Piotr Burgoski

Etyka jako nauka i praktyka

Etyka jest terminem pochodzenia greckiego, a jego prototypem s dwa sowa o nieco
rnym brzmieniu, cho znaczeniowo w jednym punkcie zbiene. Chodzi tu o greckie ethos
oraz oethos, oznaczajce zwyczaj, obyczaj, ponadto w przypadku oethos
usposobienie, charakter, zachowanie si. W rzeczownikowej postaci ethica wyrazy te
weszy do nowoytnych jzykw, w tym take polskiego, w ktrym funkcjonuj jako etyka
obok sowa moralno, pochodzcego od aciskiego mores (obyczaj, zwyczaj,
obyczaje) oraz sowa etos posiadajcego podobny rdosw, jak sowo etyka1.
W literaturze naukowej wyej wymienionym pojciom poszczeglni autorzy niekiedy
nadaj rne znaczenia i odmiennie sytuuj je wzgldem siebie. Niniejszy rozdzia zostanie
zatem powicony uporzdkowaniu poj, ktre s zwizane z dziedzin moralnoci i etyki.
Dystynkcje pojciowe zostan dokonane w ten sposb, by wspomniane terminy wzgldnie
jednoznacznie zaprezentowa czytelnikowi, powinien on jednak mie wiadomo rnic, o
ktrych wspomniano powyej.
Etyka jest nauk, bada zagadnienia zwizane z szeroko rozumian dziedzin
moralnoci. Mona j uprawia jako nauk filozoficzn, ktra zajmuje si moralnoci jako
tak i prbuje odpowiedzie na pytanie, jak ludzie powinni postpowa. Mona jednak w jej
ramach prowadzi rwnie badania nad faktycznymi zachowaniami ludzkimi w okrelonym
czasie i miejscu. W niniejszym rozdziale etyka zostanie zaprezentowana w obydwu tych
ujciach.

1) Etyka jako nauka

Termin nauka oznacza metodycznie uporzdkowany zbir twierdze o pewnym
przedmiocie. Twierdzenia te powinny by sprawdzalne, czyli dajce si odpowiednio
uzasadni oraz wzgldnie intersubiektywne, czyli wyraone za pomoc jzyka naukowego
zoonego z terminw jednoznacznie okrelonych. W ten sposb powstaje teoria danego
przedmiotu, czyli wanie nauka o tym przedmiocie. Definicja danej nauki powinna okrela
nastpujce jej aspekty: przedmiot materialny, przedmiot formalny, rda oraz metod. Przez
1

Por. T. lipko, haso Etyka, w: B. Szlachta (red.), Sownik spoeczny, Wydawnictwo WAM, Krakw 2004, s.
248.

przedmiot materialny nauki naley rozumie materia, ktry dana nauka bada. Przedmiotem
formalnym okrela si punkt widzenia (aspekt), z jakiego nauka bada obiekt jej
zainteresowania, inaczej mwic, przedmiot formalny wskazuje, na czym polega badanie
materiau, ktry podlega teoretycznemu opracowaniu. Odpowied na pytanie, skd nauka
czerpie dane do swych rozwaa, wskazuje na jej rda. Natomiast metod stanowi rodki
badawcze, za pomoc ktrych nauka potrafi z dostpnych sobie rde doj do zbudowania
usystematyzowanego zbioru twierdze o danym przedmiocie2.
Charakteryzujc etyk jako nauk mona powiedzie, e badany przez ni przedmiot
materialny stanowi:
1) ludzkie dziaanie (decyzja, czyn, postpowanie)
2) ludzka postawa, z jakiej poszczeglne czyny wypywaj i ktr z kolei utrwalaj
3) czowiek jako sprawca dziaania (decyzji, czynu, postpowania) bd podmiot
postawy.
Przedmiotem formalnym etyki s ludzkie dziaania, postawa lub czowiek jako
podmiot dziaania bd podmiot postawy odniesione do 1) celu ludzkiego dziaania lub 2)
normy moralnoci. W ich wietle dziaanie ludzkie moe jawi si jako 1) zbliajce lub
odwodzce czowieka od jego celu, 2) moralnie powinne (nakazane, zakazane lub dozwolone)
lub 3) moralnie wartociowe bd moralnie ujemne (antywartociowe) bd moralnie
obojtne (dobre, ze, obojtne). To samo odnosi si odpowiednio do postawy oraz czowieka
jako sprawcy dziaania lub podmiotu postawy. Kwalifikacj moraln mona bowiem
rwnoczenie i rwnowanie odnosi zarwno do dziaania (np. kradzie jako czyn), postawy
(nieuczciwo jako wada) lub do ich podmiotu, czyli czowieka (zodziej jako czowiek
nieuczciwy: podmiot nieuczciwoci bd sprawca kradziey)3. Inaczej mwic, etyka 1)
okrela dziaania, ktre su realizacji celu czowieka, 2) formuuje normy, wedug ktrych
czowiek powinien postpowa oraz 3) formuuje oceny postpowania (postawy, czowieka),
czyli odpowiada na pytanie, jakie postpowanie (postawa, czowiek) jest moralnie
wartociowe (tzn. formuuje koncepcj dobra oraz cnoty)4.
Zastanawiajc si nad powyszymi problemami, rodzi si pytanie o rda etyki, czyli
o to, skd czerpie ona dane do swych rozwaa. Poszczeglni myliciele udzielaj tutaj
rnych odpowiedzi, ktre mona uj w postaci czterech stanowisk. Etyka zatem moe
opiera si na:
2

Por. T. lipko, Zarys etyki oglnej, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, s. 22 i 27-29.
Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. 26-27.
4
Por. J. Galarowicz, Na ciekach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej w Krakowie, Krakw 1992, s. 585.
3

1) intuicji (etyka intuicjonistyczna, np. Henri Bergson, Max Scheler)

