Piotr Burgoski

Jan Pawe II i islam: polityka przyjaznych gestw czy polityczny sojusz?

Wspczenie mona zaobserwowa, e wielkie religie, cho nie s wsplnotami

politycznymi, to jednak z racji swojego uniwersalnego przesania i globalnego zasigu,
aktywnie wczaj si w wiatow polityk. Dziaajc na tej samej scenie, wchodz ze sob w
rnego rodzaju interakcje. Zmuszone s zatem do okrelenia wzajemnych stosunkw.
Analiza

polityki

Kocioa

katolickiego

za

pontyfikatu

Jana

Pawa

II pokazuje

niejednoznaczny i skomplikowany charakter wzajemnym relacji pomidzy Kocioem a

islamem. Z jednej strony mona zaobserwowa zblienie obu religii, przyjazne stosunki i
wspprac, z drugiej za pewien dystans. Jan Pawe II dy do pokojowego wspistnienia
obu religii, wykona te pod adresem muzumanw wiele przyjaznych gestw i podj prb
nawizania wsppracy, aby realizowa wsplnie podzielane cele. Rwnoczenie podkrela
istnienie nieusuwalnych i nieprzekraczalnych rnic pomidzy obiema religiami. Wydaje si
jednak, e w sposb uprawniony mona mwi o istnieniu pewnego rodzaju porozumienia
pomidzy Janem Pawem a islamem. Problematyczne jest tutaj blisze okrelenie charakteru
tej relacji. Pojawia si bowiem pytanie, czy papie podejmowa zblienie z islamem jedynie
po to, aby zrealizowa z jego pomoc wasne cele, czy te traktowa religi muzumask jak
partnera i sojusznika, wobec ktrego posiada si okrelone zobowizania. Dowiedzenie, i
mielimy do czynienia z t drug ewentualnoci wizaoby si, jeli odwoywalibymy si
do teorii polityki, z koniecznoci wykazania istnienia wsplnie podzielanych przez obie
religie przekona i celw, woli wsppracy, przykadw jej urzeczywistnienia, koordynacji
wspdziaania, partnerskiego traktowania si obu religii, istnienia wzajemnych zobowiza,
ewentualnie wsplnych wrogw1. Oglniejszy problem, ktry kryje si za gwnym tematem,
stanowi pytanie o to, jak Jan Pawe II ujmowa rol religii w yciu spoecznym i jak
wyobraa sobie wzajemne relacje pomidzy rnymi religiami. Analiza jego stosunkw z
islamem moe okaza si pomocna w odpowiedzi na to pytanie.

Por. haso Alliances, w: F. N. Magill (red.), International Encyclopedia of Government and Politics.
Vol. 1, London Chicago 1996, s. 34.

Polityka papieska wobec islamu

W czasie pontyfikatu Jana Pawa II Koci katolicki w swej polityce wobec islamu
dy do nawizania stosunkw zarwno z pastwami islamskimi, jak i religijnymi
organizacjami islamskimi, a nawet relacji z duchowymi przywdcami wsplnot
muzumaskich. Aktywno polityczna w zakresie oficjalnych kontaktw z pastwami
islamskimi przybieraa form spotka z gowami tych pastw, ministrami rzdw,
parlamentarzystami odwiedzajcymi Watykan oraz spotka z dyplomatami pastw islamskich
akredytowanymi przy Stolicy Apostolskiej. Analogiczne spotkania z przedstawicielami
pastw islamskich miay te miejsce podczas papieskich zagranicznych podry do tych
krajw. Obok kontaktw na szczeblu pastwowym, papie spotyka si te z reprezentantami
organizacji islamskich, z duchowymi liderami muzumanw oraz ze zwykymi wyznawcami
islamu (np. z modzie muzumask w Casablance w 1985 roku). Podczas tych wszystkich
spotka Jan Pawe II zazwyczaj kierowa do ich uczestnikw pozdrowienia lub specjalne
przesania. Jeeli chodzi o kontakty z duchowymi przywdcami, to naley tu wspomnie o
oryginalnej papieskiej inicjatywie, jak byy spotkania modlitewne w Asyu (w 1986 roku o
pokj na wiecie, w 1993 roku o pokj na Bakanach, w 2002 roku o pokj po 11 wrzenia),
na ktre papie zaprasza przedstawicieli rnych religii, w tym zawsze przedstawicieli
islamu. Podczas dwch ostatnich takich spotka modlono si o pokojowe rozwizanie
konfliktw, w ktrych ofiarami bya lub moga nimi si sta ludno muzumaska2.
Jan Pawe II wielokrotnie wydawa owiadczenia w rnych politycznych kwestiach
dotyczcych muzumanw, ustosunkowywa si do politycznych wydarze, ktre dotyczyy
wyznawcw islamu, apelowa o pokj lub sam podejmowa si mediacji pokojowych w
konfliktach, w ktrych stron byli muzumanie. O prawa ludnoci muzumaskiej
niejednokrotnie

upomina

si

kontaktach

szefami

rzdw

czy organizacji

midzynarodowych (np. ONZ, OBWE, UE), albo te sam zabiera gos na ich forum. W
przypadku konfliktu libaskiego oprcz wymienionych tutaj rodkw dyplomatycznych
papie sign po jeszcze inny, a mianowicie zwoa w 1997 roku specjalny synod biskupw
Libanu, ktry wypowiedzia si na temat sytuacji w tym kraju. Podobnie postpi podczas

Por. P. Mazurkiewicz, The Diplomacy of Pope John Paul II, Poland in Europe 2004 nr 1, s. 186-187;
A. Rusinek, Dialog midzyreligijny Kocioa rzymskokatolickiego ze wiatem islamu za pontyfikatu Jana Pawa
II i Benedykta XVI, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2006 nr 3-4, s. 72.

wojny w Zatoce w 1991 roku, zwoujc synod przedstawicieli episkopatw ze wszystkich

