ks.

Janusz Bujak1

Wybrane aspekty antropologii teologicznej

konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes
22. Soboru Watykaskiego II

W dokumencie Midzynarodowej Komisji Teologicznej Wsplnota i suba.

Osoba ludzka stworzona na obraz Boga z 2004 roku czytamy, e antropologia
imago Dei zachowaa swoje centralne miejsce w katolickiej teologii a do pocztkw ery nowoytnej, kiedy to staa si przedmiotem ostrej krytyki 2. Tym,
co j spowodowao, byo przede wszystkim uznanie czowieka za podmiot
cakowicie autonomiczny i oderwany od wszelkiej relacji z Bogiem. Mistrzowie podejrzliwoci tacy jak Ludwik Feuerbach, Karol Marx, Zygmunt Freud,
Fryderyk Nietsche, zgodnie twierdzili: to nie czowiek zosta stworzony na
obraz Boga, ale Bg jest wytworem myli i projekcji czowieka3.
Sytuacja zmienia si w XX wieku. Pocztkowo niektrzy teologowie byli
sceptycznie nastawieni do powrotu koncepcji czowieka jako imago Dei. I tak
przedstawiciele teologii dialektycznej uznali t koncepcj za przejaw ludzkiej
arogancji i prb zrwnania si z Bogiem. Teologia egzystencjalna, akcentujc
wymiar wydarzenia w spotkaniu z Bogiem, krytykowaa tez, domylnie obecn w doktrynie imago Dei, o staej i trwaej relacji z Bogiem4. Mimo tych
i innych przeszkd, od poowy XX wieku mona zauway, e dziki powrotowi do Pisma witego, Ojcw Kocioa i wielkich teologw scholastycznych,
teologowie katoliccy ponownie zdali sobie spraw z ogromnego znaczenia,
jakie doktryna imago posiada dla antropologii teologicznej5. Jak wane jest
spojrzenie na czowieka w perspektywie obrazu Boga, dostrzegli rwnie biskupi zgromadzeni na Soborze Watykaskim II, ktrzy w konstytucji dogma1

Bujak Janusz, ks. dr hab. ur. 21 VIII 1967 w Wejherowie, Studia teologiczne w WSD Koszalin w latach 1986-1992, studia doktoranckie na Papieskim Uniwersytecie Gregoriaskim
w latach 1994-1999, habilitacja w roku 2008 na KUL. Wykadowca teologii na Wydziale Teologicznym US.
2
Por. Commissione Teologica Internazionale, Comunione e servizio. La persona umana creata
a immagine di Dio, nr 18, s. 254-286, CiviltaCattolica 4 (2004), (www.vatican.va), tumaczenie
wasne, por. J. Bujak, Czowiek jako imago Dei. Wok antropologicznych treci w wybranych
dokumentach dialogw ekumenicznych, Szczecin 2007, s. 571-605, tu: 577.
3
Por. tame, nr 19, s. 577
4
Por. tame, nr 20, s. 578
5
Por. tame, nr 21, s.579

20 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

tycznej o Kociele w wiecie wspczesnym Gaudium et Spes w ten wanie

sposb zdefiniowali osob ludzk stwierdzajc, e doktryna imago Dei jest
fundamentem antropologii chrzecijaskiej6.
1. Punkt wyjcia konstytucji Gaudium et spes:
dialog ze wiatem wspczesnym
Najwaniejsze sformuowania na temat czowieka jako obrazu Boga zostay zapisane w pierwszym rozdziale Konstytucji, noszcym tytu Godno osoby
ludzkiej, paragrafy od 11 do 22. Aby waciwie zrozumie antropologi Gaudium et spes, naley zrozumie kontekst, w jakim mowa jest o czowieku
w wietle Objawienia.
Ju w pierwszych sowach Konstytucji czytamy, e czowiek w swej jednoci i caoci, z ciaem i dusz, z sercem i sumieniem, z umysem i wol
(GS 3) bdzie gwnym tematem dokumentu7. Takie podejcie byo podyktowane pragnieniem ponownego wejcia w dialog Kocioa ze wspczesn kultur,
co zostao zapowiedziane przez Jana XXIII jako jeden z gwnych tematw Soboru. Spojrzenie na czowieka proponowane przez chrzecijastwo stanowi
fundament stosunku midzy Kocioem i wiatem, a take baz do ich wzajemnego dialogu (GS 40), a jest to spojrzenie w wietle misterium Chrystusa8.
W GS 10, 2 czytamy, e Koci wsuchuje si w problemy, obawy i oczekiwania wspczesnego czowieka i pragnie w Chrystusie wyjani jego misterium, by pomc w ten sposb rozwiza problemy, ktre nkaj ludzko:
Koci za wierzy, e Chrystus, ktry za wszystkich umar i zmartwychwsta,
moe czowiekowi przez Ducha swego udzieli wiata i si, aby zdolny by
odpowiedzie najwyszemu swemu powoaniu; oraz e nie dano ludziom innego pod niebem imienia, w ktrym by mieli by zbawieni. Podobnie te wierzy,
e klucz, orodek i cel caej ludzkiej historii znajduje si w Jego Panu i Nauczycielu (). W wietle wic Chrystusa, Obrazu Boga niewidzialnego, Pier6

