Ruch W Jezyku Jezyk W Ruchu

RUCH W JZYKU
JZYK W RUCHU
RUCH W JZYKU
JZYK W RUCHU
POD REDAKCJ
KAROLINY LISCZYK-KUBINY
i MARCINA MACIOKA
UNIWERSYTET LSKI
WYDAWN IC TWO GN OME
Recenzent
EWA SZKUDLAREK-MIECHOWICZ
Copyright 2012 by
Uniwersytet lski w Katowicach
Wszelkie prawa zastrzeone
Redakcja i korekta
ZESP
Projekt okadki i szaty graficznej
MAREK FRANCIK
Publikacja sfinansowana ze rodkw

UNIWERSYTETU LSKIEGO W KATOWICACH
ISBN 978-83-63268-19-0
Zoono czcionk Times
Printed in UE
GNOME Wydawnictwa Naukowe i Artystyczne
ul. Drzymay 18/6, 40-059 Katowice, Poland
tel.: 603370713 e-mail: wydawnictwognome@gmail.com
SPIS TRECI
DOROTA SZAGUN
Tempus fugit, aeternitas manet. Potoczne i religijne postrzeganie czasu
w wietle wybranych leksykonw jzyka polskiego i XVI-wiecznej
Reguy polskiej zakonu panny w. Klary ..........................................................7
MARCIN MACIOEK
Zrnicowanie robak chrobak w historii i dialektach jzyka polskiego .....15
PIOTR SOBOTKA
Teorie zmian semantycznych a motywacja semantyczna ..............................35
MONIKA JABOSKA
Nowe przyimkowe konstrukcje analityczne w jzyku polskim .....................49
KAROLINA LISCZYK-KUBINA
O wyraaniu faz akcji za pomoc czasownikw ruchu ..................................60
MARIA CZEMPKA-WEWIRA .......................................................................69
Wybrane czasowniki ruchu w jzyku polskim i sowackim
w aspekcie glottodydaktycznym .......................................................................69
PAULINA AZAREWICZ, BARTOSZ BRODA
Czasowniki ruchu w ujciu formalnym.
Analiza korpusowa wspomagana komputerowo ............................................77
SYLWIA OZISKA
Gramatyczne funkcje ruchu w polskim jzyku migowym (PJM) ..................89
PIOTR MOSTOWSKI
Jak zapisa ruch w jzyku, jzyk w ruchu
korpusy jzykw fonicznych i migowych ...................................................98
Ruch w jzyku jzyk w ruchu
EWA FICEK
Korespondencja elektroniczna. Ujcie normatywne .................................... 107
MAGORZATA CZUBASZEK
Od magii jzykowej do racjonalizmu
rzecz o motywacji tabu jzykowego ......................................................... 116
DOROTA SZAGUN
Uniwersytet Zielonogrski
TEMPUS FUGIT, AETERNITAS MANET.

POTOCZNE I RELIGIJNE POSTRZEGANIE CZASU
W WIETLE WYBRANYCH LEKSYKONW JZYKA POLSKIEGO
I XVI-WIECZNEJ REGUY POLSKIEJ ZAKONU PANNY W. KLARY
zas jest zjawiskiem zoonym i obcym, bo nieuchwytnym poznawczo

w caej swej rozcigoci, a jednoczenie bliskim czowiekowi, gdy na co
dzie ujmujcym ludzk egzystencj. Pojcie czasu, obok kategorii przestrzeni
jest szczeglnym obiektem zainteresowa czowieka (o czym wiadczy bogactwo koncepcji czasu, podlegajcych nieustannym modyfikacjom), stanowi zakres
bada fizyki, filozofii, psychologii, a take w sposb szczeglny jzykoznawstwa1. Spord nauk jzykoznawstwo podejmuje problem czasu w dwojakim
rozumieniu, zarwno w sensie jzykowym odnonie do wartoci fizycznej (time),
jak i wasnoci gramatycznej (tense). Szczeglnie istotne jest rozumienie i zainteresowanie kategori czasu przez studia diachroniczne, ktre przez swj przedmiot
bada w sposb naturalny zanurzone s w czasie, ale te z czasem si borykaj.
Historyk jzyka, jak si wydaje, zmaga si z problemem czasu w sposb szczeglny, ledzc dynamik przemian jzykowych w caej rozcigoci dziejw, a czasem usilnie unikajc w prowadzonych badaniach bdw anachronizmu.
Niniejszy artyku jest prb analizy jzykowego wyraania czasu w XVI wieku, a wic w pewnym okresie dziejowym, przy penej wiadomoci, e ta wycinkowo nie moe by penym obrazem jzykowego wyraania czasu w polszczynie. Niemniej podstawowe przekonanie, e czas jako nastpstwo chwil
i przemijanie zdarze rozumiany i opisywany jest gwnie poprzez ruch i zmian, wydaje si charakterystyczn cech wyraania czasu w XVI wieku, ale
i wsplnym postrzeganiem czasu innych epok rozwoju polszczyzny. Na potrzeby
niniejszego artykuu podejmujemy prb analizy sposobu wyraania czasu rejestrowanego przez leksykony i tekst reguy zakonnej, bdcych odzwierciedleniem dwu sposobw jzykowego postrzegania czasu. Podstaw materiaow
artykuu s dwa rne pod wieloma wzgldami rda ekscerpcji leksykalnej.
Dywergencja materiau jest jednak celowa, zaoona i dy do uwypuklenia
1
Wystarczy przytoczy chociaby przykadowe prace o tej tematyce: Rokoszowa 1989; Arabski,
Borkowska, yda, red., 2005; Dbrowska, Nowakowska, red., 2006; Kita, Grzenia, red., 2006.
jzykowych rnic postrzegania czasu wynikajcych z przyjtej perspektywy

potocznej i religijnej, w zasobie leksykograficznym i konkretnym tekcie. Pierwszym rdem wyboru leksyki jest gwnie SPXVI, dopeniony przez zasb SL.
Drugim rdem leksykalnym jest tekst kompozycyjnie zamknity, pozwalajcy
uchwyci szczeglny typ religijnego postrzegania czasu w zakonnej wsplnocie
klauzurowej klarysek, bdcej rwnoczenie odrbn wsplnot komunikacyjn.
Jest to rkopis, pochodzcy najprawdopodobniej z pocztku XVI wieku lub
przeomu XVXVI wieku, znajdujcy si obecnie w zbiorach rkopisw Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu o incipicie: Regua
polska zakonu panny witej Klary2. Obydwie bazy tekstowe da si zestawi
w jednorodny pod wzgldem badawczym materia, gwnie ze wzgldu na kryterium chronologiczne. Niemniej trzeba wyjani, e dokument wsplnoty zakonnej, jakim jest Regua polska panny w. Klary, to akt normatywny i jako taki
ukazuje czynnoci religijne w wymiarze praktycznym. Tekst konstytucji zakonnej reguluje bowiem tryb ycia codziennego oraz wypenianie zwyczajnych,
powszednich praktyk religijnych, nie jest za stricte tekstem religijnym okrelajcym podstawowe aspekty duchowoci wsplnoty. Przy tym zastrzeeniu, religijne postrzeganie i wyraanie czasu wynika gwnie z przyjtego wsplnotowego i klauzurowego sposobu ycia, ale nie jest wolne, a nawet moe by profilowane przez form gatunkow tekstu. Wyrazem wpywu gatunku jest chociaby
wysoka frekwencja przyswka zawsze zawdy (x16): zawsdi wzamknieniv
(R6r, 15). Jego kategoryczno i nieodwoalno silnie koresponduje z normatywnym charakterem tekstu.
Materia leksykalny dotyczcy pojcia czasu zgromadzony w SPXVI jest niezwykle bogaty. Samo haso sownikowe czas rozwijane jest w sowniku na 78
stronach i posiada znaczn frekwencj (17252 formy). Czas filozoficznie i fizycznie trudny do okrelenia, wci niezrozumiay i nieuchwytny w swej formie,
w jzyku uzyskuje niemale fizyczn i namacaln posta. W wyniku obserwacji
materiau sownikowego mona stwierdzi, e czas wyraany jzykowo posiada
typowe potoczne (a wic i antropologiczne) odniesienia. Czas w swej jzykowej
postaci posiada bowiem rozmiar: czas maluczki, czas (nie)dugi, czas (nie)may,
czas (nie)wielki i ciar: ciki czas, a take opatrywany jest caym zespoem
ludzkich wasnoci, dziaa: czas wzywa, czas (p)okae, zdolnociami odczuwania, cechami typowo ludzkimi, w tym take intelektualnymi: czas (nie)spokojny,
czas chytry, czas godny, czas akomy, czas miociwy, czas niebezpieczny, czas
2
Regua polska zakonu panny witej Klary wydana zostaa po raz pierwszy w 1995 roku przez
S. Borawskiego, w Rozprawach Komisji Jzykowej Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego
(Borawski 1995) oraz kolejno w roku 2002 w formie transliteracji uproszczonej, opatrzonej przez
Autora obszernym wprowadzeniem filologicznym (Borawski 2002), a w 2007 roku w postaci transliteracji uwzgldniajcej zmiany i poprawki edycji z roku 1995, a take podobizn zabytku i konkordancj materiau leksykalno-grafemicznego (Borawski 2007).
DOROTA SZAGUN: Tempus fugit, aeternitas manet
nienasycony, czas omylny, czas podejrzany, czas podliwy. Czas podlega take
waloryzacji, na podstawie odczuwanych przez czowieka nastpstw zdarze:
(nie)fortunny czas, dobre czasy, zy czas, czasy polednie(jsze), pociwe, rozkoszne, wdziczne.
Szczegln cech czasu wyraan w jzyku jest zdolno do ruchu. W zasobach sownikowych z oczywistych do wzgldw ruch wyraany jest gwnie
formami czasownikowymi, znajdujemy wic charakterystyczne w tym zakresie
zwroty lub pene frazy, np.: Wszystkie czasy maj swj czas, prcz czasu na
wiecie nic nie masz (SL: 352).
Ruch wizany z czasem ma zasadniczo wymiar animizacyjny, a moe nawet
typowo ludzki, czony jest najczciej z czasownikiem i, std bogactwo rnych form, np.: czasy id, czas nadchodzi, czas przeszed, czas przeszy (nie
w znaczeniu czasu gramatycznego, ale minionego okresu SPXVI notuje ok. 30 pocze wyrazowych), czasw przeszych, czasy przesze, czasy przeszy, czas przychodzi() (a. przy(j)dzie, przyszed()), czasy przychodzi bd, czas przyszy,
czasy przysze (nie w znaczeniu czasu gramatycznego, ale okresu, momentu,
ktry nadchodzi, SPXVI notuje ponad 25 pocze wyrazowych). Taki ruch
ukierunkowany jest w przeszo lub przyszo, ale take do wewntrz: czas
nawiedzi i na zewntrz: czas wynidzie, ma wyni, czas wyszed, wychodzcy,
wyszcie czasu lub w d w znaczeniu odchodzenia, przemijania: czas schodzi,
czas zejdzie, czasw zeszych, zejcie czasw. Z punktu widzenia czowieka wanie ta nieuchwytno i ruch czasu wydaje si najtrudniejsz i najbardziej niepokojc jego wasnoci, przemijanie czasu stoi bowiem w cisym zwizku
z przemijaniem czowieka, std take bogactwo pocze: czas mija, czas min,
czasy mijaj, czas (prze)min, (prze)mine czasy, czas (prze)min, czas przemijajcy, czasw (prze)minych, czasy przemine. W tym kontekcie znamienna jest take intensyfikacja ruchu, oparta gwnie na motywie ucieczki: czas
(z)biey (a. zbiega), czas uchodzi, czas ucieka. Pomimo e jzyk zna take zwrot
o znaczeniu kontrastowym czas si wlecze, to jednak potoczne poczucie wynikajce z wyrae bieg czasu, czas prdki czy prdko czasu jest wyranie dominujce, o wyszej frekwencji, realizowane przez liczne czasowniki ruchu.
Metafory zwizane z czasem maj wic form ucielenion, wynikajc z postrzegania zachowa ludzkiego ciaa lub ze spoecznych, wsplnych dowiadcze i spostrzee zwizanych z otaczajc nas rzeczywistoci, jak na przykad
powizanie ukierunkowanego upywu czasu i jego nieuchwytnoci z ruchem
wody: czas pynie (a. upywa), czas upyn, czasy pyn, czas darmo upyn,
czasy upyny.
Paradoks ruchu czasu wyraony jest take poprzez formuowanie kontrastowych obrazw. Czas, ktry czowiekowi ucieka, jednoczenie jest czasem bliskim, czy przybliajcym si w nieuchronnoci terminw czy ostatecznego kresu
ycia czowieka: czas przyblia si bdzie, czas si przyblia(), przybliy, czas
10
si przyblia, bliski (jest) lub czas nastanie, czas nastawa, czas nastpi, czasu
nastajcego, czasy nastay, czasy nastpiy (a. nastpoway), czasy nastpujce.
Bywa, e czowiek jest dysponentem czasu (mie czas, jest czas, jest dosy czasu), cho zwykle narzeka na jego brak: czasu nie ma, czasu nie(do)stawa, czas
gubi, czasu szczdzi, czas (s)traci (a. utraci), czas strawiony, a take szczegln potrzeb pozyskania go: czasu potrzebowa, czasu czeka (a. oczekiwa),
czasu uyczy. Czasu moe wic brakowa, ale nie znajdujemy bezporedniego,
jzykowego odniesienia do zatrzymania czasu. Nie powiadczono bowiem ani
w SL, ani w SPXVI wieku, obecnych we wspczesnej frazeologii pocze czas
stan w miejscu, czas zatrzyma si dla kogo, czas zatrzyma si na czym,
zatrzyma czas i (na podstawie Wielkiego sownika frazeologicznego Mldner-Nieckowski 2004: 139144). Czas zarwno jest nieuchwytny i zgodnie z niezwykle obrazow metafor SPXVI czas za pitami chodzi jako wierny towarzysz
ycia ludzkiego. Ruch czasu widziany jest take z perspektywy dziaa czowieka, jest to porednio zakadany ruch czasu, np.: czasu czeka, (do)czeka czasu,
czas darmo puszcza, czas zwoczy (a. odwoczy). Ale postrzegany jest take
w ruchu poprzez liczne zwizki wyrazowe, w ktrych czas towarzyszy ruchowi
innego agensa: z czasem odej, przychodzi, usta(wa). Czas potoczny jest wic
raczej greckim chronos, czyli czasem wyraanym w ruchu; czasem, ktry pynie:
czas iako woda ciecze (Rej, Post B) (cyt. za: SPXVI: 26), biegnie, ucieka, a nawet ginie (tempus abit Mcz. 104 c; W opilstwie czas marnie ginie poczciwemu
Rej Zwierciado A6v). Tempus fugit to zatem gwnie dowiadczenie przemijania, jak znw czytamy u Reja: Bo czas ktry upynie / ju si nie nawroci / prawie jako letnia mga / tak si bardzo krci (Rej Wiz 190 v) (cyt. za: SPXVI: 26).
Jake inaczej przedstawia si czas w XVI-wiecznym tekcie reguy klariaskiej, w ktrej wikszo jzykowych okrele temporalnych miao przede
wszystkim na celu uporzdkowanie codziennej egzystencji klasztornej i nadania
jej swoistego, spokojnego, kontemplacyjnego rytmu. Z tego wzgldu nazwy
czasu i poczenia z wyrazem czas nie wykazuj takiej zoonoci i bogactwa
przeciwstawie. W rkopisie Reguy polskiej zakonu panny witej Klary3 sam
wyraz czas znajdujemy w 28 kolokacjach, wzbogaconych innymi licznymi nazwami o charakterze temporalnym, typu: rok (czali rok R5v, 22). Ju pierwszy
ogld materiau leksykalnego w Regule pokazuje cakowity brak pocze wyrazu czas z czasownikami ruchu i rzeczywiste ograniczenie innych wyrae sugerujcych ruch czasu. Zamiast dynamiki uzyskujemy obraz statyczny, uporzdkowany, bywa, e tylko liczba mnoga rzeczownika w formie czasy sugeruje
jak sum chwil, rozcigo i periodyczno, ale nie ruch. Czas moe by po
prostu bardziej lub mniej konkretny (czciej), okrelony zaimkami, typu: ten
(x5) tedi siosthri vespolek maj rozmawiacz o tich rzeczach. ktre na ich
3
Wszystkie cytaty pochodz z: Borawski 2002 i oznaczam je skrtem R, przy czym pierwsza
liczba oznacza kart rkopisu, kolejne odpowiednie wersy.
11
vrzand nalez na tim mieisczu. tego czaszv (R 10v, 1315), A gdi si w the czasi
ctori przigodzi mowicz (R 14v, 34), A tam w ten czasz siostri tego mai strzecz
(R 13r, 12), A nie telko na ten czasz ale zawsdi (R 13r, 1314), przes ten czas
(R 13r, 9); swj (x1) viedzancz is ma dacz liczbe za to srogu czasu swego panu
bogu (R 11r, 1516); inszy (x2) Ale insich czaszow xieni ma micz tak pilnoscz (R 11r, 78), ctorabi nie mogla odwlieczona abo odlozona. na insi czas
(R 14v, 23); on (x1) bandncz biskupem na on czas ostieskim (R 3r, 1516);
pewien (x2) A ti Siostri sluzebne pewnich czaszow. i miescz nasnamionowanich
(R 10r, 1415), is sama xieni pewnich czasow na mieisczu slusnim z siostrami
moe rozmawiacz (R 11v, 1516); wszelki (x1) A na wselkni czas krom niemocznich mai si od miesa strzimawacz (R 11v, 2426). Czas mierzony jest trwaniem czynnoci: zakrelony, okrelony ma im bicz czas zakreszon ctorego si
mai vroczicz (R 16v, 1718) lub odnoszony do powtarzanych, codziennych
zdarze: czas dormicei w obiad. abo czasu dormiciei. gdi lieczie siostri spi po
obiedzie (R 14r, 2526), Takies lieczie. czasz dormiciei (R 13v, 12).
Leksem czas w Regule wystpuje najczciej w formie lm: dawne czasy (x1)
ynsche panney wtim zakonie bandcze sdawnich czasw rosmaithimi przezwiskami zwano (R2r, 1920); czasy suszne (x3, realizowane raz w lp czas suszny
poczawsi od completi.ctora ma bicz czasu slusnego spiewana, R 14 r, 2324)
wloszi swoie czaszow slusnich mai wkolo strzicz (R 6v, 12), Mai si od vsu
czasw Slusnich w colo strzicz (R 17v, 24), przes ctorebi slusnich czasow rzeczi
potrzebne bili w pusczane i wipusczane (13v, 2324), sporadycznie pojawiaj si
wyraenia z form leksemu czas w lp: czas potrzeb (x1) a wsakos czasu potrzeb vipisanich. tedi moe mur skazicz. a drzwi otworzicz (14r, 23) i czas ognia
(x1) ctorzibi dla bronienia vesli a wswascza czaszu ognia (R 15v, 1213).
Szczegln rozcigo czasow oddaje wyraenie wszystek czas ywota (x3)
przes wsistek czas ziwota mego, zicz a chowacz posluschenstwo swiente (R 6r,
1213), przes wsistek czas ziwota swego wzamknienyv mocznyim may bidz trzimane (R 4r, 1011), przes wsistek czasch ziwota swego wczistosczi zili (4r, 23).
Wyraenie to pokazuje bezwarunkowe i kategoryczne ogarnicie caoci czasu
ycia zgromadzonych sistr, poczone z wyraeniem podstawowych lubowanych powinnoci zakonnych, jak posuszestwo, ycie w zamkniciu i czysto.
Wyraenie wszystek czas ywota definitywnie okrela trwao ycia zakonnego,
wyklucza potrzeb liczenia upywu lat i okrelania wieku sistr (jedyne okrelenie w tym zakresie, o do nieostrych granicach temporalnych, to siostry letnie
w rozumieniu dojrzaoci i statecznoci: A u tich drzvi ma bicz ctora siostra
stateczna lietna postanowiona, R 12v, 1617; siostre dobr stateczn. letn.
ctorabi poczesnoscz clastorn milowala, R 13v, 24), dajc jednoczenie pewne
poczucie bezruchu, nieokrelonoci i bezterminowoci czasu, wynikajce z zatrzymania si i oczekiwania wiecznoci. Trwanie to regulowane jest temporalnie
nie przez mierzenie upywu czasu w stosunku do spodziewanej i upragnionej
12
wiecznoci, ale w porzdkowaniu i organizowaniu czasowym teraniejszoci.

Teraniejszo za nie jest upywem czasu, jego biegiem czy przemijaniem, ale
jest harmonijnym cyklem powtarzanych czynnoci codziennych i praktyk religijnych widzianych w okresach dobowych, tygodniowych i rocznych. Porzdek
powtarzania czynnoci, rytm i pewna moe nawet jednostajno ycia klasztornego powoduje, e w ostatecznoci zaciera si wiadomo upywu poszczeglnych dni, tygodni, miesicy czy lat. Jak pisze Magorzata Borkowska: Kada
regua ustala porzdek dnia i bieg zaj, przeplatajcy modlitw, prac i wypoczynek w proporcjach, ktre gwarantuj osignicie waciwego danemu zakonowi celu (Borkowska 1996: 247), ktrym w ostatecznym rozrachunku miaa
by wieczno. Tak rozumiane czekanie na nadejcie wiecznoci moe by
przedsmakiem jej bezczasowej natury, std cao ycia ziemskiego i nieokrelone zawsze czasy wieczne (x1) abi wewsisthkich waschich klastorach bila
mocznie na czasi wieczne chowana (R 3r, 2223).
W materiale tym wyranie widoczne i dominujce s dwie konstrukcje z wyrazem czas: moe by czas jaki lub czas czego. Podkrelany jest wic gwnie
okrelajcy lub posesywny charakter wyrazw wykazujcych czliwo z wyrazem czas. Pierwszy typ czliwoci w materiale SPXVI wykazywa wiksze
bogactwo form konkretnych, o asocjacjach antropologicznych, gdy tymczasem
w Regule przybiera mglist, nieokrelon posta wyraon zaimkami typu:
wszelki, pewien, okreleniami wyraajcymi nieuchwytn rozcigo trwania:
dawne czasy, wieczne czasy lub akuratno czasu, cho wci nieskonkretyzowan temporalnie: suszne czasy. Zwizki wyrazowe o charakterze posesywnym,
cho obecne take w jzyku potocznym, np.: czas bitwy, czas gniewu, czas krlowania, czas aski, czas milczenia, szczeglnie wydaj si eksponowane w jzyku
religijnym. Tak postrzegany czas jest bowiem nie tylko miar trwania zdarze,
ale przede wszystkim terminem nadejcia oznaczonego momentu. Zgodnie
z myleniem religijnym wszystko ma swj waciwy moment, a wydarzenia
dziejce si w czasie maj swj z gry zaplanowany porzdek, por. Wszystko ma
swj czas, i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy Koh 3, 1; na kady
czyn jest czas wyznaczony Koh 3, 17 (Pismo wite). Jest to z kolei rozwiniecie greckiego karios, czyli waciwego stosownego momentu, z gry wyznaczonego porzdku temporalnego. Zdaje si, e jedyne, wyjtkowe poczenia nazw
temporalnych z czasownikami ruchu w tekcie Reguy mona ograniczy do
jednego poczenia, wystpujcego dwukrotnie: kiedy rok wynidzie (R5v, 236r),
a kiedy ius rok vinidzie probi (R 17v, 3), nazywajcego czas postulatu, ktry nie
jest jeszcze rzeczywistym funkcjonowaniem w zakonie, a okresem wstpnym,
przejciowym.
Cech kadego zgromadzenia zakonnego, a zwaszcza zgromadze klauzurowych, jest szczeglne zorganizowanie przestrzenne i czasowe, ktre rni si
pod wieloma wzgldami od jzykowego potocznego postrzegania czasu. Gwna
13
rnica daje si, z duym uproszczeniem, zamkn w aciskiej formule Tempus

fugit, aeternitas manet. W opozycji do poczucia szybkiego upywu czasu i nieuchwytnoci chwili, a przede wszystkim do jego niezalenoci od woli czowieka,
stoi religijne zatrzymanie i wyizolowanie czasowe wsplnoty zakonnej (bdcej
jednoczenie wsplnot komunikatywn) z czasu wieckiego, zewntrznego
wobec klauzury, poniekd celowe zatrzymanie jego biegu w cyklach dobowych
i rocznych, w ktrych bieg i upyw czasu staj si trwaniem i oczekiwaniem
ukierunkowanym na wieczno. Czas wyraany w regule, cho pozornie ukazuje
upyw, przebieg i zmian wydarze, faktycznie posiada wyran posta statyczn, ograniczon cyklicznoci, a nawet koow struktur wymienianych zdarze.
Czas unieruchomiony zosta pomidzy cezurami witecznymi, konkretnych
praktyk religijnych czy spotka modlitewnych. Gwne porzdki temporalne
zwizane s z dob, czyli 24 godzinami, tygodniem i rokiem4, a wic z liturgicznym i kocielnym porzdkiem praktyk modlitewnych i ascetycznych. Oprcz
omwionych wyrae z wyrazem czas gwn zasad wyraania czasu obecn
w Regule s nazwy najwaniejszych wit i wydarze obecnych w kalendarzu
kocielnym, jakimi s Boe Narodzenie i Wielkanoc lub wit patronalnych
wsplnoty zakonnej, jak np. wito Narodzenia Najwitszej Marii Panny czy
uroczysto witego Franciszka. Nawet z pozoru zwyke dni tygodnia posiadaj
gbsz motywacj religijn, ktra w tekcie reguy nigdy nie jest wyraana
wprost, a jedynie religijnie uzasadnia poszczeglne dziaania czonkw wsplnoty, tak jest z podstawowym dniem postu pitkiem oraz niedziel dniem witowania, znoszcym najcisze akty pokuty i ascezy. Czas poszczeglnych modlitw z kolei wpleciony jest w dug tradycj odprawiania tzw. godzin brewiarzowych od jutrzni po komplet. Podobnie jest w Regule z odmierzaniem czasu
ycia czonkw zgromadzenia. Siostry nie maj w zasadzie wieku biologicznego
i nie posuwaj si w latach w naturalnym nastpstwie modoci, dojrzaoci
i staroci. Cezura wiekowa ma swoje rdo nie w biologii, ale w warunkach
zewntrznych, osigniciu granicy dojrzaoci duchowej czy zakonnej, mierzonej
stopniem wtajemniczenia i posiadanych przywilejw. Koniec czasw stanowicy
cel ycia religijnego, czyli ycie wieczne, jest wic zawieszony w nieokrelonej
przyszoci i ustalony oczekiwaniem oraz trwaniem. Wsplnot cechuje wanie
to pozaczasowe czy bezczasowe trwanie w pragnieniu wiecznoci, w opozycji do
biegu, nieuchronnego przepywu chwil, dni i lat ycia ludzkiego przeywanego
w wiecie.
We wnioskach kocowych warto take zasygnalizowa potrzeb podjcia dalszych analiz majcych na celu ukazanie zmian w zakresie sposobw wyraania
czasu. Wana w tym zakresie byaby take prba odniesienia zbioru sownego
XVI wieku do materiau wspczesnego. Mowa o zasobach leksykalnych zgro-
4
O takim podziale, nawizujcym do trzech jednostek czasu charakterystycznych w yciu zakonnym, pisze M. Borkowska (Borkowska 1996: 248269).
14
madzonych w SJPD ok. 30 kolokacji, w SFJP ok. 70 kolokacji i WSFJP

ponad 250 pocze wyrazowych. Na podstawie pobienych nawet analiz wyranie wida, e postrzeganie upywu czasu uwidocznione w materiale leksykalnym SPXVI i SL nie tylko nie ulega zatarciu, ale raczej nawet wyostrzeniu poprzez silniejsze jeszcze poczucie biegu wiata, wyraone w liczniejszych poczeniach wyrazu czas z czasownikami ruchu. Czas sam postrzegany jest w ruchu
(np. czas biegnie, pynie, upywa, mija, pdzi, ucieka, schodzi, przecieka przez
palce), staje si towarzyszem w ruchu (co mija z czasem, przychodzi z czasem).
Wydaje si, e wzrasta liczba pocze wyrazowych tego typu, ale te pojawiaj
si wyraenia kontrastowe, ukazujce czas jako powstrzymanie si od ruchu
i zatrzymanie, jako pewien stan dla niego wyjtkowy, chwilowy i ekstremalny
(czas stan w miejscu, czas si zatrzyma). Rozwj tej warstwy leksykalnej i jej
przemian w rnych okresach rozwoju polszczyzny wart jest dalszych bada.
BIBLIOGRAFIA
SOWNIKI
SFJP Skorupka S.: Sownik frazeologiczny jzyka polskiego. Warszawa 1967.
SJPD Sownik jzyka polskiego. Red. W. Doroszewski. Warszawa1969.
SL Linde S.B., 1807, Sownik jzyka polskiego. T. 1. Warszawa.
SPXVI Sownik polszczyzny XVI wieku. T. 4. Red. S. Bk, S. Hrabec, W. Kuraszkiewicz, M.R. Mayenowa, S. Rospond, S. Saski, W. Taszycki, J. Woronczak. Wrocaw 1969.
WSFJP Mldner-Nieckowski P.: Wielki sownik frazeologiczny jzyka polskiego. Warszawa 2004.
LITERATURA PRZEDMIOTOWA
Arabski J. Borkowska E., yda A., red., 2005: Czas w jzyku i kulturze. Katowice.
Dbrowska A., Nowakowska A., red., 2006: Czas. Jzyk. Kultura. W: Jzyk a kultura. T. 19.
Wrocaw.
Borawski S., 1995: Rkopis ZNIO, sygn. 1874/I: Regua zakonu witej Klary. I. Transliteracja zabytku.
W: Rozprawy Komisji Jzykowej Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego. T. 21, s. 89121.
Borawski S., 2002: Pnoredniowieczna Regua zakonu panny w. Klary. W: Zielonogrskie
seminaria polonistyczne 2001. Red. S. Borawski, J. Brzeziski. Zielona Gra, s. 1573.
Borawski, S., 2007: Regua zakonu witej Klary. Wyrazy graficzne z lokalizacjami wraz z podobizn
zabytku i transliteracj. Zielona Gra.
Borkowska M., 1996: ycie codzienne polskich klasztorw eskich w XVIIXVIII wieku. Warszawa.
Kita M., Grzenia J., red., 2006: Czas i konwersacja. Katowice.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych, 1965, oprac.
zesp biblistw polskich z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich. Pozna Warszawa.
Rokoszowa J., 1989: Czas a jzyk. O asymetrii zjawisk jzykowych. Krakw.
MARCIN MACIOEK
Uniwersytet lski
ZRNICOWANIE ROBAK CHROBAK

W HISTORII I DIALEKTACH JZYKA POLSKIEGO
zisiejszy rzeczownik robak, jak wskazuj niektre jego postaci gwarowe oraz
formy wyekscerpowane z tekstw staropolskich, wywodzi si niewtpliwie
z dawnej postaci brzmieniowej chrobak, tj. z nagosowym ch-. Autorzy sownikw
etymologicznych zgodnie twierdz, e wyraz ten jest formacj dwikonaladowcz,
pozostajc w zwizku semantyczno-formalnym z chrobotaniem szeleszczeniem,
trzeszczeniem, chrzszczeniem. Aleksander Brckner przy hale chrobak wyjania,
e sowo to pochodzi od tego chrob- co i w chrobota, o chrzcie, szmerze; to
samo co skroba, skrobota (SEJPB: 184), podobne uwagi zamieszcza przy hale
robak: od chreb-, chrob- (por. chrobot), a to jest to samo co skreb-, skrob- (i skrab-,
albo szkrab-) (SEJPB: 459). Z chrobotaniem wie rwnie analizowan jednostk
Wiesaw Bory, ktry pisze od ps. czas. pochodzenia dwkn. *chrobati trzeszcze,
chrzci, chrupa, z przyr. -ak < *-ak (SEJPBor: 515). Zasadnicza rnica pomidzy przywoanymi tu ujciami dotyczy zatem czasownika stanowicego podstaw derywacji. O ile bowiem Bory wywodzi formacj chrobak od podstawowego
chroba *chrobati1, o tyle Brckner wyprowadza formacj chrobak od rozszerzonego przyrostkiem -ota- czasownika chrobota *chrob-ota-ti, skoro pisze:
zwyky przyrostek -ak; i t u n i e w p r o s t o d p n i a (SEJPB: 459; podkrel.
moje M.M.)2. Wedug Brcknera rzeczownik odczasownikowy chrobak po-
1
Czasownik chroba, nienotowany przez sowniki jzyka polskiego, zosta powiadczony jak
podaje W. Bory jedynie w gwarze w Opatowskiem we wtrnym bez wtpienia znaczeniu mle na
arnach, por. ros. te dial. chrbat chciwie je, stuka, sw. hrbati je, chrzszczc, chrupa
oraz kasz. rbac toczy drzewo, pochodzce od *chrobati, z wtrnym unosowieniem (pierwotna,
rdzenna samogoska -o- zachowaa si natomiast w kasz. czasowniku intensywnym z sufiksem -ol-:
rob-ol-c ts.) (SEJPBor: 68).
2
Z oglnosowiaskim czasownikiem chrobota wie analizowan formacj take F. Sawski
(zob. SEJPS: 79; tak te: Budziszewska 1965: 141). Z kolei Maria Wojtya-wierzowska w pracy
Prasowiaskie nomen agentis podobnie jak W. Bory wywodzi derywat *chrobak od *robati,
-ajQ chrupa, gry gono i objania jego pierwotne znaczenie nastpujco: ten, co chrobotajc,
gryzie roliny (Wojtya-wierzowska 1974: 67). Co ciekawe, dawniejsi badacze dialektolodzy
skupieni wok Lucjana Malinowskiego wyprowadzali wyraz chrobak od grzebania. Tak na przykad, Roman Zawiliski pisa: g zanika na pocztku wyrazw dy og. pol. gdy, de og. pol. gdzie,
w rodku: ufnl, niem. Hufnagel; przed r przechodzi zas (sic!) na h w wyrazach hrobk, hrobacny
(Zawiliski 1880: 24; podkrel. moje M.M.), podobnie Jan Biela: g przehodzi na w wyr. robak,
16
wsta wic w rezultacie derywacji sufiksalnej ze wsptowarzyszcym formantem alternacyjnym ilociowym, tj. odciciem przyrostka wyraajcego intensywno bazowego czasownika. Gwoli cisoci naley doda, e wskazywany
przez obu badaczy sufiks -ak *-ak pierwotnie tworzy nazwy wykonawcw
czynnoci (nomina agentis) od czasownikw z tematami zakoczonymi na -a-.
Wpierw by to zatem nie przyrostek *- ak, lecz *-k, ktry dodawany do tematw samogoskowych w poczuciu osb mwicych rozszerzy si o t tematyczn samogosk na mocy absorpcji morfologicznej, dajc wtrn, perintegracyjn
posta *-ak(), ktr czono ju z rnymi innymi tematami czasownikowymi,
nie tylko zakoczonymi na -a, ale te na -i oraz -e (zob. Benni, o, Rozwadowski, Uaszyn 1923: 219).
Dla wspczesnego uytkownika polszczyzny robak jest jednak wyrazem sowotwrczo niepodzielnym3. Leksykalizacja tej struktury dokonaa si najpewniej
w zwizku z zatrat nagosowego ch- wskutek czego nastpio wpierw rozlunienie4, ostatecznie za cakowite zerwanie zwizkw motywacyjnych midzy
robakiem a fundujcym go czasownikiem chroba bd chrobota. Zmiana
fonetyczna, jaka tu zasza w istocie niewielka wystarczya, aby analizowana
jednostka przestaa by kojarzona ze swoj podstaw i tym samym zacza by
postrzegana jako prosty, niemotywowany dzi znak jzykowy. Takiemu odbiorowi sprzyjaa najpewniej jednostkowo tego przeksztacenia w jzyku oglnonarodowym5.
robacny, robacywy (Biela 1881: 169). Take Jan o w Gramatyce polskiej, piszc o rzadkim
odpadniciu udwicznionego przed r, nie omieszka doda przy przykadzie (ch)robak komentarza
w przypisie: A to zapewne z *grobak (o 1922: 184). Uczyni tak zapewne pod wpywem cytowanych prac uczniw Malinowskiego; w wykazie Skrce tytuw rde znalazy si bowiem
oznaczone liter R. Rozprawy Wydziau Filologicznego Akademji Umiejtnoci w Krakowie od
r. 1874, wrd ktrych z pewnoci byy take studia dialektologiczne Zawiliskiego i Biela.
3
Wydaje si, e ta sytuacja inaczej moe wyglda w przypadku uytkownikw (nosicieli) tych
gwar, etnolektw, odmian regionalnych polszczyzny, w ktrych funkcjonuje do dzi posta z nagosowym - (por. na przykad lskie robk) stale podtrzymujca zwizek z takimi leksemami o zasigu
oglnonarodowym, jak: chrobot odgos powstajcy przy przesuwaniu jakich przedmiotw, darciu,
gryzieniu; chrzst, trzask, chrupot, chrobota, rzad. chrobotn sprawia chrzst, chrobot; chrzci,
trzeszcze, chrupota, chrobotanie forma rzeczownikowa czasownika chrobota, chrobotliwy wydajcy odgos podobny do chrobotania, zgrzytajcy, trzeszczcy(definicje za: SJPD: 909).
4
Dawn posta brzmieniow chrobak przywouj stale przy objanianiu hasa robak sownikarze
XIX- i XX-wieczni, opatrujc j kwalifikatorem przestarzaoci, por. ROBACZEK, *CHROBACZEK
() ROBAK, *CHROBAK (SL: 34), Robak (daw. Chrobak) (SWil: 1355). Autorzy SW form Hrobak opatrzyli znakiem , uznajc j za mao uywan, a posta [Chrobak] potraktowali jako gwarow, ujmujc j w nawias kwadratowy; ponadto zarejestrowali te gwarowe brzmienia [Rebak,
Grobak] (SW: 538).
5
Innym przykadem leksykalizacji powodowanej czynnikiem fonetycznym, cilej: zanikiem jednej spgoski w nagosowej grupie konsonantycznej jest para wyrazw: kora skra, w ktrej
redukcja nagosowego s- przed spgosk w pierwszym z nich spowodowaa, e wizi morfologiczne
(pochodzenie od wsplnego rdzenia) midzy tymi jednostkami s mocno rozlunione i odczytywalne
MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak
17
W tym miejscu zapyta trzeba o nieobjanion dotychczas przyczyn odpadnicia nagosowego ch-. Jednak ani SEJPB, ani wydany prawie osiemdziesit lat
pniej SEJPBor nie tumaczy tego procesu. Bory informuje jedynie o staropolskiej obocznoci (wariantywnoci) form robak || chrobak i pochodnych od nich
deminutyww robaczek || chrobaczek oraz o wspczesnym, dialektalnym funkcjonowaniu chrobaka (hrobaka) i robakw, w obu przypadkach w znaczeniu
szerszym (znaczeniach szerszych) ni w dzisiejszym jzyku oglnym: stp. robak / chrobak mae zwierz, zwaszcza owad i jego gsienice, zwierz pezajce
(np. w), dial. te chrobak (hrobak) robak, take kade mae zwierztko
ssce (np. kuna, je, szczur), wilk, robaki owady, robaki, szczury, myszy,
we, jaszczurki; zdr. robaczek (stp. i dial. te chrobaczek) (SEJPBor: 515).
Brckner te opisuje dawn, dostrzegaln m.in. w tekstach biblijnych, wariantywno brzmie, tj. starszych, z nagosowym ch- i modszych, bez niego; dookrela
ponadto ywotno (trwanie) w jzyku oglnym tych pierwszych, ustalajc terminus ad quem na wiek XVII, por. robak () z chrobak; nagosowe ch- odpado; ju w biblji obok chrobak, chrobactwo, jest i robak, robactwo, ale chrobok
r- dochowao si do 17. wieku (SEJPB: 459). Wydaje si jednak, e rnica
chrobak || robak jest nie tylko chronologiczna, lecz w istocie wi si z g e o g r a f i c z n y m p o c h o d z e n i e m formy chrobak, na co ju przed kilkudziesiciu laty wskaza Kazimierz Nitsch, a potwierdziy przeprowadzone przeze
mnie badania.
LSKO-MAOPOLSKI SOWORD CHROBAKA

Wiesaw Bory okrela wyraz *chrobak o znaczeniu chrzszcz, uk, robak
jako zachodniosowiaski, wskazujc poza przywoywan ju wczeniej form
staropolsk take jego czesko-sowacki kontynuant chrobk, tj. z zachowanym
pierwotnym ch- w nagosie i dug samogosk w kocowej sylabie. W istocie
jednak interesujcy nas leksem wystpuje nie tylko w grupie czesko-sowackiej, ale
rwnie w bliszych jzykach ruskich, tj.: ukraiskim i biaoruskim. A oto przegld
odpowiednich form sowiaskich wraz z ich znaczeniami: czeskie chrobk uk
Onthophagus; Geotrupes i in., morawskie chrobk 1. uk, 2. w dialekcie laskim
robak, morawskie skrobk || brabk uk, sowackie chrobk uk,
chrzszcz, chrabszcz, motyl (bielinek), ukraiskie () robak,
ddownica, biaoruskie a ts.. Z tego wykazu wynika, e pod wzgldem
formalno-semantycznym najblisze polszczynie s odpowiedniki ukraiskie
i biaoruski, przy czym maoruski z rzadsz postaci oboczn , jak
waciwie tylko dla specjalistw. Na temat rnych czynnikw powodujcych leksykalizacj wyrazw zob. Pastuchowa 2008 (zwaszcza strony: 8998).
18
twierdzi Borys Hrinczenko, a za nim K. Nitsch, to wyrany polonizm (zob.