krajw zaangaowanych w wojn3.
Ponadto Jan Pawe II wykona kilka znaczcych gestw, ktre miay wiadczy o jego
szacunku wobec islamu i przyczyni si do ustanowienia przyjacielskich stosunkw midzy
obiema religiami. Jednym z najbardziej spektakularnych byo ucaowanie przez papiea
Koranu przywiezionego mu w prezencie przez muzumaskich duchownych w 1999 roku.
Innym bya wizyta w meczecie Omajjadw w Damaszku 6 maja 2001 roku. Byo to
wydarzenie bez precedensu, poniewa jak do tej pory aden papie nie przekroczy progu
muzumaskiej wityni. Znaczcy gest stanowio potpienie przez papiea redniowiecznych
krucjat oraz przebaczenie i proba o uaskawienie Ali Agcy, niedoszego zabjcy papiea.
Wanym symbolem staa si te przerwa w odprawianiu Mszy w Betlejem podczas
pielgrzymki do Ziemi witej w 2000 roku, kiedy muezin wezwa muzumanw do
popoudniowej modlitwy. Wymiar symboliczny miaa te nominacja Palestyczyka na urzd
aciskiego patriarchy Jerozolimy w 1988 roku. Zostaa ona odczytana jako gest uznania i
poparcia Jana Pawa II dla palestyskiego narodu4.
Wsplnie podzielane przekonania i cele
W teorii polityki uczestnikw ycia politycznego, ktrzy podzielaj wsplne wartoci,
przekonania czy ideay nazywa si naturalnymi sojusznikami. Ze wzgldu bowiem na
mentaln, ideow czy kulturow blisko porozumienie i wsppraca midzy nimi staj si
bardzo prawdopodobne i niewymuszone5. Chrzecijastwo i islam dzieli wiele, jednake
wydaje si, e pewne wsplne elementy w ich doktrynach stanowi mog podstaw do
porozumienia i wspdziaania obu religii. Pierwszym wsplnym elementem, jaki czy
chrzecijastwo i islam jest wiara w Boga stwrc wiata. Przekonanie to implikuje z kolei
podobn dla obu religii antropologi. Uznaj one czowieka za istot, ktra pochodzi
bezporednio od Boga, co stanowi rdo godnoci czowieka i racj do szczeglnego
traktowania kadej istoty ludzkiej. W doktrynach obu religii ycie czowieka postrzegane jest
jako Boy dar. Uznaj one prawo kadego czowieka do ycia, domagaj si jego
poszanowania i sprzeciwiaj si czyjejkolwiek uzurpacji prawa do dysponowania yciem,
3

Por. A. Rusinek, Dialog midzyreligijny Kocioa rzymskokatolickiego ze wiatem islamu za

pontyfikatu Jana Pawa II i Benedykta XVI, art. cyt., s. 76-77.
4
Por. tame, s. 72; B. Fastyn, Jan Pawe II wobec konfliktu izraelsko-palestyskiego, Warszawa 2004, s.
84-86; D. Rudnicka-Kassem, Promoting a peaceful coexistence: John Paul II and the Middle East, Krakowskie
Studia Midzynarodowe 2005 nr 2, s. 112.
5
Por. haso Alliances, art. cyt. s. 34.

zarwno wasnym, jak i innych ludzi. Uznanie ycia za warto okrela stosunek obu religii
do wojny. Naley jej zapobiega pokojowymi rodkami, jedynie w wyjtkowych
przypadkach, gdy chodzi o obron, mona posuy si rodkami militarnymi.
Chrzecijastwo i islam podobnie ujmuj problematyk wolnoci ludzkiej. Wolno nie
oznacza samowoli, lecz urzeczywistnia si w peni, gdy czowiek realizuje cel, jaki zosta mu
wyznaczony przez Boga. Warto te wspomnie o stosunku obu religii do praw czowieka.
Koci katolicki w peni je akceptuje, poniewa prawa czowieka postrzega jako
konkretyzacj prawa naturalnego, a ponadto wie je z przyrodzon godnoci osoby
ludzkiej. Jeeli za chodzi o islam, to istnieje w jego obrbie dua rozpito sdw na temat
praw czowieka: od zdecydowanego odrzucenia przez tych, ktrzy nie dostrzegaj zwizku
pomidzy islamem a prawami czowieka, dlatego te w uznaniu tych praw dopatruj si
kolejnego kroku ku sekularyzacji wspczesnych spoeczestw, a po rwnie zdecydowan
aprobat tych, ktrzy postrzegaj je jako narzdzie do obrony ludzkiej godnoci.
Chrzecijastwo i islam podzielaj ponadto wsplne przekonanie o koniecznoci kierowania
si w yciu zasadami moralnymi. Porzdek normatywny, ktry powinien stanowi
odniesienie dla ludzkich czynw jest ustanowiony przez samego Boga, stanowi wyraz Jego
woli. W obu religiach obecne jest te przewiadczenie o szczeglnej misji zleconej
czowiekowi przez Boga. Islam traktuje czowieka jako namiestnika Boga, rzdzcego w Jego
imieniu wiatem, ktry zosta stworzony na uytek czowieka. Z kolei chrzecijanie uwaaj,
e s powoani do wsppracy z Bogiem, aby przemienia wiat i wprowadza w nim
porzdek zgodny z Boym zamysem. Jako jeden z naczelnych obowizkw spoecznych obie
religie uwaaj urzeczywistnianie sprawiedliwoci6.
Jan Pawe II wielokrotnie odwoywa si do wsplnych dla muzumanw i chrzecijan
przekona. Przekonywa, e stanowi one podstaw do powstania wizw pomidzy
wyznawcami obu religii, a te z kolei powinny prowadzi do podejmowania wsppracy7.
Wsplne dziaanie chrzecijan i muzumanw nazwa partnersk wizi8, zczeniem

Por. S. Chazbijewicz, Teoria wojny wedug prawa islamuszariatu, stosunek witego prawa islamu do
morderstw, tortur i poszanowania ycia, w: E. liwka (red.), Religie wobec ycia, Pienino 1991, s. 25-27; L.
Richter-Bernburg, Muzumaskie prawo religijne a wiecki humanizm, tum. A. Burgoski, Wok
Wspczesnoci 2004 nr 2, s. 153; E. Sakowicz, Rozmowy o islamie i dialogu, Lublin 2007, s. 16-17.
7
Por. Jan Pawe II, Zrozumienie i dialog. Spotkanie z muzumanami (Bruksela, 19.05.1985), w: E.
Sakowicz (oprac.), Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana Pawa II (1965-1996), Warszawa 1997, s.
124.
8
Por. Jan Pawe II, Wsplny dialog dla dobra ludzkiej rodziny. Wizyta w meczecie Omajjadw
(Damaszek, 06.05.2001), LOsservatore Romano (wyd. polskie) 2001 nr 7-8, s. 31.