Por. M. Flick Z. Alszeghy, Fondamenti di una antropologia teologica, Firenze 1982, s. 67;
L.F. Ladaria, Czowiek stworzony na obraz Boga, w: Historia dogmatw, t. II, B. Sesboe (red.),
Krakw 2001, s. 12.
7
Por. L.F. Ladaria, Wprowadzenie do antropologii teologicznej, Krakw 1997, s. 25; A. Nossol,
Teologia czowieka w rozwoju. Zarys antropologii teologicznej na marginesie Gaudium et
spes, AK 74 (1970) 2, s. 163-164; na temat powstania dokumentu i jego myli przewodnich por.
J. Majka, Wprowadzenie do Konstytucji Duszpasterskiej o Kociele w wiecie Wspczesnym,
w: Sobr Watykaski II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, tekst acisko-polski, Pallotinum 1967,
s. 813-828; histori powstania dokumentu znajdziemy m.in. w: R.M. Wiltgen, Ren wpada do
Tybru. Historia Soboru Watykaskiego II, Dbogra 2010, s. 264-273; R. de Mattei, Il Concilio
Vaticano II. Una storia mai scritta, Lindau 2010, s. 408-414; H.-J. Sander, Theologischer
Kommentar zur Pastoralkonstitution ber die Kirche in der Welt von heute Gaudium et spes,
w: Herders Theologischer Kommentar zum Zwieten Vatikanischen Konzil, P. Hnermann,
B.J. Hilberath (red.), Herder 2005, s. 616-703.
8
Por. G. Langemayer, Antropologia teologiczna, Krakw 1995, s. 152.

ks. Janusz Bujak

21

worodnego wszystkiego stworzenia (Kol 1, 15), Sobr pragnie przemwi do

wszystkich, aby wyjani tajemnic czowieka oraz wspdziaa w znalezieniu
rozwizania gwnych problemw naszego czasu (GS 10)9.
Jest to, podkrela L.F. Ladaria, tekst o znaczeniu programowym dla antropologii Gaudium et spes, zgodnie z ktr cae dzieje ludzkoci s odczytane
w wietle Chrystusa. GS 10 mona uzna za streszczenie metody dokumentu
soborowego, ktry nie wychodzi bezporednio od wykadu wiary, ale od dowiadczenia ludzi wspczesnych, wsplnego wierzcym i niewierzcym.
Chrystus ukazuje si na kocu, jako odpowied na pytania, ktre stawia sobie
kady czowiek10.
2. Gaudium et spes 12: czowiek obrazem Boga
Najwaniejsze z punktu widzenia antropologii imago Dei sowa zawarte s
w Gaudium et spes 12 i 22. W Gaudium et spes 12 czytamy: Pismo wite
uczy bowiem, e czowiek zosta stworzony na obraz Boy, zdolny do poznania i miowania swego Stwrcy, ustanowiony przez Niego panem wszystkich stworze ziemskich (Rdz 1,26; Mdr 2,23), aby rzdzi i posugiwa si
nimi, dajc chwa Bogu (Ekl 17,3-10)11.
By okreli, na czym polega bycie obrazem Boga, Sobr odwouje si do
w. Augustyna, dla ktrego oznacza to przede wszystkim otwarto na Boga,
zdolno do poznania Go i umiowania. Po drugie, biskup Hippony podkrela
rwnie dynamiczny wymiar obrazu Boga w czowieku, ktry jest na tyle obrazem Boga, na ile jest w relacji do Niego, znieksztaca za w sobie ten obraz,
gdy odchodzi od Boga. Trzecim elementem wchodzcym w skad imago Dei
jest panowanie nad wiatem stworzonym, ale i tu za Augustynem Sobr uznaje,
e panowanie to skutek, a nie istota bycia imago Dei. W GS 12 mamy wic
trzy zasadnicze rysy czowieka, w ktrych przejawia si jego istnienie na obraz
Boga: zdolno do poznania i kochania swego Stwrcy, czyli do budowania
z Nim wzajemnej relacji, dominacja nad innymi stworzeniami i zwierztami
9

Por. W. Kasper, The theological anthropology of Gaudium et spes, ,,Communio (am)

23(1996), s. 129: ,,In several aspects this document was and is a complete novelty. It speaks not
only to the Catholic faithful, nor even, for that matter, only to Christian, but is addressed to all
men without distinction, in order to explain to all how it [the Council] understands the presence
and activity of the Church in the world of today (Gs, n. 2). The concern to enter into dialogue
with the world in a new way gave rise to a conciliar text whose structure is unprecedented in the
history of the councils.
10
Por. L.F. Ladaria, Luomo alla luce di Cristo nel Vaticano II, w: Vaticano II. Bilancio
e prospettive. 25 anni dopo 1962/1987, t. 2, R. Latourelle (red.), Assisi 1987, s. 940-941;
V. Caporale, Antropologia e cristologia nella Gaudium et spes, MdT 29 (1988) 2, s. 142-143.
11
Sacrae enim Litterae docent hominem ad imaginem Dei creatum esse, capacem suum
Creatorem cognoscendi et amandi, ab eo tamquam dominum super omnes creaturas terrenas
constitutum, ut eas regeret, eisque uteretur, glorificans Deum.

22 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

oraz spoeczna kondycja czowieka, chocia ten ostatni wymiar jest wspominany bez bezporedniego zwizku z imago Dei12.
3. Gaudium et spes 22: Chrystus wyjania tajemnic czowieka
W tej czci konstytucji znajdziemy sowa, ktre najpeniej wyraaj soborow antropologi w wietle chrystologii: Tajemnica czowieka wyjania si
naprawd dopiero w tajemnicy Sowa Wcielonego. Albowiem Adam, pierwszy
czowiek, by figur przyszego, mianowicie Chrystusa Pana. Chrystus, nowy
Adam, ju w samym objawieniu tajemnicy Ojca i Jego mioci objawia w peni
czowieka samemu czowiekowi i okazuje mu najwysze jego powoanie ().
Ten, ktry jest obrazem Boga niewidzialnego (Kol 1,15; por. 2Kor 4,4,), jest
czowiekiem doskonaym, ktry przywrci synom Adama podobiestwo Boe,
znieksztacone od czasu pierwszego grzechu. Skoro w nim przybrana natura
nie ulega zniszczeniu, tym samym zostaa ona wyniesiona rwnie w nas do
wysokiej godnoci. Albowiem On, Syn Boy, przez wcielenie swoje zjednoczy si jako z kadym czowiekiem. Ludzkimi rkoma pracowa, ludzkim
myla umysem, ludzk dziaa wol, ludzkim sercem kocha, urodzony z Maryi Dziewicy, sta si prawdziwie jednym z nas, we wszystkim do nas podobny
oprcz grzechu13.
J. Ratzinger podkrela, e GS 22 podejmuje temat poruszony w GS 12 i interpretuje Chrystusa jako eschatologicznego Adama, na ktrego wskazuje ju
pierwszy Adam. Jest On prawdziwym obrazem Boga, ktry na nowo stwarza
czowieka na podobiestwo Boga. Mona powiedzie, e po raz pierwszy
w tekcie Magisterium Kocioa pojawi si nowy typ teologii cakowicie chrystocentrycznej, ktra, wychodzc od Chrystusa, widzi teologi jako antropologi. Tekst Gaudium et spes osiga tu swj szczyt i wskazuje kierunek dla mylenia teologicznego, ktre zostanie podjte po Soborze14, m.in. przez Jana
Pawa II w jego pierwszej encyklice Redemptor hominis15.
12

