Piotr Burgoski

PRAWOSAWIE I WADZA
W roku 1054 papie Leon IX wykluczy z Kocioa patriarch Konstantynopola
Michaa Cerulariusza. W ten sposb nastpio ostateczne rozdzielenie Kocioa Wschodniego
(prawosawnego) i Zachodniego. Jednake odmiennoci pomidzy chrzecijastwem wschodnim i zachodnim istniay od pocztku. Chrzecijastwo wschodnie wyroso w odmiennych
warunkach cywilizacyjnych, kulturowych i historycznych. Wyksztacio wic wasn
specyfik, w tym rwnie wasny stosunek do wadzy pastwowej. Wyraa si on w
sakralizacji (uwiceniu) wadzy w osobie jej najwyszego przedstawiciela, ktrego uwaano
za charyzmatycznego reprezentanta ludu i czonka hierarchii kocielnej. Korzeni takiego
odniesienia do wadzy naley szuka w uksztatowanych na staroytnym Wschodzie, w Grecji i
Imperium Rzymskim tendencjach deifikacji (ubstwienia) wadcy. Pewne elementy
zaczerpnito take z Zachodu, gdzie sakralizacja monarchy bya zapoyczona z magicznych
wyobrae dotyczcych wodzw tamtejszych plemion. Jednak prawosawie wyroso przede
wszystkim na przekonaniach dotyczcych wadzy, uksztatowanych przez chrzecijastwo po
edykcie mediolaskim, rozbudowanych przez Bizancjum i przeniesionych na Ru. Uwicenie
wadzy byo jednak inaczej rozumiane w Prawosawiu bizantyjskim a inaczej w rosyjskim. W
czasach wspczesnych, po upadku monarchii i w dobie rozdziau Kocioa i pastwa,
prawosawie zachowao swj idea sakralizacji wadzy, rozumiany ju tylko religijnie, a nie
politycznie.

1. Dziedzictwo przedchrzecijaskie
Z tradycji babiloskiej pochodzio przekonanie rozpowszechnione na staroytnym
Wschodzie, e bogowie walcz ze sob o swe ludy za porednictwem wadcw tych ludw.
wiat

za

opanowuj

ci

wadcy,

ktrzy

wyznawcami

najsilniejszego

ze

wspzawodniczcych bogw. W miar jak wadca dokonuje coraz wikszych podbojw, tym
bardziej zblia si do doskonaoci swego boga i sam staje si jakby bogiem. Podobnie w Persji
wadca by wykonawc woli bstwa (Ormuzda) i tym samym by bstwu bliski, zasugami za
mg sta si podobny do niego. W staroytnym Egipcie wierzenia oparte byy na emanatyzmie
uznajcym, e cokolwiek istnieje powstaje ze stopniowego wyonienia si z Istoty
Przedwiecznej. Im dalej od centrum Istoty Przedwiecznej dokonuje si emanacja, tym mniej
doskonaoci zawiera si w jej tworach. Uwaano, e wszyscy bogowie pochodz z emanacji,

jak rwnie krlowie. Jednoczenie funkcjonoway w Egipcie pogldy postrzegajce krla jako
inkarnacj bstwa. Konsekwencj deifikacji byo uznawanie za prawowitego wadc tylko
tego, w kim dopatrywano si emanacji czy inkarnacji bstwa. Taki wadca, jako wcielenie
bstwa stawa si nieograniczonym panem kraj u, jedynym prawodawc. Bez deifikacji wadza
tracia legalno, a poddani mieli prawo skorzysta z kadej sposobnoci, by przej z
powrotem pod panowanie wciele swoich bogw.
Staroytni Grecy personifikowali wszystkie bstwa. Kade miasto greckie oddawao
cze swemu zaoycielowi jako herosowi. Byy to postaci mityczne, jak rwnie historyczne.
Okoo roku 400 przed Ch. ubstwiono czowieka yjcego - w miastach joskich arystokraci
ubstwili Lysandra spartaskiego za to, e przywraca ich do majtkw i wadzy. Grecki
filozof Arystoteles w Polityce" za najlepsze pastwo uzna takie, ktrym kieruje wadca
najcnotliwszy i najrozumniejszy. Tak jednostk stawia on na rwni z bogami. Przekona tych
naby od Arystotelesa jego ucze Aleksander Wielki. Przejawia on skonnoci deifikacyjne w
stosunku do wasnej osoby. Szczeglnie chcia by deifikowany w Egipcie i Babilonii.
Pozwala oddawa sobie cze bosk, jednoczenie postpujc despotycznie niczym bg z
Olimpu.
Podobne tendencje pojawiy si w Rzymie. Rzym chcc utrzyma panowanie nad
Wschodem musia wykaza si odpowiednim do tego tytuem posiadania wadzy. Std
deifikacja osoby cesarza. Ponadto cesarze, poczwszy od Augusta przyjli tytu pontifex
maximus , nawizujc do starej tradycji, jeszcze krlewskiej, wedug ktrej wadca by take
arcykapanem.
Plemiona barbarzyskie, ktre zaczy wkrtce najeda Imperium Rzymskie rwnie
w sposb szczeglny traktoway swoich wadcw. Wdz plemienia by dla nich postaci
magiczn, od niego w mistyczny sposb zaleaa pomylno plemienia, by jej rdem,
posiada te moce cudotwrcze. Uwaano, e dotknicie si go uzdrawia z chorb i zapewnia
podno.
Deifikacja wadcy bya silnie zakorzeniona w wiadomoci przedchrzecijaskich
spoeczestw. Chrzecijastwo musiao wic zmierzy si z tymi przekonaniami.

