania not teoretycznych i kodowania koncentrycznego.
Najsabiej dostosowan strategi do tego typu bada i analiz wykonanych przy
pomocy metodologii teorii ugruntowanej jest oczywicie strategia czwarta, cho
naley pamita, e jest to strategia raczej prezentacji danych i dotyczy gwnie
wzmocnienia siy perswazyjnej teje prezentacji. Natomiast strategia trzecia czy
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

52

zalety wzgldnej neutralnoci danych zastanych z moliwoci uzyskania

interpretacji tych danych u bezporednich uytkownikw fotografii lub ich autorw.
Moe by ona niezwykle efektywn w generowaniu nowych kategorii, ich wysycania,
a take kontroli interpretacji tego, co jest na fotografiach przedstawiane. Wydaje si
ona najlepiej dostosowan strategi badawcz w sytuacji zastosowania w badaniach
i analizach metodologii teorii ugruntowanej.
Tej strategii badawczej uy autor niniejszego artykuu (Konecki, 2005: 128-165)
w badaniach nad spoecznym wiatem wacicieli zwierzt domowych.
Przypuszczano na podstawie wywiadw swobodnych i narracyjnych, e wiele
aspektw interakcji pomidzy ludmi i zwierztami nie jest uwiadamianych (na
przykad mimowolne, bezrefleksyjne, ale znaczce gesty) i s one tylko zdawkowo
relacjonowane w wywiadach. Badacz postanowi zatem uy techniki socjologii
wizualnej, to jest fotografii, do zbadania tego problemu. Byo to niejako teoretyczne
pobranie prbek odnonie komunikacji niewerbalnej i jej ewentualnych funkcji w
interakcjach i w budowaniu wizi pomidzy zwierztami i wacicielami.
Poproszono zatem niektrych wacicieli o dostarczenie wczeniej ju
wykonanych przez nich fotografii zwierzt domowych w rnych sytuacjach. Ponadto
poproszono o napisanie, co najmniej na jednej stronie, odpowiedzi na dwa pytania:
1. Dlaczego wykonuj zdjcia zwierztom domowym?
2. Co po wykonaniu tych zdj robi z nimi?
Nastpnie dokonano analizy formalnej fotografii pod ktem rodkw
behawioralnych, materialnych i spoecznych, jakich uywano do konstrukcji
prezentacji swych zwierzt na fotografiach przeznaczonych do uytku prywatnego.
Okazao si, e relacje pomidzy wacicielami i ich rodzinami a zwierztami s
przedstawiane na fotografiach w ramie tak zwanej antropomorfizacji partykularnej,
ktra odnosi si do nadawania imion zwierztom oraz do postrzegania wasnych
zwierzt jako wyjtkowych i podkrelania wasnego wpywu na socjalizacj zwierzt i
posiadanie przez nich cech ludzkich.Rama ta jest budowana przy pomocy rodkw
behawioralnych (komunikacji niewerbalnej) takiej jak: obejmowanie, spogldanie,
wzajemne wpatrywanie si, caowanie, wsplne przebywanie w przestrzeni prywatnej
wacicieli i tym podobnych. Zwierz jest niejako czonkiem rodziny i jest
umiejscawiane zazwyczaj w roli i pozycji dziecka. Pobaa mu si tak, jak pobaa si
dziecku, ma ono dostp do prywatnych miejsc waciciela, to jest do ka, kuchni,
biurka, biblioteki. Na fotografiach zwierzta czsto s trzymane na rkach i
obejmowane wedug tego samego wzorca behawioralnego jak trzymane s mae
dzieci. Fotografie pokazuj ponadto, e kategoria antropomorfizacji partykularnej
zwierzt domowych daje si zwizualizowa i e ma charakter uczulajcy (patrz
fotografie, Zacznik Nr 2). Sprawdzian pokazuje nam, i ewentualne zdefiniowanie
pojcia nie spowoduje zbytniego wyabstrahowania go z kontekstw ycia
codziennego.
Analiza formalna fotografii umoliwia zatem dotarcie do wymiaru
niewerbalnego, w ktrym budowana jest wi ze zwierzciem. To z kolei zwrcio
nasz uwag na wymiar cielesnoci w budowaniu wizi spoecznej oraz jani, a
take samego spoecznego wiata i stao si zaczynem dla stricte teoretycznego
kodowania i rozwaa dotyczcych problemu interakcji symbolicznej i konstruowania
jani. Jednak te rozwaania teoretyczne zawsze byy zwizane z badaniami
empirycznymi i wnioskami z nich pyncymi, za dopiero po ich analizie dokonywano
pewnych uoglnie i stawiano hipotezy.

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

53

Zakoczenie
Generalnie brak popularnoci socjologii wizualnej wie si z technicznymi
trudnociami prezentacji jej dorobku w rodowisku naukowym. Naukowe pisma
socjologiczne niechtnie drukuj artykuy z fotografiami, ze wzgldu na koszty, ale
take ze wzgldu na gboko zakorzenione w rodowisku zaoenie, e wizualne
wyobraenia przynale do dziedziny sztuki bd nauk o kulturze, uywajcych tak
zwanych mikkich metod, a twarde i obiektywne metody badawcze oparte s na
niewerbalnym materiale i dowodzie popartym analiz ilociow i statystyczn. Moe
to jednak budzi pewne zdziwienie, bowiem trudno sobie obecnie wyobrazi wiele
dyscyplin naukowych (natural sciences), takich chociaby jak fizyka, astronomia,
biologia, bez uycia fotografii (Becker, 1995). Nawet XIX-wieczna zoologia, majca
wielki wpyw na obecny ksztat nauk spoecznych, uywaa do analizy fotografii
zwierzt i ludzi (zob. Darwin, 1872: 44, 149, 181, 202-203, 250, 255, 264, 300). Moe
si to wkrtce w socjologii zmieni, bowiem du szans dla socjologii wizualnej jest
Internet i profesjonalne pisma internetowe, gdzie mona atwiej i taniej zamieci
fotografie, a take nagrania wideo (Holiday, 2000: 519). Socjologia wizualna moe
wzbogaci dorobek teoretyczny wspczesnej socjologii, dostarczajc danych do
analizy, ktre s odzwierciedleniem przywizania wspczesnej cywilizacji do
przedstawiania obrazu, jako strategii perswazji, manipulacji, autoprezentacji,
temporalnych przedstawie oraz widocznych oznak cech pooenia klasowego.
Metodologia socjologii wizualnej rozwina swe techniki i strategie badawcze i nie
odbiega w swym zaawansowaniu od metodologii jakociowej, ktrej jest
nieodcznym elementem. Umoliwia ona odkrywanie nowych aspektw ycia
spoecznego, niekoniecznie omwionych w werbalnie i abstrakcyjnie zorientowanych
i nieugruntowanych w empirii teoriach socjologicznych.
Bardzo wanym argumentem na rzecz uycia socjologii wizualnej w badaniach
socjologicznych jest to, e za jej pomoc moliwa jest analiza komunikacji
niewerbalnej i jej roli w tworzeniu wizi spoecznej. Socjologia wspczesna jest
bardzo zorientowana jzykocentrycznie, co zawdziczamy wpywom wielkich
teoretykw naszej dyscypliny (por. Mead, 1975: 99), oznacza to, e zaoenie o
podstawowej roli jzyka w tworzeniu jani oraz, w konsekwencji, wizi spoecznej,
powoduje nacisk na uycie okrelonych metod badawczych. Gest wokalny, poniewa
jest syszalny dla nadawcy i moe na niego oddziaywa, jest zacztkiem jzyka:
Przeomowe znaczenie jzyka dla rozwoju dowiadczenia ludzkiego polega
na tym, e jzyk jest bodcem wpywajcym tak samo na osob mwic, jak
i na osob suchajc (jw.: 99).

Moliwe jest to dziki pojawieniu si symboli, to jest jzyka waciwego dla

komunikacji ludzkiej.
Symbol znaczcy u Meada zostaje wic utosamiony ze sowami jzyka.
Problem antropogenezy sprowadza si w istocie do problemu powstania
jzyka ludzkiego (Zikowski, 1981: 38).