Por. L.F. Ladaria, Czowiek stworzony na obraz Boga, w: Historia dogmatw, t. 2,

B. Sesboe (red.), Krakw 2001, 126.
13
Reapse nonnisi in mysterio Verbi incarnati mysterium hominis vere clarescit. Adam enim,
primus homo, erat figura future, scilicet Christi Domini. Christus, novissimus Adam, in ipsa
revelatione mysterii Patris Eiusque amoris, hominem ipsi homini plene manifestat eique
altissimam eius vocationem patefacit (). Qui est imago Dei invisibilis (Col 1,15), Ipse est
homo perfectus, qui Adae filiis similitudinem divinam, inde a primo peccato deformatam,
restituit. Cum in Eo natura humana assumpta, non perempta sit, eo ipso etiam in nobis ad
sublimem dignitatem evecta est. Ipse enim, Filius Dei, incarnatione sua cum omni homine
quodammodo Se univit. Humanis manibus opus fecit, humana mente cogitavit, humana voluntate
egit, humano corde dilexit. Natus de Maria Virgine, vere unus ex nostris factus est, in omnibus
nobis similis excepto peccato.
14
Por. tame, 350.
15
Por. D.L. Schindler, Christology and the Imago Dei: Interpreting Gaudium et Spes,
,,Communio (am) 23 (1996), s. 167-181, gdzie autor przypomina, e Jan Pawe II, ktry jako

ks. Janusz Bujak

23

Wedug Ladarii - mimo i temat czowieka jako obrazu Boga nie zostaje
gbiej wyjaniony w GS 12 i 22, to jednak Sobr powiedzia tu wystarczajco
duo, by zachci do wikszego zwrcenia uwagi na chrystologiczny wymiar
nowotestamentalnej teologii obrazu16.
4. Eschatologiczny i protologiczny wymiar chrystologii i antropologii
w Gaudium et spes 22
Cytowany fragment Gaudium et spes 22 zawiera w sobie zarwno treci
chrystologiczne jak antropologiczne. Mauro Gagliardi zwraca uwag przede
wszystkim na chrystologiczny wymiar tekstu i stara si z niego wydoby to, co
nazywa on chrystologi adamiczn obecn ju w pismach w. Pawa, przede
wszystkim w 1Kor 15,21-22.45-4917 i Rz 5,12-2118. w. Pawe mwi o dwch
mody biskup bra udzia w powstaniu konstytucji, w swoim nauczaniu da chrystologiczn
interpretacj Gaudium et spes. Jeszcze jako biskup Krakowa odnis si do soborowej antropologii zawartej w GS 22 w ksice U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II, Krakw
2003, gdzie stwierdzi: Wydaje si, e jestemy w jakim kluczowym punkcie myli Soboru.
Objawienie tajemnicy Ojca i Jego mioci w Jezusie Chrystusie objawia czowiekowi czowieka:
daje ostateczn odpowied na pytanie, kim czowiek jest. W swojej pierwszej encyklice Redemptor hominis 8 z 4 marca 1979 Ojciec wity take cytuje sowa z GS 22; por. J. Giec,
Oryginalno magisterium Jana Pawa II o czowieku stworzonym na obraz Boy, ,,Theologica
Ottomana, 1 (2005), s. 61-80; J. Kupny, Antropologiczne podstawy nauczania spoecznego Jana
Pawa II: rozprawa doktorska, Opole 1994, s. 18 nn.; R. Kisiel, Antropologiczne implikacje
encyklik Jana Pawa II, Legnica 1998, s. 207 nn.
16
Por. L.F. Ladaria, Wprowadzenie do antropologii teologicznej, 56; Por. Commissione Teologica Internazionale, Comunione e servizio, nr 21: U podstaw nauczania soborowego ley chrystologiczne okrelenie obrazu: to Chrystus jest obrazem Boga niewidzialnego (Kol 1,15) (GS
nr 10). Syn jest czowiekiem doskonaym, ktry oddaje synom i crkom Adama podobiestwo
Boe zranione przez grzech pierwszych rodzicw (GS nr 22). Syn, objawiony przez Boga, ktry
stworzy czowieka na swj obraz, odpowiada czowiekowi na pytania dotyczce znaczenia ycia
i mierci (GS nr 41). Poza tym Sobr podkrela trynitarn struktur obrazu: upodobniajc si do
Chrystusa (Rz 8, 29) i dziki darom Ducha witego (Rz 8,23) zostaje stworzony nowy czowiek, zdolny wypeni nowe przykazanie (GS nr 22). wici to ludzie w peni przemienieni na
obraz Chrystusa (por. 2Kor 3,18); w nich Bg ukazuje swoj obecno i ask jako znak swojego
Krlestwa (GS nr 24) ().
17
Poniewa bowiem przez czowieka [przysza] mier, przez czowieka te [dokona si] zmartwychwstanie. I jak w Adamie wszyscy umieraj, tak te w Chrystusie wszyscy bd oywieni
().Tak te jest napisane: Sta si pierwszy czowiek, Adam, dusz yjc, a ostatni Adam
duchem oywiajcym. Nie byo jednak wpierw tego, co duchowe, ale to, co ziemskie; duchowe
byo potem. Pierwszy czowiek z ziemi - ziemski, drugi Czowiek - z nieba. Jaki w ziemski,
tacy i ziemscy; jaki Ten niebieski, tacy i niebiescy. A jak nosilimy obraz ziemskiego [czowieka], tak te nosi bdziemy obraz [czowieka] niebieskiego.
18
Dlatego te jak przez jednego czowieka grzech wszed na wiat, a przez grzech mier,
i w ten sposb mier przesza na wszystkich ludzi, poniewa wszyscy zgrzeszyli. Bo i przed
Prawem grzech by na wiecie, grzechu si jednak nie poczytuje, gdy nie ma Prawa. A przecie
mier rozpanoszya si od Adama do Mojesza nawet nad tymi, ktrzy nie zgrzeszyli przestpstwem na wzr Adama. On to jest typem Tego, ktry mia przyj. Ale nie tak samo ma si rzecz