Nitsch 1948: 116). Take do biaoruskiego wyraz a mg dosta si za porednictwem pnocno-wschodnich (mazowieckich) rejonw Polski, gdzie
w gwarach tamtego regionu od samego pocztku funkcjonowa w takiej wanie
postaci, tj. bez nagosowego ch-, cho w innym, szerszym znaczeniu (o czym
w dalszej czci). Oczywicie, e nie mona w tym wypadku wykluczy take
wpywu jzyka ukraiskiego (ze wzgldu na wariantywn tu ukr. form )6.
Z kolei jzyki: czeski i sowacki, w ktrych wyraz chrobk w peni przyj si
w XIX stuleciu zarwno w jzyku oglnym, jak i w terminologii zoologicznej,
rozwiny znaczenie uk7.
O ile w grupie czesko-sowackiej posta chrobk z nagosowym ch- jest waciwie
bezwyjtkowa, identyczna w gwarach i jzyku literackim8, to w polszczynie
funkcjonuje ona tylko w odmianie regionalnej, gdzie i tak jej wystpowanie
ograniczone jest cile geograficznie. Przede wszystkim jest to forma powszechna na lsku Cieszyskim9, co nie dziwi, biorc pod uwag jej wyczno
w caych Czechach; take na Grnym lsku, gdzie wystpuje w postaci chrobok, w ktrej samogoska pochylona zrwnaa si w peni ze rednim o (zob.
Tambor 2006: 188)10 oraz czci Opolszczyzny (brzmienie chrobok), ale ju na
linii Kluczbork Namysw, spotka mona form robok bez nagosowego chi z charakterystyczn dla pnocnego lska dyftongiczn wymow cienionego
()11. Czsta jest gwarowa posta chrobak rwnie w Maopolsce, gdzie jak
6
Takich zreszt zwizkw polsko-biaorusko-ukraiskich jest w zakresie terminologii entomologicznej znacznie wicej. Nazwom owadw we wschodniosowiaskich gwarach przejciowych na
Biaostocczynie powicone s artykuy Bazylego Siegienia (zob. Siegie 2008a, 2008b).
7
Nazwa Chrobci oznacza w czeskiej terminologii zoologicznej scarabaeidae, poddzia chrzszczy, pol. ukowate.
8
Posta robk, co zauwaa K. Nitsch, jest w jzyku czeskim zupenie wyjtkowa, znana w literaturze jzykoznawczej jedynie z kilku cytacji pomieszczonych w XIX-wiecznych sownikach Josefa
Jungmanna i Frantika . Kotta (odpowiednio: Slovnik esko-nmeck. T. 15. Praha 18351839
i Slovnik esko-nmeck, zvlt gramaticko-frazeologick. T. 17. Praha 18781893), z czego cz
nie jest okrelona ani co do wieku, ani co do pochodzenia, inne za maj nik warto dokumentacyjn w odniesieniu do czeszczyzny, pochodz bowiem z Lindego, Komenskiego (gdzie moliwy
polonizm) czy z przekadu Pana Tadeusza (przezwisko pokutne Jacka Soplicy Robak).
9
Funkcjonujce w gwarze cieszyskiej formy: chrobak robak, chrobaczek robaczek, chrobactwo chrobacz robactwo, chrobaczywy chrobaczliwy robaczywy odnotowuje m.in. Jadwiga
Wronicz, uznajc je za archaizmy sownikowe (Wronicz 2006: 207).
10
Autorzy Maego sownika gwary Grnego lska odnotowuj obok postaci chrobok take
brzmienie chrobok z dyftongiczn wymow pochylonego , a nawet robok bez nagosowego ch-.
Poza tym w sowniku znalazy si rwnie hasa: chrobactwo, chrobajstwo robactwo, chroboczek,
chroboczek robaczek, przymiotnik chrobaczywy robaczywy oraz znany te polszczynie oglnej
frazeologizm zalywa chroboka pi alkohol dla zapomnienia o zmartwieniach i zaguszenia przykrych uczu (MSGG: 30)
11
Posta z dyftongiczn realizacj pochylonego , jednak jeszcze z zachowanym nagosowym ch-,
tj. chrobok wystpuje natomiast w miejscowociach pooonych w pobliu Opola.
19
zapewnia Nitsch uywa si jej na obszarze po Chciny, Tarnw i Rzeszw,

a take w poudniowej czci tego regionu12 (stamtd przecie wyraz ekspandowa do mowy ludu ukraiskiego). Pooone bardziej na pnoc rejony Polski
maj ju niemal wycznie formy bez ch- w nagosie, por. na przykad: wielkopolskie robk, owickie robok z labializowanym o i pochylonym a utosamionym
w wymowie zupenie z o czy robak z Mazowsza dalszego, gdzie a cienione
zrwnao si z a jasnym, jak w polszczynie oglnej. Nieco zaskakiwa moe
natomiast kaszubska posta robk zarejestrowana w SEJPBor (tame: 515),
ktra oznacza jednak tylko kornika, podczas gdy robak, robaczek robactwo i robaczywy to wedug XIX-wiecznego Sownika jzyka pomorskiego
czyli kaszubskiego Stefana Ramuta odpowiednio: robk, robszk, robactw,
robaczi (Ramut 2003: 319; wydanie nowe, scalone i znormalizowane przez
J. Tredera)13. Wydaje si zatem, e mona uzna wyraz chrobak za pierwotnie
tylko maopolski i lski. Bardziej pnocne regiony Polski przejy go z poudnia, tracc przy tym sabe pd.-pol. (tak te: Nitsch 1948: 118).
Zastpowanie lub unikanie [] w grupach spgoskowych, typowe dla gwar
dialektu maopolskiego, to kwestia powszechnie znana (Dejna 1973: 132, Nitsch
1916, Urbaczyk 1984: 2930). Doda trzeba, e zjawisko to ze wzgldu na
dysymilacj nie jest cech tylko mazowieck, czsto wykracza poza granice tego
regionu (Czyewski 1994: 252; Koneczna 1965: 160). Spgoska szczelinowa,
bezdwiczna [] stanowica jak w analizowanym przykadzie pierwszy
skadnik nagosowej grupy konsonantycznej jest dwikiem o bardzo nikym
efekcie akustycznym (goska niedonona)14 i sabym pod wzgldem artykulacyjnym, dlatego zanika w wikszoci gwar polskich15. Taka bya najpewniej przyczyna odpadnicia pocztkowego [] i tym samym redukcji nagosowej zbitki
spgoskowej w wyrazie chrobak i pochodnych ode derywatach. Take
w gwarach i historii jzyka polskiego odnale mona podobne przykady, kiedy
12
Dlatego obrusza si autor Dialektw jzyka polskiego zastrzeeniem poety Wodzimierza Tetmajera jakoby si formy tej nie uywao w podkrakowskich Bronowicach; stwierdza, e musi si
[ono] pooy na karb wpywu jzyka kulturalnego, i dodaje: ja ze swoich dziecinnych lat pamitam chrobaka jako typow form ludow na zachodnim, ku Bronowicom wysunitym przedmieciu Pasek (Nitsch 1948: 117).
13
Take Sownik polsko-kaszubski Jana Trepczyka zawiera tylko formy bez nagosowego -: robk
|| robn, robczk, robactwo, robaczi, a ponadto: robczkowi, robkowati robaczkow(at)yoraz
robaczec robaczywie (Trepczyk 1994: 140).
14
Dzieje si tak dlatego, gdy wytwarzamy t spgosk przez wzniesienie tylnej czci masy jzyka do podniebienia mikkiego (velum) przy stosunkowo szeroko rozsunitych zbach, ktre w tej
pozycji nie mog wspdziaa w procesie artykulacji, jak ma to miejsce przy wymowie spgosek
dentalizowanych [], [z], [], [], [], [].
15
Dobr ilustracj omawianego zjawiska jest gwarowa (i historyczna) realizacja fonetyczna
poczenia literowego chw-, w ktrym spgoska [] zanika po uprzednim ubezdwicznieniu
si nastpujcego po niej [w] czy raczej [v], rezultatem czego s formy, typu: [fila], [fawa],
[fyta].
20
ginie sabe [] lub [] przed spgosk potwart [r], por. ropucha stp. chropucha (wedug Brcknera aba od chropowatoci nazwana, zob. SEJPB:
463) czy oglnopolski wyraz ramota utwr literacki o sabej wartoci; daw.
pismo, dokument hramota dokument pisany, pochodzcy z dawnej Rusi
i Litwy (a to z ukr. hrmota), w ktrym zagino raczej [] dwiczne, przejte
z jzyka ukraiskiego, to samo dotyczy stp. sowa ruby (obok dzisiejszego gruby) ukr. hruby, identycznie zreszt wyglda ten wyraz (ruby) na caym rednim
i w przewaajcej czci pnocnego lska, gdzie pochodzi z poudniowo-lskiego czechizmu hruby oraz na Podhalu, gdzie dosta si w tym przypadku
z jzyka sowackiego (o 1922: 184).
ZNACZENIE WYRAZU (CH)ROBAK

W DIALEKTACH POLSKICH
Interesujce, e przejmowaniu lsko-maopolskiej formy chrobak przez bardziej pnocne dzielnice Polski towarzyszyo, oprcz modyfikacji brzmieniowej,
rozszerzenie zakresu znaczeniowego. W Maopolsce i na lsku chrobak ma
stosunkowo wskie znaczenie, odnosi si bowiem do maego, nielatajcego
owada i jego gsienic, a take podobnych do gsienic robakw, np. ddownic
(vermes), poza tym mwi si tu rwnie o robakach w psujcym si misie,
serze, owocach; w odku czy ubraniach. Gdy tymczasem w pnocnych dialektach Polski robk bardzo czsto oznacza rwnie gady i pazy, np. jaszczurki,
we, take kade mae (w wikszoci niehodowane) zwierztka ssce, jak np.
jee, krety, kuny, myszy, szczury, a nawet wilki czy bajeczne smoki. Rne
znaczenia wyrazu robk w pooonych na pnoc od Maopolski i lska regionach Polski przedstawia ponisza tabela16:
16
Tabel opracowano na podstawie: Nitsch 1948. Poniewa tekst K. Nitscha powsta ponad
60 lat temu w oparciu o jeszcze wczeniejszych prace i badania dialektologiczne, mona uzna,
e dzi ma on ju przede wszystkim warto historyczn, dokumentujc stan gwar polskich
w zakresie opisywanego zagadnienia sprzed II poowy XX stulecia. W zwizku z opisywan
przez jzykoznawcw postpujc erozj (zanikaniem) gwar, dokonujc si nieubaganie pod
wpywem jzyka oglnopolskiego (cho z niejednakowym nasileniem w odniesieniu do poszczeglnych gwar), naley zaoy, e dzi obraz ten nie przedstawia si a tak bogato i rnorodnie. O zanikaniu gwar i jego konsekwencjach oraz zwizanych z tym procesem pilnych
potrzebach dialektologicznych i dialektograficznych pisze m.in. Jolanta Tambor w pracy Mowa
Grnolzakw oraz ich wiadomo jzykowa i etniczna (Tambor 2006: 7981). Przytoczmy
w tym miejscu cytowane przez autork sowa Stanisawa Urbaczyka: Wykad dialektologii
staje si w nastpstwie zaniku gwar czci wykadu gramatyki historycznej. Stopniowo przestaje by informacj o tym, co jest, stajc si wykadem o tym, co i jak byo (cyt. za: Tambor
2006: 80).
21
Tabela 1. Regionalne zrnicowanie znaczenia ludowych odpowiednikw leksemu ROBAK

Region (gwara/dialekt)
SIERADZKIE
(gwary sieradzkie)
WIELKOPOLSKA
(dialekt wielkopolski)
KUJAWY
(gwary kujawskie)
OWICKIE
(gwara owicka)
MAZOWSZE
(dialekt mazowiecki, w
tym gw. kurpiowskie i
podlasko-suwalskie)
Znaczenie wraz z informacj o miejscu, w ktrym je zarejestrowano
mija, kret [Kruszw, woj. dzkie, pow. dzki wschodni]

mija itp. [Nieznanice, woj. dzkie, pow. radomszczaski]
to, co si czoga [Woniki, woj. dzkie, pow. piotrkowski]
1. ddownice i wszelkie owady 2. myszy, szczury, asice, kuny,
por. zwrot iaki robk v nocy zagrys || zadusi kury
[rem, woj. wielkopolskie, pow. remski
Krnik, woj. wielkopolskie, pow. poznaski
Rogono, woj. wielkopolskie, pow. obornicki
opienno, woj. wielkopolskie, pow. gnienieski
Brzeno Nowe, woj. wielkopolskie, pow. chodzieski
Kamieniec, woj. wielkopolskie, pow. grodziski
Dbrwka Kocielna, woj. wielkopolskie, pow. gnienieski
Koszuty, woj. wielkopolskie, pow. supecki
Gromadno, woj. wielkopolskie, pow. pilski]
we, gobie [Oborniki, woj. wielkopolskie, pow. obornicki]
koza, winia [Parkowo, woj. wielkopolskie, pow. obornicki]
mija, jaszczurka [Malanw, woj. wielkopolskie, pow. turecki]
drobne, szkodliwe krgowce, np. myszy, asice
[Krzepocinek, woj. dzkie, pow. czycki
Przedecz, woj. wielkopolskie, pow. kolski
Osiecz May, woj. kujawsko-pomorskie, pow. wocawski
Pilichowo, woj. kujawsko-pomorskie, pow. radziejowski
Pieranie, woj. kujawsko-pomorskie, pow. inowrocawski]
bajeczny smok
[Gosty, woj. wielkopolskie, pow. gostyski
Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, pow. wocawski]
robak, chrzszcz, owad, gad, mysz, szczur, tchrz, kuna, je
kury, gsi [Biauty, woj. warmisko-mazurskie, pow. dziadowski]
owady, robaki, szczury, myszy, we, jaszczurki [Ciechanw, woj.
mazowieckie, pow. ciechanowski]
kady may drapienik [Pniewo, woj. mazowieckie, pow. putuski]
mysz polna, szczur, kret, asica itp.
[Krotoszyny, woj. warmisko-mazurskie, pow. nowomiejski
Zwiniarz, woj. warmisko-mazurskie, pow. nowomiejski]
wilk
[Kurpie, Suwaki, Podlasie (okolice Tykocina i Augustowa)]
Skoro mazowieckie robaki, co obrazuje tabela, maj sens zdecydowanie szerszy ni w poudniowych dialektach Polski i jzyku oglnonarodowym, mog
bowiem oznacza nie tylko owady, robaki, ale rwnie gady (jaszczurki
i we), udomowione ptactwo (kury, gsi), a nade wszystko niewielkie ssaki:
owadoerne (kret, je), gryzonie (myszy, szczury) i drapieniki (kuny, asice
itp.), teraz dopiero jasne staje si, dlaczego oswojona przez Jana Chryzostoma
22
Paska, pochodzcego z Mazowsza (cilej: z Gosawic w wczesnym wojewdztwie rawskim), wydra wabia si Robak17, por.
Poczem j woa jej przezwiskiem, bo si Robakiem naz y w a a ; wysza mokra z trzciny, pocza si koo mnie asi, a potem i posza za nami do
izby. Zdumia si Straszowski i mwi: A dla Boga! Jake to krl tego nie ma kocha, kiedy
to tak askawe. Odpowiem ja: To Wa sam tylko askawo widzisz i chwalisz; ale dopiero bardziej chwali bdziesz, kiedy obaczysz cnoty. Poszlimy nad staw; stanwszy na
grobli i mwi: Robak! Trzeba mi ryb dla goci, hul w wod!. Wydra posza, wyniosa najpierwej pocic; drugi raz kazaem: wyniosa szczupaka maego; trzeci raz wyniosa pmiskowego szczupaka, troch tylko na karku obraziwszy. Straszowski si za gow porwa:
Dla Boga! Co to ja widz! (Pasek 2004: 115, podkrel. moje M.M.).
Poszerzenie zakresu znaczeniowego wyrazu robak w dialekcie mazowieckim,

by moe, potwierdza take sens wilk, w jakim wyraz ten funkcjonuje na Kurpiach. Takie znaczenie analizowanego leksemu powiadczone jest midzy innymi w starej pieni kurpiowskiej, piewanej w okresie rozbiorw, a take w czasie
porozbiorowym, pt. Pie o Konwie naczelniku oddziau Kurpiw, walczcych
po stronie krla Stanisawa Leszczyskiego (1733):
Nasz Konwa to nie krl Szwiecki
Co to nie wart torby siecki,
Bzije tgo, strzela lepsiej,
I r o b a k a w n e t o l e p s i 18.
A te Siasw nie auje,
Tylko strzelb ich traktuje.
A kaj si napsij trunku,
To po caym ju frasunku.
W takim te sensie wyraz robak pojawia si we fraszce Wacawa Potockiego,

pt. Pruska polszczyzna:
17
Wydra niewielki drapienik z rodziny asicowatych (dugo ciaa: 7090 cm, dugo ogona:
3560 cm), zwizany gwnie ze rodowiskiem wodnym wystpowaa w dawnej Polsce zdecydowanie czciej ni dzi. Oswojona przez Paska wydra, zwana Robakiem, spaa w jednym ku ze
swoim panem, chodzc za nocn potrzeb do ustawionej w pokoju skorupki; penia rwnie rol
stra, nie dopuszczajc w nocy nikogo do swego waciciela, take w sytuacjach, gdy ten zasypia
gdzie pijany. Rozumiaa wydawane jej polecenia, zwaszcza komend: Robak, hul! hul!, na ktr
wskakiwaa do wody i przynosia ryby. Sawa Robaka dotara do krla Jana III Sobieskiego, ktry
zapragn mie to zwierz u siebie w Wilanowie. W 1841 roku zoolog Antoni Waga odnalaz odnotowany w wydanym w 1721 roku dziele jezuity Gabriela Rzczyskiego pt. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae XX divisa szczeg o osobliwej wydrze J. Ch. Paska,
uwiarygodniajc w ten sposb autentyczno kwestionowanych w XIX wieku Pamitnikw.
18
Uyte tu sowo robak zostao objanione jako wilk w przypisie do Pieni o Konwie. Zob. Wojenna pie polska. T. 1.: Pieni rycerskie, onierskie i ludowo-onierskie z okresu Rzplitej dawnej
(wiek XIIXVII). Zebra i uoy Zygmunt Andrzejowski. Warszawa 1939, s. 161.
23
Jadc przez Prusy, w karczmie stanem popasem.

Ledwie wnid do izby, a z srogim haasem
Wpadszy kucharka krzyknie, e przed sam stani
R o b a k p o r w a k u l b a k , a ku biea za ni.
Tu gospodarz wypadnie, woajc sobaki.
Ja za nim, ale spena na koniech kulbaki.
Pytam, co si to stao, widzc gospodyni;
A c h o p i e c : k u , w i l k : r o b a k , a k u l b a k a : w i n i .
Trudno jednak jednoznacznie i bez wikszych wtpliwoci stwierdzi, czy

sens wilk, w jakim funkcjonuje sowo robak w pnocno-wschodniej polszczynie ludowej, co powiadczaj przytoczone teksty, pozostaje w zwizku ze
stopniowym rozszerzaniem si zakresu znaczeniowego z pochodzenia lsko-maopolskiego chrobaka przy jego przejmowaniu przez bardziej pnocne dialekty Polski czy wynika z odmiennej kategoryzacji wiata, odbiegajcej od naukowej taksonomii a zasadzajcej si na trjpodziale fauny na: robaki (robactwo)
gadzin ywin (w dialektach robak jest przecie hiperonimem dla nazw
wielu mniejszych zwierzt), a moe wynika raczej z dziaania tabu jzykowego,
ktrym nazwa wilk bya objta.
FORMALNO-SEMANTYCZNY ROZWJ WYRAZU CHROBAK

W HISTORII JZYKA POLSKIEGO
Aby si upewni co do rozwoju formy i znaczenia wyrazu *chrobak w jzyku

polskim, konieczne staje si take dokonanie przegldu jego najstarszych powiadcze tekstowych. Z ustale W. Borysia wynika, e sowo to po raz pierwszy
pojawia si w zabytkach pimiennych w XIV stuleciu (SEJPBor: 515). Materia
wyekscerpowany przeze mnie z tekstw staropolskich oraz cytaty zarejestrowane
w Sowniku staropolskim pozwalaj stwierdzi, e chodzi tu najprawdopodobniej
o Kazania gnienieskie19, w ktrych wystpuje posta robaki bez ch- w nagosie, co nie dziwi, biorc pod uwag nasze dotychczasowe ustalenia jest to
wszak tekst reprezentujcy wielkopolsk odmian regionaln polszczyzny, por.
ie ktry czowiek nieczyste odzie<nie> ma, tenci z pokojem przed robaki
w niem nie odpoczywa (Kgn 173v). Formy bez nagosowego ch- w ogle przewaaj wrd przytocze pomieszczonych w Sowniku staropolskim. Z XV wieku mamy: Krczycza tha sz poczyna myedzy copitem a stawem a na them myesczv, gdze tho robak bdze, tuncz bandze gyedna Gorka yako wloszky orzech
(JA IV 91), z tzw. Modlitewnika Nawojki: Thy yesz bog moy, ya thwoy robak
19
Na koniec XIV wieku sytuuje powstanie zabytku Stefan Vrtel-Wierczyski (1950: 33; 1953:
VII). Jednak w wietle nowszych bada Kazania gnienieskie pochodz z pocztku XV stulecia,
powstay zapewne krtko po roku 1409 (Michaowska 2003: 618; Chrestomatia 1984: 96).
24
(Naw 113), z pieni b. Wadysawa z Gielniowa, pt. Jezusa Judasz przeda za

pienidze marne: Jesus lotrum yesth przyluczon, yak robak w<z>garczony
(SKJ I 145), z rkopisu aciskich Sermones z ok. 14611467: prochnoscz, robak a proch (jako glosa do fragmentu putredo, vermis et cinis) (Serm 443v).
W jednym z XV-wiecznych sowniczkw (wydanym przez Aleksandra Brcknera na amach Prac Filologicznych), aciskie sowo senta objaniono jako robak
w slonynach, czyrw (PF V 10), poza tym sownikarz zawar tu rwnie form
robacz o znaczeniu vermis, ktr wydawca uzna za bdn, dlatego opatrzy
wykrzyknikiem i doda nastpujcy komentarz: pisarz Niemiec, nieumiejcy
dobrze po polsku, std dziwaczne nieraz formy sw polskich (cyt za: Nitsch:
1948: 121). Wydaje si jednak, e nie jest to posta nieprawidowa; moe to by
wszak formacja kolektywna, podobna do wystpujcej w jzyku sowackim, na
Morawach nazwy chroba o takim samym zbiorowym znaczeniu robactwo20.
Najstarsze powiadczenia tekstowe form z nagosowym ch- rwnie pochodz
z XV wieku. Z samego pocztku tego stulecia w krakowskich Objawieniach w.
Brygidy znajdujemy nastpujce przykady uycia: <Odzienie> to yest yedwa<bne>
() s chrobakow (vestimentum scilicet Sericum, quo sit de vermibus, notat abstinentiam puram) (MPKJ V 427); Byzkvp przes motylya chrobaka (episcopus per
papilionem vermem), a ssmyara a pycha byzkvpya przes dwye krzydlye, a przes
trzsy zdrazy zle byzkvpyee taycze przes trzsy barwy chrobakowe (et tres
species mala episcopi palliantes per tres vermis colores) wyobrazzony s
y wylozzony (MPKJ V 432); Byzkvp przes chrsta chrobaka (per bruchum vermem),
slowna rzecznoscz przes wylyeczyenye s wyobrazzony (MPKJ V 432).
W cytowanych ju wyej Sermones jest: ogonoem bronya sza mucham y gynsch<y>m chrobakom iadovitim (Serm 320v). Odnotujmy take formacj chrobacz-
20
Stefan Reczek w szkicu G la Mikoaj Rej. Danie staropolskie przypomina podobny przypadek niewaciwej oceny przez badacza pewnej formy pisownianej, czego przed laty dopuci si
Wadysaw Nehring. Chodzio o zapis zagyegocz wystpujcy w Legendzie o w. Aleksym. Zapomniawszy o konsekwentnej bardzo grafice zabytku, zacny XIX-wieczny uczony odczyta wyraz
w postaci e jek, przypisujc skryptorowi kilka pomyek naraz. Wiersz wedle tej lekcji miaby
brzmie: Miy synu, rzek tobie, pojm-e jek on sobie. A wszake po uwzgldnieniu grafiki
legendy i zaoeniu, i pisarz si nie pomyli, odczytanie wersu dao rewelacyjny wynik: Miy synu,
rzek tobie, pojm zajego on sobie, gdzie swko zajego jest przyswkiem oznaczajcym
wwczas natychmiast (Reczek 1973: 83). Bdny pogld W. Nehringa co do odczytania zapisu
zagyegocz utrzymywa si blisko 100 lat. Warte przytoczenia s rwnie wakie uwagi S. Reczka
dotyczce nieporozumie, do jakich dochodzi przy interpretacji dawnych zapisw: Tak si czsto
zdarza, e najtrudniej niekiedy dostrzec rzeczy najprostsze, a jeszcze trudniej w nie uwierzy, skoro
si je ju dostrzego. W obsesj nieufnoci wobec prostoty i niezoonoci zjawiska moe si uwika
przede wszystkim filolog studiujcy i objaniajcy trudne teksty staropolskie, ktre jak wiadomo,
zaklte w wielorakie zawie systemy graficzno-ortograficzne, cigle jeszcze obfituj w rozmaite
puapki i niespodzianki. Jeeli jeszcze w dodatku badacz da si ponie kompleksowi wyszoci nad
redniowiecznym nieporadnym skryb, atwo temu drugiemu przypisa pomyk, na ktrej uzasadnienie zuywa si wicej trudu i papieru, niby wymagao tego odczytanie tekstu zgodnie z intencj
skryptora (Reczek 1973: 83).
25
nik, oznaczajc rolin dzi nazywan starcem zwyczajnym (Senecio vulgaris),

zarejestrowan w pierwszym polskim sowniku terminw botanicznych Antibolomenon lzaka Jana Stanki z 1472 roku (Rost nr 439).
Przytoczone cytaty, wynotowane z dzie staropolskich, potwierdzaj, e i w najwczeniejszym okresie rozwoju naszego jzyka zrnicowanie fonetyczne form:
robak chrobak (oraz pochodnych od nich derywatw) pozostawao w zwizku
z geograficznym pochodzeniem chrobaka. Ciekawie przedstawia si rozkad
tych form w Biblii krlowej Zofii, gdzie ponadto ujawnia si szersze, pnocnopolskie znaczenie analizowanego leksemu. Porwnajmy wic odpowiednie wyimki Biblii szaroszpatackiej, zestawiajc je z oryginaem aciskim i czeskim21.
P1:
Genesis 1, 24
ac. iumenta et reptilia et bestias terrae
czes. dobytek y iely. y zwierz zemku
pol. dobitek robaky yzwyerz zemky
Genesis 1, 25
ac. omne reptile terrae
czes. rozline iely. geto ie plazie po zemi
pol. rodziczne robactwo yto z plodzy pozemy
Genesis 7, 21
ac. volucrum, pecorum, bestiarum omniumque reptilium, quae reptant super
terram.
czes. ptaczie. zwieecie. howade. y wie plazicie wieci. geto e plazie na zemi
pol. ptaczi yzwyerzta y wzitko plozce gezto plozy po zemy
Genesis 7, 23
ac. usque ad pecus, usque ad reptile et usque ad volucres caeli
czes. a do dobytete. tak iely iako ptatwo nebeke
pol. aze dodobitczczya tako robaky yako ptatwo nyebyeky
P2:
Exodus 16, 20
ac. scatere coepit vermibus atque conputruit
czes. rwy ie to rozlezlo a zhynulo
pol. chrobaky ze to rozlyazlo azgynlo
21
W przywoywanym ju artykule K. Nitscha (Nitsch 1948) autor zestawia odpowiednie fragmenty Biblii krlowej Zofii jedynie z oryginaem aciskim. Tymczasem nowsze badania komparatywne
przeprowadzone przez uczonych: polskiego (Stanisawa Urbaczyka) i czeskiego (Vladimira Kyasa),
uwieczone krytyczn edycj dwujzyczn (19651971), dowiody, e podstaw przekadu Biblii na
jzyk polski by tu najpewniej tekst czeski, a nie aciski. Stanowicy bezporedni podstaw translacji orygina staroczeski nie zachowa si; w wydaniu Urbaczyka-Kyasa zastpiono go rkopisami
najbardziej zblionymi do domniemywanego prototypu (zob. Urbaczyk, Kyas 19651971).
26

Exodus 16, 24
ac. neque vermis inventus est in eo
czes. ani get rw nalezen w yem
pol. any ze get czyrzw nalazl wnyem..
P3:
Leviticus 5, 2
ac. quodlibet aliud reptile
czes. ktere koli gyne ziemieplazycie
pol. ktorekoly gyne chrobak laczi
P4:
Deuteronomium 28, 39
ac. quoniam vastabitur vermibus
czes. neb bude zaputila rwy
pol. bo bdze opuzczna czirwmi
P5:
Judith 8, 25
ac. a serpentibus perierunt
czes. od hadow u zhynuli
pol. od robakow zgynly
Zestawienie podanych fragmentw prowadzi do wniosku o przynajmniej czciowej ulegoci tekstu polskiego wobec czeskiego pierwowzoru, co szczeglnie widoczne jest w wyimkach z Ksigi Rodzaju, ale i konfrontacja z oryginaem
aciskim nie pozostaje tu bez znaczenia. Jednoczenie obserwacja wskazanych
urywkw pozwala podtrzyma opini badaczy-znawcw zabytku, e dzieo to
przepisywao nie tylko kilku skrybw (z ktrych ostatni znany jest nam z imienia, by nim Piotr z Radoszyc), ale take, e jego przekadu dokonao paru tumaczy (wrd nich kapelan krlowej, ksidz Andrzej z Jaszowic) (por. Michaowska 2003: 569), na co wskazuje m.in. wystpowanie obu postaci fonetycznych rozpatrywanego leksemu, tj. chrobak i robak. Pierwszy z translatorw
aciskie reptile przeoy dwukrotnie jako robaki, raz jako robactwo i to co si
poy (po ziemi) i raz stosujc imiesw poce. Zestawiajc tumaczenie
polskie z oryginaem aciskim, oczywiste staje si, e robaki to tu nie tylko
owady (insekta) i waciwe robaki (vermes), ale te wszelkie pezajce (poce
si) zwierzta (stp. pozi peza), gady i pazy bez ich cisego rozrnienia22. Temu szerokiemu sensowi odpowiada forma bez ch- na przodzie, co wska-
22
Zob. hasa: gad oraz paz w SEJPBor.
27
zywaoby na pnocnopolskie pochodzenie tumacza. Stwierdzenie to mona,

oczywicie, podtrzyma take wtedy, gdy za podstaw translacji na jzyk polski
uzna jaki tekst staroczeski; stcz. ela || ala (z ktrym w zwizku etymologicznym pozostaje wystpujca w cytowanym przekadzie czeskim forma iely
i dzi uywana iela glista, ddownica) to bowiem nie tylko owad, mrwka, ale i jaszczur, podobnie jak stcz. alka oznacza wa i mrwk (Budziszewska 1965: 142)23. Z pnocy Polski pochodzi najpewniej rwnie ostatni
pisarz, u ktrego forma robak funkcjonuje take w rozszerzonym znaczeniu.
W Ksidze Wyjcia aciskiemu vermis, a czeskiemu yrw odpowiadaj kolejno:
chrobak i czyrzw; na podstawie formy chrobak (tj. z nagosowym ch-) uytej
w znaczeniu vermis mona by tym razem wnioskowa, e drugi pisarz/tumacz
Biblii szaroszpatackiej pochodzi z poudnia Polski. U czwartego pisarza/tumacza czirw jest ekwiwalentem aciskiego vermis lub czeskiego yrva; te
dane nie wystarczaj jednak, aby wnioskowa o pochodzeniu pisarza czy ocenia
prawidowo/regularno uytej formy i znaczenia z punktu widzenia pochodzenia skryby (poza tym nie s one istotne dla naszych rozwaa). Pozostaje
jeszcze do objanienia chrobak acy, ktry pojawi si u III pisarza. Bez
wzgldu na to, ktry tekst (aciski czy czeski) stanowi podstaw przekadu,
pewne jest, e poudniowa forma funkcjonuje tu w znaczeniu charakterystycznym dla pnocnych dialektw, co jednak trudno jest uzasadni w wietle przedstawionego materiau jzykowego.
Analiza tekstw XVI-wiecznych prowadzi do wniosku, e w tym czasie
z wolna zaciera si dialektalna rnica, rozgraniczajca uycie form z nagosowym ch- i bez niego, wyrazy robak i chrobak podobnie jak pochodne od nich
derywaty stosowane s bez cilejszej reguy, jednak stopniowo zaczynaj przewaa postaci robak, robaczek, robactwo, robaczywy itd. Tekstem przeomowym, gdy idzie o ewolucj zakresu uycia rozpatrywanych form, jest Rozmylanie o ywocie Pana Jezusa (skrtowo zwane Rozmylaniem przemyskim), spisane
jak wiadomo rk jednego kopisty w kocu XV lub pocztku XVI wieku,
gdzie wyraz chrobaczek wystpuje dwukrotnie obok czstszych robakw i robaczka, ktre niekiedy zostay uyte w szerokim, pnocnopolskim znaczeniu
(jak we fragmencie 1. i 3.), zob.:
23
Formy oparte na tym samym rdzeniu wystpuj take w innych jzykach sowiaskich, cho
w innych, zawonych do owadw (lub robakw) znaczeniach; w szczeglnoci za oznaczaj
rne gatunki ukw (rzadziej robakw), por.: pb. zuzaleia robaczek witojaski, g. eulica
Procrustes coriaceus, gatunek uka, sc. al gatunek uka, ros. nazwa rnych
gatunkw ukw, m.in. coriaceus, strus. elica || Qelica robak, el || jel uk, sowe.
ial gatunek uka, serb. i chor. iak nazwa rnych gatunkw chrzszczy, redserb. (z XVI w.)
ielica owad, mac. e Carabus, gatunek chrzszcza, ae wierszcz, bg. dial.
czarny byszczcy uczek, ae zielony konik polny, e limak. Jako zapoyczenie nazwa ta wystpuje rwnie w jzyku wgierskim: zuzsik robak zboowy. Rejestr wymienionych tu form oraz ich znacze podaj za: Budziszewska 1965: 142.
28

A Jozef rzek ku Jezusowi a ku dziewice Maryje: Wy wicie, kakosmy wiele zego
cirpieli na tej drodze, god, cirpienie, pragnienie, ndz, r o b a k i silne, gory, doy, bdzenie, strachy przed zodziejmi, () deszcze, grady a soneczne gorcoci, puszcze
silne, charpci, we, smoki, wierzta okropna, wilki, lwy, niedwiedzie i inne straszliwe wierzta (Rozm: 8889, rozdz. 70).
Odtychmiast rozmaitymi () by udrczon, bo mia wielk a trudn niemoc zimn,
krosty nasilne na wszem ciele, na kade ji szyja bolaa () a ono jemu r o b a c y jedli,
kaszlu zby nigdy nie mog i to wszytko cirpia, co ludzie mienili ku pomcie boej
(Rozm: 108, rozdz. 91).
Przykad o jednem r o b a c z k u albo wu przez jadu, ktory czowieka wzbudza, by
jego jadowity w nie ujad etc. (Rozm: 601602, rozdz. 404).
Czciemy te o Dawidzie, ie ji pismo c h r o b a c z k i e m nazywa drzewnym, wszako jednym rzucenim albo rychem bieenim ku swym nieprzyjacielom zabi omset
mw bronnych. Chrobaczek drzewny, kiedy sie jego tykaj, barzo sie mikki widzi,
ale kiedy on tyka, barzo twarde drzewo przewierci (Rozm: 625626, rozdz. 420).
() Albo by mog wszytk wasz bro zetrze, jako uczyni wojszcze syrskiej, ie
wszyki ciciwy ich czysk na jeden czas r o b a c y zgryli (Rozm: 629, rozdz. 420).
Dana jest jemu moc na czterzy czci wiata zamordowa [mieczem], godem a mierci
a r o b a k i e m ziemskim biskupa cyrkiew powicajceg[o] (Rozm: 830831, rozdz. 541).
Take w wydanym w 1534 roku przez Floriana Unglera zielniku Stefana Falimirza, pt. O zioach i mocy ich mieszaj si jeszcze formy z nagosowym chi bez niego, czasem wystpujc nawet w do bliskim ssiedztwie, jak ma to na
przykad miejsce w Capitulum 110 powiconym kantarydom:
Ci c h r o b a c z y s byskaiczy podugowaci sztrefy ote przez skhrzyda mai
na kwiecie pszenicnym gdy kwithnie bywai naidowany albo na iesionie czasu switek naydui ie. S te drugie bez sztreph kthore bywai na sosnach, y indziey ie te naydui. Tich c h r o b a k o w nakas do mae(g)o garnka zawiza wirzch chust w iedno, wlawszy octu w wielki garniecz warz nad on par obro garnek chust aby tam
przez chuste para sza, aby oni od oney pari pozdychali. Ci robaczy mai gorczo ().
Te ci r o b a c z y wchodz w ma y w plastry ku parchom osutym y ku mdoci
y te ku wykorzenieniu brodawek ().
Te proch s tich r o b a k o w s ciastem zmieszany do luszczyny orzecha woskiego
woszywszy przio na miescze gdzie chczesz spriszcy ucyni sie bbel, w tehen
bbel wodno wntrzna wycignie sie (FalZio 110).
W innych miejscach herbarza rwnie trafiaj si postaci z ch-; wrd nich jest
midzy innymi przymiotnik chrobaczliwy zepsuty, wygniy, stoczony przez robaki:
to gdy proch tey sandaraki bdzie na zb c h r o b a c z l i w y woony () tim zby bolcze od c h r o b a k o w gryzienia poka (FalZio 80).
29
Te c h r o b a k i glisty w ywocie zabija y wypdza (FalZio 69).
Ale ju w czci dotyczcej zwierzt, w tym niektrych owadw, wyczne s

formy bez ch-, por.
R o b a k i , ktore sie w cowiecze rodz abi oci zatraczai (FalZio 32).
aba z sol z oleiem warzona na trd iest lekarstwo iedzenie iey r o b a k i iadowite zabija (FalZio 32).
Niedzwiadek iest r o b a k ziemny, postaw ma agodn (FalZio 33).
Ten r o b a k z rzecy gimie ma (FalZio 33).
Mol iest r o b a c z e k w szathach sie legczy gdy dugo w nieiakiey wilgothnoci bd na wietrze gich nie przesyuszai (FalZio 34).
Pcha od pchania rzecona, bo gdy uksi jakoby ig zapchn. R o b a c z e k lichi,
czarny barzo prtki (FalZio 40).
cznie spord 31 zarejestrowanych w zielniku Falimirza rozpatrywanych tu

form 14 stanowi postaci z nagosowym ch-, a pozostae 17 to formy na r-. Interesujcy, w kontekcie wczeniejszych rozwaa dotyczcych znaczenia rozpatrywanego leksemu, jest fakt, e w zielniku Falimirza jaszczurka scharakteryzowana
zostaa jako robak o czterech nogach, podczas gdy mysz i kret to ju odpowiednio: bestiola24 i zwierz:
Jaszcorka iesth r o b a k o czwor nog. Ogon y iezyk wowi podobny, farby zieloney, pod brzuchem otey (FalZio 31).
Mysz. Ta b e s t i o l a chleb rada widzi, y wszytkieo czo ludzie iedz: poywa, ku
szukaniu karmiey barzo chytra, dla ktorey te wiele sie wai y rzeci twarde przegryza
(FalZio 30).
Kret iest z w i e r z carne a wiecznie lepe, ustawicznie w ziemi mieszka, korzonkami sie iwi, przeto te ziemie kopa y wzgor wyrzuca (FalZio 29).
Wspwystpowanie form z nagosowym ch- i bez niego zaobserwowa mona rwnie w spisanych okoo 1555 roku Kazaniach niedzielnych i witecznych
nieznanego autora, wydanych w zmodernizowanej pisowni przez Bolesawa
Erzepkiego w 1899 roku. Ich autor, o czym przekonuje w Przedmowie Erzepki,
by niewtpliwie jzykowym Wielkopolaninem: Jzyk kaza pisze wydawca
cechuj te tak w zakresie niektrych dwikw jak w poszczeglnych wyra-
24
Uyte przez Falimirza okrelenie bestiola, notabene nieodnotowane w Sowniku polszczyzny XVI
wieku, jest zapoyczeniem z jzyka aciskiego; aciski rzeczownik bstiola, bstiolae to pod
wzgldem gramatycznym deminutywum od bestia, bestiae, oznacza mae stworzenie lub zwierz,
por. te woskie bestiola || bestiuola ts..
30
zach pewne odrbne waciwoci, do dzi dnia uwydatniajce si w powszechnej

ywej mowie ludu mieszkajcego na obszarach dawnej Wielkopolski (Kazania
1899: VIII). A mimo to na stronie 97. wydania Kaza obok pnocnopolskich (wic te wielkopolskich) robakw odnale mona pierwotnie lsko-maopolskie chrobaki:
Napisano jeszcze w biblie, i Pan Bg krla Antiocha by nawiedzi wielgim karaniem, i go gryli c h r o b a c y jeszcze ywego, i dla wielgiego smrodu nie mogli by
przy nim jego dworzanie. Cho by krlem zacnym i barzo bogatym, a wdym si r o b a k o m nie mg odj
I krl Herod te od r o b a k w zgin, jako o nim . ukasz pisze (Kazania 1899: 97).
Postaci z nagosowym ch- obok czstszych form na r- wystpuj jeszcze:

w Biblii Leopolity (1561), por.: cowiek bdc zgnioi y syn cowiecy bdc
chrobakiem (Job 25, 6) obok: cogice sie robcthwo (Gen. 1, 24), wsselkie
robctwo iemne (Gen. 1, 25), wssystkich robakow ktorzy sie cogi (Gen. 7,
21), tk robctwo iko ptstwo niebieskie (Gen. 7, 23), sie robacy w nim zlegy
(Ex. 16,20), ani robaka w nim nalaz (Ex. 16, 24), bo i robak czerw ski
(Deut. 28, 39), tk ie robak poie (Iza. 51, 8); w Biblii brzeskiej (1563): chrobak
pogryie ie (Iza. 51, 8) obok: robctw rozmite (Ex. 8, 21), sie im robacy
zmnali y mierdzio (Ex. 16, 20), ni w nim robakow[nie] byo (Ex. 16, 24),
bo i robacy ziedz (Deut. 28, 39), czowiek sprchniy, syn czowieczy ktory
iest robakiem (Job 25, 6); a take w Biblii Wujka (1599): io sie zleg
chrobctwem (Ex. 16, 24) obok: ni sie w nim robak nlaz (Ex. 16, 20), bo i
robacy spustosz (Deut. 28, 39), czowiek zgnio, y syn czowieczy robak (Job
25, 6), tk ie robak porze (Iza. 51, 8).
Przewaaj natomiast zdecydowanie formy z nagosowym ch- w tumaczonej
na Biaorusi Biblii Mazura (!) Szymona Budnego (1572), por. wyimki z rozdziau smego Ksigi Wyjcia25:
Bo ieli ty nie pucisz ludu mego, oto ia puszcze n cie, y n sugi twoie, y n lud
twoy, y n domy twoie c h r o b c t w o : y pene bd domy Mierimskie
c h r o b c t w , y te ziemi n ktorey oni s. A odcz onego dni ziemi Goszesk,
w ktorey lud moy mieszka, e tm nie bdzie c h r o b c t w . () Y uczyni Jehowh
tk: y przyszo c h r o b c t w o cikie w dom Fraonow, y w domy sug iego, y n
wszytk ziemi Mierimska, y zrzi si ziemi od c h r o b c t w . () Y rzek
Moiesz, oto ia wynid od ciebie, y modli si bd do Jehowy, y odstpi c h r o b c t w o od Fraon, y od sug iego (). Y uczyni Jehowh wedug rzeczy Moieszowey,
y odi c h r o b c t w o od Fraon, y od sug iego (Ex. 8, 2131).
25
Podobnie jest take w innych rozpatrywanych tu miejscach Starego Testamentu: zrodzio chrobaki y zgnio (Ex. 16, 21), i chrobak sie w nie nie zpodzi (Ex. 16, 24), czowiek czerw a(bo) syn
czowieczy chrobak (Job 25, 6), ale: bo ie poie robak (Deut. 28, 39).
31
Za to w Biblii gdaskiej z 1632 roku formy na r- s ju wyczne, por. odnony fragment26:

Bo jeli ty nie wypuisz ludu mego, oto ja posyam n i, y n sugi twe, y n lud
twoj, y n domy twoje, rozmite r o b c t w o : bd npenione domy Egipskie rozmitym r o b c t w e m , nd to, y iemi n ktorey one s. A oddiel dni onego iemi Gesen, w ktorey lud moj mieszka, by tm nie byo rozmjitego r o b c t w ().
Tedy uczyni tk Pan. Y przyszo rozmjite r o b c t w o ikie n dom Fronow,
y n sug jego, y n wszystk iemi Egipsk: y psow si iemi od rozmjitego
r o b c t w . () Wyszedszy tedy Mojesz od Fron, modli i Pnu. Y uczyni Pan
wedug sow Mojeszowego, y oddali ono rozmjite r o b c t w o od Fron, y od
sug jego (Ex. 8, 2131).
Jak wynika z cytacji pomieszczonych w SL, chrobaczki i chrobaczliwy s

jeszcze w Zielniku Szymona Syreniusza z 1613 roku: . Jana chrobaczki oraz
Nasienie do siania tare lepsze bywa, by tylko nie chrobaczliwe (cyt. za SL: 34).
Po raz ostatni chyba, a drugi w XVII wieku formy z ch- wystpuj w kilka lat
pniej wydanym dziele Teodora Zawackiego Memoriale Oeconomicvum, Abo
Pami robot y wzelkiego dozoru Gospodrkiego, kdego Mieica: i iko i
Gopodarz rzdi ma dla zdrowia (1616), kilkakrotnie wznawianym w tym
stuleciu: 1620, 1637, 1643, 164727:
Tego miesica moe pniaki sadzi, w ktreby kto przez rok chcia szczepi, take
i drzewka, gdy ju miazga w kor wnidzie; bo takiego drzewa, ktre w Lutym szczepione bywa, c h r o b a c y nie tocz i w owocach si nie rodz (ZawMem 16).
Dla lepszego tedy powietrza maj by drzwi i okna w domu z tej strony, ktra opodal
jest od wody i z ktrej wiatry wiej od pnocy i ze wschodu () soca, bo takie wiatry s zdrowe i kdy przewiewaj, tam mole szatom i inszym rzeczom, take zbou
28
c h r o b a c t w o nie tak szkodz (ZawMem 8485) .
26
Podobnie i w innych miejscach: i obroio i w robaki, y zmirdo i (Ex. 16, 21), y robak
nie by w nim (Ex. 16, 24), bo je porze robctwo (Deut. 28, 39), Jko dleko mniey czowiek,
ktory jest robakiem: Syn czowieczy, ktory jest czerwem (Job 25, 6), robak je jko wen pogryie (Iza. 51, 8).
27
Edycja, z ktrej pochodz cytowane w pracy fragmenty, zostaa opracowana w 1891 roku przez
Jzefa Rostafiskiego na podstawie pierwszego wydania dziea T. Zawackiego z 1616 roku. Egzemplarz pierwszego nakadu znajduje si w zbiorach Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich,
a jego urywek w Bibliotece Jagielloskiej. Memoriale oeconomicum do XIX wieku, czasu edycji
Rostafiskiego, znane byo jedynie z wyda skrconych i niedokadnych, dokonanych po mierci
autora w latach: 1637, 1643 i 1647 (Rostafiski 1891: V).
28
W dziele T. Zawackiego nieco wicej, rzecz jasna, jest form bez nagosowego ch-: Jako pichlerze maj by budowane i co za opatrznoci trzeba okoo zboa, take co czyni, aby go myszy
i r o b a c t w o nie psowao (ZawMem 11); R o b a c z y w e i niepoyteczne jabka a zwaszcza te,
ktre drzewo bardzo obciaj obiera i winiom dawa, aby drugie przed nimi ro mogy
(ZawMem 42); Grochowiny i soma od wyki ma by koniom dawana, zmieszawszy z sianem, przed
Boym Narodzeniem, pomaga mu na r o b a k i (ZawMem 55).
32
Ze wzgldu na brak pniejszych powiadcze tekstowych mona przyj, e

formy chrobak, chrobaczek, chrobactwo, chrobaczywy wycofay si na dobre
z systemu jzyka literackiego w cigu XVII stulecia. Utrzymuj si one do dzi
jedynie w swoim pierwotnym rodowisku jzykowym, tj. w dialektach (etnolektach) lskim i maopolskim. O zepchniciu chrobaka i jego derywatw do roli
postaci gwarowych zadecydoway w duej mierze najpewniej dwa czynniki. Po
pierwsze, powszechno tych form na dosy niewielkim obszarze jzykowym:
lsk, Maopolska ale niecae, w stosunku do form bez nagosowego ch-, wystpujcych na pozostaych terenach Polski. Po drugie, fakt, e w dwch najbardziej znaczcych sownikach doby staropolskiej, tj. w Lexiconie J. Mczyskiego i Thesaurusie G. Knapskiego29, znalazy si tylko formy bez ch- (obaj
leksykografowie pochodzili wszak z pnocy Polski); identycznie zreszt jest
w rkopimiennym sowniku Bartomieja z Bydgoszczy (!) z 1532 roku, gdzie:
ac. acar to vosskovy robak (3b), bibio, biblio vynnny robak (19), bombyx
iedvabny robak (20), cuculio zythny robak (38)30. Postaci na r- s te wyczne
we wczeniejszych, wydanych w 1528 roku, trjjzycznych dykcjonarzach Jana
Murmeliusza i Franciszka Mymera, odpowiednio: Dictionarius variarum rerum
i Dictionarium trium linguarum, z ktrych jak wiadomo Bartomiej z Bydgoszczy obficie korzysta31.
Na koniec warto jeszcze zauway, e proces (wzmoonej) rywalizacji form
chrobak || robak, jak dokumentuj ekscerpowane teksty, przypada na wiek XVI
szczytowy okres, gdy idzie o ksztatowanie si oglnonarodowej (ponaddialektalnej), w tym te literackiej odmiany jzyka polskiego; koczy si natomiast
w XVII stuleciu czasie, gdy zapocztkowane dwa wieki wczeniej procesy
rozwojowe prowadzce do ustalenia si jednolitej normy jzyka oglnego, literackiego z wolna zmierzaj ku kocowi zwycistwem pnocnopolskiego
(wielkopolskiego, pewnie te i mazowieckiego) robaka. Wydaje si zatem, e
nie jest bezzasadne, aby kwesti chrobak || robak wczy do dyskusji o pocho-
29
Przeomowe znaczenie tych sownikw w XVI stuleciu, jak i w dziejach leksykografii polskiej
w ogle jest spraw bezsporn. Leksykony te przewyszaj wczeniejsze prace tego typu zarwno
bogactwem zarejestrowanego w nich materiau, jak i co istotniejsze poziomem warsztatu leksykograficznego reprezentowanym przez autorw: nowoczesnoci ukadu i przedstawienia, sposobem
wewntrznej organizacji hasa. Jednoczenie upowszechnienie si druku zwikszyo zasig ich
oddziaywania, a w zwizku z tym wpyno na popularyzacj zamieszczonych w nich wyrazw
i form, nierzadko te wielu autorskich propozycji. Na temat sownikw Mczykiego i Knapiusza
oraz ich doniosej roli w historii jzyka polskiego pisali m.in. Barycz, Kuraszkiewicz, Lewandowski
(Leksykon 1996); Klemensiewicz (1985, t. II: 352357), Puzynina (1961), migrodzki (2005: 129133).
30
Formy te podaj za edycj Sownika Bartomieja z Bydgoszczy opracowan na podstawie rkopisu w 1900 roku przez Bolesawa Erzepkiego (SBB-Erz). Za niniejszym wydaniem podaj rwnie
lokalizacje na kartach rkopisu.
31
O rdach wykorzystanych przez Bartomieja z Bydgoszczy przy opracowywaniu jego wokabularza pisze m.in. B. Erzepki we wstpie do Sownika acisko-polskiego Bartomieja z Bydgoszczy
(SBB-Erz: VIIIX).
33
dzeniu polskiego jzyka oglnego i jego literackiej odmiany, cilej: podejmowa j w ramach ostatniego, osiemnastego punktu na licie sformuowanych
przez Zenona Klemensiewicza w Historii jzyka polskiego szczegowych cech
jzyka oglnego ustawionych w genetyczne stosunki zalenoci z odnonymi
zjawiskami dialektycznymi, tj. wybranych zjawisk sownictwa32.
BIBLIOGRAFIA
SOWNIKI
MSGG Czstka-Szymon B., Ludwig J., Synowiec H.: May sownik gwary Grnego lska.
Katowice 2000.
Ramut S., 2003: Sownik jzyka pomorskiego, czyli kaszubskiego. Gdask.
SBB-Erz Sownik acisko-polski Bartomieja z Bydgoszczy. Oprac. i wyd. B. Erzepki. Pozna 1900.
SEJPB Brckner A.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Warszawa 1985.
SEJPBor Bory W.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. Krakw 2005.
SEJPS Sawski F.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego. T. 1. Krakw 19521956.
SJPD Sownik jzyka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 1. Warszawa 1969.
SL Linde S.B.: Sownik jzyka polskiego. T. 3. Warszawa 1812.
SW Sownik jzyka polskiego. Red. J. Karowicz, A. Kryski, W. Niedwiedzki. T. 5. Warszawa 1912.
SWil Sownik jzyka polskiego. Red. A. Zdanowicz. T. 12. Wilno 1861.
Trepczyk J., 1994: Sownik polsko-kaszubski. Gdask.
Biela J., 1881: Gwara zebrzydowska: studyjum dyjalektologiczne. Krakw.
Benni T., o J., Rozwadowski J., Uaszyn H., 1923: Gramatyka jzyka polskiego. Krakw.
Budziszewska W., 1965: Sowiaskie sownictwo dotyczce przyrody ywej. Wrocaw.
32
Klemensiewicz wymienia i czciowo omawia w tym punkcie zaledwie kilka kwestii leksykalnych, ktre zwrciy na siebie uwag badaczy pocztkw jzyka oglnego. S to: 1) ee || ie, 2)
diere || trzyma, 3) wuj, stryj || (w)ujek, stryk, 4) poudnie || poednie, 5) sie(d)em || sie(t)em, 6)
bior || bierz, 7) twi(e)rdzi || wi(e)rdzi (Klemensiewicz 1985: 3562). Tu take mogaby si
znale sprawa: chrobak || robak, w ktrej ostateczne zwycistwo pierwotnie pnocnopolskiej
(wielkopolsko-mazowieckiej) postaci brzmieniowej robak nad lsko-maopolsk form chrobak
mona uzna za mikroargument potwierdzajcy wielkopolskie podoe jzyka oglnego, a by moe
rwnie udzia w procesie ksztatowania tego jzyka innych, pnocnopolskich dialektw, np.
mazowieckiego. Jakkolwiek sia dowodowa faktw leksykalnych w dyskusji o rozwoju jzyka
oglnego i jego odmiany literackiej jest stosunkowo niewielka w porwnaniu z wnioskami wyaniajcymi z obserwacji zagadnie sformuowanych przez Klemensiewicza w punktach 117 (jak na
przykad: brak mazurzenia, samogoski nosowe, przejcie wygosowego -ch w -k, wymiana ch > f,
grupy rz, rz albo r, r, oboczno ew || ow i inne), to jednak nie powinno si ich lekceway (jak
czynili to niektrzy jzykoznawcy, choby Witold Taszycki czy Tadeusz Milewski). Mona wyzyska je jako dodatkow, drugorzdn, epizodyczn ilustracj wpywu poszczeglnych dialektw na
ksztatowanie si polszczyzny oglnej (jak w omawianym przypadku dialektu wielkopolskiego,
moe te mazowieckiego).
34
Chrestomatia staropolska: teksty do roku 1543, 1984. Wyb. i oprac. W. Wydra, W.R. Rzepka. WrocawWarszawaKrakw.
Czyewski F., 1994: Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraiskich poudniowo-wschodniego
Podlasia. Lublin.
Dejna K., 1993: Dialekty polskie. WrocawWarszawaKrakw.
Klemensiewicz Z., 1985: Historia jzyka polskiego. T. 13. Warszawa.
Koneczna H., 1965: Charakterystyka fonetyczna jzyka polskiego na tle innych jzykw sowiaskich.
Warszawa.
Leksykon acisko-polski Jana Mczyskiego: wybr tekstw opracowanie, 1996. Oprac. H. Barycz, W. Kuraszkiewicz, I. Lewandowski. Lublin.
o J., 1922: Gramatyka polska. Cz. 1: Gosownia historyczna. LwwWarszawaKrakw.
Michaowska T., 2003: redniowiecze. Warszawa.
Nitsch K., 1916: Monografie polskie cech gwarowych. Krakw.
Nitsch K., 1948: Robak (i gadzina). W: Tego: Studia z historii polskiego sownictwa. Krakw,
s. 116179.
Pastuchowa M., 2008: Ukryte dziedzictwo: lady dawnej leksyki we wspczesnej polszczynie.
Katowice.
Puzynina J., 1961: Thesaurus Grzegorza Knapiusza: siedemnastowieczny warsztat pracy nad
jzykiem polskim. Wrocaw.
Reczek S., 1973: G la Mikoaj Rej. Danie staropolskie. W: Tego: Na tropach sw. Eseje filologiczne. WrocawWarszawaKrakwGdask, s. 8390.
Rostafiski J., 1891: Sowo wstpne od wydawcy. W: Zawacki T.: Memoriale Oeconomicvum. Wyd.
J. Rostafiski. Krakw.
Siegie B., 2008a: O pochodzeniu nazw owadw w biaorusko-ukraiskich gwarach przejciowych
na Biaostocczynie. W: Biaostockie Archiwum Jzykowe, nr 7, s. 131152.
Siegie B., 2008b: O specyficznych entomonimach w gwarach wschodniosowiaskich Biaostocczyzny. W: ,
nr 12, s. 227229.
Tambor J., 2006: Mowa Grnolzakw i ich wiadomo narodowa i etniczna. Katowice.
Urbaczyk S., 1984: Zarys dialektologii polskiej. Warszawa.
Urbaczyk S., Kyas V., 19651971 = Biblia krlowej Zofii (szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim
przekadem Biblii. Cz. 13. Wyd. S. Urbaczyk, V. Kyas. WrocawWarszawaKrakw 19651971.
Vrtel-Wierczyski S., 1950: Wybr tekstw staropolskich. Czasy najdawniejsze do roku 1543. Warszawa.
Vrtel-Wierczyski S., 1953: Kazania gnienieskie: podobizna, transkrypcja, transliteracja. Pozna.
Wojtya-wierzowska M., 1974: Prasowiaskie nomen agentis WrocawWarszawaKrakw
Gdask.
Wronicz J., 2006: Archaizmy leksykalne w gwarze cieszyskiej. W: Staropolszczyzna pikna i interesujca. Zbir studiw. T. 1. Red. E. Koniusz, S. Cygan. Kielce, s. 203211.
migrodzki P., 2005: Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Katowice.
PIOTR SOBOTKA
Uniwersytet Mikoaja Kopernika
TEORIE ZMIAN SEMANTYCZNYCH