2. Prawosawie bizantyjskie
W Bizancjum schrystianizowano antyczne, a pochodzce jeszcze ze staroytnego
Wschodu pogldy widzce we wadcy boga. W schrystianizowanym wariancie pogldy te

rodziy paralel: wadca - bg, w obrbie czego moga zachodzi sakralizacja monarchy. Jej
przejawem byo przyjmowanie przez cesarza komunii przy otarzu wedug rytu waciwego
kapanom, jego udzia w czynnociach witych (jak pogaski pontifex maximus) oraz
penienie szeregu funkcji liturgicznych. Sakralizacja ta zasadniczo nie rnia si od
sakralizacji duchownych, bazujcej na podobnej paraleli: biskup jako ywa ikona Chrystusa.
Tym sposobem w Bizancjum wadca zosta wprowadzony do hierarchii kocielnej i dlatego
mg by traktowany jako osoba duchowna: uwaano go za szczeglnego charyzmatyka oraz
za "biskupa spraw zewntrznych" (ju Konstantyn Wielki okrela siebie tym mianem). Z
drugiej strony cesarz by jakby przedstawicielem ludu Boego, wieckich. Uznanie cesarza za
"biskupa spraw zewntrznych" polegao na tym, e w zakres wadzy biskupw wchodziy
sprawy wewntrzne Kocioa, podczas gdy wszystkie sprawy zewntrzne naleay do cesarza.
Wpyw cesarza na Koci okrelaa de facto potga pastwa, ktr dysponowa cesarz. Z tego
powodu sytuacja "biskupa zewntrznego" dawaa moliwo wywierania powanego wpywu
na Koci, a do zwoywania i przewodniczenia na soborach powszechnych. Mogo to
prowadzi te do nadmiernej ingerencji w sprawy personalno-administracyjne i kwestie
dogmatyczne (spr o arianizm). Powierzenie basileusowi caoci spraw zewntrznych byo
konsekwencj teologicznych zaoe wschodniego chrzecijastwa. Bizantyjska teologia opiera
si na Wcieleniu, ktre poczyo natur bosk z ludzk. Wiara chrzecijaska ma zatem
prowadzi do przemiany i "przebstwienia" caego czowieka. "Przebstwienie" jest
rzeczywicie moliwe, nawet teraz, a nie tylko w przyszym Krlestwie. Dokonuje si ono
podczas chrztu, ktry przemienia nie tylko "dusz" ludzk, lecz caego czowieka i czyni go ju
w tym

yciu

obywatelem

Krlestwa

Boego.