2) dowiadczeniu (etyka empirystyczna, np. Tadeusz Kotarbiski)
3) rozumie (etyka racjonalistyczna, np. Immanuel Kant)
4) dowiadczeniu i rozumie (etyka tomistyczna, np. Tadeusz lipko)5.
Metoda etyki jest odmienna w przypadku kadego z wymienionych powyej rde
etyki. Sposb uzyskiwania wiedzy o dobru i zu oraz o tym, jak naley postpowa moe
zatem odpowiednio stanowi 1) bezporednie, natychmiastowe uchwycenie prawdy i jej
zrozumienie bez pomocy rozumowa czy praktyki (intuicja), 2) zmysowe dowiadczenie
(empiryczne poznanie bezporednie) rwnie nie angaujce rozumu, 3) mylenie rozumowe,
4) rozumowanie, ktre dokonuje refleksji nad dowiadczeniem moralnym (poznaniem
bezporednim), odkrywajc rzdzce nim zasady i logicznie uzasadnia ich prawdziwo6.
Mwic o etyce jako nauce, naley wskaza jej relacj do innych nauk. Etyk zwykle
zalicza si do filozofii. Odpowied na pytanie, jaki jest cel dziaa czowieka, jakie
postpowanie jest dobre oraz wedug jakich norm postpowa wymaga bowiem wnikliwej
wiedzy o czowieku: na przykad o tym, co dla niego jest naprawd, a co tylko pozornie
dobre. Tej wiedzy nie sposb uzyska bez odpowiedzi na filozoficzne pytania o to, kim jest
czowiek, jaki jest cel jego ycia itp. Okrelone spojrzenie na czowieka pociga za za sob
odpowiednie rozumienie jego dziaania7. Etyka bdc nauk filozoficzn zbudowana jest
zatem zawsze na zespole okrelonych oglnofilozoficznych zaoe. Nie sposb wic
zbudowa etyki wolnej od tych zaoe, etyki niezalenej, bezprzymiotnikowej. Kady wielki
system etyczny wyrs z jakiego systemu oglnofilozoficznego i na nim si opiera (np. etyka
tomistyczna, marksistowska, egzystencjalistyczna)8.
Zasadnicza rnica jaka dzieli etyk od teologii moralnej polega na tym, e obie te
nauki sigaj w swych badaniach do rnych rde. Etyka jako nauka ogranicza si do
naturalnych rde poznania powinnoci moralnej i naturalnych podstaw (kryteriw) ich
prawomocnoci (wanoci). Natomiast teologia moralna jakkolwiek nie rezygnuje z
naturalnych rde poznania, to jednak przede wszystkim odwouje si do rda
nadnaturalnego (objawienia), w wietle ktrego interpretuje naturaln wiedz o powinnoci
moralnej9.

Por. tame, s. 586.

Por. T. lipko, Zarys etyki oglnej, dz. cyt., s. 33-38.
7
Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, Tygodnik Katolicki Niedziela, Czstochowa 1998, s. 31.
8
Por. T. lipko, Zarys etyki oglnej, dz. cyt., s. 38-39.
9
Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6-7.
6

Z naukami szczegowymi, przede wszystkim z psychologi, socjologi i etnologi,

etyka ma wsplny przedmiot materialny, rni si za od nich przedmiotem formalnym.
Nauki szczegowe badajc zachowania ludzkie motywowane przekonaniami o tym, jak
naley postpowa, co dla czowieka jest dobre, ograniczaj si do danych zjawiskowych, o
charakterze czasowo-przestrzennym i przedstawiaj wyjanienia wane tylko w tych
granicach, etyka natomiast

szuka wyjanie

ostatecznociowych,

wiatopogldowo

wanych10.
Istniej kierunki mylowe, ktre zaprzeczaj moliwoci zbudowania etyki jako nauki.
Problem ten narodzi si dopiero w czasach nowoytnych. Postawi go David Hume, ktry
zaprzeczy pogldowi, i z dowiadczalnie uchwytnych faktw logicznie wynikaj
twierdzenia, jak naley postpowa. Natomiast mile Durkheim stara si dowie, e etyka
nie moe uchodzi za nauk, poniewa nie ma realnego przedmiotu bada. Etyka zajmuje si
bowiem tym, co by powinno (tzn. jak naley postpowa), a wic czym co ma by, ale
czego jeszcze nie ma. Skoro brak etyce realnego przedmiotu bada, to nie ma w niej miejsca
na stosowanie odpowiedniej metody badawczej. Z kolei neopozytywici gosili pogld, i
twierdze etyki nie da si sprawdzi ani za pomoc dowiadczenia, ani za pomoc
rozumowania. Dowiadczenie bowiem nie odnosi si do zda wartociujcych (np.
dowiadczalnie nie sposb stwierdzi, e zabjstwo jest rzecz z, mona jedynie
zweryfikowa twierdzenie, e dana substancja jest trucizn). Nie mona rwnie przy
sprawdzaniu zda etycznych odwoa si do rozumowania, gdy musiayby istnie jakie
pierwsze pewne i powszechnie przyjte zasady etyczne. Tymczasem w rnych systemach
etycznych przyjmuje si rne naczelne kryteria, co przekrela wszelk moliwo
racjonalnego uzasadnienia zda etycznych11.
Etyk jako refleksj naukow dzieli si na trzy podstawowe dziay:
1) etyk normatywn
2) etyk opisow (etologi)
3) metaetyk.
Etyka normatywna, zwana te etyk w sensie cisym, to teoria celu dziaalnoci
czowieka, powinnoci moralnej i moralnej wartoci czynu. Jej zadaniem jest sformuowanie
odpowiedzi na pytanie, jakie postpowanie (postawa, czowiek) jest dobre, a jakie ze; co jest
powinnoci czowieka, jak powinien on postpowa by zrealizowa swj cel. Wszystko, co
w tym rozdziale powiedziano dotychczas o etyce jako nauce, odnosi si do etyki
10
11

Por. T. lipko, Zarys etyki oglnej, dz. cyt., s. 40.