24 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

wymiarach chrystologii: eschatologicznym i protologicznym. Tytu ostatniego

Adama - bo tak naley tumaczy sowa konstytucji soborowej novissimus
Adam nie za, jak jest w tekcie: nowy Adam - odnosi si przede wszystkim
do Chrystusa zmartwychwstaego, ktry przez swoje zwycistwo nad mierci
w peni udoskonali natur ludzk przyjt w momencie Wcielenia. Tytu ten
ma zatem znaczenie eschatologiczne, dotyczy udoskonalenia natury ludzkiej
dokonanego po raz pierwszy w Jezusie Chrystusie. Jednak, jak zauwaa
M. Gagliardi, tekst GS 22 mwi rwnie o pierwszym Adamie, ktry by zapowiedzi, figur przyszego, czyli Chrystusa, czyli o protologicznym i soteriologicznym wymiarze osoby i dziea Chrystusa. Tekst soborowy nawizuje
w ten sposb do Rz 5,14, gdzie w. Pawe naucza o Adamie, ktry by typem
tego, ktry mia przyj19. Przez tego rodzaju nawizanie do w. Pawa Sobr
chcia nas zachci do pogbienia relacji pomidzy Adamem a Chrystusem
zarwno w wymiarze chrystologicznym, jak soteriologicznym, protologicznym, antropologicznym i eschatologicznym.
Naley te zauway, e konstytucja Gaudium et spes podnosi znane od
czasw wiekw rednich pytanie o motywy Wcielenia Sowa Cur Deus homo? Powierzchowna lektura tekstu mogaby sugerowa, e Ojcowie Soboru
opowiadaj si za opini, e Wcielenie nie byo warunkowe, czyli zwizane
z grzechem pierworodnym i potrzeb uleczenia natury ludzkiej, jak twierdzili
m.in. w. Anzelm i w. Tomasz z Akwinu, lecz bezwarunkowe, zwizane
z potrzeb penego i definitywnego objawienia czowieka czowiekowi, dlatego miaoby ono miejsce nawet wtedy, gdyby Adam nie zgrzeszy, o czym by
przekonany ju Duns Szkot. Tak sdzi rwnie wielu komentatorw tekstu
soborowego, z czym Gagliardi si nie zgadza, poniewa Ojcowie Soboru byli
z przestpstwem jak z darem aski. Jeeli bowiem przestpstwo jednego sprowadzio na wszystkich mier, to o ile obficiej spyna na nich wszystkich aska i dar Boy, askawie udzielony
przez jednego Czowieka, Jezusa Chrystusa. I nie tak samo ma si rzecz z tym darem jak i ze
[skutkiem grzechu, spowodowanym przez] jednego grzeszcego. Gdy bowiem jeden tylko
grzech przynosi wyrok potpiajcy, to aska przynosi usprawiedliwienie ze wszystkich grzechw. Jeeli bowiem przez przestpstwo jednego mier zakrlowaa z powodu jego jednego,
o ile bardziej ci, ktrzy otrzymuj obfito aski i daru sprawiedliwoci, krlowa bd w yciu
z powodu Jednego Jezusa Chrystusa. A zatem, jak przestpstwo jednego sprowadzio na
wszystkich ludzi wyrok potpiajcy, tak czyn sprawiedliwy Jednego sprowadza na wszystkich
ludzi usprawiedliwienie dajce ycie. Albowiem jak przez nieposuszestwo jednego czowieka
wszyscy stali si grzesznikami, tak przez posuszestwo Jednego wszyscy stan si sprawiedliwymi. Natomiast Prawo weszo, niestety, po to, by przestpstwo jeszcze bardziej si wzmogo.
Gdzie jednak wzmg si grzech, tam jeszcze obficiej rozlaa si aska, aby jak grzech zaznaczy
swoje krlowanie mierci, tak aska przejawia swe krlowanie przez sprawiedliwo wiodc
do ycia wiecznego przez Jezusa Chrystusa, Pana naszego.
19
Por. M. Gagliardi, La corretta intepretazione di Gaudium et Spes 22 e le sue conseguenze per
lantropologia e lazione della Chiesa nellEuropa contemporanea, w: Il mistero
dellincarnazione e il mistero delluomo alla luce di Gaudium et spes 22. Atti del Convegnio
Interdisciplinare di Cristologia. Ateneo Pontificio Regina Apostolorum, Roma, 22 giugno 2007,
M. Gagliardi (red.), Roma 2008, s. 100.