A MOTYWACJA SEMANTYCZNA
Pamici Pani Profesor Ireny Bajerowej
nowoczesnych badaniach etymologicznych przyjo si traktowa motywacj semantyczn i zmian znaczenia1 jako terminy komplementarne,
tzn. o motywacji semantycznej mona mwi dopiero wwczas, kiedy zachodzi
zmiana znaczenia jakiego wyraenia jzykowego. Teoretycy zmian znaczeniowych (por. np. Darmesteter 1887; Bral 1897; Ullman 1957; Paul 1960, Buttler
1978; Kleparski 1999; Traugott i Dasher 2002) wyrniaj najczciej nastpujce ich typy: rozszerzenie znaczenia (por. ac. vir m ang. virtue cnota)
bd zawenie znaczenia (por. stpol. yto kady gatunek zboa yto (konkretny) gatunek zboa), przeniesienie znaczenia (np. nawigacja kierowanie
statkiem nawigacja kierowanie pojazdem (statkiem, samolotem, samochodem)), uycie figuratywne oparte na analogii lub cechach wsplnych midzy
rzeczami (np. ang. crane uraw-ptak uraw-urzdzenie), melioryzacja
znaczenia (por. ang. mischievous, ktry utraci swoje pierwotne znaczenie fatal-
1
Znaczenie z restrykcyjnego i redukcjonistycznego punktu widzenia jest wartoci jednostki
jzyka (rozumianej jako kady z takich cigw elementw diakrytycznych wchodzcych w skad
wikszych cigw elementw diakrytycznych, ktry si odznacza tym, e (1) jest rozczny
z dowolnym elementem, ktry moe wystpi w kontekcie prawo- i lewostronnym tego cigu; (2)
przy czym wyraenia mogce zajmowa pozycje prawo- i lewostronn rozpatrywanego cigu musz
by elementami klas niezamknitych; (3) a cig stanowicy jednostk jzyka nie jest sam podzielny
zgodnie z warunkami (1), (2) na elementy wzajemnie rozczne (Bogusawski 1976: 360361)).
Konsekwencj tej definicji jest przyjcie istnienia w systemie odwieloznacznionych jednostek jzyka. O znaczeniu dawnych jednostek jzyka, do wyodrbniania ktrych brak nam kompetencji jzykowych, i do ktrych zbliamy si jedynie, badajc mniej lub bardziej kompletne zbiory tekstw albo
ufajc intuicjom dawnych leksykografw, nie jestemy w stanie wypowiedzie si konkluzywnie.
Wspczesne teorie zmian znaczeniowych wykazuj, e jednym z podstawowych mechanizmw
zmiany jest polisemia. W ujciu, ktre tu proponuj, polisemia (poza operacjami systemowymi) nie
jest traktowana jako zjawisko (jak np. wariantywno leksykalno-gramatyczna), lecz proces, i jako
taka dotyczy diachronicznego, nie za synchronicznego aspektu jzyka. Innymi sowy, interpretacja
semantyki jzyka, postulujca moliwo posiadania przez jak jednostk dwch lub wicej powizanych ze sob znacze, jest w istocie mieszaniem porzdku synchronicznego (zbyt szeroko pojmowanego) z diachronicznym.
36
ny, tragiczny na rzecz swawolny), degradacja znaczenia (por. stpol. kutas

chwost na kocu sznura, przypinanego do pasa jako element dekoracyjny i pol.
kutas wulgarnie o mskim czonku)2. Elizabeth C. Traugott (Traugott 1989:
3435) prezentuje trzy oglne tendencje zmian jzykowych:
1. Meanings based in the external described situation > meanings based in the
internal (evaluative/perceptual/cognitive) described situation3.
2. Meanings based in the external or internal described situation > meanings
based in the textual and metalinguistic situation.
3. Meanings tend to become increasingly based in the speaker's subjective belief state/attitude toward the proposition.
Wskazane wyej mechanizmy zmian znaczeniowych mona uj w kilku
oglnych typach: 1) przeniesienie znaczenia (oglnego na szczegowe bd
szczegowego na oglne albo przeniesienie adaptacyjno-analogiczne w celu
okrelania nowych desygnatw); 2) elizja, epenteza bd modyfikacja jakiego
komponentu znaczeniowego; 3) transpozycja komponentw znaczeniowych,
rwnie midzy przedmiotow a nieprzedmiotow warstw jzyka.
Termin motywacja semantyczna traktowany jest tu jako
() ( 1997: 35 za: Jakubowicz 2010: 30), a zatem wyraenie motywowane to takie,

; ; (
1996: 244245 za: Jakubowicz 2010). Tak rozumiana motywacja semantyczna
obejmuje zjawiska natury synchronicznej, jak np. transpozycja czy modyfikacja,
oraz procesy diachroniczne zwizane ze zmianami semantycznymi (por. te
Dokulil 1979: 149).
Midzy znaczeniem motywowanym a znaczeniem motywujcym istnieje stosunek kauzalny zarwno w aspekcie signifiant, jak i signifi znaku jzykowego.
Kada zatem motywowana zmiana formy bdzie pociga za sob zmian treci
znaku, i na odwrt, nawet wwczas, gdy zmiana obserwowalna na poziomie
parol, w ktrym z aspektw znaku jzykowego nie bdzie postrzegalna. Rzeczywistym bd z rnych wzgldw zakadanym znaczeniem motywujcym
(wzem semantyczno-morfologicznym) jest to, ktre ma wsplny element semantyczno-morfologiczny (albo traktowany jako semantyczno-morfologiczny)
2
Danuta Buttler (1978) wrd opisywanych przez ni zmian semantycznych koncentruje swoj
uwag na specjalizacji, generalizacji i przeniesieniu znacze. Kleparski (Kleparski 1999: 78, 80, 83
85) jako typy zmian semantycznych wymienia ponadto: etymologi ludow, substytucj, przesunicia, ekspansj, atrakcj, zmian korelatywn, asymilatywn i komplikatywn.
3
W tym typie pobrzmiewa wysuwana m.in. w badaniach indoeuropeistycznych hipoteza pierwotnego konkretyzmu, mwica o tym, e wyrazy zaopatrzone w znaczenia abstrakcyjne pochodz od
wyrae o pierwotnym znaczeniu konkretnym.
PIOTR SOBOTKA: Teorie zmian semantycznych
37
ze znaczeniem motywowanym nastpujcym (lub nietraktowanym jako nastpujce)

w rozwoju jzyka po znaczeniu motywowanym (por. te Tokarski 1999: 67;
Jakubowicz 2010: 3132).
Przyjta tu definicja motywacji wie si z dwoma rnymi podejciami do
tego, czym jest etymologia staroytnym i nowoytnym. Istnieje powana
rnica midzy dawn a wspczesn etymologi. Pierwsz, zmierzajc do
odtworzenia pierwotnej motywacji wyrazu wykrycia jego pierwotnej struktury
oraz wskazania zmian znaczeniowych, ktrym ona podlegaa, a take jego
zwizkw ze sowami w innych jzykach, nowoytne teorie jzyka umieszczaj
w obrbie diachronicznych nauk o jzyku. Drugi typ refleksji etymologicznej
przyjmowa zupenie inn perspektyw celem bada byo zestawienie danego
wyraenia z innymi po to, aby wyjani jego gboki albo ukryty sens. Ze
wzgldu na te odrbnoci odrniam dwa typy etymologii: etymologi diachroniczn i etymologizowanie synchroniczne:
Etymologizowanie synchroniczne rni od etymologii diachronicznej nie tylko cele, ale i rodki wykorzystywane do formuowania ustale etymologicznych.
Podczas gdy etymologia diachroniczna siga do danych z przeszoci jakiego
jzyka i jzykw pokrewnych, to etymologizowanie synchroniczne bazuje na
materiale traktowanym jako wspczesny bd statyczny w stosunku do analizowanej nazwy, ustalajc mniej lub bardziej prawdopodobne zwizki motywacyjne midzy zakadan podstaw bd zakadanymi podstawami4 a analizowanym wyrazem. Dla przykadu wyraz rudr5 by moe pochodzi z pie. rdzenia
*rud-lo-, z ktrego rwnie wywodzi si pokrewne mu sowo z jzyka pli
ludda- okrutny, brutalny (por. Pokorny 1959: 868871). W sanskrycie istniej
take zblione do rudr sowa rvat, rudh, rviam, rruvat, ktre naley czy
4
5
Moliwych jest bowiem wiele rnych etymologii dla jednego wyraenia.

Rudra wczesnowedyjskie bstwo burzy i grzmotw.
38
z oglnym znaczeniem zwizanym z rozrywaniem czego na kawaki. Rdze,

ktry mg posuy do utworzenia tego sanskryckiego sowa, by te prawdopodobnie podstaw greckiego -6, ktry tworzy formy wskazujce na rozdzielanie, kawakowanie. Z kolei aciskie rudus, ruderis to drobno potuczony
kamie, jest to najprawdopodobniej derywat od rudis o pierwotnym znaczeniu
surowy, nieobrobiony. Wiele danych jzykowych wskazuje na to, e pierwotnie rudr to (ten, ktry jest) surowy, dziki, nieokieznany; rozdzielajcy [ofiar?] na kawaki.
Imi Rudry czsto jednak wywodzi si od sanskryckiego rdzenia rud- wy,
krzycze, zawodzi, nazwa rudra miaaby wwczas znaczy byk (por.
Macdonell 1898: 77). Hermann Grassmann (1873) uwaa, e wyraz rudra naley
wiza z rdzeniem rud- o przypuszczalnym znaczeniu wieci (za: Chakravarti
1986: 4). rdem i inspiracj tych etymologii by moe jest tekst wedyjski
atapatha Brhmaa (6.1.3.10), w ktrym mwi si, e bg nosi to imi, poniewa krzycza (rud-). Etymologi wyrazu buduje si poprzez ustalenie mniej lub
bardziej prawdopodobnej motywacji.
Etymologizacje synchroniczne7 od staroytnoci po czasy nowoytne miay
m.in. charakter dydaktyczny, polemiczny, suyy u s t a n a w i a n i u wizi midzy wiatem postrzeganym zmysowo a wiatem tajemnicy; ich gwnym narzdziem s przeksztacenia traktowane jako denominacje sensw albo ich para- czy
peryfrazy. Z kolei etymologie diachroniczne s powizane z teori czy teoriami
zmian semantycznych (i na nich przewanie bd fundowane). Typologia motywacji semantycznych moe by zatem poprowadzona w dwch rwnolegych
aspektach etymologizowania synchronicznego i etymologii diachronicznej.
Etymologizacje synchroniczne bardzo czsto s ustanawiane na podstawie podobiestwa dwikowego i to zarwno w odniesieniu do izolowanego segmentu
dwikowego, jak i do grupy dwikw oraz sylaby. U podstaw tego typu fonematycznych mechanizmw motywacyjnych ley przekonanie, e dwiki s
nonikiem znaczenia. Przykady etymologii opartych na wyjanianiu dwikw
odnajdujemy w tekstach wedyjskich i sanskryckich, w Kratylosie Platona, wrd
etymologii rzymskich, a nawet pniejszych ni rzymskie8.
Por. - prujcy ziemi, robicy bruzdy w ziemi, - rozdzielajcy wosy.

Ocena prawdziwoci tzw. etymologii synchronicznych z punktu widzenia wspczesnego stanu
wiedzy musiaaby by miadca, lecz w gruncie rzeczy takie wartociowanie byoby dziaaniem
anachronicznym. Niewiele by przyszo poytku z zaklasyfikowania ich jako nienaukowych, zwaywszy na fakt, e niektre z nich w sposb poprawny ujmoway synchroniczne stosunki motywacyjne
midzy analizowanym wyraeniem a motywujc go podstaw.
8
Waciwe s one rwnie tekstom nieindoeuropejskim. W sumeryjskiej opowieci o Enkim
i Ninhursag czytamy m.in.: Mj bracie, z powodu ktrego z twych czonkw cierpisz? / Boli mnie
bok (sum. zag). / Tak powoaa na wiat Ensag (cyt za: Kramer 1945 tum. P.S.). Z nasienia boga
Enkiego wyroso osiem rolin, ktre ten zjad, aby pozna ich serca. Zjadajc roliny, zjad wasne
nasienie, co spowodowao, e zacz cierpie. Ninhursag, matka bogw, by uly Enkiemu powoaa
7
39
Wiele tekstw staroytnych Indii poprzez nawizywanie korespondencji goskowych szuka ukrytego i mistycznego wymiaru wyrae jzyka. W Bhadrayaka Upaniad (5.2) (Houben 1997) znajduje si opowie o bogach,
ludziach i demonach, ktrzy suchaj nauk Prajpatiego na temat witej wiedzy.
Prajpati, zapytany o to, jak maj postpowa, wszystkim radzi za pomoc jednej sylaby da. Bogowie zrozumieli j w ten sposb, e waciwe jest im dmyata
ograniczanie samych siebie, ludzie pojli sylab da jako datta dawa, a demony t sam sylab zinterpretoway jako dayadhvam by penym wspczucia. Boski gos, ktrym jest grzmot, powtarza zawsze: da da da, co znaczy:
dmyata, datta, dayadhvam, dlatego kady powinien stosowa si do ograniczania samego siebie (dama), hojnoci (dna) i wspczucia (day)9.
W Kratylosie Platona (Plato 1900: 421c-427d) Sokrates eksplicite zwraca
uwag na to, e m.in. dwik wyraa ruch, dwik przesuwanie, rozsuwanie, dwik lekko i sprawno fizyczn, lepko. Mona tu wyrazi
obiekcj, e jeeli miaoby to by naturalne znaczenie tych dwikw, to we
wszystkich jzykach powinny one nie wanie to znaczenie, jednak Sokrates
(389e-390a) mwi, e jakie znaczenie moe by wyraane za pomoc rnych
dwikw10. Kady jzyk ma inny zasb dwikw, co wicej nawet w jednym
jzyku istnieje nieskoczenie wiele dwikw11.
Innym typem motywacji zakadanym w etymologizacjach synchronicznych
jest reinterpretacja nazwy. Mechanizm ten polega na arbitralnym ustalaniu wzw semantyczno-morfologicznych wyraenia ujmowanego jako formacja. Jest
to typowy mechanizm towarzyszcy dekompozycjom nazw czy tzw. etymologiom ludowym. Na przykad angielskie sowo movement12 w wietle tej interpre-
osiem bstw uzdrawiajcych kady z czonkw Enkiego. Zwizek midzy chorym czonkiem
a nazw bstwa zosta ustanowiony za pomoc podobiestwa dwikowego midzy nazw wasn
a nazw organu (por. Sobotka 2011: 5).
9
Johannes Bronkhorst (Bronkhorst 2001: 162) komentuje t opowie: Unfortunately the passage
does not explain what is the point of this story, and perhaps one should not attach too much significance to it. It may however be legitimate to surmise that it attributes three different meanings to the
single syllable da, meanings which normally express themselves through the intermediary of the
words dmyata (or dama), datta (or dna) and dayadhvam (or day).
10
,
: , , .
11
Sokrates mwic o dwikach nie mia wiadomoci istnienia fonemw, dlatego grecka goska [r] lub [r ], wykadnik znaczenia ruch, nie musi odpowiada perskiej [] ani polskiej
[r], cho zarwno spgoska grecka, jak i perska albo polska s wariantami fonemw /r/.
12
Wyraenie jest formacj, ktrej podstaw jest czasownik move, ktry pochodzi z anglo-francuskiego movir (starofrancuskie moveir), a to z kolei z aciskiego moveo, movere przenie,
poruszy, zmiesza, by w ruchu, trz, przeszkadza, usuwa; czasownik aciski zosta utworzony na podstawie pie. rdzenia *meue- (por. sanskr. kama-muta poruszony mioci, lit. mauti kontynuowa, gr. ameusasthai przekroczy). Znaczenie wzruszy (emocjonalnie) pojawio si
w jzyku angielskim ok. 1300; popchn (skoni do jakiego dziaania) notowane jest od XIV w.,
zmieni miejsce przebywania od 1707 r.
40
tacji byoby compositum zoonym ze sw move + men ludzkie poruszanie si

lub move + men + t(ea) ludzki pd do herbaty (ten ostatni przykad czy mechanizm dekompozycji z mechanizmem fonematycznym)13. Te zakadane
zwizki stanowi w postulowanych formacjach podstaw tworzenia mitologii,
historiozofii czy tradycji spoecznoci posugujcej si tego typu etymologiami14.
Rwnie wspczenie s tworzone etymologizacje synchroniczne:
La tour Eiffel doit son nom ce qu'elle est effile.
Notre pays s'appelait la Gaule, parce que ses habitants allaient la pche pour se nourrir.
Le pin sylvestre est appel ainsi parce qu'on le plante le dernier jour de l'anne.
W dwch pierwszych przykadach nazwy wasne s w istocie leksykalnie niemotywowane, jednake w przedstawionych uyciach prbuje si ustanowi wi
midzy nazw wasn a mniej lub bardziej homofonicznym w stosunku do niej
wyraeniem pospolitym, co ma charakter eksplikacyjny nazw wasn wi
z pospolit pewne wasnoci, ktre okrelaj desygnat (wiea Eiffelea jest istotnie effile wysmuka, a Galowie rzeczywicie allaient chodzili zbiorowo na
ryby). Proces ten jest mniej wicej zbliony do mechanizmu, ktry obserwujemy
w przykadzie trzecim, poza tym, e etymologizowane w nim sowo jest przymiotnikiem autor trzeciego zdania wyjania znaczenie nazwy sosny zwyczajnej
(le pin sylvestre) poprzez postulowan metonimi, ktrej podstaw byoby imi
w. Sylwestra i zwizane z nim wito.
Przedstawione typy motywacyjne (zapewne niewyczerpujce wszystkich moliwoci) dziel si na te, w ktrych wi etymologiczna ustanawiana jest od
postulowanego pojcia wyraanego ogln form do konkretnego znaczenia
zwizanego z jakim wyraeniem jzykowym, bd je nazywa onomazjologicznymi, oraz te, w ktrych postulowane znaczenie nazwy prowadzi do jakiej zrozumiaej (eksplikacyjnej) formy zwizanej z waciwym jej znaczeniem, bd je
nazywa semazjologicznymi15.
13
O tego typu etymologiach Bguelin (Bguelin 2002: 155) pisze : Traditionnellement, le terme
d'tymologie populaire qualifie le fait de rapprocher consciemment ou non deux units lexicales
entre lesquelles il n'existe pas de lien morphologique et smantique historiquement avr.
14
Podstawowym rdem motywacji dekompozycyjnych jest homonimia interpretowana w porzdku diachronicznym. W rozwoju mowy mwicy reinterpretowali m.in. za pomoc mechanizmu
etymologii ludowej konteksty, w ktrych zosta uyty zastpiony (tzn. semantycznie przetworzony) leksem i tworzyli jego sytuacyjne reprezentacje, ktrych efekt zwykle by bardzo dziwaczny.
Niekiedy sugerowany za pomoc tego mechanizmu kierunek motywacyjny naley uzna za poprawny (realnoznaczeniowy), co przemawia za tym, e etymologie ludowe wpywaj na uycie sowa
(por. np. ac. niezleksykalizowane wyraenie res publica, rei publicae interpretowane jako rzeczpospolita, rzeczpospolitej).
15
Przypisywanie znaczenia dwikom bdzie zatem dziaaniem onomazjologicznym, natomiast
reinterpretowanie (dekomponowanie, denominowanie) nazw w kategoriach nazw znanych dla posugujcych si tym mechanizmem bdzie dziaaniem semazjologicznym. Etymologia semazjologiczna
41
Kluczowe dla rozumienia etymologii diachronicznych jest rygorystyczne odrnienie diachronii od synchronii16. adna analiza diachroniczna nie ma statusu
objaniajcego dla analizy synchronicznej. Z drugiej jednak strony wychodzc
ze stanowiska synchronicznego mona wprawdzie uzasadni rnic midzy
angielskimi sing i song, ale tylko analiza diachroniczna pokae, e jeden z nich
musi by czasownikiem, a drugi musi by rzeczownikiem.
Konsekwencj wprowadzenia cisego podziau na to, co jest wynikiem procesw jzykowych, i na to, co, jest obserwowalnym na poziomie synchronicznym
zjawiskiem jzykowym, bdzie uznanie z punktu widzenia rygorystycznej
interpretacji synchronicznej zjawisk jzykowych wszystkich (lub prawie
wszystkich) wyrae tworzcych leksykon za zapoyczenia: (1) z innego jzyka
(co nie budzi adnych zastrzee), (2) z wczeniejszego etapu rozwoju danego
jzyka (tzn. systemu wyjciowego), (3) z innego rejestru jzyka w danym przekroju
synchronicznym, (4) z warstwy nieprzedmiotowej systemu jzyka na podstawie
mechanizmw, ktre ten system przewiduje17 (por. Dubisz, Sobotka 2010: 2728).
za punkt wyjcia przyjmuje sowo (a nawet etykiet jzykow, jak jest nazwa wasna), ktrego
znaczenie odkrywane jest w wyniku analizy etymologicznej, natomiast etymologia onomazjologiczna wychodzi od jakiego (nawet nieokrelonego czy rozmytego) pojcia, ktre konkretyzuje si
w rnych wspistniejcych na linii czasu sowach zaopatrzonych w swoje znaczenie. Etymologia
semazjologiczna wykorzystuje jako swj budulec istniejce w systemie jzyka wyraenia jzyka,
natomiast etymologia onomazjologiczna moe prowadzi do odkrywania, a nawet tworzenia nowych
dla systemu leksykalnego jednostek.
16
Ferdinand de Saussure (de Saussure 1995: 115) ujmowa relacj midzy porzdkiem diachronicznym
a synchronicznym w ukadzie horyzontalno-wertykalnym. Oznacza to, e gdybymy chcieli interpretowa
diachronicznie (w porzdku wertykalnym) np. lenicj w jzyku walijskim (p : b, t : d, c : g, b : f, d : dd,
g : , m : f, ll : l, Rh : r), to musielibymy ograniczy si do stwierdzenia faktu, e w tym jzyku zmiana
spgoskowa zostaa wywoywana przez niektre skadniki wypowiedzi, zwaszcza przez skadnik
poprzedzajcy (jeli da si stwierdzi lenicj przy braku elementu oddziaywujcego, to naley chyba
zaoy istnienie jakiej wyjciowej struktury, w ktrej ten element oddziaywujcy bezporednio
poprzedza element, ktry uleg alternacji). Nie wyjania to jednak istoty lenicji z punktu widzenia
horyzontalnego. Kluczowym faktem dla zrozumienia alternacji w jzyku walijskim jest to, e alternacja nie jest graniczona do rzeczownikw penicych funkcj dopenienia, ale moe dotyczy
rnych kategorii leksykalnych. Badacze jzyka walijskiego zgadzaj si, e alternacje spgoskowe
maj swoje rdo w zmianach fonologicznych warunkowanych poprzedzajcym ssiedztwem
leksykalnym. Proponuj jednak przyj, e lenicja i alternacja przydechowa spgosek w jzyku
walijskim nie s wynikiem wpywu jakiegokolwiek skadnika obecnego w wypowiedzi. Alternacja
jako rodek kodowania nie koduje specyficznych semantycznych czy dyskursywnych funkcji;
w istocie obecno lenicji albo alternacji przydechowej pomaga odbiorcy w interpretacji skadnika
wypowiedzi, ktry uleg alternacji nie w zwizku z bezporednio poprzedzajcym skadnikiem, ale
w zwizku z np. innym skadnikiem w tym samym zdaniu, frazie czy wypowiedzi.
17
Konsekwencje tak rozumianych zasad bada etymologii s zasadnicze neguj one bowiem naukowy
charakter moliwoci rekonstrukcji tak zwanego pierwotnego znaczenia. W tym rozumieniu kade znaczenie jest i pierwotne, i ostateczne. Zmiana formalna powoduje powstanie nowego pierwotnego i ostatecznego
znaczenia, ktre nie ma nic wsplnego z poprzednim, poza motywacj wynikajc z zapoyczenia. Zajmowanie si zatem etymologi to czynienie uytku wpierw z naszej wiedzy o synchronicznie pojtym znacze-
42
Jeeli zaakceptowalibymy powysze rozrnienie, to etymologia polegaaby

na wskazaniu stosunku motywacyjnego w kadym z moliwych przypadkw,
tzn. dotyczyaby rwnie wyrae, ktre bywaj traktowane jako etymologicznie
niepochodne (mam tu na myli zwaszcza neologizmy i neosemantyzmy). Stosunek
midzy wyrazem motywujcym a wyrazem motywowanym (zawsze odkrywany
najpierw na paszczynie semantycznej, a dopiero pniej fonematycznej i gramatycznej) wyznaczaby dwa typy motywacji: endojzykow oraz egzojzykow.
Ten pierwszy typ odnosi si m.in. do operacji, ktre najczciej dokonywane s za
pomoc obecnych w systemie jzyka mechanizmw derywacyjnych, m.in. strukturalnych (b- + -stwo), transpozycji (wcz- + -ga)18, modyfikacji (*mat- + -k-a
mama), a nawet mutacji (por. *s- rodzi + -n-s syn19, wczg-a
wczg-a kto, kto si wczy). W cisym sensie jest to domena sowotwrstwa diachronicznego, ktre bada rodki i modele suce poszerzaniu leksykonu
danego jzyka (por. Jakubowicz 1999: 118). W ten sposb odbywa si cige
tworzenie nowych wyrazw niejako poza wyznaczonymi okresami dziejw
jzyka20.
Wrd operacji nominatywnych mona wyrni m.in. neologizmy, ktre powstaj poprzez wykorzystanie istniejcych w jzyku rodkw leksykalnych
i morfologicznych (ktrych umiejtne wykorzystanie zapewnia to, e neologizmy mog wej w obszar leksyki oglnej). Za uywane do dzi neologizmy
Szekspirowskie utworzone z jzyka aciskiego mona np. uzna imiesowy
nieposiadajce odpowiadajcych im czasownikw unpolluted czysty, unprevailing
bezprecedensowy, niespotykany. Ich podstaw jest aciski rdze, do ktrego
Szekspir doczy istniejce ju w jzyku afiksy.
niu (poszukiwanie motywacji dla danej jednostki), a nastpnie czynienie uytku z naszej wiedzy o synchronicznie pojtym znaczeniu innej jednostki jzyka, uzyskanej w wyniku rekonstrukcji formalnej z poprzedniej jednostki (poszukiwanie jej motywacji), a do dotarcia do jednostki morfologicznie przejrzystej i dalej
ju nierozkadalnej. Na kadym z etapw tego cofania si winnimy stosowa wypracowane przez
jzykoznawstwo synchroniczne metody badania znaczenia. Jeli z jakich najczciej spowodowanych
brakiem kompetencji jzykowej powodw jest to niemoliwe, wwczas budowanie opozycji systemowych winno opiera si na dostpnym, si rzeczy niekompletnym, materiale jzykowym, co wprawdzie nie
uwiarygodnia w peni bada etymologicznych, ale przynajmniej uwiarygodnia sformuowane w ich wyniku
czstkowe hipotezy. Za kadym razem i na kadym etapie bada etymolog powinien dy do ustanowienia wizi zarwno midzy signifiant badanych jednostek jzyka, jak rwnie midzy ich signifi (jeli tego
nie jest w stanie zrobi to w tym momencie jego prac naley uzna za zakoczon) (por. Dubisz,
Sobotka 2010)
18
Wyraz wczga wyodrbni si w XVII w., zrazu jako nazwa czynnoci, a dopiero potem jako
nazwa wykonawcy czynnoci.
19
Por. sanskryckie sttas cakowicie dany, snus I podburzyciel, ten, kto wznieca co, soce;
II syn, dziecko, potomek, lecz take modszy brat, syn crki.
20
Obrazowo ujmuje to Jan o (o 1927: 231), ktry pisze: jzyk przypomina sad Alkinoosa,
gdzie w ciepawym zefirze, co tam wci powiewa, jeden owoc si kluje, drugi ju dojrzewa: jabko
idzie po jabku, gruszk gruszka spycha, figa fig, i owoc zawsze si umiecha. Tak samo w kadym czasie wyrazy nowe powstaway i cigle jeszcze powstaj, gdy tylko potrzeba tego wymaga.
43
Cech dystynktywn operacji endojzykowych w interpretacji etymologicznej

jest odwoanie do momentu tworzenia nazwy na gruncie jakiego jzyka za pomoc jzykowych mechanizmw rodzimych bd rodzimych zespolonych
z obcymi (istot jest tu tworzenie formacji przy pomocy formantw rodzimych).
Takie ujcie wynika z zaoenia, e poszczeglne przekroje synchroniczne nie
tworz continuum diachronicznego, lecz jedynie umoliwiaj spojrzenie diachroniczne. W ramach tego rozwizania metodologicznego wskazuje si tzw.
pierwszy czy bezporedni etymon danego sowa.
Rnica midzy operacjami a adaptacjami (kolejnym typem motywowanym
endojzykowo) polega na statusie zapoyczanego znaku. Adaptacjami s wyraenia okrelane jako tzw. oglnosowiaskie, oglnogermaskie, oglnoromaskie itd., ktrych struktura znakowa nie zmieniaa si albo zmieniaa si w niewielkim stopniu w kolejnych przekrojach synchronicznych21.
Sowo ze wzgldu na ujcia operacyjne bd adaptacyjne nie moe jednak
mie dwch odmiennych interpretacji etymologicznych, tzn. nie mona nawiza stosunku motywacyjnego midzy wczg-a kto, kto si wczy
a wcz- + -ga, poniewa nie tworz one ukadu opartego na pochodnoci;
wczga jako nazwa osobowa jest derywatem paradygmatycznym od wczga
nazwy czynnoci. Oczywicie moliwe byoby budowanie gniazd etymologicznych, w ktrych znalazyby si wszystkie wykazane stosunki motywacyjne,
w tym przypadku gniazdo mogoby wyglda nastpujco: wczga wczga wcz- + -ga *vl- *velk- *k-22.
Wrd wyrae etymologicznie motywowanych egzojzykowo wyrniam
formacje, ktre najczciej s quasi-formacjami synchronicznymi oraz wyraenia zupenie niemotywowane synchronicznie.
Do traktowanych jako formacje nale niektre wyrazy polskie zakoczone na
ant23. Analiza genetyczna wyrae zakoczonych na ant pokazuje, e czstk t
21
Np. etymologia synchronicznie ogldanego sowa dom wie si z ustanowieniem wizi ze sowem pochodzcym z wczeniejszego przekroju synchronicznego, np. XIX-wiecznym wyrazem dom.
Rnica midzy tymi ksztatami wie si m.in. z rnicami wynikajcymi ze znacze konotacyjnych, ale nie tylko. S to dwa rne znaki jzykowe, poniewa ich warstwy signifi nie s i nie mog
by tosame, a zatem i warstwy signifiant musz by rne.
22
W ten sposb opisywane s hasa w wielu sownikach etymologicznych, w tym polskich, w ktrych ze
wzgldw chyba jedynie praktycznych dzieli si wyrazy na przykadowo praindoeuropejskie, prasowiaskie, staropolskie, redniopolskie itd. W istocie jednak w jzyku mamy do czynienia z nieustannym ruchem zasb leksykonu nieustannie si zmniejsza i zarazem powiksza, jedne jednostki wymieraj,
wychodz z uycia, a na ich miejsca powstaj nowe, inne za z kolei s zastpowane przez swoje
kontynuanty, etymologicznie pochodne od wyrazw wczeniejszych i tylko od nich. Przekrojw
synchronicznych jest znacznie wicej ni zdaj si to sugerowa wymienione wyej etykiety, a losy
wyrae jzykowych czciej przypominaj krt cieyn ni prosty i udeptany trakt.
23
Wyrazw z podstawowym znaczeniem osobowym koczcych si na ant jest w polszczynie okoo
150. Niemal poowa (65) zostaa zapoyczona z jzyka niemieckiego, 39 to wyrazy pochodzenia francuskiego, 22 aciskiego, pozostae pochodz z woskiego, rosyjskiego, angielskiego, greckiego, a kilka
44
naley wywodzi od rnych morfemw, speniajcych na ich rodzimym gruncie

rnorodne funkcje: z niemieckiego -and (doktorant, dekorant, dyplomant, habilitant, konfirmant), niemieckiego bd francuskiego -ant (intrygant, emigrant),
aciskiego -ans (adorant, obserwant, postulant), woskiego -ante (komediant),
rosyjskiego -an (krytykant). W kilku wyraeniach traktowanych w przeciwiestwie do powyszych jako niepodzielne sowotwrczo na gruncie polskim element ant wywodzi si z greckiego -antes (hierofant), hiszpaskiego -ante (infant), woskiego -ante (birbant), francuskiego -ent (sierant), niemieckiego
-eund (frant). Wymienione morfemy24 maj zazwyczaj ustabilizowan warstw
treciow. W jzyku niemieckim np. sufiks -and tworzy formy, w ktrych znaczenie
wpisana jest bierno (kontynuuje aciski sufiks gerundivu -nd), natomiast
sufiks -ant waciwy jest dla nazw osb aktywnych (wywodzi si z aciskiego
morfemu imiesowu czasu teraniejszego czynnego -ns). Na gruncie jzyka polskiego, podobnie jak i francuskiego czy angielskiego, doszo do fonetycznego
upodobnienia segmentw dwikowych, ktre w jzykach pochodzenia zajmoway odpowiednie morfemy -nd, -ns i ich kontynuanty. Gdyby na powanie
traktowa segment ant jako polski morfem25, to ze wzgldu na jego rne pochodzenie moe trzeba by byo wysun postulat o jego homonimicznoci i wyrni dwie
jednostki: -ant I i -ant II. Rnica etymologiczna bowiem jest pierwszym kryterium wyodrbniania z zasobu leksykalnego homonimw (por. Majewska 2002:
2627)26. Polski element ant sam w sobie jednak nic nie znaczy, nie jest nawet
samodzieln poyczk egzojzykow.
Za formacj uznaje si rwnie rzeczownik personalizm. Jego pierwsze powiadczenie w jzyku polskim odnalazem w pismach Cypriana Norwida27,
z nich to wyraenia rodzime. Jedynie dla 33 wyrazw nie da si ustali tzw. synchronicznej podstawy, s to
m.in.: amant, charmant, solenizant, absztyfikant, infant, aliant, frant, wagant, trabant. A zatem pozostae
traktuje si jako podzielne sowotwrczo, dla ktrych formantem bd wspformantem ma by niejako
sufiks -ant, tworzcy w omawianej klasie odczasownikowe, odrzeczownikowe i odprzymiotnikowe (skrupulant) nazwy osobowe wykonawcw czynnoci (projektant), nazwy obiektw czynnoci (ewakuant <
ewakuowa, dewiant < dewiacja), nazwy osb odobiektowe (doktorant), odmiejscowe (laborant), odczynnociowe (dywersant, azylant), nosicieli cech (religiant), odbiorcw (benefisant).
24
Bdce na gruncie jzyka polskiego w przewaajcej mierze przykadw jedynie morfoidami.
25
Co by moe odnosi si wycznie do kilku wyrazw, ktrych motywacja moe by zinterpretowana jako endojzykowa: gwarant, macant, skrupulant, zaogant.
26
Analiza sowotwrcza oparta na parafrazie moe nie zauway takich subtelnoci jak to, e konfirmant jest kim, kogo si konfirmuje (na kim si dokonuje aktu konfirmacji), rehabilitant kim,
kogo si rehabilituje, a emigrant to kto, kto (wy)emigrowa, intrygant kto, kto intryguje.
Zupenie zreszt moliwe, e znaczenia pierwotne zwizane z formacjami obcymi zatary si cakowicie, poniewa nie przejmowalimy tych sw jako formacje, lecz jako gotowe produkty mowy,
a formacjami uczynilimy wwczas, kiedy wraz z przejmowan nazw zapoyczylimy odpowiadajcy jej czasownik, rzeczownik itp., ktry umoliwia zbudowanie parafrazy sowotwrczej.
27
Rzeczownik personalizm po raz pierwszy notuje dopiero Sownik jzyka polskiego pod red.
W. Doroszewskiego. W sowniku tym czytamy, e p e r s o n a l i z m to kierunek filozoficzny
45
w ktrych jest waloryzowany wyranie negatywnie, a swoim znaczeniem zblia

si do znaczenia wyrazu egoizm28. Nie mamy tu zatem do czynienia z personalizmem jako nazw doktryny czy kierunku (co sugerowaaby ewentualnie morfologiczna interpretacja czstki izm), lecz ze sowem o zaskakujcym wspczenie
znaczeniu, z ktrego chyba nie miao szans wyrosn XX-wieczne znaczenie
wyrazu personalizm. Mamy tu w istocie do czynienia z poyczk motywowan
jako egzojzykowa, a jej etymonem jest francuski rzeczownik personnalisme,
ktry jeszcze w XIX wieku mia znaczenie egoizm (por. Rey 1992).
Etymologia winna pokazywa przede wszystkim bezporedni zwizek midzy
danym wyraeniem a motywujcym go sowem w takim sensie, aby czytelna
bya kada paszczyzna znaku motywujcego. Wskazanie kolejnych stopni tak
zwanej pochodnoci nie dotyczy w istocie analizowanego sowa, lecz jego podstawy motywacyjnej29.
Wyraenia motywowane egzojzykowo, ktrych nie traktuje si jako formacje,
s do liczn grup kadego leksykonu, zwaszcza tworzc podgrup terminw, ale nie tylko. Rwnie dla tego typu czsto ustala si niewaciwe stosunki
motywacyjne. aciski przymiotnik subitus nagy, szybki, natychmiastowy
bywa niezgodnie z jego pochodzeniem derywowany od czasownika subeo m.in.
przyj albo uda si dokd, zbliy si do i interpretowany w kategoriach
motywacji endojzykowych, gdy tymczasem mamy tu do czynienia z niemotywowanym synchronicznie zapoyczeniem z ktrego z dialektw jzyka praindoeuropejskiego. Jest to bowiem w istocie forma pochodna od rdzenia *sub-,
*sb- drgn, wykona szybki ruch30.
oparty na metafizycznym lub religijnym zaoeniu, e rozwj osobowoci czowieka jest rdem
i celem jednostkowego i spoecznego ycia (Doroszewski 19581969).
28
Jest on metonimicznym okreleniem czowieka, a waciwie jego postawy, ktra nic godnego
wzgldu nie zna, nie dopuszcza i nie poczuwa oprcz swojego wasnego i swojej pasji interesu (PW
6, 240). Czowiek taki monologuje dla wasnych korzyci i pilnuje tylko swojego interesu. O takiej
postawie mwi poeta, e jest ona rozwijajcym si nieustannie personalizmem (PW 6, 241)
(Sobotka 20042005: 184).
29
I tak np. Norwidowy personalizm zakorzenia si w XIX-wiecznym personnalisme, ten za z kolei w homofonicznej do niego formie powstaej na pocztku XVIII w., ktrej etymonem jest francuski rzeczownik personne o oglnym znaczeniu jednostka z gatunku ludzkiego, utworzony na podstawie aciskiego rzeczownika persona osoba pochodnego od aciskich rzeczownikw o ksztacie
persona o znaczeniu odpowiednio charakter rola maska aktora. Rzeczownik aciski
wreszcie jest sowem zapoyczonym z jzyka etruskiego ersu odnalezionym na dwch inskrypcjach
w grobowcu Augurw w Tarkwinii (pierwszy napis da si dzi jeszcze zobaczy przy gowie postaci,
ktra trzyma na smyczy wciekego psa. Druga inskrypcja jest mniej widoczna, jej lady mona
odnale przy ustach postaci, ktra wykonuje gest boksera. Obaj osobnicy maj na gowach takie
same maski ze spiczastymi brodami i stokowe czapy).
30
Z tego samego rdzenia wywodz si rwnie zblione znaczeniowo do subitus wyrazy: litewski
siaubi wpada w sza, gotowa si ze zoci, staronordycki spa (*swpn) zamie, zamiata,
angielski swoop pikowa, nurkowa, zrobi nalot (ktry wywodzi si z angielskiego swoop
o oglnym znaczeniu poruszy si szybko, gwatownie, nagle).
46
Motywacje egzojzykowe wyrae synchronicznie niepodzielnych s bardzo

trudne do ustalenia31. Francuskie zapoyczenie pirouette fryga, bk, odwrcenie
si na picie, naga zmiana moe by dowodz tego pewne dane dialektalne
wariantem staronormaskiego sowa wirewitte, ktre stao si rwnie podstaw
dla francuskiego girouette chorgiewka na dachu32, a potem zmienny, niestay
czowiek. By moe jednak pochodzi z waloskiego pirwitche og, cao33,
ktre z kolei wywodzi si ze znaczcej cao germaskiej formacji spirewskazana rzecz + -wipp szybki ruch + -che. Moe to by wreszcie sowo
zapoyczone z dialektu bretoskiego poprzez kontaminacj wyrae piroton
moda g, powstaego od pirou, onomatopei wskazujcej na dwik wydawany przez gsi, i pirotonner obrci si gwatownie, opisujcego pono charakterystyczny ruch modych gsi (por. Spitzer 1944: 512513).
Wymienione typy motywacji przedstawia poniszych wykres34:
BIBLIOGRAFIA
Bguelin M.-J., 2002: tymologie populaire, jeux de langage et construction du savoir lexical.
Semen 15, s. 155172.
Bogusawski A., 1976: O zasadach rejestracji jednostek jzyka. W: Poradnik Jzykowy, z. 8,
s. 356364.
31
Etymolog wwczas zrzeka si wasnej pracy, kaprys jzykowy kaprysowi pozostawiajc (por.
Brckner 1917: 84) albo podaje kilka hipotez etymologicznych.
32
W czym mona take odnale lad staronordyckiego wedhrviti wskazanie, okrelenie pogody.
33
U w. Huberta pojawia si forma tego sowa prwiy.
34
Podsumowaniem tych refleksji winno by pytanie o motywacje wyrae pierwszego jzyka, jeli taki w ogle istnia (jego istnienie jest tak sam hipotez jak ta, ktra wywodzi ludzko od pary
rodzicw). Odpowied na nie wie si z zajciem stanowiska na temat pochodzenia jzyka, o czym
napisano ju wiele prac, ktre jednak nie prowadz do konkluzywnych wnioskw.
47
Bral M., 1897: Essai de semantique: science des significations. Paris.