Por. tame, s. 29-30.

normatywnej. Etyka opisowa, zwana te etologi, zajmuje si obserwacj spraw zwizanych

z moralnoci. W przeciwiestwie do etyki normatywnej, ktra prowadzi refleksj nad tym,
jak czowiek powinien postpowa, czyli tworzy systemy normatywne, etyka opisowa mwi o
tym, jak ludzie rzeczywicie postpuj, czyli przedstawia ycie moralne w rnych jego
przejawach. Natomiast przedmiotem metaetyki jest sama etyka. Metaetyka to teoria etyki,
czyli nauka o etyce. Zajmuje si ona charakterem poj stosowanych w etyce, metodami
etyki, sposobami uzasadnienia w etyce twierdze itd.12 Niekiedy termin metaetyka stosuje
si jedynie do nauki o etyce normatywnej i wyodrbnia si jeszcze nauk o etyce opisowej
(etologii), okrelajc j jako metaetologia13.
Etyk jako nauk dzieli si te na etyk ogln i szczegow. Pierwsza z nich ustala
normatywne podstawy ludzkiego postpowania, druga formuuje najwaniejsze reguy tego
postpowania. Na etyk ogln skadaj si: oglne zaoenia filozoficzne etyki, nauka o
aktach ludzkich, nauka o celu i sensie ludzkiej egzystencji (eudajmonologia), nauka o
wartociach moralnych (aksjologia), nauka o prawie moralnym (deontologia), nauka o
sumieniu (synejdezjologia), nauka o cnocie moralnej (aretologia) oraz nauka o
odpowiedzialnoci moralnej. Etyka szczegowa dzieli si z kolei na etyk indywidualn,
ktrej przedmiotem s cele i dziaania jednostkowe oraz etyk spoeczn, ktrej przedmiotem
s zasady i oparte na nich oceny oraz normy wane w sferze stosunkw i dziaa
zachodzcych midzy podmiotami spoecznymi14.
2) Etyka a moralno. Etyka jako teoria moralnoci
Moralnoci nazywa si ludzkie dziaania, sposoby postpowania oraz postawy
zgodne z przyjtymi przez jednostk czy spoeczno normami. Postpujc zgodnie z
normami, czowiek urzeczywistnia ideay i wartoci, ktre normy zakadaj. Dziaania,
sposoby postpowania, postawy nie tylko bywaj zgodne, ale rwnie mog by sprzeczne z
normami. Mona zatem dokona ich oceny, ktra wyraa aprobat lub dezaprobat w
zalenoci od tego, czy stanowi one spenienie normy moralnej. Niezgodno postpowania
z norm zagroona jest zastosowaniem okrelonych sankcji. Na pojcie moralnoci skadaj
si zatem nastpujce elementy:
1) ideay i wartoci moralne
2) normy moralne
12

Por. J. Woleski, J. Hartman, Wiedza o etyce, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa Bielsko-Biaa 2008,
s. 22-23.
13
Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6.
14
Por. T. lipko, Zarys etyki oglnej, dz. cyt., s. 42 i 44.

3) wzory zachowa
4) oceny moralne
5) sankcje15.
Ideay moralne s ideami przedstawiajcymi co lepszego i doskonalszego ni to, co
istnieje. Ideay s tzw. grnym, wzniosym celem. Stanowi ucielenienie podanych
wartoci. Brak ideaw oznacza regres ycia moralnego. Ideay moralne wprowadzaj w
postpowanie czowieka pewn kierunkowo i jednolito, nadaj motywacj, inspiruj do
podjcia dziaa i przezwyciania trudnoci. Okrelaj tzw. wzory osobowe, czyli zestaw
podanych cech, ktre zostay uznane za wane i ktre prbuje si realizowa16.
Wartoci okrelaj to, co dla jednostek i zbiorowoci jest znaczce, sensowne, godne
zabiegw i stara. Podobnie jak ideay dziaaj jako standardy orientacji w zakresie okrelania
kierunku, celw i sposobw dziaa jednostek lub czonkw jakiej spoecznoci. Wyrnia
si zwykle wiele rnych rodzajw wartoci, na przykad wartoci witalne, hedonistyczne,
estetyczne, poznawcze, religijne i inne. Cech charakterystyczn wartoci moralnych jest to,
e mog je reprezentowa jedynie ludzkie postawy i czyny. Realizuj si one przy okazji
denia do innych wartoci, cho same rwnie stanowi wiadomy i zamierzony cel
ludzkiego dziaania. Ich urzeczywistnienie zwizane jest z zasadniczym celem ycia
ludzkiego, spenieniem si czowieka jako czowieka, nie za jak w przypadku pozostaych
wartoci z jego celami porednimi17.
Wartoci moralne podbudowuj i uzasadniaj normy moralne. Wartoci wskazuj
waciwe cele, do ktrych warto zmierza, normy za waciwe sposoby ich osigania. Inaczej
mwic, przez normy rozumie si reguy dziaania i postpowania, ktre okrelaj, co jest
wymagane, a co dozwolone, co naley czyni, a od czego si powstrzymywa. Zbir norm
tworzy system normatywny, uporzdkowan cao wyraon w zdaniach normatywnych
(powinnociowych), tj. zawierajcych sowo powinien lub jego ekwiwalenty, jak trzeba,
naley itd.18 Istniejce w spoeczestwie systemy normatywne rni si od siebie
wchodzcymi w ich skad normami. Rodzaje norm wyodrbnia si na podstawie kryterium:
pochodzenia, sankcji za przekroczenie oraz sposobu obowizywania (czy nakadaj
zobowizania, od ktrych nie mona si uchyli, czy te zakadaj niski stopie powinnoci).
W oparciu o powysze kryteria wyrnia si trzy rodzaje norm:
1) prawne
15

Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 291.

