ZBIGNIEW ROGALSKI, ZBIGNIEW ATA

Nowa technika wymraania stali

New technology of subzero treating of steel
STRESZCZENIE

ABSTRACT

W referacie rozrniono tradycyjne wymraanie stali, przeprowadzane zwykle w temperaturach ok. -70C w czasie kilku godzin, oraz nowsze wymraanie, przeprowadzane w temperaturach ok. -185C w czasie kilkudziesiciu
godzin, ktre nazwano dugookresowym. Scharakteryzowano sposb wykonywania i gwny cel wymraania tradycyjnego, ktrym jest zmniejszanie iloci
austenitu szcztkowego i podwyszanie w ten sposb twardoci stali przez
kontynuowanie w obnionej temperaturze przemiany austenitmartenzyt
w przypadkach, kiedy nie koczy si ona w procesie hartowania przez zwyke
ozibianie do temperatury otoczenia. Przedstawiono sposb wykonywania
i oddziaywanie na stal wymraania dugookresowego, ktre obejmuje mechanizm wymraania krtkookresowego i dodatkowy specyficzny mechanizm,
polegajcy na wydzielaniu w stali bardzo drobnych wglikw i/albo zachodzeniu innych, dotychczas niecakowicie wyjanionych przemian, skutkujcych podwyszeniem wasnoci uytkowych wyrobw. Przytoczono przykady
publikowanych wynikw dugookresowego wymraania w odniesieniu do wyrobw stalowych najczciej poddawanych temu procesowi: narzdzi, elementw pojazdw i broni strzeleckiej. Podano informacje o tradycyjnym i dugookresowym wymraaniu przeprowadzanym w specjalistycznej kriogenicznej
wymraarce jako uzupenienie innych obrbek termicznych i cieplno-chemicznych wykonywanych w Centrum Obrbki Cieplnej (COC) Instytutu Mechaniki
Precyzyjnej (IMP) w Warszawie.

In the paper, the traditional cold treatment of steel, usually performed for
a couple of hours at approx. -70C, is distinguished from more recent
cryogenic treatment, performed for tens of hours at approx. -185C. The mode
of operation and principal objective of cold treatment is characterised, which is
a reduction of the amount of retained austenite and thus an increase of steel
hardness through a continuation of the austenitemartensite transformation in
descending temperature, in the event that the transformation is not complete in
the hardening process with a regular quenching to the ambient temperature.
Mode of operation of cryogenic treatment and its impact on steel is presented,
which includes the mechanism of cold treatment and an additional, special
mechanism consisting in precipitation in steel of very fine carbides and/or
occurrence of other, so far not fully explained, transformations resulting in
enhanced use value of products. Examples of published results of cryogenic
treatment are mentioned in respect to the steel products most frequently
subjected to the treatment: tools, vehicle elements, and small arms. Information
is given on cold and cryogenic treatment performed in a specialistic cryogenic
processor as an add-on to the other thermal and thermochemical treatments
carried out at Heat Treatment Centre (COC), Institute of Precision Mechanics
(IMP), Warsaw, Poland.

WPROWADZENIE

obnianiem temperatury jest najwydajniejsze, poniewa skraca czas

pomidzy pocztkiem i kocem przemiany martenzytycznej, minimalizujc stabilizowanie si w tym czasie szcztkowego austenitu.
Odstpujc od najwikszej wydajnoci wymraania poprzedza si je
odpuszczaniem, jeeli bezporednie wymraanie po hartowaniu
narazioby obrabiane przedmioty na pkanie.
Czas wymraania duszy od niezbdnego do wyrwnania temperatury w caym przekroju wymraanych elementw jest nieproduktywny dla celu wymraania tradycyjnego, poniewa wytrzymywanie
w docelowej niskiej temperaturze praktycznie nie posuwa naprzd
przemiany martenzytycznej, jako niedyfuzyjnej.
Wymraanie krtkookresowe zwykle przeprowadza si w nieskomplikowanych wymraarkach, w ktrych wsad jest zaadowywany do
komory, gdzie najczciej jest ozibiany zestalonym dwutlenkiem
wgla, tzw. suchym lodem.
Z uwagi na cel tradycyjnego wymraania stosuje si je do stali,
ktrych przemiana martenzytyczna koczy si w temperaturze poniej
temperatury otoczenia i dla ktrych korzystne jest zmniejszenie iloci
austenitu pozostaego w nich po hartowaniu i przez to zwikszenie ich
twardoci, co dotyczy przede wszystkim stali wysokowglowych,
szczeglnie wysokostopowych, w tym stali narzdziowych do pracy
na zimno i stali szybkotncych, stali oyskowych i martenzytycznych
stali nierdzewnych, oraz nawglonych powierzchniowo elementw ze
stali do nawglania. W oyskach tocznych i innych wyrobach, jak
narzdzia pomiarowe, wymraanie oprcz podwyszenia twardoci,
suy stabilnoci wymiarowej, m.in. przez relaksacj napre
wewntrznych. Obnienie niekorzystnych napre wewntrznych
zmniejsza te naraenie wyrobu na pkanie w eksploatacji. Niekiedy
gwnie w tym celu tradycyjnemu wymraaniu sa poddawane
hartowane wyroby ze stali redniowglowych, jak czci maszyn
i narzdzia do obrbki plastycznej ze stali do pracy na gorco.