Bronkhorst J., 2001: Etymology and magic: Yaska's Nirukta, Plato's Cratylus, and the riddle of
semantic etymologies. W: Numen 48(2), s. 147203.
Brckner A., 1917: Zasady etymologii sowiaskiej. Krakw.
Buttler D., 1978: Rozwj semantyczny wyrazw polskich. Warszawa.
Chakravarti M., 1986: The concept of Rudra-iva through the ages. Delhi.
Darmesteter A., 1887: La vie des mots tudie dans leurs significations. Paris.
Dugosz-Kurczabowa K., 1988: Forman -ant w jzyku polskim. W: Poradnik Jzykowy, z. 1, s. 4249.
Dokulil M., 1979: Teoria derywacji. Tum. A. Bluszcz, J. Stachowski. WrocawWarszawa
KrakwGdask.
Doroszewski W., 19581969: Sownik jzyka polskiego. T. 111. Warszawa.
Dubisz S., Sobotka P., 2010: Informacja diachroniczna w badaniach wspczesnych pospolitych nazw
osobowych (uwagi z zakresu leksykografi i etymologii). W: Poradnik Jzykowy, z. 8, s. 528.
Grassmann H., 1873: Wrterbuch zum Rig-veda. Leipzig.
Houben J., 1997: The Sanskrit Tradition. W: The emergence of semantics in four linguistic
traditions: Hebrew, Sanskrit, Greek, Arabic. Red. Bekkum W.J. V. (Studies in the history of the
language sciences. T. 82). AmsterdamPhiladelphia.
Jakubowicz M., 1999: Badania etymologiczne w rekonstrukcji jzykowego obrazu wiata.
W: Przeszo w jzykowym obrazie wiata. Red. A. Pajdziska, P. Krzyanowski. Lublin, s. 117
127.
Jakubowicz M., 2010: Drogi sw na przestrzeni wiekw. Zarys sownika motywacji semantycznych
na materiale przymiotnikw sowiaskich odziedziczonych z prasowiaszczyzny. Warszawa.
Kleparski G.A., 1999: Kierunki typologiczne w badaniach nad zmian znaczeniow wyrazw.
W: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego 55, s. 7191.
Kramer S.N., 1945: Enki and Ninhursag: A Sumerian Paradise Myth. New Haven.
o J., 1927: Krtka gramatyka historyczna jzyka polskiego. Lww.
Macdonell A.A., 1898: Vedic mythology. T. 1. Delhi.
Majewska M., 2002: Homonimia i homonimy w opisie jzykoznawczym. Warszawa.
Monier-Williams M.S., 2005: A Sanskrit-English dictionary: etymologically and philologically
arranged with special reference to cognate Indo-European languages. Delhi.
Paul H., 1960 [1880]: Prinzipien der Sprachgeschichte. Tbingen.
Plato, 1900: Cratylus. Wyd. J. Burnet (Platonis opera. T. 1). Oxford.
Pokorny J., 1959: Indogermanisches etymologisches Wrterbuch. Bern.
Rey A.R., 1992: Dictionnaire historique de la Langue Franaise. Paris.
Saussure F. d., 1995: Cours de linguistique gnrale. Paris.
Skubalanka T., 1999: Hipoteza tak zwanego pierwotnego konkretyzmu w rozwoju znaczeniowym
jzyka w wietle niektrych nowszych koncepcji semantycznych. W: Przeszo w jzykowym
obrazie wiata. Red. A. Pajdziska, P. Krzyanowski. Lublin, s. 101115.
Sobotka P., 20042005: Notatki jzykowe: fenomenologia, personalizm, frazeologia, gramatyka.
W: Studia Norwidiana 2223, s. 181187.
Sobotka P., 2011: Historia bada etymologicznych w wietle koncepcji i metod wspczesnej
lingwistyki. Cz I: Etymologizacje synchroniczne. Toru.
Spitzer L., 1944: Anglo-French Etymologies. W: Modern Language Notes 59(4), s. 503521.
atapatha Brhmaa, 18821900: The atapatha Brhmaa, according to the text of the
Mdhyandina school. Wyd. J.T. Eggeling. Tum. J. Eggeling. Delhi.
Tokarski R., 1999: Jzykowy obraz wiata w metaforach potocznych. W: Jzykowy obraz wiata.
Red. J. Bartmiski. Lublin, s. 6581.
Traugott E.C., 1989: On the Rise of Epistemic Meanings in English: An Example of Subjectification
in Semantic Change. W: Language 65(1), s. 3155.
48
Traugott E.C., Dasher R.B., 2002: Regularity in semantic change. Cambridge.

Ullman S., 1957: The principles of Semantics. Oxford.
Walde A., 1910: Lateinisches Etymologisches Wrterbuch. Heidelberg.
. ., 1995: . . .
. ., 1966: . .
. ., 1992: '' I.
W: 19881990, s. 4449.
. ., 1994: '' II.
W: 19911993, s. 5457.
. ., 1997: '' III.
W: 19941996, s. 3546.
MONIKA JABOSKA
Uniwersytet Warszawski
NOWE PRZYIMKOWE KONSTRUKCJE ANALITYCZNE

W JZYKU POLSKIM
WPROWADZENIE
ematem artykuu s nieakceptowane przez norm wzorcow przyimkowe

konstrukcje analityczne, bdce wynikiem przeobrae walencji wyrazw, np.
*nauczycielka od historii (poprawnie: nauczycielka historii)

*ledzi za kim (poprawnie: ledzi kogo)
*wdziczny dla kogo (poprawnie: wdziczny komu)
Wedug Tesnirea, twrcy tego pojcia, walencja to zdolno wyrae do
otwierania wok siebie miejsc, czyli pozycji dla innych wyrae (Tesnire
1966). Tesnire przypisywa t zdolno czasownikom, jednak w wielu jzykach
maj j rwnie wyrazy reprezentujce inne czci mowy, jeeli wyraaj znaczenie relacyjne (Polaski 1999: 629).
Problem ten na gruncie polskim zosta po raz pierwszy zasygnalizowany w artykule Jana Bystronia w pracy O uyciu genetivu w jzyku polskim (Bystro
1893). W pniejszym czasie analityzmami skadniowymi zajmowao si wielu
autorw (por. m.in. Gawroski 1922; Klemensiewicz 1963; Pisarkowa 1973;
Ciszewski 1927, 1932; Szober 1935, 1937; Doroszewski 1968; Anusiewicz
1978). Analityczne konstrukcje przyimkowe opisywaa take Danuta Buttler
(por. Buttler 1962, 1966, 1967, 1970, 1976), ktra podobnie jak inni badacze,
uznaa je za modsze od odpowiadajcych im konstrukcji syntetycznych.
Chocia zagadnieniem tym zainteresowano si dopiero pod koniec XIX w.,
konstrukcje syntetyczne byy zastpowane przez analityczne ju w dobie staropolskiej. Wtedy do znacznym przeksztaceniom uleg celownik syntetyczny
(Brodowska-Honowska 1955).
Celem analizy, ktrej wyniki zostan przedstawione w artykule, byo sprawdzenie, ktre polskie konstrukcje syntetyczne s bardziej podatne na zmian
w konstrukcje analityczne oraz jaki rodzaj pocze powstaje najczciej po
takim przeksztaceniu.
Przedmiotem analizy zosta objty materia zawierajcy ok. 460 przyimkowych
konstrukcji analitycznych pochodzcych ze wspczesnych tekstw pisanych
50
i mwionych1. Rozpowszechnienie tych konstrukcji w uzusie zostao potwierdzone ich obecnoci w Narodowym Korpusie Jzyka Polskiego, a ich niezgodno z norm ustalono na podstawie rozstrzygni Wielkiego sownika poprawnej polszczyzny (WSPP) oraz Poradnika Profesora Andrzeja Markowskiego
(Markowski 2003). Kada konstrukcja zawiera rzeczownik, czasownik, przymiotnik lub przyswek w pozycji nadrzdnej oraz rzeczownik w pozycji podrzdnej. Oba czony poczone s przyimkiem.
PRZYCZYNY WYPIERANIA KONSTRUKCJI SYNTETYCZNYCH

PRZEZ ANALITYCZNE
Autorzy prac na temat polskich konstrukcji analitycznych rnie wyjaniali

mechanizmy wypierania przez nie zwizkw syntetycznych. Stanisaw Szober
uwaa, e ma to zwizek z tendencj jzyka do przedmiotowego ujmowania
wiata. Twierdzi, e wiat zewntrzny jest ujmowany za pomoc przedmiotw
pozostajcych wzgldem siebie w rnych relacjach (Szober 1937).
Krystyna Pisarkowa dopatrywaa si w tych zmianach dnoci jzyka do precyzji, uproszczenia komunikacji i uniezalenienia jej od konsytuacji (Pisarkowa
1973). Na denie do precyzji zwracaa te uwag Danuta Buttler, piszc, e
konstrukcja analityczna jest z zasady precyzyjniejsza od rwnowanej jej formy
syntetycznej, bo zawiera w swym skadzie odrbny, leksykalny wykadnik znaczenia relacyjnego przyimek (Buttler 1976: 84).
Wrd innych przyczyn ekspansji zwizkw analitycznych wymieniana jest
rwnie tendencja do repartycji funkcjonalnej przypadkw syntetycznych i wyrae przyimkowych. Przypadki sygnalizuj oglniejsze zalenoci skadniowe,
natomiast wyraenia przyimkowe wyraaj zwizki bardziej szczegowe,
o okrelonej wartoci semantycznej (miejsca, czasu, sposobu).
Kolejn przyczyn zauwaan przez licznych autorw jest tendencja do przeksztacania si polskiej skadni z syntetycznej na analityczn. Taka przemiana
dokonaa si wczeniej w jzyku bugarskim i macedoskim (Polaski 1999: 71),
ktre w efekcie s zaliczane obecnie do jzykw analitycznych. Jzyk polski
pozostaje dzi pod wpywem jzykw analitycznych, takich jak angielski i niemiecki, co moe przyspieszy wystpienie w nim podobnych zmian. Wpyw
jzyka angielskiego datuje si od lat czterdziestych XX wieku (WSPP: 1615).
Oddziaywanie jzyka niemieckiego zaznaczyo si ju w wieku XIX i nasilio
po I wojnie wiatowej (WSPP: 1643).
Efektem oddziaywania jzykw analitycznych s nie tylko kalki syntaktyczne,
coraz liczniejsze w polszczynie, ale take wzrost analitycznoci skadni.
1
Analizowane konstrukcje pochodz z artykuw prasowych, internetowych, tekstw radiowych,
telewizyjnych oraz zasyszanych rozmw z lat 20102011.
MONIKA JABOSKA: Nowe przyimkowe konstrukcje analityczne
51
RODZAJE PRZEOBRAE KONSTRUKCJI SYNTETYCZNYCH

W ANALITYCZNE WEDUG DANUTY BUTTLER
Najbardziej szczegowo i wszechstronnie opisaa konstrukcje analityczne Danuta Buttler (Buttler 1976), ktra wyrnia pi rodzajw przeobrae potencjalnych pocze wyrazw, zalenych od ich przyczyn, takich jak:
1) tendencja do skrtu (elipsy) bdna forma powstaje tu w wyniku pominicia pewnego czonu wyraenia, np.
*zdegustowany z czego (skrt od zdegustowany z powodu czego)
*chepi si z czego (skrt od chepi si z powodu czego)
*mianowa na komendanta (skrt od mianowa na stanowisko komendanta)
2) wpyw czynnikw semantycznych bdna forma jest wynikiem przesuni treci wyrazw, tj. zanikania pewnych znacze i pojawiania si nowych, a nowe konstrukcje powstaj w efekcie naoenia si schematw
skadniowych dwch rnych form, np.
*postulowa o co (poprawnie: postulowa co),
ktra to konstrukcja zblia si z jednej strony do znaczenia apelowa
o co, z drugiej do znaczenia da czego;
3) wpyw czynnikw sowotwrczych przypisywanie danemu leksemowi
czliwoci charakterystycznej dla jego derywatu, np.
*nastpstwo po czym wpyw: nastpowa po czym
*kontrolowa nad kim/czym wpyw: kontrola nad czym
*niechtny dla kogo/czego wpyw: niech dla kogo/czego
4) ekspansja zwizkw analitycznych, stanowicych poczenie formacji
czasownikowej z przyimkiem dublujcym prefiks, za pomoc ktrego zostaa ona utworzona, np.
*nadzorowa nad czym (poprawnie: nadzorowa co)
*przeciwstawia si przeciw czemu (poprawnie: przeciwstawia si czemu)
*poddawa si pod co (poprawnie: poddawa si czemu)
5) kalki syntaktyczne, np.
*zainteresowany w czym (w jzyku angielskim: interested in)
*szuka za czym (w jzyku niemieckim: nach etwas suchen)
*z wielkiej litery (w jzyku rosyjskim: )
Poza tendencj do skrtu (por. p. 1), wszystkie powysze przykady stanowi
wynik kontaminacji syntaktycznej. Kontaminacja skadniowa to skrzyowanie
52
dwch elementw o odmiennej rekcji w wyniku czego powstaje trzeci zawierajcy skadniki elementw wyjciowych (WSPP: 1667). Kontaminacja moe by
wynikiem niewystarczajcej znajomoci jzyka lub potrzeby uzupenienia systemu jzykowego. Pocztkowo taka nowa jednostka jest traktowana jako bd,
ale jeli jej uycie jest do rozpowszechnione, czsto wchodzi do systemu. Jako
przykad moe posuy nadal nadal uchodzca za bdn konstrukcja *recenzja
o czym, ktra powstaa w wyniku kontaminacji wyrae: wypracowanie o czym
i recenzja czego.
Jeli chodzi o wpyw czynnikw semantycznych (por. p. 2), podobne bdy
mog nastpowa pod wpywem synonimii okazjonalnej, tzn. w danym kontekcie okrelone wyrazy mog uchodzi za synonimy, chocia nimi nie s, np.
*spotkania o punkty wpyw: walka o punkty
Inne konstrukcje mog by zagszczeniem pewnych duszych opisw, np.
*zagoci do czego wpyw: przyby do czego w charakterze gocia
Wyraenie powstajce pod wpywem synonimii okazjonalnej oraz zagszczenia maj charakter dorany. Obce s nie tylko normie, ale te uzusowi. Zwizek
znaczeniowy sowa, ktre podlega upodobnieniu i wyrazu wzorcowego ma charakter przypadkowy, sytuacyjny. Wynika z cznego wystpowania tych wyrae
w konkretnych okolicznociach.
Poczenie z przyimkiem dublujcym prefiks (por. p. 4) zostao wydzielone
jako osobna grupa, poniewa nie istnieje typ czasownikw o takim wzorze walencji. Wymienione konstrukcje nie s wic wynikiem skrzyowania si wyrazw bliskoznacznych ani pokrewnych.
Opisujc przeksztacenia konstrukcji syntetycznych w analityczne, Danuta
Buttler siga zwykle do rnych koncepcji pola znaczeniowego, ktrych podstaw jest zaoenie, e jzyk to zamknity system elementw powizanych
wzajemnymi zalenociami, w ktrym kada zmiana pociga za sob przeobraenie caego ukadu. Dlatego te powstanie par synonimicznych nie pozostaje
bez wpywu na pole semantyczne, do ktrego nale, a poniewa jzyk unika
synonimii, najczciej wyraenia te rnicuj si semantycznie lub syntaktycznie. Przykadem zmian znaczeniowych s konstrukcje zainteresowany czym
przejawiajcy ciekawo oraz *zainteresowany w czym dopatrujcy si
w czym swojej korzyci (Doroszewski 1968: 26). Wspczenie mona zauway jeszcze inne znaczenie wyraenia *zainteresowany w czym, pojawiajce si
gwnie w jzyku prawniczym, np. w zdaniu:
1) Wnioskodawca powinien poda wszystkich zainteresowanych w sprawie
(NKJP).
Chodzi tu o tych, ktrych sprawa dotyczy bd zaangaowanych w spraw,
gdy wystpuj w niej w charakterze wiadkw albo stron konfliktu.
53
Zrnicoway si znaczeniowo take konstrukcje *wspczu z kim oraz

wspczu komu. Pierwsza z nich zblia si znaczeniowo do wspodczuwa
z kim, czyli czu to samo, co druga osoba. Wspczu komu z kolei znaczy:
solidaryzowa si uczuciowo z kim cierpicym, z kim, kogo spotkao nieszczcie, komu si nie powiodo: litowa si, ubolewa nad kim (SJP); obecnie znaczenie tego wyraenia zawzio si do litowa si, ubolewa nad kim.
Na podstawie analizowanego materiau mona zauway, e podobne zmiany
znaczeniowe pojawiy si w konstrukcjach zawierajcych nazw zawodu lub
stanowiska osoby, o ktrej mowa, przyimek od oraz nazw specjalnoci, np.
*profesor od czego (poprawnie: profesor czego)
*instruktor od czego (poprawnie: instruktor czego)
*znawca od czego (poprawnie: znawca czego)
Forma syntetyczna w podanych przykadach oznacza stanowisko, natomiast
analityczna zajcie bd doranie wykonywan prac. Potwierdzaj to przykady z korpusu (NKJP). W funkcji orzecznika wyraenie nauczycielka od czego pojawia si tylko trzy razy:
2) Przecie ja nie jestem nauczycielk od dydaktyki, niech si zapisze na
kurs ogady towarzyskiej (NKJP).
3) A nauczycielk od polskiego nigdy nie zamierzaam zosta (NKJP).
4) Ja bym nie chciaa by nauczycielk od matematyki i fizyki I oczywicie
prostytutk (NKJP).
Warto jednak zauway, e w kadym ze zda wystpuje negacja, bd mwicy uywa tej formy ironicznie. Pozostae formy s syntetyczne, poniewa
w wypowiedzi tej na pierwszy plan wysuwa si znaczenie zwizane z zajmowanym stanowiskiem bd tytuem. Forma analityczna pojawia si w funkcji podmiotu i dopenienia, np.
5) Pamitam, e po dwch miesicach zmieni jej si nauczyciel od angielskiego (NKJP).
Wyraenie nauczyciel od angielskiego nie jest w przykadzie (2) tytuem osoby.
Mona je zamieni na nauczyciel, ktry zajmuje si nauczaniem jzyka angielskiego. Moe to by zarwno kto, kto jest magistrem filologii, jak rwnie kadego
innego kierunku, jednak obecne jego zajcie to nauczanie jzyka angielskiego.
Przykadem zrnicowania semantyczno-syntaktycznego s konstrukcje poszukiwania kogo/czego i *poszukiwania za kim/czym oraz pragnienie czego
i *pragnienie do czego. O ile formy syntetyczne czy si z rzeczownikami
ywotnymi, nieywotnymi oraz abstrakcyjnymi, formy analityczne funkcjonuj
tylko z rzeczownikami konkretnymi.
Inaczej ni Danuta Buttler wyjania zjawisko szerzenia si konstrukcji analitycznych Janusz Anusiewicz. Uwaa on, e formy syntetyczne i wspistniejce
z nimi analityczne s tosame na poziomie semantycznym, ale zupenie rne
54
w paszczynie stylistycznej. Ich wspistnienie w tekstach jest natomiast przejawem redundancji w jzyku (Anusiewicz 1978: 24).
W zwizku z tymi dwiema rnicymi si interpretacjami zjawiska przechodzenia od form syntetycznych do analitycznych warto zada pytanie o kierunek
tych zmian. Jeeli bowiem gwn przyczyn zmian walencji wyrazw byoby
przenikanie si wyrae z rnych pl semantycznych, tendencja ta musiaaby
dziaa w obie strony, to znaczy wyraenia syntetyczne przeksztacayby si
w analityczne, a analityczne w syntetyczne. Jednak bdnych konstrukcji, w ktrych
pomija si przyimek, jest w omawianym materiale znacznie mniej tylko 69
(np. *charakterystyczny czemu, *dusi si miechem, *odnonie czego).
PRZYPADEK W KONSTRUKCJI SYNTETYCZNEJ I ANALITYCZNEJ

OMWIENIE MATERIAU
Na podstawie zebranego materiau, liczcego ponad 460 par konstrukcji, z ktrych kada skada si z fraz syntetycznej i analitycznej o tym samym skadzie
leksykalnym i tym samym lub bardzo bliskim znaczeniu, ale rnicych si
form przypadka czonu zalenego, udao si wyodrbni gwne rodzaje przeobrae konstrukcji syntetycznych w analityczne oraz konsekwencje tych zmian.
Czonem nadrzdnym w kadej badanej frazie by rzeczownik, czasownik lub
przymiotnik, w pozycji podrzdnej za wystpi rzeczownik w okrelonym przypadku. Warto przypadka niekiedy rnia si w obrbie par, zdarzao si jednak, e bya taka sama, a jedyn rnic bya obecno przyimka w konstrukcji
analitycznej. W analizie byy poza tym brane pod uwag tylko takie poczenia
analityczne, ktre nie s aprobowane przez norm.
Zaobserwowane podczas analizy zmiany przypadka syntetycznego w analityczny obrazuje tabela:
Tabela 1. Zmiany przypadka syntetycznego w analityczny
Analityczne konstrukcje: 464
Syntetyczne
konstrukcje:
dop. (301)
dopeniaczowe (288)
celownikowe (72)
biernikowe (35)
narzdnikowe (69)
214
58
4
25
cel. (3)
3
0
0
0
bier. (81)
narzd. (28)
miejsc. (52)
35
6
11
29
12
6
8
2
25
2
12
13
W wierszach po lewej stronie zostaa umieszczona liczba syntetycznych konstrukcji: dopeniaczowych, celownikowych, biernikowych i narzdnikowych.
Kady wiersz dzieli si na pi kolumn, ktre ilustruj liczb konstrukcji analitycznych i ich podzia ze wzgldu na kategori przypadka, ktry zawieraj, tj.:
dopeniaczowe, celownikowe, biernikowe, narzdnikowe i miejscownikowe.
55
Poniej przedstawione zostay przykadowe przeobraenia ilustrujce wykres.

Wielka litera oznacza nazw przypadka, maa litera a konstrukcj analityczn, maa litera s konstrukcj syntetyczn (np. D.s. oznacza dopeniacz
w konstrukcji syntetycznej, a C.a. celownik w konstrukcji analitycznej).
Tabela 2. Przykadowe przeobraenia
(D.s. D.a.) akceptacja czego *akceptacja dla czego
(D.s. C.a.) pogrom czego/kogo *pogrom przeciw czemu
(D.s. B.a.) obawia si czego/kogo *obawia si o co/kogo
(D.s. N.a.) szuka czego/kogo *szuka za czym/kim
(D.s. Mc.a.) zabjstwo kogo *zabjstwo na kim
(C.s. D.a.) nienawistny komu *nienawistny dla kogo
(C.s. B.a.) podporzdkowa si komu *podporzdkowa si pod kogo
(C.s. N.a.) wspczesny czemu/komu *wspczesny z czym/kim
(C.s. Mc.a.) sta na przeszkodzie czemu *sta na przeszkodzie w czym
(B.s. D.a.) opodatkowa co *opodatkowa od czego
(B.s. B.a.) napotyka co *napotyka na co
(B.s. N.a.) postulowa co *postulowa za czym
(B.s. Mc.a.) relacjonowa co *relacjonowa o czym
(N.s. D.a.) chepi czym/kim *chepi si z czego/kogo
(N.s. B.a.) obdarza czym *obdarza w co
(N.s. N.a.) przeplata czym *przeplata z czym
(N.s. Mc.a.) zafascynowany czym *zafascynowany w czym
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Analiza danych liczbowych tabeli pokazuje, e konstrukcje syntetyczne zawierajce w swym skadzie rzeczownik w dopeniaczu s najbardziej podatne na
zmian w konstrukcj analityczn. Jednoczenie zdecydowana wikszo tych
pocze analitycznych to take konstrukcje dopeniaczowe (z przyimkami: dla,
do, od, wobec, u, w stosunku do, wzgldem, z/ze).
Poniej, w formie wykresw, zostay zestawione wszystkie zebrane konstrukcje syntetyczne i analityczne ze wzgldu na warto kategorii przypadka ich
czonu podrzdnego (wykres nr 1 i 2). Wykres nr 1 przedstawia liczb konkretnych przypadkw w konstrukcjach syntetycznych, natomiast wykres nr 2 liczb przypadkw we wszystkich zebranych konstrukcjach analitycznych.
300
288
250
D.
200
C.
150
B.
100
72
N.
69
Mc.
35
50
0
0
D.
C.
B.
N.
Mc.
Wykres nr 1. Konstrukcje syntetyczne
Wykres nr 2: Konstrukcje analityczne
56
Okazuje si, e wrd ogu przykadw najwicej jest wyrae z dopeniaczem analitycznym 66% (np. *akceptacja wobec czego, *czepia si do czego, *oddany dla kogo/czego).
Liczba ta jednak w niewielkim stopniu rni si od frekwencji syntetycznych
konstrukcji z dopeniaczem w pozycji podrzdnej 61%, (np. bojkot czego,
domaga si czego, godny czego/kogo).
Frekwencja analitycznych konstrukcji przyimkowych z dopeniaczem w pozycji podrzdnej potwierdza tez o niewielkiej precyzji semantycznej tego przypadka wynikajcej z rnorodnoci penionych funkcji syntaktycznych i semantycznych (Heinz 1988: 283).
Wrd wyrae analitycznych wiele stanowi konstrukcje biernikowe
(*podporzdkowa si pod kogo) i miejscownikowe (np. *rozwaa o czym).
Widoczna jest natomiast niewielka frekwencja konstrukcji celownikowych (np.
*pogrom przeciw czemu) i narzdnikowych (np. *wspczu z kim).
Frekwencja analitycznych konstrukcji celownikowych moe by spowodowana niewielk liczb przyimkw rzdzcych celownikiem. W zebranym materiale pojawi si tylko jeden przeciw. Celownik jest przy tym przypadkiem
uywanym do rzadko (wida to nawet we frekwencji celownikowych czonw nadrzdnych konstrukcji) i dlatego jego forma w niektrych wyrazach
moe nasuwa wtpliwoci u mniej wyksztaconych uytkownikw jzyka.
Celownik jest wymagany przez czasowniki, takie jak np. da/dawa, darowa/podarowa, odda/oddawa, dostarczy/dostarcza (wystpujce we
wszystkich znaczeniach oprcz: przekaza komu) oraz sprzyja, umoliwia/umoliwi. W takich sytuacjach pojawia si przyimek dla, ktry zmienia
rzd na dopeniaczowy:
6) Gwiazd wieczoru bdzie zesp Brathanki, ktry poow ze swojej gay
30 tys. zotych postanowi odda dla domu dziecka () (NKJP).
Rwnie narzdnik jest przypadkiem uywanym znacznie rzadziej ni dopeniacz lub biernik, cho przyimkw rzdzcych narzdnikiem jest w omawianym
materiale troch wicej, tj. nad, przed, z, za, np.
7) Mam awersj do religiantw pozostaje samotna kontemplacja nad opracowaniami, ktre do tej pory zgromadziam (NKJP).
Miejscownik nie pojawia si w konstrukcjach syntetycznych, poniewa jest
przypadkiem analitycznym, std tak dua liczba miejscownikowych konstrukcji
analitycznych, np.
8) By olbrzymi deficyt w bilansie handlowym (NKJP).
Biernik, podobnie jak mianownik i dopeniacz, to czsto wystpujcy przypadek. Jest nienacechowany semantycznie, co sprzyja potrzebie doprecyzowania
go przyimkiem. Peni funkcj wycznie syntaktyczn (Heinz 1988: 345), np.
9) Uwaam e ludzie przede wszystkim powinni sami ponosi konsekwencje
za swoje czyny (NKJP).
57
PODSUMOWANIE
Analiza zebranego materiau nasuwa pytanie, czy istniej takie wyraenia syntetyczne, ktre nie dopuszcz do powstania pozornie synonimicznej konstrukcji
analitycznej. Trudno dzi sobie wyobrazi analityczne ekwiwalenty niektrych
zwrotw, takich jak np. je co, sucha czego, dosta co. Czony podrzdne
wystpuj tu w pozycji dopenienia bliszego, jednak nie jest to warunek pozostania wyraenia syntetycznym. Wiele werbalnych wyrae syntetycznych zawartych w materiale mogo peni funkcj dopenienia bliszego przed zamian
w konstrukcj analityczn. Przyimek uniemoliwia bowiem wykonanie transformacji biernej, przez co niekiedy zmienia si funkcja wyrazu podrzdnego
w zdaniu z dopenienia dalszego w okolicznik lub (rzadziej) z dopenienia bliszego w dopenienie dalsze, np. w parze konstrukcji przemilcze co
i *przemilcze o czym pierwsz z nich mona zamieni na stron biern, ale
transformacja ta nie jest moliwa w drugim przypadku. Co peni funkcj dopenienia bliszego, natomiast o czym dopenienia dalszego.
Jednak w przypadku dopenienia dalszego lub okolicznika w konstrukcji syntetycznej funkcja czonu podrzdnego moe si nie zmieni po zamianie w konstrukcj analityczn, np. w parze jecha autobusem i *jecha na autobusie czony
podrzdne peni funkcj okolicznikw sposobu. Taka sytuacja dotyczy gwnie
czasownikw nieprzechodnich, ktre stanowi du cz zebranego materiau
(np. *podlega pod kogo, *przyglda si na kogo, *radzi si u kogo).
Kategori przechodnioci w jzyku polskim zajmowa si m.in. Kazimierz elazko (elazko 1975), ktry widzia zwizek midzy przechodnioci czasownika a jego znaczeniem. Czasowniki przechodnie s wedug niego niekompletne
semantycznie, dlatego musz by uzupenione innym czonem dopenieniem
bliszym. Z tego powodu czasowniki przechodnie wydaj si mniej podatne na
zmian rekcji. Czasowniki nieprzechodnie jako samodzielne semantycznie nie
wymagaj adnego dopenienia (elazko 1975: 9). Ich zwizek z innymi argumentami w zdaniu jest bardziej swobodny.
Jeli chodzi o przymiotniki tworzce konstrukcje analityczne, to ich wspln
cech jest funkcja predykatywna, np.
10) Nareszcie biedaczysko Hammer znalaz godne dla siebie zajecie (NKJP).
11) By to aparat podlegy pod struktury Ministerstwa Spraw Wewntrznych,
powoany do utrwalania wadzy komunistycznej (NKJP).
12) Jestem ogromnie usatysfakcjonowana z tego zwycistwa (NKJP).
Najmniej jednorodn grup stanowi rzeczowniki. W materiale obecne s tylko nazwy pospolite, a ich wikszo stanowi nazwy jednostkowe. S to zarwno rzeczowniki konkretne (silnik, instruktor), jak i abstrakcyjne (inicjatywa,
akceptacja). Wrd wykonawcw czynnoci konkretnych wystpuj nazwy
58
ywotne osobowe (agent, wykadowca) i nieywotne (klawisz, kronika), natomiast w zebranym materiale nie wystpuj nazwy ywotne nieosobowe.
Nie naley jednak oczekiwa, e kada konstrukcja syntetyczna zmieni si
w analityczn. Jzyk angielski, cho analityczny, dysponuje przecie do duym zasobem wyrae syntetycznych (np. to eat something, to drink something,
to see something/somebody). Jest to pozostao po czasach, kiedy angielski by
jzykiem fleksyjnym (Anderson 1958: 21).
Wracajc do pytania postawionego na wstpie artykuu, naley stwierdzi, e
najczciej konstrukcje analityczne s tworzone z takich pocze syntetycznych,
ktre zawieraj rzeczownik w dopeniaczu w pozycji podrzdnej. Jeli chodzi
o syntetyczne konstrukcje czasownikowe, najliczniejsz grup stanowi zwizki
z czasownikiem nieprzechodnim. Cech charakterystyczn wszystkich zwrotw
analitycznych jest nieprzechodnio ich czonu nadrzdnego. Jednak podobnie
jak w przypadku konstrukcji syntetycznych wikszo pocze analitycznych
skada si z rzeczownika w dopeniaczu.
BIBLIOGRAFIA
SOWNIKI
SJP Sownik jzyka polskiego. Red. M. Szymczak. Warszawa 1981.
WSPP Wielki sownik poprawnej polszczyzny. Red. A. Markowski. Warszawa 2004.
Anderson G.K., 1958: The fifth Case in Old English. W: The Journal of English and Germanic
Philology. University of Illinois Press.
Anusiewicz J., 1978: Konstrukcje analityczne we wspczesnym jzyku polskim. Wrocaw.
Bartmiski J., 1973: Czy jzyk polski staje si jzykiem pozycyjnym? W: Jzyk Polski, LIII, s. 9394.
Brodowska-Honowska M., 1955: Historyczne procesy przeksztace polskiego celownika w formy
przyimkowe. W: Studia z filologii polskiej i sowiaskiej. T. 1. Warszawa, s. 158.
Buttler D., 1966a: Semantyka a skadnia w zwizkach wyrazowych. I. Semantyczne podoe zmian
niektrych konstrukcji rzdu. W: Poradnik Jzykowy, z. 6, s. 233243.
Buttler D., 1966b: Semantyka a skadnia w zwizkach wyrazowych. II. Sowotwrczo-semantyczne
przyczyny zmiany rekcji wyrazw. W: Poradnik Jzykowy, z. 7, s. 281293.
Buttler D., 1967a: Koncepcja pola znaczeniowego. W: Przegld Humanistyczny XI, z. 2, s. 4159.
Buttler D., 1967b: Semantyka a skadnia w zwizkach wyrazowych. V. Ekspansja konstrukcji analitycznych. W: Poradnik Jzykowy, z. 1, s. 618.
Buttler D., 1970: Przyczyny niektrych zmian skadniowych we wspczesnej polszczynie. Prace
Filologiczne XX, s. 203209.
Buttler D., 1976a: Innowacje skadniowe wspczesnej polszczyzny. Warszawa.
Buttler D., 1976b: Struktura znaczeniowa wyrazw. W: Prace Filologiczne XXVI, s. 239247.
Bystro J., 1893: O uyciu genetivu w jzyku polskim. Przyczynek do historycznej skadni polskiej.
Krakw.
59
Ciszewski S., 1927: Umywa czemu, komu albo do czego, do kogo. W: Jzyk Polski, XII,
s. 4245.
Ciszewski S., 1927: Prawo spadku do spadku. W: Poradnik Jzykowy, s. 2324.
Ciszewski S., 1932: Ukony dla kogo komu. W: Poradnik Jzykowy, s. 9899.
Doroszewski W., 1968: O kultur sowa. Warszawa.
Gawroski A., 1922: O przyimku dla w dzisiejszej polszczynie. W: Jzyk Polski, VII, s. 112,
5361.
Heinz A., 1988: Jzyk i jzykoznawstwo. Warszawa.
Klemensiewicz Z., 1963: Gwne tendencje rozwojowe skadni polskiej. W: Sprawozdanie z Prac
Nauk. Wydz. I PAN 34, s. 110.
Markowski A., 2003: Jzyk polski. Poradnik profesora Andrzeja Markowskiego. Warszawa.
Pisarkowa K., 1973: Miejsce skadni historycznej we wspczesnym jzykoznawstwie polskim.
W: Jzyk Polski, LIII, s. 169.
Polaski E., red., 1999: Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego. Wrocaw.
Szober S., 19351936: Czeka kogo czy na kogo? W: Poradnik Jzykowy, s. 4748.
Szober S., 1937: Na stray jzyka. Szkice z poprawnoci i kultury jzyka. Warszawa.
Tesnire L., 1966: lments de syntaxe structurale, Livre B, Structure de la phrase simple. Paris,
s. 102188.
elazko K., 1975: Czasowniki przechodnie o skadni wielorakiej w jzyku polskim. Wrocaw.
KAROLINA LISCZYK-KUBINA
Uniwersytet lski
O WYRAANIU FAZ AKCJI

ZA POMOC CZASOWNIKW RUCHU
emantyczna kategoria fazowoci opiera si na zaoeniu, e upyw czasu ma

charakter liniowy, moliwy do wyobraenia za pomoc poziomej osi
o zwrocie skierowanym ku przyszoci. Przebieg kadego dziaania, procesu lub
stanu mona zaznaczy na owej osi za pomoc odcinka (interwau temporalnego)
o wyranych lub rozmytych granicach, ktry podlega segmentacji na mniejsze
odcinki, odpowiadajce poszczeglnym wewntrznym fazom akcji inicjalnej,
intraterminalnej oraz finalnej. Semantyczna kategoria fazowoci obejmuje zatem
swym zasigiem leksemy oraz konstrukcje analityczne wyraajce jedn z wymienionych faz akcji, inaczej: leksemy oraz konstrukcje oznaczajce konkretny
odcinek jej przebiegu. Uywajc terminu faza akcji, naley wic mie na myli
moliwy do wyodrbnienia na osi czasu odcinek przebiegu akcji. Co istotne,
przebieg akcji, ktrej fazy s oznaczane, musi mie charakter niejednorodny,
wewntrznie zrnicowany, aby wyodrbnienie pocztku, rodka i koca byo
moliwe w sposb niewynikajcy jedynie z pomiaru dugoci tej akcji.
Najwiksz grup leksemw fazowych stanowi czasowniki1, ktre mona podzieli na prymarnie i wtrnie fazowe. Do prymarnie fazowych nale czasowniki czysto operatorowe: zaczyna, rozpoczyna, poczyna, zapocztkowywa,
koczy, zakacza, dokacza oraz ich synonimy: inaugurowa, inicjowa,
wszczyna, startowa, finalizowa, finiszowa. Wtrnie fazowe czasowniki podlegaj natomiast podziaom ze wzgldu na budow sowotwrcz. Kryterium to
pozwala wyodrbni grup prefiksalnych formacji dewerbalnych, w ktrych
znaczenie fazowe wnosz prefiksy, np. za- (zasypia), roz- (rozkwita), do- (dogasa) oraz czasownikw bezprefiksalnych (np. budzi si, rosn, wita).
Wykadnikiem znaczenia fazowego s take analityczne konstrukcje werbo-nominalne. Tworz one du grup, w obrbie ktrej mona wyodrbni pewne
klasy, np. analityzmy z czasownikami momentalnymi, czcymi si z nazwami
uczu (np. wybuchn gniewem, wpa w zo), konstrukcje z czasownikami
procesualnymi, w tym rwnie z czasownikami oznaczajcymi stopniowe naby-
1
Poza czasownikami mona take wskaza grup rzeczownikw fazowych, pokrewnych sowotwrczo z czasownikami (np. pocztek, start, koniec, finisz, finalizacja) oraz przyswkw i wyrae
przyswkowych (np. pocztkowo, na pocztku, na kocu, z pocztku).
KAROLINA LISCZYK-KUBINA: O wyraaniu faz akcji
61
wanie jakiej cechy, oraz z czasownikami czynnociowymi, wrd nich czasownikami ruchu2.
Prymarne czasowniki fazowe wystpuj wycznie w aspekcie niedokonanym,
poniewa jedynie wwczas oznaczaj akcj o przebiegu cigym, a nie momentalnym. Uwzgldniajc to kryterium, za czasowniki ruchu penice funkcj werbalizatorw w konstrukcjach fazowych, naley uzna czasowniki: biec, cign
si, cofa si, dobiega, dochodzi, gna, i, lecie, mija, mkn, nadchodzi,
nadciga, odbiega, odchodzi, odpywa, pdzi, pyn, posuwa si, przebiega, przechodzi, przepywa, przetacza si, przychodzi, rusza, spada,
sun, toczy si, ucieka, ustpowa, wchodzi, wkracza, wlec si, wpada,
zblia si. Dodatkowo mona by take rozpatrywa w tej grupie czasowniki
chyli si, podnosi oraz porusza, jednak oznaczaj one prymarnie ruch inny
ni liniowy, niezwizany z pokonywaniem drogi, i dla zachowania spjnoci
wywodu zostan tu pominite. Przy omawianiu czasownikw pomijam take
rnice znaczeniowe dotyczce sposobu przemieszczania si (por. rnic pomidzy i, pyn a toczy si).
Wymienione czasowniki stanowi najczciej komponent werbalny w nastpujcych konstrukcjach o znaczeniu fazowym3:
biegnie proces, ycie; biegn dni, godziny, minuty
cignie si czas, historia; budowa, debata, inwestycja, remont, rozmowa,
spr, sprawa; proces, ledztwo; cign si godziny; negocjacje
cofa si choroba
dobiega/dochodzi ktra godzina, pnoc4
gna czas, ycie
idzie1 jesie, lato, wiosna, zima; burza, deszcz, ocieplenie; id1 mrozy;
wita, wakacje; wybory
idzie2 budowa, remont; dyskusja, rozmowa; id2 negocjacje, prace
leci czas, ycie; lec lata
mija chwila, dzie, godzina, kwadrans, minuta, wiek; noc; lato; kadencja, sezon
mknie ycie
nadchodzi jaki czas, chwila, dzie, tydzie; godzina, poudnie, pnoc; epoka, era, pora, sezon; noc, wieczr, zmierzch; jesie, lato, wiosna, zima;
burza, odwil; nadchodz wita, wakacje; wybory
2
Jzykoznawcy kwalifikuj czasowniki ruchu wedug kryterium semantycznego (por. Grochowski
1973, 1974; Bojar 1977, 1979; Kudra 1993; Sdziak 1993; Laskowski 1998) oraz semantyczno-morfologicznego (por. Striekaowa 1962; Wodarczyk 1980). W niniejszym artykule przyjmowana
jest koncepcja semantyczna.
3
Dane na podstawie Narodowego Korpusu Jzyka Polskiego, wyszukiwarka IPI PAN (wersja 2;
500M segmentw), stan z 23.11.2011. Podane przykady nie wyczerpuj listy pocze, stanowi
jedynie wybr. Naley przy tym pamita, e w tekstach artystycznych moliwe s poczenia take
z innymi czasownikami ruchu.
4
Omijam tu poczenie co dobiega koca.
62
nadciga jesie, lato, wiosna, zima; burza; katastrofa, wojna; poudnie,

pnoc
odbiega kogo nadzieja, ochota
odchodzi jaka epoka, noc, zima; mio; tradycja; odchodzi komu ochota; odchodz jakie czasy
odpywa czas; noc; bl, optymizm
pdzi czas, historia, teraniejszo; pdz minuty; wydarzenia
pynie ycie; pyn dni, godziny, lata, minuty, sekundy
posuwa si budowa; posuwaj si prace, roboty
przebiega budowa, debata, dyskusja, gosowanie, impreza, konkurs, manifestacja, mecz, podr, proces, rywalizacja, spotkanie, uroczysto; przebiegaj negocjacje, obrady, prace, zawody
przechodzi jak faz, jaki okres; chorob, szkolenie
przepywa czas
przetacza si dyskusja, wojna; fala czego; przetaczaj si demonstracje
przychodzi czas czego, dzie, moment; wit; wiosna, zima; kryzys; przychodz wakacje; burze, mrozy
rusza akcja, budowa, festiwal, kampania, produkcja, program, remont,
sprzeda, wyprawa; ruszaj prace, rozgrywki
spada na kogo mio, nieszczcie, rado, szczcie, zo
sunie czas
toczy si akcja, debata, dyskusja, gra, mecz, rywalizacja, spotkanie, spr,
sprawa, ledztwo, walka, wojna, ycie; tocz si negocjacje, obrady, prace, rozmowy
ucieka czas, ycie; mio, szczcie
ustpuje choroba, opuchlizna, parali; gniew, strach, trema; ustpuj ble, objawy
wchodzi/wkracza do akcji, do gry, do polityki; na drog jak/czego
(np. sdow, przestpstwa), na rynek; w doroso, w er czego, w jak
faz, w jaki okres, w ktry wiek; w wiat czego, w ycie
wlecze si czas, dzie, noc; ycie; budowa, sprawa; wlok si godziny,
minuty, sekundy
wpada w amok, w depresj, w eufori, w furi, w gniew, w histeri, w panik, w popoch, w rozpacz, w sza, we wcieko, w zachwyt, w zadum,
w zo; w jaki nastrj
zblia si jesie, lato, wiosna, zima; dzie, rok; data, termin; sylwester, Wielkanoc; noc, wit, wieczr, zmierzch, zmrok; chwila, ktra
godzina, moment, poudnie, pnoc; czas czego, okres, pora; fina,
koniec, kres, pocztek, przerwa; jubileusz, rocznica; kampania, matura, referendum, wizyta, wojna; zbliaj si ferie, wakacje; igrzyska,
wybory, niwa.
63
Jak wynika z powyszego wykazu, do najczstszych nale poczenia z nazwami

pr dnia i roku, nazwami okresw w kalendarzu, okresw ycia, wydarze wypeniajcych jaki odcinek czasu, stanw emocjonalnych oraz zjawisk atmosferycznych. W odniesieniu do konstrukcji powyszego typu bdzie zatem mowa zarwno o fazach akcji, jak i o fazach jakiego okresu. Taki rodzaj czliwoci
zwizany jest z liniowym sposobem pojmowania czasu, ktrego upyw konceptualizowany jest na wzr pokonywania drogi w przestrzeni (por. Lisczyk 2010).
Wskazanie czliwoci semantycznej czasownikw ruchu w badanym znaczeniu
pozwala pogrupowa je wedug tego, do ktrej z faz okresu lub akcji si odnosz.
Czasowniki dobiega, dochodzi, i1, nadchodzi, nadciga, przychodzi,
zblia si zarwno w znaczeniu prymarnym, dotyczcym ruchu w przestrzeni,
jak i fazowym, dotyczcym wymiaru temporalnego informuj o pokonywaniu
drogi do celu, cilej: ostatniego odcinka tej drogi, zatem wyraaj przedinicjaln
faz akcji, bdc faz zewntrzn, a nie wewntrzn (por. Stawnicka 2005:
440). Przykadowo w zdaniach5:
Nadchodz wita. Pomylmy o tych, ktrzy s samotni i zapromy ich do naszego
wigilijnego stou ().
() nadcigaa burza, niebo co i rusz pono wiatem dalekich byskawic ().
czasowniki nadchodzi i nadciga oznaczaj okres poprzedzajcy rozpoczcie

wit i burzy, przy czym jest to okres niedugi (por. nieakceptowalne *Jest lipiec, zatem nadchodz wita.). Zaoenie o niewielkim wymiarze dystansu
czasowego stanowi przeniesienie informacji wnoszonej przez prymarne znaczenie jeli kto nadchodzi, nadciga itd., to znaczy, e odlego dzielca go od
celu jest stosunkowo niewielka.
Jeeli przyj, e analityczne konstrukcje fazowe oznaczajce faz inicjaln s
synonimami czasownika zaczyna si, faz intraterminaln czasownika kontynuowa (by kontynuowanym), a faz finaln czasownika koczy si, naleaoby
uzna wymienione werbalizatory, tworzce konstrukcje o znaczeniu fazy przedinicjalnej, za bliskoznaczniki form zacznie si (w odniesieniu do przyszoci) lub mia
si zacz (w odniesieniu do przeszoci). Konsekwencj takiego zaoenia jest
identyczno znaczenia przytoczonych wczeniej zda ze zdaniami:
Wkrtce zaczn si wita. Pomylmy o tych, ktrzy s samotni i zapromy ich do
naszego wigilijnego stou ().
() wkrtce miaa zacz si burza, niebo co i rusz pono wiatem dalekich byskawic ()6.
5
Wszystkie cytowane zdania pochodz z Narodowego Korpusu Jzyka Polskiego, wyszukiwarka
PELCRA, stan z dnia 23.11.2011.
6
W zdaniach dodane zostao okrelenie wkrtce, aby podkreli, e faza przedinicjalna jest krtka.
64
Warto zauway pewne zalenoci midzy wybranymi konstrukcjami wyraajcymi faz przedinicjaln. Czasowniki nadchodzi i nadciga cz si nie tylko
z nazwami okresw lub akcji duratywnych, ale rwnie z nazwami punktw na osi
czasu (np. poudnie, pnoc, godzina), co zblia je pod wzgldem czliwoci i znaczenia do czasownikw dobiega i dochodzi. Prymarnie czasowniki dobiega
i dochodzi, podobnie jak nadchodzi i nadciga, oznaczaj pokonywanie drogi,
wrcz docieranie do celu. W konstrukcjach fazowych rwnie oznaczaj zblianie
si do pewnego momentu, jednak w odrnieniu od wczeniejszych przykadw,
moment ten nie rozpoczyna okresu lub akcji duratywnej, np.:
Dochodzia godzina dziewita rano, kiedy pani Boena usyszaa dzwonek przy
drzwiach.
Dobiegaa pnoc, koczyem wacht ().
Potwierdzeniem znaczenia przedinicjalnego s zdania:

Kiedy pani Boena usyszaa dzwonek przy drzwiach, miaa nastpi godzina dziewita.
Miaa nastpi pnoc, koczyem wacht ().
W przeksztaceniach powyszego typu formy czasownikw dobiega i dochodzi zastpowane s nie jak poprzednio formami zacznie si / mia si zacz,
lecz nastpi / mia nastpi, co zwizane jest z tym, e faza przedinicjalna poprzedza punkt, a nie okres.
Zachodzi tu wic pewien paradoks, poniewa wskazywanie fazy przedinicjalnej momentu, punktu, przeczy sposobowi rozumienia fazowoci jako kategorii
odnoszcej si do akcji wypeniajcych pewien interwa temporalny. Podobne
zjawisko ma miejsce wwczas, gdy czasowniki nadchodzi i nadciga wchodz
w zwizki z okreleniami punktw na osi czasu. Czasowniki dobiega i dochodzi, w przeciwiestwie do czasownikw nadchodzi i nadciga, nie cz si
jednak w omawianym fazowym znaczeniu z nazwami okresw lub akcji duratywnych (por. nieakceptowalne *Dobiega zima, *Dochodz wita.). Mona by
na tej podstawie wysnu wniosek, e fazy zewntrzne (przedinicjalna i postterminalna) mog by rozpatrywane w wikszej liczbie kontekstw, nie tylko
w zwizku z duratywnoci.
Spord wyrnionych na pocztku leksemw inicjaln faz akcji wskazuj
konstrukcje z czasownikami rusza, wchodzi, wkracza, spada i wpada.
Pierwsze trzy oznaczaj prymarnie ruch w paszczynie horyzontalnej, cilej:
pocztek pokonywania drogi. Pozostae dwa (spada i wpada) oznaczaj trwajcy
ruch wertykalny. Pomimo tych rnice wtrnie wszystkie wymienione czasowniki peni funkcj werbalizatorw w konstrukcjach oznaczajcych faz inicjaln
akcji lub pocztek jakiego przedziau temporalnego, co ilustruj zdania:
65
Rusza budowa nowego skrzyowania. (= Zaczyna si budowa nowego skrzyowania.)

