COLLOQUIA THEOLOGICA OTTONIANA 2/2014, s.

191207

PROWENIENCJA, ROZWJ I SPECYFIKA

DIALOGOWEGO JA W PSYCHOLOGII PASTORALNEJ

Andrzej Pankalla*
Wydzia Nauk Spoecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pozna
Anna Wieradzka-Pilarczyk
Wydzia Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pozna
W dziedzinie tak szerokiej i tak intensywnie badanej, jak religia, psycholog jest
intruzem. Teologowie, filozofowie, dziaacze religijni, historycy od dawna maj na tym terenie
wiksze prawa. Niemoliwe jest zajmowanie si tym zagadnieniem nawet z ograniczonego
psychologicznego punktu widzenia bez wkraczania na ich terytorium. Rwnoczenie psycholog [...] nie moe wiecznie zachowywa milczenia. On take ma co do powiedzenia1.

Wstp
Cz podrcznikw psychologii religii czy psychologii pastoralnej2 zmaga
si z pozornym lub nietrafnie okrelanym problemem nieskrystalizowanej,
rozmytej tosamoci tej ostatniej dyscypliny. Mona co najwyej si zgodzi, i afi
Dr hab. Andrzej Pankalla, Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zakad Psychologii Oglnej i Psychodiagnostyki; specjalno: historia myli psychologicznej,
psychologia kultury/religii. Adres: Wydzia Nauk Spoecznych, Instytut Psychologii Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza, 60-568 Pozna, ul. A. Szamarzewskiego 89/AB; e-mail: inkantacje@gmail.com

Mgr Anna Wieradzka-Pilarczyk, doktorantka na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w zakresie psychologii pastoralnej. Zainteresowania naukowe:
tosamo osobowa i religijna, choreoterapia. Adres: Wydzia Teologiczny Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza, 61-111 Pozna, ul. Wieowa 2/4; e-mail: annawieradzka@gmail.com.
1
G.W. Allport, Osobowo i religia, Warszawa 1988, s. 89.
2
Zob. Z. Puek, Psychologia pastoralna, Krakw1991, s. 34.

192

,A

-P

liacja psychologii pastoralnej jest niejasna, gdy jest to dyscyplina z natury swej
interdyscyplinarna, aksjologicznie za oparta na antropologii chrzecijaskiej, za
ktrej ojca zwyko si uwaa szwajcarskiego psychoanalityka, ucznia S. Freuda
i wsppracownika C.G. Junga, luteraskiego pastora O. Pfistera (18731956).
Z jednej strony mona j traktowa jako obszar wpyww czy pochodn teologii,
z drugiej jako dziedzin psychologii stosowanej (klinicznej, wychowawczej,
edukacji i tak dalej). I konsekwentnie, w zalenoci od przyjtego punktu widzenia:
albo bdzie nauk pomocnicz teologii pastoralnej, gdzie specyficzne problemy
formuowane w jzyku tej dyscypliny zyskuj wsparcie czy wymiar psychologiczny; albo dyscyplin wykorzystujc teorie psychologiczne do zrozumienia
specyficznych zjawisk badanych przez teologi, przede wszystkim problemw,
z jakimi spotykaj si w swej pracy duszpasterze. W literaturze przedmiotu
mona dopatrze si i szerszych koneksji psychologii pastoralnej z filozofi,
psychiatri, pedagogik i psychologi religii, z ktr bywa, zupenie niesusznie,
utosamiania. Psychologia religii jest dla psychologii pastoralnej co najwyej
partnerem. Czerpie ona bowiem z dorobku empirycznego i dokonywanych przez
psychologi pastoraln analiz, uwzgldnia religijny wymiar czowieka, ale nie
ogranicza si wycznie do tych kwestii. Ze wzgldu na swj praktyczny (a nie
tylko badawczy) charakter korzysta z dorobku wielu dziedzin naukowych, aby jak
najlepiej wspomc rozwj czowieka, szczeglnie w wymiarze osobowym i religijnym. Homo religiosus wymaga bowiem caociowego wsparcia, co w imieniu
Kocioa stara si czyni psychologia pastoralna.
Dominujca w literaturze historycznej relacja psychologii i religii,
a w efekcie psychologii i teologii, to relacja jawnej wrogoci (freudyzm, materializm), redukcjonizm (sprowadzanie zjawisk psychicznych do duchowych i vice
versa) czy race poprawnoci zaoenie paralelnoci (niewchodzenia sobie
w drog). Tymczasem, zakadajc nieredukcjonistyczne intencje przedstawicieli
obu dziedzin, wsplne moe dla nich by zaoenie o koniecznoci badania
i naturze koegzystencji w czowieku wymiarw psychicznego i duchowego.
Obecnie uznaje si za wane podejcie integralne, interdyscyplinarne czy nomen
omen dialogowe3 psychologii i teologii, aby mogy one suy celowi epistemologicznemu penemu poznaniu czowieka i jego natury, oraz pragmatyczno-aksjologicznemu dobru czowieka i spoeczestwa.