doni9 oraz braterskim przymierzem10. Wyranie okreli te jego cele. Jako najoglniejszy
kierunek wsplnego dziaania papie wskaza sub dla dobra ludzi11 czy te denie do
postpu czowieka12. Jeli chodzi o cele bardziej szczegowe, to Jan Pawe II zachca
przywdcw i wyznawcw islamu przede wszystkim do troski o poszanowanie ludzkiej
godnoci. Konkretnym jej wyrazem miaoby by podejmowanie wysikw w celu
respektowania i przestrzegania podstawowych praw czowieka13. Papie mia tutaj na myli
dziaania popierajce wszystkie wolnoci, prawo do ycia i wychowania dzieci w pokoju,
starania przyczyniajce si do zniesienia dyskryminacji z powodu rasy, koloru skry,
pochodzenia etnicznego, religii czy pci14 oraz denia do urzeczywistnienia wolnoci
religijnej, zwaszcza zapewnienie jej obecnoci w wychowaniu religijnym dzieci. Wyraa
nadziej, e wsppraca obejmie rwnie umacnianie i podtrzymywanie ycia rodzinnego
oraz wsplne pogbianie uczciwoci w yciu publicznym, rozwijanie odwagi i mdroci w
polityce, eliminowanie politycznych antagonizmw15. Apelowa ponadto o wsplne
urzeczywistnianie wartoci moralnych, zaangaowanie na rzecz sprawiedliwoci spoecznej 16,
szczeglnie o wspprac na rzecz zagwarantowania minimalnych rodkw niezbdnych do
godnego ycia dla ludzi yjcych w ubstwie, jednakowego dostpu do owiaty i opieki
zdrowotnej, moliwoci uczestnictwa kadego w yciu jego spoecznoci. W zamyle Jana
Pawa II chrzecijan i muzumanw poczy powinna take wsppraca na rzecz pokoju w
wiecie. Zagroenie wojn uwaa za jedno z najwikszych wyzwa, jakiemu maj stawi
czoa wyznawcy obu religii. Chrzecijanie i muzumanie, zdaniem Jana Pawa II, mog
wsplnie ksztatowa struktury spoeczne, narodowe i midzynarodowe, ktre bd w stanie
zmniejsza napicia oraz zapobiega ich przeradzaniu si w krwawe konflikty17.

Por. Jan Pawe II, Zwartoci Nigerii sprzyja poczenie si w imi Boe. Spotkanie z ludnoci
muzumask (Kaduna, 15.02.1982), w: E. Sakowicz (oprac.), Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana
Pawa II (1965-1996), dz. cyt., s. 98.
10
Por. Jan Pawe II, Nikt nie moe y i dziaa w izolacji. Spotkanie z przedstawicielami religii
muzumaskiej i hinduizmu (Nairobi, 18.08.1985), tame, s. 121.
11
Por. tame.
12
Por. Jan Pawe II, Przemwienie Ojca witego do wsplnoty katolickiej w Ankarze (29.11.1979) w: E.
Sakowicz (oprac.), Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana Pawa II (1965-1996), dz. cyt., s. 63.
13
Por. Jan Pawe II, Braterska solidarno i przyja oparciem dla wielkiej sprawy godnoci czowieka.
Przemwienie do religijnych przywdcw muzumaskich Ghany (Akra, 08.05.1980), w: E. Sakowicz (oprac.),
Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana Pawa II (1965-1996), dz. cyt., s. 74.
14
Por. Jan Pawe II, Nikt nie moe y i dziaa w izolacji. Spotkanie z przedstawicielami religii
muzumaskiej i hinduizmu (Nairobi, 18.08.1985), tame, s. 121.
15
Por. Jan Pawe II, Zwartoci Nigerii sprzyja poczenie si w imi Boe. Spotkanie z ludnoci
muzumask (Kaduna, 15.02.1982), tame, s. 97.
16
Por. Jan Pawe II, Przemwienie do przedstawicieli wsplnoty muzumaskiej we Francji (Pary,
31.05.1980), tame, s. 76.
17
Por. Jan Pawe II, Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Spotkanie z modzie
muzumask (Casablanca, 19.08.1985), tame, s. 175.

Wola wsppracy z muzumanami zostaa zadeklarowana przez Jana Pawa II pomimo

wiadomoci istnienia rnic, jakie dziel chrzecijastwo i islam. Zdaniem papiea Boe
objawienie w porwnaniu ze Starym i Nowym Testamentem zostao w Koranie zredukowane.
Koran pomija przede wszystkim prawd o immanencji Boga w odniesieniu do wiata i
czowieka. Nieobecna jest w nim take idea odkupienia, ktre zdaniem chrzecijan dokonao
sie przez mk, mier i zmartwychwstanie Chrystusa. Jako najbardziej istotn rnic papie
wskazywa sposb, w jaki wyznawcy obu religii patrz na osob i dzieo Jezusa z Nazaretu.
Chrzecijanie uznaj w Nim swojego Pana i zbawc, natomiast dla muzumanw jest on
prorokiem przygotowujcym ludzi na przyjcie ostatecznego proroka Mahometa. Papie
dostrzega ponadto odmienne rozumienie praw czowieka i zasady wolnoci religijnej. Przez
muzumanw wolno religijna bywa niejednokrotnie interpretowana jednostronnie, to znaczy
rozumiej j oni jako wolno narzucania prawdziwej religii czyli islamu wszystkim
ludziom, w tym take chrzecijanom. Jednake, w przekonaniu papiea, powysze rnice,
pomimo e istotne i nieusuwalne, nie przekrelay moliwoci dialogu i wsppracy pomidzy
obiema religiami18.
Pojawia si tutaj pytanie, czy papieski postulat poczenia si wyznawcw islamu i
chrzecijastwa, stanowi propozycj zjednoczenia si przeciwko jakiemu, mniej lub bardziej
okrelonemu, wrogowi. Analiza przemwie Jana Pawa II prowadzi do wniosku, e
propozycja wsppracy obu religii wynikaa przede wszystkim z przekonania papiea, i
wsplnie

bdzie

mona

skuteczniej

przeciwstawi

si

negatywnym

zjawiskom

uwidaczniajcym si we wspczesnym wiecie. Spord nich papie wymienia na przykad

tendencje do tworzenia nowego wiata bez Boga, antropocentryczny humanizm oraz
czynniki, ktre nie pozwalaj na pene urzeczywistnienie wolnoci religijnej. Zachca do
przeciwstawiania si tendencjom, ktre prbuj zatrze, a nawet zniszczy, duchowy aspekt
czowieka. Apelowa o stawianie czoa niebezpieczestwom, ktre zagraaj yciu i rodzinie.
Oglnie rzecz ujmujc, zgodnie z zamysem Jana Pawa II, poczenie si muzumanw i
chrzecijan miao by skierowane przeciw, jego zdaniem, niszczcym czowieka
wspczesnym

zjawiskom

jak

relatywizm

moralny,

sekularyzacja,

materializm,

19

konsumpcjonizm, przemoc czy niesprawiedliwo spoeczna . Wsplne dziaanie nie miao

by zatem skierowane przeciwko wrogowi o charakterze osobowym, ani te przeciw
18

Por. Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei, Lublin 1994, s. 82-84.
Por. Jan Pawe II, Zwartoci Nigerii sprzyja poczenie si w imi Boe. Spotkanie z ludnoci
muzumask (Kaduna, 15.02.1982), art. cyt., s. 97; tene, Przemwienie Ojca witego do wsplnoty katolickiej
w Ankarze (29.11.1979), art. cyt., s. 63; tene, Spotkanie ekumeniczne (Lizbona 14.05.1982), w: E. Sakowicz
(oprac.), Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana Pawa II (1965-1996), dz. cyt., s. 100; tene, Musimy
przygotowa dla jutra wiat na miar wielkoci czowieka (Lourdes, 15.08.1983), tame, s. 103.
19