Problemy byy na pocztku, gdy modszy syn wchodzi w okres dojrzewania, a w domu nie byo ojca. (= Problemy byy na pocztku, gdy modszy syn zaczyna dojrzewa,
a w domu nie byo ojca.)
Powoli wpadaem w depresj i odrtwienie. (= Powoli zaczynaem mie depresj
i odczuwa odrtwienie.)
Czasowniki spada i wpada wyrniaj si na tle pozostaych tym, e konstrukcje

analityczne, w ktrych peni one funkcje werbalizatorw, oznaczaj wycznie
pocztek stanw emocjonalnych; czasownik rusza czy si tylko z nazwami zdarze, natomiast wchodzi i wkracza zarwno z nazwami zdarze, jak i stanw.
Konstrukcje analityczne z werbalizatorami spada i wpada jako jedyne w tej
grupie wnosz informacj o sposobie przebiegu oznaczanej akcji przysuguje
im bowiem semantyczny parametr gwatownoci (co by moe naley rwnie
czy z gwatownym charakterem emocji, ktrych pocztek wskazuj owe dwa
czasowniki). aden spord wymienionych werbalizatorw nie wnosi jednak
informacji o tempie przebiegu akcji.
Pomidzy wyrnionymi w tej grupie czasownikami mona te wskaza rnice w zakresie charakteru tworzonych konstrukcji czasowniki wchodzi,
wkracza i wpada cz si obligatoryjnie z wyraeniami przyimkowymi. Naley take zauway, e czasowniki rusza i spada jako jedyne z tej grupy tworz
konstrukcje o strukturze zwizku gwnego (pozostae wchodz w skad konstrukcji o strukturze grupy werbalnej).
Kolejn grup najliczniejsz stanowi czasowniki, ktre peni funkcj
werbalizatorw w konstrukcjach oznaczajcych intraterminaln faz akcji. Nale do nich czasowniki: biec, cign si, gna, i2, lecie, mkn, pdzi, pyn, posuwa si, przebiega, przechodzi, przepywa, przetacza si, sun,
toczy si, wlec si. Prymarnie czasowniki te maj rne znaczenie (wyraaj
bowiem ruch, ktry odbywa si w rnych orodkach, w rnym tempie,
a obiektem, ktry porusza si, moe by czowiek, zwierz lub maszyna). Konstrukcje analityczne z tymi czasownikami czy to, e wskazuj trwanie akcji ju
rozpocztej, lecz jeszcze nieskoczonej.
Dowodem tego, e konstrukcje z wymienionymi werbalizatorami oznaczaj
intraterminaln faz akcji, jest moliwo przeksztacenia ich w rwnoznaczne
poczenia z czasownikiem kontynuowa lub trwa, np.:
Prace przy budowie posuwaj si szybko. (= Prace przy budowie s szybko kontynuowane. / Prace przy budowie trwaj.)
Chocia obrady przebiegay w miar sprawnie, czonkowie jury nie byli jednomylni.
(= Chocia obrady byy kontynuowane w miar sprawnie, czonkowie jury nie byli
jednomylni.)
66

() bdzie si toczya debata w sprawie immunitetw w nastpnym punkcie porzdku dziennego. (= () bdzie kontynuowana debata w sprawie immunitetw w nastpnym punkcie porzdku dziennego.)
Przy prbie dokonywania takich przeksztace na odrbn uwag zasuguj

konstrukcje typu biegn / pyn minuty, godziny, dni, lata itp., ktrych znaczenie
nie ma zwizku z jednorodn faz, pocze tych nie mona bowiem parafrazowa jako by kontynuowanym, lecz jako nastpowa kolejno po sobie.
Konstrukcje z wyrnionymi w tej grupie czasownikami rni si ze wzgldu
na przysugujce im dodatkowe parametry semantyczne. Analityzmy z werbalizatorami biec, gna, mkn oraz pdzi wskazuj na due tempo oznaczanej
akcji, w przeciwiestwie do konstrukcji z czasownikami cign si i wlec si,
ktre wyraaj powolny przebieg akcji. Mona zatem uzna, e w zakresie wyraanego tempa istnieje pena regularno midzy prymarnym znaczeniem podanych czasownikw a znaczeniem konstrukcji, w ktrych skad wchodz.
Konstrukcje analityczne z czasownikami ruchu mog rwnie wyraa finaln
faz akcji. Funkcj werbalizatorw peni w takich wypadkach najczciej czasowniki: cofa si, mija, odbiega, odchodzi, odpywa oraz ustpowa. Kadorazowo prymarne znaczenie tych czasownikw przenoszone jest na paszczyzn temporaln w obu wypadkach wyraane jest bowiem pozostawianie czego
za sob (w przestrzeni oraz w czasie). Poniewa jednak wymienione czasowniki
rni si nieco pod wzgldem znaczeniowym, kady z nich wymaga odrbnego
komentarza.
Czasownik mija wyrnia si na tle pozostaych, poniewa w okrelonych
kontekstach moe wyraa rwnie faz intraterminaln, co ilustruj zdania:
Noc mija, niebo wita (). = Noc koczy si, niebo wita () (faza finalna)
Bywa, e caa zima mija szaro i beznienie. = Bywa, e caa zima / kolejne dni zimy
nastpuj po sobie szaro i beznienie. (faza intraterminalna)
Warto take zauway, e wrd rzeczownikw, z ktrymi czy si czasownik mija, tworzc konstrukcje fazowe, znalazy si rwnie takie, ktre oznaczaj punkt na osi czasu, co rodzi problem podobny do przedstawionego przy
omawianiu czasownikw dobiega, nadchodzi i nadciga. Rnica dotyczy
jednak tego, e w zdaniach typu:
Naleao ju zmierza do ka mijaa pnoc ().
czasownik ruchu nie odnosi si do fazy zewntrznej, lecz oznacza moment, ktry
wanie nastpuje/nastpi. Nie mona zatem w tym przypadku mwi o fazowym znaczeniu tego czasownika.
67
Czasownik odbiega, zarwno prymarnie, jak i w konstrukcjach analitycznych, oznacza akcj o szybkim tempie (w odniesieniu do pozostaych czasownikw z tej grupy nie mona wskaza podobnej zalenoci, poniewa prymarnie
nie wnosz one informacji o tempie).
Pod wzgldem budowy sowotwrczej na uwag zasuguj take czasowniki
odbiega, odchodzi i odpywa, derywowane za pomoc prefiksu od-. Przedrostek ten, oznaczajcy oddalanie si od jakiego miejsca, czy si z czasownikami, ktre prymarnie oznaczaj stopniowe zwikszanie si odlegoci dzielcej
nieruchomego obserwatora od poruszajcego si ciaa. Czasowniki te tworz
w uyciu fazowym konstrukcje analityczne z rzeczownikami oznaczajcymi
przede wszystkim pory dnia/roku, emocje oraz odczucia fizyczne. S one zatem
konceptualizowane rwnie jako poruszajce si istoty ywe, ktre odstpuj od
eksperiencera, zwikszajc stopniowo dzielc ich odlego.
Czasowniki cofa si i ustpowa, ktre prymarnie oznaczaj ruch w kierunku
przeciwnym (ruch wstecz), cz si w znaczeniu fazowym z nazwami dolegliwoci fizycznych, czasownik ustpowa za dodatkowo z nazwami negatywnych stanw emocjonalnych. Owe fizyczne i psychiczne doznania s zatem konceptualizowane jako poruszajce si istoty ywe, ktrych kierunek oddalania si
jest skonkretyzowany wyznacza go tor ruchu, po ktrym wczeniej przemieszczay si, docierajc do eksperiencera (informacja ta nie zawiera si w znaczeniu
wczeniej omwionych czasownikw).
Dokonany przegld pozwala stwierdzi, e za pomoc czasownikw ruchu
w aspekcie niedokonanym mona wyrazi jedn zewntrzn i trzy wewntrzne
fazy jakiego okresu lub akcji: przedinicjaln, inicjaln, intraterminaln oraz
finaln. Z pewnoci warto byoby przyjrze si zalenociom pomidzy omwionymi niedokonanymi fazowymi czasownikami ruchu, a ich odpowiednikami
dokonanymi przykadowo dokonany czasownik nadej w poczeniu nadesza
wiosna oznacza, e pocztek wiosny uznawany jest za dokonany, co moe, lecz
nie musi oznacza zamknicia caej fazy inicjalnej por. zdania:
Nadesza wiosna i przyroda budzi si do ycia.
oraz
Nadesza wiosna wreszcie jest ciepo i kwitn kwiaty.
Powyszy przegld stanowi wic jedynie punkt wyjcia do dalszych bada.

Niewtpliwie kwesti wymagajc refleksji jest policentryczno pola wyrazowego zoonego z leksemw (lub cilej: czasownikw) fazowych, ktrego czci s omawiane tu czasowniki ruchu. Wykazanie pewnych zalenoci pomidzy poszczeglnymi skadnikami tego pola, midzy innymi dokadne zbadanie
68
czcych je relacji semantycznych, pozwolioby w dalszej kolejnoci wykorzysta pynce z tych bada wnioski do okrelenia rnych sposobw wyraania tej
samej fazy jakiego okresu lub akcji, a zatem do skonstruowania regu parafrazowania zda z czasownikami fazowymi. Badania te z pewnoci przyczyniyby
si do uporzdkowania i pogbienia wiadomoci o semantycznej kategorii fazowoci oraz o sposobach wyraania fazy w polszczynie.
BIBLIOGRAFIA
Apresjan J., 1980: Semantyka leksykalna. Synonimiczne rodki jzyka. Prze. Z. Kozowska,
A. Markowski. Wrocaw.
Bojar B., 1977: Polskie czasowniki ruchu. W: Polonica III, s. 97139.
Bojar B., 1979: Opis semantyczny czasownikw ruchu oraz poj zwizanych z ruchem. Warszawa.
Grochowski M., 1973: Eksplikacje znacze czasownikw ruchu. W: Semiotyka i struktura tekstu.
Red. M.R. Mayenowa. Wrocaw, s. 189199.
Grochowski M. 1974: Klasyfikacja semantyczna jednomiejscowych czasownikw ruchu wspczesnego jzyka polskiego. W: Prace Filologiczne XXIV, s. 99116.
Kudra B., 1993: Wpyw przedrostkw na czliwo skadniow czasownikw ruchu. d.
Laskowski R., 1998: Aspekt czasownikw przemieszczania (ukierunkowanego ruchu liniowego).
W: Z polskich studiw slawistycznych, seria IX, Jzykoznawstwo. Warszawa, s. 175181.
Lisczyk K., 2010: Konstrukcje z czasownikami ruchu wyraajce faz. W: Jzyk polski w badaniach
lingwistycznych. Red. P. Zbrg. Kielce, s. 115121.
Sdziak H., 1993: Czasowniki ruchu w gwarze omyskiej i we wspczesnej polszczynie literackiej.
Studium porwnawcze. oma.
Striekaowa Z., 1962: Budowa sowotwrcza czasownikw ruchu we wspczesnej polszczynie.
Poradnik Jzykowy, s. 205235.
Wodarczyk H., 1980: Czasowniki ruchu a kategoria aspektu w jzyku polskim. W: Polonica VI,
s. 4856.
MARIA CZEMPKA-WEWIRA
Uniwersytet Preszowski (Sowacja)
WYBRANE CZASOWNIKI RUCHU W JZYKU POLSKIM I SOWACKIM

W ASPEKCIE GLOTTODYDAKTYCZNYM
olakw i Sowakw pod wzgldem jzykowym, a take kulturowym1 wicej

czy ni dzieli (Kodnicki 2007: 23), szczeglnie wyrane podobiestwa widoczne s na polsko-sowackim pograniczu2. Gwary z obszaru pnocno-wschodniego pogranicza Sowacji, na przykad z okolic miasta ari, podobne s do
gwar uywanych za polsk granic, a studenci znajcy gwar szarisk lepiej rozumiej jzyk polski. Sowacja bya niegdy okrelana przez Polakw jako Grne
Wgry, a samych mieszkacw tych terenw nazywano Wgrami lub te Wgrzynami (Kodnicki 2007: 21)3. Std ju niedaleko do przysowia Polak, Wgier dwa
bratanki, i do szabli, i do szklanki, ktre, jak si okazuje, nie dotyczy jedynie wzajemnych stosunkw pomidzy Polakami a Wgrami. Zreszt tosamo narodowa
i przynaleno do okrelonego pastwa na terenach pogranicznych na obszarze
Karpat Pnocnych nie bya a tak wyrana i dopiero ustanowienie nowych granic
Polski i Czechosowacji po pierwszej wojnie wiatowej wzmocnio rnice pomidzy narodami (Kodnicki 2007: 23).
Pomimo znacznego podobiestwa jzykw polskiego i sowackiego, ktre nale
do tej samej grupy jzykw zachodniosowiaskich (por. Buffa 1998), zarwno
w leksyce, jak i fleksji, skadni i w sowotwrstwie istnieje sporo odmiennoci
utrudniajcych nauk czy to jzyka polskiego, czy te jzyka sowackiego. Komunikacja pomidzy reprezentantami wymienionych narodw nie zawsze koczy si
cakowitym sukcesem, a ilo niedomwie i czsto artobliwych pomyek moe
by znaczna4. Interferencja jzykowa (por. Komorowska 1980) pomidzy jzy-
1
W Pieninach funkcjonowali po obu stronach granicy wsplni bohaterowie, jak na przykad Janosik, co potwierdza koprodukcja polsko-sowacka podczas powstawania najnowszego filmu o Janosiku pt. Janosik prawdziwa historia..
2
Ta sama reklama sieci discountw Lidl, emitowana w polskiej i sowackiej telewizji jesieni
2011 roku, przedstawiajca kobiet robic zakupy w rnych czciach Europy. Na kocu polskiej
wersji trafia ona w polskie gry, w wersji sowackiej w sowackie gry. Reklama niczym si nie
rni, a jedynie emitowanym w danym momencie napisem Polska lub te Sowacja.
3
Okrelanie Sowakw mianem Wgrw potwierdza take Ambasador RP Andrzej Krawczyk
podczas wykadu wygoszonego na Uniwersyetcie Preszowskim w 2011 r.
4
Mwi o tym artyku Marty Pankovej (Pankova 2003), dotyczcy homonimii pomidzy dwoma jzykami, ktra czsto stanowi podstaw artw jzykowych, np. polskie katarynka urzdzenie
70
kami polskim i sowackim jest bardzo silna, a podobiestwo jzykw stanowi

dla uczcych si zarwno pomoc, jak i du przeszkod w procesie przyswajania
jzyka drugiego. Potwierdzaj to zarwno nauczyciele jzyka polskiego jako
obcego uczcy Sowakw, jak i jzyka sowackiego jako obcego uczcy Polakw (por. Frhaufov 2007, Sklrov 2007). Z wasnego prawie trzyletniego
dowiadczenia w nauczaniu jzyka polskiego na Uniwersytecie Preszowskim
w Preszowie na Sowacji, a take prowadzenia kursw dla studentw pochodzcych z krajw sowiaskich w Polsce, mog potwierdzi, i nauczanie jzyka
polskiego wymienionych grup odbiorcw wymaga specyficznego podejcia.
Podobne sownictwo oraz formy gramatyczne daj studentom z krajw sowiaskich przekonanie, e znaj i rozumiej jzyk polski i nie musz si go uczy, co
jest opini myln. Sukces odniesiony w prostych sytuacjach komunikacyjnych,
jak zakupy, krtka rozmowa utwierdza ich w przewiadczeniu, e bez wysiku s
w stanie sami produkowa poprawne komunikaty w jzyku polskim lub te porozumie si z Polakami bez uczenia si ich jzyka. Natomiast wpyw pierwszego jzyka, w tym przypadku sowackiego, jest tak silny, e studenci po trzech
latach nauki w dalszym cigu popeniaj bdy na paszczynie fonicznej, np. nie
realizuj mikko spgosek wystpujcych przed i, por. *[silny] zamiast [ilny]
lub te na paszczynie gramatycznej: *pij kawu zamiast pij kaw oraz na
paszczynie leksykalnej: sowackie farba oznacza kolor, polskie farba to substancja, ktr pokrywamy np. ciany. Saba motywacja studentw i swoiste lenistwo jzykowe, szczeglnie tych przebywajcych w Polsce np. na wymianach
studenckich, stanowi wic duy problem.
Zasadne okazuje si w procesie nauczania jzyka polskiego w grupach sowiaskich nie pytanie: rozumiecie / rozumiesz?, ale jak rozumiecie / rozumiesz?
dane sowo bd tekst. Wielokrotnie bowiem studenci we waciwy sobie tylko
sposb rozumiej pewne komunikaty, jednak owo rozumienie odbiega od standardowego, zgodnego ze znaczeniem zarejestrowanym w sownikach.
Badany materia w niniejszym artykule stanowi niewielki fragment moliwego
do opracowania materiau badawczego wybrane czasowniku ruchu w jzyku
polskim i sowackim. Posuyam si jedynie czterema czasownikami polskimi
oznaczajcymi czynno ukierunkowan: i, jecha oraz oznaczajcymi czynno nieukierunkowan, powtarzajc si: chodzi, jedzi i ich ekwiwalentami
wydajce dwiki, sowacka Katarinka zdrobnienie od imienia Katarzyna; polskie rozpustna

niemoralna i sowackie rozpustn kva rozpuszczalna kawa. (por. Frhaufov 2007: 283).
Potina a slovenina s vemi blzke slovansk jazyky patriace do tej istej zpadoslovanskej
skupiny. Z toho vyplva, e je medzi nimi zhoda vo vetkch jazykovch rovinch. Avak pri
podrobnejom skman zistme, e je medzi nimi aj mnoho rozdielov. Viditen je to najm
v lexiklnej rovine, kde s tieto rozdielnosti najmarkantnejie. Rozdiely vyplvaj z inch
vvinovch procesov, i inho pohadu na svet, z odlinost v kultre a tie z inch kontaktov
s okolitmi jazykami (Pankov 2007: 105).
MARIA CZEMPKA-WEWIRA: Wybrane czasowniki
71
w jzyku sowackim5. W zasadzie analiza podporzdkowana jest jzykowi

sowackiemu i od niego wychodzi. Ograniczam si do podstawowych znacze
wymienionych czasownikw ruchu w jzyku polskim i sowackim, notowanych w hasach sownikowych jako pierwsze, gdy uwzgldnienie dalszych
znacze, czsto metaforycznych, wymagaoby odrbnego opracowania. Jednak
ju na tak maej prbce jzykowej mona wskaza spore rnice pomidzy
jzykiem polskim i sowackim. Podstaw poniszego opisu uycia, take bdnego, wymienionych czasownikw stanowi zgromadzone przez dwa lata prace studentw, a take sporzdzone wiczenia jzykowe dotyczce tej konkretnej grupy wyrazowej. wiczenia zostay przeprowadzone na grupie okoo
dwudziestoosobowej, w ktrej skad weszli zarwno slawici uczcy si jzyka
polskiego jako jzyka pierwszego, jak i geografowie i sowacyci uczcy si
jzyka polskiego dodatkowo. Same czasowniki ruchu stanowi ciekawy obszar
badawczy zwaszcza w aspekcie glottodydaktycznym (por. Manczewska-Wicik
2005, Kotua 2009).
W dalszej czci tekstu przytocz fragmenty hase czasownikw chodzi, i,
jecha i jedzi oraz ich odpowiednikw w jzyku sowackim pochodzce
z Maego sownika polsko-sowackiego (MSPS) oraz z Maego sownika sowacko-polskiego (MSSP), gdy dobrze i skrtowo pokazuj one podobiestwa
i rnice w znaczeniu poszczeglnych leksemw. Wikszy dwutomowy Sownik
sowacko-polski (SSP 1998) potwierdza przytoczone definicje i uycia leksemw
w kontekcie.
May sownik polsko-sowacki D. Abramowicz,
Z. Jurczak-Trojan, M. Papierz, Warszawa 1994.
i
i piechot
i do lekarza
i sprzta
s
s pei
s k lekrovi
s upratova ()
May sownik sowacko-polski D. Abramowicz,

Z. Jurczak-Trojan, M. Papierz, Warszawa 1994.
s
s po ceste
s vlakom
s lietadlom
s loou
1. i, chodzi
i drog
2. jecha, podrowa
jecha pocigiem
lecie samolotem
pyn statkiem ()
5
Jzef Pyzik podaje list czasownikw ruchu w jzyku polskim, czstsze oznaczajce ruch okrelony to: i, jecha, biec, lecie, pyn, nie, wie oraz oznaczajce ruch nieokrelony: chodzi,
jedzi, biega, lata, pywa, nosi, wozi oraz rzadsze: brn brodzi, cign (si) ciga (si),
le azi, pezn peza, sun suwa, toczy (si) tacza (si), wie wodzi, wlec (si) wczy (si) (Pyzik 2007: 12). Maciej Grochowski definiuje na potrzeby swojego artykuu pojcie ruchu
nastpujco: ruch jest to postrzegalna wzrokowo zmiana miejsca pooenia przedmiotu materialnego
(Grochowski 1973: 100). Boena Bojar definiuje czasowniki ruchu w nastpujcy sposb: Omawiajc struktur semantyczn czasownikw ruchu, zajmiemy si przede wszystkim tymi ich komponentami, ktre w jaki sposb charakteryzuj ruch, a wic zmian w czasie pooenia ciaa materialnego
wzgldem wyrnionego ukadu odniesienia lub zmian wzajemnego pooenia czsteczek tego
ciaa, ktra spowodowana jest oddziaywaniem na to ciao jakiej siy (Bojar 1979: 28).
72
chodzi
chodzi pieszo
zegarek dobrze chodzi
chodzi o lasce, o
kulach
pocigi chodz czsto
chodzi z dziewczyn
o co chodzi?
chodi, s (o zegarze)
chodi peo
hodinky id dobre
chodi o palicy, o
barlch ()
vlaky chodia asto()
chodi s dievaom
()
o o ide?
chodi
chodi peo
chodi po pikch, po
rukch, tvornoky
chodi nakupova
chodi ako hodinky
chodi po svete
vlaky chodia
pravidelne
1. chodzi
chodzi piechot
chodzi na palcach, na
rkach, na czworakach
pot. chodzi na zakupy
chodzi jak w zegarku
2. jedzi
jedzi po wiecie
pocigi kursuj regularnie
3. przychodzi (poczt)
jecha
jecha samochodem
jecha na urlop
jecha na nartach
jecha na sankach
s, viez sa, cestova

s autom, viez sa na
aute
s na dovolenku
lyova sa
snkova sa, viez sa
na snkach
viez sa
viez sa vlakom [na
vlaku]
jecha
jecha pocigiem ()
jedzi
jedzi konno
jedzi samochodem
jedzi na nartach
chodi, cestova
jazdi komo, na koni
jazdi na aute
lyova sa
cestova ndk
podrowa, jedzi
jazdi ndk
jazdi na aute
jazdi na koni
jedzi
jedi samochodem
jedzi konno
Jak wynika z powyszego zestawienia, sowackie czasowniki s, chodi, viez

sa, cestova, jazdi poza w przypadku pierwszych dwch czasownikw wsplnymi z jzykiem polskim znaczeniami potwierdzonymi zbienoci fonetyczn:
i, chodzi zawieraj take znaczenie notowane w wymienionym sowniku
jako drugie: jecha, jedzi, podrowa. Wymienione polskie czasowniki ruchu
wykazuj tutaj mniejsz czliwo. Chodzi i i utosamiane s w swoich podstawowych znaczeniach z poruszaniem si dziki ruchom ng, a jecha i jedzi
za pomoc rnorakich pojazdw i zwierzt. Jzef Pyzik okrela t waciwo
jako cech charakterystyczn polskich czasownikw ruchu, jak podaje i i chodzi okrelaj ruch pieszy, a jecha, jedzi ruch przy uyciu pojazdu (Pyzik
2007: 13). Takiego ograniczenia nie zawieraj omawiane czasowniki sowackie,
poza cestova, ktrego uycie jest ograniczone raczej do ruchu na wikszym
dystansie. W dalszej czci chciaabym skupi si na poszczeglnych czasownikach,
opisa ich moliwe uycia w jzyku polskim i sowackim oraz wskaza najczciej
popeniane przez studentw bdy wynikajce z interferencji jzykowej.
Leksem s zawiera w swym znaczeniu i, chodzi, jedzi, a take podrowa,
std poprawne s zwroty w jzyku sowackim: s vlakom, s autom, s na bicykli,
s lietadlom, s loou, ktre w jzyku polskim tumaczymy jako: jecha pocigiem,
autem, rowerem, lecie samolotem, pyn odzi. Moliwe w sowacczynie s
take zwroty lieta lietadlom, plavi loou. Sowackie s ma wic szersze znaczenie
73
i konotuje nie tylko ruch na niewielkim dystansie zwizany przede wszystkim ze

stawianiem krokw. Uniwersalny sownik jzyka polskiego (USJP) podaje nastpujc definicj i: 'przenosi si z miejsca na miejsce, posuwa si, stawiajc kroki;
stpa, kroczy'. Znaczenie zwizane z poruszaniem si pojazdw mechanicznych
w USJP notowane jest jako pite i opatrzone kwalifikatorem potoczne: 'o rodkach
lokomocji: jecha, pyn, lecie, kierowa si': Tramwaj idzie gwn ulic, Samolot szed nisko, Pocigi idce w stron granicy. Uznaj wic takie znaczenie jako
poboczne i w zasadzie niemieszczce si w normie wzorcowej.
Poprawne w jzyku sowackim s take nastpujce zdania: Nechcem s na
Havaj, Taktie nechcem s na Ibizu, Vdy som chcela s na Havaj, Chcem s do
Poska, Idem do Poska, Idem na Ibizu, Auto ide po ceste. Wszystkie znaczenia
s zwizane s z poruszaniem si na duym dystansie rnymi rodkami transportu. W polskiej wersji w kadym z podanych przykadw mgby si pojawi
czasownik jecha.
Wzr sowacki zostaje jednak przeniesiony przez studentw do jzyka polskiego
dosownie. Z tego powodu pojawiaj si bdne wypowiedzi w jzyku polskim
z uyciem leksemu i: *Nie chc i do USA, *Nie chc i do Kanady, *Nie id
na Kub, *Olek planuje i na wycieczk, *Id na Hawaje, *Nigdy nie id do Turcji. *Codziennie id autobusem. Studenci tworz take zdania z form dokonan
pj: *Moim najwikszym marzeniem jest pj na Ibiz, *Chc pj do USA.
Druga grupa bdw zwizana jest z dosownym tumaczeniem sowackiego
leksemu chodi, ktry w swoim znaczeniu zawiera podobnie zarwno znaczenie
leksemu chodzi, jak i jedzi, a take podrowa, mimo e nie potwierdza tego
ani MSSP, ani dwutomowy SSP. Sowacy mwi wic: Chodm na Havaj,
Chodm na Ibizu, Chodm do Polska, Aut chodia po ceste, Chodm vlakom,
autom, Chodm po svete. Zdania te mog zosta przetumaczone na jzyk polski
z uyciem czasownika jedzi, poza ostatni fraz Chodm po svete, gdzie rwnoprawne z jedzi wydaje si take podrowa po wiecie. Warto wic umieci i taki aspekt znaczeniowy w definicji chodi. Studenci tumaczyli zreszt
zdania Jed po Polsce / po wiecie wanie jako Cestujem po Posku / svete.
W pracach studentw pojawiaj si bdne dosowne tumaczenia: *Czsto
chodz [z Preszowa] do Bratysawy (miasta s od siebie oddalone o okoo 400
km). *Lekarze chodz helikopterem, *Czsto chodz autobusem. *Codziennie
chodz na uniwersytet (dana osoba jedzi autobusem). *Po morzu chodzi statek.
USJP notuje znaczenie ruch wykonywany przez rodki lokomocji jako potoczne: Statki chodz po rzece.
Leksem viez sa tumaczony jako jecha pojawia si w zwrotach viez sa vlakom / na vlaku, na aute, na snkach, a wic jecha pocigiem, autem, sankami, na
sankach. Sprawia on obcokrajowcom problemy wynikajce z uycia narzdnika bez
uycia przyimka, a wic jecha autem, a nie *jecha na aucie, co jest poprawne
w okrelonej sytuacji podrowania na dachu samochodu, a nie kierowania nim. Jak
si jednak wydaje, jest on rzadziej uywany i ustpuje miejsca wanie s i chodi.
74
Sowacki leksem cestova tumaczony jako podrowa, jedzi ma take

szersze znaczenie ni polski leksem podrowa definiowany jako: 'odbywa
podr, przenosi si z miejsca na miejsce' (USJP) i podr 'przebywanie drogi
do jakiego odlegego miejsca, etapami po rozlegych terenach; podrowanie,
wdrwka' (USJP), 'jeli podrujemy, to podamy do jakiego odlegego miejsca' (ISJP). Czasownik podrowa nie jest zreszt czasownikiem ruchu w jzyku polskim, takim natomiast byby w jzyku sowackim z uwagi na jego znaczenie jedzi, jecha. Poprawne w jzyku sowackim s nastpujce frazy: Nrada
cestujem lietadlom, Najradej cestujem vlakom, Cestujem po Posku, Cestujem
po svete, Loou som cestovala iba raz, Cestujem do Polska, Cestova na Ibizu.
Z podanych przykadw w polskim tumaczeniu nie we wszystkich kontekstach
poprawne bdzie uycie czasownika podrowa. Nie ma wtpliwoci, e poprawne bd zdania: Niechtnie podruj samolotem, Najchtniej podruj
pocigiem, Podruj po Polsce, Podruj po wiecie, Raz podrowaam statkiem lub raczej Raz pynam statkiem. Dwa ostatnie przykady naleaoby jednak przetumaczy nastpujco: Jad do Polski, Jecha na Ibiz.
Take tutaj pojawiaj si bdy interferencji, w pracach studenckich mona wic
spotka si ze zdaniami: *Z ochot podrowaabym do Polski. Trudno natomiast
orzec, czy poprawne s konstrukcje: Podruj autobusem. Zdanie jest oczywicie
poprawne w znaczeniu przenosi si z miejsca na miejsce autobusem, jak si jednak wydaje, podany byby tutaj wikszy dystans, dlatego bdne byoby zdanie
*Podruj autobusem do centrum miasta / na uniwersytet / do lekarza. Podrowa
czy si take z przyimkiem po, bdne jest wic uycie przyimka do.
Natomiast polskie jedzi take nie zawsze odnajduje odzwierciedlenie w homonimicznie brzmicym jazdi tumaczonym jako chodi, cestova. Polskie
zwroty jedzi konno, jedzi samochodem, jedzi na nartach, na rowerze, na
ywach, na sankach, na rolkach tumaczone s jako jazdi komo, na kon, jazdi na aute, na lyiach, na bicykli, na saniach, na kolieskovch koruliach, ale
czciej czasownikami odrzeczownikowymi powstaymi poprzez zredukowanie
czonu czasownikowego wraz z przyimkiem jazdi na, w wyniku czego otrzymujemy: lyova, bicyklova sa, koruova sa, snkova sa, ktre nie maj swoich odpowiednikw w jzyku polskim6.
Czstym bdem jest take zbyt szerokie uywanie jedzi definiowanego
przez USJP jako 'przenosi si z miejsca na miejsce za pomoc rodkw loko-
6
Zjawisko uniwerbizacji w jzyku polskim i sowackim opisuje Halina Mieczkowska: aspekt
konfrontatywny analizy pozwala przypuszcza, e uniwerbizacja jest zjawiskiem wyej frekwentowanym w jzyku sowackim. Czciowo, ale tylko czciowo, dowodzi tego istnienie uniwerbizmw
sowackich, dla ktrych nie znajdziemy ekwiwalentw sowotwrczo-semantycznych w jzyku
polskim, np. cestovn kancelria cestovka (). Jednak powyszego argumentu nie moemy
traktowa jako w peni miarodajnego, zarwno ze wzgldu na zasig analizowanego materiau jzykowego, jak i metod analizy, dotyczc wyboru jzyka sowackiego jako wyjciowego (Mieczkowska 2009: 167).
75
mocji' i nieograniczanie zastosowania tego czasownika do rodkw komunikacji

raczej naziemnej, std takie bdne zdania: *Jed kajakiem, *Jed balonem,
*Jed helikopterem, zamiast Pywam kajakiem, Latam balonem, helikopterem.
Omawiane czasowniki ruchu w jzyku sowackim zawieraj wic inne cechy
semantyczne, szczeglnie pod wzgldem kontaktu z powierzchni, na ktrej ruch
jest wykonywany (nogi, koa itd.) oraz miejsca, w ktrym ruch jest wykonywany
(powierzchnia ziemi, woda, powietrze), a take pokonywanego dystansu. Polskie
czasowniki bd zrnicowane w oparciu o te cechy semantyczne, ktre bd ich
cechami selekcyjnymi. Natomiast czasowniki sowackie s, chodi, viez sa,
cestova, jazdi nie posiadaj zrnicowania ze wzgldu na ruch pieszy czy
mechaniczny, ani na rodek transportu, czy nawet wikszy mniejszy dystans.
Glottodydaktyka jzyka polskiego coraz bardziej si rozwija, czemu towarzyszy pojawianie si nowych pozycji ksikowych stworzonych zarwno z myl
o zajciach kursowych, jak i doskonaleniu poszczeglnych sprawnoci, poszerzaniu wiedzy w konkretnych obszarach leksykalnych. Zagadnienie czasownikw ruchu pojawia si w wikszoci pozycji podrcznikowych do nauki jzyka
polskiego jako obcego (Kucharczyk 1999; Maolepszy, Szymkiewicz 2010;
Pankov, Stefaczyk 2003), a take w pozycjach bardziej sprofilowanych
(Garncarek 2004). Odrbn pozycj stanowi opracowanie Jzefa Pyzika (Pyzik
2007) caociowo powicone zagadnieniu czasownikw ruchu. Niestety, nie
znajdziemy zbyt wielu podrcznikw do nauki jzyka sowackiego, cho i tutaj
stopniowo przybywa nowych prac (s to np.: Krova 1998; Dratva, Buznov
1999; Bhmerov 2006).
Na tak niewielkim fragmencie materiau ilustracyjnego staraam si pokaza,
ile niebezpieczestw czyha na studenta uczcego si zarwno jzyka sowackiego, jak i polskiego. Z omawianymi podstawowymi czasownikami ruchu student
spotyka si ju na samym pocztku swojej edukacji, s one mu bowiem niezbdne do opisywania wykonywanej czynnoci, relacjonowania przebiegu dnia,
opowiadania o swoim hobby. Tak bliskie i fonetycznie podobne sowa oznaczaj
czsto jednak co nieco innego i w innym kontekcie s uywane.
BIBLIOGRAFIA
SOWNIKI
ISJP Inny sownik jzyka polskiego. Red. M. Bako. Warszawa 2000.
MSPS Abramowicz D., Jurczak-Trojan Z., Papierz M.: May sownik polsko-sowacki. Warszawa 1994.
MSSP Abramowicz D., Jurczak-Trojan Z., Papierz M.: May sownik sowacko-polski. Warszawa 1994.
SSP Jurczak-Trojan Z., Mieczkowska H., Orwiska E., Papierz M.: Sownik sowacko-polski.
Krakw 1998.
USJP Uniwersalny sownik jzyka polskiego. Red. S. Dubisz. Warszawa 2004.
76
Bhmerov A., 2006: Slovak for you. Bratislava.
Bojar B., 1979: Opis semantyczny czasownikw ruchu oraz poj zwizanych z ruchem. Warszawa.
Buffa F., 1998: Z posko slovenskch jazykovch vzahov. Konfrontan nrt. Preov.
Dratva T., Buznov V., 1999: Slovenina pre cudzincov. Bratislava.
Frhaufov E., 2007: Vyuovanie sloveniny v Posku. W: Ucze na pograniczu jzykowym polsko-sowackim. Red. I. Nowakowska-Kempna. Bielsko-Biaa, s. 279284.
Garncarek P., 2004: Czas na czasownik. Krakw.
Grochowski M., 1973: Klasyfikacja semantyczna jednomiejscowych czasownikw ruchu wspczesnego jzyka polskiego. W: Prace Filologiczne. T. XXIV, s. 99116.
Kodnicki Z., 2007: Polsko-sowackie pogranicze kulturowe i etniczne. W: Ucze na pograniczu
jzykowym polsko-sowackim. Red. I. Nowakowska-Kempna. Bielsko-Biaa, s. 1928.
Komorowska M., 1980: Nauczanie gramatyki jzyka obcego a interferencja. Warszawa.
Kotua B., 2009: Funkcje semantyczne polskich i sowackich przedrostkw czcych si z czasownikami ruchu. Na podstawie polskich i sowackich rde leksykograficznych. W: Slavistika
v premench asu. tdie z jazykovedneja literrnovednej komparatisiky. Red. J. Dudov.
Preov, s. 178187.
Krova A., 1998: Slovenina pre posluchov slovakistiky. Bratislava.
Kucharczyk J., 1999: Zaczynam mwi po polsku. d.
Maolepszy M., Szymkiewicz A., 2010: Hurra!!! Po polsku 1. Krakw.
Manczewska-Wicik W., 2005: Metonimia 'ruch' 'bezruch' czasownikw ruchu w jzyku polskim
i sowackim. W: Jzyk i literatura sowacka w perspektywie sowiaskiej. Red. H. Mieczkowska,
B. Sucho-Chmiel. Krakw.
Mieczkowska H., 2009: Redukcja w procesie derywacyjnym (w ujciu polsko-sowackim). W: Slavistika v premench asu. tdie z jazykovedneja literrnovednej komparatisiky. Red. J. Dudov.
Preov, s. 163170.
Pankov M., 2003: Zradn slov v blzkych jazykoch. W: esk, polsk a slovensk jazykov
a literrn souvislosti. Sbornk refert z mezinrodnho odbornho semine uspodanho
u pleitosti sedmdestin prof. PhDr, Edvarda Lotka, CSc., na Filozofick fakult Univerzity
Palackho v Olomouci dne 20. nora 2002. Olomouc, s. 2731.
Pankov M., 2007: Posko-slovensk lexiklne vzahy. Vyjadrovanie farebnosti. W: Slovensko-slovansk jazykov, literrne a kultrne vzahy. Red. J. Dudov. s. 105120.
Pankov M., Stefaczyk W., 2003: Po tamtej stronie Tatr Krakw.
Piernikarski C., 1972: Opozycje semantyczne czasownikw typu 'i': 'chodzi'. W: Studia z filologii
polskiej i sowiaskiej. T. 11, s. 5365.
Sklrov A., 2007: Bilingvizmus, transfer a interferencia initele ovplyvujce jazykov kompetenciu. W: Ucze na pograniczu jzykowym polsko-sowackim. Red. I. Nowakowska-Kempna. Bielsko-Biaa, s. 285295.
Pyzik J., 2007: I czy jecha? wiczenia gramatyczno-semantyczne z czasownikami ruchu. Krakw.
Sdziak H., 1993: Czasowniki ruchu w gwarze omyskiej i we wspczesnej polszczynie literackiej.
oma.
PAULINA AZAREWICZ
Uniwersytet Wrocawski
BARTOSZ BRODA
Politechnika Wrocawska
CZASOWNIKI RUCHU W UJCIU FORMALNYM.

ANALIZA KORPUSOWA WSPOMAGANA KOMPUTEROWO
rtyku ma na celu ukazanie przydatnoci analizy korpusowej wspomaganej

komputerowo w badaniu cech gramatycznych polskich czasownikw ruchu. Zaprezentowana zostanie wielkoskalowa analiza statystyczna wybranych
zagadnie morfologicznych na podstawie danych pozyskanych w wyniku automatycznego przetworzenia materiau jzykowego zgromadzonego w najwikszych polskich korpusach tekstw. Przedstawione zostan wykorzystane metody
automatyczne suce ekstrakcji i przetworzeniu danych. Nastpnie omwiona
zostanie uyteczno zgromadzonego materiau w badaniu okrelonych waciwoci wybranej grupy leksemw.
PRZEDMIOT BADA
Przedmiot prezentowanej analizy stanowi grupa 111 leksemw zaliczanych do
kategorii czasownikw ruchu. Leksemy te speniaj dwa kryteria klasyfikacyjne.
Kryterium semantyczne odwouje do pojcia pozycji ciaa oraz zmiany pozycji
ciaa, ktra jest rozumiana jako postrzegalna wzrokowo i dokonujca si w okrelonym czasie zmiana ukadu ciaa ludzkiego wzgldem okrelonego ukadu
odniesienia. Wybrane przez autorw czasowniki wskazuj na zmian pozycji ciaa
ludzkiego wzgldem jego wasnej osi (biegncej od szczytu gowy do podstawy
ciaa, przyjmujcej ksztat linii prostej), ktra jest jednoczenie paszczyzn odniesienia obserwowanej zmiany. Ciao jest traktowane jako integralna cao. Pozycja
wyjciowa to pozycja stojca. Nie jest brana pod uwag ani pozycja siedzca, ani
leca. Nie zachodzi tu rwnie trwaa bd tymczasowa zmiana lokalizacji ciaa
w przestrzeni. Z kolei kryterium formalne zawa badan grup czasownikw do
jednostek jednoleksykalnych wystpujcych z czstk si. Z punktu widzenia
semantyki tego typu leksemy reprezentuj nazwy akcji pseudozwrotnych. Czstka si sygnalizuje, e dana czynno odnosi si do subiektu i jest ograniczona do
sfery tego subiektu, w omawianym wypadku do ruchw jego ciaa (Grzegor-
78
czykowa, Laskowski, Wrbel, red., 1998: 554555). Analizom poddawane s

leksemy zarwno w aspekcie niedokonanym, jak i dokonanym.
Zgodnie z przyjtym kryterium semantycznym centrum kategorii omawianych
leksemw wyznaczaj czasowniki oznaczajce poruszanie si stojcego czowieka w miejscu, ktry wykonuje ruch tuowiem w okrelonym kierunku lub
wok wasnej osi (lub wiele razy wok wasnej osi). Trzeba jednak zdawa
sobie spraw, e czasowniki te funkcjonuj w polszczynie jako leksemy polisemiczne: reprezentuj nie tylko znaczenia dosowne (dotyczce ruchu ciaa
w przestrzeni fizycznej, zmian zamierzonych oraz niezamierzonych), ale i metaforyczne. Dodatkowo s one uywane nie tylko w odniesieniu do czowieka.
W tym miejscu naley podkreli, e zakres prezentowanej w tym artykule analizy korpusowej nie obejmuje wydobywania wiedzy o semantyce leksykalnej ani
te generowania przykadw uycia wybranych czasownikw, dziki czemu
dopiero moliwe byoby wyodrbnienie znacze dosownych, a nastpnie antropocentrycznych. Pozyskane dane dotycz zatem wszystkich wystpie badanych
leksemw w korpusach, bez rozdziau ich znacze.
METODOLOGIA
Przeprowadzone badania miay charakter wielkoskalowy. Przetworzony zosta
materia jzykowy zgromadzony w najwikszych polskich korpusach tekstw:
Korpusie Sownika Frekwencyjnego Polszczyzny Wspczesnej1, Korpusie IPI
PAN2, Narodowym Korpusie Jzyka Polskiego3, Korpusie Rzeczpospolitej4 oraz
w korpusie internetowym5.
1
http://www.korpus.pl Korpus rcznie oznakowany, liczcy ok. 0,5 mln sw, znany take jako
korpus Polszczyzna lat szedziesitych XX wieku (tzw. Wzbogacony korpus sownika frekwencyjnego): http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna. To zbir reprezentatywny: obejmuje teksty zebrane
w latach 19631967, reprezentujce pi stylw funkcjonalnych (teksty popularnonaukowe, drobne
wiadomoci prasowe, publicystyk, proz artystyczn i dramat), kady styl jest realizowany przez
prb 100 000 wyrazw.
2
http://www.korpus.pl Korpus liczcy obecnie ponad 250 mln wyrazw, czciowo reprezentatywny (proza wspczesna ponad 10%, proza dawna prawie 10%, teksty ksikowe niebeletrystyczne
10%, prasa 50%, stenogramy sejmowe i senackie 15%, ustawy 5%). To jedyny tak duy i dostpny
bez ogranicze korpus polszczyzny pisanej.
3
http://www.nkjp.pl Analizie poddana zostaa milionowa prba sw rcznie oznakowanych (klasyczne dziea literatury polskiej, prasa codzienna i specjalistyczna, teksty ulotne i internetowe,
a take nagrania rozmw).
4
http://www.cs.put.poznan.pl/dweiss/rzeczpospolita W korpusie zgromadzono artykuy prasowe
lat 19932002, pobrane z internetowego serwisu Rzeczpospolitej.
5
Dokumenty tekstowe gromadzone w ramach prac naukowo-badawczych prowadzonych na Politechnice Wrocawskiej (dostp: 24 XI 2011).
PAULINA AZAREWICZ, BARTOSZ BRODA: Czasowniki ruchu
79
Zasadnicz kwesti przy wyborze korpusw by nadrzdny cel prezentowanej analizy, tj. zbadanie, jak wybrana grupa czasownikw ruchu funkcjonuje we wspczesnym jzyku polskim. Kryteria, jakie musiay zosta spenione, to przede wszystkim
znaczna (a przy tym skoczona) ilo sw zebranych w tych korpusach6 oraz autentyczno i rnorodno zgromadzonych w nich materiaw (por. Przepirkowski,
Baski, Dbowski, Hajnicz, Woliski 2003 i Lewandowska-Tomaszczyk 2005: 27
29); niestety, nie wszystkie korpusy s zrwnowaone. Wybrane zbiory s anotowane, co oznacza, e pewnym partiom tekstu towarzysz dodatkowe, odpowiadajce
potrzebom uytkownikw, dane opisujce ten tekst (dotyczce przede wszystkim
charakterystyki morfologicznej i skadniowej poszczeglnych wyrazw) i mogce
dziki temu stanowi pewne kryterium wyszukiwania. Przetwarzanie materiau
zgromadzonego w korpusach wie si z koniecznoci posiadania odpowiedniej
licencji i okrelonymi wymogami technicznymi. S to zatem korpusy dostpne publicznie, ktre mog by uywane do bada naukowych.
Przeszukiwanie korpusw zostao poprzedzone postawieniem szczegowych
celw badawczych, ktre wyznaczyy jednoczenie zakres wiedzy o wybranej
grupie czasownikw, jak miay dostarczy pozyskane dane. Ten zakres wiedzy
to: 1) frekwencja uy poszczeglnych leksemw (lematw); 2) frekwencja uy
poszczeglnych form fleksyjnych (sowoform); 3) frekwencja poszczeglnych
kategorii fleksyjnych; 4) frekwencja poszczeglnych klas fleksyjnych; 5) frekwencja wystpie si przed- i poczasownikowego; 6) sia czliwoci z si.
Metody automatyczne w lingwistyce komputerowej mog by stosowane do
rozwizania szerokiej gamy problemw (Piasecki 2008). W ramach prezentowanych tu bada skupiono si tylko na niektrych zastosowaniach metod komputerowych w analizie jzyka naturalnego. Ich wybr by motywowany celem: przeprowadzeniem analizy morfo-syntaktycznej wybranych czasownikw ruchu na
szerok skal. Podstawowym zagadnieniem, na jakie naleao zwrci uwag,
jest sposb opisu morfo-syntaktycznego sw, ktrego wybr determinuje moliwoci dalszej analizy. Do analizy morfologicznej badanych leksemw zosta
wykorzystany program Morfeusz SIaT (Woliski 2006), ktry przypisuje kademu znanemu sowu form podstawow i moliwe interpretacje morfo-syntaktyczne zgodnie z tagsetem Korpusu IPI PAN (Przepirkowski 2004).
Spord moliwych interpretacji naley kontekstowo wybra waciwe. W tym
celu wykorzystano tager TaKIPI (Piasecki 2007)7. Ponadto w badaniach zasto-
6
Wszystkie wykorzystane w badaniach korpusy licz razem ok. 1,8 miliarda segmentw. Segment to
w przyblieniu sowo. Jest rozumiany jako cig liter pisanych razem, bez odstpu, zawartych midzy
dwiema kolejnymi pauzami. Odrbnymi segmentami s np. znaki interpunkcyjne czy formy aglutynacyjne
leksemu by (-em, -e itd.). Segmentw jest okoo 20% wicej ni sw w tekcie (Przepirkowski 2004).
7
Naley zaznaczy, e proces ten nie jest pozbawiony bdw. Dla przykadu, Morfeusz nie opisuje wszystkich moliwych sw, a TaKIPI osiga precyzj ok. 94% (98% dla samych klas fleksyjnych). Istotnym problemem jest rwnie efektywny dostp do duej kolekcji tekstw. Jak wczeniej
wspomniano, obejmuj one prawie 1,8 miliarda segmentw.
80
sowany zosta sposb przechowywania korpusw zaproponowany na potrzeby

systemu Poliqarp (Janus, Przepirkowski 2007).
Istotnym problemem, ktry naleao rozwiza w prezentowanej analizie korpusowej, bya identyfikacja pocze badanych czasownikw z czstk si.
W tekcie si moe si czy z dowolnym czasownikiem lub z kilkoma jednoczenie. Aby rozwiza ten problem, napisane zostay reguy w jzyku WCCL
(Radziszewski, Wardyski, niatowski 2011), pozwalajce wykry poczenia
badanych czasownikw z si w dowolnym miejscu w obrbie zdania
(z uwzgldnieniem si przed- i poczasownikowego). Reguy te charakteryzuj
si wysok precyzj, aczkolwiek nieco nisz kompletnoci.
OCENA PRZYDATNOCI POZYSKANYCH DANYCH

W wyniku przetworzenia tekstw zgromadzonych w korpusach pozyskano obszerny materia badawczy do dalszej analizy8.
Wygenerowane listy frekwencyjne lematw pozwalaj stwierdzi, po pierwsze,
jaki jest procent uy badanych leksemw w stosunku do uy wszystkich leksemw czasownikowych znajdujcych si w przeszukiwanych korpusach. Liczba
uy badanych czasownikw wynosi 827 893, co stanowi 0,31% uy wszystkich
czasownikw9. Wybrane leksemy tworz tekst badanej prby w 0,46%10.
Po drugie, listy frekwencyjne lematw dostarczaj informacji, ktre z badanych leksemw uywane s we wspczesnej polszczynie najczciej, a ktre
najrzadziej. Ze wzgldu na czsto F w prbie 1,8 mld sw leksemy te mona
podzieli na trzy grupy (w nawiasach podano czsto dla kadego leksemu):
1) czste F 10 000
odwrci si (169 312), pochyli si (60 218), krci si (41 131), obrci si (36 417),
waha si (34 351), obejrze si (30 768), wyprostowa si (27 927), trz si (26 782), obraca si (26 246), koysa si (24 572), odwraca si (24 283), oglda si (21 256),
8
Pozyskano: 1) listy frekwencyjne lematw wydobyte z poszczeglnych korpusw oraz list
zbiorcz wydobyt ze wszystkich korpusw; 2) listy frekwencyjne sowoform wydobyte z poszczeglnych korpusw oraz list zbiorcz wydobyt ze wszystkich korpusw z podziaem na klasy
fleksyjne; 3) listy podobiestwa midzy lematami na podstawie czstoci ich wystpowania w poszczeglnych klasach fleksyjnych + wizualizacj tego podobiestwa; 4) listy frekwencyjne dotyczce
kategorii gramatycznych reprezentowanych przez sowoformy danego lematu; 5) listy frekwencyjne
lematw z si przed- i poczasownikowym; 6) wyniki automatycznej analizy statystycznej dotyczcej
czliwoci lematw z si na podstawie kolokacji.
9
Wszystkich czasownikw, w tym czasownikw z si, uyto we wszystkich korpusach cznie
265 388 012 razy.
10
To znikomy procent, ale trzeba wzi pod uwag, e prezentowana analiza korpusowa ma charakter wielkoskalowy. Decyzja autorw o oparciu bada na materiale pochodzcym a z piciu
rde korpusowych bya motywowana potrzeb ujcia badanej grupy czasownikw caociowo,
przedstawienia jej penego funkcjonowania w polszczynie wspczesnej.
81
pochyla si (18 159), skoni si (16 335), nachyli si (13 263), wzdrygn si (12 921),
chwia si (12 776), zachwia si (11 951), kania si (11 086), schyli si (10 607),
uchyli si (10 469), wychyli si (10 382);
2) rednio czste 10 000 F < 1 000

uchyla si (9 019), skuli si (7 986), przechyli si (7 761), ugina si (7 406), odchyli si (7 371), ugi si (6 990), zakrci si (6 749), skania si (6 490), wychyla si
(6 325), zatrz si (6 067), zakoysa si (5 585), chyli si (5 432), przychyli si (4 844),
pokoni si (4 621), kuli si (4 471), kiwa si (4 465), prostowa si (4 039), wykrzywi si (3 904), przechyla si (3 839), nachyla si (3 763), zgi si (3 679), przychyla si (3 644), wykrci si (3 630), wygi si (3 370), schyla si (3 205), okrci
si (3 190), wygina si (2 815), wypry si (2 568), wykrca si (2 458), wzdryga
si (2 384), odchyla si (2 322), pry si (2 002), pokrci si (1 871), gi si (1 752),
zgina si (1 629), buja si (1 512), wstrzsn si (1 399), zgarbi si (1 357), garbi
si (1 343), wykrzywia si (1 312), wydyma si (1 242);
3) rzadkie F < 1 000

przygarbi si (976), okrca si (764), chybota si (722), wyd si (617), wypi si
(471), wstrzsa si (469), rozkoysa si (435), telepa si (396), nagi si (375), nagina si (372), odkoni si (371), zachybota si (370), wyprostowywa si (356),
rozprostowa si (332), kiwn si (312), odkrci si (292), wypra si (236), wypina si (227), przegi si (215), przegina si (215), nakrci si (214), przygi si
(214), ogldn si (206), odgi si (186), odgina si (169), rozhuta si (167), odkrca si (127), powygina si (106), rozprostowywa si (103), rozbuja si (95),
chybn si (94), wahn si (89), odkania si (86), przygina si (79), rozdygota si
(78), pokiwa si (76), giba si (65), gibn si (60), pokoysa si (36), bujn si
(24), przykuli si (23), poobraca si (16), skula si (11), przykula si (8), pogarbi
si (6), naschyla si (4), natrz si (3), poodkrca si (2).
Listy frekwencyjne sowoform poszczeglnych leksemw pozwalaj stwierdzi,

po pierwsze, jakie formy fleksyjne tych leksemw uytkownicy wspczesnej polszczyzny stosuj najczciej, a jakie najrzadziej albo wcale. Po drugie, listy te daj
moliwo charakterystyki badanych leksemw pod wzgldem czstoci wystpowania poszczeglnych kocwek, a tym samym frekwencji kategorii morfologicznych oraz frekwencji klas gramatycznych. Dla poszczeglnych sowoform wyekstrahowano wartoci reprezentowanych przez nie kategorii gramatycznych, ktre zostay
okrelone przez przypisane tym sowoformom znaczniki morfo-syntaktyczne, zgodnie z tagsetem uywanym w Korpusie IPI PAN (zob. Przepirkowski 2004: 2125).
Znaczniki te podaj rwnie informacj o klasie gramatycznej, do ktrej dana sowoforma naley (zob. Przepirkowski 2004: 2535; Woliski 2002)11. Tabela 1. pre-
11
W Korpusie IPI PAN nie przyjto tradycyjnego podziau na czci mowy. Wybrano klasy gramatyczne bardziej szczegowe, oparte na pojciu fleksemu. Fleksem jest terminem wszym od
terminu leksem. Przyjto, e dwie formy nale do tego samego fleksemu wtedy i tylko wtedy, gdy
znacz to samo, maj podobn posta morfologiczn oraz posiadaj te same kategorie gramatyczne
(Przepirkowski 2004: 26).
82
zentuje dziesi najczciej uywanych form fleksyjnych (w porzdku malejcym)

odznaczajcego si najwysz frekwencj leksemu odwrci si. Wystpienia poszczeglnych sowoform wyraono liczbowo oraz w procentach wzgldem uy
wszystkich sowoform leksemu odwrci si, jakie pojawiy si w korpusach. Frekwencj wartoci kategorii gramatycznych reprezentowanych przez te wszystkie
sowoformy podano w tabeli 2. Z kolei tabela 3. przedstawia czsto poszczeglnych klas fleksyjnych (w porzdku malejcym), jakie reprezentuj wszystkie uycia
badanych leksemw, wyraon liczbowo oraz w procentach.
Tabela 1. Najczstsze sowoformy leksemu odwrci si
sowoformy
odwrci si
odwrcia si
odwrcili si
si odwrci
si odwrci
odwrciwszy si
odwrci si
si odwrcia
odwrciy si
odwr si
uycia wyraone liczbowo
96 118
42 255
5 049
4 944
4 324
2 891
2 643
2 283
1 449
1 092
uycia wyraone w %
56,77
24,95
2,98
2,92
2,55
1,71
1,56
1,35
0,85
0,64
Tabela 2. Frekwencja wartoci kategorii gramatycznych sowoform leksemu odwrci si

kategorie fleksyjne
liczba
przypadek
rodzaj
osoba
aspekt
pojedyncza
mnoga
mianownik
dopeniacz
celownik
biernik
narzdnik
miejscownik
woacz
mski osobowy
mski zwierzcy
mski rzeczowy
eski
nijaki
pierwsza
druga
trzecia
niedokonany
dokonany
skrt
sg
pl
nom
gen
dat
acc
inst
loc
voc
m1
m2
m3
f
n
pri
sec
ter
imperf
perf
152 076
8 337
595
753
26
352
218
150
9 2447
1 300
13 053
46 349
3 331
357
1 506
2 070
169 313
83
Tabela 3. Frekwencja klas gramatycznych

klasa fleksyjna
pseudoimiesw
forma nieprzesza
bezokolicznik
imiesw przys. wspczesny
imiesw przym. czynny
odsownik
imiesw przys. uprzedni
rozkanik
imiesw przym. bierny
bezosobnik
skrt
praet
fin
inf
pcon
pact
ger
pant
impt
ppas
imps
uycia wyraone w %
560 276
99 552
56 062
51 956
28 248
12 954
10 283
6 317
1 685
560
67,67
12,02
6,77
6,26
3,41
1,56
1,24
0,76
0,20
0,07
Jak wynika z tabeli 3., klas gramatyczn o najwyszej frekwencji prawie

70% uy wszystkich badanych leksemw jest pseudoimiesw. Pseudoimiesowy to formy czasownika o ustalonej wartoci aspektu, odmienne przez liczb
i rodzaj, ale nieodmienne przez osob, np. odwrci si, odwrcili si, odwrciy
si. Drugie pod wzgldem czstoci wystpowania s formy nieprzesze, czyli
formy teraniejsze i przysze czasownika (o ustalonej wartoci aspektu), odmienne przez liczb i osob, ale nieodmienne przez rodzaj, np. odwrc si,
odwrcisz si, odwracamy si (por. Przepirkowski 2004: 2627,32).
Na podstawie automatycznej analizy statystycznej wystpowania badanych
leksemw w poszczeglnych klasach gramatycznych udao si ustali podobiestwo midzy tymi leksemami ze wzgldu na czsto ich wystpowania w danej
klasie. Dla kadego czasownika zosta skonstruowany dziesiciowymiarowy
wektor, gdzie poszczeglne wymiary odpowiadaj rnym klasom fleksyjnym
z tagsetu Korpusu IPI PAN. W wektorze zostaa zapisana informacja na temat
czstoci wystpowania danego czasownika w danej klasie fleksyjnej. Bezwzgldne wartoci czstoci wystpowania sw mog by obarczone pewnym
bdem (np. bdy tagera, bdy rozpoznawania czstki si, nietypowe konstrukcje jzykowe wystpujce w korpusach, lecz rzadko uywane w jzyku oglnym). Dlatego, aby okreli istotno poszczeglnych wartoci w wektorach
czstoci, zastosowano miar informacji wzajemnej (Manning, Schtze 1999).
Zastosowanie informacji wzajemnej podkrela te klasy fleksyjne, ktre rnicuj
badane czasowniki, jednoczenie zmniejszajc wpyw klas fleksyjnych mao
rnicujcych. Podobiestwo midzy dwoma czasownikami mona obliczy
dziki zastosowaniu reprezentacji wektorowej. Przy obliczeniach bierze si pod
uwag kosinus kta pomidzy wektorami dla dwch czasownikw: im warto
kosinusa jest blisza jedynki, tym dana para czasownikw jest bardziej podobna.
W tabeli 4. podano dziesi leksemw najbardziej podobnych pod wzgldem
czstoci wystpowania w danej klasie gramatycznej do leksemu schyli si
wraz z wyraon liczbowo wartoci podobiestwa.
84
Tabela 4. Lematy podobne do lematu schyli si ze wzgldu na klasy gramatyczne

lemat
obrci si
ogldn si
obejrze si
skoni si
odkoni si
wychyli si
nachyli si
okrci si
pokoni si
przegi si
warto podobiestwa
0,990724
0,950431
0,908158
0,892774
0,891624
0,890892
0,887710
0,872000
0,830964
0,798808
Zamieszczony poniej rysunek 1. stanowi fragment obszernej wizualizacji

przedstawiajcej wyniki automatycznego grupowania lematw podobnych do
siebie ze wzgldu na klasy gramatyczne. Wiersze zawieraj badane czasowniki
(bez polskich znakw), kolumny odpowiadaj klasom gramatycznym. Im ciemniejszy kolor, tym wysza warto informacji wzajemnej pomidzy sowem
a dan klas fleksyjn. Po lewej stronie widoczne jest odwrcone drzewko: im
bliej lici, tym bardziej dana para sw jest do siebie podobna. I tak np.
schyli si i obrci si s duo bardziej podobne ni pochyli si i odwrci si.
Rysunek 1. Fragment wizualizacji podobiestwa lematw ze wzgldu na klasy gramatyczne
Wygenerowane listy frekwencyjne lematw czy sowoform umoliwiaj opis

badanych czasownikw nie tylko na poziomie fleksyjnym, ale i rwnie na poziomie
sowotwrczym. Dziki nim mona okreli frekwencj zarwno poszczeglnych
85
prefiksw, jak i poszczeglnych rdzeni. Zbadanie czliwoci prefiksw z rdzeniami daje wgld w sposoby tworzenia formacji sowotwrczych w obrbie
wybranej grupy leksemw. Tabela 5. prezentuje frekwencj dziesiciu najczciej uywanych przedrostkw w obrbie badanej grupy czasownikw (w porzdku
malejcym). Uycia poszczeglnych prefiksw zostay wyraone liczbowo oraz
w procentach wzgldem uy wszystkich wybranych leksemw. Z kolei
w tabeli 6. zestawiono najczstsze poczenia odznaczajcego si najwysz
frekwencj przedrostka od- z okrelonymi rdzeniami. Wystpienia poszczeglnych pocze wyraono liczbowo oraz w procentach wzgldem wszystkich
uy tego przedrostka w obrbie badanych leksemw.
Tabela 5. Frekwencja prefiksw w obrbie badanej grupy leksemw
prefiksy
odpowysuzanaprzeprzyz-
204519
85111
67840
44634
33884
30722
17994
12030
9788
6665
uycia wyraone w %
24,70
10,28
8,19
5,39
4,09
3,71
2,17
1,45
1,18
0,80
Tabela 6. Najczstsze poczenia z prefiksem odpoczenia z prefiksem od-
od-wrod-chylod-kod-krod-g-
41214
9693
457
419
355
uycia wyraone w %
20,15
4,74
0,22
0,20
0,17
Wykorzystane w prezentowanej analizie metody automatycznego ujednoznaczniania morfo-syntaktycznego umoliwiy take analiz wystpie si
przed czasownikiem i po nim w obrbie badanej grupy pocze. Dziki
wygenerowanym listom frekwencyjnym mona ustali, jakie pooenia si
przewaaj w ogle albo jakie przewaaj w poczeniu z danym czasownikiem. Tabela 7. przedstawia frekwencj si po- i przedczasownikowego wyraon liczbowo oraz w procentach wzgldem wszystkich uy badanych
jednostek z si. Podano po dziesi najczstszych pocze z si w pozycji
po czasowniku i przed nim.
86
Tabela 7. Frekwencja si po- i przedczasownikowego w obrbie badanej grupy leksemw

uycia
wyraone
liczbowo
726213
uycia
wyraone
w%
najczstsze lematy
87,72
odwrci si
pochyli si
krci si
obrci si
waha si
obejrze si
wyprostowa si
koysa si
obraca si
odwraca si
si
przedczasownikowe
poczasownikowe
si
uycia
wyraone
liczbowo
101680
uycia
wyraone
w%
12,28
najczstsze lematy
odwrci si
krci si
trz si
waha si
obejrze si
obraca si
obrci si
wyprostowa si
oglda si
odwraca si
Na podstawie automatycznej analizy statystycznej wystpowania badanych pocze czasownikowych z czstk si ustalono stopie tej czliwoci dla poszczeglnych leksemw. Do wyznaczenia siy czliwoci poszczeglnych czasownikw z si wykorzystano standardowe podejcie stosowane w lingwistyce
komputerowej do znajdowania kolokacji w tekcie (Manning, Schtze 1999:
151189). Ide tego podejcia jest porwnanie obserwowanych czstoci wystpowania sw w korpusie (tutaj: czasownikw i czstki si) z ich wartociami
oczekiwanymi. Hipotez zerow jest niezaleno wystpowania czasownika
i si. Gdy rnica pomidzy czstociami obserwowanymi a oczekiwanymi jest
dua, to mona odrzuci hipotez zerow12. Najsilniej powizanymi czasownikami z si s: odwrci si, pochyli si, krci si. Dla wszystkich czsto wystpujcych czasownikw wartoci 2, s bardzo wysokie, co wiadczy o bardzo
silnej tendencji do wystpowania badanych czasownikw z czstk si.
WNIOSKI
Zaprezentowana w artykule analiza korpusowa wspomagana komputerowo jest
prb wypracowania metodologii wspomagajcej badania formalne jednostek
jzykowych, wykorzystujcej potencja narzdzi i metod wypracowanych
w ramach lingwistyki korpusowej i komputerowej. W wyniku automatycznego
przetworzenia tekstw zgromadzonych w najwikszych polskich korpusach
pozyskano obszerny materia do dalszej analizy jzykowej. Wygenerowane dane
12
W badaniach wykorzystano test 2, ze wzgldu na to, e nie zakada normalnego rozkadu
prawdopodobiestw badanych zdarze. Gdy warto 2 jest wiksza od 3.841 (1 stopie swobody
w tym przypadku, odczytane z tablic matematycznych), mona odrzuci hipotez zerow.
87
statystyczne s przydatne zarwno w badaniu czstoci wystpowania wybranej

przez autorw grupy czasownikw ruchu w jzyku polskim, jak i w badaniu ich
cech gramatycznych. Dane te dostarczaj istotnych informacji z poziomu fleksji
(m.in. frekwencja kategorii morfologicznych i klas gramatycznych) i sowotwrstwa (m.in. frekwencja formantw, sposoby tworzenia formacji sowotwrczych). Stanowi wane rdo wiedzy w zakresie czliwoci wybranych czasownikw z czstk si, a take pozycji si wzgldem tych czasownikw.
Tak prowadzone badania maj znaczcy walor poznawczy: umoliwiaj wnikliwy wgld w natur danej grupy leksemw, pozwalaj na precyzyjny, oparty
na konkretnych danych, caociowy opis funkcjonowania tej grupy w jzyku13.
Warto podkreli, e dane pochodzce z korpusw, w porwnaniu z (opracowanymi ju) danymi sownikowymi, dostarczaj obiektywnej i wszechstronnej
wiedzy o istniejcych jednostkach jzykowych. Przedstawiona analiza korpusowa posiada rwnie walor praktyczny: po pierwsze wykorzystanie metod automatycznych umoliwia przeprowadzenie bada na wielk skal i w stosunkowo krtkim czasie, co nie jest moliwe przy stosowaniu tradycyjnych metod, po
drugie dziki metodom automatycznym moliwe jest pozyskanie rnego typu
danych, ktre mog zosta wykorzystane nie tylko do bada z zakresu morfologii
jzyka, ale i skadni, semantyki czy pragmatyki. Walorem praktycznym omwionych bada z punktu widzenia lingwistyki komputerowej jest przede wszystkim
opracowanie metodologii badawczej, ktr mona stosowa do bada obejmujcych szersze sownictwo ni analizowane w artykule. W ramach prac powstao
wiele narzdzi czcych istniejc ju technologi jzykow w spjny potok przetwarzania, stanowicy podstaw, od ktrej prac moe rozpocz lingwista.
BIBLIOGRAFIA
Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wrbel H., red., 1998: Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. T. 12. Morfologia. Warszawa.
Janus D., Przepirkowski A, 2007: Poliqarp: An open source corpus indexer and search engine with
syntactic extensions. W: Proceedings of ACL 2007 Demo Session. Association for Computational
Linguistics, s. 8588.
Lewandowska-Tomaszczyk B., red., 2005: Podstawy jzykoznawstwa korpusowego. d.
Manning C., Schtze H., 1999: Foundations of Statistical Natural Language Processing. Cambridge.
Piasecki M., 2007: Polish Tagger TaKIPI: Rule Based Construction and Optimisation. Task Quarterly, nr 11, s. 151167.
13
Tego typu badania s prowadzone przez autorw artykuu rwnie w celu opracowania cech
skadniowych i semantycznych wybranej grupy czasownikw ruchu. Generowane s przykady
uycia poszczeglnych leksemw, dziki ktrym moliwe bdzie: 1) ustalenie statusu i dokadnych
pozycji (od 3 do +3) si w zdaniu, 2) okrelenie walencji i rekcji leksemw, 3) rozpoznanie kontekstw uy leksemw i wydzielenie znacze.
88
Piasecki M., 2008: Cele i zadania lingwistyki informatycznej. W: Metodologie jzykoznawstwa.

Wspczesne tendencje i kontrowersje. Red. P. Stalmaszczyk. d, s. 252290.
Przepirkowski A., 2004: Korpus IPI PAN. Wersja wstpna. Warszawa.
Przepirkowski A., Baski P., Dbowski ., Hajnicz E., Woliski M., 2003: Konstrukcja Korpusu
IPI PAN. W: Polonica, t. 2223, s. 3338.
Radziszewski A., Wardyski A., niatowski T., 2011: WCCL: A Morpho-syntactic Feature Toolkit.
W: Lecture Notes in Artificial Intelligence, nr 3658, s. 434441.
Woliski M, 2002: System znacznikw morfo-syntaktycznych w korpusie IPI PAN. W: Polonica,
t. 2223, s. 3956.
Woliski M., 2006: Morfeusz a Practical Tool for the Morphological Analysis of Polish. W: Intelligent Information Processing and Web Mining. Red. M. Kopotek, S. Wierzcho, K. Trojanowski.
Springer. Ustro, s. 503512.
SYLWIA OZISKA
GRAMATYCZNE FUNKCJE RUCHU

W POLSKIM JZYKU MIGOWYM (PJM)
WPROWADZENIE
drugiej poowie XX wieku badania jzykoznawcze zostay rozszerzone

o analiz jzykw wizualno-przestrzennych. Lingwistyka migowa, ktrej
oficjalne pocztki datuje si na lata 50. i 60. ubiegego wieku, przeywa dzi
rozkwit, poniewa badania z jej zakresu przynosz dane dotyczce nie tylko
komunikacji niesyszcych, ale i jzyka w ogle sposobu jego funkcjonowania
i mechanizmw rozwoju. Fakt, e jzyki migowe s bardzo mode (najstarsze
z nich maj ok. 300 lat, najmodsze, np. nikaraguaski jzyk migowy, ok. 30 lat),
sprawia, e ich analiza moe wiele powiedzie na temat powstawania i ewolucji
ludzkiej komunikacji. Badania porwnawcze wykazay bowiem, e posugiwanie
si jzykami migowymi i fonicznymi ma te same podstawy neurobiologiczne
i opiera si na identycznych mechanizmach kognitywnych (zob. Emmorey
2002). Jednoczenie jednak w jzykach migowych, ze wzgldu na ich modalno, znale mona zjawiska nieobecne lub marginalne w jzykach audytywnych, takie jak symultaniczno, wysoki stopie ikonicznoci czy mimika bdca
nie tylko nonikiem ekspresji, ale i informacji gramatycznej. Tym samym badania nad jzykami niesyszcych wymuszaj konieczno nowego spojrzenia na
jzyk, redefiniowania podstawowych poj lingwistycznych i objcia ogldem
tych zjawisk, ktre w komunikacji fonicznej nie maj charakteru jzykowego,
a w migowej stanowi podstaw procesw zdaniotwrczych.
Jedn z kategorii, ktre nie mieszcz si w standardowym zestawie cech gramatycznych jzyka, a s fundamentalne dla jzyka migowego, jest ruch. Zagadnienia zwizane ze sposobem jego funkcjonowania w polskim jzyku migowym
(dalej PJM) stanowi przedmiot niniejszego artykuu1.
1
Referowane tu badania zostay sfinansowane ze rodkw Narodowego Centrum Nauki (grant
promotorski o numerze N N104 379740) oraz Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (subsydium Focus
o numerze 1/2009, projekt Kategoryzacja jzykowa przez przestrze i ruch w Polskim Jzyku
Migowym prowadzony przez Pracowni Lingwistyki Migowej Uniwersytetu Warszawskiego, ktrej
wsppracownikiem jest autorka).
90
KILKA UWAG O POLSKIM JZYKU MIGOWYM (PJM)

PJM jest naturalnym jzykiem wizualno-przestrzennym, ktrym posuguje si
mniejszo jzykowo-kulturowa Guchych w Polsce (zob. widziski 2005;
Wonicka 2007). Warto w tym miejscu podkreli dwa fakty, ktre nie s powszechnie znane poza rodowiskiem lingwistw migowych jzyk migowy nie
jest uniwersalny, a PJM jest zupenie niezaleny od polszczyzny fonicznej. Na
wiecie istnieje kilkaset rnych jzykw migowych, a ich dokadna liczba jest
trudna do oszacowania ze wzgldu na du ilo dialektw i czste powstawanie
nowych jzykw w odizolowanych od wiata niewielkich spoecznociach niesyszcych (por. Aronoff i in. 2008). PJM powsta ok. roku 1817, gdy w Warszawie
otwarto pierwsz na ziemiach polskich szko dla dzieci guchych, reprezentuje
zatem tzw. narodowe jzyki migowe (jzyki migowe spoecznoci Guchych, zob.
Meir i in. 2010). Jzyki te powstaj, gdy grupa niesyszcych z koniecznoci przebywajca razem przez duszy czas (np. w internacie, szkole) zawizuje wsplnot i ustala wasny system komunikacyjny, bazujcy na ich wczeniejszych
dowiadczeniach jzykowych, m.in. jzykach migowych wyniesionych z domw
(home signs, Emmorey 2010: 24). Zaistnienie PJM byo zatem niezalene od
polszczyzny fonicznej i dokonao si dziki potrzebom komunikacyjnym samych
guchych, bez ingerencji ze strony syszcego rodowiska. Naley doda, e oprcz
PJM naturalnego jzyka niesyszcych istnieje w Polsce take system jzykowo-migowy (SJM) jzyk migany opracowany sztucznie w latach 60. ubiegego wieku
na bazie zasobw leksykalnych jzyka migowego i polskiej gramatyki. SJM jest
subkodem wizualno-przestrzennym jzyka polskiego i cho obecny w szkoach dla
niesyszcych (w odrnieniu od rugowanego z owiaty PJM) nie jest rodzimym
jzykiem guchych (zob. Szczepankowski 1999: 29).
PJM jest jzykiem, ktry dynamicznie si rozwija. Obecnie postpuj procesy
jego ujednolicania, ktrych przyspieszeniu suy rozwj technologii komputerowych oraz Internetu dajcego guchym z rnych czci Polski moliwo czstego kontaktu (dziki wykorzystaniu komunikatorw internetowych z kamerami). Rnice regionalne w PJM s pozostaoci rozwijania si jzyka w trzech
rnych zaborach (w szkoach dla guchych w Warszawie, Poznaniu i we Lwowie; Wonicka 2007: 219).
Badania nad polskim jzykiem migowym s prowadzone od roku 1994 (Farris
1994). Dotychczasowe analizy wykazay, e jest on w peni uksztatowanym
systemem jzykowym. Wiele kwestii dotyczcych systemu gramatycznego czy
leksykalnego PJM pozostaje jednak nierozstrzygnitych, m.in. zagadnienie podziau znakw na czci mowy (okrelenie to jest zreszt dobrym przykadem
swoistego fonocentryzmu opisu lingwistycznego, ktry niejednokrotnie zupenie
nie przystaje do opisu jzykw nieaudytywnych). Nie jest zreszt wiadome, czy
SYLWIA OZISKA: Gramatyczne funkcje ruchu
91
klasyfikacja gramatyczna znakw migowych w ogle jest zasadna, moliwe

bowiem, e znaczna cz znakw migowych w izolacji nie wykazuje przynalenoci do konkretnej klasy, a jedynie w kontekcie uzyskuje konkretne role
skadniowe, np. predykatu.
RUCH W PJM
Ruch jest jedn z dwch (obok przestrzeni) fundamentalnych kategorii jzyka migowego podstaw procesw sowotwrczych (znakotwrczych) oraz
mechanizmw gramatycznych. Morfologia oraz skadnia jzyka migowego
opieraj si na ruchu. Poniej zaprezentowane zostan podstawowe funkcje tej
kategorii w PJM.
RUCH JAKO SKADNIK ZNAKU MIGOWEGO

Badania nad struktur znaku migowego wykazay, e skada si on z piciu
skadnikw (parametrw): ukadu doni (jednej bd obu), miejsca artykulacji,
orientacji wntrza doni, elementw niemanualnych (np. mimiki) oraz ruchu
(Stokoe 2005). To wanie ruch pozwala okrelony ukad doni umiejscowiony
na ciele lub poza nim zamieni w trjwymiarowy znak migowy. Znaczna cz
znakw migowych (zwaszcza przynalecych do kategorii verbum) ma charakter dynamiczny ruch stanowi ich obligatoryjny skadnik. Ruch jest te czsto
elementem dystynktywnym znaku, ktry rnicuje znaczenie dwu podobnych
pod wzgldem innych parametrw znakw (Rys. 1).
a)
b)
Rysunek 1. Porwnanie znakw migowych POWANY a)
i PRACOWA b), ruch jako element dystynktywny
92
RUCH O FUNKCJI FLEKSYJNEJ

Ruch w jzyku migowym podlega zrnicowaniu ze wzgldu na charakter, trajektori, sposb wykonywania czy moliwo redundancji (ruch do ciaa lub od
ciaa, w gr lub w d, po linii prostej, po uku, szybki lub wolny, dwukrotny
lub pojedynczy, symetryczny dla obu rk bd asymetryczny, wykonywany
tylko jedn doni przy nieruchomej doni drugiej). Jest zatem kategori zoon. Zmiany parametru ruchu maj istotne znaczenie gramatyczne, ruch w PJM
peni bowiem take funkcj fleksyjn. Jednym z przykadw takiej roli ruchu s
tzw. czasowniki kierunkowe reprezentujce szersz grup czasownikw uzgodnieniowych (zob. Padden 1988). Czasowniki kierunkowe to znaki, ktre podlegaj modyfikacji ze wzgldu na argumenty, z jakimi si cz. Ukierunkowanie
tych znakw sygnalizuje ich struktur predykatowo-argumentow. Paradygmat
owych modyfikacji jest wzgldnie stay i z tego wzgldu zjawisko kierunkowoci przypomina w pewnym stopniu odmian. Modyfikacja parametru ruchu, za
ktr idzie zmiana znaczenia znaku, polega na wymianie rl agensa i pacjensa.
Przykadem tego typu zmiany jest czasownik POMAGA przedstawiony na rys.
2, ktry wykonany z ruchem od ciaa oznacza pomagam tobie a), za z ruchem
o przeciwnym kierunku do ciaa ty pomagasz mnie b).
a)
b)
Rysunek 2. Czasownik kierunkowy POMAGA
RUCH O FUNKCJI ZDANIOTWRCZEJ

LINIA CZASOWA, KLASYFIKATORY, PREDYKACJA KLASYFIKATOROWA
Ruch jest w PJM podstawowym mechanizmem zdaniotwrczym. Jego znaczenie ujawniaj m.in. takie zjawiska, jak linia czasowa, klasyfikatory oraz predykacja klasyfikatorowa.
93
Linia czasowa to abstrakcyjna linia odniesienia w przestrzeni migania, ktra ilustruje upyw czasu obrazowanego metaforycznie jako substancja fizyczna, ktra
istnieje w przestrzeni i jest wobec nas usytuowana. Punktem odniesienia dla linii
czasowej jest ciao osoby migajcej. Podstawowa (deiktyczna, Emmorey 2002:
108) linia czasowa pozwala wyznacza przeszo, przyszo oraz teraniejszo.
Wartoci czasowe przestrzenne linii s wyraane w nastpujcy sposb:
czas teraniejszy znaki artykuowane w pozycji neutralnej (przd ciaa
migajcego),
czas przeszy znaki artykuowane z tyu ciaa migajcego (w kierunku
barkw),
czas przyszy znaki artykuowane przed ciaem migajcego (z dala od ciaa).
Rysunek 3. Linia czasowa w PJM
Znaki odnoszce si do przyszoci, np. JUTRO, ZA TYDZIE, ZA ROK bd

zatem wykonywane z ruchem do przodu (zob. rys. 4), za odnoszce si do przeszoci, np. WCZORAJ, MIESIC TEMU, DWA LATA TEMU z ruchem do tyu.
Rysunek 4. Znak ZA PI DNI w PJM
94
PJM za pomoc parametru ruchu rnicuje take przyszo i przeszo blisk

i odleg. Znaki odnoszce si do bliszej przyszoci lub przeszoci s migane
bliej ciaa, za odleglejszej dalej od ciaa. Metaforyczne ujcie przeszoci
jako tego, co znajduje si za nami, a przyszoci przed nami, znale mona
w bardzo wielu jzykach migowych wiata, istniej jednak take jzyki migowe
(np. japoski czy jzyk migowy Urubu-Kaapor z Brazylii), ktre przyszo
lokalizuj z tyu ciaa (jako rzeczywisto nieznan, o ktrej nie wiemy, jak
wyglda, nie widzimy jej), za przeszo z przodu (rzeczywisto ju widziana, znana). Rnice te zdaj si wiadczy o tym, e linia czasowa moe by
uwarunkowana kulturowo (Kyle 1985: 144). Innym przykadem kulturowej
zalenoci jest tzw. sekwencyjna linia czasowa, ktra pozwala przedstawi nastpujce po sobie czynnoci (np. przygotowywanie potrawy) w sposb odzwierciedlajcy ich faktyczn chronologi. W wikszoci jzykw migowych
wiata wydarzenia s prezentowane na linii sekwencyjnej od strony lewej (wydarzenia najbardziej odlegle) do strony prawej (wydarzenia najblisze, rys. 5), co
uwaa si za warunkowane systemami pisma. W jordaskim jzyku migowym
(pod wpywem arabskiego systemu zapisu) linia ta ukierunkowana jest od strony
prawej do lewej.
Rysunek 5. Sposb prezentacji wydarze na linii sekwencyjnej,

wartoci liczbowe okrelaj kolejno prezentowania wydarze (zgodn z chronologi)
Kolejnym zjawiskiem, w ktrym ujawnia si kluczowa rola ruchu w jzyku

migowym s klasyfikatory i powizana z nimi predykacja klasyfikatorowa.
W jzykach migowych mianem klasyfikatora okrela si znak o funkcji anaforycznej, ktry zostaje w tekcie uzgodniony pod wzgldem jakiej cechy z poprzedzajcym go znakiem rzeczownikowym rzeczownikiem pospolitym lub
nazw wasn. Tym samym klasyfikatory wykazuj waciwoci podobne do
zaimkw w polszczynie. Klasyfikator posiada niezmienny ukad doni odpowiadajcy caej klasie rzeczownikw jednego typu. Klasyfikatory dziel rzeczowniki wedug okrelonych cech niezwizanych z klasyfikacj rodzajow,
95
ale z wygldem, wielkoci, ksztatem czy inn cech (np. ywotnoci, zwierzcoci) danych obiektw. PJM wyrnia zatem m.in. klasyfikator osoby (stojcej rys. 6 i siedzcej rys. 7), klasyfikator zwierzcia maego (np. psa, kota)
i duego (np. niedwiedzia lub sonia), klasyfikatory pojazdw (inne dla samochodu, statku, samolotu), klasyfikatory ksztatu obiektu i sposobu operowania
obiektem (np. jego trzymania).
Rysunek 6. Klasyfikator osoby stojcej
Rysunek 7. Klasyfikator osoby siedzcej
Klasyfikatory mog prezentowa nie tylko waciwoci fizyczne obiektu (np.

jego paski czy poduny ksztat), ale przede wszystkim jego ruch, tj. sposb
posugiwania si danym przedmiotem oraz sposb przemieszczania si obiektw
(ruch czowieka, zwierzcia lub pojazdw). Klasyfikatory pozwalaj na precyzyjne naladowanie waciwoci ruchu jego toru, dugoci, prdkoci. Posugujc si klasyfikatorem osoby stojcej, moemy tylko poprzez jego przesunicia
odda przemieszczanie si tej osoby, np. po torze o ksztacie litery S, w podskokach i z trzykrotnym cofaniem si z wyznaczonej trasy. Ruch klasyfikatora
jest zatem dowolny, skrajnie ikoniczny, jedynym niezmiennym parametrem musi
pozosta ukad doni, dziki ktremu mona zidentyfikowa typ obiektu.
Klasyfikatory wystpuj w wielu jzykach migowych wiata. Ich dua produktywno, ikoniczno oraz potencja zdaniotwrczy sprawiaj, e stanowi one
znaczn cz komunikatu migowego. Wiele zda migowych budowanych jest
bez uycia zleksykalizowanych form czasownikowych, z wykorzystaniem jedynie klasyfikatorw, ktre zaczynaj peni funkcj predykatu. Przesunicie klasyfikatora jest wystarczajco czytelnym komunikatem o ruchu opisywanego
obiektu, zatem umieszczanie w zdaniu dodatkowego czasownika i lub jecha
staje si po prostu zbdne. Jednoczenie badania pokazuj, e znaczna cz
predykatw klasyfikatorowych wyabstrahowanych z kontekstu jest cakowicie
nieczytelna nawet dla rodzimych uytkownikw jzyka migowego (Fabisiak,
Rutkowski 2010). Predykat klasyfikatorowy zrozumiay staje si dopiero w tekcie, gdy wiadomo, do czego si odnosi. Pozbawiony kontekstu jest niedookrelony semantycznie moe wyraa wiele podobnych do siebie czynnoci, np.
predykat, ktrego ruch mona opisa jako wykonywanie kolistych ruchw
96
podunym przedmiotem trzymanym oburcz, i ktry oddawa czynno odkurzania, rwnie dobrze mgby zosta zinterpretowany jako kopanie opat albo
zamiatanie (Rutkowski, oziska 2011: 220). Predykaty klasyfikatorowe funkcjonuj zatem w jzyku migowym na specjalnych zasadach z jednej strony stanowi
podstaw komunikacji migowej, z drugiej nie funkcjonuj w sowniku, poniewa
nie maj skonwencjonalizowanej formy, a jedynie rnie wykorzystywany potencja
ikonicznoci. Tym samym ruch, jakim jest predykacja klasyfikatorowa, nie moe
zosta opisany za pomoc tradycyjnych narzdzi analizy fleksyjnej czy skadniowej,
a stanowi fundament komunikacji wizualno-przestrzennej.
Zjawisko klasyfikatorowoci jzykw migowych wie si z jeszcze jedn
waciwoci ruchu, jaki w nich wystpuje symultanicznoci. Komunikaty
wizualno-przestrzenne, ze wzgldu na modalno jzyka migowego, mog by
nadawane w sposb jednoczesny obiema domi lub za pomoc artykulatorw
manualnych i niemanualnych (np. mimiki). Moliwe jest zatem wyraanie zdania Dziewczynka i chopiec id obok siebie na wprost poprzez ulokowanie
dwch klasyfikatorw osb stojcych obok siebie (na prawej i lewej doni)
i przesuwanie ich w przd po linii prostej. Ruch symultaniczny nadaje wypowiedzi cechy imitacyjnoci, sprawia, e tekst migowy nabiera cech odtwarzanej za
pomoc znakw migowych scenki (zob. widziski 2003).
PODSUMOWANIE
Ruch, obok przestrzeni, jest dla jzyka migowego kategori podstawow, fundamentem komunikacji. Jzyk migowy bez ruchu nie istnieje. Ruch wystpuje
na wszystkich poziomach jzyka migowego fonologicznym, morfologicznym,
skadniowym. Jest podstaw organizacji wypowiedzi migowej, nadaje jej cechy
charakterystyczne jedynie dla komunikacji wizualno-przestrzennej klasyfikatorowo, imitacyjno, symultaniczno. Przedstawione tu uwagi s jedynie zasygnalizowaniem obszarw, ktre wymagaj gbszej analizy. Badania nad ruchem
w jzyku migowym zdaj si bowiem dotyczy samej istoty systemw wizualno-przestrzennych, a co za tym idzie podstawowych zasad ludzkiej komunikacji.
BIBLIOGRAFIA
Aronoff M., Meir M., Padden C., Sandler W., 2008: The roots of linguistic organization in a new
language. W: Interaction Studies: A Special Issue on Holophrasis Vs. Compositionality in the
Emergence of Protolanguage 9:1, s. 131135.
Emmorey K., 2002: Language, cognition, and the brain: insights from sign language research.
Mahaw.
97
Fabisiak (oziska) S., Rutkowski P., 2010: Polish Sign Language verbs. W: Verb 2010: The identification and representation of verb features. Red. P.M. Bertinetto, A. Korhonen, Lenci, A. Melinger, S. Schulte im Walde, A. Villavicencio. Piza, s. 3237.
Farris M., 1994: Sign language research and Polish Sign Language. W: Lingua Posnaniensis,
T. 36, s. 1336.
Kyle J., Woll B., 1985: Sign Language: The Study of Deaf People and Their Language. Cambridge.
Meir I., Sandler W., Padden C., Aronoff M., 2010: Emerging Sign Languages. W: Oxford Handbook of
Deaf Studies, Language, and Education. T. 2. Red. M. Marschark, P. Spencer. Oxford, s. 267280.
Padden C., 1988: Interaction of morphology nad syntax in American Sign Language. Garland.
Rutkowski P., oziska S., 2011: O niedookrelonoci semantycznej migowych predykatw klasyfikatorowych. W: Rne formy, rne treci. Red. M. Bako, D. Kopciska. Warszawa, s. 211223.
Sandler W., Lillo-Martin D., 2006: Sign language and linguistic universals. Cambridge.
Stokoe W., 2005: Sign language structure: An outline of the visual communication systems of the
American Deaf. W: Journal of Deaf Studies and Deaf Education, nr 10(1), s. 337.
Szczepankowski B., 1999: Niesyszcy, gusi, guchoniemi wyrwnywanie szans. Warszawa.
widziski M., Gakowski T., 2003: Studia nad kompetencj jzykow i komunikacj niesyszcych.
Warszawa.
Wonicka E., 2007: Tosamo spoeczno-kulturowa guchych. d.
Taub S.F., 2001: Language from the body: Iconicity and metaphor in American Sign Language.
Cambridge.
PIOTR MOSTOWSKI
JAK ZAPISA RUCH W JZYKU, JZYK W RUCHU