W wymiarze religijnym za odlegy analog mona uzna postawy ekumeniczne.

...

193

W niniejszym artykule bdziemy konsekwentnie optowa za odmienn

do przedstawionych wyej interpretacj specyfiki, proweniencji i rozwoju psychologii pastoralnej. Zamierzamy pokaza, e to, co wyglda na sabo tej
dyscypliny (niejasna tosamo na styku psychologii i teologii), moe by jej
najwiksz si wskazujc na wysoko ewaluowan, dialogow natur. W tym
celu bdziemy midzy innymi poda za propozycj logoterapii V. Frankla
(19051997), ktry wskazywa na konieczno wzajemnych konsultacji/uwsplniania znacze psychoterapeuty i osoby duchownej; czy za filozofi Jana
Pawa II, ktry uznawa wspistnienie w czowieku wiary i rozumu. Ponadto
pokaemy histori i omwimy specyfik tosamoci tej relatywnie modej i mao
znanej (szczeglnie w Polsce) dyscypliny, ktra ma swe korzenie w niemieckim
i amerykaskim dziewitnastowiecznym protestantyzmie oraz ktra wspiera
naturalny i specyficzny dla czowieka proces poszukiwania sensu: W przeciwiestwie do rolin i niszych zwierzt czowiek nie sprowadza si do istoty
o budowie komrkowej, tropizmach i instynktach. [...] adne inne stworzenie nie
ma kultury [i religii dop. aut.] [...]. Czowiek mwi, mieje si, nudzi, rozwija
kultur, modli si, ma przeczucie mierci, studiuje teologi, stara si doskonali
sw osobowo4.

1. W poszukiwaniu stylu wzajemnej relacji

Do dzi trwaj wieloletnie zmagania podejmowane w celu albo oddalenia,
albo zblienia psychologii i teologii. Std wynika nieustajce pytanie o miejsce
psychologii pastoralnej pord nauk. Kolejne pytanie dotyczy osb, ktre tak
dziaalnoci miayby si zaj. Od pocztku bowiem dusza naleaa do
wartoci duchowych, do ktrych oprcz danej osoby mia dostp tylko duchowny
w ramach spowiedzi bd kierownictwa duchowego. Wraz z rozwojem psychoterapii dostp do duszy zyska rwnie terapeuta. Pomoc terapeuty mimo swoistego odgrzeszania polegajcego na uwiadomieniu zachodzcych procesw
i ich konsekwencji majcych wpyw na ycie pacjenta, nigdy nie miaa prawa
do rozgrzeszania, ktre ze swej istoty przysugiwao dziaaniu sakramentalnej
aski i osobie wywiconego prezbitera. Kryzys na drodze pojednania i wsplnego
dziaania psychologii i teologii pogbiay pogldy terapeutw redukujcych

G.W. Allport, dz. cyt., s. 24.

194

,A

-P

czsto wymiar religijny czowieka do sfery psyche czy nawet sfery cielesnej (na
przykad freudyzm, marksizm) oraz roszczenia przez ksiy wycznoci do ingerowania w ludzk dusz, ktra jako duchowa przynaley do wiata wiary i religii.
Scaleniu tych dwch dyscyplin miao suy przerzucanie na grunt psychologii
bd teologii terminw z drugiej dziedziny. Psychologizowanie duszpasterstwa
i teologizowanie dziaa terapeutycznych nie suyo jednak ucileniu miejsca
psychologii pastoralnej wrd nauk.
Powoujc si dla przykadu na okrelenia W. Demala i M. Szentmrtoniego,
psychologi pastoraln mona okreli jako nauk psychologiczn, ktra suy
teologii pastoralnej. Bada ona procesy zachodzce w sytuacjach duszpasterskich,
opisuje ich natur i konsekwencje, a take projektuje dziaania majce na celu
pomoc jednostce bd grupie5. Natomiast miejsca dla psychologii pastoralnej jako
nauki psychologicznej poszukiwano w empirycznych dociekaniach. Zarzucajc
wymiar dowiadczenia religijnego, ktre trudno byo ubra w ramy empirii, sprowadzono j do racjonalnych przesanek, a prawomocno jej istnienia jako nauki
powizano z prowadzonymi w jej ramach badaniami. Rozwj psychologii pastoralnej czy si wic z utworzeniem na przeomie XIX i XX wieku pierwszych
laboratoriw psychologicznych na uniwersytetach katolickich w Leuven
i Mediolanie. Na pocztek psychologii religii i psychologii pastoralnej w Stanach
Zjednoczonych miay wpyw prace W. Jamesa (18421910) i E.D. Starbucka
(18661947)6. Od swego zarania psychologia pastoralna ma suy czowiekowi
w konkretnej przestrzeni duszpasterskiej, poszukiwa drg pomocy czowiekowi
w odniesieniu do transcendencji, gdzie istotna warto stanowi wymiar religii
i wiary. