INSTYTUT ENERGII ATOMOWEJ

INSTITUTE OF ATOMIC ENERGY

PL9702392

RAPORT IAE - 22/A

BADANIA MATERIAOWE
NA POTRZEBY ELEKTROWNI
I PRZEMYSU ENERGETYCZNEGO
m SEMINARIUM NAUKOWO-TECHNICZNE
Zakopane, 19-21 czerwca 1996 roku

OTWOCK - WIERK 1996

VOL

2 8 NP 2 3

Badania materiaowe na potrzeby elektrowni i przemysu energetycznego. Seminarium

W raporcie zebrano referaty powicone problemom materiaowym wystpujcym '
procesach eksploatacji elektrowni oraz w budowie i eksploatacji rurocigw przesyowyc
gazu. Ponadto omwiono zagadnienia akredytacyjne zgodnie z wymaganiami non
europejskich i przepisami dozoru technicznego.
Materials Investigation for Power Industry. Seminar
The Report is an assembly of the papers concerning the material problems occuring durii
the exploitation of power station as well as during construction and exploitation of g
pipelines. The accreditation problems according to the European Standards and Office
Technical Inspection prescriptions are also discussed.

Wydaje Instytut Energii Atomowej - OINTEA

Nakad 200 egz. Pr. 3144 z dnia 1993.01.04

III SEMINARIUM NAUKOWO-TECHNICZNE

BADANIA MATERIAOWE NA POTRZEBY ELEKTROWNI

I PRZEMYSU ENERGETYCZNEGO
Zakopane, 19-21 czerwca 1996 r.

Zorganizowane i sponsorowane przez

INSTYTUT ENERGII ATOMOWEJ

Przewodniczca seminarium - doc.dr in. Ewa Hajewska

Komitet programowy:
- doc. dr in Ewa Hajewska - IEA, przewodniczca
- prof, dr hab Stefan Chwaszczewski - IEA
- mgr in. Roman uczkiewicz - Ministerstwo Przemysu
i Handlu
- dr Krzysztof Wieteska - IEA
Komitet organizacyjny:
- doc. mgr in. Witold Szteke - IEA, przewodniczcy
- dr in Jan Wasiak - IEA, sekretarz
- mgr in. Kazimiera Grska - IEA
- mgr in. Klemens Kruszewski - JJEA
- Jadwiga Wojciechowska - EEA
- Bolesaw Zubowski -IEA

III

Spis referatw
1. JERZY WIEDERMANN, KAZIMIERZ BffiNIEK, KAZIMIERZ POGODA
Uruchomienie w krajowych hutach produkcji rur ze stali H9AMFNb(P91)
przeznaczonych dla energetyki

2. WALDEMAR BIOUS, JANWASIAK, EWA HAJEWSKA,

WITOLD SZTEKE, TADEUSZ WAGNER
Wasnoci stali 13HMF na rurocigi pary wieej w wietle bada
udarnoci i odpornoci na pkanie

11 ^

3. JERZY BRZDA, KLAUDIUSZ MALCZEWSKI, MARIAN ZEMAN

Symulator cykli cieplnych i odksztaceniowych i jego wykorzystanie w badaniach
nad spawalnoci stali

23

4. ROMAN CZERNIAWSKI
Aspekty wdraania nowych materiaw w budowie kotw

35

5. ANATOL JAN TKACZ

Budowa polskiego tranzytowego odcinka gazocigu Jama - Europa Zachodnia

45

6. GRACJAN WINIEWSKI
Nowa norma europejska dla rurocigw przesyowych gazu (prEN 1594
-rurocigi dla przesyania gazu)

51

7 EUGENIUSZ SZCZOK
Spawanie rur gazocigu ze stali o wysokiej wytrzymaoci
Cz 1. Badania zczy rur w Instytucie Spawalnictwa

59

8. MICHA KUBICA
Spawanie rur gazocigu ze stali o wysokiej wytrzymaoci
Cz 2. Pkanie wodorowe H I C (Hydrogen Induced Cracking)
symulowanych stref wpywu ciepa stali na rurocigi gazowe

63

9. JANWASIAK, WALDEMAR BIOUS, EWA HAJEWSKA,

WITOLD SZTEKE, TADEUSZ WAGNER
Badania odpornoci na pkanie stali przeznaczonej na rurocigi gazowe

85

10.TOMASZ WONTORSKI
Oglne zapisy dokumentw odniesienia PN-EN 45001 i ISO/BEC 25
- ich realizacja w dokumentach systemu jakoci w laboratorium badawczym

95

11 STANISAW SZYMASKI
Wymagania stawiane laboratoriom badawczym w wietle warunkw technicznych
dozoru technicznego DT-L/95
99

IV

URUCHOMIENIE W KRAJOWYCH HUTACH PRODUKCJI RUR

ZE STALI H9AMFNb(P91) PRZEZNACZONYCH DLA ENERGETYKI
Jerzy Wiedermann
Instytut Metalurgii elaza - Gliwice

P L9702393

Kazimierz Bieniek
Huta Jedno - Siemianowice lskie
Kazimierz Pogoda
Huta "Batory" SA. - Chorzw Batory
1. WSTP
Jedn z grup stali, w ktrej wykorzystuje si dodatni wpyw azotu, s stale ferrytyczne o
zawartoci od 8 do 12% Cr [1]. W zalenoci od skadu chemicznego oraz przeprowadzonej
obrbki cieplnej istniej dwa potencjalne obszary zastosowania tych stali:
- pierwszy obszar zastosowania obejmuje prac w warunkach pezania,
- drugi obszar obejmuje prac w zakresie temperatur, w ktrych wymagana jest wysoka
warto granicy plastycznoci.
W zwizku z zainteresowaniem przemysu energetycznego stosowaniem w budowie
elementw blokw energetycznych duych mocy rur bez szwu kotowych III stopnia
wymaga ze stali H9AMFNb, bdcej odpowiednikiem zachodniej stali P91, w krajowym
hutnictwie podjto prace [2-4] zmierzajce do uruchomienia produkcji tego typu rur.
2. WYKONANIE PRBNEJ PARTII RUR
Do wykonania prbnej partii wybrano rury o rednicach 0 480 x 60 mm oraz
mm. Wymiary rur uzgodniono z Fabryk Kotw RAFAKO SA. jako jednym z
odbiorcw rur. Materiaem wsadowym do walcowania rur o rednicy 0 480
wlewek o masie rzeczywistej 4600 kg, natomiast rur 0 44,5 x 5,6 mm prty
rednicy 0 120 mm. Wytwrc wlewkw i prtw bya Huta Baildon.

0 44,5 x 5,6
potencjalnych
x 60 mm by
walcowane o

2.1. Wykonanie rury 0 475 x 60 mm w Hucie Batory S.A.

Proces wykonania rury skada si z nastpujcych operacji technologicznych:
- wykonanie prciska 0 630 mm,
- wytaczanie szklanki,
- walcowanie w walcarce skonej i pielgrzymowej,
- obrbka cieplna,
- badania utltradwikowe i badania wasnoci wytrzymaociowych.
Wlewek przed kuciem na prasie 20 MN nagrzano w piecu do temperatury 1160C.
Temperatura wlewka przed kowadem wynosia 1130C. Kucie prowadzono gniotami 20 mm
w 35 przejciach na szeciokt. po uzyskaniu szeciokta przeprowadzono zaamanie krawdzi
na omiokt i gadzenie na rednic 0 630 mm.Temperatura koca gadzenia wynosia 830C.
Twardo na powierzchni prta po kuciu i po ostudzeniu w piecu wgbnym wynosia 321 HB.
W wyniku przeprowadzonej operacji kucia otrzymano prcisko o dugoci 1700 mm i masie
4585 kg. Nastpnie prcisko poddano wyarzeniu zmikczajcemu w temperaturze 800C
przez 8 h ze studzeniem na powietrzu. Twardo na powierzchni prta po wyarzeniu

wynosia 228 HB. Prt po wyarzeniu poddano oskrowaniu na rednic 0 SSO*5 mm. W
dalszej kolejnoci odcito tarcze od strony gowy i stopy z przeznaczeniem na gbokie
trawienie, a samo prcisko poddano badaniom ultradwikowym wg BN-86/0601/09. Po
wykonaniu bada prcisko nagrzewano w piecu z obrotowym trzonem do temperatury 1300
C. Szklank wytaczano na prasie 1350 T w czasie 95 sek. Temperatura dna szklanki po
wytaczaniu wynosia 1260C. Szklank nagrzano w piecu do 1300C i walcowano na
walcarce skonej przy uyciu drga o gwce 360 mm. Odwalcowan tulej przekazano na
walcark pielgrzymow, gdzie walcowano j na trzpieniu o rednicy 342/344 mm. Dugo
odwalcowanej rury wynosia 3650 mm. Rur cignito z trzpienia po jej cakowitym
ostygniciu. Obrbka cieplna rury obejmowaa normalizowanie i odpuszczanie.
Normalizowanie przeprowadzono w temperaturze 1060C w czasie 2 h ze studzeniem na
powietrzu. Odpuszczanie natomiast w temperaturze 760C w czasie 5 h z nastpnym
chodzeniem na powietrzu.
Wielko
odcisku kulki 0 10 mm po normalizowaniu wynosia 0 3,1 - 3,15 mm
(388 - 375 HB), a po odpuszczaniu 0 4,15 - 4,20 mm (212 - 207 HB).
Otrzyman rur pocito na trzy odcinki o nastpujcych dugociach i przeznaczeniu.
- 2000 mm dla RAFAKO Racibrz,
- 790 mm dla CHEMAR Kielce,
- 490 mm dla szczegowych bada.
Poszczeglne odcinki rur zostay obtoczone i przebadane ultradwikiem. Badania
ultradwikowe na wady wzdune zostao przeprowadzone zgodnie z PN-92/H-04562 klasa
nr 2, a na wady poprzeczne wg normy SEP 1918. Wzmocnienie dla wad poprzecznych
wynosio 66 dB, a dla wad podunych 62 dB. Wyniki bada wykazay, e rura o dugoci
2000 mm jest bez wad, pozostae dwie rury posiadaj dopuszczalny poziom wad.
Badanie makrostruktury metod gbokiego trawienia nie ujawnio wad. Natomiast
pasmowo odpowiadaa wzorcom 0/2A.
Wedug przedstawionej technologii wyprodukowano rur 0 475 x 60 mm odebran przez
UDT i odpowiadajc zatwierdzonym przez UDT warunkom technicznym nr TWT-l/NN/92.
2.2 Wytwarzanie rur 0 44,5 x 5,6 mm w Hucie Jedno
Prty wsadowe o rednicy 0 120 mm podzielono na odcinki o dugoci ok. 700 mm.
Powierzchni zewntrzn odcinkw poddano skrowaniu na wymiar 0 115 mm, a nastpnie z
jednego koca 14 sztuk odcinkw w osi wykonano nakieek o rednicy otwr 0 35 mm i
gbokoci 35 mm; w pozostaych odcinkach wsadowych wykonano otwr o rednicy 0 35
mm. Nakiekowanie i przewiercanie otworu miao na celu sprawdzenie odksztacenia
materiau midzy walcami walcarki skonej oraz pynno przemieszczania si materiau w
procesie walcowania. Walcowanie rur przeprowadzono na zespole MI Walcowni
Mannesmann, przyjmujc jako optymalny wymiar 0 66 x 6,3 mm rur wsadowych do dalszego
przerobu.
Parametry walcowania:
- temperatura grzania wsadu
1250-1260C
- czas grzania wsadu
3,0 - 3,5 h
- temperatura tulei po walcarce skonej
1190-1240C
- rednica zewntrzna tulei
108 mm
- rednica gwki dziurujcej
61 mm
- Wspczynniki odksztacenia w walcarce skonej:
wyduenie dla odcinkw nakiekowanych
X - 1.69
wyduenie dla odcinkw z otworem
X - 1.53
- wymiar rury po walcarce pielgrzymowej
0 66,6 x 6,3 mm

temperatura koca walcowania

rednica beczki walca pielgrzymowego
rednica wykroju ksztatujcego
rednica trzpienia pielgrzymowego
wspczynnik wyduenia w walcarce pielgrzymowej X -

905 - 960C
300 mm
68 mm
53 mm
5.18

Rury odwalcowane na gorco przygotowano do cignienia stosujc nastpujce zabiegi

technologiczne:
- zakucie jednego koca rury,
- wyarzanie zmikczajce w temperaturze 780 - 800C w czasie 1 h i nastpne studzenie na
powietrzu,
- prostowanie rur na prostownicy skono-rolkowej,
- wytrawianie w roztworze kwasu siarkowego,
- dwukrotne pokrycie rodkami smarnymi,
- suszenie rur.
Nastpnie rury cigniono wedug nastpujcych parametrw:
- wymiary rury wsadowej
- rednica czci ksztatujcej cigada
- rednica trzpienia dugiego
- wspczynnik wyduenia X,
- twardo po cignieniu i walcowaniu
-

0 66,0 x 6,3 mm
58,5 mm
46,0 mm
1,31
217- 229 HB

Kolejne cigi wykonano wg nastpujcego schematu:

- 2-gie cignienie 0 60,0 x 6,3 mm
-
0 52,0 x 5,7 mm
- 3-cie cignienie 0 52,0 x 5,7 mm

0 44,5 x 5,6 mm
Kocow operacj technologiczn bya obrbka cieplna, skadajca si z normalizowania w
temperaturze 1060C w czasie 30 minut i odpuszczania w temperaturze 740C w czasie 2 h ze
studzeniem na powietrzu.
Operacje wykaczajce obejmoway:
- prostowanie rur,
- wytrawianie,
- szlifowanie powierzchni zewntrznej.
Ostatni czynnoci by odbir techniczny rur zgodnie w wymaganiami TWT-l/NN/92.
Wykonan parti poddano badaniom obejmujcym:
- kontroln analiz skadu chemicznego,
- wykresy przemian fazowych przy chodzeniu cigym,
- ocen struktury metodami mikrokopii wietlnej
skaningowej i przewietleniowej,
- statyczn prb rozcigania,
- prb udarnoci,
- dugotrwae prby pezania.

oraz

elektronowej

mikroskopii

3. WYNIKI BADA
Analiza kontrolna skadu chemicznego wykazaa, e skad chemiczny stali mieci si w
zaoonym zakresie (tabela 1).
Tabela 1. Skad chemiczny badanej stali
Rodzaj
analizy
C
Zaoony 0,08
0,12
skad
Analiza
0,12
kontrolna

Mn
0,30
0,60

Si
0,20
0,50

0,48

0,30

0,030

Zawarto skadnikw [%]

Cr
Ni
V
S
Mo
max0, 8,00 max 0,85 0,18
0,020 9,00 0,40 1,05 0,29

Nb
0,06
0,10

Al
max
0,04

N
0.030
0,070

0,025

0,017

0,08

0,035

0,08

max

8,74

0,07

0,92 0,24

Z przeprowadzonych bada dylatometrycznych wynika [4], e stal charakteryzuje si bardzo

duym zakresem wystpowania martenzytu. Przemiana dyfuzyjna uwidacznia si po
chodzeniu z szybkoci poniej 0,1 C x s"1. Temperatury charakterystyczne przemian
wynosz odpowiednio Acj - 830C, Ac 3 -943C, Ms-365C.
Badania mikroskopowe wykazay [4], e rury w stanie dostawy posiadaj struktur
odpuszczonego martenzytu (rys. 1).

Rys. 1 Mikrostruktura rury 0 457 x 60 mm w stanie dostawy. Pow. 400 x

Wyniki bada wasnoci mechanicznych po obrbce cieplnej zestawiono w tabeli 2.
Analizujc otrzymane wyniki w porwnaniu do wymaga TWT mona stwierdzi, e
wykonana partia rur posiada dane wasnoci po obrbce cieplnej obejmujcej zabiegi:
normalizowanie w temperaturze 1060C i odpuszczanie w temperaturze 760C.

Tabela 2. Wasnoci mechaniczne rur ze stali H9AMFNb produkcji krajowej

Wymiary rur

[mm]

0 457 x 60

Typ
prbki
poprzeczne
wzdune

044.5 x 5.6

wzdune

Wymagane wasnoci
(prbki wzdune)

Re

rMPal

498511
506521
689698
585770

676685
679687
521556
min.
425

r%i

24.525.0
22.026.2
24.026.0
min.
20

Z
\%]
6870
6971

KV
164184
185202

KU
[J/cm2]
194214
206233

min.
64

Wyniki bada granicy plastycznoci w zakresie temperatur 200 do 675C przedstawiono na

rys.2. Na podstawie uzyskanych wynikw mona stwierdzi, e ze wzrostem temperatury
badania warto R monotonicznie maleje osigajc w temperaturze 675C warto
ponad 100 MPa.

400

500

550

600

650

Temperatura badania [ C ]

Rys.2. Zaleno Re od temperatury badania

Z kolei wyniki bada udaraoci po dugotrwaym wyarzaniu w temperaturze 650C prbek

pobranych z rury 0 457 x 60 mm zestawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Udarno stali w zalenoci od czasu starzenia
Czas
starzenia

no

10
20
50
100
1000

Udarno
KCV
[J/cm2l
199-217
212-225
207 - 237
230 - 236
197-215

Uzyskane wartoci KCV wskazuj, e dugotrwae starzenie w temperaturze 650C

powoduje zmian wasnoci stali.

nie

Parametry prb pezania (temperatur i naprenie) przyjto tak [5], aby osign czasy
trwania prb do zerwania od kilkunastu godzin do okoo 10000 godzin i dusze (ponad 1,5
roku). Przy doborze parametrw kierowano si przewidywanymi temperaturami pracy
wyrobw ze stali H9AMFNb - zakres 500 - 625C - oraz koniecznoci uzyskania wynikw
umoliwiajcych dokonanie oceny wytrzymaoci na pezanie Rz/ioooo/r m r w odniesieniu do
redniej wytrzymaoci na pezanie RZ/TA> przyjtej w TWT-1/92 [6] jak dla zagranicznych
stali typu P91. Wykorzystan przy doborze parametrw prb wzorcow, parametryczn
krzyw w ukadzie:
log Rz/j-^ = f (parametru L)
przedstawiono na rys. 3, przy czym parametr Larson-Millera L wyznaczono z zalenoci:
= T(C + logt)
gdzie:

T - temperatura K
t - czas do zerwania h
C = 28,5 staa dla stali H9AMFNb, przyjta wg rde zagranicznych jak dla stali P91.
Obliczony parametr L naniesiono na wykres - rys. 3. - tle krzywej Rz r = fl[L)

1000

22

23

24

25

28

27

28

29

30

31

32

Parametr L = T ( C + log t ) przy C * 28.5

Rys. 3. Parametryczna krzywa Rz/T/t dla stali P91

- redniej wytrzymaoci na pezanie stali H9AMFNb
wartoci ekstrapolowane poza zakres objty TWT -1/92
prbki zerwane
prby w toku
o prby do bada strukturalnych

Wyniki zakoczonych prb pezania ukadaj si nieco powyej redniej wytrzymaoci na

pezanie stali typu P91. Rwnie dotychczasowe czasy trwania prb w toku wskazuj, e
wytrzymao na pezanie rur ze stali H9AMFNb nie bdzie nisza od redniej czasowej
wytrzymaoci na pezanie R//KKK)O/T zalecanej do oblicze przez TWT-1/92. Wyduenie po
zerwaniu w prbach pezania wykazuje tendencj do obniania si wraz ze wzrostem czasu do
zerwania, osigajc po okoo ! 100 godzinach AJQ - 15%.
Prby pezania s kontynuowane w celu zweryfikowania czasowej wytrzymaoci na pezanie
R.z/ioooo/T badanych rur, a take w przedziale 104 - 105 godzin, istotnym w obliczeniach
poddozorowych naczy cinieniowych pracujcych w podwyszonej temperaturze
Przykad mikrostruktury prbek poddanych pezaniu w rnych temperaturach i pod rnymi
obcieniami przedstawiono na rys. 4. Badania mikroskopowe wykazay, e struktura prbek
po prbach pezania nie ulega istotnym zmianom w stosunku do stanu wyjciowego Struktur
stali podobnie jak w stanie dostawy stanowi martenzyt odpuszczony

Rys.4a

Rys.4b

Rys 4 Struktura prbek po zerwaniu w prbach pezania; temp. prby 675C,

czas do zerwania 384,5 h; A 1 0 - 23%
a - mikrostruktura w obszarze przeomu
b - mikrostruktura w obszarze poza przeomem
Prby okrelenia korozyjnej trwaoci rur w warunkach przemysowych zrealizowano w kotle
OR-32/2 (opalanym wglem kamiennym), uytkowanym w Rafinerii Nafty "Trzebinia" [7].
Zestawy prbek eksponowano w dwch newralgicznych, z korozyjnego punktu widzenia,
miejscach kota, a mianowicie w podgrzewaczu oraz w czopuchu. Prbki naraone byy na
dziaanie gorcych spalin o temperaturze od okoo 430 do okoo 590C (podgrzewacz) oraz
od okoo 115 do okoo 220C (czopuch) [8]. Spaliny zawieray gwnie CO2 w iloci okoo
6% oraz znacznie mniejsze iloci CO (~10 ppm), NO (-60 ppm), SO2 (-180 ppm) [9]
Sumaryczny, maksymalny czas prby w tych warunkach wynosi 270 db Po zakoczeniu
bada, ze skorodowanych prbek usunito produkty korozji metod trawienia w 50%
roztworze wodnym HC1 z dodatkiem inhibitora korozji w temperaturze 20C (zgodnie z PN-78/H-04610). Na podstawie wyznaczonych ubytkw masy obliczono szybko korozji w
g/m 2 d oraz w mm/rok po czym wartoci le porwnywano z wartociami zamieszczonym w
PN-78/H-04608: Skala odpornoci metali na korozj. Uzyskane wyniki zestawiono w tabeli 4

Czas

Numer

badania

prbki

[dobal
53

1
2
3
rednia

Tabela 4 Szybko korozji stali

Szybko korozji
Numer
Czas
stali
badania
prbki
g/m2 d
0,2400
0,4097
0.2110
0,2869

mm/rok
0,0113
0,0193
0.0099
0,0135

[doba]
270

4
5
6
rednia

Szybko korozji
stali
g/m2 d
0,4523
0,4523
0.4189
0,4412

mm/rok
0,0213
0,0213
0,0197
0,0208

Wyniki wskazuj, e szybko korozji prbek pobranych z rur ze stali H9AMFNb po

zakoczeniu ekspozycji w rodowisku spalin, mieci si w przedziale 0,019 do 0,025 mm/rok,
a zatem mona je zaliczy do wysokiej, czwartej klasy odpornoci korozyjnej stali zgodnie z
PN-78/H-04608 Przyjmujc przy tym, ze bardzo dobr odporno na dziaanie korozji maj te
stale, ktrych szybko korozji nie przekracza umownej wartoci 0,1 mm/rok, mona uzna,
e trwao korozyjna badanej stali w rodowisku spalin kotowych o wybitnie utleniajcym
charakterze jest znakomita.
4. WNIOSKI
1. Przeprowadzone prby i badania pozwoliy na opracowanie technologii umoliwiajcej
uruchomienie w warunkach krajowego hutnictwa produkcji rur ze stali H9AMFNb.
2.

Wykonana partia informacyjna rur o wymiarach 0 457 x 60 oraz 0 44.5 x 5,6 mm

spenia wymagania TWT na wyroby dla energetyki do pracy w podwyszonych
temperaturach.
5. LITERATURA

[1] J.Wiedermann i wsp.: Prace studialne nad okreleniem zakresu moliwych zastosowa
stali z wysok zawartoci azotu oraz optymalnych warunkw wytwarzania wyrobw
hutniczych z tych stali. Sprawozdanie IM PC-00018, 1993 r
[2] H.Szwej i wsp: Wykonanie wytopw oraz prb w skali pprzemysowej przerbki
plastycznej i obrbki cieplnej wytypowanych gatunkw stali. Sprawozdanie H.Baildon PCOOO18/3/BM, 1994 r.
[3] J.Wiedermann i wsp.: Opracowanie technologii procesw wytwarzania - wytapiania i
odlewania stali, przerbki plastycznej oraz obrbki cieplnej - wyrobw ze stali z wysok
zawartoci azotu Sprawozdanie IM PC-00018/9/BM/95, 1995 r.
[4] J.Wiedermann i wsp.: Badania statycznych i dynamicznych wasnoci mechanicznych
oraz makro- i mikrostruktury wyrobw ze stali z wysok zawartoci azotu. Sprawozdanie
IM PC-00018/14/BM/95, 1995 r.
[5] P Miliski, J Wiedermann: Badania zmian wasnoci i struktury wyrobw ze stali z
wysok zawartoci azotu poddanych pezaniu. Sprawozdanie IM PC-00018/15/BM/96,
1996 r.
[6] A.Wocawski, P.Miliski: Rury bez szwu ze stali H9AMFNb do pracy w podwyszonych
temperaturach. TWT - l/NN/92

[7] St.Czyowicz, J.Wiedermann: Badania zachowania si wyrobw ze stali z wysok

zawartoci azotu w wybranych rodowiskach korozyjnych. Sprawozdanie EMZ PC00018/1 l/BM/95, 1995 r.
[8] Raport dzienny pracy kota OR-32/2 za okres od 1994.07.08. do 1994.08.30. Rafineria
Nafty "Trzebinia"
[9] Orzeczenie laboratoryjne nr 6794 z analizy gazw spalinowych kota OR-32/2. Rafineria
Nafty "Trzebinia". Laboratorium Toksykologii i Ochrony rodowiska. 1994.07 .14.
Uwaga! Praca niniejsza zostaa wykonana w ramach projektu celowego Nr 7 7405 93C/1304
finansowanego przez Komitet Bada Naukowych.

lipo
ego i tekstuaunetali
metali na
mechanic
wasnoci
ie.,|skoeyklowe i

warunki

WASNOCI STALI 13HMF NA RUROCIGI PARY WIEEJ

W WIETLE BADA UDARNOCI I ODPORNOCI
NA PKANIE
Waldemar Bious, Jan Wasiak, Ewa Hajewska, Witold Szteke, Tadeusz Wagner
Laboratorium Bada Materiaowych
Instytut Energii Atomowej, Otwock- wierk
1. WSTP

PL9702394

Siownie energetyczne charakteryzuj si zmiennymi w czasie parametrami pracy,

wynikajcymi z ich cykli roboczych, takich jak: uruchomienie, praca na parametrach
stacjonarnych, wyczenie z ruchu oraz postj. Elementy rurocigw parowych, jako jedne z
najistotniejszych w bloku energetycznym, pracujce w wysokich temperaturach oraz przy
zmieniajcych si w czasie obcieniach mechanicznych i cieplnych, decyduj o dugotrwaej i
bezpiecznej eksploatacji siowni energetycznych. Dugotrwaa i bezpieczna praca rurocigw
parowych zaley od waciwego ich wykonania i eksploatacji oraz zastosowanego materiau.
Od materiaw konstrukcyjnych, stosowanych do budowy rurocigw parowych, wymaga si
zachowania stabilnych wasnoci podczas dugotrwaej pracy w podwyszonych
temperaturach, przede wszystkim za stabilnej struktury gwarantujcej:
- odpowiednie wasnoci plastyczne i wytrzymaociowe,
- wytrzymao na pezanie i zmczenie niskocyklowe,
- wysok odporno na pkanie w zakresie temperatur pracy,
- odporno na zmczenie cieplne i korozj,
- dobr spawalno.
Wikszo zainstalowanych w kraju energetycznych instalacji rurocigowych zbudowana
jest ze stali typu Cr-Mo-V o znaku 13HMF, przeznaczonej do pracy w podwyszonych
temperaturach. Poniewa ponad 70% blokw energetycznych w krajowych elektrowniach
przekroczyo lub osiga obliczeniowy czas pracy, jednoznacznie mona okreli, czy
zastosowana stal 13HMF spenia wyej wymienione wymagania eksploatacyjne. Wystpujce
awarie, spowodowane w wikszoci uszkodzeniami materiau rurocigu, sprawiaj, e nasuwa
si pytanie, czy przy modernizacji pracujcych i budowie nowych blokw energetycznych nie
naley stosowa nowych materiaw o lepszych wasnociach.
Badania nad nowymi gatunkami stali do pracy w podwyszonych temperaturach, na
potrzeby energetyki jdrowej, rozpoczto w Stanach Zjednoczonych ponad 20 lat temu. W
wyniku prowadzonych prac badawczych ustalono optymalny skad chemiczny stali okrelonej
jako gatunek 91. Stal ta zostaa ujta w normach ASTM jako A213-T91 (rury o maej
rednicy) i A335-P91 (rury o duej rednicy). Ze wzgldu na posiadane wasnoci stal ta
wypenia luk midzy klasycznymi stalami arowytrzymaymi i stalami austenitycznymi. Stale
gatunku P91, produkowane midzy innymi w USA, Japonii i Francji, stosowane s do budowy
nowych instalacji i urzdze energetycznych jdrowych i konwencjonalnych. Wysze
wasnoci wytrzymaociowe oraz wytrzymao na pezanie sprawiaj, e wykonane z nich
elementy rurowe, w porwnaniu np. z wyrobami ze stali 13HMF, maj mniejsz rednic i
grubo cianki, a wic mniejsz mas. Jednoczenie, zanotowany 11-letni okres bezawaryjnej
pracy elementw wykonanych ze stali P91 sprawia, e materia ten pomimo znacznie
wyszych kosztw inwestycyjnych jest coraz szerzej stosowany w energetyce do produkcji rur
grubociennych i odkuwek w budowie kotw. W Polsce po raz pierwszy zastosowano t stal
w obecnie budowanej instalacji rurocigowej bloku nr 4 w Elektrowni Opole.
11

W pracy przedstawiono wyniki bada dotyczce wpywu czasu eksploatacji na udarno i

odporno na pkanie stali 13HMF eksploatowanej w rurocigach pary wieej. Biorc pod
uwag coraz wiksze zainteresowanie przemyski energetycznego stal P91, jako materiaem
konstrukcyjnym wypierajcym dotychczas stosowan stal 13HMF, podano wyniki bada
porwnawczych dla stali P 91 w stanie dostawy.
2. MATERIAL UYTY DO BADA
Badania prowadzono na wycinkach rurocigw pary wieej ze stali 13HMF w stanie dostawy
i po 40. tys. godzin eksploatacji oraz stali P91 w stanie dostawy. Dla stali 13HMF pomiary
udarnoci wykonano w zakresie temperatur -30-H-600C oraz pomiary odpornoci na pkanie
KId w temperaturze pokojowej i +540C. Ze wzgldu na niewielk ilo pozyskanego
materiau ze stali P91, ograniczono zakres bada tej stali do pomiarw udarnoci w
temperaturach +20-s-+600C i odpornoci na pkanie KId w temperaturze pokojowej i 600C.
Badania metalograficzne przeprowadzone na zgadach wzdunych wykazay, e stale
zawieraj drobne wtrcenia niemetaliczne typu tlenkw. Struktura jest charakterystyczna dla
badanych gatunkw stali (13HMF i P91).
3. WYNIKI BADA
Analiza skadu chemicznego
Badania reatestacyjne skadu chemicznego wykonano metod spektrometryczn z
zastosowaniem spektrometru firmy ARL typ MA 3460. Wyniki analizy skadu chemicznego
podano w tabeli 1.
Tabela 1. Skad chemiczny badanych stali
Znak stali

Zawarto pierwiastka

r%i

Nb

0,288 0,006

0,026

0,294 0,005

0,011

0,052

Mn

0,153

0,501

0,289 0,018

0,013 0,438 0,119

0,540 0,016

40 tys. h
eksploatacji

0,119

0,150

0,300 0,012

0,010 0,430 0,110

0,530

stan
dostawy

0,110

0,412

0,315

0,002 8,574

0,935 0,006 0,216

13HMF

stan
dostawy

13HMF

P91

Si

0,012

Pif

Cr

Ni

Mo

Al

Co

0,014

Zawartoci skadnikw stopowych i zanieczyszcze odpowiadaj skadowi stali stopowej do

pracy w podwyszonych temperaturach o znaku 13HMF wg normy PN-75/H-84024 oraz stali
P91 wedug ASTM jako A335-P91.

12

Prdkoci wzrostu pknicia zmczeniowego przy staej amplitudzie obcienia

Pomiary prowadzono na prbkach typu belkowego o wymiarach (10x20x100) mm przy uyciu
systemu do bada wytrzymaociowych Instron 8501. Posiadane oprogramowanie i
oprzyrzdowanie systemu wytrzymaociowego umoliwia precyzyjny pomiar wzrostu
pknicia zmczeniowego. Wyznaczon charakterystyk w postaci wykresu da/dN(AK), gdzie:
da/dN - prdko wzrostu pknicia zmczeniowego, AK - amplituda intensywnoci napre,
pokazano na rys. 1.

0,01

0,001

71

y
0,0001

r^~^~
y*

/
~

stan dostawy
40 ty*, godz. eksploatacji

0,00001
10

100
Intensywno napre A K [MPa itf^O.

Rys. 1. Szybko propagacji szczeliny zmczeniowej w stali 13HMF

Wyniki pomiarw opracowano zgodnie z zaleceniami normy PN-84/H-04333, wyznaczajc
metod regresji liniowej zaleno:
da_
m
= C{AK)
dN
gdzie: C i m - parametry stae dla badanego materiau.
Wyznaczone parametry stae dla badanej stali 13HMF wynosz:
- w stanie dostawy
wspczynnik korelacji
- po 40 tys. godzin eksploatacji
wspczynnik korelacji

C = 6,61 10-11
m = 4,6634
R=l
C = 2,2594 10-13
m = 6,2281
R=l

13

(1)

Udarno
Pomiary udamoci wykonano przy uyciu systemu do badania udamoci firmy Wolpert typ
PW 30/15. Jest to oprzyrzdowany w czujniki siy i ugicia prbki, mot wahadowy z
komputerow rejestracj wynikw pomiarw. Umoliwia on rejestracj krzywych zginania
udarowego w ukadzie sia-czas trwania prby i energia-ugicie prbki. Badania prowadzono
na prbkach typu Charpy-U o wymiarach (10x10x55) mm i gbokoci karbu 2 mm,
wykonanych zgodnie z zaleceniami normy PN-79/H-04370. Wyniki pomiarw KCU2 w
funkcji temperatury badania podano w tabeli 2, a graficznie przedstawiono na rys.2.
Tabela 2. Wyniki pomiarw udamoci KCU2 w funkcji temperatury badania
Temperatura
pomiaru
tC]
-30
0
20
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
540
600

UdarnocKCU2 [J/cm 2 ]
13HMF
stan dostawy
13
96
163
280
294
288
350
375
370
333
218
165
150
146
162

13HMF
40 tys.h. ekspl.
7
9
26
168
248
320
260
376
378
224
246
187
167
154
154

P91
stan dostawy

183
224
235
234
252

400

13HMF/stan dostawy
-13HMF/40 tys.h.
P91/stan dostawy

-100

200
300
400
Temperatura badania [*C]

500

600

700

Rys.2. Udarno KCU2 badanych stali w funkcji temperatury

Otrzymane wykresy zginania udarowego oraz odpowiadajce im obrazy fraktograficzne
przeomw prbek dla przykadowo wybranych temperatur badania pokazano na rys. 3-^5.

14

SoftMara KoIpurt/ProEt Prog^ta a

POOROUAUTV
ORMMNAL

.au

'W

._<.

W
9.90 **

: 540.0 6RM

E ."clsl

Ur, : 11B.3 J

IJettl

itti

538.!) J

Rys..v Wykresy zginania udarowego i fraktograf.a przeomw stali l.lHMr- w stanie dostawy
dla ronych temperatur badania:
a 20cC pow \500,
b 300C pow x500.
c 540C pow x500
15

F_ J

MjW<f
Otu* , . . . S--M-199S
5ptein .

Ml

MoUI U*] : HO? J

E_Jola; (Ftl : i\.<x J

k B

Fjf
" >K
F Jl : 18 kN
F j : :< se >

POOR QUALITY
ORIGINAL

-, ^
TT/

4
*

5*.

Rys 4 Wykresy zginania udarowego i fraktografia przeomw stali 13HMF po eksploatacji w

czasie okoo 40 tys godzin dla ronych temperatur badania
a. 20C pow x500.
b 25OC pow. x500,
c, 540C pow. x500
16

a.

POOR QUALITY
ORICHNAL
K J
JBJ

,.

i"

Ul

TT

Uu

J*|

tu

JJ

J#i

'itf

5f... ' J V . . . 1 * . , . l6-0-l996

fetw
PtWllt
*

| ,leq

.'ftP. _ * T _ . tfif

Ntttr U l
, :W1/O
f - t u r t r BM.O SWD
i Jot . ] U*l : 199.5 J
lot >

ffti

218 ? J

-iju

Lu

k
f j l : 14.1
Fj
55 03
TJI
13 24
fj
'.3 34

Rys.5. Wykresy zginania udarowego i fraktografia przeomw stali P91 w stanie dostawy dla
rnych temperatur badania
a. 20C pow x500,
b 300C pow. x500,
c 540C pow x500
17

Pomiary granicznego wspczynnika intensywnoci napre Kl{i

System do badania udarnosci firmy Wolpert typ PW 30/15 umoliwia wyznaczanie
wskanikw mechaniki pkania Kjd (J]d ) w warunkach dynamicznego dziaania siy (w prbie
zginania udarowego) na prbkach typu Charpy-V z wypropagowan szczelin zmczeniow.
Poniewa ta metoda bada nie jest ujta w krajowych i zagranicznych dokumentach
normatywnych, oparto si na zaleceniach norm: PN-87/H-04335, PN-88/H-04366
dotyczcych wyznaczania wspczynnikw KIc i JIc, projekcie normy ASTM E 24.01,
publikacjach krajowych i zagranicznych oraz na dowiadczeniach z prowadzonych bada
wasnych Ze wzgldu na brak ostatecznych zalece normalizacyjnych, wyznaczone t metod
wskaniki odpornoci na pkanie naley traktowa jako wielkoci porwnawcze
Badania wykonano na prbkach typu Charpy-V o wymiarach (10x10x55) mm z
wypropagowan szczelin zmczeniow o dugoci a/W=0,45 K),55 gdzie a - dugo
szczeliny zmczeniowej, W - szeroko prbki Szczeliny zmczeniowe propagowano przy
uyciu systemu wytrzymaociowego Instron 8501 w oparciu o zalecenia dotyczce pomiarw
odpornoci na pkanie w warunkach statycznych. Wyniki pomiarw podano w tabeli 3.
Tabela 3 Wyniki pomiarw odpornoci na pkanie K id w warunkach zginania udarowego
Temperatura
pomiaru
[C]
20
540

Odporno na pkanie Kld [ MPa m 1 ' 2 ]

13HMF
stan dostawy
56
184

13HMF
40 tys.h. ekspl
50
274

P91
stan dostawy
120
302

Otrzymane wykresy zginania udarowego prbek typu Charpy-V z wypropagowan

szczelin zmczeniow pokazano na rys 6 i 7

18

eftwar* Kolpwt/ProMt Proorsa a

a.

i--.,*
ntua

i,y
12-12-19M

Nittrlal . . :

SpKlMflMM
sptciHn m. . Ml

IJtUl

.OUO
IM J

Et : 2.001 J

f J
Fj
Fj

: 2 . l 5 kM
: 4 . 2 1 1 fcM

: 2.m w

: I.3MM

Softwira Holp*rt/Prolat Progras I

b.

JU

JM
JM

TBIJ. _

JM

itf

i-.

-tf

JM

Vf to

MUrlal . . : 13MF/40
1

Oitia
PHHV llk
!WtH

W.9ERAC

:S7

tjtt.l lul : i.aa J

Ejtui t) :I.7H J

FJ: l 2 3 l
fj : 4.220 kM
1.909 U
f J : 1.994 kM

mlpart/Proeat Trogrn a

c.

StTtdMA . . : 7

KitirUI . . :m
m x r i u n : .BW
C_ToUl tM : S.M J
EJeUl K0 : Z3.V J

' JT
FJ
'JI
r_B

: 9.9H
: 9.211 H
: 7.909 kH
: 2.0M kM

Rys. 6. Wykresy zginania udarowego w temperaturze badania 20C dla prbek typu Charpy-V
z wypropagowan szczelin zmczeniow ze stali:
a. 13HMF (stan dostawy), b. 13HMF (40 tys. h. eksploatacji), c. P91(stan dostawy).
19

a.

ofttw* UMpwVProtMt Prawn a

tJ

r.ut

ai
^I
iJ

JM~JJ

Mw

/V

. . . . : 10-0S-19W

feKlaUMM

..,

. :m

C
1M

.(-*
Ua
Mttrl.1 . . : I3HT/I
Tamntirt : 9.l tRU
e j i t u U>1 : J
fjfftal Kt) : .75 J

FjT
FJ
Fj>
F_

:
:
:
:

1MB a
7.9MM
r.]S7 w
.t47 KN

FJI
Fj
Fj
Fj

:
:
:
:

I.DI u
7.PIU
W H
1.071

Software Nelpart/probtt

b.

MUrMl . . UMT/C
Tnpratin
M . I OIU
tjatal cut
.K J
e_f0tl Kt)
43.lt J

c.

DltM . . . . ana-iw
PiUVllanai : M I
SptclMmwi . : O
SctelHn Ift : m

MWUl . . :l
Tvvt)rt : M.I aw
EJot.l IM : I.M J
(J.U1 It) : . j

I.BH
FJI :
F j : I.MOD
FJ
FJ

: r.SDU
: 7.5PUC

Rys. 7. Wykresy zginania udarowego w temperaturze badania 540C (13HMF) i 600C (P91)
dla prbek typu Charpy-V z wypropagowan szczelin zmczeniow ze stali:
a. 13HMF (stan dostawy), b. 13HMF (40 tys. h. eksploatacji), c. P91(stan dostawy)
20

4. WNIOSKI
Pomiary udarnoci stali 13HMF wykazay, e zaley ona od temperatury badania - zmienia
si zarwno warto udarnoci, jak i charakter przeomw (rys. 3, 4 i 5). W temperaturze
obnionej i pokojowej badana stal pkaa krucho. W przedziale temperatur 100 do 300C
cz prbek nie pkaa podczas zginania udarowego, a przeomy miay charakter
plastyczny (rys. 4). W zakresie temperatur 300 do 600C, a wic w przedziale
obejmujcym temperatur pracy, pomiary wykazay plastyczno-kruchy charakter pkania
badanej stali (rys. 5).
Wyznaczone w pracy charakterystyki udarnoci dla stali 13HMF wykazay, e warunki
eksploatacji powoduj podwyszenie temperatury przejcia w stan kruchy (rys.2). Jeeli
zjawisko to byoby charakterystyczne i dla innych okresw eksploatacji, wwczas moe
stanowi dodatkowy wskanik okrelajcy stopie wyeksploatowania materiau.
Pomiary prdkoci wzrostu pknicia zmczeniowego przy staej amplitudzie obcienia
stali 13HMF wykazay, e jest ona podatna na tworzenie pkni zmczeniowych.
Stwierdzono, e skonno do inicjacji pkni zmczeniowych jest wysza w materiale w
stanie wyjciowym, natomiast prdko propagacji ju powstaego pknicia jest wysza w
stali po eksploatacji (rys. 1).
Badania z zakresu mechaniki pkania wykazay nisk odporno stali 13HMF na pkanie w
temperaturze pokojowej, niezalenie od czasu eksploatacji. W temperaturze pracy 540C
odporno na pkanie jest prawie trzykrotnie wysza.
Stal P91 zachowuje wysok udarno, o zblionej wartoci w caym badanym zakresie
temperatur +20 do +600C, co wiadczy o duej stabilnoci struktury tego materiau.
Stwierdzona, wielokrotnie wysza odporno na pkanie stali P91 w porwnaniu ze stal
13HMF tak w temperaturze pokojowej jak i temperaturze pracy oraz charakterystyka
udarnoci, pozwalaj przypuszcza, e stal P91 moe wykazywa znacznie wysz
niezawodno eksploatacyjn.

5. LITERATURA
1. Rusiniak M., Kinal E., Krl S.: Dane wyjciowe rurocigw parowych podstaw
waciwej ich diagnostyki, Energetyka 1995, nr 12.
2. Brzda J., Zeman M.: Badania symulowanej strefy wpywu ciepa stali 9Cr-lMo-Nb,
(P91) przeznaczonej do pracy w podwyszonych temperaturach, Biuletyn Instytutu
Spawalnictwa 1995, nr 2.
3. Sprawozdania z prac badawczych wasnych Laboratorium Bada Materiaowych Instytutu
Energii Atomowej, Annual Reports 1994 i 1995.

21

INSTYTUT
SPAWALNICTWA

THE INSTITUTE OF WELDING

LABORATORIUM BADAWCZE
SPAWALNICTWA
posiadajce

CERTYFIKAT AKREDYTACJI
Nr L42/1/95
Polskiego Centrum Bada i Certyfikacji
potwierdzajcy spenienie wymaga PN-EN 45001
oraz przewodnika ISO/IEC nr 25: 1990

oferuje
profesjonalne, kompleksowe i rzetelne badania w zakresie
przydatnoci technologicznej, wpywu na wasnoci wyrobw oraz
szkodliwoci dla zdrowia i rodowiska: materiaw, technologii
i urzdze spawalniczych

AKREDYTACJA DOTYCZY BADA:

-k Materiaw podstawowych do spawania
k Materiaw dodatkowych do spawania, napawania i lutowania
k

Urzdze do spawania

i zgrzewania

elektrycznego, w tym

transformatorw i prostownikw, pautomatw i automatw

spawalniczych
kr Uchwytw spawalniczych i elektrod zgrzewarek
kr Agregatw spawalniczych z napadem spalinowym
-k Spawarek i przecinarek plazmowych
-k Urzdze do mechanizacji spawania
-k Palnikw do spawania, cicia i obienia
-k Butlowych reduktorw cinienia
-k Suchych bezpiecznikw przeciwpomieniowych
-k Spawalnoci i zgrzewalnoci stali
-k Technologii wykonania pocze spawanych
-k Poprawnoci wykonania pocze spawanych
kr Emisji pyw i gazw przy spawaniu
Badania wykonywane s wg ponad stu PROCEDUR BADAWCZYCH
opartych na normach PN, EN, ISO i opracowaniach wasnych.
Wyniki bada wykonanych przez LABORATORIUM BADAWCZE
SPAWALNICTWA uznawane sa przez:
jednostki certyfikujce na znak "B" i znak "GIGE"
Morskie Towarzystwa Klasyfikacyjne (PRS, LRS, GL, BV)
Stowarzyszenia Dozoru Technicznego (UDT, TUV, DB)
Szczegowych informacji udzielaj:
ugr in. J. Mrowie

"

- 219 - kierownik Laboratorium

mgr in. W. Lewandowski

- 380 - w sprawach urzdze spawalniczych

in. E. Szczok

"

- 226 - w sprawach technologii spawalniczych

higr in. M. Zemnii

"

- 323 - w sprawach materiaw spawalniczych

ul. B. Czesawa 16/18 44-100 GLIWICE POLAND

tel. (0-48 32) 31-00-11 fax (0-48 32) 31-46-52 tlx 316288 ispa pi

SYMULATOR CYKLI CIEPLNYCH I ODKSZTACENIOWYCH

I JEGO WYKORZYSTANIE
W BADANIACH NAD SPAWALNOCI STALI
Jerzy Brzda, Klaudiusz Malczewski, Marian Zeman
Instytut Spawalnictwa, Gliwice

Scharakteryzowano oglnie symulacj procesw technologicznych, stosowane do tego

urzdzenia oraz charakterystyczne parametry cyklu cieplnego spawania Podano przykady
zastosowania symulatora cykli cieplnych i odksztaceniowych w badaniach nad wpywem cykli
cieplnych spawania na wasnoci strefy wpywu ciepa oraz do oceny skonnoci stali do
powstawania pkni likwacyjnych, wyarzeniowych i zimnych. Zaprezentowano opracowany
i zbudowany w Instytucie Spawalnictwa nowy symulator cykli cieplnych i odksztaceniowych.

WPROWADZENIE
W ostatnich latach coraz szersze zastosowanie w badaniach w zakresie spawalnictwa, obrbki
cieplnej, przerbki plastycznej na gorco, a nawet cigego odlewania stali, znajduje fizyczna
symulacja
tych
procesw technologicznych. Przez fizyczn symulacj rozumiemy
odtworzenie danego procesu technologicznego w prbce materiau o stosunkowo maych
wymiarach. Aby ten sposb postpowania stanowi prawdziw symulacj, wszystkie istotne
czynniki charakteryzujce proces powinny zosta odtworzone w czasie rzeczywistym, tzn.
w takim okresie, w jakim zachodzi proces. Do czynikw tych zalicza si: temperatur,
odksztacenie i naprenie wraz z odpowiednimi gradientami [1].
Pocztki zastosowania symulacji w badaniach procesw technologicznych sigaj roku
1957, kiedy to w amerykaskiej firmie Duffers Scientific Inc. opracowano urzdzenie do
oporowego nagrzewania prbek przepywajcym prdem. Urzdzenie to wyposaono
nastpnie w pneumatyczny ukad obciania prbki, a po kolejnych udoskonaleniach - w
hydrauliczny system serwo-mechaniczny, co umoliwio prowadzenie zoonych bada
cieplno-mechanicznych. Obecnie Duffers Scientific Inc. produkuje sterowane komputerowo
zoone symulatory GLEEBLE, ktre s stosowane w rnych dziedzinach bada jak
spawalnictwo, inynieria materiaowa, przerbka plastyczna na gorco oraz odlewanie
cige metali.
Rwnie w Instytucie Spawalnictwa opracowano w latach 60-tych symulator cykli cieplnych spawania, pracujcy na zasadzie oporowego nagrzewania prbki, sterowany ukadem, w
ktrym zastosowano generator funkcji zbudowany z nastawianych rezystorw [2].
Symulator ten nastpnie zosta zmodyfikowany przez wyposaenie go w pneumatyczny
ukad obciania i odksztacania prbki i mikroprocesorowe sterowanie cyklem cieplnym i
odksztaceniowym.
Ostatnio w ramach projektu badawczego, finansowanego przez Komitet Bada
Naukowych, w Instytucie Spawalnictwa zosta opracowany i wykonany
nowoczesny,
sterowany komputerowo symulator cykli cieplnych i odksztaceniowych z serwohydraulicznym ukadem naprania prbki.
W niniejszym opracowaniu podano przykady wykorzystania symulatora w badaniach nad
spawalnoci stali oraz przedstawiono charakterystyk nowego symulatora cykli cieplnych i
odkszatceniowych.
23

Cykl cieplny spawania i jego charakterystyczne parametry

O przydatnoci uytkowej poczenia spawanego decyduj w znacznym stopniu wasnoci
strefy wpywu ciepa (SWC), a w szczeglnoci jej obszaru przylegajcego do spoiny. Na
wasnoci te wpywa mikrostruktura SWC, ktra jest zalena od skadu chemicznego
spawlanego materiau, cyklu cieplnego spawania oraz wysokoci napre bdcych wynikie^n ograniczenia odksztace cieplnych.

Rys. 1. Cykle cieplne spawania w rnej odlegoci od granicy wtopienia

spoiny
Na rysunku 1 przedstawiono przykadowo przebieg cykli cieplnych w trzech punktach
SWC usytuowanych w rnej odlegoci od granicy wtopienia spoiny. Cykl cieplny spawania
charakteryzuje si stosunkowo szybkim wzrostem temperatury a do uzyskania wartoci
maksymalnej TItwl, ktra zaley od odlegoci danego punktu od spoiny, po czym nastpuje
stygnicie z prdkoci zalen od warunkw odprowadzania ciepa. redni prdko
stygnicia zcza spawanego charakteryzuje czas stygnicia w zakresie temperatur 800-J-500 C
oznaczany symbolem tg/5.
W wyniku przedstawionego przebiegu zmian temperatury w SWC zcza spawanego
zachodz przemiany strukturalne, ktrych charakter zaley od wysokoci temperatury
austenityzowania i prdkoci stygnicia. Najbardziej niekorzystne struktury wystpuj w
przylegajcym do granicy wtopienia obszarze SWC nagrzanym do najwyszych temperatur.
Rodzaj powstajcych struktur i wynikajce z nich twardoci mona przewidywa w oparciu o
wykresy rozpadu austenitu wykonane dla warunkw spawalniczych - CTPc-S, tzn. przy
zastosowaniu wysokich temperatur austenityzowania (1250+1350 C), szybkiego nagrzewania
do tych temperatur i braku wytrzymania w temperaturze austenityzowania. W Instytucie
Spawalnictwa opracowano odpowiedni aparatur do badania przemian austenitu w
warunkach cykli cieplnych spawania.

24

Symulatory cykli cieplnych i odksztaceniowych

Zachodzce w SWC przemiany strukturalne maj istotny wpyw na wasnoci tego obszaru
zcza spawanego, a w szczeglnoci na jego twardo i wynikajc std zdolno do
odkszatce plastycznych, udarno (charakteryzujc odporno na kruche pkanie) oraz na
skonno do powstawania pkni zimnych, gorcych i wyarzeniowych. Sposb reagowania
stali na cykl cieplny spawania stanowi zatem istotny czynnik przy ocenie jej spawalnoci.
Aby zbada wpyw cykli cieplnych spawania na zachodzce w stali przemiany strukturalne
oraz na wynikajce std wasnoci, mae prbki poddaje si dziaaniu cykli cieplnych
symulujcych przebieg zmian temperatury w rnych miejscach SWC. Badania takie
przeprowadza si przy uyciu specjalnie zbudowanej do tego celu aparatury badawczej symulatorw cykli cieplno-odksztaceniowych.
Produkowane na wiecie symulatory cykli cieplno-odksztaceniowych charakteryzuj si
rnym sposobem nagrzewania (nagrzewanie indukcyjne, oporowe) oraz naprania prbek
(ukady hydrauliczne, magnetyczne, mechaniczne).
Dziaanie udoskonalonego w Instytucie Spawalnictwa w latach 80 symulatora cykli
cieplno-odksztaceniowych oparte jest na:
kontrolowanym nagrzewaniu prbek o przekroju kwadratowym 10 x 10 mm lub okrgym
$ 10 mm ciepem Joule'a do zadanej temperatury (Tm^ = 1400 C ) na skutek przepywu
prdu przemiennego 50 Hz,
kontrolowanym chodzeniu prbki z szybkoci okrelon czasem stygnicia tg/5 mieszczcym si w zakresie 3 + 600 s oraz
wytworzeniu w badanej prbce zadanego naprenia ( O j ^ = 500 MPa) lub odksztacenia
(emax = 30 %) w dowolnym momencie symulowanego cyklu cieplnego.
Symulator skada si z dwch zasadniczych zespow (rys. 2):
- zespou energetycznego,
- zespou sterowniczego.

Rys. 2. Schemat blokowy symulatora cykli cieplno-odksztaceniowych

I - prbka, 2 - szczka staa, 3 - szczka ruchoma,
4 - prowadnica szczk, 5 - siownik pneumatyczny,
6 - czujnik pomiaru przemieszczenia szczki ruchomej,
7 - czujnik pomiaru siy, 8 - transformator nagrzewajcy prbk,
9 - ukad sterowania zaworami, 10 - sterownik mikroprocesorowy,
I1 - klawiatura sterownika, 12 - termopara kontrolna NiCr-Ni

25

Zesp energetyczny pozwala na nagrzewanie metod oporow prbki zamocowanej w

miedzianych szczkach mocuj co-prdowych przy pomocy sterowanego fazowo transformatora zgrzewarki o mocy 40 kVA oraz na poddawanie prbki jednoosiowemu
napraniu rozcigajcemu lub ciskajcemu przy pomocy siownika pneumatycznego
sterowanego zaworem proporcjonalnym i zespoem elektrozaworw.
Zesp sterowniczy steruje elementami czci energetycznej w celu realizacji wybranego
rodzaju symulacji cieplno-odksztaceniowej, zgodnie z nastawionymi parametrami. Zadanie
polega na pomiarze temperatury, naprenia i odksztacenia prbki, na generowaniu
odpowiednich przebiegw wielkoci zadanych (temperatury, naprenia i odkszacenia) oraz
na takim sterowaniu transformatorem nagrzewajcym i zaworem proporcjonalnym, by
wielkoci rzeczywiste w procesie symulacji pokryway si z wielkociami zadanymi. Caoci
tego zadania steruje sterownik mikroprocesorowy skonstruowany na bazie mikroprocesora
Z80S i moduowego systemu sterowniczo-pomiarowego.
Symulowanie poszczeglnych obszarw SWC
Uyteczno zcza spawanego zaley w duym stopniu od odpornoci na kruche pkanie
poszczeglnych jego obszarw, a w szczeglnoci SWC. Odporno t okrela si najczciej
za pomoc prby udarnoci. Badania nad wpywem cykli cieplnych spawania na udarno
SWC prowadzi si w oparciu o prbki obrobione w symulatorze cykli cieplnych. W prbkach
typu Charpy V o przekroju poprzecznym 10 x 10 mm uzyskuje si obszar o jednorodnej
mikrostrukturze, odpowiadajcej okrelonemu miejscu SWC zcza spawanego oraz o
szerokoci wystarczajcej do wykonania karbu.
250
=230

I iso

\\
1
t

-*-2DG2V
-A-10G2AV

(U
\

<o BO

:. .,

20

40

ffl

Czas stygnicia

Rys. 3.

80

100

-J

120

Isl

Zaleno pracy amania symulowanej SWC od czasu stygnicia tg/5 dla stali:
20G2 Y (0,23 %C, 1,21 %Mn, 0,03 %Si, 0,018 %P, 0,015 %P)
10G2AV (0,08 %C, 1,45 %Mn, 0,26 %Si, 0,014 %S, 0,015 %P, 0,18 %V)
Temperatura maksymalna cyklu 1250 C .

Na rysunku 3 zamieszczono wyniki bada udarnoci symulowanych stref wpywu ciepa

dwch stali. Widoczny jest rny wpyw czasu stygnicia tg/5 na udarno tych stali.
Wyduanie czasu tg/5 powoduje wyrany spadek pracy amania w przypadku stali 10G2AV
o maej zawartoci wgla, podczas gdy stal 20G2Y wykazuje niewielki jej wzrost. Wysoka
udarno symulowanej SWC stali 10G2AV dla krtkich czasw stygnicia jest wynikiem
powstaego martenzytu niskowglowego, ktry charakteryzuje si dobrymi wasnociami
plastycznymi. W miar wyduania czasu tg/5, w SWC wzrasta ilo innych skadnikw
strukturalnych (bainitu a pniej ferrytu) o niszych wasnociach plastycznych, w wyniku
czego nastpuje wyrany spadek pracy amania. Bardzo maa warto pracy amania SWC
symulowanej przy dugich czasach tg/5 jest wynikiem rozrostu ziarn.
26

W przypadku stali 20G2Y, o stosunkowo wysokiej zawartoci wgla (0,23 %), powstajcy
przy krtkich czasach tg/5 martenzyt jest kruchy, w wyniku czego uzyskuje si bardzo niskie
wartoci pracy amania symulowanej SWC Wyduanie czasu stygnicia zmniejsza udzia
martenzytu w strukturze lub go cakowicie eliminuje, nastpuje wic pewien wzrost wasnoci
plastycznych.
Wykorzystanie symulatora cykli cieplnych do oceny wraliwoci stali na spawanie, pozwala
na okrelenie kierunku wpywu czasu stygnicia tg/5 na odporno na kruche pkanie SWC
rnych stali oraz na takie pokierowanie procesem spawania, przez dobr waciwej wartoci
energii liniowej, aby spadek udarnoci SWC by moliwie jak najmniejszy Naley zaznaczy,
e wartoci pracy amania wyznaczonych na prbkach obrobionych w symulatorze cykli cieplnych nie mona odnosi do SWC rzeczywistych zczy spawanych, ktrych udarnoci s
wyranie wysze.
Badanie skonnoci stali do pkni gorcych (likwacyjnych)
Pknicia gorce mog wystpowa zarwno w spoinie (pknicia krystalizacyjne), jak i w
strefie wpywu ciepa (pknicia likwacyjne) i s spowodowane gwnie obecnoci siarki,
ktra czc si z innymi pierwiastkami, np. z elazem, tworzy eutektyki o temperaturze topnienia niszej od temperatury topnienia metalu. Podczas krzepnicia spoiny wtrcenia te gromadz si na granicach dendrytw i pod wpywem dziaajcych napre skurczowych
nastpuje pkanie w tych obszarach. Pknicia gorce typu iikwacyjnego powstaj w stanie
staym w nagrzanym do najwyszych temperatur obszarze SWC w wyniku nadtopienia
rozwalcowanych wtrce siarczkowych, ktre penetrujc wzdu granic rozronitych ziarn
powoduj powstanie midzykrystalicznych mikropkni.
Do oceny skonnoci stali do tworzenia pkni gorcych typu Iikwacyjnego w procesie
spawania wykorzystywany jest symulator cykli cieplnych i odksztaceniowych. Ostatnio
badania prowadzi si zgodnie z metodyk stosowan w wielu orodkach badawczych, min. w
Belgijskim Instytucie Spawalnictwa [7], Prbki o rednicy 6 mm (rys 4) mocowane s w
szczkach symulatora za pomoc specjalnych nakrtek i poddawane s dziaaniu nastpujcych
kombinacji cykli cieplnych i odksztaceniowych (rys 5):
- nagrzaniu do wybranej temperatury badania i rozciganiu w celu wyznaczenia
temperatury, w ktrej wytrzymao wynosi zero (T^s),
- nagrzewaniu zgodnie z cyklami cieplnymi o temperaturze maksymalnej lwnej T N g i
rozciganiu w rnych temperaturach w czasie chodzenia prbki (t^/s = 6 s)

Rys. 4. Prbka do badania skonnoci stali do pkania gorcego (Iikwacyjnego) z nakrtkami

mocujcymi

27

W trakcie prby rejestruje si, za pomoc czujnika tensometrycznego, si rozcigajc prbk,

ktr nastpnie przelicza si na naprenie. Po zakoczeniu prby wyznacza si przewenie
Z. Temperatur, w ktrej przewenie Z = 0 oznaczono T ^ . Miar skonnoci stali do
pkania likwacyjnego jest rnica temperatur AT = T^js -TND W tabeli 1 zamieszczono klasy
skonnoci stali do pkania likwacyjnego.
Wyniki bada dwch
stawiono na rysunku 6.

stali austenitycznych z podwyszon zawartoci azotu przed-

Tabela 1. Klasy skonnoci stali do pkania likwacyjnego [7]

A T

NS'TND

rci

0
1
2
3
4

0-5-50
50-100
100-200
200 -300
300 -400

Stopie skonnoci do pkania

Klasa

brak skonnoci
nieznaczna skonno
skonna do pkania
bardzo dua skonno
wyjtkowo dua skonno

Cykl cieplny spawania

T N D (cnodzenie z T N S )

Czas

Temperatura badania

Rys. 5. Schemat wynikw bada skonnoci stali do pkni likwacyjnych

60

60

50

50

40
30

30

20

20

\
10

10

200

400

600

800

1000

1200

1400

200

-TfC]

a)

400

600

800

1CC3

b)

Rys. 6. Wyniki badania skonnoci do pkania likwacyjnego stali austenitycznych.

a) stal 00H20AN18M6Cu, AT=T NS -^=1250-1230=30 C
b) stal 00H24AN17G6M4, AT=T NS -1^=1150-700=450 C
28

1200

1400

rei

Z rysunku 6 wynika, e stal 00H24AN17G6M4 charakteryzuje si wyjtkowo du

skonnoci do pkania likwacyjnego.
Badanie skonnoci stali do pkni wyarzeniowych
Podczas obrbki cieplnej zczy spawanych, szczeglnie w przypadku stali do pracy w
podwyszonych temperaturach, mog wystpi pknicia w gruboziarnistym obszarze SWC,
spowodowane ograniczeniem odksztace na granicach ziarn. Niektre stale, jak np. 13HMF,
wykazuj wyran skonno do tego rodzaju pkni. Do wyznaczania skonnoci stali do
pkania pod wpywem obrbki cieplnej po spawaniu, w Instytucie Spawalnictwa stosuje si
prb opracowan przez Vinckiera [8]. Badania prowadzi si na prbkach jak na rysunku 7,
ktre poddaje si nastpujcej obrbce.
- dziaaniu symulowanych cykli cieplnych o temperaturze maksymalnej T m a x =1250 +1350 C
i czasie stygnicia tg/5 odpowiadajcym warunkom stygnicia zcza spawanego,
- nagrzaniu prbek w piecu oporowym maszyny wytrzymaociowej INSTRON do
temperatury obrbki cieplnej, wygrzaniu w tej temperaturze przez 30 minut i rozciganiu z
prdkoci 0,5 mm/min a do zerwania.

2*45 -

to
-.
*>

R5

15

_
'

30

"-1

150

Rys. 7. Prbka do badania skonnoci stali do pkania wyarzeniowego

Miar odpornoci na pkanie wyarzeniowe jest uzyskana warto przewenia Z. Stal jest
odporna na pkanie wyarzeniowe, gdy Z>20 % [8].
Na rysunku 8 przedstawiono przykadowo wyniki bada stali do pracy w podwyszonych
temperaturach typu P91 [6].
Oznaczenie krzywych :

100 i

1
2

moa
T m a x 1250 [C] t 8 / 5 -60 s

T m a x =1250 [C] t e / 5 =600

1

50

8
Kryterium

1 |m

400

1111111 1

500
600
Temperatura [C]

700

Rys. 8. Zaleno przewenia Z symulowanej SWC od temperatury badania

dla stali 9Cr-lMo-Nb,V(P91)
29

Badanie skonnoci stali do pkni zimnych

Pknicia zimne, zwane rwnie wodorowymi lub zwocznymi, nale do najczciej
wystpujcych pkni zwizanych z procesem spawania. Powstaj one w SWC, rzadziej w
spoinie, nawet kilka godzin po zakoczeniu spawania. Pknicia te wywoane s
rwnoczesnym oddziaywaniem nastpujcych czynnikw :
kruchej mikrostruktury w SWC lub w spoinie (najczciej martenzytu),
dyfundujcego wodoru,
wysokich napre rozcigajcych w obszarze o niekorzystnej mikrostrukturze.
Symulator cykli cieplnych i napreniowych wykorzystano rwnie w Instytucie Spawalnictwa w badaniach nad skonnoci stali do pkni zimnych [9]. Do bada zastosowano
prbki jak na rysunku 9. Cz przewon prbki, ktra poddawana jest dziaaniu symulowanego cyklu cieplnego spawania, umieszczano w specjalnie wykonanej komorze kwarcowej,
do ktrej pod staym cinieniem 0,1 MPa wtaczano wodr techniczny. Prbk mocowano w
szczkach symulatora za pomoc nakrtek mocujcych i poddawano nastpujcemu cyklowi
obrbki.
procesowi nawodorowania w temperaturze 950C przez 30 i 60 minut, w celu
wprowadzenia do prbki rnej iloci wodoru,
nagrzaniu do temperatury 1250 C, a nastpnie chodzeniu z prdkoci odpowiadajc
czasowi stygnicia tg/5 = 3 i 10 s,
obcieniu prbki w temperaturze T n = 400 C zaoon wartoci siy zmieniajc si w
zakresie od 180 do 1400 daN, ktra wywoywaa w prbce naprenia o = 14+111
daN/mm2.
Wynikiem prby jest czas t potrzebny do zerwania prbki przy danym napreniu a.
W badaniach przyjto graniczny czas prby tgr = 60 minut. Wielkoci charakteryzujc
skonno stali do pkni zimnych jest krytyczna warto naprenia a^ , ktra po czasie nie
krtszym od 60 minut nie spowoduje pknicia prbki.

Rys. 9. Prbka do badania skonnoci stali do pkania zimnego

Na rysunku 10 przedstawiono wyniki bada stali 10H2M. Pokazano zaleno midzy
napreniem w prbce a czasem badania oraz wyznaczone wartoci napre krytycznych a ^
dla prbek poddanych dziaaniu cykli cieplnych o czasach stygnicia t 8 / 5 = 3 i 10 s dla dwch
zawartoci wodoru cakowitego w prbce 3,4 i 5,1 ml/100g.

30

-,0

50

100

500

TOO

^DOO ICEO

L.O400 s

POOR QUALITY
ORIGINAL

Rys. 10. Zaleno czasu do zerwania prbki t od przyoonego naprenia o dla prbek ze
stali 10H2M poddanych dziaaniu symulowanych cykli cieplnych spawania o rnych
czasach stygnicia t 8 / 5 , przy rnej zawartoci wodoru oraz wyznaczone naprenia
krytyczne a ^ .
Charakterystyka nowego symulatora cykli cieplnych i odksztaceniowych
Symulator przedstawiony w poprzedniej czci referatu wyposaony jest w pneumatyczny
ukad naprania badanej prbki. Ukad ten nie pozwala na pynn regulacj prdkoci
odksztacania prbki, co ogranicza jego moliwoci badawcze. W zwizku z tym, w ramach
projektu badawczego finansowanego przez Komitet Bada Naukowych, w Instytucie
Spawalnictwa i jego zakadzie dowiadczalnym zosta opracowany i wykonany nowy
symulator cykli cieplnych i odksztaceniowych. .
W nowym symulatorze badana prbka jest nagrzewana rezystancyjnie przepywajcym
przez ni prdem. Chodzenie jej, podobnie jak to ma miejsce w istniejcym modelu i w
symulatorach Gleebe, odbywa si poprzez odprowadzanie ciepa do intensywnie chodzonych
wod miedzianych szczk mocujcych prbk. Prbka jest nagrzewana, naprania i
odksztacana zgodnie z przebiegiem zadanym w mikrokomputerze. Napranie i odksztacanie
prbki w czasie cyklu cieplnego jest realizowane za pomoc ukadu serwo-hydraulicznego.
W czasie trwania cyklu mierzona jest sia dziaajca na prbk oraz jej odksztacenie i
temperatura. Cay cykl pracy symulatora jest sterowany w sposb automatyczny za pomoc
sterownika mikrokomputerowego z moliwoci rejestracji wynikw w postaci cyfrowej i
graficznej

31

Ukad hydrauliczny
Mikrokomputer do zadawania
parametrw i ledzenia procesu

Rys. 11. Oglny widok nowego symulatora cykli cieplnych i odksztaceniowych

Dane techniczne symulatora
Moc transformatora nagrzewnicy
System mocowania prbki
System naprania i odksztacania prbki
Maksymalna sia obciania prbki
Maksymalny przesuw szczki ruchomej
Dokadno pomiaru przemieszcze
System sterowania
System wprowadzania danych i monitorowania
Maksymalna temperatura cyklu

32

40kVA
hydrauliczny
hydrauliczny
60 kN
60 mm
kontroler 16-bitowy
mikrokomputer PC
1350 C - termopara Ni-NiCr
1750 C -termopara Pt-PtRh

ZAKOCZENIE
Symulatory cykli cieplnych i odksztaceniowych znajduj obecnie coraz szersze zastosowanie
w badaniach nad spawalnoci stali Pozwalaj one na utworzenie w prbkach o stosunkowo
maej objtoci, obszaru o jednorodnej mikrostrukturze odpowiadajcej okrelonemu miejscu
SWC zcza spawanego, na ktrym mona prowadzi rnego rodzaju badania W oparciu o
uzyskane wyniki mona przewidywa wpyw warunkw spawania na wasnoci SWC, bez
koniecznoci wykonywania pracochonnych i kosztownych bada rzeczywistych zczy
spawanych. Dziki moliwoci naprania i odksztacania prbki w dowolnym momencie
cyklu cieplnego, symulator sta si bardzo przydatnym narzdziem do badania skonnoci stali
do powstawania rnego rodzaju pkni W oparciu o opracowane w rnych orodkach
badawczych kryteria oceny wynikw bada, mona dokonywa porwna midzy
poszczeglnymi stalami.

LITERATURA
1. Furgeson H.S : Fundamentals of physical simulation. Proceedings of the International
Symposium on Physical Simulation, Delft 1992.
2. Kumiga W. Symulator spawalniczych cykli cieplnych do badania spawalnoci metali.
Prace Instytutu Spawalnictwa nr 3, 1978.
3. Brzda J , omozik M, Malczewski K A modernized technique for examining phase
transformations in metals during simulated welding thermal cycles. Proceedings of the
International Symposium on Physical Simulation, Delft 1992
4 Brzda J., Zeman M.: Zastosowanie technik symulacyjnych w badaniach nad spawalnoci
stali. Biuletyn Instytutu Spawalnictwa nr 2, 1996.
5 Zeman M.: Moliwoci badawcze opracowanego w Instytucie Spawalnictwa symulatora
cykli cieplnych i odksztaceniowych i ich praktyczne wykorzystanie. Praca badawcza
Instytutu Spawalnictwa nr St-51, 1994
6. Brzda J., Zeman M Badanie symulowanej strefy wpywu ciepa stali 9Cr-Mo-Nb,V (P91)
przeznaczonej do pracy w podwyszonych temperaturach. Biuletyn Instytutu Spawalnictwa
nr 2, 1995.
7. Coussement C , Hooge A : Evaluating weldability using weld simulation testing. Proceedings of the International Symposium on Physical Simulation Delft, Holandia, 1992
8 Bocquet P., Bourges Ph., Burlat J., Cheviel A.: Manufacturing experience of thick plates
for pressure vessels. Proceedings of the FCSC Information Day "The manufacture and
properties of steel 91 for the power plant and process industries" VDEh, Dusseldorf ,
Germany, November 5th 1992.
9. Zeman M : Zastosowanie symulatora cykli cieplno-odksztaceniowych do badania
skonnoci stali do pkania zimnego. Biuletyn Instytutu Spawalnictwa nr 6, 1993

33

P.N.C s.c. NATRYSKIWANIE CIEPLNE POWOK

ul.. KONOPACKA 20 / 32; 03-428 WARSZAWA

BIURO/WARSZTAT:
Ut. GOCAWSKA 12
03-810 WARSZAWA

TEL: 13-22-96
13-20-65 wew. 188
FAX : 13-22-96

KONTO: PBK I/O WARSZAWA

370002-48057-2700-1-8
NIP: 524-031-08-37

Regeneracja czci maszyn metodami natryskiwania cieplnego

(pomieniowo, ukowo i plazmowo)

Uszlachetnianie powierzchni czci nowych

powoki metalowe (stale nisko-, rednio- i wysokowglowe, stale kwasoodporne,
nierdzewne i inne stale stopowe, molibden, itp.),
powoki wglikowe (wgliki wolframu i chromu),
powoki ceramiczne (AfeOa + TiO2, Cr 2 O 3 , ZrO 2 + CaO, ZrO 2 + Y2C>3),
powoki przetapialne (na bazie niklu i chromu oraz kobaltu o twardociach 25 - 60
HRC),
powoki nieelazne (cynk, aluminium i stopy, mied, brzy, mosidze, stop Monela,
itp.).
ZASTOSOWANIA:
zabezpieczenia antykorozyjne konstrukcji stalowych (cynk, aluminium),
pokrycia aroodporne (np. elementy wownic, kolanka przegrzewaczy pary itp.),
powoki nieiskrzce (np. elementy maszyn grniczych),
powoki o wysokiej odpornoci na cieranie w niskich i wysokich temperaturach:
- czopy pod oyska toczne,
- czopy oyskowe waw korbowych, wrzeciona szlifierek itp.,
- elazka hutnicze,
- powierzchnie uszczelniajce na waach pomp, tulejach dawicowych, uszczelnieniach
czoowych, itp.,
- nurniki pomp, toki pras hydraulicznych, siowniki,
- elementy form do odlewania i prasowania szka,
- cylindry drukarskie, waki wodne, duktory,
- opatki mieszalnikw, krawdzie limakw wytaczarek do tworzyw sztucznych,
przylgnie zaworw, formy do wyrobw ceramicznych,
powoki ozdobne (np. brzy, mosidze na metalach, betonie, drewnie),
powoki elektroizolacyjne w wysokich temperaturach (np. tlenek aluminium na
wzudnikach do hartowania idukcyjnego),
bariery cieplne i powoki odporne na szoki temperaturowe.

P.N.C s.c. NATRYSKIWANIE CIEPLNE POWOK

ul.. KONOPACKA 20 / 32; 03-428 WARSZAWA

BIURO/WARSZTAT:
UL. 6OCAWSKA 12
03-810 WARSZAWA

TEL.: 13-22-96
13-20-65 wew. 186
FAX : 13-22-96

KONTO: PBK I/O WARSZAWA

370002-48057-2700-1-8
NIP: 524-031-08-37

NOWA, REWELACYJNA TECHNOLOGIA CZYSZCZENIA

ZA POMOC RODKW NA BAZIE SODY OCZYSZCZONEJ ARMEX.

- umoliwia czyszczenie rnorodnych powierzchni nie naruszajc struktury obrabianego

materiau,
- zastpuje piaskowanie, czyszczenie chemiczne i rczne,
- umoliwia oczyszczanie miejsc niedostpnych innymi metodami,
- nie wywouje znacznego zapylenia i umoliwia proste usunicie pozostaoci materiau
ciernego,
- jest obrbk nieiskrzc, nietoksyczn, przyjazn rodowisku,
- umoliwia czyszczenie czci i urzdze mechanicznych bez demontau i koniecznoci
ich wyczania, nie stwarza moliwoci powstania zatar i zatykania przewodw,
- suy do usuwania farb, tuszczw, nagarw, produktw korozji itp. z elementw
aluminiowych, miedzianych, stalowych, szklanych, z tworzyw sztucznych, drewna,
kamienia i betonu.
PRZYKADY ZASTOSOWA:
energetyka- usuwanie wszelkich osadw z elementw generatora (podczas normalnej
pracy innych generatorw w hali), czyszczenie zbiornikw na olej chodzcy do turbin i innych
elementw,
przemys rafineryjny i chemiczny - czyszczenie rnych powierzchni m.in. na
zbiornikach, rurocigach, silnikach, pompach, zaworach i do czyszczenia cigw
komunikacujnych, bez koniecznoci zatrzymywania procesu produkcyjnego
stocznie i porty - czyszczenie zbiornikw na masowcach i zbiornikowcach, (dziki
atwoci w usuniciu pozostaoci zuytego cierniwa kilkakrotnie zmniejszono czas
oczyszczania), usuwanie tylko okrelonych warstw farby w powokach wielowarstwowych,
czyszczenie urzdze typu radary, silniki, pompy, bez specjalnego zabezpieczania czci
ruchowych, oyskowanych itp., bez wyczania duego obszaru z innych prac na czas trwania
obrbki.
obiekty komunalne - czyszczenie fasad budowli, renowacja pomnikw, usuwanie
graffiti, usuwanie znakw poziomych z jezdni itp.
Firma P.N.G. sc Natryskiwanie Cieplne Powok proponuje Pastwu zakup oryginalnych
urzdze ACCUSTRIP SYSTEM - urzdzenie pneumatyczne, oraz WADU -do
obrbki hydrociernej, wsppracujce z dowolnymi wysokocinieniowymi agregatami
myjcymi, speniajcymi parametry cinienia i wydatku wody. Zapewniamy te dostaw
materiaw ciernych ARMEX.

Proponujemy rwnie usugi w zakresie obrbki rodkami ARMEX.

ASPEKTY WDRAANIA NOWYCH MATERIAW

W BUDOWIE KOTW
Roman Czerniawski

iHiiaii II

RAFAKO S. A., Racibrz

PL9702395

Tendencje wiatowe rozwoju w budowie kotw i materiaw do ich budowy.

Uwarunkowania wdraania nowych materiaw na czci cinieniowe kotw wynikajce z
wymaga projektanta, wytwrcy i uytkownika. Gospodarczo-ekonomiczne aspekty
wdraania nowych materiaw do budowy kotw w warunkach wolnorynkowych.
1. WPROWADZENIE (SYTUACJA I PROGNOZY)
Kocio jest reaktorem cieplnym w bloku energetycznym, a zadaniem bloku energetycznego
jest wytwarzanie prdu elektrycznego, stosunkowo atwego w dystrybucji do odbiorcy. Cay
wysiek w tym zakresie nakierowany jest na uzyskanie moliwie najwyszej sprawnoci w
acuchu zmian rodzaju energii - w kotle, turbinie i generatorze (ktre razem tworz
klasyczny blok) oraz zminimalizowanie kosztw uytkowania rodowiska naturalnego.
Bloki klasyczne budowane po wojnie [1] pracuj przy sprawnoci w granicach 30 do
35%. Obecny poziom techniki pozwala uzyskiwa sprawnoci nawet do 46%. Zwikszenie
efektywnoci spalania paliw kopalnianych, polegajcej na zwikszeniu produkcji energii
elektrycznej bez zwikszania emisji spalin i popiow, mona prowadzi dwoma drogami:
- poprzez modernizacj istniejcych blokw,
- poprzez budow nowych elektrowni ze zwikszon sprawnoci.
Pamita trzeba, e mamy do czynienia z najdroszymi stanowiskami pracy i
najkosztowniejszymi inwestycjami W kraju, dziki zdecentralizowaniu energetyki, kapita
inwestycyjny jest rozdrobniony i pki co nie mona go skupia na zaplanowanych
obiektach.
Skala prognozowanych zmian w zakresie przyrostu mocy do 2000 roku wg
EUROPROGRAMU obejmujcego Europ EWG (bez Wielkiej Brytanii) jest nastpujca:
Energia jdrowa
12300 MW
Wgiel kamienny i brunatny
23200 MW
Gaz ziemny
24800 MW
Modernizacja starych elektrowni 8800 MW
Olej
4100 MW
Oczekiwane jest podniesienie sprawnoci do:
- ok. 40% na wglu brunatnym,
- ok. 45% na wglu kamiennym.
Na te dwa noniki energii szacunkowy przyrost wynosi ok. 24000 MW.
Podwyszenie sprawnoci w klasycznych blokach energetycznych mona uzyska
poprzez:
1) zmniejszenie nadmiaru powietrza w kotle z 1,25 na 1,15
ok. 0,1 % sprawnoci,
2) obnienie temp. spalin wylotowych za kotem zel30 na 120C ok. 0,15% sprawnoci,
3) zmian parametrw pary z 250 bar/540C na 300 bar/600C . ok. 1,5% sprawnoci,
4) zastosowanie podwjnego przegrzewu pary
ok. 1% sprawnoci,
5) obnienie cinienia kondensacji z 0,065 bar na 0,03 bar
ok. 1,5% sprawnoci.
35

Z punktu widzenia omawianego tu tematu najistotniejsz z przytoczonych zmian jest

wymieniona w punkcie 3. Zmiana parametrw pracy kota (ktrego sprawno obecnie
siga 89 do 91%) cile wie si ze spraw zastosowanych w jego budowie materiaw
(rys.l.).
Pozostae 4 zmiany raczej nie stanowi bariery materiaowej i bd wprowadzane gwnie
na drodze zmian projektowo-konstrukcyjnych. Dalej zajmowa si bdziemy wycznie
materiaami naraonymi na ekstremalne warunki pracy (zwaszcza temperaturowe),
pomijajc materiay stosowane na elementy pracujce przy niszych parametrach. Materiay,
cilej stale, stosowane do budowy kotw rni si od pozostaych stali konstrukcyjnych
tym, e o ich zastosowaniu nie decyduj wasnoci mechaniczne okrelone przy
temperaturach pokojowych.

300

400

MOO

Rys. 1. Wytrzymao czasowa dla 1000 godz. rnych materiaw arowytrzymaych w

zalenoci od temperatury [2].
W miar wzrostu temperatury twardo, granica plastycznoci i wytrzymao stali
zmniejszaj si. Pocztkowo niewielki spadek, w granicach 350 do 450C, (w zalenoci od
zawartoci skadnikw stopowych) zaczyna coraz bardziej si zwiksza. Istot jednak nie
tyle jest sam spadek wasnoci okrelonej w prbie doranej, ile czas trwania prby.
Nie mona wnioskowa o zachowaniu si materiau powyej 350C na podstawie
krtkotrwaej prby. Wystpuje bowiem i zaczyna by dominujce zjawisko pezania,
polegajce na plastycznym odksztacaniu si stali z upywem czasu pod obcieniem
mniejszym od granicy plastycznoci. Powstae odksztacenia mog by mniejsze lub
wiksze, ale wielko ich zalee bdzie zawsze od temperatury i obcienia (naprenia
jednostkowego). Wielkociami charakteryzujcymi ten problem s - granica pezania i
wytrzymao czasowa.

36

fit min. dla odkuwek nonmiliiowanych

iodpunczanyci}(ngPN-T'H-9iim)
.gruboci

min. dla rur normalizowanych i odou-

"0

SO

V ikG/mm'

100
9,607 UPa

HO

750'

'300

355

400"

BOO

Temperatura, X

Rys. 2 Granice plastycznoci przy podwyszonych temperaturach, granice i wytrzymao

na pezanie wg obowizujcych norm dla stali 10H2M [3].
Z powodw bezpieczestwa eksploatacyjnego konstrukcji do oblicze brana jest spord
charakteryzujcych wasnoci materiau cech (R, RZ i Rj) ta, ktrej zastosowanie daje
najniszy wynik w obliczaniu gruboci cianki dla danej temperatury obliczeniowej i czasu
pracy 100 000 godzin lub wicej (ostatnio coraz czciej 200 000 godzin). Tak procedur
przewiduj stosowne przepisy Urzdu Dozoru Technicznego.
2. MATERIAY NA ELEMENTY CINIENIOWE KOTA
Wyej opisany powd wyjania gwn przyczyn trudnoci we wdraaniu nowych
materiaw do przemysu kotowego. Nie ma takiej wiarygodnej procedury, wedug ktrej
projektant mgby drog interpolacji wynikw uzyskanych w krtkich czasach lub
wspczynnikw przeliczeniowych przyjmowa do oblicze wartoci wane na 20 lat
eksploatacji kota.
Natomiast si napdow, zmuszajc do poszukiwania i wdraania nowych materiaw,
jest nacisk (gwnie uytkownika) na podniesienie sprawnoci bloku energetycznego drog
podniesienia parametrw pracy kota.
Do tej pory uywane w polskim kotownictwie stale musiay' sprosta zgodnie z PN77/M-34150 nastpujcym maksymalnym parametrom:
wydajno kota
221 do 256 MW,
cinienie
18,5 do 19,5 MPa,
temperatura pary
535 do 545 C,
temperatura wody zasilajcej . . . 235 do 275 C.
Do pracy przy takich parametrach wdroono w RAFAKO min. niemieck stal
X20CrMoV12.1, ktrej polskim odpowiednikiem zostaa pniej stal 20H12M1F. Ze stali
tej wykonywano przegrzewacze pary i komory grubocienne. Jest to stal trudna w
technologii przetwrczej, gwnie w zakresie spawania, a zwaszcza czenia z innymi
gatunkami stali. Niemniej ta wanie stal jest ostatni w peni wdroon w RAFAKO now
stal (nie liczc stali na elementy energetyki jdrowej).
37

Wykonane w ostatnich latach uprawnienia do wykonywania elementw kotowych w

RAFAKO ze stali amerykaskiej - T91 i P91, a nastpnie polskiego odpowiednika - H9AMFNb,
nie doczekay si wdroenia z prozaicznego braku stosownego zamwienia. Std nienaruszony
zosta stan gatunkw stali przeznaczonych dla przemysu kotowego zawarty w normie PN-75/H84024. Stal do pracy w podwyszonych temperaturach. Gatunki.
O

1 - 1 5 Mo 3 i

Z- 13 Cf Mo44
3 - 10 Cr Mo 3 10
4--X10CrMVNb91 H9AHfPft>
-5X20CrMV121
6-X3CrNIMoN17i3
.7--XaCrNiNb1613
_
8~X8CrNiMoNb16 16
9~X8CrNiMoVNb1613

350

400

500

450

550

500

Rys. 3. Granice plastycznoci i wytrzymaoci na pezanie w podwyszonych temperaturach

dla rnych stali kotowych

Kierunki poszukiwania nowych materiaw w miar podwyszania parametrw pracy

przyblia liczcy kilkadziesit lat wykres na rys. 1. Nie zawiera on pniej udoskonalonych
stali ferrytyczno- martenzytycznych, jak np. wyej wspomnianych stali P91 lub T91 oraz
stali z azotem. Tendencje rozwoju stali dla energetyki lepiej oddaje ponisze zestawienie
tabelaryczne [1] stali kotowych stosowanych w okrelonym czasie i dla okrelonych
parametrw pracy.

38

650

Tabela 1.
LATA

1960
60-70
70 -85
1993

PARAMETRY PRACY

SYMBOL
STALI
13CrMo44
10CrMo910
14MoV63
X20CrMoV12 T
T91
P91
F91
TB9
TB12
NF616
HCM12A
TB12M
E9H

Pbar
300

TC
540

250
310

560
566

290
350

580
600

Jak wida z symboli stali, stanowi one mieszanin o symbolach najpierw niemieckich,
nastpnie amerykaskich a na kocu japoskich, co przy okazji odzwierciedla miejsca,
gdzie nastpowa najwikszy postp w rozwoju nowych gatunkw stali dla energetyki.
Trzymajc si symboliki niemieckiej mona utworzy cig rozwojowy pokazany na rys. 3.
ledzc najnowsze zastosowania trzeba wymieni Elektrowni KAWAGOE w Japonii,
gdzie w 1989 r. zastosowano stale wymienione w pozycji lat 70-85 tabeli 1 dla parametrw
310bar i 566C oraz 2 bloki 400 MW w ELSAM, gdzie zastosowano stal P91 przy
parametrach 290 bar i 580C - uznajc to za graniczne zastosowanie tej stali.
Wymienione pod dat 1993 w tabeli 1 stale, lansowane przez Uniwersytet Tokijski
(prof. FUJITA), s dopiero przygotowywane do zastosowania. Maj one podwojone w
stosunku do stali X20CrMoV12.1 wasnoci wytrzymaociowe - lecz znacznie krtsz
histori.
Wszystkie takie zestawienia cech gwnych nowych stali, powstae na bazie zebranych
lunych informacji i czyich (na og) dowiadcze, s podstaw do zebrania informacji
rdowych i analizy zagadnienia pod ktem zastosowania.
Jedno trzeba zaoy - regu jest, e kada nastpna stal jest drosza wagowo, co nie musi
by jednak barier dla wdroenia. Cena wzrasta nie tylko z powodu wzrostu iloci
skadnikw stopowych, lecz rwnie z koniecznoci stosowania coraz bardziej
wyrafinowanych technik metalurgicznych. Widocznym trendem jest zmniejszanie iloci
wgla poniej 0,1% i wizanie go specjalnymi dodatkami.
Ta ostatnia uwaga dotyczy nie tylko stab martenzytycznych lecz take stali czy stopw
austenitycznych, w ktrych wgiel powoduje powstawanie problemw technologicznych,
zwaszcza przy poczeniach spawanych (np. zjawisko uwraliwienia na korozj). Chodzi o
to, e temperatura pracy (600 do 70C) jest temperatur uwraliwienia dla stali
austenitycznych. Na marginesie mona odnotowa, e te ostatnie stale maj do dug
histori, zatem w BS 3059:Part 2:1990 okrelone s charakterystyki pezaniowe
doprowadzone do 250.000 godz. Mimo to, znamy tylko 2 zastosowania tych stali na
elementy cinieniowe kotw (W.Brytania i Dania), powstae prawdopodobnie drog
sponsorowania dla zdobycia dowiadcze.
Pomijajc cen tych stali, przepisy kotowe, nie tylko polskie lecz take niemieckie, niekwalifikuj ich do budowy kotw. Inaczej ma si w tym zakresie sprawa z energetyk
jdrow.

39

3 UWARUNKOWANIA WDROE NOWYCH MATERIAW

W miar zbliania si parametrw kotw do parametrw kota nadkrytycznego (gdzie
woda moe wystpowa wycznie w postaci pary przegrzanej bez etapu pary nasyconej)
projektant musi dokonywa nowych wdroe. Znajc przytoczone wyej kierunki
poszukiwa poddaje sprawdzeniu:
- kompletno karty (charakterystyki) materiaowej,
- referencje i dostpno materiau.
Jeli idzie o referencje to sprawa jest do prosta - kto, kiedy, gdzie i z jakim skutkiem
zastosowa dany materia, biorc jednoczenie pod uwag czas jaki upyn od
zastosowania. Kto, po jakich cenach, w jakiej postaci i na jakich warunkach produkuje dany
materia, tzn. wg jakiego dokumentu (normy) oraz jaka instytucja dozoru technicznego
nadaa mu uprawnienia kotowe. Cay kopot to dotarcie do wiarygodnych danych, czyli
zebranie moliwie szerokich i zweryfikowanych informacji.
Jeli idzie o charakterystyk to sprawa wymaga bardziej mudnej pracy. Nie tylko trzeba
zdoby stosowne a wiarygodne dokumenty oraz sprawdzi czy s kompletne w zakresie
danych chemicznych, fizycznych, mechanicznych (statycznych a nierzadko te
dynamicznych) oraz czasowych i temperaturowych, ale trzeba te dane
podda
szczegowej, merytorycznej analizie na tle min. poprzednio stosowanych gatunkw.
Gwnym aspektem tego etapu s dane dotyczce oblicze wytrzymaociowych w
temperaturach pracy projektowanego elementu kota. Projektant ze wzgldw
bezpieczestwa musi uwzgldnia odchyki (przekroczenia) parametrw nominalnych jakie
mog wystpi w trakcie eksploatacji kota. Pobiene nawet spojrzenie na rys. 2 wystarczy
dla zorientowania si, e wasnoci powyej 450C s uoone w coraz bardziej strom
charakterystyk. Powoduje to przy niewielkim przyrocie temperatury znaczny spadek
wasnoci. Praktycznie projektant zakada wasnoci stali dla temperatury o 50C wyszej
od nominalnej (obliczeniowej). Efektem jest wiksza grubo cianki rzeczywistej od
obliczeniowej. Z takiego postpowania wynika, e projektant nie zastosuje nowego gatunku,
jeli jego charakterystyka nie obejmuje zakresu o min. 50C ponad zakres parametrw
nominalnych, przewidzianych dla projektowanego elementu kota.
Jeli aspekty techniczne nowego materiau s pozytywne, projektant dokonuje wstpnej
weryfikacji ekonomicznej zastosowania nowego materiau. Do tego celu najlepiej su
dane wskanikowe, ktrych przykadem mog by wykresy zamieszczone na rys. 4. i 5.
Pozwalaj one niejednokrotnie udowodni, e zastosowanie droszego materiau przy
cieszych ciankach (mniejszym ciarze) nie podraa, a wrcz obnia koszty inwestycji.
Jednoczenie metoda wskanikowa moe wykaza inne kierunki rozwiza, gdy za
kadym razem mamy do czynienia z moliwoci zastosowania "atwiejszego"
technologicznie materiau, co w efekcie zmniejszy cakowite koszty procesw
wykonawczych. Trudnoci obecnjest zebranie danych do utworzenia wskanikw (cen)
ze wzgldu na rozbudowany acuch porednikw (iloci i wielkoci mar, wynikw
negocjacji, umw itp).
Po wstpnej, pozytywnej akceptacji nowego gatunku materiau, nastpuje przymiarka
wykonawcy do postawionego zadania. Praktycznie od tego momentu zaczyna si
rzeczywisty proces wdroenia (czsto okrelany jako - "w metalu").
Aby wdroy nowy materia wytwrca musi posi umiejtnoci technologicznego
przerobu nowego materiau - tak, aby w trakcie jego przetwarzania w elementy kotowe nie
nastpio obnienie poziomu wasnoci w stosunku do stanu wyjciowego. Wdroenie moe
40

si wiza take z koniecznoci uzupenienia warsztatu wykonawczego o narzdzia i

urzdzenia, a take z opanowaniem nowych technik produkcyjnych. Pozytywnym
egzaminem dla wytwrcy jest uzyskanie uprawnie niezalenego od wytwrcy Urzdu
Dozoru Technicznego.
W zakres wdroenia wchodzi midzy innymi opanowanie w sposb powtarzalny
wszystkich parametrw wystpujcych w stosowanych do realizacji obiektu operacjach
technologicznych! Wchodz one w zakres nastpujcych najczciej stosowanych w
produkcji kotowej technik:
- ciecie i obrbka skrawaniem (cicie na zimno, toczenie, wiercenie itp),
- obrbka plastyczna na zimno (gicie, doginanie, odginanie, spczanie, toczenie,
butelkowanie, itp),
- obrbkaplgstyczfia na gorco (zakres taki jak przy obrbce plastycznej na zimno z
uwzgldnieniem wpywu temperatur na wyrb),
- spawanie (dobr techniki, parametrw spawania i cicia na gorco, dobr materiaw
spawalniczych i pomocniczych, ustalenie potrzeby i rodzaju zabiegw pomocniczych),
- obrbka cieplna (midzyoperacyjna i kocowa, parametry, dobr urzdze, kolejno
zabiegw).
Duym uatwieniem dla tych dziaa jest kompletno charakterystyki nowego materiau,
tzn. okrelenie zalecanych parametrw. Wtedy wdroenie polega gwnie na sprawdzeniu
tych parametrw i okreleniu marginesu dopuszczalnego bdu w realizacji warsztatowej.
Jeli nie ma okrelonych parametrw trzeba do nich doj samemu - co niestety jest
kosztowne i bardziej dugotrwae.
Po uznaniu okresu badawczego za zamknity, trzeba powtrzy wszystkie operacje pod
nadzorem inspektora stosownego dozoru technicznego i uzyska pisemne uprawnienie na
stosowanie nowego materiau w produkcji elementw kotowych. Dopiero w tym
momencie wytwrca moe przystpowa do realizacji konkretnego zamwienia z uyciem
nowego materiau, oczywicie pod nadzorem dozoru technicznego.
Tak w telegraficznym skrcie przedstawia si proces wdraania nowego materiau.
Niestety realizacja takiego wdroenia wymaga czasu (liczonego w miesicach) i pienidzy,
ktre nie zwrc si przy braku zamwienia. Wyobrazi sobie mona ile kosztuje
wdroenie jeli przyjmiemy, e jedna rednia godzina w sprzeday zblia si cen do kwoty
bliskiej 40 z. Wspomn, e w ramach podjtej w latach 70-tych produkcji dla energetyki
jdrowej wykonano w RAFAKO wdroenia stali K22MA od podstaw. Nazywa si ten
proces atestacj/Pracowao nad nim kilka instytutw branowych, uczelni, hut i RAFAKO
pod nadzorem UDT i licencjodawcy. Powstae dokumenty zajy kilka szaf i poszy na
makulatur, a wdroenie skoczyo si zaawansowan produkcj skazan na zom po
odwoaniu budowy w arnowcu.

41

Pnifktad dbbofu m/mmatifo mskomko kouhtt Cf,

ma/trtofupnytm/nnfvm obUauwtitf 3*S c
Ck B W * d*>mot*nau tOHM (rty/tcfoiry)
Ck = SI&ckanatorlatuKW
Ck m 94% d/ermottrfo/t/nm
Ck - * dtomoftnatu ISH
Ck" n% dtoMOttHOhKV

>

9- - -

-a
-

200

ja

aw

__

?.

if

-i >

a *j

X"

xjr

wm

fcr

Hi
1 i

--

>

x"

+-
*. ' 1

I"*

500

(s

\.,3

s\
-V

-
-

j
_-

-
-

L.

_i

7 r.

.rr

4 1 H

W" -

...1

7\

U"
^ T
-

.
u

_i_

X"

nt
/

Mfr

X"

jl

4170
-

-- -

-4

Jkte-

- R
ii 1/ ; 1\ \ /
*
1 _J

aam*

~-*
*"

-o

Ck m
44f%dhmattrtotumiw
/WMra/hf Mtttmm tottAttfi/dbmotot WSZVA

1 !

c k [%]
/Oj

Rys. 4. Minimahie wskaniki kosztw dla rur kotowych

i
_

200

tytetad oobotu mifnft *?o naJcas/nka c/cxofv

aUnatu Cf, pnif tamper oilicxtn. 2f5'C
fWMfr/y/suoc
L~{ ** /Oo"* dl" fotenau
X .
9* d/o fotenof
lutu
i - - W*, dfa mafenafv 1BM
i } m f36~ O/a materiau K18
<' >S2"~ dt nafonah K10
T, 102% dla material* 1361

M/nn

wa

yf/to

ttO

I I
1

w
rto

"i
I

60
TO

tar

1/

'

50.

MC

joo,

j'

rmni

U-

p=
1
1

>

14^

/1

*x>

r+1

rso,

;7-r

L
/

. -

1=

?^
i U-

' 1

"

ir"i

no
m

i-

.*

!*
-

70

--

x<

*>

^5//j

Ho

eo

4:
. -

\,
r

140

90

IB

4i

-i

ISO

/
/

ii

ATK

r-

b>i
1.

-=
^

ti

' ', .

1 ~

Rys. 5. Wskaniki ciaru dla rur kotowych

42

!-

"i

',

<

/
" '

\ 'i y

o,

F"l

"r
1
J| _ ^

1,

rr
n

^4

- * . :

4 OBECNA SYTUACJA EKONOMICZNO-FINANSOWA A NOWE WDROENIA

O niektrych utrudnieniach we wdraaniu nowych stali do produkcji kotw w obecnym
okresie transformacji gospodarki w kraju wspomniaem ju wyej. Jednak decydujca rola
czynnikw ekonomiczno-finansowych na podjcie i ukoczenie wdroenia, skania do
bliszego przyjrzenia si tym czynnikom.
Najpierw wspomniaem o rozdrobnieniu kapitau na skutek rozbicia scentralizowanych
organizacji w postaci zjednocze czy bran. Znikny wieloletnie plany wraz z pienidzmi
na ich realizacj. Zamiast planw posugujemy si prognozami. Zdobywanie pienidzy
uroso do sztuki znacznie waniejszej od rodzimego rozwoju technicznego jako, e nie yje
si ju po to eby pracowa, a pracuje si eby y i to moliwie najlepiej. Kade drosze
zamierzenie nie bdzie realizowane bez "biznes planu" okrelajcego straty i zyski oraz
zawierajcego szczegowo ustalone finansowanie, zalenoci wzajemne i ryzyko strat.
Std suby marketingowe zepchny suby techniczne do roli wykonawcw. Daleko nam
do sytuacji, w ktrej innowator techniczny jest pieszczony przez suby handlowe jako
rdo pomysw na nastpne pienidze.
wiadectwem obecnego stanu s zatory i brak pynnoci finansowej w przemyle. W
wyniku czego zamiast ksigowa zyski, ksiguje si i bilansuje zaduenia. Powstaj
acuchy dziwnych zalenoci, np. elektrownia nie paci kopalni za wgiel spalany w kotle,
a kopalnia elektrowni za prd (przy czym nie chodzi tu o wymian barterow).
eby przedsibiorstwo nie musiao zatrudnia sub handlowych zajmujcych si
dystrybucj swoich produktw, czsto powouje samodzielne przedstawicielstwa na dany
kraj lub zawiera umowy z porednikami. Szans negocjowania ceny w takim przypadku s
znikome jako, e cenotwrczy producent daje swoj cen z zyskiem, a porednik t cen
powiksza o koszty wasne i mar. Zamyka si jakby droga obniania kosztw produkcji
poprzez zakup taszego materiau. Dla przykadu podam kilka aktualnych cen w
przeliczeniu na 1 kg i 1 mb:
- stal 15Mo3(16HM), rura (j>38*3,2 - 1 kg cena 2,77z - (2,77 kg/mb-cena 11,60 z/mb),
- stal St45.8(K18), rura (j)193,7x 12,5 - 1 kg cena 3,60z - (56,2 kg/mb-cena 202 z/mb),
- stal 13CrMo44(15HM), rura <|>323,9x25 - 1 kg cena 5,65z - (186 kg/mb-cena 1050
z/mb).
Jeli wytwrca kotw energetycznych do ich produkcji musi kupi setki rnych
asortymentw, a kady asortyment przez innego porednika, gdy na dodatek angauje swj
kapita w drogie inwestycje, to albo podniesie cen wyrobw i wypadnie z konkurencji,
albo znajdzie sposb na zdobycie kapitau kontraktami z bogatym inwestorem.
W energetyce (tej rozdrobnionej i pozbawionej funduszy inwestycyjnych) czsto
modernizacje prowadzi si na poczet przyszych zyskw ze sprzeday energii. Ale na
wykonanie zamierzenia pienidze s potrzebne od zaraz. Czekanie na spat dla inwestora
jest zamroeniem kapitau obrotowego, zatem dla osignicia w perspektywie dugoletniej
zysku, kapita ten musi by odpowiednio wysoko oprocentowany. Tym sposobem obydwie
strony (inwestor i wykonawca) faktyczne s zaduone, a zaduenie spaca odbiorca prdu
dostarczanego przez dwie inne firmy zajmujce si rozprowadzaniem energii i rozliczaniem
z odbiorc.
Rozdrobnienie wielkiech organizacji gospodarczych miao na celu zwikszenie efektywnoci gospodarowania. Zaoono, e niegospodarni bd upada, a e mali, to i koszty spoeczne tego upadku nie bd wielkie, jednak nikt jako nie przewidzia, e drog porednictwa mona doskonale podnosi ceny, a koszty ponoszone s przez cae, nie najbogatsze
43

spoeczestwo, niezalenie od podatkw. Dlatego przytoczyem wczeniej przykad ceny

godziny pracy w sprzeday (obejmujcej koszty, pace, podatek i skadk na ZUS).
Trzeba odtwarza majtek i prowadzi inwestycje dla postpu cywilizacyjnego - a to
wymaga kapitaw, a nie dugw. Dlatego trzeba uparcie wypracowywa nowe sposoby
inwestowania,nie prowadzce do klinczu finansowego.
Nie mona realnie zakada, e wytwrca kotw energetycznych bdzie swj kapita
angaowa w badania podstawowe produktw hutnictwa krajowego, jeli stanie przed
koniecznoci zastosowania nowej stali. RAFAKO w takiej sytuacji z pewnoci zwrci si
do oferenta z dowiadczeniem i posiadajcego pen wiedz w zakresie technologii
przetwrstwa. Przypieszy to prace dopuszczeniowe (zdobycie uprawnienia dozoru
technicznego) i ograniczy wydatki do niezbdnego minimum. Czynnik czasu obwarowany
warunkami dostawy - to te pienidze.
Powyszy rozdzia nie powinien sugerowa narzekania. Jest on prb wykazania
koniecznoci racjonalnego podejcia do zagadnie wdraania nowoci i poszukiwania
najmniej finansowo uciliwego wyjcia w warunkach jakich jestemy. Rozwoju unikn si
nie da.
5. LITERATURA
1. J.F.Kura, D.Tomas, T.Wala: Program rozwoju wyrobw do roku 2000. Anex nr 1,
1995, RAFAKO S.A. (nie publikowane)
2. T.Malkiewicz: Metaloznawstwo stopw elaza. PWN 1978.
3. Instytut Metalurgii elaza im.S.Staszica w Gliwicach: Charakterystyki stali. Stale do
pracy w temperaturach podwyszonych i obnionych. Seria D.T.l, Cz.l. Wyd.lsk
1978.

44

GA W R O N S K I
S E W E R Y N

Seweryn Gawronski Sp. 2 0.0. ul. Sienkiewicza 19 , 81-374 Gdynia

Firma nasza zajmuje si szeroko pojt (einalyk techniki

spawania trzpieniowego.
Prezentujemy i wdraamy systemy, metody i urzdzenia do
spawania trzpieniowego. Wskazujemy miejsca zastosowa
i jego przeznaczenie. Na terenie Polski jestemy
przedstawicielem renomowanej firmy HD.S, we wsppracy
z ktr pomagamy rozwiza szereg problemw, nurtujcych
naszych klientw, z zakresu spawania trzpieniowego.
W tej dziedzinie prezentujemy najnowsze osignicia techniki
i technologii. Proponowane przez nas urzdzenia prezentuj
szeroki zakres moliwoci obsugowych, od rcznych
(przenonych) do bardzo skomplikowanych, ktrych uycie
moliwe jest przy wspudziale komputera. W kontaktach
z potencjalnymi klientami oceniamy ich potrzeby , udzielamy
informacji i porad. Nnsz niewtpliw znlet jest fachowa
i szybkn obsuga Mieniu ornz niezawodny serwis gwarancyjny
i pogwarancyjny.
W technologii spawania trzpieniowego proponujemy
urzdzenia kondensatorowe i transformatorowe. Zastosowanie
tej techniki jest wielorakie i w rnych dziedzinach przemysu.
Dziki jej wykorzystaniu moemy wykonywa mocowania
rnego rodzaju sworzni i trzpieni (gadkich, bd
gwintowanych), bolcw, zaciskw, szpilek, (w tym
aroodpornych np. do urzdze wysokotemperaturowych),
kotew(riie formy) itd.
Technika spawania trzpieniowego nn dobre zadomowia si
min. w budownictwie okrtowym, przemyle elektronicznym
i maszynowym, konstrukcjach stalowych i betonowych, w
wentylacji i klimatyzacji, w produkcji kotw i zbiornikw itp.

POREDNICTWO

PRZEMYSOWE

Szerokie zastosowanie znalaza w wykonywaniu wszelkiego

rodzaju izolacji cieplnych, tumicych haas, ognioi aroodpornych. Pozwala na czenie elementw stalowych
oraz wykonywany ch z metali kolorowych (aluminium, mosidz,
mied) oraz stali nierdzewnych.
Nasza wiedza, rady i prezentowane urzdzenia okazay si
pomocne m. in. w takich podmiotach jak: Stocznia Marynarki
Wojennej w Gdyni, Stocznia Remontowa w Gdasku, Instytut
Kncrgii Atomowej w wierku oraz wielu innych Metoda
spawania trzpieniowego urzdzeniami (inny 11J3S posiada
referencje m in. takiej finny jak ROCKWOOI,, ktrej to
produkty izolacyjne s montowane za pomoc tego systemu.
Prosimy Pastwa o przeanalizowanie swoich problemw
w kontekcie ewentualnego wykorzystania metody spawania
trzpieniowego. Nasza firma moe Pastwu pomc
w nastpujcy sposb:
- opracuje koncepcj i dokona wy bom propozycji
- obliczy zapotrzbownnic rodkw finansowych
- dokona prezencie ji
- zaopatrzy w maszyny i urzdzenia i pomoe pr/y ich
wdraaniu
- dokona przeszkolenia personelu i kndry pracowniczej
- zapewni serwis
Biorc pod uwag reprezentowan przez Pastwa brane,
szczeglnie polecamy zastosowanie techniki spawania
trzpieniowego do wykonywania izolacji cieplochronnych,
ognio- i aroodpornych, mocowania okadzin przeciwciemych
do zsypw i bunkrw wglowych itp.
W przypadku zainteresowania naszymi propozycjami
i moliwociami prosimy o kontakt z naszym biurem
handlowym w Gdyni ((el 2O-O2-II lub 614-W), lub naszymi
przedstawicielstwami w Poznaniu i na lsku

IDEA SPAWANIA TRZPIENIOWEGO DO SPAJANIA SZPILEK DO MONTAU IZOLACJI TERMICZNEJ

POSADOWIENIE
SZPILKI

WYTWORZENIE UKU
ELEKTRYCZNEGO

GOTOWE POCZENIE
ELEMENTW

Przedstawicielstwo LSK
Jzef Budniok
ul. Staropolanka 1, 43-230 Goczakowice Zdrj
Tel/Fax 03/110 7285

Przedstawicielstwo POZNA
ucjan Ostailski
ul. Folwarczna 72, 62-081 Przemierowo k.Poznania
Tel/Fax 061/141345

Konto: WBK 351812-203-078-136-2

TWORZENIE
SPOINY

Regon 190436997

NIP 586-10-12-616

Tel/Fax 058/200211

IDEA SPAWANIA TRZPIENIOWEGO DO SPAJANIA KOTEW AROODPORNYCH

1.

2.

3.

WYTWORZENIE UKU
ELEKTRYCZNEGO

TWORZENIE
SPOINY

4.

KKA2K
CERAMICZNY

POSADOWIENIE
KOTWY

GOTOWE POCZENIE
ELEMENTW

PRZYKAD MOCOWANIA KOTWY AROODPORNEJ

0 10
'TXROODPORHY

PRZYKAD MOCOWANIA IZOLACJI TERMICZNEJ

S/PII.KA

BUDOWA POLSKIEGO TRANZYTOWEGO ODCINKA

GAZOCIGU JAMA - EUROPA ZACHODNIA
Anatol Jan Tkacz
Czonek Zarzdu
EUROPOL GAZ SA., Warszawa
Rozwj gospodarczy kraju wymaga zapewniania odpowiedniej iloci energii i jej rde.
W 1990 roku Sejm uzna zwikszenie zuycia gazu ziemnego za jeden z podstawowych
kierunkw polityki energetycznej Polski. W dniu 25 sierpnia 1993 roku podpisane zostao
w Warszawie Porozumienie midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Federacji
Rosyjskiej o budowie systemu gazocigw dla tranzytu gazu rosyjskiego przez terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej i dostawach gazu rosyjskiego do Rzeczypospolitej Polskiej.
Porozumienie przewiduje, e budowany system gazocigw umoliwi zapewnienie Polsce
dostaw osigajcych w roku 2010 poziom do 14 mld m 3 gazu ziemnego na rok. 15 grudnia
1993 roku zostaa zarejestrowana Spka Akcyjna "System Gazocigw Tranzytowych
EUROPOL GAZ", ktra zajmuje si realizacj polskiego tranzytowego odcinka gazocigu
Jama - Europa Zachodnia. W dniu 18 lutego 1995 roku podpisany zosta w Warszawie
Protok midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej w
sprawie przedsiwzi organizacyjnych, zmierzajcych do zapewnienia realizacji
"Porozumienia...".
Gazocig Jama - Europa Zachodnia realizuj wsplnie rosyjski GAZPROM
na terytorium Rosji, biaoruski BELTRANSGAZ na terenie Biaorusi, EUROPOL GAZ
na terytorium Polski i WINGAS na terytorium Niemiec. Dugo gazocigu Jama - Europa
Zachodnia wynosi prawie 4100 km, w tym 70 km przebiega bdzie przez zatok morsk,
400 km w strefie wiecznej zmarzliny i przez tundr, 600 km przez tereny bagienne, 1600
km przez tajg i tereny zalesione, 850 przeszkd wodnych (rzeki, kanay i jeziora) i 1700
km sieci dystrybucyjnej w Niemczech. Ten gazocig tranzytowy pozwoli na poczenie
Europy Zachodniej z pooonymi na pwyspie Jama w Rosji najwikszymi na wiecie
zoami gazu ziemnego. Wpisany zosta na posiedzeniu Rady Europy w grudniu 1994 roku
na list priorytetowych przedsiwzi realizowanych na naszym kontynencie w ramach
projektu TRANS EUROPEAN NETWORK (Transeuropejskich Sieci Transportowych).
Dla Polski gazocig tranzytowy to rozwizanie, dziki ktremu uzyskujemy midzy
innymi dostp do najwikszych na wiecie udokumentowanych z gazu ziemnego,
ponoszc jedynie okoo 15% kosztw inwestycji na terenie kraju i to na zasadach
komercyjnych, bez bezporedniego angaowania rodkw budetu pastwa, osigamy
wiksz stabilno dostaw dziki usytuowaniu na linii przesyu, nie bdc - jak dotychczas odbiorc kocowym. Poprzez uzyskanie poczenia z oglnoeuropejskim systemem
gazocigw Polska bdzie cilej zintegrowana z organizmem gospodarczym Europy
Zachodniej. Innym istotnym aspektem realizacji projektu jest moliwo udziau w nim
polskich dostawcw i wykonawcw. Funkcje Generalnego Projektanta caego systemu
gazocigw tranzytowych na terenie Polski peni Biuro Studiw i Projektw Gazownictwa
'GAZOPROJEKT' S.A. we Wrocawiu. Pierwszy odcinek I nitki systemu gazocigw
tranzytowych o dugoci 107 km od polskiej granicy zachodniej buduje, penic funkcj
generalnego wykonawcy, polska Spka Akcyjna GAZ 2000.

45

System gazocigw tranzytowych o dugoci 665 km bdzie przebiega przez Polsk ze

wschodu na zachd. Granic biaorusko - polsk bdzie przekracza w pobliu
miejscowoci Kondratki w wojewdztwie biaostockim, za granic polsko-niemieck w
pobliu miejscowoci Grzyca nad rzek Odr w wojewdztwie gorzowskim. Gazocigi
bd przebiegay przez wojewdztwa:
biaostockie, omyskie, ostrockie,
ciechanowskie, pockie, wocawskie, bydgoskie, poznaskie i gorzowskie. W wyniku
analiz i uzgodnie przyjto budow dwch rwnolegych nitek gazocigw o rednicy
zewntrznej 1420 mm na maksymalne cinienie robocze 8,4 MPa, z rur ze stali gatunku
X70 wg. API 5L, z zewntrzn izolacj polietylenow i wewntrzn powok epoksydow
0 zdolnoci przesyowej 65,7 mld m 3 gazu rocznie, z tego do Polski do 14 mld m 3 gazu
rocznie. Przewidziano pomiar iloci i jakoci transportowanego gazu w pobliu
przekrocze granicy Polski na wschodniej granicy po stronie polskiej w pobliu Kondratek
1 na zachodniej granicy, po stronie niemieckiej w pobliu miejscowoci Mallnow. Dla
odbioru gazu do Polski przewidziano dwa punkty rozliczeniowe pomiaru gazu
transportowanego do sieci Polskiego Grnictwa Naftowego i Gazownictwa, jeden na
toczni we Wocawku i drugi obok miejscowoci Duga Golina koo Poznania.
Dla docelowej wielkoci systemu przyjto pi toczni gazu, ktre zlokalizowano
w pobliu miejscowoci Kondratki w wojewdztwie biaostockim,
Zambrw w
wojewdztwie omyskim, Ciechanw w wojewdztwie ciechanowskim, Wocawek w
wojewdztwie wocawskim i Szamotuy w wojewdztwie poznaskim. Dla toczni
przyjmuje si agregaty sprajce, skadajce si ze sprarki odrodkowej promieniowej i
turbiny gazowej stanowicej napd sprarki. Agregaty zostan zainstalowane w sposb
kombinowany o mocach jednostkowych 16 MW i 25 MW. Oglna moc zamontowanych
agregatw wyniesie 555 MW.
Budowany przez terytorium Polski system gazocigw tranzytowych bdzie
charakteryzowa si wzrastajc zdolnoci przesyow, umoliwiajc przesyanie
okrelonych iloci gazu zgodnie z zawartymi kontraktami na przesy gazu pomidzy
EUROPOL GAZ a Gazpromem, Polskim Gwnictwem Naftowym i Gazownictwem i Gaz
Tradingiem SA. Dlatego, zarwno gazocigi czci liniowej systemu jak i tocznie gazu,
przewiduje si budowa sukcesywnie, corocznymi etapami. Naley zaznaczy, e budow
docelowej wielkoci systemu gazocigw tranzytowych przewiduje si zakoczy do
koca 2002 roku, jednak docelowe efekty przewiduje si uzyska dopiero od roku 2008.
Koszt realizacji projektu na terytorium Polski przewidziany jest na okoo 2,5 mld USD.
Na sfinansowanie tej inwestycji EUROPOL GAZ bdzie zaciga kredyty.
Cao inwestycji mona podzieli na cz liniow gazocigu, obiekty nieliniowe,
telemechanik i czno. Cz liniowa obejmuje dwie nitki gazocigu wraz z wzami
przyczeniowymi toczni gazu, w ktrych umieszczone s luzy do nadawania i odbioru
toka czyszczcego lub diagnozowania stanu technicznego gazocigu, a take zespoy
zaporowo - upustowe rozmieszczone co 21 - 35 km, umoliwiajce szczelne oddzielenie
od siebie przylegych odcinkw gazocigu, pozwalajc na ich wyczenie z przesyu gazu.
Przekroczenia przeszkd terenowych wykonywane bd jako podziemne, a przekroczenia
rzek Narwi, Wisy, Noteci i Warty wykonane bd trzema nitkami, w tym jedna
traktowana jako rezerwowa dla dwu pozostaych. W pobliu niektrych zespow
zaporowo - upustowych przewiduje si zabudow zespow cznikowych, czcych za
porednictwem kurkw kulowych obie nitki gazocigu. Funkcj zespow cznikowych
jest umoliwienie wyczenia z pracy odcinka gazocigu bez cakowitego przerywania
przesyu gazu. Powiksza to w istotny sposb niezawodno przesyu.

46

Obydwie nitki na caej dugoci maj przebieg rwnolegy w odlegoci 15 m midzy

osiami w terenie otwartym i 8 m na terenach lenych. Na przekroczeniach rzek z nitk
rezerwow odlego midzy nitkami wyniesie 50 m. Na pnoc od osi I nitki uoony
bdzie kabel wiatowodowy.
Wszystkie podziemne gazocigi, zarwno nalece do czci liniowej jak i do obiektw
nieliniowych, bd posiaday elektrochemiczn ochron antykorozyjn. Dla zapewnienia
prawidowej, skutecznej ochrony katodowej zastosowano monobloki izolujce na
granicach pastwowych, na wlocie i wylocie do/z toczni gazu oraz na poczeniu
systemowej stacji redukcyjno - pomiarowej z systemem gazocigw PGNiG.
Trasa gazocigw przebiega gwnie przez tereny wykorzystywane rolniczo nie
zmieniajc ich sposobu uytkowania.
Obiekty nieliniowe to pi projektowanych toczni gazu i pomiarownia zlokalizowana
na terenie toczni gazu Kondratki oraz systemowe stacje redukcyjno - pomiarowe
we Wocawku i Dugiej Golinie. Dla zapewnienia cigego, automatycznego pomiaru
natenia przepywu gazu przewidziano dwa odrbne ukady pomiarowe, dla kadej
z dwch nitek gazocigu tranzytowego. Na cigach pomiarowych przewidziano,
w ukadzie szeregowym przepywomierze turbinowe jako podstawowe urzdzenia
pomiarowe i pomiary zwkowe jako pomiar kontrolny.
Do sprania gazu w toczniach przewiduje si zainstalowanie agregatw skadajcych
si ze sprarki odrodkowej i napdzajcej j turbiny gazowej. Przewiduje si uycie
agregatw sprajcych z turbin gazow o cyklu prostym, przystosowan do odzysku
ciepa odpadowego.
Telemechanika i czno jest potrzebna do utworzenia systemu nadzoru i sterowania
ruchem caego systemu gazocigw tranzytowych w powizaniu z nadrzdnym systemem
sterowania caym gazocigiem Jama - Europa Zachodnia. System sterowania gazocigiem
tranzytowym nazywany skrtem SCAD A (supervisory control and data acquisition) jest
systemem obejmujcym zarwno cz liniow jak i obiekty nieliniowe. W ramach systemu
SCAD, dziaajcego w skali caego systemu gazocigw tranzytowych, kada tocznia
bdzie wyposaona we wasny obiektowy system sterowania nadzorujcy prace wszystkich
urzdze toczni. Dla umoliwienia funkcjonowania systemu SCADA przewiduje si
wyposaenia systemu gazocigw tranzytowych w niezawodnie dziaajce urzdzenia
cznoci, speniajce trzy zasadnicze funkcje: telefonii dyspozytorskiej i administracyjnej,
telemechaniki i radiotelefonicznej ruchomej. Wzdu trasy caego gazocigu Jama Europa Zachodnia przewiduje si zorganizowanie teletransmisyjnej sieci cznoci na bazie
dwu wzajemnie rezerwujcych si systemw radiolinii i wiatowodu.
Budowa polskiego odcinka gazocigu tranzytowego Jama - Europa Zachodnia zgodnie
z zarzdzeniem z dnia 23.04.1990 r. (Mon. Poi. nr 16/1990) ministra ochrony rodowiska,
zasobw naturalnych i lenictwa jest zaliczona jako inwestycja szczeglnie szkodliwa dla
rodowiska i zdrowia ludzi i w zwizku z tym dla tej inwestycji zostaa opracowana przez
rzeczoznawcw ocena jej oddziaywania na rodowisko. W ocenie tej rozpatrzono
oddziaywanie inwestycji w trzech zasadniczych sytuacjach: budowa rurocigw i toczni,
wieloletnia eksploatacja systemu gazocigw tranzytowych, moliwe awarie systemu
gazocigw.
Przewiduje si na stae zaj grunty pod tocznie, zespoy zaporowo - upustowe. Grunty
te zostan wykupione od dotychczasowych wacicieli. Grunty pod budow gazocigw
bd zajte czasowo na okres budowy i ich wacicielom zostan wypacone
47

odszkodowania. Dla ograniczenia negatywnych skutkw oddziaywania inwestycji na

rodowisko w okresie budowy przewidziano: odpowiedni wybr trasy, ktra pomimo
przebiegu przez ca Polsk omija wszystkie istniejce i projektowane parki narodowe,
omija rezerwaty przyrody i miejsca wane ornitologicznie, umieszczenie obu nitek
gazocigu w jednym korytarzu, ograniczenie w maksymalnym stopniu szerokoci strefy
montaowej, zdejmowanie i zachowanie yznej wierzchniowej warstwy gleby bez
przemieszania jej z pooon gbiej ziemi jaow odbudow naruszonych urzdze
melioracyjnych bezporednio po uoeniu rury, zaprojektowanie gazocigu nie
wychodzcego na powierzchni ziemi lub wody, nie naruszajcego walorw
krajobrazowych, oczyszczanie wody wypuszczanej do ciekw lub zbiornikw wodnych po
wykorzystaniu jej do prb cinieniowych gazocigu.
Oddziaywania systemu gazocigw tranzytowych na rodowisko w trakcie normalnej
eksploatacji bd niewielkie i dla toczni zamkn si w granicach terenu toczni,
a zastosowane urzdzenia emitowa bd do atmosfery zanieczyszczenia, ktre nie
przekrocz dopuszczalnych norm.
Gwnym rodkiem zaradczym na ograniczenie szkodliwoci awarii dla rodowiska jest
ograniczenie prawdopodobiestwa jej zaistnienia, a wic zaprojektowanie systemu
0 maksymalnej niezawodnoci. Taka niezawodno potrzebna jest rwnie ze wzgldu na
niedopuszczalno przerw w przesyle gazu. Polski odcinek gazocigu tranzytowego
zaprojektowano dla maksymalnej niezawodnoci, przewidujc odpowiednie wspczynniki
bezpieczestwa, jak i trwao elementw skadowych systemu. Naley podkreli,
e wielko emisji gazu ziemnego do atmosfery w przypadku pknicia rury jest
ograniczona przez automatycznie zamykajce si kurki w zespoach zaporowo
upustowych.
Gazocig, jak i tocznie, po wybudowaniu bd poddane odpowiednim prbom
potwierdzajcym waciw jako wykonania. Przewiduje si pen sprawno gazocigu
1 jego bezpieczn prac na conajmnej 50 lat.
Czynnikami gwarantujcymi
wysok niezawodno budowanego
polskiego
tranzytowego odcinka gazocigu Jama - Europa Zachodnia s:
- zastosowanie do budowy gazocigw rur, armatury, urzdze toczni wysokiej jakoci,
wykonanych przez wytwrcw posiadajcych certyfikaty kwalifikujce, dziaajce
w zakadzie systemy jakoci jako zgodne z norm ISO 9001 lub EN 29001,
- zastosowanie rur z powokami z PE gwarantujcymi wieloletnie zabezpieczenie
powierzchni rurocigw przed korozj,
- zastosowanie automatycznie dziaajcej ochrony katodowej z monitorowaniem
dziaania tej ochrony,
- wysoka jako robt budowlano - montaowych, a szczeglnie prac spawalniczych,
przez wykonawcw o wdroonych systemach zapewnienia jakoci,
- przewidywanie rezerwowych urzdze w wanych wzach systemu,
- prby wodne wytrzymaoci gazocigu do cinienia wywoujcego naprania
na granicy plastycznoci materiau rury,
- diagnozowanie
stanu
technicznego gazocigw
poprzez
przepuszczenie
"inteligentnych" tokw.
W latach 1994-1995 Spka wsplnie z Polskim Grnictwem Naftowym
i Gazownictwem prowadzia prace przygotowawcze, umoliwiajce rozpoczcie budowy
pierwszego odcinka gazocigu na trasie Grzyca - Lwwek, na terenie wojewdztwa
gorzowskiego. Budowa rozpocza si z kocem 1995 roku i jest kontynuowana w roku
biecym, a jej zakoczenie przewidziane jest na wrzesie 1996 roku. Dla tego odcinka
48

rury s importowane z Woch, a wykonywane s w oparciu o normy europejskie. Spka

do prowadzenia kontroli produkcji i odbioru jakociowego zaangaowaa firm
o wiatowej renomie. Armatura odcinajca, regulacyjna zamwiona zostaa w najlepszych
firmach. Zastosowane kurki kulowe, suce do odcicia przepywu gazu, nale do
najlepszych na wiecie. Do nadzoru nad robotami, penienia funkcji inspektora nadzoru
inwestorskiego - zgodnie z prawem budowlanym - Spka take zaangaowaa firm
o wysokiej wiatowej renomie.
Wykonane zostao, wsplnie z partnerem niemieckim firm WINGAS, przekroczenie
rzeki Odry dwoma nitkami gazocigu.
Rozpoczcie wszystkich prac ziemnych poprzedza przeprowadzenie ratowniczych
bada archeologicznych, ktrych wyniki bd miay znaczcy wpyw na poznanie
pradziejw tych ziem polskich.

49

NEXT PAOE(S)
left BLANK

NOWA NORMA EUROPEJSKA

DLA RUROCIGW PRZESYOWYCH GAZU
(pr EN 1594 - RUROCIGI DLA PRZESYANIA GAZU)
Gracjan Winiewski
Urzd Dozoru Technicznego, Warszawa
1. WSTP
Integracja krajw Europy Zachodniej w ramach Wsplnoty Europejskiej a w niedalekiej
przyszoci w Unii Europejskiej spowodowaa, e kraje tworzce wsplnot zobowizane s
m.in. do:
-

harmonijnego i zrwnowaonego rozwoju dziaa gospodarczych,

trwaego rozwoju z poszanowaniem rodowiska naturalnego i spenieniem podstawowych
wymaga bezpieczestwa publicznego,
zbliania prawodawstw celem zapewnienia funkcjonowania wsplnego rynku.

Zagwarantowane jest to utworzeniem szeregu instytucji, wrd ktrych znajduje si CEN Europejska Komisja Normalizacyjna, ktr tworzy ponad 200 komitetw technicznych,
a wrd CEN/TC 234 "Gas supply - Dostarczanie gazu", bdca odpowiedzialn za
przygotowywanie na zlecenie Komisji Wsplnot Europejskich normy europejskiej w zakresie
rurocigw przesyowych gazu, wypeniajcej podstawowe wymagania dyrektyw wsplnoty,
obejmujcych porednio i bezporednio to zagadnienie '.
Sekretariat tego komitetu prowadzi DIN (Niemiecki Instytut Normalizacyjny).
W ramach CEN/TC 234 opracowane s normy dotyczce szeroko pojtych zagadnie
dostarczania i przesyania gazu, instalacji towarzyszcych oraz terminologii. Przy opracowaniu
niniejszego wystpienia wykorzystano aktualnie dostpnie dokumenty, zarwno dotyczce
bezporednio omawianej normy europejskiej pr EN 1594 - "Rurocigi dla przesyania gazu",
jak i norm powoanych opracowywanych w innych komisjach technicznych min. TC 121
"Welding", TC 138 "Nondestructive Testing" i innych. Objto normy oraz ilo norm
powoanych oraz innych dokumentw bibliograficznych powoduje, e podana analiza
ograniczona zostaa do subiektywnie wybranych zagadnie treci normy. Niniejszy referat
odnosi si do wersji projektu normy europejskiej z czerwca 1994 roku i analizy wybranych
uwag krajowych instytucji normalizacyjnych krajw WE zgoszonych do tej wersji w 1995
roku.

1) problematyka ta bdzie prezentowana w wykadzie na seminarium organizowanym przez

MOSTOSTAL WARSZAWA SA - "Rurocigi dalekosine i wewntrzne w uytkowaniu"
Zakopane ,18-19 wrzenia 1996r.

51

2. RUROCIGI PRZESYOWE GAZU

2.1 Charakterystyka problemu
Rurocigi wraz z towarzyszcymi instalacjami su do transportu mediw, stwarzajcych w
przypadku awarii zagroenia dla ludzi i rodowiska. Potencjalnie najwiksz grob stanowi
awarie rurocigw przesyowych gazu i mediw pynnych. Dlatego te projektowanie,
budowa, badanie i eksploatacja rurocigw powinna podlega przepisom pastwowym
okrelajcym podstawowe wymagania bezpieczestwa, jakie musz by spenione w kadej z
wymienionych faz wykonawstwa. Dotyczy to take dokumentw normalizacyjnych, ktre
mog okrela zasady wykonywania i wymagania jakociowe zagadnie budowy rurocigw,
a wic projektowanie, prace ziemno-budowlane, spawanie, ochron przed korozj oraz prby
odbiorowe i eksploatacj.
2.2. Charakterystyka i omwienie normy
Projekt normy europejskiej pr EN 1594 przewiduje pene ujcie wymienionej problematyki
opierajc si na podstawowej wiedzy inynierskiej dotyczcej projektowania, budowy i
eksploatacji systemw rurocigw przesyowych i zawiera (w ocenie jej autorw) ustalenia
wynikajce z najnowszych dowiadcze badawczo-eksploatacyjnych w dziedzinie bdcej
przedmiotem normy.
W projekcie przywoano kilkadziesit aktualnie opublikowanych lub bdcych w fazie
opracowywania norm europejskich z zakresu spawania (serii EN 287, EN 288, EN 729),
wasnoci materiaw podstawowych i dodatkowych, bada nieniszczcych i mechanicznych,
wymaga dotyczcych elementw oraz zabezpiecze ochronnych zapewnienia jakoci (serii
EN 29000, EN 729, EN 45000) oraz zamieszczono 20 przedmiotowych aneksw (w tym
jeden do normatywnego stosowania dotyczcy procedury bada radiograficznych - dotyczy
wersji z roku 1995).
Norma przewiduje, e jeeli przepisy prawne kraju czonkowskiego WE wymagaj
spenienia dodatkowych warunkw, to powinny by one spenione pomimo nie ujcia ich w
odpowiednim miejscu normy.
Jednoczenie norma powinna pozostawa w zgodzie z prawem krajowym w zakresie
bezpieczestwa publicznego i personelu obsugi oraz uwzgldnia zagroenia dla rodowiska.
W przypadku sprzecznoci normy z przepisami prawnymi danego kraju rozstrzygajce
pozostaj wymagania tego prawa.
Norma dotyczy nowobudowanych (projektowanych, wykonywanych i eksploatowanych)
rurocigw ldowych o najwyszym cinieniu roboczym (MOP) wikszym od 16 barw, gdzie
m.in:
- elementy rurocigu s wykonane z niestopowej lub niskostopowej stali wglowej,
- elementy rurocigu czone spoinami lub mechanicznie.
- temperatura projektowa jest rwna lub wysza ni -40 C i nie przekracza 120 C.

52

Norma zakada trzy fazy istnienia rurocigu do przesyania gazu:

- projektow,
- budowy i bada,
- eksploatacji,
w czasie ktrych powinny by spenione wymagania zapewnienia jakoci odniesione do norm
serii EN ISO 9000 (EN 29000) dla wszystkich stron zaangaowanych w wymienione fazy.
Norma przewidywaa 13 rozdziaw, w tym 10 dotyczcych zagadnie przedmiotowych,
jak m.in:
Zasady projektowania
Zasady projektowania powinny by dokumentowane cznie z procedurami, tworzc jednolity
"system projektowania"- norma nie definiuje i nie rozwija dalej tego pojcia, pozostawiajc to
wymaganiom odpowiednich punktw norm zapewnienia jakoci.
Podstawowym aspektem projektowania w kontekcie bezpieczestwa i trwaoci rurocigu jest
wyznaczenie gruboci cianki (ten czynnik jest brany pod uwag ze wzgldw prawnych
przepisw bezpieczestwa lokalnego, doboru materiaw, ochrony katodowej).
Bezpieczestwo i rodowisko
Projekt rurocigu przesyowego gazu powinien uwzgldnia czynniki techniczne cznie z
czynnikami rodowiskowymi i bezpieczestwa. Zasady bezpieczestwa ustalone w normie
przewiduj:
- rodki bezpieczestwa, jak
m.in. grubo cianki, gboko pooenia rurocigu,
przegldy inspekcyjne itp.,
- zalecenia dotyczce przebiegu trasy, jak m.in. wpyw na rodowisko, warunki gruntowe itp.
Materiay
Wytwarzanie i badania odbiorcze materiaw powinny by uzgodnione z inwestorem
i zatwierdzone przez niezalen jednostk inspekcyjn lub jednostk notyfikowan i powinny
uwzgldnia w szczeglnoci:
- charakterystyk materiau podstawowego w zakresie min. stanu dostaw, spawalnoci rwnowanik wgla C E max. okrelony zgodnie z EN 10208-2 nie powinien przekracza
nastpujcych wartoci:
max. < 0,45 dla gatunkw stali z RtO,5 min ^ 360 N/mm
max. < 0,48 dla gatunkw stali z RtO,5 min > 360 N/mm o ile strony umowy
nie ustal innych wymaga.
Rury i inne elementy, ktrych DN > 200 lub ktre wykonano ze stali speniajcej
warunek RtO,5 min > 360 N/mm2, naley dostarczy ze wiadectwem badania 3.1C
lub 3.2 zgodnie z wymaganiami EN 10204. Dla mniejszych wartoci rednic
nominalnych i niszych wartoci RtO,5 min wystarcza wiadectwo badania zgodnie
z 3.1B wymienionej normy.
- udarno (badana w temperaturze 0C),
- twardo.
Ponadto podano wymagania dla elementw zcznych wykonanych fabrycznie (jak m in. uki,
kolana, rozgazienia, zwki i in.) w zakresie wymaga technologii wykonania oraz bada
odbiorczych u wytwrcy.

53

Ochrona korozyjna
Rozdzia powicony ochronie korozyjnej dotyczy ochrony wszystkich elementw rurocigw
nadziemnych i podziemnych przez odpowiednie przygotowanie podoa elementw i dobr
wasnoci warstw pokryciowych (mechanicznych i elektrycznych w zalenoci od rodowiska
glebowego i warunkw eksploatacji) oraz metod pokrywania. W tym ostatnim przypadku
naley kierowa si zasad doboru najwyszej temperatury medium wewntrz rurocigu oraz
najnisz temperatur otoczenia i sposobem budowy rurocigu.
Wszystkie podziemne elementy naley chroni katodowo. Odcinki rurocigu chronione
katodowo powinny by cige pod wzgldem elektrycznym i mie odpowiedni przewodno
elektryczn.
Projektowanie
Wyznaczanie gruboci cianki powinno rozrnia przypadki typowe i nietypowe. Zazwyczaj
w czasie projektowania mamy do czynienia z przypadkami typowymi w zakresie temperatur
o
-20C< T + 5 0 C .
Wyznaczanie gruboci cianki w przypadku nietypowym powinno by przeprowadzone dla
przypadkw, gdy rurocig przebiega min. przez :
- obszary zamieszkae,
- obszary eksploatacji grniczej,
- obszary osuwiskowe i zagroone wstrzsami tektonicznymi.
Ponadto powinny by brane pod uwag dodatkowe czynniki, ktre mona zaliczy do
kategorii nietypowych, jak temperatur inn ni podana powyej i rnice temperatur
przekraczajce 35C.
Model obliczeniowy dla takich przypadkw, uwzgldniajcy analiz stanw napre
i odksztace, powinien by przyjmowany jako:
- piercie (badane jest zachowanie si przekroju rury),
- belka (badane jest zachowanie caego ukadu rurocigu przesyowego w czciach
podziemnej i nadziemnej),
- powoka (badane jest zachowanie si przyjtego modelu skadajcego si z elementw
powokowych),
dla cinie charakterystycznych: odniesienia - 0 barw i projektowego.
Budowa rurocigu
Norma podkrela zasad prowadzenia prac budowlano-montaowych zgodnie z prawem
krajowym i lokalnym, a w szczeglnoci zasad bezpieczestwa i higieny sanitarnej,
oznakowania terenu budowy, ochrony wd i terenw lenych oraz uciliwoci dla otoczenia i
ludzi.
W rozdziale uwzgldniono wymagania wszystkich faz budowy :
-

przygotowawczej (oznakowania terenu, wizji lokalnych, wydzielenia pasa roboczego, itp),

prowadzenia wykopw,
transportu i magazynowania elementw rurocigu,
spawania i badania zczy spawanych (omwionoponiej),
przygotowania i zabezpieczania powokami ochronnymi,
opuszczania do wykopu, wykonywania zczy "wicych",

54

- przej przez przeszkody,

- czyszczenia i bada odbiorczych - przed oddaniem rurocigu do eksploatacji naley
sprawdzi jego stan czystoci, wytrzymaoci, szczelnoci i w miar potrzeby jego
owalizacj.
Badanie powinno by przeprowadzane jako prba wodna.
Spawanie
Rozdzia dotyczcy spawania rurocigw przesyowych okrela minimalne wymagania dla
wykonania i badania zczy spawanych pocze rurowych oraz elementw rurocigu.
Okrelono wymagania jakociowe dotyczce uznawania wykonawcw rurocigu, personelu
nadzoru technicznego i spawaczy, badania i uznawania technologii spawania oraz bada zczy
spawanych w zalenoci od przyjtych umownie 4 kategorii wymaga jakociowych
przyjmujc jako odniesienie: cinienie robocze i rodzaj materiau podstawowego spawanych
rur zgodnie z klasyfikacj podan w EN 288-3 (wg granicy plastycznoci R j 0,5)
Jeeli jest to wymagane, wykonawca powinien potwierdzi swoje moliwoci i kwalifikacje w
odpowiednim zakresie wymaga normy EN 729.
Personel nadzorujcy spawanie powinien posiada kwalifikacje okrelone zgodnie z EN 719, a
personel prowadzcy badania nieniszczce okrelone zgodnie z EN 473. Spawacze powinni
posiada wiadectwo uznaniowe zgodnie z wymaganiami EN 287-1, obejmujce rodzaje
stosowanych materiaw oraz pozycje spawania i typy pocze spawanych, jakie s przez
niego wykonywane, a take odby egzamin w warunkach montaowych.
Technologie spawania i naprawy wad, stosowane w czasie budowy, powinny by sprawdzone i
uznane zgodnie z EN 288-9.
Materiay dodatkowe powinny by zgodne z odpowiednimi normami EN, a ich jako
powinna by potwierdzona certyfikatami wydanymi przez niezalen jednostk inspekcyjnokontroln.
Wobec stosowania w czasie budowy rurocigw przesyowych specjalnych technik montau i
wykonawstwa w zakresie uznawania technologii spawania zgodnie z norm EN 288-3,
norma pr EN 1594 powouje w swej treci projekt normy prEN 288-9, w przypadku ktrej
badanie technologii dotyczy wszystkich metod spawania ukowego stosowanych w
wykonawstwie rurocigw przesyowych.
Wykonawca rurocigu powinien opracowa Wstpn Instrukcj Technologiczn Spawania
(pWPS) zgodnie z EN 288-2, zawierajc poza wymaganymi podstawowymi parametrami
spawania liczb i rozmieszczenie spawaczy, czasy przerw pomidzy spawaniem kolejnych
ciegw, typ i sposb montau oraz kolejno i moment usuwania uchwytw (centrownikw),
sposb opuszczania i podnoszenia rur, warunki podgrzewania wstpnego i metod kontroli
stygnicia po spawaniu. Prawidowo technologii spawania powinna by sprawdzona na
podstawie wymaga EN 288-2 przed rozpoczciem spawania.
Inwestor moe ustali dodatkowe wymagania dotyczce podstawowych wymaga
bezpieczestwa i zwikszy wymagania jakociowe dotyczce zczy spawanych.
Zapisy dotyczce dopuszcze technologii spawania powinny by przekazane
przez
wykonawc rurocigu inwestorowi i powinny obejmowa wszystkie przewidziane projektem
prace spawalnicze na rurocigu i towarzyszcych instalacjach.
Spawane zcza prbne powinny by wykonywane w symulowanych warunkach
montaowych, przy zastosowaniu przyrzdw mocujcych, na rurach o dugoci normalnej lub
odcinkach o dugoci rwnej co najmniej rednicy rury.
Dobr warunkw spawania w pWPS moe wymaga przeprowadzenia wstpnych prb
spawania.

55

Spawanie zcza prbnego i badania

prbek powinny odbywa si w obecnoci
przedstawiciela jednostki inspekcyjno-kontrolnej.
Postpowanie po spawaniu przewiduje zachowanie warunkw maksymalnej czystoci przez
usunicie rozpryskw i ladw ula.
Badania odbiorcze spoin dokonywane s przez ogldziny zewntrzne i ultradwikowe
badania defektoskopowe. Zcza spawane nie speniajce ustalonych warunkw wymaga
jakociowych naley wyranie oznaczy, wyci i wykona naprawy zgodnie z zatwierdzon
technologi wykonywania napraw.
Wymienione na wstpie aneksy rzeczowe do normy europejskiej EN 1594 w wikszoci
dotycz oblicze projektowych rurocigw przesyowych pracujcych w warunkach
nietypowych (wymienionych powyej).
2.3. Uwagi kocowe
Omawiany projekt normy europejskiej EN 1594:1994 poddany zosta publicznej i wstpnej
ankiecie, ktra wykazaa wiele brakw i uchybie, co spowodowao odesanie go przez
Komisj Techniczn TC 234 do Grupy Roboczej WG3/TG4, w ktrej projekt powsta.
Za moliwym przyjciem projektu przyszej normy EN wypowiedziao si 11 krajw,
przeciwko 7; wszystkie kraje zgosiy uwagi i propozycje zmian i poprawek, ktrych objto
wyniosa ponad 120 stron (!).
Zakres i objto
zgoszonych uwag spowodoway, e komisja zgosia rezolucj
wyczenia z projektu normy rozdziau dotyczcego spawania i opracowania projektu nowej
normy, traktujcej wycznie o tym zagadnieniu, z uwzgldnieniem wymaga dla rozsyania i
przesyania gazu oraz warunkw, jakim powinny odpowiada odpowiednie stacje.
Proponowany zakres normy ma dotyczy wymaga dla stalowych spawanych rurocigw
przesyowych gazu i prac spawalniczych. Ponadto nowa norma ma dotyczy wycznie
rurocigw przesyowych o cinieniach powyej 16 barw (norma na wstpie wprowadzaa
tak kategori z jednoczesnym ustaleniem kategorii wymaga jakociowych i zastosowa dla
cinie niszych: vide wymienione kategorie w rozdziale dotyczcym spawania).
Rezolucja ta wynika z duej iloci uwag krytycznych, zarwno edytorskich jak i
formalnych do projektu przedstawionej normy europejskiej, jak i do rzeczowego rozdziau
dotyczcego spawania, przez brak harmonizacji i aktualizacji powoanych norm opracowanych
w innych komisjach CEN (min. TC 121, TC 138), bazowanie na wymaganiach norm ISO (jak
np. w przypadku bada radiograficznych zczy spawanych i nie uwzgldnieniu opracowanych
norm EN). Ponadto wybrane normy podlegaj obecnie aktualizacji (np. EN 287, EN 288) lub
wchodz w faz zatwierdzania.
Zarzuty wobec normy dotyczyy take przytaczania jako odniesienia zbyt wielu pozycji
bibliograficznych ksiek, artykuw i materiaw konferencyjnych, co w przypadku autorw
wiadczy o bardzo dobrej znajomoci zagadnienia i jednoczenie stwarza due utrudnienia dla
przyszych uytkownikw.
Wobec istniejcych w krajach WE uwarunkowa prawnych dotyczcych projektowania,
budowy i wymaga techniczno-eksploatacyjnych nie zmienionych i nie zastpionych jak
dotychczas wsplnymi europejskimi aktami prawnymi (dyrektywy, rezolucje itp), zgoszono
wiele uzupenie przeniesionych bezporednio z tych
aktw prawnych lub prawnotechnicznych. Szczeglnie dotyczyo to uwag Belgii (ktrej "Regulations on Transportations
by pipeline" 1994, zawiera ponad 40 aktw prawnych dotyczcych rurocigw przesyowych
niebezpiecznych mediw) oraz Wielkiej Brytanii.

Analiza projektu normy i uwag zgoszonych w czasie wstpnej ankietyzacji nie pozwala w
chwili obecnej jednoznacznie stwierdzi, e przyjta w przyszoci norma europejska rozwie
problemy dotyczce projektowania, wykonawstwa i badania rurocigw przesyowych gazu.
Widoczny jest brak consensusu wrd krajw czonkowskich, wynikajcy z dowiadcze
znanych i uznanych norm oraz przepisw amerykaskich, jak ASTM w zakresie materiaw i
elementw, ASME - wykonawstwa i bada, API - budowy rurocigw przesyowych.
W ocenie autora niniejszego wykadu wydaj si take zasadne uwagi dotyczce objtoci
normy (wycznie w omawianej wersji liczy blisko 180 stron zawierajcych w swej wikszoci
oglne wytyczne i odwoania do innych norm przedmiotowych i pozycji bibliograficznych)
oraz nie ustalone dostatecznie okrelenia i definicje terminologiczne, a take rola i zadania
jednostek inspekcyjno-kontrolnych w poszczeglnych fazach budowy i eksploatacji
rurocigw przesyowych gazu.

57

E L D ZAKAD ELEKTROMECH,
EKSPORT APARATURY Et
Oferuje:

Urzdzenia do rcznego i automatycznego cicia i spawania

- gazowego

- plazmowego
- MIG / MAG
-TIG

Materiay dodatkowe do spawania i napawania

Urzdzenia do mechanizacji prac spawalniczych

Roboty spawalnicze

Technologie cicia i spawania

FIRMY:

La Soudure Autogene Francaise

95311 Cergy Pontoise Cedex

oraz:

Sprzt do budowy rurocigw

- agregaty spawalnicze i prdotwrcze
- pompy i sprarki
- centrowniki zewntrzne i wewntrzne
- zawiesia pasowe
- inny sprzt techniczny
Nowa rodzina palnikw maszynowych do cicia tlenem
-z dyszami ULTRASONIC MACH 3S / MACH 3S CUTAX
-z dyszami blokowymi
na wszystkie rodzaje gazw podgrzewajcych

: 62-081 Przemierowo k.Poznania, ul.

tel. 0-61 /14.11.46 ; 0-90.60.41.19
fax 0-61/14.11.47 ; 0-61/47.05.25
Jelex 414308 weld pi

SPAWANIE RUR GAZOCIGU ZE STALI

O WYSOKIEJ WYTRZYMAOCI
Czci. BADANIA ZCZY RUR W INSTYTUCIE SPAWALNICTWA
Eugeniusz Szczok
Instytut Spawalnictwa, Gliwice

1. WPROWADZENIE
Podstawowym elementem Systemu Gazocigw Tranzytowych, stanowicych polsk cz
gazocigu Rosja - Niemcy, bdzie gazocig o rednicy nominalnej 1420 mm. Gazocig
budowany z TUT z niskostopowej, drobnoziarnistej stali o wysokiej wytrzymaoci, w gatunku
L480 MB, przewidziany jest do pracy przy cinieniu roboczym 84 bar. Z uwagi na brak
odpowiednich norm i przepisw krajowych, precedensowy charakter tej budowy w kraju,
midzynarodowy charakter caej inwestycji oraz szereg innych czynnikw, za podstaw
wymaga jakociowych przy budowie przyjto system norm europejskich. Projekt wymaga,
odnoszcych si do spawania gazocigu w warunkach montaowych, opracowany zosta w
Instytucie Spawalnictwa z uwzgldnieniem postanowie dokumentu CEN/TC 234 WG3-1O3
"Pipelines for gas transmission".
Projekt ten po weryfikacji zosta zatwierdzony przez inwestora i sta si fragmentem
obowizujcych podczas budowy warunkw technicznych wykonania i odbioru (WTWiO).
Na podstawie cinienia nominalnego (powyej 16 bar) i wytrzymaoci materiau rur (stal
grupy 2 wg EN 288-3) w WTWiO ustalono poziom wymaga dla pocze spawanych
gazocigu w kategorii D (najwyszej). Dla wykonawcw wynika z tego m.in. konieczno
badania i uzyskania uznania (dopuszczenia) technologii wykonania wszystkich prac
spawalniczych stosowanych w budowie gazocigu. Oznacza to, e badaniu podlegaj co
najmniej technologie:
- spawania zczy liniowych (doczoowych zczy rurowych) wykonanych w warunkach
montau, nad wykopem;
- spawania tzw. spoin zamykajcych (czcych dusze odcinki gazocigu po ich uoeniu
w wykopie);
- naprawy wad spoin poprzez lokalne spawanie od strony lica z penym przetopem lub na
czci gruboci;
- naprawy wad od strony grani poprzez spawanie od wewntrz gazocigu (podpawanie).
Sprawdzenie technologii polega na wykonaniu pocze prbnych wg wstpnej instrukcji
technologicznej spawania (pWPS) i przeprowadzeniu bada tych zczy. Do przeprowadzenia
bada nieniszczcych i niszczcych zczy prbnych zosta wybrany przez wykonawcw i
zaakceptowany przez inwestora Instytut Spawalnictwa, posiadajcy Laboratorium Badawcze
Spawalnictwa akredytowane przez Polskie Centrum Bada i Certyfikacji.
Zakres i warunki bada oraz kryteria oceny wynikw bada zczy prbnych
wykonywanych w Instytucie Spawalnictwa przyjto w WTWiO na podstawie prEN 288-9
"Welding procedure test for pipeline welding on site".

59

Zcza prbne spawane w przedsibiorstwach uczestniczcych w budowie gazocigu

dostarczane byy do Instytutu, gdzie podlegay badaniom nieniszczcym i nastpnie
niszczcym. W zakres bada nieniszczcych wchodziy ogldziny zewntrzne, badanie
magnetyczno-proszkowe i badanie radiograficzne. Kryteria oceny niezgodnoci ujawnionych
w zczach oparto na wymaganiach prEN 288-9, ustalajc je w klasie B lub (w nielicznych
przypadkach) w klasie C, z niewielkimi zmianami zaakceptowanymi przez inwestora.
Negatywny wynik ktregokolwiek z bada nieniszczcych, tzn. stwierdzenie niezgodnoci
niedopuszczalnych lub przekraczajcych wymiary graniczne, powodowa dyskwalifikacj
zcza, ktre nie byo ju poddawane kolejnym badaniom.
2. BADANIA NISZCZCE
Liczba prbek do bada niszczcych i strefy ich pobierania byy generalnie zgodne
wymaganiami prEN 288-9. Z kadego penego zcza prbnego pobierano:
- prbki do prby rozcigania,
- prbki do prby zginania,
- prbki do bada udarnoci,
- prbki do bada makroskopowych,
- prbki do bada twardoci.
Strefy poboru prbek przedstawiono na rys. la i lb.

Strtf I
Strefa 1

Rys. 1. Pooenie stref pobierania prbek w zczu

a) zcze spawanie z gry na d (pozycja PG)
b) zcze spawane z dou do gry (pozycja PF)

Ze zczy wykonywanych z podpawaniem grani pobierano w strefie 2 dodatkow prbk do

pomiaru twardoci, zgodnie z wymaganiami normy dotyczcymi naprawy wad . Stosowano
nastpujce kryteria oceny wynikw bada niszczcych:
- w prbie rozcigania pknicie powinno nastpi poza spoin, albo przy napreniu
wikszym od wytrzymaoci doranej zwikszonej o 10%;
- w prbie zginania na trzpieniu o gruboci rwnej 4 grubociom materiau - brak rys i
pkni przy kcie 130;
- w prbie udarnoci praca amania 40 (30)J w temperaturze 0;
- w prbie twardoci max. 275 HV w spoinie, a w SWC zczy wykonanych elektrod
celulozow 275 HV przy grani i 325 HV przy licu, natomiast w zczach spawanych z
zastosowaniem innych technologii - 350 HV niezalenie od miejsca pomiaru.
Wszystkie badania niszczce prowadzono zgodnie z zaleceniami szczegowych norm
europejskich, a mianowicie prEN 895 - prba rozcigania, prEN 910- prba gicia, EN
10045-1 i prEN 895 - prba udarnoci i prEN 1043-1 - prby twardoci.
3. WYNIKI BADA
Przeprowadzone w Instytucie Spawalnictwa badania zczy prbnych rur stosowanych do
budowy Systemu Gazocigw Tranzytowych miay, zgodnie z inwencjami inwestora, udzieli
odpowiedzi o stopniu przygotowania przedsibiorstw wykonawczych do prowadzenia prac
spawalniczych przy budowie gazocigu oraz o prawidowoci opracowanych przez te
przedsibiorstwa technologii spawania. Badaniom podlegay zcza prbne i wycinki zczy
dostarczone przez 3 wykonawcw. Ze wzgldw materiaowych liczba technologu spawania,
ktre wymagay uznania, bya dwukrotnie wiksza od liczby procesw wymienionych na
wstpie. cznie ze zczami, ktrych badania day wynik negatywny, Laboratorium
Badawcze Spawalnictwa otrzymao kilkadziesit obiektw bada. Pozwala to na wycignicie
pewnych wnioskw, jeli chodzi o przyczyny niespenienia kryteriw jakociowych. Przede
wszystkim naley stwierdzi, e jako zczy oceniana poprzez badania nieniszczce i
niszczce ulegaa systematycznej poprawie, co oznacza, e nawet bardzo staranne i
dugotrwae szkolenie spawaczy musi by uzupenione doszkoleniem w okrelonych
warunkach spawania, aby umoliwi nabycie i utrwalenie niezbdnych nawykw.
Spord zczy ocenionych negatywnie po badaniach nieniszczcych (cznie ok. 20%),
poowa zostaa odrzucona wskutek niezgodnoci ksztatu wcznie z bdami przetopu, a
druga cz wskutek niezgodnoci wewntrznych (pcherze, ule, przyklejenia).
Niezgodnoci wykrywanych w badaniu magnetyczno-proszkowym, czyli pkni i przykleje
powierzchniowych, nie stwierdzono.
W badaniach mechanicznych najczstsz przyczyn odrzucenia zczy byy negatywne
wyniki prby zginania. Fakt ten, w poczeniu ze stwierdzonymi w kilku przypadkach
trudnociami z wypenieniem kryterium twardoci w spoinie, spowodowa konieczno
modyfikacji wstpnych instrukcji technologicznych spawania w zakresie warunkw cieplnych.

61

4 PODSUMOWANIE
Badania zczy prbnych rur stosowanych do budowy rurocigu tranzytowego
przeprowadzone w Laboratorium Badawczym Spawalnictwa Instytutu Spawalnictwa
umoliwiy ocen technologii spawalniczych zaproponowanych przez wykonawcw
gazocigu Uwarunkowanie uznania technologii spawania od wynikw bada zczy prbnych
zostao zastosowane w kraju po raz pierwszy w tak duej skali i przy tak wielkim
przedsiwziciu inwestycyjnym. Wykonywanie zczy prbnych i wyniki bada stanowiy te
okazj do weryfikacji umiejtnoci spawaczy, stanu urzdze spawalniczych i innego sprztu.
Sposb wykonania bada w Laboratorium Badawczym Spawalnictwa nie wzbudzi adnych
zastrzee wykonawcw pocze ani inspektorw nadzoru inwestorskiego. Porwnanie
czasu trwania bada z liczb badanych obiektw wskazuje, e redni odstp czasu pomidzy
przekazywaniem kolejnych raportw wynosi ok. 1,5 dnia kalendarzowego.
Osobnego komentarza wymagaj dowiadczenia ze stosowania przy uznawaniu technologii
systemu norm europejskich.
Oczywistym od pocztku niedostatkiem tego systemu by nieostateczny charakter norm
dotyczcych spawania gazocigw, oraz zrnicowanie wymaga stawianych zczom
wykonywanym podczas egzaminowania spawaczy, podczas badania technologii oraz na
budowie. Niektre wymagania, odnoszce si do jakoci zczy prbnych, okazay si
nieracjonalnie wysokie i zostay zmienione podczas przygotowywania inwestycji. Wystpiy
take pewne trudnoci z interpretacj niektrych zapisw szczegowych. Generalnie jednak
mona stwierdzi, e badanie i uznawanie technologii spawania gazocigu na podstawie prEN
288-9 przebiegao sprawnie, nie stwarzajc wikszych trudnoci wykonawczych i badawczych.
Nowa, kocowa wersja projektu tej normy, ktr otrzymano w lutym biecego roku, zawiera
szereg logicznych zmian zarwno w zakresie bada, jak i w kryteriach oceny wynikw, ktre
niemal cile odpowiadaj obecnie kryteriom stosowanym w badaniach zczy prbnych
rurocigu tranzytowego. Zmniejszenie zakresu bada niszczcych poszo w tym projekcie tak
daleko, e usunito obowizkowe dotychczas prby zginania.
Oczywicie, normy
pozostawiaj inwestorowi pen swobod zwikszenia zakresu bada obowizkowych,
podobnie jak i zaostrzenia kryteriw akceptacji wynikw. Dlatego w znowelizowanej wersji
WTWiO, opracowanej w Instytucie Spawalnictwa, zaproponowano zachowanie tej prostej i
taniej, a dajcej wiele informacji, prby. Cytowany na wstpie dokument "Pipelines for gas
transmission" sta si obecnie projektem normy prEN 1594. Naley teraz oczekiwa, e
zawarte w nim wymagania odnonie jakoci zczy produkcyjnych zostan zblione do
wymaga normy prEN 288-9, albo wrcz nastpi scalenie tych dokumentw, co daoby
wytyczne spjnego systemu oceny jakoci pocze doczoowych rur spawanych w warunkach
montaowych.

62

SPAWANIE RUR GAZOCIGU ZE STALI

O WYSOKIEJ WYTRZYMAOCI
Cz 2. PKANIE WODOROWE H I C (HYDROGEN INDUCED CRACKING)
SYMULOWANYCH STREF WPYWU CIEPA STALI NA RUROCIGI
GAZOWE
Micha Kubica
Instytut Spawalnictwa, Gliwice
1. WPROWADZENIE
W praktyce przemysowej [1] znane s liczne przypadki wad i pkni w konstrukcjach
stalowych eksploatowanych w rodowisku wilgotnego siarkowodoru. Wodr pochaniany przez
stal z mediw technologicznych powoduje jej niszczenie, ktre w zalenoci od rodzaju stali,
temperatury i wartoci napre moe przejawia si pkaniem i powstawaniem pcherzy
wodorowych, co powoduje utrat wasnoci nonych metalu i konstrukcji [2].
Oglnie mona wyrni dwa rodzaje pkni:
- pkanie na skutek korozji napreniowej w obecnoci siarkowodoru (SSCC - Sulfide Stress
Corrosion Cracking)
- pkanie wywoane wodorem (HIC - Hydrogen Induced Cracking)
- ujawniajce si w postaci pcherzy.
Pkanie wywoane przez wodr (HIC) wystpuje zarwno w stalach o maej jak i duej
wytrzymaoci, nawet przy braku napre zewntrznych. Przedstawia si w formie pcherzy na
powierzchni lub pkni rozprzestrzeniajcych si rwnolegle do powierzchni blachy. Wikszo
tych pkni ma charakter schodkowy, cigncy si a do powierzchni. Pknicia przebiegajce
wewntrz blachy s bardziej niebezpieczne, gdy nie s widoczne z zewntrz i powoduj
awaryjne pknicia rurocigw. Okrelane s czsto jako pknicia "blister" [1].
Ostatnio ten rodzaj pkni sta si powanym problemem w eksplatacji
rurocigw
stosowanych do transportu gazu ziemnego lub ropy naftowej. wiadomo zagroenia korozj
wodorow rurocigw jest stosunkowo maa i waciwie dopiero awaria lub wystpienie
pcherzy i pkni, uniemoliwiajcych dalsz prac urzdzenia, zmuszaj do analizy problemu
z punktu widzenia zagroenia wodorem. O ile znany jest ten problem dla stali jako materiau
rodzimego, to literatura nie informuje o pkniciach typu HIC, wystpujcych w strefach
wpywu ciepa zczy spawanych.

63

2. MECHANIZM I CZYNNIKI
POWODUJCE POWSTAWANIE PKNI WODOROWYCH HIC W STALACH
Atomy obecne na zupenie czystej powierzchni metalu znajduj si w innym stanie energetycznym
ni atomy pooone w gbi fazy metalicznej [3]. W tym ostatnim przypadku siy wzajemnego
oddziaywania atomw s zrwnowaone, podczas gdy atomy powierzchniowe zawieraj znaczn
nadwyk energii. Metal usiuje zmniejszy t energi przez przyczenie do swojej powierzchni
obcych czstek z otoczenia. Jeeli tym otoczeniem s media zawierajce wilgotny siarkowodr,
nastpuje wwczas adsorpcja wodoru.
Istniej metale, ktre zdolne s tylko do adsorbowania wodoru, natomiast nie stwierdzono ich
zdolnoci do pochaniania wodoru do wntrza fazy metalicznej. Odmiennie zachowuje sie np.
elazo, ktre wykazuje zarwno adsorpcj powierzchniow i absorpcj wewntrzn.
Zwizane to jest z aktywnoci katalityczn wobec reakcji uwodorniania.
Zaadsorbowana warstwa atomw wodoru moe zajmowa przestrzenie midzywzowe w
krysztaach metalu. Wprowadzenie obcego atomu do midzywzowej przestrzeni krysztau
wywouje w sieci naprenia lokalne. Metal staje si wtedy twardy i kruchy.
Innym zjawiskiem, towarzyszcym pochanianiu wodoru przez metal, jest chemisorpcja
atomowego wodoru w lukach sieciowych na powierzchni krysztau.
Rozpuszczalno wodoru jest zwykle wiksza w metalach i stopach o sieci ciennie centrowanej
kubicznej (elazo y) - stale austenityczne, ni o sieci kubicznej wewntrznie centrowanej (elazo
a i 5) - stale ferrytyczne. Wodr gromadzi si wwczas w lukach sieciowych na cianach
elementarnej komrki sieciowej.
W sprzyjajcych warunkach wodr moe by pochaniany przez metal w ilociach znacznie
przekraczajcych stenie odpowiadajce nasyceniu. W stanie takiego "przesycenia" wodr jest
chemicznie zwizany, rozpuszczony miedzywzowo oraz nagromadzony w szczelinach i
pcherzykach pod bardzo wysokim cinieniem.
W najbardziej na zewntrz pooonych warstwach metalu powstaj otwarte szczeliny
midzykrystaliczne, przez ktre wodr moe swobodnie przechodzi w gb materiau. W wyniku
dyfuzji wodoru nastpuje jego przenikanie w gb materiau wzdu granic ziarn, paszczyzn
polizgu lub kierunkw krystalograficznych.
W chwili zetknicia przemieszczajcych si dyfuzyjnie atomw wodoru z obc czsteczk lub
atomem gazowym, w wyniku potrjnych zderze, zachodzi reakcja rekombinacji wodoru:
H + H + M(N) > H 2 + M(N) gdzie
H - atom wodoru
H2 - zrekombinowana czsteczka wodoru
M(N) - obca czsteczka lub gaz.
Nagromadzenie zrekombinowanych czsteczek wodoru w szczelinach, pcherzykach, w obrbie
defektw struktury metalu i wtrce niemetalicznych pod wysokim cinieniem, powoduje
powstanie pcherzy wypenionych wodorem czsteczkowym, prowadzcym do rozrywania metalu
i umoliwiajcym pochonicie wikszych iloci gazowego H2 oraz zainicjowanie i propagacj
pkni typu HIC.

64

Jednak cz pochonitego wodoru w postaci atomowej przenika przez materia ulegajc

rekombinacji w czsteczk dopiero na jego powierzchni zewntrznej wyjcia i desorpcji do
otoczenia.
Reasumujc, mechanizm wnikania i przenikania wodoru przez metale jest nastpujcy:
a) Na powierzchni wejcia - metalu zachodzi:
1. Dysocjacja czsteczek wodoru na atomy
2. Adsorpcja atomw wodoru na powierzchni metalu
3. Przejcie zaadsorbowanych atomw z powierzchni do wntrza metalu - absorpcja, czemu
towarzyszy powstanie faz wodorkowych i czciowa lub cakowita jonizacja atomw;
b) We wntrzu metalu zachodzi:
1. Dyfuzja rozpuszczonych atomw lub jonw przez faz metaliczn
2. Ewentualna rekombinacja atomw wodoru w czsteczki wydzielajce si w obrbie
wtrce, wad i defektw struktury;
c) Na powierzchni zewntrznej metalu zachodzi:
1. Przechodzenie atomw lub jonw gazu z wntrza metalu na powierzchni
2. Rekombinacja atomw w czsteczki
3. Desorpcja czsteczek gazu z powierzchni.
Mona wic stwierdzi, e bezporedni przyczyn powstawania pkania HIC jest wodr,
ktry wstpnie jako wodr atomowy powstajcy w procesie korozji jest absorbowany w stali i
przeprowadzany w wodr czsteczkowy na defektach takich jak granice ziam i wtrcenia
niemetaliczne, zgodnie z wyej opisanymi fazami przenikania wodoru przez metal.
Pkanie nastpuje pod wpywem cinienia wewntrznego, wywieranego przez wodr
czsteczkowy w pustkach utworzonych na ww. wadach. Odksztacenie plastyczne i wywoane
nim pkanie na kocach wtrce, spowodowane wzrostem cinienia wodoru, moe rozszerza
si, czy z innymi pkniciami i tworzy szereg stopniowych pkni.
Zjawisko to zachodzi zgodnie z reakcjami [4]:
anodowa Fe>Fe2+ + 2e~
katodowa H+ + e" -> H a t j s ->i H a t, s
H

ads

+ H

ads->H2t

Badania prowadzone w ostatnich latach [5, 6, 7] nad problemem pkania wodorowego HIC Hydrogen Induced Cracking w stalach manganowych wykazay, e wanym czynnikiem
wpywajcym na pkanie jest obecno siarczkw manganu. Stwierdzono, e wzrost
zawartoci siarki w stali moe by jednak w pewnych warunkach skutecznym rodkiem
zapobiegajcym uszkodzeniom spowodowanym przez wodr, takim jak: krucho, uszczenie si
i powstawanie patkw.
Zastosowanie stali niskosiarczkowych nie eliminuje problemu wystpowania pkni HIC.
Mianowicie zaobserwowano w nich tworzenie si "rybich oczu" wok maych twardych
wtrce - pkanie wodorowe, a w wyszych temperaturach powstawanie patkw.

65

Wywnioskowano, e zmniejszona objto pustek i powierzchnia midzyfazowa wtrcenie-osnowa, moe tworzy w czystych stalach miejscowe nagromadzenie wodoru i takie jego
cinienie w krytycznych miejscach, ktre wywouje pkanie.
Oceniono, e w przypadku korozji w wilgotnym rodowisku o wysokiej zawartoci H2S,
cinienie wodoru w pcherzach dochodzi do 1000+-3 000 atmosfer.
W przeciwiestwie do tego, wiele prac nad pkaniem wodorowym HIC i tworzeniem si
pcherzy w rurach stosowanych na rurocigi gazowe wykazao, e wzrost zawartoci siarki
jest w tym przypadku szkodliwy, z uwagi na zarodkowanie pkni na siarczkach
o
wyduonym ksztacie. Ponadto w stali wysokosiarkowej rozwija si wicej pkni ni w stali o
maej zawartoci siarki, gdy stale te poddane s dziaaniu rodowisk nasycajcych je wodorem.
3. CEL I ZAKRES BADA
Celem bada byo wykazanie wpywu symulowanego cyklu cieplnego spawania na pkanie typu
HIC wywoane przez wodr w strefie wpywu ciepa stali stosowanych na rurocigi gazowe w
gatunkach X 65 i X 70.
W ramach pracy przeprowadzono ocen podstawowych wasnoci mechanicznych ww.
gatunkw stali oraz prbek bez i z symulowanymi strefami wpywu ciepa w stanie nie
nawodorowanym i po nawodorowaniu, obejmujce: okrelenie wasnoci wytrzymaociowych,
badania udarnoci i pomiary twardoci w stanie nasyconym i nie nasyconym wodorem. Badania
uzupeniono analiz metalograficzn struktur prbek z symulowan SWC.
4. PRZEBIEG I WYNIKI BADA
W ramach bada podstawowych wasnoci stali wykonano: analiz skadu chemicznego,
badania wasnoci wytrzymaociowych, badania udarnoci, pomiary twardoci oraz badania
metalograficzne.
Wyniki analizy skadu chemicznego przedstawiono w tabeli 1.

66

Tabela 1. Wyniki analizy skadu chemicznego badanych stali

Gatunek stali
Ozn.
Zawarto
pierwiastkw
[%1

Mn
Si
P
S
Cr
Ni

Mo
V
Nb
Al

Cu

X65

X70

0,09
1,49
0,37
0,019
0,005
0,001

jy)30

0,00
0,037
0,057
0,018
0,010

0,08
1,60
0,34
0,016
0,004
0,06
0,06
0,12
0,07
0,046
0,026
0,19

Wasnoci mechaniczne badanych stali wyznaczono przy uyciu prbek paskich, zgodnie z norm
PN-80/H-04310: Prba statyczna rozcigania metali, Wyniki bada wasnoci mechanicznych
przedstawiono w tabeli 2.
Udarno badanych stali okrelono w oparciu o prb Charpy V przeprowadzon w temperaturze
pokojowej zgodnie z PN-79/H-04370: Prba udarnoci w temperaturze pokojowej. Prbki do
bada pobrano w poprzek kierunku walcowania. Wyniki pomiarw udarnoci badanych stali
zestawiono w tabeli 2.
Badane stale poddano rwnie pomiarom twardoci sposobem Vickersa przy obcieniu
294N (HV30), ktrych wyniki zestawiono rwnie w tabeli 2. Badania metalograficzne
polegajce na ogldzinach struktur badanych stali przy powikszeniu 250x wykazay, e wszystkie
badane stale w stanie wyjciowym posiadaj struktury ferrytyczno-perlityczne.

67

Tabela 2. Wyniki bada wasnoci mechanicznych stali w stanie dostawy

Wasnoci mechaniczne
KCV,
A5
IJ/cnL
[MPal
[%1
291,4
23,8
613
272,2
23,0
609
286,9
r. 611
r. 23,4
r. 283,5
215,8
26,5
651
209,7
24,5
652
207,2
r. 25,5
r. 651,5
r. 210,9

Gatunek stali

X65

X70

[MPal
532
539
r.535.5
479
483
r. 481

HV
197
194
204
r 198
197
195
193
r. 195

Z rur ze stali gatunkw X 65 i X 70 o grubociach 12 mm i 20 um pobrano prbki wzdu

kierunku walcowania
o wymiarach
10x10x130 mm, ktre
oznaczono odpowiednio
numerami 1,2. Cz prbek przeznaczono do symulowania strefy wpywu ciepa.
Z prbek bez symulowanej strefy wpywu ciepa pobrano cylindryczne prbki do prby
rozcigania wedug rysunku 1. Powierzchni dugoci pomiarowej prbki polerowano
papierem ciernym o gradacji 600.

swe
M8

1-45
/

04,0

12
^

41
4|

75

Rys. 1. Schemat prbki do badania wytrzymaoci na rozciganie

68

te i

Z tej samej grupy rur pobrano rwnie prbki do badania udaraoci Charpy V wg PN-79/H04370: Prba udarnoci w temperaturze pokojowej, przeznaczone do nawodorowania.
Prbki do badania symulowanej strefy wpywu ciepa obrobiono w symulatorze cykli cieplnych
spawania wedug nastpujcych cykli:
T

max=1250c;

0)

800-500=10s

T m a x ^ O 0 0 ^ ; t 8 O O-5O0 = 1 s

(2)

Tmax = 75OC; t 8 0 0 - 5 0 0 = 1 0 s

(3)

IHldA

Z.llldA

- T 3 m a x = 7 :50C; t8O0-5OO=10s

(4)

W nawiasach ( ) podano przyjte oznaczenia symulowanych cykli.

Z prbek z symulowanymi strefami wpywu ciepa wykonano prbki do prby
rozcigania wedug rysunku 1 i do badania udarnoci Charpy V.

statycznego

Przygotowane
w
ten sposb prbki (do rozcigania i bada udarnoci),
z
symulowanymi strefami wpywu ciepa i bez symulowanej strefy wpywu ciepa, podzielono na
poow, z ktrej jedn poddano nawodorowaniu, a drug przeznaczono do bada w stanie
wyjciowym i po symulacji.
Do nasycania i pomiaru zawartoci wodoru w badanych stalach wykonano prbki o dugoci
7 mm i rednicy 4 mm.
Zastosowano jeden rodzaj kpieli elektrolitycznej, sta warto gstoci prdu i stay czas
nawodorowywania.
Nawodorowywanie prowadzono w temperaturze pokojowej.
Prbki przed nawodorowywaniem odtuszczano w acetonie.
Szczegowe warunki nawodorowywania zamieszczono w tabeli 3.
Tabela 3. Warunki nawodorowywania prbek
i wyniki pomiarw zawartoci wodoru w prbkach
Warunki nawodorowania

Gatunek stali
Roztwr

Czas trwania

X65

X70

In H 2 S O 4
+ 25 mg/l As 2 O 3

Zawarto
wodoru*

Gsto prdu

24h

lOmA/cm2

9,70ppm

24h

1 Om A/cm2

3,74ppm
9,20ppm

* - warto rednia z czterech pomiarw

69

5,04ppm

Schemat urzdzenia do nawodorowywania prbek przedstawiono na rysunku 2.

Prbki do rozcigania i badania udamoci nawodorowywano w tych samych warunkach i przy
tych samych parametrach co prbki do okrelania zawartoci wodoru.
Rwnoczenie nawodorowywano trzy (3) prbki.

6
7

l_

-f

\ /10

1
2
3
4
5
6
T

anoda
katoda
medium
prbka
chodn i ca
dopyw wody chodzcej
odpyw wody chodzacej

8
9
10
11
12
13
14

Rys. 2. Schemat urzdzenia do nawodorowywania prbek

70

amperomierz
woltomierz
przecznik woltomierza
regulator natenia prdu
wycznik gwny
zbiornik
termometr

Aby zmniejszy straty wodoru, prbki do bada po nawodorowaniu byy ozibiane do

temperatury -70C za pomoc suchego lodu i przewoone w termosie wypenionym suchym
lodem do laboratorium badawczego.
Pomiary zawartoci wodoru przeprowadzono za pomoc analizatora wodoru typu H-MAT
2500 firmy STRHLEIN INSTRUMENTS, w oparciu o metod stapiania prbki w tygielku
grafitowym w temperaturze 1700C i pomiar przewodnictwa cieplnego wodoru pyncego w
gazie nonym, ktrym by azot.
Pomiarw zawartoci wodoru w prbkach dokonano na podstawie czterech prbek, a wyniki
zamieszczono jako wartoci rednie w tabeli 3.
Badania udarnoci Charpy V prbek nie nawodorowanych z symulowan SWC
przeprowadzono w temperaturze pokojowej.
Karby nacinano poprzecznie do kierunku walcowania w paszczynie przygrzania termopary, w
ktrej przeprowadzono rwnie pomiary twardoci HV30. Wyniki bada udarnoci i
pomiarw twardoci zamieszczono w tabeli 4.
Prbki poddano rwnie badaniom metalograficznym przy powikszeniu 25Ox. Wyniki bada
zamieszczono w tabeli 4.
Tabela 4. Wyniki pomiarw twardoci HV30, bada udarnoci KCV
i bada metalograficznych prbek z symulowanymi SWC
cyklami z temperaturami maksymalnymi T m a x =1250C, 900C,
750C i I T m a x przy t 8 oo-5OO = 1 O s

" W [oC]

HV, KCV/Struktura

1250
HV
KCV
Gat. stali

X65

X70

900

750

kcv

HV

HV

KCV

* Z Tmax
HV
KCV

Badania metalograficzne: pow. 250x

230
227
232

1.2

1.1
195,0
191,4

230
193,2
bainit + lady
martenzytu
2.1
277
282
255,1
292
250,1
284

252,6

martenzyt + lady
bainitu

190
191
191

1.3
233,5
222,7

191
228,1
rozdrobniony
ferryt + perlit
2.2
229
224
240,3
224
233,1
226

236,7

rozdr. ferryt +
perlit + l. bainitu

*) T max= 1250C + 900C + 750C

71

202
205
201

1.4
99,3
91,9

214
207
213

327,4
320,0

323,7
203
95,6
211
ferryt + perlit
bainit + ferryt
(rozszczepiony)
2.3
2.4
251
218
224
93,4
254
98,7
220
102,8
256
107,3
221

98,1

ferryt + perlit
(rozszczepiony)

254
bainit

103,0

Prbki nie nawodorowane z symulowan SWC poddano prbie rozcigania

w
temperaturze pokojowej, a wyniki wraz z wynikami bada prbek bez symulowanej SWC
przedstawiono w tabeli 5.
Badania
przeprowadzono na maszynie wytrzymaociowej firmy INSTRON typu 4210
stosujc szybko rozcigania 2mm/min.
Prbki nawodorowane poddano prbie rozcigania w temperaturze pokojowej po upywie
ok. 3 minut od momentu zakoczenia procesu nawodorowywania. Zastosowano tak sam
prdko rozcigania jak w przypadku prbek nie nawodorowanych. Wyniki prb rozcigania
zamieszczono w tabeli 5.
Zalenoci pomidzy wytrzymaoci na rozciganie R m i przeweniem Z, a temperatur
maksymaln symulowanego cyklu cieplnego T m a x dla prbek z badanych stali w stanie
nawodorowanym i nie nawodorowanym przedstawiono na rysunkach 3 i 6.
Badania udarnoci prbek nawodorowanych przeprowadzono w tych samych warunkach jak
prby rozcigania, a ich wyniki porwnawczo zestawiono z wynikami bada udarnoci prbek
nie nawodorowanych i zamieszczono rwnie w tabeli 5.
Zalenoci pomidzy udarnoci KCV, a temperatur maksymaln symulowanego cyklu cieplnego
T m a x dla prbek w stanie nie nawodorowanym i nawodorowanym przedstawiono na
rysunkach 4 i 7.
Prbki po nawodorowaniu poddano rwnie pomiarom twardoci HV30, wyniki ktrych
zamieszczono w tabeli 5. Zaleno pomidzy twardoci prbek w stanie nie nawodorowanym i
po nawodorowaniu a temperaturami maksymalnymi symulowanych cykli dla badanych gatunkw
stali przedstawiono na rysunkach 5 i 8.
Stopnie kruchoci badanych stali w stanie wyjciowym, z symulowan stref wpywu ciepa, nie
nawodorowanych i nawodorowanych okrelone s za pomoc zmian wartoci wyduenia Au ,
przewenia Z i wzgldnego wspczynnika kruchoci wodorowej "F".
F=

Zo-Zh
Zo

* 100%

gdzie.

Zo - warto przewenia prbek nie nawodorowanych

Zh - warto przewenia prbek nawodorowanych
Wartoci wspczynnika kruchoci wodorowej "F" zamieszczono w tabeli 5. Zaleno
pomidzy wartociami wspczynnika kruchoci wodorowej "F" a temperaturami maksymalnymi
cyklu cieplnego przedstawiono na rysunku 9.

72

Tabela 5. Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne prbek z badanych stali z symulown SWC

i bez symulowanej SWC w stanie nie nawodorowanym i po nawodorowaniu

X65

2
1
1H
1.1
1.1H
1.2
1.2H
1.3
1.3H
1.4
1.4H
2

2H

X70

Wasnoci plastyczne

Wasnoci
wytrzymaociowe

Oznaczenie
prbki

2.1
2.1H
2.2
2.2H
2.3
2.3H
2.4
2.4H

Re
[MPa]

Rm
[MPa]

Au
[%]

Z
[%]

F
[%]

KCV
[J/cm 2 ]

3
723,1
769,1
858,8
881,9
780,6
760?l
793,4
768f0
826,7
798f5
801,1
799?8
1097,0
920?3
883,1
841,4
770,3
725,5
811,4
831,9

755,7
799,8
866,6
888,1
825,2
802,2
834,8
805,0
870,6
835,6
830,8
824,4
1098,0
946,2
917,5
863,9
822,9
772,9
848,3
869,0

38,3
38j3
35,9
33;0
36,6
30,0

6
47,6
41,5
47,5
42,5
40,0
32,5
37,5
27,5
45,0
37,5
37,5
30,0
40,0
37,5
40,0
35,0
30,0
25,0
40,0
37,5

12,8

283,5
255,1

10,f>

193,2
177,8

18,8

228,1
187,6

26,7

95,6
82,3

16,7

323,7
265,7

20,0

210,9
154,5

6,3

252,6
235,4

12,5

236,7
223,2

31,1
30,6
37,3
34,7
31,0
30,6
35,6
36,0
33,0
28,2
26,0
34,4
31,7

16,7

6,3

98,1

62j5
103,0
57,6

HV30
9
198
209
230
262
191
213
203
239
211
227
195
233
284
317
226
248
221
253
254
277

UWAGA: Zamieszczone w tablicy 5 wyniki bada stanowi wartoci rednie z trzech

(3) pomiarw

73

Stal X65

TD-20

T1750

T2=900

T3=1250

T4*THT2+T3

Temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego Tmax

Rys. 3 Wytrzymao na rozciganie R m i przewenie Z prbek

ze stali X65 przed i po nawodorowaniu z symulowan SWC
i bez symulowanej SWC w zalenoci od temperatury
maksymalnej T m a x symulowanego cyklu cieplnego

74

Stal X65
360

EJKCV[J/cm2]
DKCV(H)[J/cm2]

323,7
263,6

T0=20

T1-760

T2=flO0

T3=1260

T4=T1+T2+T3

Temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego Tmax [C]

Rys. 4 Udarno KCV prbek ze stali X65 przed

i po nawodorowaniu z symulowan SWCi i bez
symulowanej SWC w zalenoci od temperatury
maksymalnej T m a x symulowanego cyklu cieplnego

75

Stal X65
BHV30
D HV30(H)
209

1M

262
229

ZM

i lii

213
191

211

227

ii

T0-20

T1-780

T2-900

T312S0

Temperatura maksymalna Tmax symulowanego cyklu cieplnego

Rys. 5 Twardo HV30 prbek ze stali X65 przed i po nawodorowaniu,

z symulowan SWC i bez symulowanej SWC,
w zalenoci od temperatury maksymalnej T m a x
symulowanego cyklu cieplnego

76

T4-T1*T2*T3

Stal X70
1200 -r

-r 60

TO20

T1*760

T2=<900

T3=1250

T1+T2+T3

Temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego Tmax [C]

Rys. 6. Wytrzymao na rozciganie R m i przewenie Z prbek

ze stali X70 przed i po nawodorowaniu, z symulowan SWC
i bez symulowanej SWC w zalenoci od temperatury
maksymalnej T m a x symulowanego cyklu cieplnego

77

300 -r

BKCV[J/cm2]
DKCV(H)[J/cm2]
2526
235.4

T0=20

TW50

TZeSOO

T3=1250

T4-T1+T2+T3

Temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego Tmax [*C]

Rys. 7. Udamo KCV prbek ze stali X70 przed

i po nawodorowaniu, z symulowan SWC i bez
symulowanej SWC, w zalenoci od temperatury
maksymalnej T m a x symulowanego cyklu cieplnego

78

Stal X70

317

HV30

TO-20

T1-750

T2-900

T3-12S0

T4-T1+T2+T3

Temperatura maksymalna Tmax symulowanego cyklu cieplnego pC]

Rys. 8. Twardo HV30 prbek ze stali X70 przed i po nawodorowaniu, z symulowan SWC
i bez symulowanej SWC, w zalenoci od temperatury maksymalnej T m a x
symulowanego cyklu cieplnego

79

5 ANALIZA WYNIKW BADA

Prbki poddano dziaaniu symulowanych pojedynczych cykli cieplnych o rnych temperaturach
maksymalnych odtwarzajcych struktury znajdujce si w rzeczywistej strefie wpywu ciepa
zcza spawanego, w rnych odlegociach od linii wtopienia. Cykl potrjny, bdcy
naoeniem trzech cykli pojedynczych, mia na celu otrzymanie struktury uzyskiwanej przy
spawaniu wielowarstwowym. Czas stygnicia tgoo-500 dla wszystkich cykli by jednakowy i
wynosi 10 s.
Cz prbek z i bez symulowanej SWC poddano procesowi nawodorowania, nastpnie
przeprowadzono badania wasnoci wytrzymaociowych, udarnoci i twardoci oraz badania
metalograficzne.
Stal X65
Analiza skadu chemicznego wykazaa, e stal X65 oprcz niskiej zawartoci wgla
charakteryzuje si nisk zawartoci siarki (0,005%), ktra jest pierwiastkiem tworzcym
siarczki odpowiedzialne w znacznym stopniu za skonno stali do pkania wodorowego HIC.
Poddanie stali X65 dziaaniu symulowanych cykli cieplnych spawania spowodowao wzrost
wytrzymaoci na rozciganie R m dla kadego cyklu (rys. 3). Najwikszemu umocnieniu stali
towarzyszyo pojawienie si struktury bainityczno-martenzytycznej, ktra wbrew oczekiwaniom
spowodowaa utrzymanie wartoci przewenia Z stali na poziomie wartoci, ktr zmierzono
rwnie na prbkach w stanie wyjciowym (rys. 3), pomimo wzrostu twardoci (rys. 5). Nisze
wartoci wytrzymaoci na rozciganie wystpiy dla struktur skadajcych si z ferrytu i perlitu
lub bainitu i ferrytu. Spowodowao to niekorzystny spadek wasnoci plastycznych, ktrego
przejawem byo obnienie wartoci przewenia Z dla cyklu z temperatur maksymaln 750C.
Zjawisko to mona tumaczy tym, e nagrzanie stali do temperatury 750C (powyej A\)
spowodowao przemian perlitu w austenit, a przy stygniciu uzyskano struktur bainitu
wyspowego, ktry przy powikszeniu 250x zosta zidentyfikowany jako perlit "rozszczepiony".
Potwierdzeniem takiego wzrostu kruchoci dla tej struktury s wyniki bada udarnoci
(tabela 5 i rys. 4). Stwierdzono dla tego cyklu najnisz warto udarnoci. Najwiksz
warto udarnoci uzyskano dla prbek symulowanych cyklem potrjnym. Przeprowadzone
pomiary twardoci wykazay nieznaczne tylko utwardzenie symulowanych SWC w stosunku
do materiau w stanie wyjciowym, oprcz SWC uzyskanej cyklem z temperatur maksymaln
900C.
Po nawodorowaniu na podstawie analizy zawartoci wodoru w prbkach stwierdzono, e w
stali X65 wzrosa ilo wodoru z 5,04 ppm do 9,70 ppm (tabela 4).
Pojawienie si zwikszonej zawartoci wodoru w prbkach spowodowao obnienie
wytrzymaoci na rozciganie dla prbek z symulowanymi SWC cyklami o temperaturach
maksymalnych 900 i 750C oraz cyklem potrjnym (tabela 6 i rys. 3). Spowodowane to byo
nagromadzeniem si wodoru czsteczkowego w mikroporach, spitrzaniem napre
wewntrznych i obnieniem napicia powierzchniowego elaza pod wpywem adsorpcji wodoru.
Zmniejszyo to warto energii potrzebnej do wytworzenia pkni.
W przypadku prbki symulowanej cyklem o temperaturze maksymalnej 1250C i prbki z
materiau w stanie wyjciowym zaobserwowano wzrost wytrzymaoci na rozciganie.
Spowodowane to zostao wpywem wodoru na ruch dyslokacji. Wiadomo, e wodr moe by
nagromadzony w stali jako domieszka w midzywzowym roztworze staym. Tworz si

80

wwczas "zagszczone atmosfery" otaczajce dyslokacje, powodujce obnienie ruchliwoci

dyslokacji i utrudniajce przebieg procesu odksztacenia plastycznego.
W celu zainicjowania odksztacenia plastycznego dyslokacje musz by oderwane od tych
"atmosfer", do czego potrzebna jest sia przewyszajca si wizania. Rezultatem tego by
wzrost wytrzymaoci na rozciganie prbek nasyconych wodorem w stosunku do prbek
nie nasyconych.
Za bardziej waciwe i atwiejsze do okrelenia kryterium kruchoci wodorowej stali
uwaane jest przewenie Z , ktre jest parametrem bardzo wraliwym na dziaanie wodoru. W
tabeli 6 i na rysunku 3 przedstawiono wyniki bada wpywu temperatury maksymalnej
symulowanego cyklu cieplnego na warto przewenia Z . Z bada tych wynika, e
nasycenie wodorem prbki z materiau w stanie wyjciowym i wszystkich prbek z
symulowanymi SWC spowodowao spadek wartoci przewenia.
Badanie udarnoci odbywa si w warunkach szybkich zmian odksztace, std mona byo
oczekiwa tylko nieznacznego wpywu nawodorowania na wyniki tej prby. Z uzyskanych
wynikw bada wynika (tabela 6 i rys. 4), e nasycenie wodorem prbek spowodowao
obnienie udarnoci dla wszystkich cykli w stosunku do prbek nie nasyconych .
Pomiary twardoci HV30 prbek nawodorowanych wykazay wzrost twardoci dla
wszystkich prbek (rys. 5). Przyczyn wzrostu twardoci bya obecno wysokich napre
spowodowanych przez wodr nagromadzony pod wysokim cinieniem w postaci pcherzy
wywoujcych w ich pobliu utwardzenie zgniotem. Potwierdzeniem tego jest wzrost
twardoci w prbkach, w ktrych stwierdzono rwnie wzrost wytrzymaoci na rozciganie
pod wpywem nawodorowania w stosunku do prbek nie nawodorowanych.
Stal X70
W stali X70, podobnie jak w stali X65 na podstawie analizy skadu chemicznego
stwierdzono, e oprcz niskiej zawartoci wgla wystpuje maa zawarto siarki (0,004%).
Poddanie stali X70 dziaaniu symulowanych cykli cieplnych spawania spowodowao zarwno
podwyszenie i obnienie wytrzymaoci na rozciganie R m prbek z symulowan SWC w
stosunku do prbek bez symulowanej SWC (tabela 5 i rys. 6).
Na podstawie bada metalograficznych w prbkach tych stwierdzono obecno struktury
ferrytycznej z "rozszczepionym" perlitem powodujcym
zwikszenie
kruchoci, ktrej
przejawem byo zmniejszenie przewenia Z w stosunku do materiau w stanie wyjciowym
(rys. 6). W pozostaych prbkach stwierdzono obecno struktury martenzytyczno-bainitycznej
dla cyklu z temperatur maksymaln
1250C,
rozdrobnion
struktur ferrytyczno perlityczn
dla
cyklu z temperatur maksymaln 900C i bainityczn dla prbek
symulowanych cyklem potrjnym. Podobnie jak w przypadku stali X65, prbki z symulowanymi
SWC ze stali X70 o strukturach dajcych najwiksze wartoci wytrzymaoci na rozciganie
charakteryzuj
si najwyszymi wartociami przewenia Z i przewyszajcymi wartoci
przewenia prbek materiaowych w stanie wyjciowym. Takiemu ukadowi powyszych
parametrw towarzyszy wzrost twardoci w stosunku do stali X70 w stanie wyjciowym (rys. 8).
Potwierdzeniem takich zmian wytrzymaoci na rozciganie R m , przewenia Z i twardoci
HV s wyniki bada udarnoci. Stwierdzono przyrost udarnoci dla prbek symulowanych
cyklem z temperatur maksymaln 1250C i 900C (tabela 5 i rys. 7). Dla prbek
symulowanych cyklem z temperatur maksymaln 750C i cyklem potrjnym stwierdzono
obnienie udarnoci.

81

Po nawodorowaniu na podstawie analizy zawartoci wodoru w prbkach ze stali X70

stwierdzono wzrost iloci wodoru z 3,74 ppm do 9,20 ppm (tabela 4).
Zwikszona zawarto wodoru spowodowaa dla prbek materiaowych w stanie wyjciowym
i prbek z symulowanymi SWC cyklami pojedynczymi obnienie wartoci wytrzymaoci na
rozciganie R m w stosunku do wartoci R m prbek nie nawodorowanych (tabela 6 i rys. 6).
W przypadku prbek z symulowan SWC cyklem potrjnym, podwyszona zawarto wodoru
spowodowaa podwyszenie wytrzymaoci na rozciganie.
Zwikszona zawarto wodoru, w prbkach spowodowaa obnienie dla wszystkich cykli
wartoci przewenia Z.
Z uzyskanych wynikw bada udarnoci widoczne jest, e nasycenie prbek wodorem
spowodowao obnienie wartoci udarnoci dla wszystkich cykli w stosunku do prbek
nienasyconych wodorem (rys. 7).
Pomiary twardoci przeprowadzone na prbkach wykazay wzrost twardoci dla wszystkich
prbek (tabela 6 i rys.8).
6. PODSUMOWANIE
Uzyskane wyniki bada prbek z badanych stali w stanie nie nawodorowanym wykazay, jaki
wpyw posiada temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego na wasnoci
mechaniczne (rys. 3, 4 i 5 dla stali X65 ; 6, 7 i 8 dla stali X70). Na podstawie bada udarnoci
KCV stali w stanie wyjciowym stwierdzono, e udarno stali X65 i X70 (rys. 4 i 7) jest
wysoka. Na podstawie bada prbek z symulowanymi SWC stwierdzono, e najnisze wasnoci
plastyczne (przewenie Z i udarno KCV) wystpuj dla prbek z symulowanymi
SWC
cyklem o temperaturze maksymalnej 750C (nagrzane do tzw. "podkrytycznego zakresu
temperatur").
Nasycenie prbek wodorem w ilociach (tabela 4) przekraczajcych progow zawarto
wodoru C^h inicjujc pkanie wodorowe (tabela 1; ok. 2cm^/100g = l,78ppm) okrelon dla
stali X42 - X65, spowodowao obnienie wasnoci plastycznych badanych stali dla prbek w
stanie wyjciowym i z symulowanymi SWC dla wszystkich cykli, przy wystpieniu zarwno
obnienia i podwyszenia wytrzymaoci na rozciganie. Stwierdzono nieistotny spadek
udarnoci dla wszystkich prbek ze stali w stanie wyjciowym i z symulowanymi SWC
(rys. 4 i 7).
Wedug danych literaturowych [3] parametrem szczeglnie wraliwym na zawarto wodoru
jest przewenie Z . Z tego wzgldu stopnie kruchoci badanych stali przyjto jako czynnik
okrelajcy skonno do pkania wodorowego HIC, ktry wyraono za pomoc wspczynnika
kruchoci wodorowej "F" (tabela 6 i rys. 9).
Z uzyskanych wynikw bada wynika, e najwysz warto wspczynnika F dla stali X65
i X70 (rys. 9) z symulowan SWC posiadaj prbki symulowane cyklem o temperaturze
maksymalnej 750C, a najnisz prbki z symulowan SWC cyklem o temperaturze maksymalnej
1250C. Stal X70 wykazaa najwysz warto wspczynnika "F" w trakcie bada dla prbek w
stanie wyjciowym, natomiast stal X65 dla prbek z symulowan SWC cyklem o temperaturze
maksymalnej 750C.

82

24,7

EJF[%]-X65
BF[%]-X70

TO-20

T1-760

T2-900

T3-1260

Temperatura maksymalna symulowanego cyklu cieplnego [oC]

Rys. 9. Zaleno pomidzy wspczynnikami kruchoci wodorowej

" F " badanych stali, a temperaturami maksymalnymi
T m a x symulowanego cyklu cieplnego

83

T4-T1+T2+T3

7. LITERATURA
1. A. Ikeda, M. Nakanishi: Odporno na pkanie wywoane siarkowodorem stali na rurocigi
gazowe; SUMITOMO SEARCH, 1981., Nr. 26, str.91 - 104
2. E. unarska: Korozja wodorowa w instalacjach i rurocigach gazowych. Jej monitirowanie i
zapobieganie; Materiay 3-ej Konferencji Korozyjnej KOROZJA - 90, 1990r.
3. M. miaowski: Wodr w stali; Wydawnictwa Naukowo Techniczne - Warszawa 1961
4. E. Tasak: Czynniki wpywajce na na pkanie stali konstrukcyjnych; Przegld Spawalnictwa,
Nr 7, 1992r.
5. Kobayashi Y, Z. Szklarska-unarska. A study of the Hydrogen-Induced Degradation of Two
Steels Differing in Sulfur Content; Metal. Trans., 1986
6. Pierre G.R.St, Protasto S.: Efects of sulfur content and inclusion morphology on hydrogen
flaking and hydrogen induced craking; 5 th INT. IRON A. STEEL CONGRES - 1986
7. M.M. de Araujo, L.R. de Miranda. Hydrogen Embrittlement - Test Methods and Fractography;
Congres International de Corrosion Metallique Canada, Toronto - 1984
8. PARK C.N., HONG G.W., LEE J.Y: Effects of defect characters on hydrogen diffusion in
metals; THIRD INTERNATIONAL CONGRES ON HYDROGEN AND MATERIALS Paris,
France- 1982
9. Pressouyre G.M: Industrial implications of hydrogen; THIRD
CONGRES ON HYDROGEN AND MATERIALS Paris, France - 1982

INTERNATIONAL

10. R.W. Pasco, K. Sieradzki, P.J. Ficalora: The interaction of hydrogen with iron surfaces and
gaseous hydrogen embrittlement; THIRD INTERNATIONAL CONGRES ON HYDROGEN
AND MATERIALS Paris, France -1982
11. Pressouyre G.M. Application of the trap theory of hydrogen embrittlement to hydrogen
induced cracking in H2S enviroment; THIRD
INTERNATIONAL CONGRES ON
HYDROGEN AND MATERIALS Paris, France -1982
12. AW. Gartner, M.K. Graf, H.G. Hillenbrand: Anforderungen an Grorohrebis zumEnde
dieses Jahrhunderts aus der Sicht des Herstellers;" Stahl\ Heft 2/1993
13. PA. Peters, R.K. Ppperling: Factors influencing HIC testing; 7th Biennial of NG-18/EPRG
Calgary 1988
14. U.Zeislmair, R.K. Ppperling, M.K. Grf: HIC - Resistant Low Alloy Steel for Gas Pipelines
under Sour Service Conditions; International Conference " 21 st Century Metallurgy of Russia
and CIS, Moscow, 1994
15. J.B. Greer: Results of Interlaboratory Sulfide Stress Cracking Using T-1F-9 Proposed Test
Method; Material Performences, September, 1977

84

BADANIA ODPORNOCI NA PKANIE STALI PRZEZNACZONEJ

NA RUROCIGI GAZOWE
Jan Wasiak, Waldemar Bious, Ewa Hajewska, Witold Szteke, Tadeusz Wagner
Laboratorium Bada Materiaowych

1. WSTP

PL9702396

W wikszoci krajw, o budowanych obecnie rurocigw do transportu gazu, ropy naftowej i

produktw finalnych, stosowane s stale rurowe odpowiadajce wymaganiom normy
Amerykaskiego Instytutu Naftowego API 5L.
Rozpoczcie budowy polskiego odcinka rurocigu tranzytowego Jama-Europa Zachodnia i
inne, aktualnie prowadzone na terenie naszego kraju inwestycje zwizane z przesyem gazu,
stworzyy konieczno aktywnego wczenia si krajowych orodkw badawczych w szeroko
pojty proces rozbudowy tego dziau transportu nonikw energii.
Przy wyborze materiau na rury przeznaczone do budowy projektowanego rurocigu naley
uwzgldni przewidywane warunki pracy oraz montau. Uycie stali o wyszej jakoci ni
niezbdna znacznie podnosi koszty inwestycji. Z drugiej natomiast strony zastosowanie stali o
zbyt niskiej jakoci obnia stopie niezawodnoci rurocigu i moe by przyczyn awarii w
trakcie pracy. Bezawaryjna eksploatacja rurocigu w duej mierze uzaleniona jest wic od
gatunku i jakoci stali zastosowanej do produkcji rur [1]. Wytypowana stal powinna posiada:
- odpowiednie wasnoci wytrzymaociowe,
- wysok odporno na pkanie, zarwno materiau rodzimego jak i zczy spawanych,
- dobre wasnoci spawalnicze,
- odpowiedni odporno na korozj.
Poprawne dobranie gatunku stali nie wyczerpuje zagadnienia otrzymania rur o danych
wasnociach uytkowych, wnoczenie speniajcych wymagania montau i zapewniajcych
odpowiedni jako wykonania. W procesie wytwarzania rur mog powstawa liczne wady
ksztatu oraz typu karbw. Oddziaywanie uku spawalniczego wprowadza zmiany
strukturalne w obszarze zcza i zwizane z nimi strefowe zmiany wasnoci mechanicznych.
Inwestor powinien wic weryfikowa nie tylko przydatno oferowanej stali dla budowanego
rurocigu, ecz rwnie kontrolowa jej wasnoci w partiach rur dostarczanych na teren
budowy (badania odbiorcze).
W Laboratorium Bada Materiaowych Instytutu Energii Atomowej, w ramach prac
wasnych, wykonano badania materiaowe wycinka rurocigu do przesyu gazu. Przyjty do
realizacji program opracowano pod ktem wymaga projektu normy europejskiej
prEN 1594. Prezentowane w niniejszym referacie wyniki bada obejmuj: reatestacj skadu
chemicznego, badania metalograficzne oraz pomiar podstawowych wskanikw okrelajcych
wasnoci mechaniczne materiau rodzimego badanego odcinka rury.

85

2. BADANY MATERIAL
Badania przeprowadzono na odcinku rury pobranym z jednego z kilku aktualnie budowanych
w kraju rurocigw przesyowych gazu. Do bada pozyskano wycinek rury spiralnie spawanej
ze stali X56 (wg API Spec. 5L) o rednicy <j>711mm, gruboci cianki
10,2 mm i dugoci okoo 1000 mm.
3. WYNIKI BADA
Analiza skadu chemicznego
Badania reatestacyjne skadu chemicznego wykonano metod spektrometryczn z
zastosowaniem spektrometru firmy ARL typ MA 3460. Wyniki analizy skadu chemicznego
podano w tabeli 1.
Tabela 1. Skad chemiczny badanej stali.

Si

Mn

Cr

Al

Nb

0,0573 0,3001 0,0062 0,0093 1,1034 0,0399 0,0042 0,0246 0,0149

Zawartoci skadnikw stopowych i zanieczyszcze odpowiadaj skadowi stali stopowej o

znaku X56 wg API Spec 5L.
Wytrzymao statyczna na rozciganie
Pomiary wskanikw wytrzymaoci statycznej na rozciganie wykonano przy uyciu systemu
do bada wytrzymaociowych Instron 8501 na okrgych prbkach piciokrotnych o rednicy
d o = 5 mm i dugoci pomiarowej L 0 =25mm, zgodnych z zaleceniami normy
PN-91/H-04310. Wyniki pomiarw wskanikw wytrzymaoci statycznej na rozciganie w
rnych temperaturach podano w tabeli 2.
Tabela 2. Wyniki pomiarw wskanikw wytrzymaoci statycznej na rozciganie stali X56.
Temperatura
pomiaru
[C]

-20

-10
0
+20

[MPa]

[MPa]

E
[GPa]

A,
[%]

Z
[%]

578
578
578
564

477
473
472
464

208
208
211
211

31
31
30
30

76
74
74

86

75

Udarno
Pomiary udamoci wykonano przy uyciu systemu do badania udamoci firmy Wolpert typ
PW 30/15. Jest to oprzyrzdowany w czujniki siy i ugicia prbki mot wahadowy z
komputerow rejestracj wynikw pomiarw. Umoliwia on rejestracj krzywych zginania
udarowego w ukadzie sia-czas trwania prby i energia-ugicie prbki. Badania prowadzono
na prbkach typu Charpy-U o wymiarach (7,5x10x55) mm i gbokoci karbu 2 mm
wykonanych zgodnie z zaleceniami normy PN-79/H-04370. Wyniki pomiarw KCU 2/7,5 w
funkcji temperatury badania podano w tabeli 3, a graficznie przedstawiono je na rys. 1.
Tabela 3. Wyniki pomiarw udamoci KCU 2/7,5 w funkcji temperatury badania
Temperatura
pomiaru

rci

Udarno
KCU 2/7,5
fj/cm 1

-50

-30

-20

-10

+20

+50

220

254

244

393

372

376

456

600 i

It

~ *

* *

"i

1I

"

"

"

"

300 '

1/Y

Q_

-50

-40

-30

-20

-10

10

20

30

40

50

Temperatura pomiaru [*C]

Rys. 1. Wyniki pomiarw udamoci KCU 2/7,5 w funkcji temperatury badania

Temperatura przejcia w stan kruchy wynosi okoo -15C. Wpyw temperatury badania na
ksztat krzywych zginania udarowego oraz fraktografi przeomw pokazano na rys. 2.

87

Softwvt Nolpvrt/ProtJat Pragrnm 0

a. ^
HM

JflU

il/
47 ^
JM

Lw

s
_u

. . : '-C^tW

iaww* . ; -CT0

:-.jt : 1? CC
f j i . U 8,
L
w : 9.8""

c..'ntl i*v] : ;?0.J J

r 7o*.)l I.--J : :3?.i J

ia)

t._i

t B

Rys.2. Krzywe zginania udarowego i fraktografia przeomw w rnych temperaturach

badania stali X56 w stanie dostawy,
a -20C,
b. 0C,
c. +20C
88

Prdkoci wzrostu pknicia zmczeniowego przy staej amplitudzie obcienia

Pomiary prowadzono na prbkach typu belkowego o wymiarach (8x16x70) mm przy uyciu
systemu do bada wytrzymaociowych Instron 8501. Posiadane oprogramowanie i
oprzyrzdowanie systemu wytrzymaociowego umoliwia precyzyjny pomiar wzrostu
pknicia zmczeniowego. Wyznaczon charakterystyk w postaci wykresu da/dN(AK) gdzie:
da/dN - prdko wzrostu pknicia zmczeniowego, AK - amplituda intensywnoci napre
pokazano na rys. 3.

0,01

0,001

1< E!__

' PrSbkaJ 10

Z 0,0001

b-J-IJ

- * Prbka J11
-

Prbka J12

/
10

100
Intensywno napre

A K [MPa mA1/2]

Rys. 3. Szybko propagacji szczeliny zmczeniowej w stali X56

Wyniki pomiarw opracowano zgodnie
wyznaczajc metod regresji liniowej zaleno:

zaleceniami

da
= C{AKY
dN
gdzie: C i m - parametry stae dla badanego materiau.
Wyznaczone parametry stae dla badanej stali X56 wynosz:

wspczynnik korelacji

C = 3,5634-10-1
m = 3,9222
R = 0,9794

89

normy PN-84/H-04333,

(1)

Odporno na pkanie wyznaczona metod CTOD

Badania odpornoci na pkanie metod wielokrotnej prbki dla oceny CTOD w momencie
inicjacji i stabilnego rozwoju szczeliny, wykonano zgodnie z zaleceniami normy BS5762:1979.
Pomiary wykonano przy uyciu systemu do bada wytrzymaociowych Instron 8501 stosujc
firmowe oprogramowanie przeznaczone do bada metodami mechaniki pkania. Do bada
zastosowano prbki typu belkowego o wysokoci W=16 mm, gruboci B=8 mm i dugoci
L=70 mm. Stosunek cznej dugoci karbu mechanicznego i zmczeniowego - a do
wysokoci prbki - W wynosi a/W = 0,48. Prbki obciano kolejno do rnych wartoci 8
rejestrujc wykresy w ukadzie sia-rozwarcie ekstensometru, nastpnie poprzez obrbk
ciepln barwiono pknicie i po doamaniu mierzono rzeczywist dugo szczeliny
zmczeniowej oraz stabilny przyrost dugoci pknicia Aa.
Rozwarcie szczeliny 8 m obliczano dla kadego punktu pomiarowego ze wzoru:

_ ( M
2/^f
gdzie: W
a
v
Vm
z
K

0A(W-a)Vm
0,4W+0,6a + z

- wysoko prbki,
- cakowita dugo szczeliny,
- umowna granica plastycznoci,
- modu Younga,
- wspczynnik Poissona,
- przemieszczenie kocwek ekstensometru,
- odlego kocwek ekstensometru od powierzchni prbki,
- wspczynnik intensywnoci napre okrelony wzorem.

gdzie: P m
- sia odpowiadajca przemieszczeniu kocwek ekstensometru V m ,
B
- grubo prbki,
f(a/W) - warto wspczynnika korekcyjnego dla trj punktowego zginania przy
rozstawie podpr 2L=4W.
Na podstawie wyej wyliczonych wartoci 8 m oraz zmierzonych wielkoci Aa sporzdzono
wykres w ukadzie 8 m - Aa (rys.6), wyznaczajc krytyczne rozwarcie szczeliny 5C.

90

0,7 0,6 -

0,5 cO,4 *
0,3 0,2 0,1 n 0

0,2

0,4

0,6

0,8

Przyrost dugoci szczeliny

12

Aa [mm]

Rys. 6. Krzywa oporu R dla CTOD wyznaczona dla stali X56

Krytyczna warto rozwarcia szczeliny dla badanej stali X56 wynosi.
8 C = 0,2138
W oparciu o t wielko wyznaczono graniczny wspczynnik intensywnoci napre Kjc
ze wzoru:

K,c

I
5

i
= \44MPam2

(4)

Uzyskan warto KIc metod CTOD zweryfikowano wyznaczajc warto granicznego

wspczynnika intensywnoci napre metod pomiaru caki Rice'a. Warto KIc
wyznaczona na podstawie tych pomiarw jest porwnywalna dla obydwu metod i wynosi:
1

K]c={JE)i =\lOMPam

(5)

Graniczny wspczynnik intensywnoci napre K Id

System do badania udarnoci firmy Wolpert typ PW 30/15 umoliwia wyznaczanie
wskanikw mechaniki pkania K Id (J I d ) w warunkach dynamicznego dziaania siy (w prbie
zginania udarowego) na prbkach typu Charpy-V z wypropagowan szczelin zmczeniow.
Poniewa ta metoda bada nie jest ujta w krajowych i zagranicznych dokumentach
normatywnych, oparto si na zaleceniach norm: PN-87/H-04335, PN-88/H-.04366
dotyczcych wyznaczania wspczynnikw KIc i JIc, projekcie normy ASTM E 24.01,
publikacjach krajowych i zagranicznych dotyczcych tego typu bada oraz na dowiadczeniach
z prowadzonych bada wasnych. Ze wzgldu na brak ostatecznych zalece normalizacyjnych,
wyznaczone t metod wskaniki odpornoci na pkanie naley traktowa jako wielkoci
porwnawcze.
91

Badania wykonano na prbkach typu Charpy-V o wymiarach (7,5x10x55) mm z

wypropagowan szczelin zmczeniow a/W = 0,45 + 0,55 gdzie: a - dugo szczeliny
zmczeniowej, W - wysoko prbki. Szczeliny zmczeniowe propagowano przy uyciu
systemu wytrzymaociowego Instron 8501 w warunkach zalecanych przez normy dotyczce
pomiarw odpornoci na pkanie w warunkach statycznych. Wyniki pomiarw podano w
tabeli 4.
Tabela 4. Wyniki pomiarw odpornoci na pkanie K w w warunkach zginania udarowego
Temperatura
pomiaru

rci

Odporno
na pkanie KTd
[MPam1/2l

-20

-10

+20

52

77

113

94

Ocena wynikw bada

Przeprowadzone badania wskazuj, e stal X56 (w stanie dostawy):
posiada zblione wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne w badanym przedziale
temperatur (-20-M-20C),
w temperaturze pokojowej charakteryzuje si wysok odpornoci na
warunkach obcie statycznych KIc i dynamicznych K I d ,

pkanie w

jest podatna na tworzenie si i rozwj pkni zmczeniowych w warunkach zmiennych

obcie dynamicznych,
w temperaturach obnionych nastpuje spadek udarnoci i odpornoci na pkanie. Spadek
wasnoci plastycznych w temperaturach obnionych potwierdza rwnie wyznaczona
charakterystyka temperaturowa udarnoci. Temperatura przejcia w stan kruchy wynosi
okoo -15C. Obnia si rwnie odporno na pkanie, ktra w temperaturze -20C jest
dwukrotnie nisza ni w temperaturze pokojowej.
4. WNIOSKI

Zakres wasnoci gwarantowanych przez producentw rur nie zawsze spenia wymagania
uytkownika. Inwestor powinien weryfikowa nie tylko przydatno oferowanej stali dla
budowanego rurocigu, lecz rwnie kontrolowa jej wasnoci w partiach rur
dostarczanych na teren budowy. Badania kontrolne, po okreleniu i przyjciu jednakowego
zakresu dla kadej partii dostarczanych rur, mogyby stanowi podstaw do stworzenia
materiaowej bazy danych, pomocnej przy badaniach diagnostycznych w okresie
eksploatacji rurocigu. Utworzona baza danych powinna zawiera nie tylko dane
dotyczce materiau, z ktrego wykonane zostay rury, ale i szereg innych informacji
istotnych z punktu widzenia eksploatatora rurocigu.

Uzyskane wyniki bada wskazuj, e prawdopodobiestwo wystpienia awarii moe

wzrasta wraz z obnieniem temperatury eksploatacji stali. W zwizku z tym wydaje si
celowe prowadzenie bada w zakresie temperatur, moliwych do wystpienia podczas
eksploatacji.
92

Z uwagi na stwierdzon skonno badanej stali do tworzenia pkni zmczeniowych

naleaoby rozszerzy, zalecany przez projekt normy prEN 1594, zakres bada metodami
mechaniki pkania o zmczenie niskocyklowe (LCF) i pomiar szybkoci przyrostu
szczeliny zmczeniowej (da/dN).

Uwzgldniajc chemiczne oddziaywanie toczonych mediw na materia rurocigu,

wydaje si celowe okrelanie odpornoci na pkanie K ^ . oraz szybkoci propagacji
pkni da/dt w orodku korozyjnym.

Porwnywalno wartoci granicznego wspczynnika intensywnoci napre,

wyznaczonego w warunkach obcie statycznych KIc i dynamicznych KId, wskazuje na
moliwo zastosowanie metody zginania udarowego do oceny odpornoci na pkanie
stosowanych stali. Metoda ta jest znacznie tasza i atwiejsza w realizacji.

5. LITERATURA
1. Michaowski W. S., Trzop S.: Rurocigi dalekiego zasigu, WNT .Warszawa 1995.
2. Barwicki J.: Technologia budowy rurocigw, Rurocigi, Zeszyty problemowe Polskiego
Stowarzyszenia Budowniczych Rurocigw, Nr 1/1996.

NEXT PAGE{3)
left BLANK

93

OGLNE ZAPISY DOKUMENTW ODNIESIENIA

PN-EN 450011 ISO/IEC 25
ICH REALIZACJA W DOKUMENTACJI SYSTEMU JAKOCI
W LABORATORIUM BADAWCZYM
Tomasz Wontorski,
Zesp Akredytacji Laboratoriw Badawczych PCBC, Warszawa

Dokumenty odniesienia, wedug ktrych budowane s systemy jakoci w laboratoriach

badawczych, z koniecznoci s bardzo oglne - maj wszak suy laboratoriom
badawczym dziaajcym w rnych dziedzinach. W niniejszym referacie zostan omwione
pokrtce problemy zwizane z wypenianiem tych wymaga przez laboratoria, poprzez
tworzenie odpowiednich rozwiza systemu jakoci i ich zapisy w dokumentacji tego
systemu.
"Laboratorium powinno stosowa system jakoci odpowiedni do rodzaju zakresu i iloci
wykonywanej pracy " (PN-EN 45001).
"Laboratorium powinno wprowadzi i utrzymywa system jakoci odpowiedni do rodzaju,
zakresu i iloci podejmowanych dziaa zwizanych z wykonywaniem wzorcowa i
bada" (ISO/DEC 25).
Te dwa cytaty (bardzo zreszt podobne) powinno si wypisa ogromnymi literami i
powiesi przed oczami tych wszystkich, ktrzy uczestnicz w tworzeniu i dokumentowaniu
systemu jakoci w laboratorium. Przekadajc na jzyk potoczny mona je odczyta: NIE
DAJMY SI ZWARIOWA ! - nasz system jakoci ma pomaga w pracy, a nie
przeszkadza. Ta podstawowa zasada powinna by stale uwiadamiana przez wszystkich
uczestnikw/twrcw systemu jakoci w laboratorium. Nie jest to prosta sprawa, ale trzeba
stara si przestrzega jej z elazn konsekwencj. Jej brak moe doprowadzi do sytuacji
humorystycznych, kiedy patrzy si na to z boku, ale tym, ktrzy musz postpowa zgodnie
z naoonym przez siebie gorsetem moe by wcale nie do miechu!
Kamieniami, o ktre mona si potkn, s praktycznie wszystkie wymagania, jakie
znajduj si w normie i przewodniku. Trzeba umie sobie z nimi poradzi. Pomoc mog
by przewodniki, artykuy w prasie fachowej, materiay z sympozjw, wydawnictwa
jednostek akredytujcych itp.
Oczywiste jest, e nie miejsce w tym referacie na to, by omwi wszystkie problemy
pojawiajce si przy tworzeniu systemu jakoci. Zatem zostanie zwrcona uwaga na
niektre tylko problemy, by moe nie wszystkie z punktu widzenia P.T. Suchaczy.

95

Status prawny
Wydaje si to tak oczywiste i proste, e..., e w rezultacie popenia si tutaj wiele bdw.
A przecie ci, ktrzy korzystaj, lub bd korzysta z usug laboratorium, musz dokadnie
wiedzie z kim maj do czynienia - na wypadek pretensji i roszcze rwnie.
Organizacja, bezstronno, niezaleno, rzetelno
Laboratorium musi dziaa tak, by nie powstawa cie podejrzenia co do jego
bezstronnoci, niezalenoci i rzetelnoci. Sama deklaracja tu nie wystarcza. Trzeba
pokaza jak jest to w praktyce realizowane, jak organizacja laboratorium, jego miejsce w
macierzystej instytucji, zakres uprawnie i odpowiedzialno zapewniaj spenienie tych
istotnych wymaga.
Personel
Jak zostay okrelone kryteria kwalifikacyjne na poszczeglnych stanowiskach w
laboratorium? I tu mamy ripost - przecie ani norma, ani przewodnik nie formuuj wprost
takiego wymagania!
Tak, ale personel to element systemu jakoci i to jeden z
najwaniejszych. W kocu czynnik ludzki moe mie ogromny wpyw na niepewno
wynikw bada. Kady kierownik laboratorium z pewnoci zgodzi si z tym, e nie
powierzy interpretacji zdj rentgenowskich komu, kto nie ma stosownego przeszkolenia i
dowiadczenia. Tak wic trzeba okreli wymagania kwalifikacyjne na poszczeglne
stanowiska i poda, jak te wymagania maj by udokumentowane oraz gdzie szuka tych
zapisw. To tylko jeden z aspektw problemu nazwanego "Personel". Mamy jeszcze par
innych :
- szkolenia
- nadawanie uprawnie
- opis obowizkw itd.
Moliwoci techniczne laboratorium
To jest dopiero "smaczek" tworzenia systemu jakoci - bo tu przenikaj si problemy
kompetencji technicznych z systemem jakoci. Tutaj swoje nosy bd wtyka zarwno
auditorzy systemowi, jak i auditorzy techniczni.
Wiele jest tutaj do waciwego przedstawienia.
-

pomieszczenia i problem zapewnienia waciwego rodowiska bada - ale z

rozsdkiem!;
a co jeeli wykonujemy pomiarytoadania poza sta siedzib laboratorium? (a moe
przyda si tutaj specjalna "mini ksiga jakoci" ?);
a co jeeli mamy ruchomy zesp badawczy?;
a wzorcowanie w.p. i b.(wyposaenie pomiarowe i badawcze);
a odniesienie pomiarw do wzorcw miar;
a identyfikowalno (to nie to samo co identyfikacja!);
a nadzr w.p.i b.;
a wzorce odniesienia;
a materiay odniesienia;
a sterowanie j akoci bada;
a zapisy;
a
"a tych wagonw jest ze czterdzieci, sam nie wiem co si w nich jeszcze mieci."
(J. Tuwim "Lokomotywa").
96

To naprawd istotny element pracy nad systemem jakoci i opisaniem kompetencji

technicznych. Przecie akredytacja to potwierdzenie kompetencji technicznych i istnienia
dobrego, wdroonego systemu jakoci! W duych organizacjach badawczych warto
pomyle o przygotowaniu odrbnych ksig jakoci kompetencji technicznych.
A jeszcze personel - tu te? Oczywicie!
A co z niepewnoci, weryfikacj, walidacj? Czy to tylko moda, czy rzeczywicie pena
wiedza o metodach badawczych uprawianych w laboratorium?
Na zakoczenie
Trudno jest w tak krtkim czasie omwi wszystkie problemy, jakie pojawi si przed
kierownictwem laboratorium i jego personelem, kiedy czyta si norm, przewodnik, normy
dotyczce bada, literatur specjalistyczn i to wszystko usiuje wtoczy w dokumentacj
systemu jakoci i to tak, by bya ona uyteczna i pozwalaa ze sob y!
Przecie tym problemom powica si tygodniowe, a bywa e i dusze szkolenia.
Tak wic z koniecznoci zasygnalizowano niektre z problemw stojcych na drodze
laboratorium.
Na koniec jeszcze raz przypomnienie: system jakoci ma pomaga w pracy, a nie utrudnia
ycie - z takim zaoeniem wypeniajmy treci te oglne zapisy PN-EN 450001 i
ISO/IEC 25.

NEXT PAGE(S)
left BLANK
-

WYMAGANIA STAWIANE LABORATORIOM BADAWCZYM

W WIETLE WARUNKW TECHNICZNYCH
DOZORU TECHNICZNEGO DT-L/95
Stanisaw Szymaski
Centralne Laboratorium Dozoru Technicznego, Pozna
Urzd Dozoru Technicznego jest centralnym organem administracji pastwowej w zakresie
dozoru technicznego (Ustawa o dozorze technicznym z dnia 19.11.1987 r. Dz.U. Nr 36 poz.
202). W strukturze Urzdu Dozoru Technicznego (UDT) dziaa Centralne Laboratorium
Dozoru Technicznego (CLDT) stanowice zaplecze ekspertyzowo-badawcze, obejmujce
dziaalnoci teren caego kraju.
Dozr techniczny nad urzdzeniami technicznymi jest wykonywany w toku:
- projektowania,
- wytwarzania materiaw, elementw przeznaczonych do ich budowy,
- wytwarzania,
- obrotu,
- eksploatacji i napraw.
Dozorowi technicznemu podlegaj urzdzenia, ktre mog stanowi zagroenie dla ycia
lub zdrowia ludzkiego, mienia i rodowiska.
Do urzdze tych zostay zakwalifikowane:
1. Urzdzenia cinieniowe, w ktrych s zawarte ciecze lub gazy pod cinieniem rnym
od atmosferycznego, jak:
a koty parowe, przeznaczone do wytwarzania pary z cieczy energetycznej z uyciem
ciepa uzyskanego w drodze reakcji egzotermicznej lub energii elektrycznej,
b koty cieczowe (w tym rwnie koty wodne), przeznaczone do podgrzewania cieczy
bez zmiany jej stanu skupienia, z uyciem ciepa uzyskanego w drodze reakcji
egzotermicznych lub z energii elektrycznej,
c zbiorniki stae o iloczynie nadcinienia i pojemnoci wyszym od 0.03 MPa x m 3 ,
przeznaczone do magazynowania cieczy lub gazw albo do prowadzenia w nich
procesu technologicznego pod cinieniem wyszym od 0.07 MPa,
d zbiorniki przenone o pojemnoci powyej 350 cm 3 , przeznaczone do magazynowania
cieczy lub gazw, zmieniajce miejsce midzy napenieniem i oprnieniem
z wyczeniem zbiornikw do napojw gazowanych,
e wytwornice acetylenu stae i przenone,
f rurocigi parowe oraz ich armatura, czce kocio z turbin w blokach energetycznych.
2. Bezcinieniowe zbiorniki oraz zbiorniki cinieniowe o cinieniu nie wyszym ni
0.07 MPa, przeznaczone do
magazynowania
materiaw
niebezpiecznych
o waciwociach trujcych lub rcych oraz do transportu tych materiaw, ktrych
przewz jest dopuszczony na podstawie przepisw szczegowych.
3. Dwignice:
- wcigarki i wcigniki,
- suwnice,
- urawie,
- ukadnice,
99

- ukadnice przeznaczone do ukadania torw,

-dwigi,
- wycigi torowe,
- podesty ruchome,
- dwignice linotorowe.
4. Urzdzenia techniczne baz przeadunkowych.
5. Przenoniki, a w szczeglnoci:
- przenoniki kabinowe,
- schody ruchome,
- osobowe i torowe koleje linowe oraz wycigi narciarskie.
Odnonie dwignic i pozostaych urzdze transportowych nie podaje si tak
szczegowych definicji jak dla urzdze cinieniowych, poniewa nie stwarzaj one
trudnoci w klasyfikacji.
Szczegowy wykaz urzdze technicznych podlegajcych dozorowi technicznemu jest
zawarty w : rozporzdzeniu Rady Ministrw z dnia 31.12.1988 r. w sprawie dozoru
technicznego, (Dz.U. z dnia 16 stycznia 1989 r. Nr 1 poz.3) ze zmianami (Dz.U. z
24 grudnia 1990 r. Nr 89, poz. 521).
Czynnoci dozoru technicznego wykonuje si w jednostkach gospodarki uspoecznionej
i nieuspoecznionej.
Urzdzenia podlegajce dozorowi technicznemu mog nie szczeglne zagroenia nie
tylko w czasie eksploatacji, ale rwnie przy wykonywaniu ich bada. Dlatego w stosunku do
laboratoriw wykonujcych wszelkiego rodzaju badania przy urzdzeniach poddozorowych
byy i s stawiane wymagania okrelone w warunkach technicznych dozoru technicznego
(WTDT).
Do dnia 28 lutego 1995 r. obowizyway warunki techniczne oznaczone symbolem DTUT-90/WO-W. Od dnia 1 marca 1995 r. obowizuj warunki techniczne oznaczone
symbolem DT-L/95.

WAKONU TECHNICZNE
LABORATORIA
URAO oozoitu

TCCHNICZNCCO

UDAWANIE LABORATORIW BADAWCZYCH

Symbol
DT-L/9S

199S-02-O1

Arkusz 1

slr.l/3

1.1. POSTANOWIENIA OCUNE

I.I.I. Przy wykonywaniu atyutoici donora technicznego powinny byli wykorzystywane wyniki bada
diagnostyczno-ckspertyzowych Centralnego Laboratorium Oazom Technicznego. Mog by wykorzystywane
wyniki bada innych laboratoriw posiadajcych uznanie Urzdu Dozoru Technicznego
1.1.Z. ViAtnW laboratorium mote nastpi na wniosek:
1) zakadu uprawnionego przez inspektorat dozoru technicznego do wytwuzania lub naprawy urzdze
technicznych i ich elementw oraz materiaw .jeeli laboratorium stanowi jego jednostk
organizacyjn,
2) laboratorium bdcego samodzieln jednostk organizacyjn
t .1.3- Laboratorium mole bycunane w dwch stopniach1.
1) stopie 1 obejmuje uznanie do wykonywania bada w fazie wytwarzania i/hib naprawy urzdze i Kh
elementw oraz materiaw na potrzeby wasne zakadu.
2) stopie II obejmuje uznanie do wykonywania bada w zakresie stopnia pierwszego ilub usug
zlecanych przez wytwarzajcych, naprawiajcych i eksploatujcych urzdzenia techniczne oraz bada
wymaganych przy zgaszaniu urzdzenia ilub elemcnlo* do badania typu

100

Nowe warunki zostay wprowadzone zarzdzeniem Nr 2/95 prezesa Urzdu Dozoru

Technicznego z dnia 23 lutego 1995 r. Wymagania niniejszych warunkw uwzgldniaj
kryteria dziaania laboratoriw badawczych w oparciu o norm PN-EN 45001, Przewodnika
ISO/IEC 25 oraz kryteria zawarte w przepisach i warunkach technicznych dozoru
technicznego.

ZASAOY UZNAWANIA
LABORATORIW BADAWCZYCH
piMZ

URZD DOZORU TECHNICZNEGO

Informttor
1995

URZD
DOZORU TECHNICZNEGO
CfHHAlflE iAOtAIOUUM

Wydajc te warunki przewidywano trudnoci jakie laboratoria mog spotka przy

spenianiu zawartych w nich wymaga, a szczeglnie przy ubieganiu si o uzyskanie uznania
drugiego stopnia. Dla uatwienia postpowania przez laboratoria o uzyskanie uznania zosta
wydany specjalnie opracowany informator.
Wymienione "warunki" i "informator" zostay bezpatnie przekazane wszystkim
laboratoriom posiadajcym dotychczasowe uznanie.
Prezes UDT w wydanym zarzdzeniu 2/95 wyznaczy szerokie terminy wdroenia nowych
warunkw technicznych, a mianowicie:
-

do dnia 31 grudnia 1995 r. dotychczas uznane laboratoria powinny wystpi z nowym

wnioskiem Jeeli chc uzyska uznanie na podstawie przepisw o ktrych mowa w 1
ww. zarzdzenia,

do dnia 31 grudnia 1996 r. zachowuj wano dotychczas wydane wiadectwa uznania

laboratoriw.

Prezes Urzdu Dozoru Technicznego, wprowadzajc w organach i jednostkach dozoru

technicznego system jakoci, wprowadzi rwnie nowe uregulowania w penieniu dozoru
technicznego w cisym zwizku z wymaganiami norm PN-EN, dyrektywami europejskimi
oraz wymaganiami Europejskiego Stowarzyszenia Organizacji Techniczno-Kontrolnych
CEOC, ktrego Urzd jest penoprawnym czonkiem od maja 1994 r.
101

Gwnym oddziaywaniem Urzdu Dozoru Technicznego na urzdzenia techniczne przy

rwnolegym egzekwowaniu wymaga warunkw dozoru technicznego jest ich badanie, a
szczeglnie badanie typu.
Wymagania badania typu s okrelone w art. 11 i art. 13 ww. ustawy oraz w zarzdzeniu
ministra przemysu z dnia 22 grudnia 1988 r. w sprawie zasad i trybu oznaczania trwaym
znakiem urzdze technicznych dopuszczonych do obrotu (M.P. z dnia 30 grudnia 1988 r.
Nr 36 poz. 332).
Potwierdzeniem pozytywnych wynikw bada jest "wiadectwo badania typu" wydane w
imieniu Urzdu Dozoru Technicznego przez dyrektora Centralnego Laboratorium Dozoru
Technicznego.

URZD OOZOMJ TCCHMCZMEOO

oaimtum uaoaurowwi MCOMI I W M O U O

WIADECTWO BADANIA TYPU

CERTIFICATE OF TYPE EXAMINATION

Numer 4udtwi bUnutypu

\. Red^, kstcfofu. typ i u m

Uhcycm* hit> hwxiW.

I N*zwi I j m wytwrcy

1. Nuwt i adrvc wtaiocwU *wudwfw badatu ty|*j

4. O*tt pnedfUwwuuA 4 badaa tjpu

Sirun

:t

I
102

POOR QUALITY
ORIGINAL

Uzyskanie ww. wiadectwa jest podstaw do wydania decyzji przez inspektoraty dozoru
technicznego, uprawniajcej wytwrc do powtarzalnej produkcji badanych urzdze i
oznaczania jednym z poniszych znakw:
znak Urzdu Dozoru Technicznego potwierdzajcy, e
urzdzenie spenia wymagania przepisw dozoru technicznego
i norm w zakresie jakoci wykonania i bezpieczestwa

lub
wzr trwaego znaku urzdzenia technicznego dopuszczonego
do obrotu przez Urzd Dozoru Technicznego
Dla nadania powyszych znakw oraz w penieniu dozoru technicznego s
wykorzystywane tylko wyniki bada Centralnego Laboratorium Dozoru Technicznego jako
laboratorium kompetentnego i uznanego przez prezesa Urzdu Dozoru Technicznego. Mog
jednak by wykorzystywane w okrelonym stopniu wyniki innych laboratoriw posiadajcych
uznanie UDT w oparciu o ww. warunki techniczne DT-L/95. Moliwo korzystania z
wynikw innych laboratoriw i jednostek dopuszcza ww. ustawa w art.33.1.
Laboratorium moe by uznane w dwch stopniach:
Stopie I - uznanie do wykonywania bada w fazie wytwarzania i/lub naprawy urzdze i
ich elementw oraz materiaw na potrzeby wasne zakadu,
Dla uzyskania tego uznania laboratorium musi spenia wymagania Warunkw Technicznych
Dozoru Technicznego DT-L/95 z dnia 01.02.1995 r.
Stopie II - obejmuje uznanie do wykonywania bada w zakresie stopnia I i/lub usug
zlecanych przez wytwarzajcych, naprawiajcych i eksploatujcych urzdzenia techniczne
oraz bada wymaganych przy zgaszaniu urzdzenia i/lub elementw do badania typu.
Dla uzyskania tego uznania laboratorium musi speni kryteria normy PN-EN 45001,
Przewodnika ISO/IEC 25 oraz Warunkw Technicznych Dozoru Technicznego DT-L/95.
Zmiany dotyczce uznawania laboratoriw badawczych przez UDT nie s zaskoczeniem,
poniewa w marcu 1993 r. Centralne Laboratorium Dozoru Technicznego zorganizowao
spotkanie z wszystkimi laboratoriami dotychczas
posiadajcymi uznanie, na ktrym
zapowiedziano przedstawione powyej zmiany.
Zoona do CLDT dua liczba wnioskw o uznanie laboratoriw wraz z pen
dokumentacj systemu jakoci, oraz licznie udzielane porady techniczne dotyczce
opracowywania Ksigi Jakoci oraz procedur technicznych i oglnych, potwierdzaj
suszno wprowadzonych przemian i pene zrozumienie oraz akceptacj ze strony
laboratoriw.
Jeli wdroenia nowych wymaga uznania laboratoriw bd stwarzay trudnoci i bdzie
sugestia z zakadw, przewiduje si zorganizowanie seminarium lub innych spotka
roboczych.
Funkcjonowanie krajowego systemu bada i certyfikacji okrela ustawa z dnia 3 kwietnia
1993 r. o badaniach i certyfikacji (Dz. U. Nr 55 z dnia 28 czerwca 1993 r. poz. 250). W
rozdziale 3 art. 13.5 ww. ustawy wyranie oddziela si zakres certyfikacji i podaje si, e nie
103

dotyczy piciu grup urzdze i usug, w tym w punkcie 5.1. "urzdze technicznych
podlegajcych dozorowi technicznemu na mocy przepisw o tym dozorze".
Zatem obowizek uregulowa w zakresie akredytacji - uznania laboratoriw badawczych
oraz certyfikacji, w oparciu o ustawowe kompetencje dozoru technicznego urzdze
podlegajcych dozorowi technicznemu jest w kompetencji Urzdu Dozoru Technicznego.
Dla okrelania kompetencji dozoru technicznego prezes UDT pismem znak DV/18/94 z dnia
5.07.1994 r. okreli wymagania dotyczce realizowania certyfikacji urzdze przez organy
dozoru technicznego, a w zacznikach szczegowo (z podaniem symbolw wg SWW)
okreli urzdzenia cinieniowe, dwignicowe i ich elementy jako nie podlegajce
obowizkowi zgaszania do certyfikacji na zastrzeony przez Polskie Centrum Bada i
Certyfikacji znak bezpieczestwa i oznaczania tym znakiem.
W stosunku do tych urzdze i elementw obowizuj warunki techniczne dozoru
technicznego wprowadzone zarzdzeniami Nr 1/94 oraz Nr 2/94 prezesa UDT z dnia
20.01.1994 r.
Urzdzenia te podlegaj obowizkowi zgaszania do bada i oznaczania jednym z ww.
znakw dozorowych potwierdzajcych spenienie wymaga przepisw dozoru technicznego
i norm w zakresie jakoci wykonania i bezpieczestwa.
Wprowadzajc powysze zmiany w zakresie bada i uznawania laboratoriw jako
jednostek kompetentnych w odpowiednim zakresie, Urzd Dozoru Technicznego uwaa, e
dziaania te s niezbdne wobec wymaga obowizujcych norm krajowych,
znowelizowanych Warunkw Technicznych Dozoru Technicznego oraz wprowadzonych w
kraju norm europejskich i zbliaj
laboratoria wsppracujce z organami dozoru
technicznego do standardw europejskich, dajc szans uznawania wynikw bada.

104