KORPUSY JZYKW FONICZNYCH I MIGOWYCH
artykule opisana zostanie jedna z najmodszych gazi lingwistyki

lingwistyka korpusowa. Chocia prac korpusowych mona doszukiwa
si ju w redniowieczu (konkordancje tekstw biblijnych i klasycznych), to za
narodziny jzykoznawstwa korpusowego uznaje si lata pidziesite XX wieku,
kiedy zaczy pojawia si pierwsze prace korzystajce z moliwoci maszyn
elektronicznych. Jedn z nich by projekt J.W. Ellisona wykorzystania komputera do porwnywania rnych tekstw biblijnych. W 1957 r. opracowa on pierwsz komputerow konkordancj biblijn.
Dalszy rozwj by niezwykle dynamiczny. Mona mwi nie tyle o ewolucji tej
dyscypliny, ile rewolucji. Rewolucje pojawiaj si rwnie u samych rde lingwistyki korpusowej wymienia si trzy przeomowe nurty: strukturalizm, generatywizm (lingwistyk formaln) i lingwistyk informatyczn (widziski 2006).
Wszystkie zmieniy zarwno podejcie do jzyka jako przedmiotu analizy, jak
i zaoferoway nowy zestaw narzdzi. Obecnie naleaoby te doda rewolucj numer
cztery Internet. W efekcie dostalimy moliwo atwego tworzenia i publikowania
wielomilionowych korpusw tekstw oraz zbir programw do ich przetwarzania.
Pojawia si wic kwestia sporna, czy traktowa lingwistyk korpusow jako osobny
paradygmat naukowy, czy raczej jako metodologi w obrbie jzykoznawstwa.
Korpus w najszerszym rozumieniu jest dowolnym zbiorem tekstw wykorzystywanym do bada przede wszystkim jzykoznawczych (Rudolf 2004: 19).
Typ danych nie podlega adnym ograniczeniom mog to by teksty odmiany
pisanej, jak i mwionej jzyka. Ze wzgldu na nieprecyzyjno takiej definicji
(zgodnie z ni biblioteka moe by uznana za korpus) powstaway prby zawenia znaczenia tego terminu przez wprowadzenie kryteriw, ktre korpus powinien spenia.
John Sinclair przedstawi nastpujce cechy korpusu (Sinclair 1996):
ilo korpus powinien zawiera znaczn liczb sw, ze wzgldu na
nieustanny rozwj trudno poda konkretn warto;
jako dane powinny by autentyczne, tj. stanowi zbir przykadw z jak
najbardziej naturalnej komunikacji midzyludzkiej;
prostota materia w formacie plain text w kodzie ASCII;
PIOTR MOSTOWSKI: Jak zapisa ruch w jzyku
99
dokumentacja postulat penej dokumentacji danych, ktra trzymana jest

w osobnym miejscu ni korpus.
Inne kryteria przyjli Tony McEnery i Andrew Wilson (McEnery, Wilson
1996: 2932):
reprezentatywno zebrany materia powinien stanowi przekrj interesujcego obszaru jzykowego w naleytych proporcjach, innymi sowy korpus powinien by rnorodny jzykowo;
wielko korpus powinien mie skoczon liczb sw, po osigniciu
zaplanowanej wielkoci rozbudowywanie zostaje wstrzymane, wyjtek stanowi korpus monitorujcy (monitor corpus);
format powinien by uyty format danych, ktry moe by przetwarzany
maszynowo (obecnie domylnie jest to format elektroniczny i przetwarzanie komputerowe);
odniesienie standardowe korpus stanowi standardowe odniesienie dla reprezentowanego jzyka, mona wic na jego podstawie ocenia standardowo lub jej brak innych form wypowiedzi.
Mimo upywu czasu cz tych zaoe pozostaje nadal zasadna. Pozostae
zdezaktualizoway si wraz z postpem technologicznym i zwikszeniem mocy
komputerw. Trzeba pamita o licznych moliwych odchyleniach od tych prototypowych wyznacznikw.
Korpusy mona klasyfikowa ze wzgldu na rne kryteria podziau. Jednym
z waniejszych typw jest korpus oportunistyczny, czyli zbir dostpnych tekstw bez adnych dodatkowych zasad doboru materiau. Jest to wic raczej
przypadkowy zbir tekstw. Przeciwiestwem jest korpus zrwnowaony powstay z tekstw dobranych w ustalonych wczeniej proporcjach (Rudolf 2004: 19).
Inne zestawienia przedstawiono poniej.
KORPUS OGLNY KORPUS SPECJALISTYCZNY
Korpus oglny stanowi prb odwzorowania jzyka na poziomie podstawowym,
powszechnym, z pominiciem specjalistycznych argonw czy dialektw, jakie mog
w jego obszarze wystpowa. Typowym przykadem korpusw oglnych s korpusy
referencyjne, takie jak np. Brytyjski Korpus Narodowy. Natomiast korpus specjalistyczny stanowi prb odwzorowania jzyka uywanego przez okrelon grup ludzi
w okrelonych sytuacjach, np. jzyka prawniczego (Waliski 2005). Korpusy specjalistyczne maj najwiksze zastosowanie w projektach leksykograficznych.
KORPUSY ZAWIERAJCE TEKSTY W CAOCI A KORPUSY PRBKOWANE
Z reguy umieszcza si teksty w caociowym ich brzmieniu, niektre korpusy
jednak zawieraj jedynie ich fragmenty (korpus prbkowany), np. korpus Browna, w ktrym znajduj si fragmenty tekstw prasowych o dugoci 2000 sw,
reszta artykuu zostaa pominita.
100
ZRWNOWAONE KORPUSY REFERENCYJNE

ORAZ MONITORUJCE KORPUSY JZYKOWE
Korpus referencyjny ma stanowi jak najwierniejsze odwzorowanie naturalnych
struktur w jzyku przy zachowaniu ich proporcji. Musi by wic zrwnowaony,
odmiany jzyka musz by uwzgldnione z odpowiedni wag. Najczciej wic
s to korpusy zamknite o bardzo duej wielkoci im wikszy rozmiar, tym
mniejsze znaczenie pojedynczych tekstw. Korpus monitorujcy ma charakter
otwarty, cay czas dodawane s do niego teksty. W ten sposb jest narzdziem
monitorujcym zmiany w jzyku; wykorzystuje si go w leksykografii.
KORPUSY JZYKA PISANEGO I MWIONEGO
Ze wzgldw ekonomicznych bardziej opacalne jest tworzenie korpusw jzyka
pisanego nie pojawiaj si koszty nagra i transkrypcji zebranego materiau. Na
potrzeby niektrych bada tworzy si jednak korpusy tekstw mwionych.
KORPUSY JEDNO- I WIELOJZYCZNE
Zgodnie z nazw korpus jednojzyczny zawiera teksty jednego jzyka, podczas gdy teksty korpusu wielojzycznego s w dwch lub wicej jzykach. Korpusy wielojzyczne ze wzgldu na sposb czenia zawartych w nich tekstw
mona podzieli na rwnolege i porwnywalne.
RWNOLEGE I PORWNYWALNE KORPUSY JZYKOWE
Korpus rwnolegy to taki, ktry zawiera teksty oraz ich przekady na jzyk
obcy. Natomiast korpus porwnywalny zawiera odrbne teksty rodzime w rnych jzykach, ktre zostay dobrane za pomoc cile okrelonych cech (tematyka, styl, medium publikacji, data powstania itd.), dziki czemu s do siebie pod
wieloma wzgldami podobne.
KORPUSY ANOTOWANE I NIEANOTOWANE
Korpus nieanotowany zawiera surowe dane jzykowe, czysty tekst bez dodatkowych komentarzy. Przez anotacj, czyli dodanie informacji (np. metadanych, opisu kategorii gramatycznych), uzyskujemy korpus anotowany.
KORPUSY SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE
Korpus synchroniczny zawiera teksty wspczesne, z jednego odcinka czasowego. Korpus diachroniczny to zbir materiaw z rnych epok umoliwiajcy
analiz zmian historycznych jzyka.
Lingwistyka korpusowa jest na tyle uniwersalnym narzdziem, e znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach, w ktrych prowadzi si badania dotyczce
101
jzyka naturalnego i rnych jego aspektw. Wykorzystywana jest w pracach

czysto teoretycznych, jak i dotyczcych praktycznego wykorzystywania jzyka.
Liczba zastosowa korpusw wydaje si nieograniczona. Z korpusw korzysta
si w badaniach leksykograficznych, dialektologicznych, diachronicznych, studiach nad gramatyk i semantyk. Obecne s rwnie w analizie mowy i pracach
nad przetwarzaniem jzyka naturalnego (McEnery, Wilson 1996: 1127). Dziaem lingwistyki, ktry najpeniej korzysta z korpusw, jest lingwistyka migowa.
Ze wzgldu na specyficzny charakter jzyka migowego, ktry w przeciwiestwie do jzykw fonicznych jest przestrzenny, a nie linearny, optymalny sposb
rejestracji prbek empirycznych to zapis wideo. Wie si to z faktem, i:
aparat artykulacyjny obejmuje wiele czci ciaa, od rk i tuowia po gow i twarz z jej
wyrafinowan mimik. Artykulacja sprowadza si do tworzenia najrozmaitszych ukadw dynamicznych i konfiguracji owych czci ciaa i ich segmentw, take w sposb
symultaniczny. Ruchy maj przy tym wiele parametrw, a na ksztaty znakw nakadaj
si czsto ksztaty elementw niejzykowych (widziski, Mikulska 2003: 32).
Do oczywisty wniosek sprowadza si do stwierdzenia, e najlepszym materiaem do bada jzykw migowych jest korpus ich tekstw.
Korpusowe metody bada mona uzna za fundament lingwistyki migowej.
Gusi oprcz czystego jzyka migowego posuguj si rnymi hybrydami
i pidginami migowo-fonicznymi. Dopiero porwnanie pewnej iloci wypowiedzi
pozwala wycign wnioski natury oglnej. Niewielka jest rwnie liczba rodzimych
uytkownikw, ktrzy znaj na tyle dobrze lingwistyczny aparat pojciowy, by dokonywa opisu swojego jzyka. Dotychczas gros prac na temat gramatyki jzyka
migowego tworzone byo przez syszcych badaczy, dla ktrych migowy jest jzykiem drugim, a wic nie mog oni polega na swojej intuicji przy formuowaniu tez.
Zawsze zwracano si o pomoc do informatorw, jednake dopiero znaczna ich liczba
przemawia za jakoci badania. Ze wzgldu na nieistnienie pisma guchych naley
kadorazowo siga po zapis wideo. Stworzenie wedug okrelonych zasad korpusu
tekstw migowych dostarcza reprezentatywnej iloci materiau badawczego i umoliwia podjcie wielu analiz, nie tylko gramatycznych.
Zaoeniem wikszoci korpusw migowych jest rejestrowanie naturalnego
migania. Nie jest to proste w realizacji. Osoby w obecnoci kamer zmieniaj
swj sposb wypowiadania, staraj si wyraa poprawniej, w stylu oficjalnym. Dodatkowo mog nie uywa pewnych znakw, ktre uwaaj za regionalizmy albo za znaki nieodpowiednie. Kolejnym czynnikiem stresujcym jest
wiadomo, e dane bd opublikowane i dostpne dla wszystkich zainteresowanych. Nie mona przedstawi tekstu jzyka migowego oddzielnie od osoby,
ktra go wykonuje, potrzebne jest zapewnienie sobie praw do wizerunku informatora, co pozwala na publikacje nagra. Twrcy korpusw przyznaj, e istnieje due niebezpieczestwo paradoksu obserwatora.
102
Przed podobn trudnoci staj twrcy korpusw mwionych, ktrym te zaley na naturalnoci dialogu. Badacze s zgodni co do tego, e ograniczenia
metodologiczne, prawne i etyczne nie pozwalaj jednak w peni speni tego
postulatu (Grucza 2007: 112). Wymienia si trzy sposoby pozyskiwania materiau jak najbliszego naturalnej komunikacji:
ukryta obserwacja i nagrywanie; badacz z ukrycia rejestruje rozmow; metoda, ktra pozwala uzyska rzeczywicie naturalny dialog, ze wzgldw
prawnych i etycznych jest jednak niedopuszczalna;
udzia i jednoczesna obserwacja; badacz bierze udzia w akcie komunikacyjnym, jednoczenie go rejestrujc; najwikszy zarzut stawiany tej metodzie dotyczy moliwoci wypaczenia danych przez obecno badacza i jego
aktywne uczestnictwo w rozmowie;
elicytacja; metoda zbliona do powyszej; zakada obecno badacza w rozmowie i jednoczesne prby sterowania procesem komunikacji za pomoc odpowiednich materiaw stymulacyjnych; jest to najczciej stosowany sposb
przy tworzeniu korpusw migowych; w sesji nagraniowej uczestniczy guchy
moderator (niekoniecznie sam badacz), ktry prezentuje odpowiednio przygotowane zadania elicytacyjne i na tym waciwie koczy si jego rola.
Czasami stosuje si metod podobn do ukrytej obserwacji moderator wychodzi z pomieszczenia, pozostawiwszy wczone kamery, a uczestnicy s pozostawieni sami sobie bez konkretnego zadania. S jednak poinformowani, e cay
czas ich rozmowa bdzie rejestrowana.
Spord korpusw wyrniaj si zwaszcza te, ktre zostay poddane lematyzacji, czyli kadej formie wyrazowej przypisana zostaa jej reprezentacja
sownikowa (leksem, lemat). Rozbudowuje to moliwoci wyszukiwania
i znacznie uatwia tworzenie sownikw. W kontekcie odkrywania wiedzy lematyzacja to odrnienie sw o innym znaczeniu od form jednego sowa, ktre
przyjmuje inny zapis w zalenoci od funkcji w zdaniu.
W przypadku jzykw fonicznych jest to proces atwy wiadomo, jak form
wybra za podstawow, jedyn trudnoci jest homonimia (np. napis mamy
w zalenoci od kontekstu sprowadza si do bezokolicznika MIE albo do formy mianownikowej MAMA). I tak: dla przymiotnikw form sownikow jest
mianownik liczby pojedynczej rodzaju mskiego; dla rzeczownikw mianownik liczby pojedynczej; czasownikw bezokolicznik itd. Dla jzykw o odmiennych gramatyce i kategoriach fleksyjnych wybr reprezentanta leksemu
bdzie odpowiednio inny.
Prba takiego opisu staje si jednak nad wyraz trudna dla jzykw wizualno-przestrzennych. Jako warunek konieczny do stworzenia korpusu jest jednak
niezbdna. W punkcie wyjcia nie ma zbioru leksemw, do ktrych mona redukowa napotkane formy. Mig oddaje si za pomoc glosowania. Tradycyjnie
rozumiana glosa to:
103
wszelkie objanienie filologa, kopisty lub czytelnika umieszczone na marginesie bd midzy

wierszami tekstu. Najprostsz form glosy byo podanie synonimu w tym samym jzyku, co
tekst podstawowy lub odpowiednika w innym jzyku uywanym potocznie (Polaski 1999).
W przypadku jzykw migowych mona pokusi si o definicj: glosowanie

prba opisu znakw jzyka migowego za pomoc sw jzyka fonicznego
wzbogaconych o dodatkowe symbole (mimika, przestrze).
Jzyki wizualno-przestrzenne w najmniejszej jednostce, ktr da si wydzieli
(migu), przekazuj czasami rwnoczenie wiele rnorodnych informacji gramatycznych i przy transkrypcji w jzyku fonicznym trzeba wykorzysta kilka leksemw. Sekwencja MY_TWARZ realizowana w jednym znaku powinna by opisana przez hipotetyczny czasownik polski *myciotwarzowa (widziski, Mikulska
2003: 36). Potencjalnie moe pojawi si unilateralny znak MY_TWARZ_DOKADNIE niebdcy zoeniem MY_TWARZ + DOKADNIE, ale rozpowszechnionym w jzykach migowych zjawiskiem oddawania sposobu wykonywania czynnoci przez ruch. Abstrahujc od analizy sowotwrczej, w pragmatyczn trudno zamienia si tutaj prosta kwestia, jak to zapisa. Jak form
przyj za hasow i czy w ogle takowa istnieje?
Jak zauway Trevor Johnston (Johnston 2008), przypisujc glos do danego
znaku, dokonujemy lematyzacji pomijamy jednostkowe warianty i niesystemowe modyfikacje, starajc si uwydatni lemat. Glosa, w literaturze angielskojzycznej ID-gloss od identyfing gloss, chocia wyraona w drugim jzyku, nie
jest tumaczeniem migu. Postulatem Trevora Johnstona jest odwrcenie kolejnoci znanej z korpusw jzykw fonicznych zapisane uprzednio teksty poddajemy lematyzacji. Glosujc korpus jzyka migowego, od razu przeskakujemy do
lematyzacji, bez poredniego stadium transkrypcji. Zalet tego podejcia jest
fakt, e nie tracimy adnych informacji (szczegowy opis moe by dokonany
pniej w dowolnej chwili), a bardzo szybko dostajemy korpus, ktry mona
przetwarza maszynowo.
Na caym wiecie istnieje wiele korpusw migowych. Oprcz duych projektw realizowanych w Stanach Zjednoczonych i krajach europejskich powstaj
rwnie nagrania w Chinach, Japonii czy w krajach arabskich. Rni si one od
siebie bardzo znacznie poczwszy od procedur zbierania danych, a skoczywszy na anotowaniu. Naley pamita, e cz z tych korpusw powstaje w konkretnym celu i podlega specjalnej obrbce, dlatego podobiestwa midzy nimi
mog by zerowe. Nie zostay wypracowane rwnie uniwersalne standardy
dotyczce sposobu zapisu nagranego materiau i wytyczne jego opisywania.
Kady orodek naukowy uywa swoich narzdzi i procedur. Dopiero od niedawna nagrania tworzone s z myl o porwnywaniu ich midzy rnymi krajami.
Jednake sam proces tworzenia korpusu jest zazwyczaj bardzo podobny.
Pierwszym krokiem jest znalezienie odpowiednich informatorw. Ustala si
szereg kryteriw, ktre musz by spenione. Najwaniejszym z nich jest znajo-
104
mo jzyka migowego. Paradoksalnie nie kady guchy umie miga i nie kady
guchy z danego kraju miga w tym samym jzyku. Korpus powinien zawiera
tekst migowy jak najbliszy naturalnemu migowemu. Jest to zaoenie, ktrego nie mona speni w caoci. Mimo to naley dy do takiego stanu przez
dobr guchych, ktrzy nabyli jzyk odpowiednio wczenie.
Nabr osb odbywa si albo przez kampani ogoszeniow (Internet, kluby dla
guchych itp.), albo przez specjalne osoby kontaktowe guchych, ktrzy znaj
rodowisko i ciesz si w nim dobr opini. Przy wyborze dba si o zachowanie
rwnych proporcji midzy liczb kobiet i mczyzn. Z reguy wprowadza si te
kategorie wiekowe, np. 1830, 3045, 4560 i 60+. Szczeglny nacisk kadzie
si na grup guchych z guchych rodzin s to tak zwani gusi dynastyczni,
ktrych jzyk migowy odznacza si wyjtkowym bogactwem i niewielkim
wpywem jzyka fonicznego.
Ochotnicy dobrani w pary ze wzgldu na zbliony wiek i pochodzenie s zapraszani w dogodnych terminach do studia nagraniowego. Przed sesj kada osoba
wypenia kwestionariusz zawierajcy pytania o poziom znajomoci jzyka, histori
edukacji, kontakty z innymi niesyszcymi itp. Koniecznym warunkiem jest podpisanie zgody na upublicznienie swojego wizerunku. Nad przebiegiem nagra czuwa
moderator. Wybr osoby guchej na to stanowisko eliminuje moliwo interferencji
z jzykiem fonicznym podczas caego nagrania w studiu nie pojawia si adna
osoba syszca. Zadaniem moderatora jest sprawne przeprowadzenie nagrania
kontrola czasu oraz upewnianie si, e uczestnik zrozumia polecenie kolejnego
zadania. Oprcz tego jego rola powinna by ograniczona do minimum.
W przypadku korpusw migowych bardzo wane staj si kwestie techniczne,
a zwaszcza sposb rejestracji materiau (Johnston, Schembri 2006). Porwnujc
studia w rnych orodkach badawczych, mona stwierdzi, e pi kamer to
minimalny zestaw, ustawiony w nastpujcy sposb: 2 kamery skierowane en
face na informatorw, 2 kamery podsufitowe nagrywajce informatorw z gry
oraz 1 kamera, ktra obejmuje wszystkie postaci biorce udzia w sesji. Powinien by to sprzt rejestrujcy obraz w jakoci HD. Dziki temu moliwe jest
pniejsze zblianie np. twarzy w celu precyzyjnego odczytania mimiki. Opcjonalne jest poszerzenie zestawu o kamery stereoskopowe lub zestaw typu motion
capture. Wane dla jakoci nagra (a tym samym jakoci wyprodukowanego
tekstu) s te inne zagadnienia pozajzykowe odpowiednie owietlenie, jednolite to, waciwe zagospodarowanie przestrzeni.
Najwaniejsz czci tworzenia korpusu pozostaje elicytacja. Chocia w poszczeglnych projektach stosuje si odmienne zestawy materiaw, to wikszo
z nich si powtarza, czsto jedynie w lekko zmodyfikowanej formie s to
sprawdzone, dokadnie przetestowane polecenia, ktre dostarczaj materiau
badawczego obfitego w rnorodne konstrukcje jzykowe. Najczciej procedura wywoujca obejmuje:
105
Dyskusj. Temat do wyboru z listy bd stymulowany np. filmem lub obrazkami. Czasami brak sprecyzowanego tematu, informatorzy mog rozmawia swobodnie o kadym zagadnieniu.
Opowiadanie (retelling). Informator opowiada tre obejrzanego filmu bd
historyjki obrazkowej. Stosuje si filmy wykorzystywane rwnie w badaniach jzykw fonicznych.
List wyrazw. Informatorzy proszeni s o podanie odpowiednikw migowych danego sowa.
Zadanie negocjacyjne. Informatorom przedstawiony jest problem wymagajcy negocjacji i wsplnego podjcia decyzji.
Dobr materiaw (filmw, obrazkw itd.) do danego typu zadania zaley od
celu, jaki ma spenia korpus oraz od realiw kulturowych. Nie jest wskazane
powtarzanie nagra z tymi samymi osobami, dlatego elicytacja musi by naleycie
przygotowana ze zminimalizowanym ryzykiem wystpienia jakichkolwiek problemw. Zebrany materia jest anotowany w odpowiednich programach komputerowych, a nastpnie publikowany zgodnie z wczeniejszymi zaoeniami. Od
pewnego czasu standardem staje si udostpnianie materiau w Internecie.
Z duych zagranicznych korpusw migowych warto wymieni: korpus ECHO,
korpus Australijskiego Jzyka Migowego (AUSLAN), korpus Brytyjskiego
Jzyka Migowego (BSL), korpus Niemieckiego Jzyka Migowego (DGS), korpus Holenderskiego Jzyka Migowego (NGT) oraz projekt Dicta Sign. Wszystkie dostpne s w caoci bd czciowo w Internecie wraz ze szczegow
dokumentacj. Od 2010 r. w ramach Pracowni Lingwistyki Migowej przy Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego powstaje korpus Polskiego
Jzyka Migowego.
Korpus nie jest projektem zamknitym. Prawie nigdy nie mona uzna, e jest
ju nieprzydatny i odstawi go na pk. Korpusu jzyka migowego te sowa
dotycz w jeszcze wikszym stopniu. Nieustanny rozwj technologiczny dostarcza coraz lepszych narzdzi, co owocuje bardziej precyzyjnymi opisami jzykw, w tym jzyka migowego, ktry nieustannie jest w ruchu.
BIBLIOGRAFIA
Crasborn O., 2002: Language content: sign languages. Berlin.
Grucza S., 2007: O koniecznoci tworzenia korpusw tekstw specjalistycznych. W: W krgu teorii
i praktyki lingwistycznej. Warszawa.
Johnston T., 2008: Creating a Corpus of Auslan within an Australian National Corpus. Macquarie
University.
Johnston T., Schembri A., 2006: Issues in the creation of a digital archive of a signed language.
Sydney.
McEnery T., Wilson A., 1996: Corpus Linguistics. Edinburgh.
106
Meyer Ch. F., 2002: English Corpus Linguistics. Cambridge.

Polaski K., red., 1999: Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego. Wrocaw.
Rudolf M., 2004: Metody automatycznej analizy korpusw tekstw polskich. Warszawa.
Sinclair J.M., 1996: EAGLES: Preliminary recommendations on Corpus Typology. http://www.
ilc.cnr.it/EAGLES/corpustyp/corpustyp.html.
widziski M., 2006: Lingwistyka korpusowa w Polsce rda, stan, perspektywy. W: LingVaria,
1/2006, s. 2334.
widziski M., Mikulska D., 2003: Reprezentacja linearna tekstu Polskiego Jzyka Migowego.
W: Studia nad kompetencj jzykow i komunikacj niesyszcych. Warszawa.
Waliski J., 2005: Typologia korpusw oraz warsztat informatyczny lingwistyki korpusowej.
W: Podstawy jzykoznawstwa korpusowego. Red. B. Lewandowska-Tomaszczyk. d.
EWA FICEK
Uniwersytet lski
KORESPONDENCJA ELEKTRONICZNA.
UJCIE NORMATYWNE
W wypadku poczty elektronicznej suszne byoby () haso:
Pisanie upada. Niech yje pisanie
() list elektroniczny przeobrazi komunikacj. Ten prawie list przywraca waciwe znaczenie sowu pisanemu. Nie chodzi wcale o starowiecki, grnolotny i napuszony styl, ale raczej o tempo.
1
S t e v e M o r r i s , E-mail doskonay
orespondencja elektroniczna jest jedn z najpopularniejszych form internetowej wymiany informacji (Grzenia 2006a: 158159, 43). Wrd korzyci
wynikajcych z posugiwania si odpowiednio skonfigurowanym programem
pocztowym wymieni naley m.in. atwo nawizywania kontaktu z kadym
niemal uytkownikiem sieci, moliwo szybkiej, efektywnej, a jednoczenie
niewymagajcej duych wydatkw, transmisji danych, w tym plikw tekstowych, graficznych, dwikowych itd., czciowe (powiedziaabym nawet: pozorne) uwolnienie si od tradycji epistolograficznej, automatyzacj oraz potencjaln dialogowo przekazu2.
List elektroniczny (e-mail3) to gatunek o wci niedostatecznie wyksztaconych cechach stylistycznych (Marcjanik 2007: 7071; Sikora 2009: 249). Uwaa
si (np. Marcjanik 2007: 70), e w praktyce struktura e-maila oscyluje pomidzy
listem pisanym a rozmow bezporedni bd telefoniczn. Na ostateczny
ksztat konkretnych aktualizacji rozpatrywanego gatunku wpywaj rwnie
takie teksty uytkowe, jak na przykad SMS, podanie czy proba (zob. Zako-Zieliska, Majewska-Tworek, Piekot 2006: 766, 726). Z tych wanie powodw
e-mail, mimo e nie naley do wyjtkowo zoonych form mowy, budzi rnego
rodzaju zastrzeenia i/lub wtpliwoci (natury pragmatycznojzykowej, grzecznociowej, poprawnociowej), jakie maj uytkownicy, piszc list elektroniczny.
Niektre z nich postaram si zasygnalizowa w swoim artykule.
Cytat i wyrnienia w jego obrbie za: Sikora 2009: 248.

Przywoaam opinie, ktre odnale mona w nastpujcych pracach: Budzik 2009, DeTienne
2009, Flynn, Flynn 2004, Grzenia 2006a, Sikora 2009, Taylor 2004, Wrycza 2008.
3
Warto wspomnie, e upowszechnia si spolonizowana nazwa listu elektronicznego mejl (Markowski, red., 2007: 528). W artykule posugiwa si bd form zgodn z angielskim pierwowzorem.
2
108
Baz materiaow prezentowanych tu docieka stanowi zbir zgromadzonych

przeze mnie, a przy tym zrnicowanych ze wzgldu na funkcj oraz specyfik,
wiadomoci elektronicznych, ktrych byam adresatk i/lub autork. W centrum
analiz znalaza si korespondencja subowa, m.in. korespondencja prowadzona
ze studentami, z kolei na zdecydowanie dalszym planie korespondencja prywatna, pprywatna i niepubliczna (por. Grzenia 2006a: 159), korespondencja
o charakterze reklamowym, a take rnego rodzaju komunikaty generowane
automatycznie. Z pola eksploracji zupenie usunam natomiast grupy, listy
i fora dyskusyjne. W ocenie materiau rdowego pomogy mi wskazwki poradnikowe (czsto kontrastujce z sob i niejednoznaczne), take obserwacje
oraz zalecenia jzykoznawcw. Poszukujc odpowiedzi na wyonione w toku
bada pytania, staraam si mie na uwadze to, e ksztacenie kompetencji
zwizanej z pimiennoci staje si dzi, tj. w dobie rozchwiania normy komunikacyjnej na wszystkich jej poziomach i we wszystkich rodzajach tekstw
(Stecig, Bugajski 2009: 9), wyjtkowo wane.
Przejd zatem do krtkiego omwienia wybranych kwestii szczegowych
i uzupenienia (weryfikacji) tych spostrzee, ktre zgaszane byy wczeniej
przez innych badaczy.
Tworzenie e-maila polega na uzupenianiu wkomponowanego w okrelony
program pocztowy formularza; list elektroniczny mona wic postrzega jako
konstrukt w duej mierze uschematyzowany (Grzenia 2006a: 160). Niektre
wpisy, np. te, ktre pojawi si w polu Od/Nadawca, da si zawczasu przygotowa. Imi, nazwisko osoby wysyajcej wiadomo lub jej pseudonim/nick,
a take adres mailowy to elementy skadajce si na swego rodzaju wizytwk
nadawcy komunikatu, ta za decyduje o wiarygodnoci tego, kto pisze, spenia
te funkcj autoprezentacyjn (Budzik 2009: 231). W ostatnim czasie na znaczeniu zyskuj zwaszcza dwa zjawiska. Po pierwsze tendencja do niernicowania adresw, ktre przeznacza si do wysyania korespondencji prywatnej oraz
subowej; przyczyny tego stanu rzeczy bywaj rnorakie, nie bd si nimi
zajmowa4. Po drugie poprzedzanie adresu e-poczty nazw tyle oryginaln, co
zagadkow (por. Budzik 2009: 231). Akty zwizane z kreowaniem swojego
wirtualnego wizerunku poprzez tak form identyfikatora zasuguj, w mojej
ocenie, na baczniejsz uwag.
Jednostki jzykowe w istocie nazwy wasne bd ich ekwiwalenty wzorowane na tych, po jakie siga si na forach dyskusyjnych, typu: g9fpsd, pumpernikiel, ewusia_t, crumby, An., nadzieja220, mog wywoa umiech, zdziwienie
4
Wypowiadam si na temat obyczaju, ktry zaobserwowaam np. w rodzimym rodowisku akademickim. Podpowiada J. Grzenia: Jeli kto koresponduje w sprawach subowych, powinien
korzysta z firmowego konta poczty elektronicznej, a nie z darmowego (jest to szczeglnie wane,
gdy chodzi o firm komercyjn) (Grzenia 2006b: 330).
EWA FICEK: Korespondencja elektroniczna
109
odbiorcy listu elektronicznego, mog sta si te przyczyn nieporozumie5.

Dezorientacj potguje rwnie niedoczenie do tak usytuowanej wiadomoci
(tzn. do wiadomoci wysanej z adresu, ktrego nazw domenow i znak @
poprzedza podobna do wyej wymienionych nazwa uytkownika i analogiczny
identyfikator6) wasnego podpisu/sygnatury lub zamieszczenie adnotacji: K.,
studentka 3 roku filologii polskiej itp. Tego rodzaju przypadki nie s odosobnione. Kryje si za nimi zamiar uniknicia odpowiedzialnoci za swoje sowa,
ukrycia swojej tosamoci, co w kontaktach niepublicznych uznaje si za niedopuszczalne (Grzenia 2006b: 313).
Obok danych personalnych nadawcy, daty otrzymania wiadomoci (oraz
ewentualnie jej rozmiaru) wymieni naley jeszcze jeden komponent, ktry
pozwala na naleyt orientacj w obrbie listy przeczytanych e-maili; jest nim
pole tematu. Jan Grzenia zauwaa: nadawanie tematw listom elektronicznym
uznaje si za dobry i podany obyczaj jzykowy, zalecany nawet przez netykiet (Grzenia 2006a: 160). Poradniki wskazuj, e temat powinien by dopasowany do zawartoci listu, komunikatywny, opisowy, aktualny oraz atrakcyjny
ta ostatnia cecha moe by wszake dyskusyjna. Chodzi wic o to, dopowiadaj
Nancy Flynn i Tom Flynn (Flynn, Flynn 2004: 2526), by odbiorca otworzy
nasz wiadomo, zapozna si z ni i zareagowa stosownie do treci.
Z punktu widzenia lingwistyki (tekstologii) uzasadnione byoby przyjrzenie si
relacji czcej temat i tekst danej wypowiedzi (Grzenia 2006a: 160). Na osobne
omwienie zasugiwaby zwyczaj pomijania wskazanego parametru e-mailowej
struktury albo przesyania pustej wiadomoci elektronicznej, wyposaonej
jedynie w zacznik, np. w postaci pracy zaliczeniowej (jedynym wykadnikiem
sensu staje si wwczas temat, ktry przybiera moe tak oto posta: Praca
semestralna). Nadawcy listw elektronicznych (ucil ponownie: listw w zasadzie pozbawionych treci) zapominaj, e w gest mona by zinterpretowa
opacznie; zakadaj tym samym, i odbiorcy dziel z nimi ich aktualne dowiadczenia i trwaj w sytuacji nadawczo-odbiorczej, charakterystycznej dla kontaktu typu face-to-face (Warchala, Skudrzyk 2010: 78).
Wracajc do gwnego toku wykadu, odnotujmy: czstym bdem jest ukadanie tematw zbyt oglnikowych, np. Zapytanie studenckie, Praktyki7. Faktem
5
Ciekawe egzemplifikacje zestawia M. Budzik (Budzik 2009: 231). Wedug autorki, nazwa uytkownika konta pocztowego czsto podwaa kompetencje tego, kto si ni posuguje. Wybr takiego
czy innego identyfikatora, cho wie si np. z chci poinformowania o cechach charakteru nadawcy listu, jego zainteresowaniach, wiatopogldzie, wieku itd., bywa sprzeczny z norm komunikacyjn i jzykow.
6
Z uwagi na konieczno zachowania tajemnicy korespondencji nie podaj konkretnego adresu
poczty elektronicznej. Wszystkie pozostae przykady, ktre przywoaam w artykule, s autentyczne.
Zachowaam ich oryginaln pisowni.
7
Por. z kolei przykady: Zaproszenie: Spotkanie z Iny Lorenz, dn. 3 listopada, godz. 17 w ksigarni Traffic Club w Forum w Gliwicach; HERA konkurs na midzynarodowe projekty badawcze
110
jest jednake i to, e jeli jaki temat jest dla korespondujcych stron hasem
rozpoznawczym czego, co dobrze znane, nie musi by przesadnie rozbudowywany (por. Newsletter MNiSW, Zebranie IJP8). Komunikacj utrudniaj poza
tym tematy wadliwe, urwane lub takie, ktre zwracaj uwag niestarannoci
zapisu, wynikajc najpewniej z liberalnego podejcia do normy i/lub z popiechu:
filologii polskiej, praca leks., konultacje, Prosba (zob. te Budzik 2009: 232).
Dotychczasowe analizy korespondencji prowadzonej za pomoc komputera
rozszerz o konstatacje dotyczce sposobw nawizania i wygaszania kontaktu.
Okazuje si, i wybr stosownego nagwka/zwrotu do odbiorcy9 bywa bardzo
kopotliwy, przede wszystkim wtedy, gdy listy elektroniczne kierujemy do nieznanych nam osobicie osb. Brak tu idealnych rozwiza, do tej pory nie pojawiy si zwroty zwize i na tyle uniwersalne, by mona ich byo uywa w kadych okolicznociach (Bako 2010: 331); daj temu wyraz ci uytkownicy jzyka, ktrzy szukaj w tym wzgldzie porady ekspertw (zob. Marcjanik 2009:
187188, 189190, 226228, 230).
Jak wynika z przygotowanych przeze mnie zestawie, w sytuacjach oficjalnych modzi ludzie (studenci) najczciej wybieraj takie oto formy: Witam
(z moliwymi rozszerzeniami, np. Witam Pani / Pani Doktor / serdecznie10),
Dzie dobry11. Decyduj si rwnie na konserwatywne, budzce najmniejsze
kontrowersje i bdce najbezpieczniejszym, najbardziej eleganckim sposobem
okazywania szacunku komu, kto stoi wyej w hierarchii spoecznej czy zawodowej, wyraenie Szanowna Pani (ale por. te przykady: Szanowna pani doktor,
Szanowna Pani dr). Forma bez nagwka pojawia si raczej rzadko, najrzadziej
w sytuacji inicjowania kontaktu; przykad wyjtkowy na tle pozostaych to emocjonalnie nacechowana, bdca przejawem sympatii, forma adresatywna Droga
Pani Doktor12.
w zakresie nauk humanistycznych; OSTRZEENIE!!! Kry wirus niszczcy komputery. Najciekawsze rezultaty dayby z pewnoci analizy tematw, ktre zapowiadaj tre e-maili o charakterze
prywatnym.
8
Temat ten informuje o cyklicznych zebraniach pracownikw Instytutu Jzyka Polskiego Uniwersytetu lskiego.
9
Co innego przez nagwek rozumie J. Grzenia (2006a: 162), a co innego M. Marcjanik (Marcjanik 2007: 7274). Na potrzeby rozwaa przyjam t drug perspektyw.
10
W gr wchodz tu rnice odnoszce si do zapisu poszczeglnych czonw wielk lub ma
liter. Dodajmy take, e czenie form nagwka typowego dla relacji na ty z formami typowymi
dla relacji na pan, pani jest niestosowne (Marcjanik 2007: 73).
11
Cho forma Dzie dobry czsto nie przystaje do sytuacji dekodowania wiadomoci (odbiorca
moe j przecie przeczyta w dowolnym czasie), bywa wskazywana jako ta, ktra moe w przyszoci odrnia korespondencj elektroniczn i tradycyjn (tak Marcjanik 2007: 73).
12
Interesujcy (i to z wielu powodw) przykad formy adresatywnej pomieszczono w ksice stanowicej zapis internetowych rozmw pomidzy M. Domagalik a J.L. Winiewskim. Jedna
z czytelniczek (nastolatka) tak rozpocza e-mail do autora S@motnoci w Sieci: Drogi Panie JanuszKu! (Domagalik, Winiewski 2008: 9092).
111
Co ciekawe, po ekspansywne i porczne Witam coraz chtniej czciej sigaj

przedstawiciele powanych instytucji, firm, redakcji itd. Pomimo to ten sposb
zawizywania quasi-konwersacji, zwizany z wyran demokratyzacj obyczajw, uproszczeniem (degradacj?) savoir-vivreu, wci nie zyskuje powszechnej aprobaty, bowiem, co warto przypomnie: nie jest do uprzejmy i wywysza nadawc nad adresata. Beznamitne Witam w nagwkach e-maili
zazwyczaj pozbawione kocowego wykrzyknika jest wyrazem grzecznoci
minimalnej, wygodnej dla nadawcy, ale nie wyraajcej szacunku dla adresata.
Jest nadto wyrazem grzecznoci czysto konwencjonalnej i modnej (Mickiewicz
powiedziaby kupieckiej) (Bako 2010: 331).
Magorzata Marcjanik podkrela, e do formuy inicjalnej powinna by dostosowana formua finalna (Marcjanik 2007: 7475). Ot: Jeeli e-maila rozpoczynamy nagwkiem wyraajcym dystans, np. Szanowni Pastwo, to stosown
form zakoczenia bdzie cz wyrazy szacunku, Z wyrazami szacunku (i powaania) itp. () Jeeli z osob adresata wie nas ponadto oprcz stosunku
subowego jaki rodzaj znajomoci towarzyskiej czy rodzinnej, wwczas
moliwe jest dodanie do formuy typu cz wyrazy szacunku formuy zmniejszajcej dystans: i serdecznie pozdrawiam czy Ukony dla Pani Maonka
(tame)13. Tymczasem pobiena wrcz lektura analizowanych tu wiadomoci
tekstowych pozwala si przekona, e internauci najczciej nie stosuj si do
tego zalecenia. Relacj ze swoim korespondentem prbuj jeszcze bardziej ociepli, licz si z jego preferencjami lub boj si, e ich wypowied stanie si zbyt
ceremonialna. Wycinek zarejestrowanych przeze mnie kombinacji wyglda tak:
Szanowna Pani + cz pozdrowienia (nawet w e-mailu do nieznanej osoby;
czciej do adresata o wyszym statusie, z ktrym czy nas pewna zayo);
Szanowni Pastwo + Pozdrawiam / serdecznie (np. w korespondencji pomidzy
nauczycielem a studentami); Witam + Z powaaniem; Pani Doktor + Z wyrazami
szacunku (w listach przesyanych przez studentw).
Ram kompozycyjn e-maila wsptworz rwnie inne formy (por. Z gry
dzikuj za odpowied, Miego dnia itp.). Repertuar wariantw, ktre pojawiaj
si w korespondencji prywatnej (dorosych, modziey), jest niemal nieograniczony, por. Papatki14, Buziaczki, Hejki i ich bliskoznaczniki; por. take dorane,
13
Podwadny, ktry poza miejscem pracy pozostaje w przyjacielskich relacjach z przeoonym,
nie musi okazywa tego poprzez swoje e-maile (Sikora 2009: 250). Dziaa to zreszt w obie strony.
Nieznaczne skracanie dystansu pomidzy partnerami o niejednakowych rangach, pozostajcymi
w relacjach subowych, znajduje potwierdzenie w wielu indywidualnych wyborach, np. w dwudzielnej formule Pani Ewo, Szanowna Pani Doktor (piszcy zajmowa pozycj wysz od osoby, do
ktrej pisa). Swego czasu zetknam si te z nieco artobliw wiadomoci subow (by to zabieg
celowy), ktrej autorka tak zestawia komponenty ramowe: Szanowni Pastwo + Wasza + Nazwisko
nadawcy.
14
Leksem ten zosta zarejestrowany przez sownik internetowy: http://www.sjp.pl/papatki; dostp:
8.11.2011.
112
przenikajce z rnych odmian jzyka twory. Dobrze uchwycia to Ewa Koodziejek (Koodziejek 2010: 23): Na naszych oczach (a moe w naszych
uszach?) zmieniaj si utrwalone formy grzecznociowe. () Jestemy wobec
siebie swobodniejsi, milsi, yczliwsi, zwracamy si do siebie serdeczniej. Pojawiy si w naszym jzyku zwroty, ktrych jeszcze niedawno nie byo.
Z formuami powitalnymi i poegnalnymi wi si liczne problemy interpunkcyjne (Bako 2010: 238; Podracki, Gazka 2010: 7882, 233234, 238,
244, 276277). W wielu listach elektronicznych znalazam rozwizania, ktre
nazwa by trzeba odstpstwami od przyjtych konwencji15. Prawdziwym wyzwaniem dla wspczesnej interpunkcji s take symbole odzwierciedlajce
mimik twarzy oraz emocje (emotikony). Emotikonw, zaznacz na marginesie,
w e-mailach naduywa nie wypada (DeTienne 2009: 143, Wrycza 2008: 2939,
Grzenia 2006b: 319, Marcjanik 2007: 75, Flynn, Flynn 2004: 6062). Odpowiedzi na wahania wielu e-mailujcych (w tym na moje niezdecydowanie) s
dwie opinie, ktre odnalazam w Poradni Jzykowej PWN. Pokazuj one, e
zapatrywania jzykoznawcw wyranie si zmieniaj:
Czy interpunkcja wchonie emotikony? () Na przykad umiechnita buka, czyli
dwukropek i nawias, prezentuje si dobrze, kiedy jest sama. Jeli koczymy zdanie
i chcemy po nim umieci umiech, to najlepiej byoby pomin kropk i doda odstp.
No ale jak to zdanie bez kropki na kocu?
W jzyku potocznym a znaczna cz internetowej korespondencji to jzyk potoczny emotikony ju wygrywaj ze znakami interpunkcyjnymi. Ich przewaga polega na
tym, e stawia si je wedug wasnego wyczucia, podczas gdy uycie znakw interpunkcyjnych wymaga znajomoci regu, niekiedy do pogmatwanych. Poza tym emotikony pozwalaj na swobodn ekspresj, a moliwo wyraania uczu za pomoc
znakw interpunkcyjnych jest do ograniczona. () A jeli chodzi o szczeg zawarty
w pytaniu stawia kropk po buce czy nie? to myl, e lepiej nie czy ze sob
tych znakw. Emotikony pojawiy si wanie po to, aby mona byo uciec od tradycyjnej interpunkcji (Mirosaw Bako, 14.05.2003).
Czy umieszek :) moe zastpi kropk na kocu zdania? Czy zdanie Kupiem dzisiaj
nowy samochd:) jest poprawne, czy powinno zakoczy si dodatkowo kropk?
Nie ma reguy interpunkcyjnej, ktra by znosia uycie kropki na kocu zdania, naleaoby
wic j postawi, nawet jeli przed ni znajdzie si emotikon. Inna sprawa, e skoro emotikony s kombinacjami rnych znakw, najczciej interpunkcyjnych, kropka mogaby by
uznana za cz emotikonu. Moim zdaniem najlepiej ten problem rozwiza zdroworozsdkowo, uwzgldniajc zrnicowanie tekstw i ich funkcje. W publikacjach drukowanych
i elektronicznych, od ktrych wymagamy wysokiego poziomu jzykowego i respektowania
skodyfikowanych regu, naley kropk postawi. W tekstach mniej formalnych, np.
w e-mailach, dyskusjach internetowych, mona j pomin, zwaszcza e ju emotikon sygnalizuje zakoczenie jakiej partii tekstu (Jan Grzenia, 16.11.2010)16.
15
Rozwamy np. takie zjawiska: rozpoczynanie listu wielk liter, zgodnie ze wzorami korespondencji anglo-amerykaskiej, cho po zwrocie adresatywnym wystpuje przecinek (Podracki, Gazka
2010: 276277; zob. te Kienzler 2001); kropka po podpisie.
16
http://poradnia.pwn.pl/lista.php?szukaj=emotikony&kat=18; dostp: 23.11.2011. Pytania i odpowiedzi z koniecznoci skracam. W nawiasach podaj daty figurujce przy poszczeglnych wpisach.
113
Kilka sw wypadaoby na koniec powici sposobom porzdkowania i wyraania waciwej treci e-maila. Redagujc teksty typu korespondencyjnego, powinnimy uwzgldni jak w przypadku kadego innego zdarzenia komunikacyjnego to: do kogo si zwracamy, co chcemy przekaza, jakich rodkw jzykowych naley uy, by osign zamierzony cel. Odbir e-maili, bez wzgldu
na ich odmian, utrudniaj natomiast pewne bariery (usterki, bdy, brak kompetencji, por. Golka 2008; Budzik 2009: 235; Flynn, Flynn 2004: 2768). Oto te
najszybciej uchwytne:
nieumiejtno zakotwiczenia informacji (Marcjanik 2007: 74), zwizania ich z tematem i/lub szeregowania; niemono ubrania swoich myli
w sowa; brak dyscypliny mylowej17;
niewaciwy dobr rodkw jzykowych, niedostosowanie ich do odbiorcy
oraz do charakteru wypowiedzi; czenie tego, co potoczne, nieformalne
z tym, co oficjalne; sytuacyjno i nadmierna konwersacyjno (por. Dbrowska 2000; por. te Sikora 2009, Bakua 2010);
brulionowo, nonszalancja zapisu, bdy literowe, ortograficzne i interpunkcyjne, pomijanie polskich znakw diakrytycznych (por. Marcjanik
2007: 71).
Powysze refleksje pozwalaj na wycignicie kilku wnioskw.
Charakter korespondencji elektronicznej jest okrelany (ale nie determinowany
por. Sikora 2009: 248249) przez specyfik medium, do ktrego korespondencja ta przynaley (Grzenia 2006a: 1158, 89119; ydek-Bednarczuk 2004). Nie
wszystkie normy, ktrym powinien podlega e-mail, s respektowane, nie
wszystkie s uwiadamiane i jednakowo wane; niektre s dopiero wypracowywane, co moe oznacza, e wiksze znaczenie ma to, jak pisz inni, ni to,
co mwi: netykieta, sowniki bd publikacje poradnikowe18. Egzekwowanie
norm e-mailowej wymiany bywa utrudnione nowe technologie gwarantuj
sowu pisanemu wiksz trwao, ale otwieraj te przed nim przestrze wolnoci, nad ktr nieraz trudno zapanowa (Gruszczyski 2003: 292; Marcjanik
2009: 189190). Uytkownicy tej (cyber)przestrzeni dokonuj wyborw intuicyjnych, nierzadko niezgodnych z deklarowanymi19. Przeamywanie standardw
korespondencyjnych moe acz nie musi by take zabiegiem wiadomym
i wynika z chci zademonstrowania swej niezalenoci, odrbnoci stylu itp.
(por. Marcjanik 2007: 73).
17
Por. maksymy iloci, jakoci, odniesienia i sposobu w ujciu Gricea oraz uwagi na temat nowej
kultury pisma, nowych sposobw tworzenia tekstu pisanego oraz jego cech kulturowych, pragmatycznych i jzykowych (Warchala, Skudrzyk 2010: 712; por. take recenzj K. Ooga, ktrej fragment zamieszczono na okadce).
18
Por. jednak nastpujc propozycj dydaktyczn, kierowan do uczniw klas II i III: Czyewska, Sikorska 2010: 4849.
19
Mam na myli deklaracje studentw filologii polskiej, ktrzy do niedawna uczestniczyli w zajciach z zakresu kultury jzyka. Por. te Budzik 2009: 230.
114
W jednym z klasycznych listownikw czytamy: Dla wikszoci ludzi pisanie