Tradycyjne wymraanie stali, znane od ponad p wieku, przeprowadzane zwykle w temperaturach ok. -70 C w czasach do kilku
godzin, stosuje si jako uzupenienie ozibiania w hartowaniu w tym
celu, aby nie koczy przemiany martenzytycznej w temperaturze
otoczenia, lecz kontynuowa j w niszych temperaturach, otrzymujc w ten sposb struktury z wikszym udziaem martenzytu
w stosunku do szcztkowego austenitu, czemu towarzyszy podwyszenie twardoci i zmiany innych wasnoci mechanicznych i technologicznych oraz zwikszenie stabilnoci wymiarowej wyrobw ze
stali albo take zmniejszenie w nich napre wewntrznych.
Ostatnio rozpowszechnia si sposb dugookresowego wymraania
wyrobw z rnych materiaw, w tym take stali, ktremu przypisuje
si nie tylko oddziaywanie na przemian martenzytyczn, lecz take
uruchamianie innych mechanizmw zmieniajcych wasnoci materiau. Wymraanie tym sposobem jest przeprowadzane w temperaturach w zakresie -170 C -196 C w czasach rzdu kilkudziesiciu
godzin1).
WYMRAANIE TRADYCYJNE
Tradycyjne wymraanie najczciej wykonuje si w zakresie
temperatur od ok. -60C do -78C, w czasach 1 4 godzin. Rozpoczcie wymraania natychmiast po hartowaniu i z jak najszybszym
__________________________
Prof. dr hab. in. Zbigniew Rogalski,
Mgr in. Zbigniew ata
Instytut Mechaniki Precyzyjnej, Warszawa

Tradycyjne wymraanie jest w jzyku angielskim nazywane

najczciej cold treatment, za wymraanie dugookresowe cryogenic treatment lub deep cryogenic treatment.

Nr 5 / 2005_________________ I N Y N I E R I A M A T E R I A O W A ______________________ 671

WYMRAANIE DUGOOKRESOWE
Proces
W odrnieniu od wymraania krtkookresowego, wymraanie dugookresowe wykonuje si w niszych temperaturach, w zakresie od 175C do - 196C, i w duszych czasach, od kilkunastu do kilkudziesiciu i nawet stu godzin. Ponadto, wymraanie dugookresowe
charakteryzuje si powolnym i rwnomiernym obnianiem i nastpnie
podnoszeniem temperatury, w tempie 0,15 0,5 C/minut.
Po dugookresowym wymraaniu stali nastpujcym bezporednio
po hartowaniu przeprowadza si jeden, dwa lub trzy cykle zwykle
redniotemperaturowego odpuszczania, jak to przykadowo pokazano
na rys. 1. Praktykowane jest te dugookresowe wymraanie wyrobw
uprzednio hartowanych i odpuszczonych, w tym take wyrobw ju
przez jaki czas eksploatowanych. Po takim wymraaniu nastpuje
zwykle jednokrotne niskie odpuszczanie.