Por. tame, s. 351-352.
17
Por. D. von Hildebrand, Christian Ethics, Thames and Hudson, London 1953, s. 173-175.
18
Por. J. Woleski, J. Hartman, Wiedza o etyce, dz. cyt., s. 17.
16

2) obyczajowe
3) moralne.
Norma prawna pochodzi od zewntrznego prawodawcy (np. pastwowego
ustawodawcy), sankcj za jej przekroczenie jest kara okrelona przez kodeks prawa, a
obowizuje w sposb warunkowy (warunkiem wymierzenia kary jest popenienie czynu
zabronionego) i zewntrzny (nie dotyczy sumienia czowieka, lecz jego czynw i
konsekwencji). Normy prawne s stanowione, zapisane i obowizuj nawet w przypadku ich
nieznajomoci. Norma obyczajowa pochodzi od okrelonej grupy spoecznej (np. narodu,
klasy spoecznej, rodowiska) i jest gboko zwizana z tradycj panujc w danej grupie.
Kar za przekroczenie normy obyczajowej stanowi sankcje nieformalne: dezaprobata grupy
lub nawet wykluczenie z niej. Obowizuje ona zewntrznie i warunkowo, dotyczy bowiem
zachowa wanych w obrbie grupy, sucych jej integracji i odrnianiu si od innych grup.
W przypadku norm moralnych spotyka si rne pogldy dotyczce ich pochodzenia. Na
przykad jedni utrzymuj, e normy moralne s wyznaczone przez cel ycia czowieka, inni
uznaj pochodzenie norm moralnych od odpowiednio miarodajnego autorytetu (np. Boga),
zdaniem jeszcze innych rdem normy jest natura lub godno osoby ludzkiej. Normy
moralne najczciej obowizuj w sposb bezwarunkowy i niejako wewntrz czowieka, za
sankcj za ich przekroczenie jest zacignicie winy moralnej, ktre moe objawia si w
postaci tzw. wyrzutw sumienia. Systemy normatywne zoone z rnego rodzaju norm nie s
od siebie odizolowane. Ludzie uznaj i postpuj zarwno zgodnie z normami prawnymi, jak
i obyczajowymi oraz moralnymi. Normy te nie zawsze s ze sob zgodne. Na przykad normy
moralne mog pokrywa si z normami prawa, ale istniej te normy moralne nie majce
odpowiednikw w normach prawnych i normy prawne nie majce odpowiednikw w
normach moralnych19.
Oceny moralne wyraane s w kategoriach dobra i za. Zawieraj informacj czy
dane ludzkie zachowanie jest aprobowane czy potpiane. Nie stoi za nimi tylko zewntrzny
przymus, lecz wewntrzny nakaz sumienia. Przedmiotem ocen moralnych s zarwno
wszelkie formy dziaania czowieka (czyny i postawy), jak i sam czowiek. Oceny moralne
rozcigaj si na wszystkie dziedziny ycia i dziaalnoci ludzkiej. Posiadaj cech
nadrzdnoci

wobec

wszelkich

innych

ocen

(estetycznych,

sprawnociowych,

prakseologicznych itd.), poniewa dokonujc ich siga si do wartoci i normy

czowieczestwa20.
19
20

Por. M. roda, Etyka dla mylcych, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 18-19.
Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, dz. cyt., s. 296-300.

Pojcia moralno uywa si w dwch znaczeniach: opisowym i oceniajcym, czyli

neutralnym i normatywnym. W znaczeniu neutralnym (opisowym) moralno obejmuje
wszelkie istniejce wartoci, normy i oceny regulujce zachowania ludzi oraz same
zachowania ujmowane z punktu widzenia dobra i za. Przy kwalifikowaniu obiektw bada,
wchodzcych lub nie wchodzcych w obrb zjawisk moralnych, nie bierze si pod uwag
faktu, czy s one zwizane z ideaami, wartociami i normami uznanymi za podane, czy te
pozostaj z nimi w sprzecznoci. Do moralnoci naley to, co ludzie w okrelonym
rodowisku spoeczno-kulturowym i historycznym uwaaj za nalece do dziedziny
moralnoci. W znaczeniu wartociujcym (normatywnym) moralno odnosi si do
okrelonego zespou ideaw, wartoci, norm, ocen i samych zachowa uznawanych za
waciwe z punktu widzenia podanego ideau (np. kryteriw religii chrzecijaskiej).
Dziaania moralne s tu przeciwiestwem dziaa niemoralnych, a wic ograniczaj si do
dziaa moralnie dobrych. W tym znaczeniu moralno odnosi si do jakiej koncepcji
etycznej, jest relatywizowana do jakiego systemu etycznego (np. etyki chrzecijaskiej)21.
Powysze wyjanienia pokazuj, e moralno jest czym innym ni etyka. W mowie
potocznej etyka i moralno uywane s czsto zamiennie, jednak nie s to synonimy. W
wietle tego, co powyej powiedziano o moralnoci i etyce, mona stwierdzi, e etyka jest
teori moralnoci. Moralno naley zatem umiejscowi na poziomie przedmiotowej
rzeczywistoci, za etyk na poziomie teorii (nauki). Podobnie jak w przypadku moralnoci,
pojcie etyka rwnie posiada dwa rozumienia, ktre okrela si mianem etyki opisowej
oraz etyki normatywnej. Pierwsza z nich bada rzeczywiste ludzkie zachowania i przyjte
przez dan jednostk czy spoeczno ideay, normy, oceny, natomiast druga tworzy
systemy normatywne. Przedmiotem pierwszej jest wic moralno w sensie neutralnym,
przedmiotem drugiej moralno w sensie wartociujcym. Jak zatem wida, w literaturze
przedmiotu nie przyja si charakteryzujca si analityczn prostot konwencja, w ktrej
pojcie moralno oznaczaoby jedynie dziedzin rzeczywistych dziaa ludzkich, a termin
etyka odnosioby si do sfery normatywnej dziaa ludzkich22.

3) Etyka a etos
Pojcie etos znaczeniowo jest bliskie pojciu moralnoci, ale nie jest z nim
tosame. Etos, podobnie jak moralno, jest konstytuowany przez ideay, wartoci, normy i

21
22

Por. tame, s. 291.

Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6 i 25.

wzory zachowania23. Z etosem mamy do czynienia wwczas, gdy powysze elementy zostay
uporzdkowane, tzn. poddane strukturyzacji i hierarchizacji, dziki czemu mona uchwyci
wystpujce w ich obrbie nadrzdne wtki, tendencje, ogln ich orientacj. Nie mamy
jednak wwczas do czynienia z etyk, ktrej ambicje systematyczne sigaj dalej. Jest to
jedynie uporzdkowanie, a nie teoretyczna refleksja24. Wyrnik etosu stanowi to, e zawiera
on zasady konkretnego i jednoznacznego odniesienia wartoci oraz norm do zachowa
spoecznych. Inaczej mwic, w etosie odnale mona jednoznacznie okrelone
przeoenie wartoci i norm na zachowania ludzkie25. Inaczej ni moralno, etos posiada
rwnie wymiar nienormatywny, chocia inspirowany okrelon hierarchi wartoci. Mona
powiedzie, e etos to syndrom zjawisk z dwch dopeniajcych si sfer: moralnoci i
obyczaju. To drugie pojcie oznacza zachowanie wedug pewnego prawida, ale bez elementu
powinnociowego. Reguy obyczaju steruj codziennymi i odwitnymi zachowaniami
poprzez rytuay, ceremoni i etykiet. Moralno i obyczaj niejednokrotnie przenikaj si na
poziomie dowiadczenia empirycznego. Nie dopeniajc pewnych wymogw obyczaju mona
bowiem wywoa negatywn ocen moraln. Obyczaj obejmuje ponadto przypadki, w
ktrych wybr moralny jest nawykowy, poniewa rytua wchon odpowiedni norm.
Wtedy spenienie rytuau jest dotrzymaniem normy moralnej26.
Etos zwykle odnosi si do grup spoecznych (etos rycerski, etos mieszczaski, etos
nauczycieli, etos ludzi biznesu, etos ludzi morza, etos Solidarnoci itp.). Konstytuujce etos
obyczaje, ideay, wartoci, normy i wzory zachowania strukturalizuj ycie spoeczne,
wypeniaj sob niejako codzienno czonkw grupy. Kategoria etosu suy zarwno do
opisu codziennych zachowa, jak i najwyszych wartoci danej grupy. Moe odnosi si do
wydzielonej dziedziny ycia spoecznego (np. etos pracy)27. Wyraajc esprit de corps grupy,
etos przyczynia si do wzmocnienia jej spoistoci i rozwoju, poczucia odrbnoci wzgldem
innych grup. Grupa spoeczna moe stworzy swj etos tylko wtedy, gdy posiada przejrzyst i
stabiln struktur wewntrzn (ukad pozycji i rl), charakteryzuje si spoistoci wynikajc
z wyznawania okrelonych wartoci i ideaw oraz funkcjonuje w ramach stabilnej
makrostruktury spoecznej, bdcej baz dla grup etosowych28.
23

Por. haso Etos, w: M. Szymczak (red.), Sownik jzyka polskiego, PWN, Warszawa 1998, s. 559.
Por. M. T. Zdrenka, Problem uniwersalizacji etosu mieszczaskiego, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru
2003, s. 40-41.
25
Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, dz. cyt., s. 244-245.
26
Por. C. Robotycki, Ethos jako kategoria opisowa, w: J. Bardziej, J. Gokowski, Rozwaania o tradycji i
ethosie, Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw 1998, s. 93-94.
27
Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, dz. cyt., s. 245.
28
Por. A. Tarczyski, haso Ethos, w: W. Piwowarski (red.), Sownik katolickiej nauki spoecznej, Instytut
Wydawniczy Pax, Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynw Palabra, Warszawa 1993, s. 48.
24

Wyrnia si trzy typy etosw: 1) etos modelowy 2) etos normatywny oraz 3) etos
instrumentalno-fasadowy. Etos modelowy, zwany te etosem w sensie cisym, to opis
wzorw faktycznego zachowania si czonkw danej grupy spoecznej. Ma on
nienormatywny, aksjologicznie neutralny charakter, suy do socjologicznego opisu
rzeczywistych zachowa grupy spoecznej. W tym ujciu czsto utosamiany jest ze stylem
ycia. Etos modelowy odstaje niekiedy od podanych (idealnych) wzorw zachowa, czyli
etosu normatywnego. Ten rodzaj etosu wystpuje w dwch wersjach. Pierwsza z nich to etos
nadawany, ktry jest wzorcem sugerowanym, lansowanym lub wymaganym przez ideologi
danej grupy spoecznej, druga to etos przyswajany, czyli wzorzec normatywny akceptowany
przez grup spoeczn, ktra go wyonia lub ktrej zosta on nadany. Etos normatywny moe
odnosi si nie tylko do grup, lecz take jednostek, np. etos chrzecijaski to zbir zasad
wyznaczajcy postpowanie chrzecijanina. Trzeci z wyrnionych podstawowych rodzajw
etosu, czyli etos instrumentalno-fasadowy, jest zwizany z obrazem grupy, jaki usiuje ona
stworzy na uytek zewntrzny. Stanowi podstaw wysuwania przez grup roszcze w
stosunku do innych grup spoecznych i do rozbudowania rozmaitych racjonalizacji
dotyczcych jej wasnego uprzywilejowanego pooenia29.
Pomidzy etosem a etyk powinno dokona si dystynkcji, podobnie jak w przypadku
moralnoci i etyki. Zarwno moralno, jak i etos, naley umiejscowi na poziomie
rzeczywistoci przedmiotowej, za etyk jako nauk o moralnoci i etosie, na poziomie teorii.
Teori etosu okrela si jako etologi30.
Dotychczas omwione pojcia mona usystematyzowa w nastpujcy sposb:

poziom
przedmiotowej
rzeczywistoci

moralno
(jako zachowania
odniesione do
podanego ideau)

moralno
(jako rzeczywiste
zachowania danej
jednostki czy
spoecznoci)

etos
(wzorcowy, idealny
jednostki lub grupy)

etos
(jako rzeczywiste
zachowania danej
grupy spoecznej)

poziom teorii
przedmiotowej

etyka normatywna
(teoria moralnoci w
normatywnym
sensie)

etyka
opisowa=etologia
(teoria moralnoci w
nienormatywnym
sensie)

etyka normatywna
(teoria etosu jako
zachowa
wzorcowych)

etyka
opisowa=etologia
(teoria etosu jako
faktycznych
zachowa)

metapoziom
(nauka o nauce)

metaetyka
(teoria etyki)

metaetologia
(teoria etologii)

metaetyka
(teoria etyki)

metaetologia
(teoria etologii)

29
30

Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, dz. cyt., s. 244-245; A. Tarczyski, haso Ethos, dz. cyt., s. 48.
Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6.