Gwn

wic

cech

wschodniego

chrzecijastwa- w jego postawach etycznych i spoecznych - jest uwaanie czowieka za ju

zbawionego i uwielbionego w Chrystusie. Natomiast chrzecijastwo zachodnie przyjmuje, e
czowiek chocia zbawiony i "usprawiedliwiony" w oczach Boga przez ofiar krzya,
pozostaje grzesznikiem. Zasadnicz funkcj Kocioa w chrzecijastwie zachodnim jest wic
dostarczenie czowiekowi rodkw, ktre pozwoliyby mu przezwyciy sw grzeszn
kondycj i skierowa go do dobrych uczynkw. Przy takim zaoeniu Koci jest rozumiany
przede wszystkim jako instytucja ustanowiona w wiecie, suca wiatu, posugujca si
rodkami dostpnymi w wiecie (prawo, autorytet, wadza administracyjna). Koci na Zachodzie rozwin si wic jako potna instytucja. Na Wschodzie, gdzie przyjto
"przebstwienie" czowieka widziano w Kociele przede wszystkim organizm sakramentalny,
mistyczny, majcy piecz nad "rzeczami boskimi" i wyposaony jedynie w ograniczone
struktury instytucjonalne. Same te struktury (patriarchaty, metropolie i inne) byy ksztatowane
przez cesarstwo (poza fundamentaln hierarchi - biskup, prezbiter, diakon) i nie przypisywano

im genezy boskiej. Tak wic "instytucjonalny" aspekt chrzecijastwa ("sprawy ludzkie")

poddano na Wschodzie cesarstwu, Koci natomiast rozumiano sakramentalnie i
eschatologicznie ("sprawy boskie"). Midzy obu tymi sferami - "sprawami ludzkimi" i
"sprawami boskimi", pomidzy cesarstwem a Kocioem powinna zachodzi harmonia (gr.
symphonia), czyli wzajemna zgoda i wsppraca w zakresie zachowania wiary i w budowie
spoeczestwa opartego na chrzecijaskiej mioci. Mistyczny i "nadprzyrodzony" charakter
chrzecijastwa bizantyjskiego by w duej mierze odpowiedzialny za gwne cechy pastwa i
wadzy. Osobist wadz cesarza rozumiano jako form charyzmatycznego posannictwa:
wadca by wybierany przez Boga, nie przez ludzi, std brak w Bizancjum jakiegokolwiek
prawnie zdefiniowanego procesu cesarskiego nastpstwa. Zarwno cisy legitymizm, jak i
demokratyczny wybr odczuwano jako ograniczenia wolnoci Boga w wyborze Jego nominata.
Pastwo byo uniwersalnym odpowiednikiem Kocioa powszechnego, odbiciem niebieskiego
Krlestwa Boego. Cesarz mia podwjne zobowizania: jako stranik wiary i jako wiadek
miosierdzia Boga dla czowieka. Bizantyjska myl chrzecijaska oczywicie uznawaa
realno za (osobistego i spoecznego), lecz przyjmowaa, e zo mona skutecznie
kontrolowa poddajc ca zamieszkan ziemi wadzy jednego basileusa i religijnemu
autorytetowi

jednego

ortodoksyjnego

kapastwa.

Std

marzenie

uniwersalnym

spoeczestwie chrzecijaskim administrowanym przez cesarza i kierowanym religijnie przez

Koci. Cesarstwo natomiast byo uznawane za konieczn podpor uniwersalizmu chrzecijaskiego. "Jest niemoliwoci dla chrzecijan mie Koci a nie mie cesarstwa;
albowiem Koci i cesarstwo tworz wielk jedno i spoeczno; nie mog one istnie
oddzielnie od siebie" (Antoni IV, patriarcha Konstantynopola, 1397 r.).

3. Prawosawie rosyjskie
Upadek Bizancjum nastpi w 1453 r. Bizantyjski basileus zyska jednak nastpc w
osobie cara ruskiego. W roku 1472 Iwan III zawar maestwo z bratanic ostatniego cesarza
bizantyjskiego, Zoe Paleolog. Przyj take bizantyjski herb - dwugowego ora. Jako powinowaty cesarza, zacz si uwaa za jego prawnego nastpc i bezporedniego kontynuatora
jedynego prawosawnego cesarstwa. Na gruncie rosyjskim sakralizacja wadcy bya jednak
rozumiana inaczej ni w Bizancjum.
Paralelizm monarchy i Boga jako "miertelnego" i "niemiertelnego" krla przychodzi
na Ru wraz z utworem pisarza bizantyjskiego z VI wieku diakona Agapeta, szeroko
rozpowszechnionym w pimiennictwie staroruskim. Jest w nim mowa o tym, e car przez na-