ks. Janusz Bujak

25

uksztatowani przez teologi tomistyczn, ktrej reprezentantem by m.in. Pietro Parente. W swoim podrczniku De Verbo incarnato, tak pisa na temat
przyczyny Wcielenia: Patres unanimes docent: si Adam non peccasset, ipsa
Incarnatio facta non fuisset. Ta wanie opinia uformowaa uczestnikw Soboru, dlatego trudno sobie wyobrazi, by wikszo z nich bya zwolennikami
szkotystw pod tym wzgldem, a wic Wcielenia bezwarunkowego20.
Na eschatologiczny i protologiczny wymiar chrystologii w GS wskazuje
rwnie wybitny hiszpaski teolog L.F. Ladaria. W swojej interpretacji GS 22
stara si on odpowiedzie na pytanie, jakie znaczenie dla antropologii miao
Wcielenie Syna Boego, Logosu? Co oznacza dla czowieka, e to wanie
Chrystus jest prawdziwym obrazem Boga, do ktrego powinnimy si upodobni? W swojej antropologii teologicznej, skoncentrowanej na Chrystusie,
prawdziwym obrazie Boga, podkrela on warto teologii imago Dei, obecnej
w Starym i Nowym Testamencie, systematycznie opracowanej po raz pierwszy
przez Ireneusza z Lyonu i Tertuliana. Ladaria w swojej lekturze GS i antropologii obrazu Boego odwouje si rwnie do teologw XX wieku, przede
wszystkim K. Bartha, K. Rahnera i H.U. von Balthasara, dostrzega wag ich
koncepcji teologicznych ale rwnie dwuznaczno niektrych z nich21.
Ladaria zauwaa, e w Nowym Testamencie obrazem Boga jest nazywany
Chrystus a nie czowiek (2Kor 4,4; Kol 1,15; Hbr 1,2; Flp 2,6). Nie oznacza to,
e czowiek nie jest ju traktowany jako stworzony na obraz i podobiestwo
Boga, jednak w. Pawe podkrela powoanie czowieka do upodobnienia si
do Chrystusa, prawdziwego obrazu Boga, przez wiar w Niego (2Kor 3,18).
Ojciec przeznaczy nas, bymy si stali na wzr obrazu Jego Syna, aby Ten by
pierworodnym midzy wielu brami (Rz 8,29), abymy si stali na wzr Nowego i Ostatniego Adama (1Kor 15,45-49). Przeznaczeniem czowieka jest
zatem, by dokonao si w nim przejcie od bycia obrazem pierwszego Adama
do bycia obrazem Ostatniego - Chrystusa22.
Ladaria podkrela, e w GS 22 mamy nie tylko eschatologiczne, ale rwnie
protologiczne znaczenie Chrystusa dla czowieka i ten wanie wymiar jest dla
niego szczeglnie wany. Chrystus jest dla nas wzorem nie tylko jako Ten,
ktry zmartwychwsta. Bg, kiedy stwarza pierwszego Adama, stwarza go na
wzr Chrystusa, w przewidywaniu Jego Wcielenia, ktre miaoby miejsce niezalenie od grzechu Adama. W tym sensie mamy jasny kierunek od Chrystusa
do Adama, chocia musimy pamita o chronologicznym pierwszestwie
pierwszego Adama. Wynika z tego, e niemoliwe jest, wychodzc od naszej
obecnej kondycji, aby czowiek osign doskonao bez bezporedniej interwencji Boga przez Wcielenie Jego Syna. Moemy zobaczy, na czym polega
20

Por. tame, s. 101. 104-105

Por. L.F. Ladaria, Wprowadzenie do antropologii teologicznej, dz. cyt., s. 57-60.
22
Por. L.F Ladaria, Antropologia cristiana, w: Dizionario di teologia fondamentale, R.
Latourelle, R. Fisichella (red), Assisi 1990, 50.
21

26 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

doskonao czowieczestwa jedynie dlatego, e objawia si ona w Chrystusie, ktry dzieli z nami nasz kondycj ludzk, przyjmujc ciao podobne do
ciaa grzechu (por. Rz 8,3). Dziki uczestnictwu w naszej naturze, moe nas
wybawi od niej.
Ladaria podkrela, e naley pooy akcent na jedno zbawczego planu
Boga, ktry obejmuje stworzenie i zbawienie czowieka w Jezusie Chrystusie.
Stworzenie w Chrystusie, a nie jedynie w Synu, to fundamentalna prawda
chrzecijastwa, ktr wspczesna teologia na nowo odkrya. Karl Rahner
mwi o moliwoci Wcielenia jako warunku stworzenia, tak jak K. Barth
wczeniej pisa, e stworzenie wiata byo zewntrznym warunkiem Przymierza Boga z narodem wybranym. Rahner widzi stworzenie jako gramatyk
Objawienia i Wcielenia23. Jeli nie chcemy twierdzi, e zbawienie dociera do
czowieka niejako z zewntrz, konieczne jest zobaczenie jego pocztku ju
w momencie stworzenia. Eschatologia musi by zwizana z protologi, stwierdza niemiecki jezuita24.
Ta jedno zbawczego planu, ktry obejmuje stworzenie i Wcielenie, nie
moe zaciemni cakowitej nowoci wydarzenia Chrystusa, podkrela Ladaria.
W aden sposb nie mona wydedukowa przyjcia Chrystusa na wiat, wychodzc od czowieka stworzonego na Jego obraz i powoanego do podobiestwa do Niego, jak gdyby Wcielenie byo czym koniecznym a nie woln decyzj Boga (tez, ktrej goszenie zarzucano Th. de Chardin i K. Rahnerowi).
Nowo wydarzenia Wcielenia wyraa si w nastpujcy sposb: wycznie
w Chrystusie objawia si plan Boga, ktry by ukryty od stworzenia wiata
(por. Ef 3,5.8-9; Rz 16,25-26); czowiek od pocztku przeciwstawia si temu
23