Ten pogld jest cigle decydujcy o uyciu okrelonych metod badawczych w

naukach spoecznych. Badamy wypowiedzi i teksty pisane wyraone w jzyku
moliwym do werbalizacji.
Techniki zbierania danych najczciej uywane w socjologii wspczesnej
opieraj si na danych jzykowych (werbalnych), udowadniajcych jakie tezy
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

54

socjologiczne. Techniki te to: wywiad kwestionariuszowy, wywiad swobodny, wywiad

narracyjny, rnego rodzaju ankiety i tym podobne. Techniki te pomijaj bardzo
wany wymiar tworzenia wizi spoecznej jakim s emocje oraz zwizane z nim
rne aspekty funkcjonowania naszej cielesnoci, przede wszystkim przestrzeni
(Hall, 2005), komunikacji niewerbalnej (Scheff, 1990), o znaczeniu ktrej dla
tworzenia ludzkiej tosamoci wspomina ju K. Darwin (1872: 56, 311-347). Ten
pogld jest ju od wielu lat zaakceptowany w naukach spoecznych, cho nie zawsze
odzwierciedlony wystarczajco w uwzgldnieniu w badaniach socjologicznych
wymiaru komunikacji pozawerbalnej, przestrzeni oraz symboliki wizualnej wiatw
spoecznych. Socjologia wizualna, uywajca fotografii i nagra wideo, jest
niezbdn czci socjologii, majcej uchwyci pen panoram danych pomocnych
w analizie symbolicznej interakcji i emocjonalnych, a w konsekwencji i cielesnych
uwarunkowa powstawania wizi spoecznej, jani a rwnie samego
spoeczestwa.
Ponadto w odkrywaniu nowych teorii strategie socjologii wizualnej mog
odegra niebagateln rol pomagajc w:
1. konstruowaniu poj uczulajcych,
2. poszerzajc spektrum terenowych technik badawczych,
3. umoliwiajc poszerzenie kontekstu odkrycia (serendipity; zob. Konecki,
2005, Aneks 1) o dane pochodzce z komunikacji niewerbalnej i symboli wizualnych.
Te ostatnie rzadko mogy by waciwie uwzgldnione i przeanalizowane przy
uyciu technik badawczych o werbalnym i ilociowym nastawieniu.

Bibliografia
Bateson, Gregory, Margaret Mead (1942) Balinese Character: A Photographic
Analysis. New York, New York Academy of Sciences.
Becker, Howard S. (1974) Photography and Sociology. Studies in the Anthropology
of Visual Communication 1: 3-26.
------, (1982) Art Worlds. Berkeley, Los Angeles, London: University of California
Press.
------, (1986) Doing Things Together. Evanston: Northwestern University Press.
------, (1990) Art World Revisited. Sociological Forum 5(3): 497-502.
------, (1995) Backup of Visual Sociology, Documentary Photography, and
Photojournalism: It's (Almost) All a Matter of Context. Visual Sociology 10(1-2):
5-14.
------, (2002) Studying the New Media. Qualitative Sociology 25(3): 337-343.
Blumer, Herbert (1954) What is Wrong with Social Theory? American Sociological
Review 19: 3-18.
------, (1969) Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Brower, Matthew (2005) Trophy Shots: Early North American Photographs of
Nonhuman Animals and the Display of Masculine Prowess. Society and
Animals 13(1): 13-32.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