4) Etyka a etologia
Etyka w sensie cisym, czyli etyka normatywna, nie zajmuje si przeywaniem
moralnoci (fakt psychiczny) ani zachowaniem moralnym okrelonych grup (fakt spoeczny),
ani dziejami tego przeywania czy zachowania si (fakt historyczny), lecz interesuje si
moralnoci jako faktem normatywnym. Istnieje wiele innych nauk, ktre zajmuj si
pozanormatywnymi aspektami moralnoci, czyli opisow jej analiz. Okrela si je terminem
etyka opisowa lub etologia. Etyka normatywna i etyka opisowa (etologia) maj wic ten
sam przedmiot materialny, ale rni si przedmiotem formalnym. Etyka normatywna
zajmuje si tym, jak ludzie powinni postpowa, etyka opisowa w jaki sposb ludzie
postpuj w danym rodowisku spoecznym. Pierwsza z nich ma charakter filozoficzny, druga
opiera si na badaniach empirycznych. Do etyki opisowej mona zaliczy nastpujce
dziedziny: socjologi moralnoci, psychologi moralnoci, histori moralnoci, etnografi
moralnoci, semantyk moralnoci, socjobiologi moralnoci oraz statystyk moralnoci31.
Gwny przedmiot zainteresowa socjologii moralnoci stanowi moralno
funkcjonujca w rzeczywistoci spoecznej. Socjologia moralnoci skupia si na elementach
spoecznych teje moralnoci, wyklucza za domen spraw czysto indywidualnych. Nie
wysuwa da o charakterze normatywnym, ale opisuje, jak ksztatuj si i przebiegaj w
spoeczestwie zjawiska moralne. Socjologia bada moralno od strony jej spoecznego
tworzenia si i funkcjonowania (traktuje moralno jako rzeczywisto spoecznie
skonstruowan), od strony spoecznych uwarunkowa tych wszystkich zjawisk, ktre skadaj
si na dziedzin moralnoci. Wrd czynnikw ksztatujcych moralno uwzgldnia m.in.
wpyw instytucji spoecznych (prawo, religia, gospodarka itp.) na zachowanie si moralne
czowieka. Analizuje spoeczne warunki rozwoju moralnoci, zrnicowania lub regresu.
Bada spoeczne mechanizmy oddziaywania norm moralnych oraz funkcje, jakie speniaj te
normy w yciu rnych spoeczestw. Oglnie rzecz ujmujc, mona powiedzie, e
socjologia moralnoci okrela wzajemne zwizki zjawisk spoecznych i moralnych, czyli bada
moralno w spoeczno-kulturowym kontekcie32.
Psychologia moralnoci zajmuje si faktem przeywania moralnoci, tym, jak jawi
si on w wiadomoci indywidualnej. Zajmuje si wic podmiotow stron moralnoci,
przejawiajc si w aktach i procesach psychicznych. Psychologia moralnoci ujmuje
nienormatywny fakt przeywania moralnoci i wskazuje na znaczenie indywidualnych rnic
31
32

Por. J. Mariaski, Socjologia moralnoci, dz. cyt., s. 169-170.

Pro. tame, s. 106-107.

w rozwoju moralnym czowieka, na indywidualne i psychiczne podoe ycia moralnego.

Podkrela znaczenie takich czynnikw jak temperament, charakter, dziedziczno,
uzdolnienia, postawy yciowe, dowiadczenie, odczucia, emocje, wola, spostrzeganie,
mylenie itp. Dla ksztatowania si ocen i norm moralnych oraz zachowa jednostkowych
(determinanty podmiotowe). Skupia si na psychologicznych rdach, mechanizmach i
przejawach moralnoci, analizujc je od strony aktw poznawczych i deniowych. Interesuje
si wic zagadnieniem, jak proces oceniania i normowania moralnego przebiega w
wiadomoci jednostek. Prbuje zrozumie i opisa rozwj moralny poprzez jego fazy i stadia
porednie. Wan dziedzin jej bada stanowi sfera motywacyjna zachowa moralnych oraz
przeycia towarzyszce zachowaniom moralnym czowieka (np. poczucie powinnoci, winy,
oburzenia moralnego). Psychologia moralnoci opisuje zjawiska psychiczne zwizane z
moralnoci tak, jak one przebiegaj w rzeczywistoci, nie za jak powinny przebiega33.
Historia moralnoci traktuje o rozwoju ycia moralnego, zarwno samego
postpowania, jak i wydawanych opinii o moralnoci oraz dziejach funkcjonowania systemw
moralnoci w powizaniu z innymi dziedzinami kultury oraz w rozmaitych warunkach.
Historia moralnoci wychodzi z zoenia, e normy i reguy moralne danego spoeczestwa s
zwizane z jego genez historyczn i nie mona ich zrozumie bez odniesienia do typu
spoeczestwa historycznego. Wiedza moralna, czyli wiadomo tego, co jest dobre, a co ze
moe nie zgadza si z wiedz moraln w innym spoeczestwie lub w tym samym
spoeczestwie, ale w innym okresie historycznym. Take tre ocen i norm moralnych jest
okrelona i zmienna w skali historycznej, a te same normy mog przybiera bardziej prawny,
moralny lub obyczajowy charakter. Mog take zmienia swj charakter moralny na
pozamoralny w zalenoci od danego spoeczestwa i caej jego kultury. Historia moralnoci
zwykle nie bada rozwoju doktryn etycznych samych w sobie, lecz jest przede wszystkim
histori pogldw i przekona moralnych w rnych spoeczestwach34.
Etnografia moralnoci bada kultur moraln ludw przedcywilizowanych i
cywilizowanych. Materia faktograficzny w postaci opisw zwyczajw i praw moralnych
ukazuje zarwno jednolito, jak i zrnicowanie kultury moralnej badanych spoeczestw.
Moralno nabiera ksztatw w okrelonym zespole warunkw kulturowych, a kada forma
moralnoci wzbogaca w jakim stopniu kultur moraln caej ludzkoci. Wspczenie
etnografia moralnoci, badajca kultur jako przejaw dziaalnoci ludzi w konkretnym
spoeczestwie, zajmujca si opisem i interpretacj wszelkich form aktywnoci moralnej,
33
34

Por. tame, s. 195-196.