wglikw. Dane na ten temat dotycz prawie wycznie stali narzdziowych, szczeglnie szybkotncych, [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7].
W opracowaniu [8] wydzielanie si bardzo drobnych wglikw
w martenzycie spowodowane jego dugookresowym wymraaniem
nazwano "niskotemperaturowym kondycjonowaniem martenzytu".
Wedug [8] dugotrwae oddziaywanie niskiej temperatury moe
prowadzi do niestabilnoci martenzytu, polegajcej na powolnej
kontrakcji jego sieci, migracji dyslokacji i powstawaniu skupie
atomw wgla, ktre podczas nastpujcego po wymraaniu odpuszczania staj si zarodkami bardzo drobnych wydziele wglikw.
Temu mechanizmowi, inaczej ni przemianie szcztkowego austenitu
w martenzyt, nie towarzyszy zwikszenie twardoci, natomiast jego
skutkiem moe by podwyszenie innych wasnoci stali, jak zwaszcza odpornoci na zuycie przez tarcie. W badaniach [9] pokazano
znaczne zwikszenie odpornoci na zuycie przez tarcie rnych
gatunkw stali w wyniku wymraania w temperaturze -84C i w jeszcze wikszym stopniu - w temperaturze -190C (tabela 1).
Tabela 1. Odporno na zuycie rnych gatunkw stali bez wymraania i po wymraaniu w rnych temperaturach [9]
Table 1. Wear resistance of various steel grades without subzero
treatment and after the treatment at different temperatures [9]
Odporno na zuycie RW 1)
Wymraanie w
Bez
Oznaczenie gatunku
Rodzaj
temperaturze:
wymraania
AISI
EN
PN
-84 C
-190 C
oyskowa 52100 100Cr6
H15
25.2
135
49.3
D2
X160CrMoV121 NC11LV
224
878
Narzdzio308
wa do pracy
A2
X110CrMoV51
85.6
565
na zimno
175
O1
95MnWCr5
237
996
382
Szybkotnca M2
HS 6-5-2
SW7M
1961
3993
2308
RW [wielko bezwymiarowa] = (F V) : (W HV), gdzie: F [N] -sia normalna
pomidzy trcymi powierzchniami; V [mm/s] - wzgldna prdko trcych powierzchni;
W [mm3/s] - intensywno zuywania; HV [MPa]- twardo Vickersa stali.
Prbki stali tary o powierzchni korundowej ciernicy .
Rodzaje i gatunki stali

Rys. 1. Przykadowy przebieg dugookresowego wymraania

z dwukrotnym odpuszczaniem
Fig. 1. Exemplary run of cryogenic treatment with double temper
Urzdzenia
Wymraarki do dugookresowego wymraania s produkowane
z przeznaczeniem specjalnie do tego procesu, chocia mog by
uywane take do wymraania tradycyjnego. Temperatur poniej
-175C uzyskuje si w nich za pomoc ciekego azotu, zwykle przed
odparowaniem nie stykajcego si z wsadem. Dla zapewnienia wyrwnanej temperatury wsadu gazowy zimny azot jest mieszany
w przestrzeni roboczej wymraarki za pomoc wentylatora.
Niektre wymraarki do wymraania dugookresowego s w rzeczywistoci wymraarko-piecami, ktrych komora po zakoczeniu
cyklu wymraania moe by grzana, zwykle do ok. 300C lub niekiedy do ok. 650C. W takich wymraarkach odpuszczanie po wymraaniu moe by przeprowadzane w jednym cigu, bez przeadowywania
wsadu.
Systemom sterowania temperatur w wymraarkach do wymraania
dugookresowego stawia si wymagania duej dokadnoci, wynikajce z rygorystycznego dla tego procesu bardzo rwnomiernego
i powolnego obniania i podwyszania temperatury oraz jej cisego
zachowania w okresie wytrzymania.
Oddziaywanie na materia
Oczywiste i niekwestionowane jest oddziaywanie wymraania dugookresowego na przemian martenzytyczn oraz relaksacj napre
i stabilizacj wymiarow stali, w zasadzie takie samo jak wymraania
krtkookresowego, z moliwoci w niektrych przypadkach wikszej
skutecznoci w wyniku niszej temperatury procesu. Inne przypisywane wymraaniu dugookresowemu mechanizmy oddziaywania
na stal, i take na inne materiay, nie s powszechnie akceptowane.
Najlepiej udokumentowanym mechanizmem oddziaywania wymraania dugookresowego na stal, innym ni powodowanie przemiany
austenitu w martenzyt, jest wydzielanie faz umacniajcych, zwaszcza

WYMRAANE WYROBY
Zakres stosowania
W licznych w ostatnich latach, w wikszoci komercjalnych doniesieniach w Internecie, dugookresowe wymraanie jest zalecane jako
proces, ktry polepsza wasnoci uytkowe wyrobw wykonanych nie
tylko ze stali, lecz i z innych metali, jak m.in. pytek z wglikw
spiekanych w narzdziach skrawajcych czy miedzianych elektrod
sucych do zgrzewania, w celu przeduenia ich trwaoci,
tytanowych kijw bejsbolowych w celu tumienia w nich drga
podczas uderzenia, mosinych instrumentw muzycznych dla uszlachetnienia ich brzmienia. Wymieniane jest te wymraanie wyrobw
z materiaw niemetalowych, jak okadzin ciernych w celu zwikszenia ich wspczynnika tarcia i trwaoci.
Wrd wymraanych dugookresowo elementw i wyrobw ze stali
najczciej s wymieniane narzdzia, a nastpnie elementy i zespoy
pojazdw wyczynowych, i innych intensywnie obcionych, oraz lufy
broni strzeleckiej.
Narzdzia
Na temat przeduonej trwaoci czy zdolnoci do pracy z podwyszonymi parametrami w wyniku dugookresowego wymraania
narzdzi, szczeglnie skrawajcych, tncych i rozdrabniajcych opublikowano setki danych, jak m.in. w publikacjach [10], [11], [12],
[13],[14],[15], [16], [17], w ktrych jako wynik tego procesu przytacza si kilkakrotne przeduenie trwaoci m.in. wierte, frezw palcowo-czoowych, brzeszczotw pi tamowych, pi tarczowych do
skrawania metali i drewna, a take noyc, stempli i matryc, narzdzi
chirurgicznych, noy krajalniczych i szczk kruszarek, wykonanych
ze stali narzdziowych i szybkotncych, take z powokami TiN,
oraz z wkadkami z wglikw spiekanych. Przykadowe dane
z jednego ze rde o podwyszonych wasnociach narzdzi wymraanych dugookresowo pokazano w tabeli 2.

672 ______________________ I N Y N I E R I A M A T E R I A O W A ________________ ROK XXIV

Tabela 2. Polepszenie wasnoci narzdzi w wyniku dugookresowego wymraania [18]

Table 2. Enhancement of tools performance as a result of cryogenic
treatment [18]
Narzdzie/operacja

Duta
pneumatyczne
Wykrawanie
blachy
Wiercenie
Tocznik
Ksztatowanie
ciernicy
Ksztatowanie
ciernicy
Ksztatowanie
ciernicy
Frezowanie
Frezy limakowe
Frezy ksztatowe

Materia narzdzia

Stopie przeduenia
trwaoci (% lub
Materia obrabiany krotno) albo inna
poprawa wasnoci
narzdzia

Stal narzdziowa do
pracy na zimno A8 1)
Stellit Carpenter

Drewno

25%-100%

Stal utwardzona

Stal szybkotnca
M42 2)
Stal narzdziowa do
pracy na zimno A2 3)
Stal oyskowa 52100

Stop tytanu

Zmniejszenie
wykruszania ostrza
2-krotne

Stal narzdziowa do
pracy na zimno D2 5)
Stal narzdziowa do
pracy na zimno A2 3)
Stal szybkotnca M7

elazo
elektrotechniczne
Spieczony
elektrokorund
Spieczony
elektrokorund
Spieczony
elektrokorund
Stop tytanu

Stale szybkotnce
M2 7) i M7 6)
Stale szybkotnce
M2 10) i M7 8)

Stop
wysokoniklowy
Stop
wysokoniklowy

4)

6)

2-krotne
165%
178%
225%
Znaczne wiksza
trwao
3-krotne
Zastpienie
trudniejszych
w eksploatacji frezw
z wglikw spiekanych
6-krotne