Por. K. Rahner, Pisma wybrane, t. 1, Krakw 2005, w artykule pt. O teologii Wcielenia na
s. 308-309 czytamy: Dlatego te wchodzc w t prawd jeszcze gbiej ni do tej pory
moemy powiedzie, e stworzenie jest obdarzone, na mocy jego najbardziej wewntrznej,
fundamentalnej istoty, moliwoci bycia przyjtym, bycia materiaem dla moliwej historii
Boga. Bg w akcie stworzenia szkicuje zawsze stworzenie jako gramatyk moliwej samo wypowiedzi (Selbstaussage). Warto jednak zwrci uwag na krytyk, z jak spotyka si antropologia i chrystologia niemieckiego jezuity, por. G. Cavalcoli, Karl Rahner. Il Concilio tradito,
Verona 2009, s. 108 nn. Na s. 110-111 autor pisze, e dla Rahnera Chrystus wydaje by jedynie
kocowym efektem rozwoju czowieka, ale poniewa Chrystus jest Bogiem, dlatego Bg jawi si
jako kocowy efekt rozwoju czowieka. Std bierze si u Rahnera utosamienie antropologii,
teologii i chrystologii. Cavalcoli uwaa te, e koncepcja Wcielenia obecna w dzieach Rahnera
zbudowana jest na dwch fundamentach: heglizmie i egzystencjalizmie, co wyraa si w dwch
najwaniejszych punktach jego koncepcji Wcielenia: ludzkiej autotranscendencji i boskiej
autokomunikacji; wedug P. Lisickiego, Punkt oparcia, Warszawa 2000, brak u Rahnera rozrnienia, podstawy wszelkiej metafizyki, na przedmiot i podmiot, na umys poznajcy i rzecz
poznawan. Bez tego rozrnienia nie ma miejsca na rzeczywist religi, czyli spotkanie czowieka i Boga ani na prawdziw mio, ani na moralno (283).
24
Por. L.F. Ladaria, Cristo y El misterio de la creacin, w: Il mistero dellincarnazione e il
mistero delluomo alla luce di Gaudium et spes 22. Atti del Convegnio Interdisciplinare di
Cristologia. Ateneo Pontificio Regina Apostolorum, Roma, 22 giugno 2007, M. Gagliardi (red.),
Roma 2008, s. 65-85.

ks. Janusz Bujak

27

planowi Boga, zgrzeszy i utraci przyja z Bogiem; - Objawienie Jezusa niesie ze sob nowo w stosunku do starego czowieka (por. Rz 6,6; 2 Kor 5,17;
Ef 4,22); - radykalnie nowy pocztek moliwy jedynie w posuszestwie Chrystusa, ktry uwalnia nas z niewoli grzechu, stanu, z ktrego czowiek
o wasnych siach nigdy by nie wyszed; nowo przyniesiona przez Chrystusa polega take na tym, e zbawienie realizuje si w osobie Chrystusa, w Jego
yciu, mierci i zmartwychwstaniu.
Takie jest centralne przesanie Nowego Testamentu. Poza tym, realizacja
przewysza zapowied. W Chrystusie jest penia bstwa i z niej otrzymalimy
zbawienie (por. Kol 1,9-10; J 1,16). Jedynie jeli Chrystus rzeczywicie jest
tym, czym my jestemy czowiekiem, moemy sta si tym, czym On jest,
zgodnie ze staroytn doktryn: Bg sta si czowiekiem, aby czowiek mg
sta si Bogiem (w. Ireneusz). Pamitajc o wolnoci Boga, ktry mg zbawi nas w innym sposb, musimy podkreli, e nie ma innej drogi zbawienia
i osignicia peni czowieczestwa ni Wcielenie Syna, w ktrym wypeniaj
si zbawcze plany Boga.
Z Wcieleniem wie si take obecno pord ludzi Ducha witego, ktry
najpierw zamieszka w ciele Chrystusa, by przyzwyczai si do zamieszkania
w czowieku. Dlatego Duch wity jest nam dany jako Duch Jezusa25.
5. Chrystus Homo perfectus i perfectus Homo wedug Gaudium et spes 22
W GS 22 2 czytamy, e Ten, ktry jest obrazem Boga niewidzialnego
(Kol 1,15; por. 2Kor 4,4,), jest czowiekiem doskonaym ().
Ladaria podkrela, e Chrystus jest nie tylko Homo perfectus ale i perfectus
Homo.
Homo perfectus znaczy, e Jezus jest czowiekiem doskonaym, prawdziwym, bez brakw, bo bez grzechu pierworodnego, ktry nie naley do natury
czowieka. W Chrystusie czowieczestwo jest doskonale zrealizowane, dlatego jest to czowieczestwo egzemplaryczne, wzorcowe, paradygmatyczne, na
co wskazuje GS 41 - ktokolwiek idzie za Chrystusem, Czowiekiem doskonaym (Hominem perfectum), sam te peniej staje si czowiekiem.
Natomiast sformuowanie perfectus Homo oznacza, e Jezus jest rzeczywicie czowiekiem, wbrew teoriom (doketyzm, apolinaryzm, monofizytyzm,
monoteletyzm), wedug ktrych nie by On prawdziwym czowiekiem. Prawdziwego czowieczestwa Chrystusa broniy Sobory pierwszego tysiclecia
Kocioa: w Nicei 325, Efezie, Chalcedonie i Konstantynopolu II i III a take
Sobr Watykaski II w GS 38 i 45. Sobr w Chalcedonie w swojej definicji
dogmatycznej przeciw twierdzeniom monofizyty Eutychesa podkreli, e Pan
nasz Jezus Chrystus, doskonay w Bstwie i doskonay w czowieczestwie,
25

Por. L.F. Ladaria, Ges Cristo, salvezza di tutti, Bologna 2009, s. 18-23.