okrelonemu ugrupowaniu politycznemu czy pastwu. Chodzio o przeciwstawienie si

wszystkiemu, co zagraa urzeczywistnieniu wsplnego ideau czyli spoeczestwa, w ktrym
ludzie uwaa si bd za braci zmierzajcych do wiata Boego przez wspzawodnictwo w
dobrym20. Ujmowanie polityki jako dziaania, w ktrym zakada si podzia ludzi, narodw,
pastw czy religii na przyjaci i wrogw stao w sprzecznoci z jej rozumieniem przez
papiea. Mylenie Jana Pawa II o polityce nie miao bowiem nic wsplnego z tradycj
wywodzc si od Machiavellego, czyli z definiowaniem polityki jako aktywnoci, ktra jest
amoralna, a wic ujmowanej jedynie jako technika zdobywania i sprawowania wadzy. Papie
rozumia polityk w duchu arystotelesowskim, traktujc j jako cz etyki. Nie utosamia
jej z technologi wadzy, ale postrzega jako aktywno dotyczc celw, wartoci czy
ideaw. Jak mona przeczyta w encyklice Laborem exercens, polityka dla papiea
oznaczaa roztropn trosk o dobro wsplne21. Jan Pawe II wyobraa sobie wspprac
muzumanw i chrzecijan jako dziaanie, ktre ma na celu dobro kadego czowieka i caej
ludzkoci22. Jeli mwi o koniecznoci sprzeciwiania si zachowaniom czy tendencjom,
ktre si rzeczy byy reprezentowane przez okrelone osoby, to tylko z uwagi na dobro
czowieka, nie za w celu zaszkodzenia czy wyeliminowania kogokolwiek. Jego rozumienie
polityki byo zbiene z praktyk Kocioa z ubiegego stulecia, kiedy to Koci katolicki
kilkakrotnie odrzuci propozycje moralnie wtpliwych sojuszy. W latach 30-tych XX wieku
Koci nie zaakceptowa moliwoci zawarcia sojuszu z faszyzmem przeciwko
bolszewizmowi, pomimo naciskw niemieckich i woskich, a nastpnie sprzeciwi si idei,
aby z pomoc Zwizku Sowieckiego prbowa ograniczy rozprzestrzenianie si
niemieckiego nazizmu23.
Mwienie o wsppracy dwch podmiotw jest zasadne, gdy obie strony deklaruj jej
gotowo i podzielaj wsplny cel, ktry chc razem realizowa. Powstaje zatem pytanie o
stosunek muzumanw do propozycji Jana Pawa II. W obrbie wsplnoty muzumaskiej
odnale mona wiele rnych nurtw czy odamw. Muzumascy przywdcy religijni nie
tworz hierarchicznej organizacji, podobnej do tej, ktra obecna jest w Kociele katolickim.

20

Jan Pawe II, Przemwienie do przedstawicieli wsplnoty muzumaskiej we Francji (Pary,

31.05.1980), art. cyt., s. 76.
21
Por. Jan Pawe II, Encyklika Laborem exercens Ojca witego Jana Pawa II o pracy ludzkiej (z
okazji 90. rocznicy encykliki Rerum novarum), w ktrej zwraca si do czcigodnych braci w biskupstwie, do
kapanw, do rodzin zakonnych, do drogich synw i crek Kocioa oraz do wszystkich ludzi dobrej woli, 20, w:
Jan Pawe II, Encykliki Ojca witego Jana Pawa II. Tom 1, Krakw 1998, s. 142.
22
Jan Pawe II, Zwartoci Nigerii sprzyja poczenie si w imi Boe. Spotkanie z ludnoci muzumask
(Kaduna, 15.02.1982), art. cyt., s. 98.
23
Por. S. Dbski (gos w dyskusji), Stolica Apostolska w stosunkach midzynarodowych. Autoryzowana
transkrypcja dyskusji redakcyjnej, Polski Przegld Dyplomatyczny 2004 nr 3, s. 195-197.

Oznacza to, e w islamie nie istnieje jednoznaczne i oficjalne stanowisko wobec adnej
kwestii. Std apel Jana Pawa II o wspprac spotka si z rnorakim przyjciem. Niektre
rodowiska muzumaskie wskazyway na rnice pomidzy obiema religiami, midzy
innymi na rne pojmowanie wolnoci wyznania i rwnoci pci 24. Zwaywszy jednak na
gotowo wielu przywdcw i zwyczajnych muzumanw do spotka z papieem, jak i na
sam liczb takich spotka, wydaje si, e papieska oferta zyskaa przychylno znacznej
czci wyznawcw islamu. Jednoznacznym potwierdzeniem woli wsppracy i wsplnego
celu by na przykad list, jaki skierowa do papiea M. Hamide Algabid, sekretarz generalny
Organizacji Konferencji Islamskiej (OCI), w ktrym obiecywa on gotowo pastw
czonkowskich OCI do wsppracy ze Stolic Apostolsk w dziedzinie umacniania pokoju i
rozwijania dialogu islamsko-chrzecijaskiego25.
Strona muzumaska niejednokrotnie formuowaa pod adresem Jana Pawa II zarzut,
e w swym dziaaniu kieruje si on jedynie interesem Kocioa katolickiego. W przekonaniu
niektrych muzumanw rzeczywistym celem chrzecijan podejmujcych dialog i wspprac
z islamem jest dziaalno misyjna zmierzajca do nawrcenia muzumanw na
chrzecijastwo. Formuowano take zarzut braku symetrii w podejciu do rnych religii. O
ile Koci prowadzi prac misyjn wrd muzumanw, to takiej dziaa nie uskutecznia
wobec wyznawcw judaizmu. Krytykowano Koci rwnie za to, e wzywajc do obrony
wolnoci religijnej, rozumie j jako wolno nauczania wiary chrzecijaskiej26. Ponadto
muzumanie

oponowali,

gdy

papie

sprzeciwia

si

narzucaniu

mniejszociom

chrzecijaskim yjcym w pastwach islamskich prawa szariatu. W ich przekonaniu w ten

sposb papie opowiada si za pastwem laickim czy pastwem narodowym, a przeciwko
pastwu islamskiemu27. Odnoszc si do zarzutu dotyczcego misyjnego charakteru
dziaalnoci Kocioa katolickiego, naleaoby przypomnie, e Koci zawsze podkrela, i
jego podstawowym obowizkiem jest goszenie Chrystusa wszystkim ludziom. Dlatego Jan
Pawe II zwracajc si do chrzecijan yjcych razem z muzumanami w jednym
spoeczestwie, zachca ich do wiadectwa o wierze chrzecijaskiej. Prcz tego wzywa
chrzecijan do dialogu z islamem, poszanowania i uznania tej tradycji religijnej oraz
odrzucenia wszelkich form nacisku i dyskryminacji religijnej. Jeeli w polityce
24