Stop
Stale szybkotnce
wysokoniklowy
M2 7) i M7 6)
Przebijanie
Stal narzdziowa do Stal nierdzewna
3-krotne
pracy na zimno D2 5) 302 8)
Wyrb lasu
Tncy acuch piy
Pnie drzew
400%
Frezowanie
Stal szybkotnca
Stal nierdzewna
375%
kobaltowa
347 9)
Obrbka drewna
Stale szybkotnce i
Drewna twarde
5-krotne
wgliki spiekane
Tocznik
Stal narzdziowa do Aluminium
2.5-krotne
pracy na zimno D2 5)
10-krotne
Tocznik
Stal narzdziowa do Stal mikka
pracy na zimno D2 5)
1) A8 - 0,50-0,60% C; 0,75-1,10% Si; 0,50-0,60% Mn; 4,75-5,50%% Cr; 1,15-1,65% Mo;
1,00-1,50% W
2) M42 - odpowiedniki: EN - HS 2-9-1-8; PN - SK8M
3) A2 - odpowiednik: EN - X110CrMoV51
4) 52100 - odpowiedniki: EN - 100Cr6; PN - H15
5) D2 - odpowiedniki: EN - X160CrMoV121; PN - NC11LV
6) M7 - odpowiednik: EN HS 2-9-2
7) M2 - odpowiedniki: EN - HS 6-5-2; PN - SW7M
8) 302 - 0,00-0,15% C; 17-19% Cr; 8-10% Ni; 0,00-2,00% Mn
9) 347 - 0,08% C; 2,00% Mn; 1,00% Si; 17-19% Cr; 9-13% Ni
Przebijanie

Pojazdy
Czsto wymieniane jest dugookresowe wymraanie elementw
pojazdw wycigowych i innych intensywnie obcianych, jak karetki
pogotowia czy patrolowe samochody i motocykle policyjne. Najczciej wymraanymi elementami takich pojazdw s tarcze i bbny
hamulcowe. W wyniku wymroenia ich trwao zwiksza si kilkakrotnie. Podobnie skuteczne jest wymraanie tarcz sprzgie [19],
[20], [21]. Podwyszenie wasnoci tych elementw jest przypisywane
ich mniejszej podatnoci na odksztacanie i pkanie oraz mniejszej
skonnoci do wibracji w wyniku powodowanych przez wymraanie
zmian w strukturze materiau na poziomie czsteczkowym [19].
Oprcz elementw hamulcowych wymraaniu dugookresowemu
w zastosowaniu do pojazdw podlegaj bloki i gowice cylindrowe,
way korbowe i rozrzdcze, korbowody, zawory i spryny zaworowe
oraz oyska lizgowe i toczne. Inne wymraane elementy to popychacze, toki i piercienie tokowe, koa zbate, przeguby rwnobiene, kompletne zespoy przeniesienia napdu i nawet cae silniki [22],
[23]. Wedug [24] szczeglnie korzystne w zastosowaniu do tarcz
hamulcowych i innych elementw samochodw wyczynowych jest
dugookresowe wymraanie w poczeniu z kulowaniem.
Bro
Wymraane s cae sztuki broni strzeleckiej - sportowej i myliwskiej, zwaszcza krtkiej, zawsze z odjtymi czciami drewnianymi
czy plastykowymi lub, czciej, tylko lufy. Wymraaniu poddawana
jest bro wczeniej uywana lub nowa, w procesie produkcji. Niektrzy wytwrcy wszystkie produkowane lufy wymraaj dugookre-