28 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

prawdziwy Bg i prawdziwy czowiek, zoony z rozumnej duszy i ciaa, wspistotny Ojcu co do Bstwa, wspistotny nam co do czowieczestwa, we
wszystkim nam podobny oprcz grzechu (Hbr 4,15). Przed wiekami z Ojca
zrodzony jako Bg, W ostatnich za czasach dla nas i dla naszego zbawienia
Narodzi si jako czowiek z Maryi Dziewicy, Boej Rodzicielki26. Stwierdza
si tu nie tylko doskonao ludzk Syna, ktry przyj ciao i rozumn dusz,
ale take wspistotno z naszym czowieczestwem, z konkretnymi ludmi,
do ktrych jest podobny we wszystkim, oprcz grzechu. Taka jedno bya
konieczna, aby Chrystus mg odkupi to, co przyj.
II Sobr Konstantynopolitaski w 553 roku precyzuje, e fakt, i jedyn
osob Chrystusa jest osoba Sowa, nie oznacza, e przyjte czowieczestwo
nie ma znaczenia dla osoby Sowa. Od momentu wcielenia Sowo dziaa zawsze w poczeniu z natur ludzk, ktra jest doskonaa, kompletna.
III Sobr Konstantynopolitaski 680/81 jeszcze wyraniej podkreli doskonao natury ludzkiej Chrystusa, gdy broni istnienia w Nim prawdziwej
ludzkiej woli, ktra bya jednak tosama. Jego wola ludzka bya doskonale
poddana Ojcu, tzn. nie bya obciona grzechem, dlatego bya ona cakowicie
wolna, doskonaa. Wynika std, e take jako czowiek Chrystus jest cakowicie oddany Ojcu dla wypenienia dziea zbawczego (Rz 8,34; Hbr 7,23; 9,24;
1J 2,1)27.
Sobr Watykaski II naley umieci w innej perspektywie ni Sobory I tysiclecia, uwaa Ladaria. Pierwsze sowa GS 22 sugeruj, e doskonao
ludzk Chrystusa naley umieci nie tylko na poziomie eschatologicznym, ale
take protologicznym: jest On dla nas ludzi wzorem do naladowania, poniewa na Jego wzr, obraz zosta stworzony czowiek. Wedug Ladarii, o ile
eschatologiczne znaczenie czowieczestwa Chrystusa zawsze byo obecne
i nie zaniko w teologii Kocioa, inaczej ma si sprawa z jego wymiarem protologicznym, ktry zosta zapomniany, chocia by on bardzo mocno rozwijany
w pierwszych wiekach myli chrzecijaskiej28. W Chrystusie natura ludzka
zostaa przyjta a nie wchonita/unicestwiona (perempta), jak ucz nas Sobory, zwaszcza w Chalcedonie i Konstantynopolu II i III. Jednak, zauwaa Ladaria, tekst soborowy idzie dalej: ludzka natura Chrystusa nie tylko nie zostaa
przez Niego we Wcieleniu unicestwiona przez natur bosk, ale przeciwnie,
zostaa wyniesiona do niezwykej godnoci take w nas. Unia hipostatyczna
26

Dokumenty Soborw Powszechnych, tom I, red. A. Baron, H. Pietras, Krakw 2001, s. 223.
Por. L.F. Ladaria, Ges Cristo, salvezza di tutti, Bologna 2009, s. 9-11.
28
Chrystus, ktry sta si czowiekiem jest wzorem, wedug ktrego Ojciec stworzy pierwszego
Adama w raju ziemskim, jak stwierdza Tertulian w dziele De carnis resurrectione, cytowanym
w GS 22: To, co z gliny powstao, pomylane byo w Chrystusie jako czowieku przyszym.
Podobnie nauczali Ireneusz z Lyonu, Hilary z Poitiers, Grzegorz z Elwiry, Aureliusz Prudencjusz. Na podstawie GS 22 moemy wic powiedzie, e Chrystus jest wzorem, na podstawie
ktrego zosta stworzony czowiek. W planie Boga dla czowieka od zawsze istniao postanowienie, aby czowiek osign doskonae upodobnienie do Syna.
27

ks. Janusz Bujak

29

jest faktem jedynym i niepowtarzalnym, ale Syn Boy dziki niej w pewien
sposb (quodammodo) zjednoczy si z kadym czowiekiem, jak o tym mwi
GS 22, ale take, cho nie wprost, GS 24 i 32. Zatem wywyszenie natury
ludzkiej we Wcieleniu ma soteriologiczne konsekwencje dla caej ludzkoci.
Natura ludzka zostaje wywyszona wraz z jego przyjciem przez Syna Boego.
Wydaje si, e Sobr Watykaski II podejmuje tu sowa w. Leona Wielkiego
z Listu do Flaviana: Adsumpsit formam servi sine sorde peccati, homo agens,
divina non minuens (Przyj posta sugi(Flp 2,7) bez zmazy grzechu, wywyszajc to, co ludzkie, nie umniejszajc za tego, co Boe)29. Jeli w pierwszym momencie mamy kierunek od Adama do Chrystusa, aby zrozumie, kim
jest Chrystus, natychmiast po tym w wietle wiary konieczny by krok w odwrotnym kierunku, aby zrozumie gbi bytu ludzkiego. Od Adama do Chrystusa i od Chrystusa do Adama, dwa kierunki w cisej relacji, ktre wzajemnie
si uzupeniaj.
Sobr Watykaski II stanowi wielki postp doktrynalny na polu antropologii teologicznej, nie tylko przez to, co powiedzia wyranie, ale rwnie poprzez perspektywy, ktre otworzy. Ladaria, opierajc si na teologii Bartha,
Rahnera i von Balthasara stwierdza, e w Chrystusie odkrywamy, kim jest
czowiek, poniewa znamy powd, dla ktrego wszystko zostao stworzone:
ludzie istniej dlatego, e mia na wiat przyj Chrystus. Jeli moliwo
stworzenia czowieka opiera si na moliwoci Wcielenia, staje si jasne, kto
jest modelem, wzorem, na podstawie ktrego zosta stworzony czowiek,
a wraz z tym pojawia si nowa definicja samego bytu ludzkiego: to ten, w ktrego zmienia si Bg, kiedy staje si nie-Bogiem. Stworzenie czowieka na
obraz i podobiestwo Boga jest zatem gramatyk, ktra umoliwia Bogu wypowiedzenie si. W tym wypadku kierunek nie prowadzi do Chrystusa od
Adama ale odwrotnie, od Chrystusa do Adama, nawet jeli w yciu Jezusa
grzech Adama odegra wan rol, jako bezporedni powd Wcielenia. W centrum chrzecijaskiej wizji czowieka znajduje si zatem Jezus Chrystus.
W swoim konkretnym yciu objawia czowiekowi samego siebie. On jest
czowiekiem doskonaym, a nie jedynie doskonale30.
29

Dokumenty Soborw Powszechnych, tom I, dz. cyt., s. 201.