55

Collier, John (1967) Visual Anthropology: Photography as a Research Method. New

York: Holt, Rinehart and Winston.
Darwin, Charles (1872) The expression of the emotions in man and animals. London:
John Murray.
Hall, Edward (2005) Ukryty wymiar. Warszawa: Muza.
Harper, Douglas (1994) On the Authority of the Image. Visual Methods at the
Crossroads. S. 403-412 w Handbook of Qualitative Research, (Red.) N.
Denzin, Y. Lincoln. London, New Delhi, Thousand Oaks: Sage
------, (1997) Visualizing Structure: Reading Surfaces of Social Life. Qualitative
Sociology 20(1): 57-77.
Holliday, Ruth (2000) Weve been framed: visualizing methodology. The
Sociological Review 48(4): 503-521.
Konecki, Krzysztof (1992) W japoskiej fabryce. Spoeczne i kulturowe aspekty pracy i
organizacji przedsibiorstwa. d: Instytut Socjologii U.
------, (2000) Studia z metodologii bada jakociowych. Teoria ugruntowana.
Warszawa: PWN.
------, (2005) Ludzie i ich zwierzta. Symboliczno-interakcjonistyczna analiza
spoecznego wiata zwierzt domowych. Warszawa: Scholar.
Konecki, Krzysztof i Kamila Potomska (2002) Archetypy i symbole w reklamie.
Marketing i Rynek 7: 16-21.
Kosea, Krzysztof (1989) Wywiad z interpretacj fotogramw. S. 167-182 w Poza
granicami -socjologii ankietowej, (Red.) A. Suek, A. Wyka. Warszawa: Wyd.
Instytutu Socjologii UW.
Liben Lynn, Lisa Szechter (2002) A Social Science of the Art: An Emerging
Organizational Initiative and an Illustrative Investigation of Photography.
Qualitative Sociology 25(3): 385-408.
Magala, Sawomir (2000) Szkoa widzenia, czyli wiat w subiektywie aparatu
fotograficznego. Wrocaw: Biblioteka Format-u.
Mead, George, Herbert (1975) Umys, osobowo, spoeczestwo. Warszawa: PWN.
Newbury, Darren (1997) Talking about Practice: photography students, photographic
culture and professional identities. British Journal of Sociology of Education
18(3): 421-434.
Olechnicki, Krzysztof (2003) Antropologia obrazu. Fotografia jako metoda, przedmiot
i medium nauk spoecznych. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Scheff, Thomas (1990) Microsociology. Discource, Emotion, and Social Structure.
Chicago: The University Press.
Suchar, Charles (1997) Grounding Visual Research In Shooting Scripts. Qualitative
Sociology 20(1): 33-55.
Walker, Andrew L., Moulton Kimball Rosalind (1989) Photo Albums: Images of Time
and Reflections of Self. Qualitative Sociology 12( 2):155-182.
Zikowski, Marek (1981) Znaczenie, interakcja, rozumienie. Warszawa: PWN.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

56

Cytowanie
Konecki, Krzysztof (2005) Wizualne wyobraenia. Gwne strategie badawcze w
socjologii wizualnej a metodologia teorii ugruntowanej. Przegld Socjologii
Jakociowej,
Tom
I,
Numer
1.
Pobrany
Miesic,
Rok
(http://www.qualitativesociologyreview.org /PL/archive_pl.php)

Zacznik Nr 1

Fot. 1.

Fot. 2.

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

57

Fot. 3.

Fot. 4.

Fot. 5.

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

58

Fot. 6.

Fot. 7.

Fot. 8.

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

59

Fot. 9.

Zacznik Nr 2

Fot. 1. Antropomorfizacja partykularna wizualne wyobraenie kategorii

Fot. 2. Przypisywanie zwierztom roli dzieci (a)

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

60

Fot. 3. Przypisywanie zwierztom roli dzieci (b)

Fot. 4. Teoretyczne pobieranie prbek (rwnie w odmiennych kulturach, Tokyo, 2005)

i cige porwnywanie

Fot. 5. Cielesno i komunikacja niewerbalna dotyk (a)

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

61

Fot. 6. Cielesno i komunikacja niewerbalna dotyk a rola dziecka (b)

Fot. 7. Cielesno i komunikacja niewerbalna - lizanie (c)

Fot. 8. Cielesno i komunikacja niewerbalna przytulanie (d)

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

62

Fot. 9. Cielesno i komunikacja niewerbalna rodzina i gaskanie (e)

2005 QSR Tom I Numer 1 Przegld Socjologii Jakociowej

www.qualitativesociologyreview.org

63