sowo, inni daj nabywcy wybr pomidzy broni z luf wymroon

lub niewymroon. Wymraane s te pwyroby luf.
Jako wyniki wymraania wymienia si najczciej popraw
celnoci broni, nastpnie zmniejszenie zuywalnoci, take atwiejsze
usuwanie osadu tworzcego si w lufie oraz zwikszenie prdkoci
wylotowej pocisku. W przypadku pwyrobw wymroenie suy
uatwieniu ostatecznej obrbki mechanicznej lufy.
Popraw celnoci broni w wyniku dugookresowego wymraania
przypisuje si zmniejszeniu w ten sposb napre wewntrznych
zalegajcych w lufie po operacjach obrbki plastycznej, szczeglnie
po przetaczaniu na trzpieniu, a take po hartowaniu, wierceniu
i bruzdowaniu. Wynikiem tak obnionego poziomu napre wewntrznych maj by mniejsze ich zmiany i odpowiednio mniejsze
wywoane przez nie odksztacenia lufy od jej nagrzewania si po
kolejnych strzaach i w rezultacie mniejsza rozbieno toru kolejnych
wystrzeliwanych pociskw.
Przykadowo, w jednym z bada celnoci strzelania [25], oddano 3
serie po 5 strzaw z 6 sztuk rnych wzorw i kalibrw broni
strzeleckiej dugiej, w ktrej po wymroeniu stwierdzono 11-procentowe zmniejszenie redniej wartoci rozrzutu trafie w poszczeglnych seriach. Odchylenie standardowe rednich wartoci rozrzutu
trafie byo rednio o 65% mniejsze od odpowiedniego odchylenia
standardowego dla broni niewymroonej. Podobnie, o podwyszonej
celnoci, a take o zwikszeniu prdkoci wylotowej pocisku i poprawie innych charakterystyk broni strzeleckiej w wyniku dugookresowego wymraania donosz liczne inne publikacje, m.in. [26],
[27], [28].
WYMRAANIE W POLSCE
Tradycyjne wymraanie stali narzdziowych i szybkotncych jest
wymieniane w dawnych polskich podrcznikach [29], [30], [31].
W krajowych publikacjach ksikowych i innych z ostatnich lat nie
znaleziono informacji o wymraaniu. Brak te informacji o rozpowszechnieniu wymraania wyrobw w krajowej praktyce produkcyjnej.
Przemysowe krtkookresowe wymraanie w temperaturach do ok.
-70C byo i nadal jest wykonywane w Centrum Obrbki Cieplnej
(COC) Instytutu Mechaniki Precyzyjnej (IMP) w Warszawie [32].
M.in. obrbce tej, po uprzednim nawglaniu, hartowaniu i odpraniu,
s przed odpuszczaniem poddawane elementy zamka, sworznie i pochwy spryny, wykonane ze stali do nawglania o podwyszonej
wytrzymaoci rdzenia, do 35 mm automatycznej armaty KDA (rys.2).
W wyniku wymraania, wskutek dodatkowej przemiany austenitu
w martenzyt w warstwie nawglonej, powierzchniowa twardo tych
elementw wzrasta o 23 jednostki HRC.

Rys. 2. Fragment armaty KDA z elementami wymraanymi

Fig. 2. Segment of the KDA canon with cryogenically treated
elements
Od niedawna w COC IMP jest czynne wymraanie w tempera-

Nr 5 / 2005_________________ I N Y N I E R I A M A T E R I A O W A ______________________ 673

turach do -190C w wymraarce Cryo-Temper2) (rys. 3, tabela 3),

przeznaczonej do wymraania dugookresowego, z moliwoci wykonywania w niej take wymraania krtkookresowego. Wymraarka
jest wyposaona w precyzyjny dozownik ciekego azotu, wentylator
cyrkulacji zimnego gazowego azotu w komorze roboczej oraz
regulator i programator zapewniajcy wartoci temperatury wsadu
w funkcji czasu odpowiadajce z wysok dokadnoci danym
cyklom wymraania.

Rys. 3. Widok wymraarki Cryo-Temper w COC IMP

Fig. 3. View of the Cryo-Temper processor at COC IMP
Tabela 3. Charakterystyki wymraarki Cryo-Temper w COC
IMP
Table 3. Characteristics of the Cryo-Temper processor at COC IMP
Wymiary przestrzeni uytecznej
Dugo

Szeroko

Gboko

1117 mm

508 mm

558 mm

adowno

1200 kg

Najnisza
temperatura
wymraania

Najwysza
temperatura
odpuszczania

Nierwnomierno temperatury w komorze

-190 C

+300 C

2 C (w temp.
-180 C)

W wymraarce Cryo-Temper, bezporednio po wymraaniu i bez

przeadowania wsadu, moe by wykonane odpuszczanie.
PODSUMOWANIE
Pojawi si i rozpowszechnia nowy rodzaj wymraania: dugookresowe wymraanie kriogeniczne, zdobywajce uznanie jako obrbka
skuteczniejsza od tradycyjnego krtkookresowego wymraania
w podwyszaniu wasnoci wyrobw, jak szczeglnie przeduaniu
trwaoci stalowych narzdzi, elementw pojazdw i broni strzeleckiej. Specyficzny mechanizm dziaania dugookresowego wymraania, przewyszajcy dziaanie wymraania tradycyjnego, nie zosta
dotychczas zadowalajco rozpoznany. Dugookresowe wymraanie
moe by naleycie wykonywane tylko w wymraarkach zapewniajcych precyzyjne sterowanie temperatur wsadu w funkcji czasu
w zakresie od temperatury otoczenia do przynajmniej -185C.
Badania i praktyczne wykorzystanie dugookresowego wymraania
s teraz dostpne w Polsce w Centrum Obrbki Cieplnej (COC)
Instytutu Mechaniki Precyzyjnej (IMP) w Warszawie, gdzie od
niedawna jest czynna do tego celu specjalistyczna wymraarka.
LITERATURA