Por. L. Richter-Bernburg, Muzumaskie prawo religijne a wiecki humanizm, art. cyt., s. 146-148.
Cytuj za: Jan Pawe II, Musimy by ludmi dialogu. Spotkanie z muzumaskimi przywdcami
religijnymi (Dakar, 22.02.1992), w: E. Sakowicz (oprac.), Islam w dokumentach Kocioa i nauczaniu Jana
Pawa II (1965-1996), dz. cyt., s. 176.
26
Por. M. Ayoub, Jan Pawe II o islamie, w: B. L. Sherwin, H. Kasimow (red.), Jan Pawe II i dialog
midzyreligijny, tum. A. Nowak, Krakw 2001, s. 182-183, 187.
27
Por. I. M. Abu-Rabi, Jan Pawe II a islam, tame, s. 205.
25

midzynarodowej przejawia trosk przede wszystkim o wsplnoty katolickie, w tym yjce

w pastwach islamskich, to takie dziaanie wydaje si by cakowicie uprawnione ze wzgldu
na penion przez niego funkcj gowy Kocioa katolickiego28. Jan Pawe II nie traktowa
islamu instrumentalnie, lecz jako partnera, ktrego odmienno naley uszanowa.
Uznawanie odrbnoci, w tym take religijnych, czy inaczej mwic, umiejtno rnienia
si, stanowiy w ogle rys charakterystyczny polityki kocielnej za pontyfikatu Jana Pawa
II29. Jeeli za chodzi o wspprac z innymi religiami, to papie podejmowa j kierujc si
rozumieniem polityki jak to ju zostao wczeniej powiedziane jako aktywnoci
powizanej z wartociami etycznymi. Std zasadniczy jej cel stanowio dobro wsplne, a wic
dobro wszystkich i kadego, w tym take dobro chrzecijan oraz muzumanw. Dlatego te
ofert wspdziaania przedstawia wielu religiom (np. hinduizmowi), nie tylko islamowi,
chocia wydaje si, e ze wzgldu na liczne podobiestwa i moliwoci polityczne islamu, z
nim wiza wiksze ni z innymi nadzieje. Przekonywa, e wyznawcy poszczeglnych religii
nie powinni y w izolacji, gdy tylko razem mog stawi czoa wspczesnym wyzwaniom i
przyczyni si do zbudowania lepszego wiata30. Kierowanie si przez papiea kryteriami
etycznymi wykluczao instrumentalne traktowanie swoich partnerw w dziaaniach
politycznych, jak rwnie ukryte, to znaczy inne ni deklarowane, motywy podjcia
wsppracy. Z tego samego wzgldu formuowane przez niektrych wyznawcw islamu
zarzuty o popieranie jedynie interesw Kocioa katolickiego byy bezpodstawne. Warto tutaj
doda, e ju za pontyfikatu Pawa VI w polityce kocielnej dokona si swoisty przeom.
Papie ten uzna, inaczej ni wielu ojcw Soboru Watykaskiego II, e Koci nie powinien
skupia si jedynie na dziaalnoci ad intra. Jego aktywno polityczna powinna by z jednej
strony cile zwizana z duszpastersk misj Kocioa, a z drugiej polega na subie
czowiekowi i obronie jego praw. W przekonaniu Jana Pawa II jedno z zasadniczych
uprawnie przysugujcych osobie ludzkiej, ktrego poszanowanie przyczynia si do dobra
caego spoeczestwa i kadej osoby, stanowio prawo do wolnoci religijnej. Przy czym
papie nie interpretowa go jednostronnie jako prawa Kocioa, ale ujmowa je jako
uniwersaln norm, ktra jest stosowana wobec wszystkich religii31. Dlatego w zakresie
wolnoci religijnej domaga si od islamu wzajemnoci, aby muzumanie, podobnie jak

28

Por. Jan Pawe II, Kronika, 23.11.1981, LOsservatore Romano (wyd. polskie) 1981 nr 12, s.22.
Por. D. Morawski (gos w dyskusji), Stolica Apostolska w stosunkach midzynarodowych.
Autoryzowana transkrypcja dyskusji redakcyjnej, art. cyt., s. 186.
30
Por. Jan Pawe II, Nikt nie moe y i dziaa w izolacji. Spotkanie z przedstawicielami religii
muzumaskiej i hinduizmu (Nairobi, 18.08.1985), art. cyt., s. 122.
31
Por. P. Mazurkiewicz, The Diplomacy of Pope John Paul II, art. cyt, s. 189-190.
29

chrzecijanie, dziaali na rzecz zagwarantowania jednakowych swobd religijnych wszystkim

czonkom spoeczestwa32.

Wzajemne relacje w praktyce

Jednym z aspektw relacji Jana Pawa II z islamem, wiadczcym o pewnej bliskoci,
byy spotkania obydwu stron, a zwaszcza kontakty oficjalne na najwyszym szczeblu. Papie
wielokrotnie przyjmowa liderw muzumaskich w Watykanie. Kiedy okolicznoci
uniemoliwiay kontakty oficjalne, przyjmowa on przedstawicieli wiata muzumaskiego na
audiencjach prywatnych (np. Jasera Arafata w 1982 r.). Wiele razy by te zapraszany przez
przywdcw pastw muzumaskich. W czasie swojego pontyfikatu odwiedzi wiele krajw
islamskich (Indonezj, Bangladesz, Sudan, Maroko, Tunezj, Egipt, Syri, Liban, Jordani)
oraz pastwa, ktre oficjalnie nie uznay prawa islamskiego, ale wyznawcy islamu stanowili
tam wikszo lub znaczn cz populacji. Odwiedzajc pozostae kraje papie spotyka si
prawie zawsze z yjcymi tam mniejszociami muzumaskimi oraz upomina si o ich prawa
(np. o prawa Palestyczykw podczas wizyty w Izraelu). Znaczcym krokiem na drodze ku
umocnieniu wzajemnego porozumienia byo wystpienie Jana Pawa II z inicjatyw, by
Papieska Rada Dialogu Midzyreligijnego (z jej sekcj ds. islamu) nawizaa stosunki z
wanymi midzynarodowymi organizacjami muzumaskimi. Celem spotka papiea z
wyznawcami islamu byo nawizanie przyjaznych relacji, a w konsekwencji umoliwienie
pokojowej koegzystencji spoecznoci chrzecijaskich i muzumaskich na caym wiecie
oraz przygotowanie gruntu pod przysz wspprac wyznawcw obu religii na rzecz
wsplnego dobra33. W islamie, obok yczliwie usposobionych wobec papieskich inicjatyw
rodowisk, istniay jednak rwnie nurty, ktre w sposb wyrany zaznaczay sw niezgod
na porozumienie z chrzecijanami. Tego typu postawa ujawnia si na przykad podczas
wizyty papiea w 1982 roku w Nigerii i w 1995 roku w Kenii. Wwczas przywdcy
muzumascy odmwili spotkania z Janem Pawem II z racji pamici o wyprawach
krzyowych, a take z powodu rzekomego prozelityzmu Kocioa katolickiego34.
Istnienie specjalnej wizi pomidzy Janem Pawem II a islamem byo widoczne w
papieskiej polityce wobec muzumanw yjcych na Bliskim Wschodzie oraz w Boni32

Por. Jan Pawe II, Musimy by ludmi dialogu. Spotkanie z muzumaskimi przywdcami religijnymi
(Dakar, 22.02.1992), art. cyt., s. 129.
33
Por. D. Rudnicka-Kassem, Jan Pawe II I wyznawcy islamu, Znak 2006 nr 1, s. 93.
34
Por. J.-B. Raimond, Jan Pawe II. Papie w samym sercu historii. Aposto prawdy i wolnoci jako
dyplomata i polityk, tum. T. Olszewski, Gniezno 2000, s. 49-50.

Hercegowinie. W pierwszym przypadku polityka papieska skupia si na rozwizaniu

konfliktu palestysko-izraelskiego. Papie wielokrotnie upomina si on o uznanie rwnych
politycznych praw zarwno ydw, jak i Palestyczykw. W czerwcu 1982 roku, kiedy Izrael
dokona inwazji na Liban, papie okaza si gwnym obroc ludnoci palestyskiej.
Zabiega on o wycofanie si Syrii i Izraela z Libanu oraz o zapewnienie rwnowagi
wyznaniowej w tym kraju. Watykan by niezwykle aktywnym uczestnikiem dyplomatycznej
gry w regionie bliskowschodnim. Papie przy wielu okazjach opowiada si za koniecznoci
pokojowego rozwizania konfliktu palestysko-izraelskiego i podejmowa w tym kierunku
dziaania dyplomatyczne. Naley jednak zaznaczy, e watykaska polityka na rzecz uznania
praw Palestyczykw bya przez cay czas rwnowaona deniem Stolicy Apostolskiej do
utrzymania poprawnych stosunkw z Izraelem i wiatow diaspor ydowsk. Warto te
doda, e watykaska polityka rwnowagi przez dugi czas nie znajdowaa zrozumienia u obu
stron konfliktu. Papie dy ponadto do tego, aby zachowa specjalny status miejsc witych,
szczeglnie Jerozolimy. Promowa rozwizania, ktre miay zagwarantowa pokojow i
harmonijn koegzystencj trzech monoteistycznych religii judaizmu, chrzecijastwa i
islamu tak, aby wyznawcy kadej z nich, mieli zagwarantowane w jednakowym stopniu
poszanowanie prawa do wolnoci religijnej35.
Jeeli chodzi o muzumanw yjcych w Boni-Hercegowinie, to dziaania
dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej

zmierzay w

kierunku

doprowadzenia trzech

spoecznoci muzumaskiej, serbskiej i chorwackiej do porozumienia. Ponadto Watykan

stara si nakoni Wsplnot Europejsk oraz ONZ do zagwarantowania niepodlegoci
Boni i Hercegowinie poprzez rozszerzenie na jej obszar mandatu si pokojowych. Warto te
tutaj przypomnie wan deklaracj na temat ingerencji humanitarnej. Watykan
wypowiedzia si na temat prawa i jednoczenie obowizku wsplnoty midzynarodowej do
rozbrojenia agresora przy uyciu rodkw militarnych. Chodzio mu o ochron przed agresj
ze strony Serbii byych krajw jugosowiaskich, ktre wybray niepodlego oraz ochron
kosowskich muzumanw przed dziaaniami armii serbskiej. Dyplomacja papieska dya
rwnie do zagwarantowania w Boni i Hercegowinie demokratycznego porzdku, poniewa,
jak sdzono, tylko w niepodlegej i demokratycznej Boni-Hercegowinie rne tosamoci
religijne prawosawna, katolicka i muzumaska mogy mie gwarancj bezpieczestwa.
Papie podkrela, e rnorodno kulturowa i religijna stanowi bogactwo, o ile wszystkim
wsplnotom etnicznym i religijnym zostanie przyznana rwno praw. Wydarzeniem, ktre z
35

Por. D. Rudnicka-Kassem, Promoting a peaceful coexistence: John Paul II and the Middle East, art.
cyt., s. 109-117.

pewnoci przyczynio si do umocnienia i pogbienia relacji chrzecijasko-muzumaskich

byo spotkanie modlitewne w intencji pokoju, odbywajce si w styczniu 1993 roku w Asyu,
w czasie, kiedy trwaa wojna w Boni. Papie zaprosi do uczestnictwa w nim przedstawicieli
islamu, ktrych podczas tego spotkania okreli, podobnie jak ydw, mianem braci. Wzywa
ponadto do wsplnej pracy dla budowania pokoju, a take zayczy sobie, by modlitwa bya
czytana po arabsku, poniewa, jak mwi, Europa chce si modli we wszystkich jzykach.
Naley jednak doda, ze papieskie wysiki na rzecz przywrcenia poszanowania prawa
wyznawcw islamu do wolnoci religijnej nie spotkay si wszdzie z wzajemnoci,
zwaszcza w kilku krajach arabskich (np. Arabii Saudyjskiej czy Algierii) oraz afrykaskich,
gdzie od wiekw obie religie rywalizuj ze sob (np. w Sudanie)36.
O charakterze relacji Jana Pawa II z islamem mona rwnie wnioskowa na
podstawie analizy polityki papiea w czasie konfliktw zbrojnych, zwaszcza podczas wojny
w Zatoce w 1991 roku oraz inwazji amerykaskiej na Irak w roku 2003. Papie podj
szeroko zakrojon akcj dyplomatyczn, aby zapobiec wojnie. Wystosowa wiele apeli o
utrzymanie pokoju, odby wiele rozmw z przedstawicielami rnych pastw, prbowa
mediowa pomidzy krajami zaangaowanymi w konflikt, usiowa zmobilizowa wiatow
opini publiczn oraz organizacje midzynarodowe. Papieowi zaleao na pokojowym
rozwizaniu konfliktu, poniewa po pierwsze chcia unikn ofiar, przede wszystkim wrd
ludnoci irackiej. Po drugie, jego dziaania byy podyktowane trosk o wsplnoty
chrzecijaskie yjce w krajach arabskich, ktre mogyby znale si w stanie zagroenia w
przypadku ataku pastw zachodnich na Irak. Po trzecie rwnie istotnym celem papiea byo
niedopuszczenie do tego, aby wojna zostaa zinterpretowana jako konfrontacja islamskochrzecijaska. Wydawao si to prawdopodobne, zwaywszy na wezwania niektrych
prominentnych przedstawicieli spoecznoci muzumaskiej (np. Osamy Bin Ladena i
Saddama Husajna) do wszczcia witej wojny przeciwko Zachodowi. Papie obawia si,
e w wyniku zbrojnej akcji pastw zachodnich moe odrodzi si wzajemna wrogo
wyznawcw obu religii. Usiowa zatem doprowadzi do tego, aby konflikty, podczas ktrych
uywano argumentw religijnych, nie przerodziy si w konflikty o charakterze religijnym.
Papie obawia si szczeglnie o to, aby konflikt Zachodu ze wiatem arabskim nie
przyczyni si do umocnienia nurtw fundamentalistycznych w obrbie islamu i nasilenia
atakw terrorystycznych. Po ataku na World Trade Center 11 wrzenia 2001 roku Jan Pawe
II uda si z wizyt do Kazachstanu, kraju o znaczcej przewadze muzumanw wrd
36