Por. tame, s. 179-180.

operuje materiaem empirycznym dotyczcym najczciej, cho nie wycznie, rodowiska

wiejskiego35.
Semantyka (socjolingwistyka) moralnoci analizuje empiryczne fakty moralne od
strony przejawiania si ich w jzyku (np. w ocenach potocznych, przysowiach, maksymach
moralnych, aforyzmach, legendach). Skupia si na jzykowo-aksjologicznych aspektach
faktw moralnych, na analizie funkcji znaczeniowej jzyka z zakresu moralnoci. Przedmiot
semantyki moralnej stanowi zarwno jzyk przeszy, jak i obecny, w ktrym wypowiada si
myl etyczn. Bada ona uniwersum jzykowe, w ktrym ludzie wyraaj swoje mylenie i
dowiadczenie moralne na paszczynie jzyka potocznego oraz w relacjach wyrae
jzykowych do oznaczanych przez nie przedmiotw36.
Socjobiologia moralnoci prbuje wyjani ludzkie zachowania moralne podstawami
biologicznymi. Moralno wedug tej dziedziny, rozwina si jako instynkt. Emocje i
praktyki moralne zostay zaprogramowane przez naturaln selekcj w cigu wielu milionw
lat. Praktyki moralne s zakodowane w procesach biologicznych natury ludzkiej i
przypisywane genetycznym procesom przystosowawczym. Kierowany rozwj genetyczny
pozwoli za wybra najlepszy kod wartoci moralnych. W umiarkowanych odmianach
socjobiologii moralnoci podkrela si, e obok nakazw moralnych pochodzcych od
instynktownych reakcji zwierzcych istniej nakazy moralne ustalane w drodze umowy
spoecznej37.
Statystyka moralnoci prbuje ujmowa i przedstawia ilociowo zachowania
moralne, ktre przejawiaj si w formach zewntrznych i pojawiaj si z do znaczn
czstotliwoci. Poniewa atwiej jest bada negatywne ni pozytywne sprawdziany ycia
moralnego, std statystyka moralnoci czciej rejestruje odchylenia od norm moralnych ni
ich przestrzeganie w spoeczestwie. Stanowi ona dobr podstaw socjologii moralnoci,
ktra interpretuje statystycznie zbadane fakty i opierajc si na nich formuuje tezy o
regularnoci przebiegu zjawisk w spoeczestwie i o wpywie psychicznych, spoecznych i
ekonomicznych uwarunkowa na zjawiska moralne38.
5) Gwne stanowiska z zakresu etyki normatywnej
Na pytanie, co stanowi norm moralnoci, w etyce udziela si rnych odpowiedzi.
Istnieje wic wiele systemw etycznych, ale t rnorodno mona sprowadzi do kilku
35

Por. tame, s. 183-184.

Por. tame, s. 184.
37
Por. tame, s. 187-188.
38
Por. tame, s. 178.
36

gwnych stanowisk, spord ktrych zostanie tutaj omwionych kilka wybranych, jak
wydaje si najwaniejszych w etyce zachodnioeuropejskiej. Scharakteryzowane bd
nastpujce szkoy etyczne: etyka teleologiczna, eudajmonizm etyczny, deontonomizm, etyka
personalistyczna, etyka utylitarystyczna oraz etyka fenomenologiczna.
Etyka teleologiczna uznaje, e istot ycia czowieka mona wyjani dziki zasadzie
celowoci. Posuguje si ona schematem moralnym, zgodnie z ktrym czowiek posiada swj
okrelony cel (telos). Jako byt racjonalny jest w stanie go rozpozna, jak rwnie potrafi
odkry zasady (normy moralne), pozwalajce go osign. Etyka teleologiczna powinno, a
nastpnie moralne dobro i zo czynu, okrela przez jego stosunek do ostatecznego celu
czowieka39.
Jedn z odmian etyki teleologicznej stanowi eudajmonizm, ktry stoi na stanowisku,
e najwyszym celem czowieka jest szczcie (eudaimonia). Stanowi ono norm moralnoci,
czyli rdo i kryterium moralnej wartoci czynu. Postpowanie czowieka jest moralnie
powinne lub wartociowe o tyle, o ile stanowi rodek do osignicia szczcia. Szczcie
moe by jednak rnie rozumiane. Arystyp z Cyreny (szkoa cyrenaikw) upatrywa istoty
szczcia w doznawaniu przyjemnoci zmysowej (hedonizm), Antystenes (szkoa cynikw)
w niezalenoci jednostki od uwarunkowa wewntrznych (denie do przyjemnoci) i
zewntrznych (konwenans, nacisk opinii), Platon w intelektualnym kontakcie czowieka z
transcendentn ide dobra i pikna. Arystoteles przyjmowa, e szczcie polega na dziaaniu.
Dziaanie jest najdoskonalsze, gdy podejmowane jest przez najdoskonalsz wadz czowieka
(intelekt),