September 2001, Dubrovnik-Cavtat, Chorwacja. Proceedings,

s.25-31.
[3] Leskovek V., Ule B. Influence of deep cryogenic treatment on
microstructure, mechanical properties and dimensional changes
of vacuum heat-treated high-speed steel. Heat Treatment of
Metals, 2002, nr 3, s.72-76.
[4] Paulin P. Mechanism and applicability of heat treating at
cryogenic temperatures. Industrial Heating, 1992, August, s. 2427.
[5] Mahmudi R., Ghasemi H.M., Faradji H.R. Effects of cryogenic
treatments on the mechanical properties and wear behaviour of
high-speed steel M2. Heat Treatment of Metals, 2000, nr 3, s. 6972.
[6] Molinari A.; Pellizzari M.; Gialanella S.; Straffelini G.; Stiasny
K.H. Effect of deep cryogenic treatment on the mechanical
properties of tool steels. Journal of Materials Processing
Technology, (118), 2001, nr 1, s.350-355.
[7] Meng F. i in. Role of eta-carbide precipitations in the wear
resistance improvements of Fe 12Cr-Mo-V 1.4C tool steel by
cryogenic treatment. ISIJ International, vol. 34, 1994, nr 2,
s. 205-210.
[8] Collins D.N.Deep cryogenic treatment of tool steels: a review.
Heat Treatment of Metals, 1996, nr 2, s. 40-42.
[9] Barron R.F. How cryogenic treatment controls wear. 21st InterPlant Tool and Gage Conference. Shreveport, LA, USA,1982.
(wg ASM Handbook, t.4, s. 205).
[10] http://www.metal-wear.com
[11] Paulin P. "Coating" the structure of metals at deep cryogenic
temperatures. Modern Application News,1994, January.
[12] Olson L. Cryogenic tempering boosts parts life up to 400%.
Modern Application News. 1998, March.
[13] http://www.mesote.com
[14] Crissey J. Cryogenic treating of cutting tools can extend tool life
by 300 percent or more. Woodworking, 2004, April.
(http://www.modernwoodworking.com/04issues/
april/news/supplyside.shtml)
[15] http://www.nwcryo.com/machining
[16] Marshall T.L. Defying natural wear and tear is a deeply chilling
experience. CryoGas International, 1999, April, s. 23-25.
[17] http://www.cryoplus.com/cuttingtools
[18] http://www.apexknives.com/customer_cost_reduction
[19] Schiradelly R., Diekman J. F. Cryogenics - the racer's edge. Heat
Treating Progress, 2001, November, s. 43-49
[20] http://www.percryo.com/racing
[21] http://www.cryogenicsofindiana.com/prod01
[22] http://www.sportcompactcarweb.com/projectcars/9909scc_proj30
0zx
[23] http://www.coldfire.co.za/racing
[24] http://members.ozemail.com.au/~mtce/coldinfo
[25] Cronhelm P. i in. Cryogenic treatment of rifle barrels. National
Firearms Association of Canada. (http://www.nfa.ca/cfjarchive/tips-tricks/cryogenic-treatment-of-rifle-barrels-2.)
[26] Cryogenic stress relief for greater accuracy. Shotgun Sports,
1998, January/February, s.16--19, 51.
[27] http://www.diversifiedcryogenics.com/gunbarrels
[28] http://www.onecryo.com/firearms
[29] Kosieradzki P. Obrbka cieplna metali. PWT. Warszawa 1955.
[30] mihorski E. Stale narzdziowe i obrbka cieplna narzdzi.
WNT. Warszawa 1967.
[31] Obrbka cieplna stopw elaza. Poradnik Inyniera. Red.
Wacaw Luty. WNT. Warszawa 1977.
[32] http://www.imp.edu.pl/coc

[1] Yun D., Xiaoping L., Hongshen X. Deep cryogenic treatment of

high-speed steel and its mechanism. Heat Treatment of Metals,
1998, nr 3, s.55-59.
[2] Leskovek V., Ule B. Some aspects of sub-zero tempering at
vacuum heat treatment of HSS. 8th Seminar of IFHSE,
2) produkcji Durable Metal Products, El Paso, Texas, USA.

674 ______________________ I N Y N I E R I A M A T E R I A O W A ________________ ROK XXIV