tur mierteln podobny jest do wszystkich ludzi, a przez wadz podobny jest do Boga.
Wadza cara nie jest jednak autonomiczna, ale dana przez Boga i dlatego te winna
podporzdkowa si danemu przez Boga prawu moralnemu. Takie rozumienie osoby cara
opierano na cytacie z Ps 81, 6: "bogowie bowiem jestecie i synowie Najwyszego". W psalmie
tym jest mowa o sdziach ziemskich, ktrych wadza nad losami ludzkimi upodobnia do Boga.
Upodobnienie cara do Boga w utworze Agapeta byo wic tylko funkcjonalne ze wzgldu na
wadz, prawo sdzenia i decydowania. Nie zakadano tosamoci cara i Boga, lecz jedynie
paralelizm. Wadza cara i jego prawo sdzenia nie byy absolutne, ale delegowane przez Boga
na twardych warunkach, ktrych naruszenie prowadzio do utraty podobiestwa Boego,
odegnania si Boga od cara, osdzenia go i zrzucenia.
Poczynajc od Wasyla II lepego (XV w.) ruscy wadcy nazywani s "carami", a wic
tak jak na Rusi nazywano bizantyjskich imperatorw. W ruskich warunkach ta nazwa miaa
jednak inne konotacje ni w Bizancjum. W Bizancjum nazywanie monarchy basileusem
("carem") miao zwizek z tradycj imperialn - bizantyjski basileus wystpowa jako nastpca
rzymskich imperatorw. W Rosji nazwanie monarchy "carem" miao odniesienie przede
wszystkim do tradycji religijnej, do tych tekstw, gdzie carem nazwany by sam Bg. W
Bizancjum nazwa "car" przyjmowana bya jako okrelenie funkcji najwyszego wadcy (tylko
metaforycznie moga by odnoszona do Boga). W Rosji, ta sama nazwa bya przyjmowana
jako imi wasne, jako jedno z imion boskich (najczciej "carem" nazywano Chrystusa).
Nazwanie czowieka "carem" mogo nabra w takich warunkach sensu mistycznego, byo
przeniesieniem na cara cech Cara Niebieskiego. Zajwszy miejsce bizantyjskiego basileusa,
ruski car otrzymuje - w wiadomoci poddanych i w swojej wasnej - szczeglny charyzmat.
Jego czyny s poza osdem, w stosunku do poddanych car wystpuje jako Bg i tylko w
stosunkach z Bogiem przejawia si jego ludzka natura. Okruciestwa byy znakiem
charyzmatycznoci cara. Jego portrety przypominay ikony witych, cara nazywano "Socem
Sprawiedliwoci"- tak jak w tekstach liturgicznych okrelano Chrystusa. O ile w Bizancjum
charyzmat przypisywano statusowi monarchy, jego funkcji, to w Rosji panowao przekonanie o
osobistym charyzmacie. Przekonanie to trafio do Rosji z Zachodu i byo wynikiem
chrystianizacji magicznych wyobrae wodza, od ktrego zaleaa pomylno plemienia. To
zrodzio z kolei, charakterystyczne bardziej dla Europy Zachodniej ni dla Wschodu, kanonizacje monarchw. Najstarsze ruskie kanonizacje kniaziw orientowane byy wic na wzorce
zachodnie, zwaszcza zachodniosowiaskie.
Nowy element do rosyjskiej idei wadcy wniosa unia florencka i upadek Bizancjum.
Uwaano, e po zawarciu unii z katolikami Grecy odstpili od ortodoksji i zostali ukarani