Por. L.F. Ladaria, Ges Cristo, salvezza di tutti, Bologna 2009, s. 38-40; L.F. Ladaria jest pod
wielkim wpywem teologii K. Rahnera, w tym wypadku jego antropologii i chrystologii. Dla
zrwnowaenia pogldw warto chyba przytoczy krytyczne uwagi G. Cavalcoli, Karl Rahner.
Il Concilio tradito, dz. cyt., s. 178-180, na temat zmiennoci Boga we Wcieleniu, o ktrej
pisz Rahner i Ladaria. Autor stwierdza, e okrelenia typu: Bg staje si w innym, pozostajc
w sobie niezmiennym, s sprzeczne i pozbawione sensu, typu i wilk syty i owca caa. Chce si
zachowa niezmienno, ale uratowa zmienno. Jednak nie jest moliwe zachowanie obu tych
twierdze, sprzecznych ze sob, naley wybra. Bg nie staje si. Ju w. Pawe to wyjani,
mwic o przyjciu ludzkiej natury przez boski Logos. Moemy powiedzie, jeli chcemy, e
natura ludzka staje si wasnoci Boga, ale nie w sensie stania si jednym z atrybutw istoty
boej, ale tak, jak si mwi, e ona jest wasnoci ma, czyli zachowujc obie natury w ich
30

30 Wybrane aspekty antropologii teologicznej konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes II Soboru...

Wedug Ladarii, nauka soborowa zawarta w GS 22 powinna mie zasadniczy wpyw na antropologi teologiczn. Sobr nie sformuowa adnej syntezy
antropologicznej, ale wskaza na drog budowania penej antropologii teologicznej oraz na jednorodne jej scalenie; nie idzie o nic innego, jak tylko o relacj z Jezusem, ktry jest nie tylko pierworodnym spord umarych, lecz take
spord stworze (por. Kol 1,15.18) oraz Nowym Adamem i tym, ktrego figur by pierwszy Adam (por. 1Kor 15,45-49; Rz 5,14)31.
Antropologia teologiczna rozwijana przez L.F. Ladari w oparciu o GS 22
jest rodzajem chrystologii adamicznej. Autor stara si zachowa i rozwin
eschatologiczny wymiar chrystologii, ale przede wszystkim zaley mu na odzyskaniu dla teologii katolickiej protologicznego, egzemplarycznego znaczenia
Chrystusa jako Ostatniego Adama. Zastrzega przy tym, e Sobr wskaza drog, otworzy perspektyw, natomiast teologom pozostawi zadanie dokoczenia
tego, co zostao naszkicowane i stara si wypeni to zadanie, opierajc si na
pogldach teologw zarwno z pierwszych wiekw Kocioa, jak i wspczesnych, przede wszystkim K. Bartha i R. Rahnera.

Zakoczenie
Jak wszystkie dokumenty soborowe, tak i Gaudium et spes, naley czyta
w kluczu hermeneutyki cigoci, o ktrej mwi Ojciec wity Benedykt
XVI w przemwieniu do Kurii Rzymskiej 22 grudnia 200532. Chodzi zatem
o to, by czyta je zgodnie z intentio auctoris, w duchu, w jakim zostay napisane.
Artyku ukazuje antropologi imago Dei obecn w konstytucji dogmatycznej Gaudium et spes 12 i 22 Soboru Watykaskiego II. Najpeniej soborow
antropologi wyraaj sowa z GS 22: Tajemnica czowieka wyjania si naprawd dopiero w tajemnicy Sowa Wcielonego. Wielu teologw, m.in.
J. Ratzinger, L. Ladaria, M. Gagliardi, zwraca uwag na protologiczny i eschatologiczny wymiar antropologii soborowej. Oznacza to, e Chrystus by ju
zapowiedziany w osobie Adama pierwszego czowieka i jest rwnie ostatnim Adamem (novissimus Adam). Jestemy na obraz pierwszego Adama, ktry ze swej strony zosta stworzony na wzr Chrystusa, oraz odnowieni i zaproszeni do stania si na obraz prawdziwego, drugiego Adama Chrystusa, ktry
rnicy, bez przypisywania naturze boskiej tego, co przynaley ludzkiej, w przeciwnym bowiem
wypadku pomieszamy Boga z czowiekiem. Nie ma jednak sensu twierdzenie, e boska natura
mogaby si zmieni w natur ludzk, jak larwa w motyla. To bya herezja Eutycha, potpiona
ju przez Koci w Chalcedonie. Bg, ktry jednoczenie zmienia si i si nie zmienia, nie ma
sensu, jest to okropna obraza rozumnoci wiary i rozumu ludzkiego, stworzonego przez Boga
w harmonii z wiar.
31
Por. L.F. Ladaria, Wprowadzenie do antropologii teologicznej, s. 27-33.
32
Por. Benedykt XVI, Wydarzenia, ktre zachowamy w pamici i sercu, ,,LOsservatore Romano 2 (2006), s. 15-20.

ks. Janusz Bujak

31

jest doskonaym obrazem Ojca (por. Hbr 1,3; Kol 1,15), prawdziwym Bogiem
i prawdziwym czowiekiem.
Summary
This articles presents the anthropology of imago Dei in the Constitution
Gaudium et spes of the Second Vatican Council. This anthropology is most
perfectly expressed in GS 22: The truth is that only in the mystery of the incarnate Word does the mystery of man take on light. Many theologians,
among others . J. Ratzinger, L. Ladaria, M. Gagliardi, emphasize the
protological and eschatological character of the councils anthropology. It
means, that Christ was preannounced in the person of the first Adam and he is
the last Adam (novissimus Adam) as well. Therefore we are created on the
image of the first Adam, and invited to becoming on the image of the true and
second Adam Christ.