Por. J.-B. Raimond, Jan Pawe II. Papie w samym sercu historii. Aposto prawdy i wolnoci jako
dyplomata i polityk, dz. cyt., s. 51 i 180-189.

ludnoci. Zachca tam do rozrnienia midzy islamem, ktry zwizany jest z fanatyzmem i
terroryzmem,

autentycznym

islamem.

Jego

postpowanie

byo

podyktowane

wiadomoci tego, i w spoeczestwach zachodnich rozprzestrzenia si swego rodzaju fobia

antyislamska, tak e opinia publiczna jest nawet gotowa przyzwoli na krucjat przeciwko
muzumanom, czemu wanie chcia zapobiec Jan Pawe II37.
Do

najcilejszego

wspdziaania

Watykanu

islamem

doszo

podczas

Midzynarodowej Konferencji ONZ na temat Zaludnienia i Rozwoju, ktra obradowaa we

wrzeniu 1994 roku w Kairze. Obie strony kwestionoway projekt dokumentu, ktry mia si
sta podstaw kairskiej debaty, jako sprzeczny z uznawanymi przez nie wartociami.
Chodzio przede wszystkim o pojcia praw reprodukcyjnych i zdrowia reprodukcyjnego.
Stolica Apostolska i przywdcy islamscy obawiali si, e w Kairze zostanie uchwalone
powszechne i nieograniczone prawo do aborcji, zwaszcza, e skaniaa si ku temu
administracja prezydenta Clintona oraz przedstawiciele ONZ. Druga kontrowersja dotyczya
instytucji rodziny. Zdaniem Watykanu i przedstawicieli wiata islamu dokument kairski
zamiast promocji odpowiedzialnej prokreacji faworyzowa seksualno oderwan od
odniesie etycznych i od rodziny. Kolejn kwesti kwestionowan przez obie religie
stanowio przeciwstawienie wysokiemu przyrostowi naturalnemu cywilizacyjnego postpu.
Stolica Apostolska i przedstawiciele wiata islamu sprzeciwili si narzucaniu pastwom
biednym ogranicze przyrostu naturalnego i uzalenienia od tego pomocy gospodarczej38.
Papieowi nie zdoa przekona do swoich racji ani Billa Clintona, ani przedstawicieli ONZ.
Nie odniosy te skutku listy i apele papiea do przywdcw pastw. Wwczas z polecenia
Jana Pawa II przedstawiciele Kurii Rzymskiej spotkali si z delegatami Konferencji
Islamskiej, wiatowej Ligi Muzumaskiej oraz wiatowej Konferencji Muzumaskiej. Obie
strony wyday wsplny komunikat oskarajcy ONZ o promowanie agresywnego
indywidualizmu, ktry moe doprowadzi do zniszczenia spoeczestwa. Wsplne
stanowisko sprzeciwiajce sie projektowi ONZ Stolica Apostolska uzgadniaa take z
delegacjami pastw islamskich, biorcych udzia w konferencji. Rozmowy prowadzone byy
nawet z pastwami uznawanymi za autorytarne reimy, za co Watykan zosta skrytykowany
przez Stany Zjednoczone. Pojawiy si te oskarenia pod adresem papiea o zawarcie z
islamem witego przymierza czy tajnego paktu. Zgodnie z ustaleniami delegaci pastw
37

Por. A. Gianelli, A. Tornielli, Papiee a wojna. Od pierwszego wiatowego konfliktu do ataku na Irak,
tum. L. Rodziewicz, Krakw 2006, s. 243-313; B. Fastyn, Jan Pawe II wobec konfliktu izraelskopalestyskiego, dz. cyt., s. 83-85; Jan Pawe II, Nienawi, fanatyzm i terroryzm zniewaaj imi Boga.
Spotkanie z przedstawicielami wiata kultury, sztuki i nauki (Astana, 24.09.2001), LOsservatore Romano
(wyd. polskie) 2001 nr 11-12, s. 25.
38
Por. J. Poniewierski, Pontyfikat 1978-2005, Krakw 2005, s. 242-243.

islamskich otwarcie wystpili przeciwko propozycjom ONZ. Spektakularne byo tutaj

wystpienie premier Pakistanu, Benazir Bhutto, ktra na posiedzeniu inauguracyjnym zabraa
gos, bronic witoci ycia i potpiajc projekt dokumentu kairskiego za prb
narzucenia cudzostwa, edukacji seksualnej (...) i aborcji wszystkim krajom39. Podobn
koalicj z islamem prbowa Jan Pawe II zawiza we wrzeniu 1995 roku podczas
wiatowej Konferencji ONZ powiconej Kobiecie obradujcej w Pekinie. Stolica
Apostolska sprzeciwia si projektowi dokumentu kocowego z tego powodu, i maestwo,
rodzin i macierzystwo prezentowano w nim negatywnie, jako przeszkod na drodze do
samorealizacji kobiety. Watykan podj prb zbudowania szerokiego frontu pastw, w tym
krajw islamskich, ktre by wystpiy przeciwko propozycjom ONZ, jednake mg on liczy
zaledwie na dwa lub trzy kraje. Wydaje si, e jedn z przyczyn takiego stanu rzeczy bya
groba utraty pomocy zagranicznej przez pastwa rozwijajce si w przypadku, gdyby
sprzeciwiy si one, popieranym przez pastwa Unii Europejskiej i Stany Zjednoczone,
propozycjom dokumentu pekiskiego. W przypadku kilku pastw islamskich takie
zachowanie byo motywowane tym, i prezentowane przez Stolic Apostolsk stanowisko na
rzecz kobiet byo sprzeczne z ich polityk40.

Wnioski
Wzajemne relacje Jana Pawa II i islamu nie byy nacechowane ani obojtnoci, ani
wrogoci. Papie wykona wiele gestw pod adresem wyznawcw islamu, ktre wiadczyy
o jego szacunku wobec tej religii. Dostrzega podobiestwa pomidzy obiema religiami, ktre
jego zdaniem, stanowiy podstaw do wsppracy. By rwnie przekonany, e obie religie
stawiaj przed sob podobne cele. Dlatego te wielokrotnie skada muzumanom propozycj
wsppracy i kilkakrotnie zdoa j urzeczywistni. Muzumanie zazwyczaj pozytywnie
odnosili si do papieskich propozycji. Zasadne wydaje si zatem twierdzenie, i Jan Pawe II
nie tyle dy do zblienia z islamem z powodw taktycznych, dla skuteczniejszej realizacji
swoich celw, co czyo go z islamem swego rodzaju porozumienie czy nawet sojusz. Za
jego istnieniem przemawia uznawanie przez obie strony wzajemnych podobiestw i
deklarowanie wsplnych celw. Obie religie dostrzegay podobne zagroenia dla swoich
39

Por. B. Lecomte, Pasterz, tum. M. Romanek, H. Sobieraj, D. Zako, Krakw 2006, s. 600; G. Weigel,
wiadek nadziei. Biografia papiea Jana Pawa II, tum. M. Tarnowska, J. Pitkowska, D. Chyliska, J. Illg, R.
mietana, Krakw 2005, s. 922-924.
40
Por. G. Weigel, wiadek nadziei. Biografia papiea Jana Pawa II, tum. M. Tarnowska, J. Pitkowska,
D. Chyliska, J. Illg, R. mietana, dz. cyt., s. 979-980.

wiernych i podzielay przekonanie, i wsplnie mona im skuteczniej si przeciwstawi.

Mona ponadto poda przykady wsppracy przedstawicieli obu stron, ktra wymagaa od
kadego z nich skoordynowania i ujednolicenia swojej polityki z polityk partnera.
Wielokrotnie te jedna ze stron sojuszu przychodzia z pomoc drugiej stronie, kiedy ta
znajdowaa si w trudnej sytuacji. Obaj partnerzy przystpili do porozumienia w sposb
dobrowolny i przez cay czas zachowywali oraz wzajemnie szanowali sw odrbno.
Argumentem przeciwko istnieniu jakiego rodzaju porozumienia czy sojuszu pomidzy
Janem Pawem II a islamem jest przede wszystkim brak formalnego aktu jego zawarcia,
istnienie wewntrz islamu rodowisk, ktre sprzeciwiay si porozumieniu, nieliczne
przypadki cisego wspdziaania partnerw oraz poczuwanie si do zobowiza wobec
partnera tylko przez jedn stron, tzn. papiea.
Pomimo wszystkich wysuwanych tutaj zastrzee wydaje si, e w sposb
uzasadniony mona mwi o istnieniu porozumienia pomidzy Janem Pawem II a islamem.
Nie miao ono jednak charakteru sojuszu w rozumieniu teorii polityki. Termin sojusz w tym
przypadku naleaoby zatem uj w cudzysw. Byo to porozumienie nieformalne, powstae
na gruncie podobnych przekona partnerw, tak e ich blisko i wsppraca byy niejako
naturalne. Stron inicjujc wzajemne kontakty i wspprac by w zdecydowanej wikszoci
przypadkw Jan Pawe II. Nieliczne przypadki cisego wspdziaania nie stanowiy dziea
przypadku, gdy papie poprzez wieloletni dialog i podtrzymywanie wzajemnych kontaktw
przygotowa grunt pod tak wspprac. Porozumienie to byo ograniczone w zakresie celw i
czasu wsppracy, czego Jan Pawe II, ktry niejednokrotnie podkrela dzielce obie religie
istotne rnice, by wiadomy. cilejsze i bardziej skoordynowane dziaanie nie byo
moliwe take ze wzgldu na brak centralnego orodka wadzy w islamie. Z tego samego
powodu wsppraca ograniczaa si tylko do okrelonej czci wyznawcw islamu. Pomimo
tych ogranicze stara si on we wsppracy z islamem zrealizowa tyle z wyznaczonych
przez siebie celw, ile jest to w danych warunkach moliwe. Denie Jana Pawa II do
podtrzymywania kontaktw i wsplnego dziaania z muzumanami stanowio konsekwencj
jego pogldu na rol religii w spoeczestwie i wyobraenia o wzajemnych relacjach
pomidzy religiami. By on przekonany o spoecznych obowizkach kadej z religii. Popiera
wolno religijn, ktr rozumia jako moliwo wyznawania przez kadego w sposb
nieskrpowany jego religii. Uwaa, e rne religie powinny pokojowo wspistnie i ze
sob wsppracowa. Wsplne dziaanie religii wyobraa sobie zgodnie ze swoim
rozumieniem polityki, czyli jako roztropn trosk o dobro wsplne. Religie powinny
wsppracowa na rzecz dobra wsplnego, urzeczywistniajc z niego tyle, ile jest to moliwe

w danej sytuacji. czenie przez niego polityki z etyk sprawiao, e swoich partnerw, w
tym muzumanw, traktowa podmiotowo, jak sojusznikw, wobec ktrych istniej okrelone
zobowizania.

John Paul II and Islam: The Politics of Friendly Gestures or Political Alliance?
The transformations that took place in Europe in 1978-2005 had various aspects, including the
cultural one. This cultural dimension of these transformations lies in the appearance of such
phenomena as moral relativism, secularism, consumerism and materialism. John Paul II was
convinced that these tendencies were destructive for man and called people to oppose them.
To this end the pope suggested joining the forces of Islam and Christian believers as he saw
that these two religions had many elements in common . Some movements within Islam also
declared their readiness for cooperation. Therefore, we can speak of a specific covenant
between John Paul II and Islam. A close cooperation of the believers of these two religions
could be mainly observed during two conferences of the UN, one in Cairo (1994) and the
other in Beijing (1995), where the representatives of the Muslim religion and the delegates
from the Holy See opposed the legalization of abortion, and they defended the value of
family, marriage and the dignity of woman. The other manifestation of the existing covenant
was the involvement of the pope in aid of peace in the Middle East when he called for
peaceful coexistence of the Jews, Muslims and Christians. However, the alliance of John
Paul II with Islam was very limited. On one hand, the pope was aware that the differences
between these two religions did not allow for close cooperation, and on the other hand, the
representatives of Islam, for the same reason, engaged in this cooperation in a very moderate
way. John Paul II appeared to be a diplomat and politician who was able to win allies in
achieving an aim which for him it was the good of every man and the whole humankind.