zniszczeniem imperium. Moskwa staa si Trzecim Rzymem, poniewa Grecy nie byli w stanie
utrzyma Konstantynopola jako Drugiego Rzymu. Ruski monarcha, wobec tego, zosta gow
ostatniego cesarstwa prawosawnego, ocalony jak Noe z potopu. Carowi przypisywano rol
mesjanistyczn: strzeg on czystoci wiary, przeciwstawiajc si caemu pozostaemu wiatu.
Czysto prawosawia zwizana bya z granicami cesarstwa rosyjskiego. To okrelio
negatywny stosunek Rosji i prawosawia do zewntrznych wpyww kulturowych.
Za cara Aleksego Michajowicza nastpia rezygnacja z izolacji kulturalnej, aktualne
stao si znowu bizantyjskie dziedzictwo. Aleksy chcia doprowadzi do odrodzenia Imperium
Bizantyjskiego z centrum w Moskwie, jako wiatowej monarchii, obejmujcej w jednym
pastwie wszystkich prawosawnych. Car, w koncepcji Aleksego, nie zajmuje miejsca
bizantyjskiego imperatora, ale staje si nim ruskie tradycje uznano za prowincjonalne,
pozytywnie zaczto odnosi si do Grekw. Reforma kulturalna Aleksego niosa ze sob
bizantynizacj kultury ruskiej. Jeeli pocztkowo autentyczno wadzy carskiej wizano z
pobonoci i sprawiedliwoci cara, a nastpnie z wybraniem cara przez Boga, czyli z jego
natur charyzmatyczn, to teraz na plan pierwszy wysuwa si zgodno z bizantyjskim
szablonem kulturowym. Wane z punktu widzenia nowych pogldw okazao si wczenie w
wielowiekow tradycj imperium rzymsko -bizantyjskiego. W tym kontekcie charyzmat carski
nabiera cile okrelonych cech. Gdy wczeniej wyraa si on w specjalnych prerogatywach
otrzymanych z wysoka, to teraz przejawia si w okrelonym sposobie zachowania:
charyzmatyczn wolno zastpuje kanon charyzmatyczny. W tym kontekcie najbardziej
istotny jest stosunek cara do Cerkwi - nowe prerogatywy cara w tej dziedzinie podkrelaj jego
status sakralny. Car podporzdkowa sobie Cerkiew i sta si jej gow. I tak, na przykad, w
formularzach wice kapaskich uywano formuy, e dokonuj si one z woli cara. Dziea
Aleksego dokoczy Piotr Wielki. Zlikwidowa patriarchat i zorganizowa wity Synod,
wzorujc si na modelach protestanckich. Elementem protestanckim byo te zwierzchnictwo
monarchy w Kociele. Koci zosta zniewolony i uznany za jedn z instytucji pastwowych,
jeden z pastwowych departamentw - "departament wyznania prawosawnego". Przejmujc
wic wzorce bizantyjskie, odmiennie interpretowano harmoni kapastwa i wadzy cesarskiej.
Sakralizacja monarchy na gruncie rosyjskim posuna si dalej ni w Bizancjum. W jaki sposb
dokona si ten proces? Bizantynizacja z czasw Aleksego spowodowaa zwrcenie oczu
wszystkich ku poudniowo-zachodniej Rusi, a wic tej czci, ktra miaa zawsze zwizek z
Konstantynopolem. Wraz z greckimi tradycjami kulturalnymi przeszy stamtd teksty
panegiryczne,

oparte

na

wzorcach

barokowych

polsko-aciskich.

Dla

baroku

charakterystyczna bya nie tylko gra sw, ale i gra sensw. Cytowanie miao charakter ozdoby
i std naladowanie pierwotnego sensu tkwicego w cytacie wcale nie stanowio celu

cytowania, przeciwnie - umieszczenie cytatu w nowym kontekcie, jego nowy wydwik, gra
cudzym sowem, stanowio jeden z najbardziej poszukiwanych rodkw retorycznych. Na Rusi
nastpia aktualizacja metafory - barokowe obrazy zaczto postrzega nie jako umowne, ale
jako rzeczywiste, dosowne. Moliwe to byo dlatego, e teksty barokowe czytao audytorium
niebarokowe. W tekstach tych uwielbienie monarchy byo realizowane za pomoc elementw
religijnych (chrzecijaskich i pogaskich), wynoszono cesarza ponad ludzi, stawiano go obok
Boga. Upodobnienie cara do Boga byo wic rozumiane na Rusi w sensie bezporednim, a nie
przenonym, czyli nie sprowadzao si tylko do retoryki. Przyswojenie przez cara funkcji
gowy Kocioa, sprzeczne z przeniesieniem na cara moskiewskiego funkcji bizantyjskiego
basileusa, moliwe byo te tylko w warunkach kultury barokowej, w ktrej autorytatywne dla
wiadomoci kulturowej teksty, mog zosta przeorientowane w dowolnym kierunku,
zwaszcza poprzez dosowne ich odczytanie.
Naley rwnie zaznaczy, e oprcz rzeczywistego kultu monarchy, oddawania mu
czci religijnej, istniay grupy (np. staroobrzdowcy), ktre sakralizacj monarchy uznay za
blunierstwo, a samego cara za Antychrysta.