ma

charakter

najdoskonalszego

aktu

(poznanie),

skierowane

jest

ku

najdoskonalszemu przedmiotowi (Akt Czysty, bstwo). Innymi sowy, szczcie mona

osign przez pene rozwinicie moliwoci ludzkiej natury, samorealizacj czowieka jako
czowieka. Dziaanie moralne to takie postpowanie, ktre suy samourzeczywistnieniu
czowieka, samodoskonaleniu, rozwiniciu ludzkich moliwoci w stopniu maksymalnym
(perfekcjonizm). Arystoteles uszczegowi t myl wskazujc trzy sposoby prowadzce do
samourzeczywistnienia czowieka. Po pierwsze czowiek moe doskonao zdoby dziki
dziaalnoci swego rozumu. Waciw czynnoci rozumu jest odkrywanie prawdy, zatem
istot szczcia jest ycie kontemplacyjne, przez ktre czowiek moe sign bstwa. Po
drugie, prcz kontemplacji czowiek prowadzi dziaalno praktyczn, dla normowania ktrej
potrzebne s cnoty. Kto je nabdzie, osignie doskonao. Cnoty Arystoteles rozumia jako
usposobienie zachowujce rodek, czyli sprawnoci wewntrzne, dziki ktrym czowiek
39

Por. A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1996, s. 115 i 234.

potrafi dziaa zgodnie z zasad sprawiedliwoci i umiaru. Po trzecie Arystoteles zauway, i

czowiek jest istot spoeczn. A skoro tak, jego spenienie jest moliwe tylko w powizaniu z
realizacj dobra wsplnego caego spoeczestwa. Powinnoci czowieka staje si zatem
yczliwo w stosunku do ludzi, czyli odpowiedzialna mio majca na celu dobro innych40.
Eudajmonizm krytykuje si za to, e nakada na jednostk obowizek denia do jej wasnego
szczcia, a pomija zupenie dobro tych, ktrzy s adresatami jej dziaa41.
Deontonomizm jest stanowiskiem, w ktrym rdem i kryterium moralnej dobroci
(powinnoci) czynu jest nakaz odpowiedniego autorytetu; nakaz, ktrego dalsze uzasadnienie
nie jest potrzebne ani moliwe. Za nakazem nie stoi bowiem ju adna racja. Rodzaje
deontonomizmu wyrnia si w zalenoci od tego, kogo uznaje si za miarodajny autorytet:
Boga (teonomizm), czowieka, grup ludzi czy siebie samego (autonomizm). W
przeciwiestwie do eudajmonizmu postpowanie dyktowane posuszestwem autorytetowi
nie musi prowadzi do osobistego szczcia. Wobec deontonomizmu formuuje si zarzut, i
podwaa racjonalne podstawy moralnoci i odbiera czowiekowi podmiotowo (autonomi),
sprowadzajc go do istoty bezrefleksyjnie speniajcej nakazy42.
Podstawowym zaoeniem personalizmu jest twierdzenie, e czowiek reprezentuje
wyjtkow warto zwan godnoci. Najgbsze jej rdo wskazuje personalizm
chrzecijaski: czowiek jako dziecko Stwrcy odzwierciedla w sobie absolutn godno
swego pierwowzoru (homo imago Dei). Perspektywa Wcielenia i Odkupienia pokazuje
ponadto, e mimo moralnego upadku czowiek zachowuje sw rdzenn godno w sposb
nienaruszony. Istota personalizmu wyraa si przekonaniem, e czyn, ktry nie tylko
pochodzi od ludzkiej osoby, ale ma take za swego adresata osob (niekiedy wasn osob
podmiotu), jest moralnie dobry przez to, e stanowi akt afirmacji osoby dla niej samej: e ma
na wzgldzie przede wszystkim dobro osoby adresata. Personalizmowi nie mona zatem
postawi tego samego zarzutu, z ktrym spotyka si eudajmonizm. Naleny kadej osobie akt
afirmacji jest bowiem rwnowany z wyzwoleniem od egoizmu. Afirmacja osoby powoduje
zarazem zawsze samospenienie (samourzeczywistnienie, doskonao) podmiotu jako swj
konieczny, cho przez niego wprost nie zamierzony skutek. Afirmacja ustanawia nadto
jednoczc wi midzyosobow43.
W etyce utylitarystycznej o tym, czy dany czyn jest moralny decyduje skutek.
Utylitaryzm przyjmuje zasad uytecznoci, zgodnie z ktr im dany czyn przynosi wicej
40

Por. J. Galarowicz, Na ciekach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 593-594.

Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, dz. cyt., s. 92.
42
Por. tame, s. 77-79.
43
Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 12.
41

szczcia jednostce i ludziom, tym jest lepszy pod wzgldem moralnym. Utylitaryzm stanowi
przedmiot oywionej dyskusji, szczeglnie gdy chodzi o zakres osb, ktrych dotycz skutki
dziaania oraz sposb rozumienia szczcia. Krytyka utylitaryzmu zwraca uwag na to, e
koncentrujc si na skutkach dziaania, nie docenia on intencji i dobrej woli czowieka.
Wskazuje te, e utylitaryci opieraj sw etyk na pogldzie, e ludzie zawsze pragn
szczcia, a przecie dzieje ludzkoci dostarczaj wielu przykadw czynw ludzkich, w
ktrych wcale nie chodzio o szczcie, ale np. o obron drugiego czowieka, prawd,
sprawiedliwo itp.44
Etyka fenomenologiczna stoi na stanowisku, e poczucie powinnoci rodzi si z
obcowania z wartociami, ktre istniej obiektywnie i s uhierarchizowane. Dziki intuicji
mog one zosta poznane wraz z ich pozycj na skali wartoci. Pozytywn warto moraln
ma czyn takiego czowieka, ktry w konkretnej sytuacji stojc w obliczu dwu wartoci,
wybiera warto wysz i wciela j w ycie (zasada preferencji wartoci obiektywnie
wyszej). Niektrzy fenomenologowie widz bezporedni zwizek obiektywnej hierarchii
wartoci i struktury osoby ludzkiej (natury ludzkiej). Traktuj ten zwizek jako podstaw
poznania porzdku dbr, a tym samym podstaw moralnie susznych wyborw45.

44
45

Por. J. Galarowicz, Na ciekach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 606.

Por. T. Stycze, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 19.