listw nie jest atwym zadaniem. To, co bez trudu da si powiedzie przez telefon lub podczas bezporedniej rozmowy, kosztuje czsto niemao wysiku
(Heuel 2009: 7). Czy wobec tego list elektroniczny rzeczywicie przeobrazi
komunikacj? Wielu wtkw, ktre wiadczyyby o tej przemianie, nie udao mi
si omwi i/lub wystarczajco owietli20. Niemniej zreferowane uwagi
chciaabym wczy w dyskusj nad wiadomoci i kultur jzykow uytkownikw Internetu oraz zmianami komunikacyjnymi, jakie obecnie dokonuj si
w polszczynie.
BIBLIOGRAFIA
Bakua K., 2010: Mwione pisane: komunikacja, jzyk, tekst. Wrocaw.
Bako M., 2010: Sownik wyrazw trudnych i kopotliwych PWN. Warszawa.
Budzik M., 2009: Uwagi o kulturze komunikacyjnej w internecie. W: Norma a komunikacja. Red.
M. Stecig i M. Bugajski. Wrocaw, s. 227238.
Czyewska J., Sikorska B., 2010: Dzieci listy pisz. Biaystok.
DeTienne K.B., 2009: Komunikacja elektroniczna. Tum. E. Gadaliska. Warszawa.
Dbrowska M., 2000: Jzyk e-maila jako hybryda mowy i pisma. W: Jzyk trzeciego tysiclecia. Red.
G. Szpila. Krakw, s. 95111.
Domagalik M., Winiewski J.L., 2008: Midzy wierszami. Warszawa.
Flynn N., Flynn T., 2004: Jak pisa dobre e-maile. Tum. E. Sawiska. Gliwice.
Golka M., 2008: Bariery w komunikowaniu i spoeczestwo (dez)informacyjne. Warszawa.
Gruszczyski W., 2003: Czy normy jzykowe obowizuj w Internecie? W: Warianty jzyka. Red.
J. Bartmiski, J. Szadura. Lublin, s. 287292.
Grzenia J, 2006a: Komunikacja jzykowa w Internecie. Warszawa.
Grzenia J, 2006b: Zasady komunikacji internetowej. W: Polszczyzna na co dzie. Red. M. Bako.
Warszawa, s. 311345.
Heuel E., 2009: Listy w trudnych sprawach. Tum. M. Dutkiewicz. Warszawa.
Kienzler I., 2001: Listy, pisma i umowy. Gdynia.
Koodziejek E., 2010: Walczymy z bykami. Poradnik jzykowy PWN. Warszawa.
Marcjanik M., 2007: Grzeczno w komunikacji jzykowej. Warszawa.
Marcjanik M., 2009: Mwimy uprzejmie. Poradnik jzykowego savoir-vivreu. Warszawa.
Markowski A., red., 2007: Wielki sownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa.
Morris S., 2002: E-mail doskonay. Wszystko, czego potrzebujesz, aby udao ci si za pierwszym
razem. Tum. M. Baranowski. Pozna.
Podracki J., Gazka A., 2010: Gdzie postawi przecinek? Poradnik ze sownikiem. Warszawa.
Sikora A., 2009: E-mail midzy listem a rozmow. W: Tekst (w) sieci. T. 1: Tekst, jzyk, gatunki.
Red. D. Ulicka. Warszawa, s. 255252.
Stecig M., Bugajski M., 2009: Wstp. W: Norma a komunikacja. Red. M. Stecig i M. Bugajski.
Wrocaw, s. 911.
20
Dostp do programu pocztowego zapewniaj dzi np. telefony komrkowe. Obiegiem e-listw
reguluj te zasady dotyczce: terminu odpowiedzi na e-mail, graficznego ukadu wiadomoci lub
technik cytowania listu, na jaki odpowiadamy (Grzenia 2006b: 317318; Marcjanik 2007: 7576).
115
Taylor J., 2004: Kiedy e-mail? Kiedy telefon? Kiedy spotkanie? Tum. J. Janas. Gliwice.
Warchala J., Skudrzyk A., 2010: Kultura pimiennoci modego pokolenia. Katowice.
Wrycza J., 2008: Galaktyka jzyka Internetu. Gdynia.
Zako-Zieliska M., Majewska-Tworek A., Piekot T., 2006: Wzory tekstw uytkowych. W: Polszczyzna na co dzie. Red. M. Bako. Warszawa, s. 659800.
ydek-Bednarczuk U., 2004: Tekst w Internecie i jego wyznaczniki. W: Dialog a nowe media. Red.
M. Kita. Katowice, s. 1121.
MAGORZATA CZUBASZEK
Uniwersytet lski
OD MAGII JZYKOWEJ DO RACJONALIZMU

RZECZ O MOTYWACJI TABU JZYKOWEGO
ednym z najwikszych paradoksw, wystpujcych podczas opisywania przyczyn pojawiania si tabu w jzyku uytkowym, jest to, e swoje rda ma
ono w dziedzinach pozajzykowych. Nie bez przyczyny wic tabu ma charakter
interdyscyplinarny (o czym wiadczy znaczenie socjologii, psychologii, etnografii czy religioznawstwa), gdy tylko wzajemnie uzupeniajce si uzasadnienia
tego problemu, pochodzce z rnych dziedzin nauki, mog da w miar wyczerpujcy obraz okrelonego zachowania czowieka w danej sytuacji. Specjalici w tej dziedzinie na pierwszy plan wysuwaj wpyw psychologii w oddziaywaniu na obejmowanie pewnych przedmiotw, ludzi, zachowa czy sytuacji
przez tabu, co oczywicie swj wyraz znajduje w jzyku. Fakt ten odwouje si
do mylenienia magicznego1 (opierajcego si przede wszystkim na utosamianiu rzeczy, osb z ich nazwami), ktre Zenon Leszczyski traktuje jako podstawowy warunek powstania tabu (Leszczyski 1988: 14). Skoro za mowa jest
o takim wanie typie mylenia, to naley rwnie wspomnie o magii jzykowej
jako jednym z najwaniejszych czynnikw ksztatujcych jzyk. Anna Dbrowska
nazywa j wiar w kreacyjn moc sowa (Dbrowska 1994: 24), ktra przyczynia
si do unikania pewnych wyrae, mogcych sprowadzi na kogo nieszczcie.
To dotyczy oczywicie ludw pierwotnych, a wic tabu waciwego.
Mylenie magiczne i zjawisko magii jzykowej stanowi jedn z podstawowych przyczyn istnienia tabu jzykowego, ktrych kompleksowy podzia (w tym
rwnie eufemizmw) przedstawi Stanisaw Widak (Widak 1964), czsto
przytaczany, omawiany i uzupeniany przez innych badaczy, tj. Z. Leszczy-
1
Myleniem magicznym nazwa mona kade przewiadczenie o nierozerwalnym zwizku okrelonej rzeczy materialnej bd zjawiska czy cechy z posiadan przez ni nazw, nadawan zreszt
zgodnie z pierwszymi skojarzeniami osoby, majcej uprawnienia do jej nazwania. Taki sposb
postrzegania rzeczywistoci zakorzeniony jest w pierwotnych przesdach, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, co zauwaa Jan Rozwadowski: pomidzy znaczeniem wyrazw a ich brzmieniem nie ma () aktualnego, bezporedniego zwizku przyczynowego, a dosy pospolite zudzenie,
e taki zwizek jest, polega tylko na staym i bardzo silnym skojarzeniu znaczenia z brzmieniem
wyrazw jzyka ojczystego. () Owo pospolite u ludzi zudzenie wyraa si w sposb jaskrawy
i naiwny w mimowolnym zrwnywaniu wyrazw z rzeczami: oczywicie wyrazw jzyka ojczystego
i przez ludzi stojcych na niezbyt wysokim stopniu rozwoju kulturalnego (za: Leszczyski 1988: 14).
MAGORZATA CZUBASZEK: Od magii jzykowej
117
skiego, A. Dbrowsk, M. Szwecow-Szewczyk. Widak wyodrbni cztery

gwne grupy powodw pojawiania si zamiast okrelonych wyrazw ich eufemizmw. S to:
1) wierzenia religijne, magia, strach, zabobon;
2) wzgldy przyzwoitoci, skromnoci i wstydu;
3) delikatno, uprzejmo, wspczucie i lito;
4) roztropno, przezorno, megalomania, spryt i interes.
Podzia ten przytacza Maria Szwecow-Szewczyk (Szwecow-Szewczyk 1974:
285293). Jednak w miar upywu lat wiedza w tym zakresie stawaa si coraz
bogatsza, a z uwagi na pojawiajce si innowacyjne zjawiska, ktre charakteryzoway si deniem do uzyskania wikszej wydajnoci sw, coraz surowsza
stawaa si krytyka. Po dokadnym przeanalizowaniu klasyfikacji przyczyn pojawiania si tabu jzykowego, przedstawionej przez Stanisawa Widaka, zaczto
podejmowa prby oceny rzeczywistej koniecznoci uwzgldniania danych cech
w kadej grupie. Odrzucenie niektrych umoliwio czciow redukcj podziau. Wyniki tych stara przedstawia w 1994 roku Anna Dbrowska (Dbrowska
1994: 2332):
1) wierzenia religijne, magia i strach;
2) przyzwoito, skromno, wstyd;
3) dobre wychowanie, wspczucie, lito;
4) tabu dyplomatyczne.
W celu zrozumienia motyww pojawiania si tabu jzykowego w wielu sytuacjach
yciowych, w niniejszym artykule podejm si prby przedstawienia poszczeglnych punktw, opierajc swe wywody na refleksjach wspomnianych badaczy.
Pierwsza grupa dotyczy sfery duchowej, magii, religii i kultu, ale rwnie lku
przed przywoaniem czego bd kogo niepodanego, ktrych rde upatrywa mona przede wszystkim w mentalnoci kultur pierwotnych, niecywilizowanych. Jak wczeniej zostao to zaakcentowane, zjawiska magii jzykowej
i mylenia magicznego odgrywa bd znaczc rol. Podobnie jest w tym przypadku zakazy zwizane z religi istniej w nierozerwalnym zwizku nazwy
i jej desygnatu; w magicznym ujciu wiata nazwa nie jest symbolem danej
istoty, lecz jej integraln czci (Widak 1964: 94). Trudno si nie zgodzi ze
sowami Stanisawa Widaka, skoro tak naprawd w kadej przestrzeni egzystencji ludzi yjcych z dala od cywilizacji znale mona aspekt zwizany porednio lub bezporednio z jakim przesdem. Gwna zasada opiera si na przekonaniu o moliwoci przywoania danej mocy poprzez wymwienie jej nazwy
bd takiej, ktra w jaki sposb si z ni kojarzy. Zachowanie takie jest zwizane z obaw o ycie wasne lub kogo bliskiego. Std te wci ywe s przysowia: nie wywouj wilka z lasu albo o wilku mowa, a wilk tu (Widak 1964: 94).
Wypowiedzenie nazwy ma w zwizku z tym moc sprawcz, moc sprowadzenia
jakiej niebezpiecznej dla miertelnikw siy. Jeszcze nie tak dawno unikano
118
wymawiania nazw boskich, tj. Jezus, Maria, chcc za powiedzie sowo Bg,
zawsze dodawano oficjaln form grzecznociow Pan bd te zastpowano
cae wyraenie innymi epitetami, penicymi jednoczenie rol eufemizmw:
Najwyszy, Stwrca, Wszechmogcy, Wszystkowiedzcy, wity witych (Szwecow-Szewczyk 1974: 288). Zauwaalny staje si w tym przypadku wpyw tabu,
ale rwnie zaakcentowane s: szacunek, podziw i uznanie swojej niszoci
w stosunku do si wyszych.
Cech czc omwion powyej kwesti niewypowiadania imion boskich
z nastpn, dotyczc tym razem sfer egzystencji czowieka, jest lk, wynikajcy
przede wszystkim z bezsilnoci czowieka w zetkniciu z jej skutkami. Mam tu
na myli mier, ktrej drastyczno przyczynia si do utrwalenia w jzyku
wielu omwie i przenoni agodzcych jej nazw. Podajc przykady, nie sposb zapomnie o takich zwrotach, jak: skona lub skoczy (ycie), przenie si
do wiecznoci, zamkn oczy, zasn w Panu, zgasn, gdy mnie kiedy zabraknie (Leszczyski 1988: 15), czy te bardziej artobliwych: powrci na ono
Abramka, kipn, fajtn, wycign kopyta, wykitowa, odwali kit, przejecha si na tamten wiat, wcha kwiatki od spodu, powikszy grono aniokw,
uderzy w kalendarz (Szwecow-Szewczyk 1974: 288). Pomimo faktu sukcesywnego amania tabu w obecnych czasach, wci widoczne s aspekty jego aktualnoci. Poruszajc si w obrbie tematyki mierci, stwierdzi naley, e niezwykle rzadko ludzie potrafi mwi o niej otwarcie, co spowodowane jest istniejcym w podwiadomoci lku jej przywoania. Uywamy zatem eufemizmw
czasem powanych, skaniajcych do gbszej refleksji, a czasem nieco artobliwych. Zaznaczy jednak trzeba, i nie wynikaj one z lekcewaenia bd wymiewania mierci, ale z koniecznoci oswojenia si z t czci egzystencji.
Wymienione ju okrelenia mierci i umierania naley uzupeni o: sen wieczny,
koniec ycia, ulga, wieczny spoczynek, odejcie, kres dotychczasowej wdrwki
oraz doy swego wieku, rozsta si z yciem, przenie si do innego/lepszego
wiata/wymiaru, zgasn, zamkn oczy (Dbrowska 2009). Nieco bardziej artobliwymi okreleniami, z jakimi mona si spotka w codziennej komunikacji,
s np. pojecha do Abrahama na piwo czy te przej nad kim opiek.
Jak mona wywnioskowa z powyszych przykadw, pewne eufemizmy su
wycznie zagodzeniu grozy mierci, inne za wprowadzaj aspekt miesznoci,
bagatelizujcy powag sytuacji i w jakim sensie oswajajcy czowieka z naturaln kolej ycia.
W miar postpu cywilizacyjnego, a w zwizku z nim mylenia racjonalnego,
ludzie coraz czciej zaczynali odchodzi od mylenia magicznego, co sprawio,
e wiara w przesdy i zabobony stopniowo tracia na wartoci, a do gosu dochodzi inny, mona nawet zaryzykowa stwierdzenie nowoczesny, rodzaj
motywacji tabu jzykowego. Strach wynikajcy z wiary w przesdy powoli
przechodzi w zakazy zwizane z nastpnymi, wyrnionymi wyej grupami
119
przyczyn dziaania tabu jzykowego. Jednak warto zwrci uwag na to, e

nawet wspczesna cywilizacja, w ktrej yjemy, nie do koca odesza od pierwotnego mylenia magicznego, chocia ma ono niewtpliwie odmienny charakter.
Czasy wspczesne pokazuj, e aspekty motywacji tabu jzykowego majce
swe rdo w religii, nie wystpuj ju tak nagminnie. Znacznie chtniej obaw,
pojawiajc si za kadym razem omijania nazw waciwych jakich zjawisk czy
rzeczy poprzez stosowanie eufemizmw, wyraamy yczeniami powodzenia,
pomylnego zakoczenia sprawy. Chcc przybliy form dzisiejszych przesdw, chciaabym zwrci uwag na zwrot: Szczliwej podry! Ludzie wierz,
e wypowiedzenie takich sw przed wyjazdem w dalek tras moe le wpyn
na jego przebieg, wrcz moe przyczyni si do wypadku. Dlatego te o wiele
bezpieczniej jest powiedzie: Szerokiej drogi! (czasem dodaje si jeszcze:
i gumowych drzew) w tym przypadku jedn z przyczyn takiego przesdu jest
kwestia tzw. zapeszania (Leszczyski 1988: 17). Kolejnym przykadem, obrazujcym pewne novum w postrzeganiu fraz yczcych, jest formua Powodzenia!
Zenon Leszczyski pisze w swojej rozprawie: Powiedzie Powodzenia! nie
mona, bo si zapeszy. Wic tabu. Ale nie co do samego wyrazu, bo w cytacie
on si przecie pojawia, tylko w kontekcie zaprzeczajcym intencji yczenia.
Nie yczy si te powodzenia idcemu na egzamin, nie dzikuje si ssiadowi na
dziace za uyczone sadzonki. S w tym elementy magii sownej (Leszczyski
1988: 18). Jestem w stanie zgodzi si z powyszymi sowami, ale tylko poowicznie. Kwestia tzw. zapeszania, jak wczeniej ju nakreliam, zawiera si
w sowniku wspczesnego uytkownika jzyka polskiego, a leksem Powodzenia! jest jednym ze sztandarowych przykadw. Jakkolwiek aspekt, ktry chc
podda w wtpliwo, uwarunkowany moe by zapatrywaniem na niego grupy
ludzi, z ktr obcuj na co dzie. Z mojego punktu widzenia skierowanie tego
komunikatu do osoby bdcej przed wykonaniem okrelonej czynnoci, zwykle
zawierajcej pierwiastek niepewnoci i obawy przed niepowodzeniem, jest czasem akceptowalne13. Bywa to czsto uznawane za wyraz troski rozmwcy,
a nawet jego empatii, std te, w przeciwiestwie do stanowiska Leszczyskiego, stwierdzi mog (na podstawie zasyszanych odpowiedzi, ale take moich
dowiadcze), e po usyszeniu yczenia Powodzenia! czowiek, do ktrego
zostao ono skierowane, umiecha si z dostrzegalnym strachem w oczach, po
13
W przypadku takiego postrzegania okrelonych wyrae Anna Wierzbicka mwi o tzw. skryptach kulturowych. S nimi pewnego rodzaju opisy, ktre bezporednio odnosz si do wszystkich
typw zachowa: werbalnych, niewerbalnych i niewerbalno-werbalnych. Zachowania werbalne
wskazuj na sposb wypowiadania si danej spoecznoci/kultury, zachowania niewerbalne charakteryzuj sposoby zachowywania si ludzi w okrelonym czasie, miejscu i kontekcie. Z kolei zachowania werbalno-niewerbalne s poczeniem wspomnianych powyej dwch typw. Jak twierdzi badaczka: Waciwa charakterystyka postaw kulturowych wobec emocji wymaga nie oglnych okrele lub schematycznych podziaw, lecz zindywidualizowanych skryptw kulturowych przedstawionych za pomoc poj uniwersalnych (Wierzbicka 1999: 165).
120
czym odpowiada Nie dzikuj!. Wydaje si, e partykua nie traktowana jest
jako bariera, chronica wykonanie planowanej czynnoci przed wystpieniem
wszelkich moliwych niedogodnoci i problemw. Ma ona wic w jakim sensie
magiczn moc sprawcz. Drugim czynnikiem, wywierajcym jeszcze wikszy
wpyw na bieg wydarze, jest autosugestia. Wmwiwszy sobie co, co jest dosy
prawdopodobne, czowiek czsto na si szuka wytumaczenia zachodzcych
zdarze i, co ciekawe, zazwyczaj je znajduje (tzw. samospeniajca si przepowiednia). Warto przytoczy w tym miejscu sowa Jerzego Bartmiskiego, stanowice w pewnym stopniu kwintesencj powyszych rozwaa: Zrwnywanie sw z rzeczami, a zarazem ich otwarcie na sfer tajemnicy poprzez
swoiste uksztatowanie formalne, moe dziaa na odbiorc zniewalajco:
pobudza nastroje i przeycia, ewokowa wyobraenia o wiecie, ksztatowa postawy, inspirowa dziaania. Magiczne dziaanie, kreacyjn moc, ma ju
samo nadawanie imienia, bo dziki nadaniu nazwy przedmioty uzyskuj realno
i trwao, s przez nazywajcego brane w posiadanie (Jolanta ugowska)
(Bartmiski 2001: 78).
Druga grupa przyczyn pojawiania si tabu jzykowego dotyczy wzgldw
przyzwoitoci, skromnoci i wstydu (Szwecow-Szewczyk 1974: 289). Ta
i kolejne grupy zakazw jzykowych zwizane bd z tabu wieckim, a nie jak
grupa poprzednia tabu religijnym. Z uwagi na moliwo stworzenia krpujcej sytuacji dla obydwu stron mwicego i suchacza podczas aktu komunikacji zazwyczaj ucieka si do omijania pewnych tematw i wyrae, by czu si
pewnie w rozmowie. Tote nie wymawiajc niektrych sw, doprowadzi mona do zaburzenia komunikacji poprzez powstajce niedomwienia. W umyle
cywilizowanego czowieka na skutek dobrze pojtej przyzwoitoci zakodowana
jest konieczno wyboru, wydawaoby si atwiejszej drogi podczas rozmowy na
tematy trudne, tzn. albo poprzez zamilknicie w okrelonym momencie, albo
uywanie pswek, zawierajcych w sobie jak aluzj. Jednak tak obrana
droga wzajemnego komunikowania si tylko z pozoru jest atwiejsza, gdy cay
czas naraeni jestemy na moliwo pojawienia si momentw z niedookrelon treci, czego nastpstwem staj si wszelkie nieporozumienia a czsto wrcz
niezrozumienie komunikatu. Wwczas zaoony uprzednio cel poprawnego
przekazu informacji nie zostaje osignity, a rozmwcy mog uwaa powicony na to czas za stracony. Oczywicie, w gr wchodzi moe kokieteria (stanowica drugi aspekt problemu), jednak w takiej sytuacji nie mona mwi o typowym zakceniu komunikacji, gdy kokietujc rozmwc, jestemy wiadomi
powstajcych niedomwie, a nawet ich oczekujemy. Gdyby nie tematy a wraz
z nimi wyraenia z kategorii trudne i niewygodne, problem niedomwie nie
miaby miejsca. Jednak one istniej, a wrd nich s te, ktre wywouj najwicej kontrowersji: sfera ycia seksualnego, ale take nazwy niektrych czci
121
ciaa i czynnoci fizjologicznych2. Ludziom, stosujcym si do takiego wanie

eufemizowania, czsto zarzuca si hipokryzj oraz zakamanie: To nie rzeczywista potrzeba kae nam mwi np. o czciach ciaa lub czynnociach fizjologicznych
nie wprost, lecz zwyka pruderia, obudna drobnomieszczasko (za: Dbrowska
1994: 2627). W niektrych przypadkach sowa te zapewne znajduj swoje uzasadnienie, jednak postp, jaki dokona si w cigu kilkudziesiciu lat w umysach ludzkich (przede wszystkim w sferze wzgldw przyzwoitoci), wymaga omijania
pewnych okrele, by nie tyle nie pokaza si w zym wietle, ile nie skrpowa
rozmwcy, a tym samym wprowadzi poczucie dyskomfortu w rozmow.
Trzecia grupa odwouje si do zasad dobrego wychowania, zdolnoci bycia
empatycznym w stosunku do innej osoby. Std te znaczc rol bdzie tu odgrywaa rwnie subtelno i umiejtno tzw. wyczucia sytuacji. Zatem uwaga
nadawcy zwrcona bdzie na psychik odbiorcy, a wic to, w jaki sposb odbierze on jego komunikat. Std te znaczce staj si dobre maniery i wyjtkowe
poczucie taktu, by nie urazi drugiego czowieka. Unikanie pewnych tematw
i zwizanych z nimi wyrae sprawia, e konieczne staje si wprowadzenie do
jzyka eufemizmw (Dbrowska 1994: 30). Eufemizowaniu zatem podlega
bd tematy dotyczce chorb, wad psychicznych i fizycznych, wieku, przy
ktrych rwnie wystrzega si bdziemy dosadnych, w tym wulgarnych sw.
Podczas przebywania z osob chor, staramy si unika wymawiania nazwy jej
choroby, co wynika z delikatnoci, taktu, ale take wewntrznego lku przed
skutkami danej dolegliwoci. Tak na przykad zamiast epilepsji powiedzie
mona choroba w. Wita. Dziki postpowi medycyny, jaki dokona si w ostatnich latach, liczba gronych chorb znacznie zmalaa. Anna Dbrowska przytacza dwa przykady wraz z ich eufemizmami rak i AIDS. Najpowszechniej
wystpujcymi okreleniami pierwszego z niedomaga s: co powanego, zego; niewesoe sprawy; lepiej nie mwi; ten, co do tyu chodzi, przyszed do
niego oraz uycie zaimka to (za: Dbrowska 1992: 126). Drug, niezwykle tragiczn w skutkach chorob wspczesnoci, jest AIDS, nazywany czasem Adidasem (od nazwy firmy sportowej) lub trampkiem. Warto w tym miejscu wspomnie rwnie o chorobach wenerycznych, o ktrych istnieniu wiadomo od
wielu lat, co sprawia, e znanych omowni jest wicej. Std te zamiast kia
i rzeczka, dzi powiemy: dyskretna, francuska, dworska, kawalerska choroba, a nawet kieka, synio, syfilisik, trynio, grypa spoeczna, cyprys, trabant,
gob, wiaterek zupeny, o chorym za e nie jest zdrowy, kogo wzio,
2
Okrelenia sfery kontaktw seksualnych: te rzeczy, pozna kogo w sensie biblijnym, przyapa kogo
w pozie niedwuznacznej; okrelenia prostytutki: pani uprawiajca najstarszy zawd wiata, cra Koryntu,
mewka, pani spod Polonii, spod latarni, z ulicy, dziewczynka, panienka, kobieta lekkich obyczajw (Szwecow-Szewczyk 1974: 289); okrelenia pewnych czci ciaa: pkule, siedzenie (Widak 1964: 96); okrelenia pewnych czynnoci fizjologicznych: i do toalety, na stron, w ustronne miejsce, tam, gdzie krl
piechot chodzi, zepsu powietrze, puci bka/pawia (Szwecow-Szewczyk 1974: 289).
122
z czyim zdrowiem jest nie najlepiej, kto ma kopoty ze zdrowiem (Dbrowska

1992: 126127). Grzeczno i uprzejmo znajduje swe uzasadnienie gwnie
w tematyce wad, naogw i przywar ludzkich. Delikatno () i uszanowanie
dla drugiej osoby nie pozwalaj nam uywa sw szokujcych, surowych
i goych i ktre przedstawiyby nas w zym wietle, jako osob niedelikatn i bez
ogady (Widak 1964: 97). Dlatego wanie, znajdujc si w towarzystwie cho
jednej osoby, majcej jak wad, bdziemy si stara w ogle nie porusza tematu
niedomaga, gdy osoba ta mogaby mie wraenie, czasem mylne, e porednio
rozmowa dotyczy jej uomnoci. Zamiast gupi powiemy, e jest nieco powolny,
nierozsdny, nieinteligentny, naiwny; o skpym czowieku, e jest chorobliwie oszczdnym bd liczykrup; o ysym z kolei, e jest gadki jak kolano, nieobecny podczas rozdzielania zarostu lub z niedoborem testosteronu. Opisujc osob, bdc
chwilowo w nie najlepszej dyspozycji, mona uy wyrae odzwierciedlajcych
dany wygld zewntrzny, tj. niead artystyczny, niesatysfakcjonujcy wygld, nieciekawy image, niedyspozycja, brak formy lub mie zy dzie3. Due znaczenie maj
tutaj wzgldy kurtuazyjne, ktre sprawiaj, e ograniczamy si w wypowiadaniu
niektrych myli, by nie dotkn czyich saboci (Leszczyski 1988: 21). Uprzejmo i wyrafinowanie powoduj powstrzymywanie si od mwienia o wieku wrd
ludzi starszych lub chocia dojrzaych. Taki czowiek moe by w piknym, dostojnym czy podeszym wieku bd przeywa sw drug modo; to osoba, ktra posuwa si w latach, jest dowiadczona albo, pytana o wiek, ma po prostu 50+; o kobiecie w rednim wieku powiemy, e obchodzi kolejne osiemnaste urodziny. Ciekawy
przykad eufemizowania wieku podaje Maria Szwecow-Szewczyk: kobieta w wieku
trolejbusowym to uywane w Warszawie okrelenie w zwizku z likwidacj trolejbusw, ktre miay numery od 50 do 56, a ponadto, co ciekawe, starsza kobieta
jest uwaana za modsz od starej kobiety (Szwecow-Szewczyk 1974: 290). Chodzi
tu przede wszystkim o wydwik obydwu wyrae, a nie o sam wiek. Powyszy
przykad jest dobr ilustracj tego, e forma gramatyczna i jej znaczenie pragmatyczne nie s tosame. To tylko niektre dowody ukazujce umiejtne omijanie
pewnych wyrazw, mogcych urazi porednio lub bezporednio rozmwc, ktrych
znajomo czsto jest w stanie uchroni nas od niekomfortowej sytuacji.
Czwart i najmodsz grup przyczyn pojawiania si tabu jzykowego
znawcy okrelaj jako t najbardziej adekwatn do mentalnoci ludzi wspczesnych, gdy dotyczy ona megalomanii, roztropnoci, etykiety, sprytu i interesu
(Widak 1964: 98). W tym przypadku jednym z najwaniejszych motyww postpowania jest interes wasny nadawcy i jego ch osignicia wyznaczonego
celu, tote tak czsto spotka si mona, jak twierdzi Anna Dbrowska, z wyrachowan uprzejmoci (Dbrowska 1994: 30)4, majc wpyn na pozytywne
3
4
Przykady s zaczerpnite z bada wasnych ankiet.

O tzw. grzecznoci kupieckiej zob. Og 2007.
123
nastawienie odbiorcy komunikatu. Pragnc wywoa u rozmwcy jak najlepsze

wraenie, podnosi si jego presti poprzez uywanie dostojniejszego jzyka (owa
tendencja szerzy si w polszczynie od poowy XX wieku). Ten rodzaj zachowania moe mie dwie przyczyny: mwimy w taki sposb ze zwykej uprzejmoci i szacunku do drugiej osoby bd, co powoli staje si rutyn, z chci przypodobania si, pokazania z jak najlepszej strony, nie zawsze majcej pokrycie
w rzeczywistoci. Tak wic dozorc zastpiono nazw gospodarz domu, stra
zastpiono wartownikiem, przedszkolank wychowawczyni, nauczyciela
w szkole chtnie zamienia si na profesora (rwnoczenie profesora akademickiego zastpujc nazw nauczyciel akademicki), suc zastpiono nazw pomoc domowa (a rwnoczenie pani domu zamieniono na gospodyni domow
lub kobiet niepracujc), a ostatnio zamiast sekretarki niemal wszdzie mamy
asystentk5 (Handke 2008: 266267). Jak mona zauway na podstawie powyszych przykadw, oprcz szacunku czy zwyczajnej grzecznoci nadawcy
w stosunku do odbiorcy komunikatu, oddziauj w tego typu przypadkach kurtuazja i megalomania. SWJP podaje, e kurtuazj jest wyszukana, nieco staromodna uprzejmo i grzeczno; galanteria (SWJP 1996: 447), znajdujca swe
zastosowanie np. w kontaktach: pracodawca pracownik, gdzie rodzaj nastawienia przeoonych wpywa niewtpliwie na nastawienie psychiczne pracownikw do wykonywanej pracy. Oddziaywanie kurtuazji na niektre wyraenia
nobilituje je (por. nazywanie byych ministrw, premierw, marszakw nadal
premierami, ministrami itp.). Megalomani za jest przesadne przekonanie
o swojej wartoci, skonno do przeceniania swoich moliwoci, osiganych
sukcesw; mania wielkoci (USJP 2003: 600), ktra najczciej wie si bezporednio z hipokryzj i zakamaniem podczas np. nazywania rzeczy bd zjawisk zwyczajnych, posugujc si jzykiem wykwintnym. Niezwykle prestiow
funkcj obecnie peni przede wszystkim dwa wyrazy: centrum i salon. Szczeglnie po 1989 roku obserwowana jest ekspansja wspomnianych sw, ktrych
podstawowym zadaniem jest podkrelenie znaczenia istniejcych ju obiektw.
Podajc przykady, naley uwzgldni takie, jak: Centrum Zota, Centrum
5
Przytoczone przykady ukazuj tzw. polski model grzecznoci, o ktrym pisze m.in. Magorzata
Marcjanik. Przedstawia ona dwie podstawowe normy (bdce pewnego rodzaju sdami powinnociowymi, ktre wynikaj z przekona spoecznych co do stosownoci bd niestosownoci okrelonych zachowa jzykowych () w zrnicowanych pragmatycznie interakcjach), charakteryzujce zachowania Polakw. Pierwsza z nich, ktra bezporednio dotyczy przytoczonych przykadw
podnoszenia prestiu, polega na okazywaniu szacunku partnerowi (zwaszcza osobom starszym,
kobietom, przeoonym, osobom penicym cieszce si spoecznym prestiem funkcje) w tym
umniejszanie roli nadawcy. Model ten zakada wic wysz pozycj odbiorcy ni nadawcy, czy to
spowodowan szacunkiem dla rozmwcy, czy te wynikajc z interesu wasnego. Druga norma
grzecznoci opiera si na przejawianiu zainteresowania sprawami wanymi dla partnera oraz jego
najbliszej rodziny, gwnie maonka (zwaszcza stanem zdrowia, dziaalnoci zawodow, aktualnymi wydarzeniami rodzinnymi i faktami z ycia zawodowego) (Marcjanik 2007: 2731).
124
Drzwi Przesuwanych i Oku Meblowych, Praskie Centrum Nieruchomoci,

Centrum Klimatyzacji i Ogrzewania, Centrum Misno-Wdliniarskie oraz Salon fryzjersko-kosmetyczny, Salon optyczny, Salon piknoci, Salon prasowy
Ruch SA, Salon sprzeday, Salon wrb, Salon Wydawcw Dobrej Ksiki,
Salon Obuwia, Salon Chleba itd. (Handke 2008: 268, 270). Badacze zwracaj
uwag na jeszcze jeden wany aspekt, mianowicie podkrelaj wag tabu dyplomatycznego (Leszczyski 1988: 22), a zwaszcza jzyka dyplomacji. U jego
podstaw ley nie utosamienie wyrazu z jego desygnatem, ale konwencja, wyznaczajca stylow przynaleno rnych sposobw wypowiedzi, traktowanych
w praktyce jako wzajemne synonimy czy peryfrazy. Stosujcy t konwencj
jakby nie przyjmuje do wiadomoci, e ta sama tre moe by wyraona
w rny sposb (Leszczyski 1988: 2223). Dlatego te nie nazywajc rzeczy
po imieniu czy te przemilczajc niektre, wierzymy usilnie, e zagodzimy
wydwik jakiego wystpku, przez co nikogo nie urazimy bd nie obrazimy,
a przy okazji zadbamy o wasny interes, ktrym jest pokazanie si w jak najlepszym wietle.
Przedstawione cztery grupy motywacji pojawiania si tabu jzykowego pokazuj, e istnieje wiele czynnikw wpywajcych na to, jak mwimy, a zalenych
midzy innymi od tego, o czym i do kogo mwimy. To wanie egzystowanie
w spoeczestwie narzuca nam pewne ograniczenia, by mc czu si w nim
pewnie i swobodnie.
Niezwykle interesujcym zjawiskiem, obserwowanym ostatnimi czasy tak
w obyczajowoci, jak i jzyku, jest moda na cudzoziemszczyzn6. Wpatrywanie
si w kultur Zachodu jest obecne w Polsce od wielu lat, co skutkuje naladowaniem a nawet kopiowaniem jej okrelonych aspektw, chtnie nazywanych innowacjami. Coraz czciej w rodzimym jzyku pojawiaj si nowe wyraenia,
ktre ochoczo zapoyczamy z jzykw obcych. Ponadto zawrotn karier robi
mwienie wprost na rne tematy, w tym rwnie takie, ktre objte s tabu, co
obecnie zyskuje popularno w mediach, a szczeglnie w reklamie. W tym miejscu chciaabym zwrci uwag na dwa przykady, z ktrych pierwszy narusza
tabu mierci, a drugi tabu zwizane z problemami, pojawiajcymi si wraz
z wiekiem. Temat mierci zawsze budzi wiele kontrowersji i sprawia kopoty
w dostosowywaniu jzyka do zaistniaej sytuacji. Jeszcze do niedawna uywano
eufemizmw w trakcie wypowiadania si na tematy umierania, pogrzebw czy
samej mierci, dzi zauwaalna staje si tendencja do nazywania rzeczy po imieniu. Twrcy reklamy ubezpieczenia Moi Bliscy zachcaj do podjcia z nimi
wsppracy, a na stronie internetowej (www.moibliscy.pl) znale mona nastpujcy tekst promujcy t ide:
Termin za K. Handke 2008.
125
Ubezpieczenie Moi Bliscy jest pierwszym w Polsce bezterminowym ubezpieczeniem

na ycie, ktre mona kupi, nie wychodzc z domu. Jest to take najprostszy i przystpny sposb na zabezpieczenie swoich najbliszych na wypadek mierci osoby ubezpieczonej i zwizanych z tym wszelkich niespodziewanych wydatkw oraz spaty zobowiza, takich jak koszty opieki lekarskiej i pogrzebu, ktre w znacznym stopniu
mog naruszy zasoby finansowe rodziny.
Z kolei druga reklama przedstawia produkt do czyszczenia protez zbowych:

Corega tabs. Ubytki w uzbieniu czy to wynikajce z postpujcego wieku, czy
innych przypadkw losowych stanowiy temat tabu. Wypowiadanie si o tym
defekcie jest niekomfortowe, a nie chcc urazi bd zawstydzi drugiej osoby,
czsto pomija si mwienie o nim, a nawet go unika. Wspomniana reklama konsekwentnie przekracza sfer tabu. Powysze tematy, a konkretniej ich amanie,
czasem bulwersuj, czasem zniesmaczaj, ale zawsze skaniaj do gbszej refleksji. Zjawisko detabuizacji w reklamie staje si coraz popularniejsze, co spoeczestwo akceptuje bez wikszych sprzeciww. Naley si jednak zastanowi,
czy w niedalekiej przyszoci twrcy reklam nie przekrocz granicy przyzwoitoci, a w zwizku z tym zniweluj istniejce tabu. Warto wzi sobie do serca
sowa Leszka Koakowskiego, ktry stwierdza, e lepiej wierzy nawet w ewidentnie gupie tabu, ni pozwoli im zanikn (Koakowski 1999).
BIBLIOGRAFIA
SOWNIKI
SWJP Sownik wspczesnego jzyka polskiego. Red. B. Dunaj. Warszawa 1996.
USJP Uniwersalny sownik jzyka polskiego. Red. S. Dubisz. Warszawa 2004.
Abel T., 1997: Podstawy teorii socjologicznej. Warszawa.
Bartmiski J., 2001: O tradycyjnej mowie magicznej nowoczenie. W: Tego, Etnolingwistyka.
Problemy jzyka i kultury. T. 13. Lublin.
Bartmiski J., 2001: Sprawcze funkcje sowa. O jzyku magii, poezji, religii i polityki. W: Tego,
Etnolingwistyka. Problemy jzyka i kultury. T. 13. Lublin.
Bugajski M., 2006: Jzyk w komunikowaniu. Warszawa.
Chudzik A., 2002: Mowne zachowania magiczne w ujciu pragmatyczno-kognitywnym. Krakw.
Dbrowska A., 1994: Eufemizmy wspczesnego jzyka polskiego. Wrocaw.
Dbrowska A., 1992: Eufemizmy mowy potocznej. W: Jzyk a kultura. T. 5: Potoczno w jzyku
i kulturze. Red. J. Anusiewicz, F. Nieckula. Wrocaw.
Dbrowska A., 2009: Sownik eufemizmw polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie agodnie.
Warszawa.
Engelking A., 2000: Kltwa. Rzecz o ludowej magii sowa. Wrocaw.
Freud Z., 1967: Totem i tabu. Kilka zgodnoci w yciu psychicznym dzikich i neurotykw. W: Czowiek, religia, kultura. Warszawa.
126
Godlewski G., red., 2004: Antropologia sowa. Warszawa.

Handke K., 2008: Socjologia jzyka. Warszawa.
Koakowski L., 1999: Moje suszne pogldy na wszystko. Krakw.
Leszczyski Z., 1988: Szkice o tabu jzykowym. Lublin.
Marcjanik M., red., 2006: Retoryka codziennoci. Zwyczaje jzykowe wspczesnych Polakw. Warszawa.
Marcjanik M., 2007: Grzeczno w komunikacji jzykowej. Warszawa.
Og K., 2007: Polszczyzna przeomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia. Rzeszw.
Szwecow-Szewczyk M., 1974: Tabu i eufemizmy jzykowe dawniej i dzi. W: Poradnik Jzykowy
1974, z. 6. Red. W. Doroszewski. Warszawa, s. 285293.
Widak S., 1964: Tabu i eufemizmy w jzykach nowoytnych. W: Biuletyn Polskiego Towarzystwa
Jzykoznawczego, 22, s. 89102.
Wierzbicka A., 1999: Jzyk umys kultura. Warszawa.
www.moibliscy.pl

Ruch W Jezyku Jezyk W Ruchu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ruch W Jezyku Jezyk W Ruchu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

RUCH W JZYKU

WYDAWN IC TWO GN OME

Publikacja sfinansowana ze rodkw

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

TEMPUS FUGIT, AETERNITAS MANET.

zas jest zjawiskiem zoonym i obcym, bo nieuchwytnym poznawczo

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

jzykowych rnic postrzegania czasu wynikajcych z przyjtej perspektywy

DOROTA SZAGUN: Tempus fugit, aeternitas manet

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

DOROTA SZAGUN: Tempus fugit, aeternitas manet

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

wiecznoci, ale w porzdkowaniu i organizowaniu czasowym teraniejszoci.

DOROTA SZAGUN: Tempus fugit, aeternitas manet

rnica daje si, z duym uproszczeniem, zamkn w aciskiej formule Tempus

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

madzonych w SJPD ok. 30 kolokacji, w SFJP ok. 70 kolokacji i WSFJP

ZRNICOWANIE ROBAK CHROBAK

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

LSKO-MAOPOLSKI SOWORD CHROBAKA

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

twierdzi Borys Hrinczenko, a za nim K. Nitsch, to wyrany polonizm (zob.

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

zapewnia Nitsch uywa si jej na obszarze po Chciny, Tarnw i Rzeszw,

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

ZNACZENIE WYRAZU (CH)ROBAK

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

Tabela 1. Regionalne zrnicowanie znaczenia ludowych odpowiednikw leksemu ROBAK

Znaczenie wraz z informacj o miejscu, w ktrym je zarejestrowano

mija, kret [Kruszw, woj. dzkie, pow. dzki wschodni]

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

Poszerzenie zakresu znaczeniowego wyrazu robak w dialekcie mazowieckim,

W takim te sensie wyraz robak pojawia si we fraszce Wacawa Potockiego,

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

Jadc przez Prusy, w karczmie stanem popasem.

Trudno jednak jednoznacznie i bez wikszych wtpliwoci stwierdzi, czy

FORMALNO-SEMANTYCZNY ROZWJ WYRAZU CHROBAK

Aby si upewni co do rozwoju formy i znaczenia wyrazu *chrobak w jzyku

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

(Naw 113), z pieni b. Wadysawa z Gielniowa, pt. Jezusa Judasz przeda za

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

nik, oznaczajc rolin dzi nazywan starcem zwyczajnym (Senecio vulgaris),

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

Zob. hasa: gad oraz paz w SEJPBor.

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

zywaoby na pnocnopolskie pochodzenie tumacza. Stwierdzenie to mona,

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

Te c h r o b a k i glisty w ywocie zabija y wypdza (FalZio 69).

Ale ju w czci dotyczcej zwierzt, w tym niektrych owadw, wyczne s

cznie spord 31 zarejestrowanych w zielniku Falimirza rozpatrywanych tu

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

zach pewne odrbne waciwoci, do dzi dnia uwydatniajce si w powszechnej

Postaci z nagosowym ch- obok czstszych form na r- wystpuj jeszcze:

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

Za to w Biblii gdaskiej z 1632 roku formy na r- s ju wyczne, por. odnony fragment26:

Jak wynika z cytacji pomieszczonych w SL, chrobaczki i chrobaczliwy s

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

Ze wzgldu na brak pniejszych powiadcze tekstowych mona przyj, e

MARCIN MACIOEK: Zrnicowanie robak chrobak

Ruch w jzyku jzyk w ruchu

TEORIE ZMIAN SEMANTYCZNYCH