4. Prawosawie dzisiaj
Wydawa by si mogo, e miejsce cesarza w Kociele stanowi nienaruszalny element,
ktry nie moe podlega adnym zmianom. Jednake wydarzenia pokazay bdno tego
stanowiska: Koci prawosawny dwukrotnie zosta pozbawiony prawosawnego cesarza,
najpierw poprzez upadek Bizancjum, a pniej poprzez upadek cesarstwa rosyjskiego. Koci
prawosawny istnieje obecnie bez cesarza, a penia darw i charyzmatw kocielnych nie
ulega przez to adnym zmianom. Lud zacz y swoim yciem take poza reprezentacj w
osobie cesarza. Nie istnieje wic w prawosawiu dogmatyczna formua okrelajca zwizek
midzy prawosawiem i wadz cesarsk, analogiczny do zwizku katolicyzmu z papiestwem.
Jest to zwizek, ktry powsta w historii i przez histori zosta zlikwidowany. Cesarz jako
charyzmatyk i reprezentant wieckich zajmowa miejsce w hierarchii kocielnej. Nie jest to
jednak fakt istotny dla istnienia Kocioa, jak sukcesja apostolska, duchowiestwo i episkopat.
W prawosawiu uksztatowaa si te idea sakralizacji wadzy w osobie jej najwyszego
przedstawiciela. Moe ona by realizowana w ramach monarchii oraz innych ustrojw, take w
ustroju demokratycznym, w pochodzcym z wyboru prezydencie. Jest to idea witego krla,
zapowiedziany w Starym Testamencie, w psalmach i ksigach prorockich, dany w obrazie
agodnego wadcy, ktry wstpuje do krlewskiego miasta. Idea ta ma zwizek z obietnic

krlowania witych z Chrystusem podczas pierwszego zmartwychwstania, o czym mwi

Apokalipsa. W narodzie rosyjskim idea ta zrodzia "biaego cara", witego wadc, ktry
zrealizuje Krlestwo Boe na ziemi. Jest to przemienienie wadzy, ktra staje si ju nie wadz
miecza, ale wadz mioci. Idea uwicenia wadzy nie ma nic wsplnego z akceptacj
okrelonego ustroju politycznego, zwaszcza monarchii. Koci prawosawny istnia i istnieje
w rnych krajach i w rnych ustrojach politycznych. Nie ma adnego wewntrznego i
nienaruszalnego zwizku midzy prawosawiem i jakim ustrojem politycznym. Prawosawie
ma religijny, a nie polityczny idea uwicenia wadzy i wprowadzenia jej do Kocioa, ale nie
jest to idea dwch mieczy lub te pastwa kocielnego - ani papocezaryzm, ani cezaropapizm.
Wspczenie nastpio rozdzielenie Kocioa i pastwa, ktre zostao zaakceptowane przez
Koci prawosawny jako odpowiadajce jego godnoci i powoaniu. Istniej jeszcze pastwa
(np. Grecja), gdzie podzia ten nie zosta w peni dokonany, ale i w tych przypadkach pooenie
Kocioa prawosawnego jest inne ni w pastwie konfesyjnym. Prawosawie akceptujc
prawne rozdzielenie od pastwa jako swoje wyzwolenie, nie moe zrezygnowa z zadania
wywierania wpywu na ycie caego pastwa. Koci prawosawny wywiera wpyw od
wewntrz, poprzez swoich wiernych.
Stosunek prawosawia do wadzy pastwowej przeszed ewolucj w cigu dziejw.
Wiele jego elementw ulego zmianie. wieccy nie musz by reprezentowani przez cesarza.
Wadca nie jest ju gow Kocioa. Pozosta jednak wci niezmiennie idea uwicenia
wadzy w osobie jej najwyszego przedstawiciela. Obecnie ma on jednak tylko religijny, a nie
polityczny charakter. Prawosawie jest w tym zakresie niewtpliwym spadkobierc caej
wielkiej wschodniej tradycji ksztatowanej od tysicleci.
***
Bibliografia:
S. Bulgakov, Prawosawie, Warszawa-Biaystok 1992
P. Evdokimov, Prawosawie, Warszawa 1986
L. Gadyszewski, Konflikt midzy pastwem a Kocioem, w: Patrystyczne
dziedzictwo spoecznej nauki Kocioa, Gniezno 1996
J. Klinger, O istocie prawosawia, Warszawa 1983
F. Koneczny, Cywilizacja bizantyska, Londyn 1973
T. Manteuffel, Historia Powszechna. redniowiecze, Warszawa 1965
J. Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, Warszawa 1984
B. Uspenskij, Car i Bg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, Warszawa 1992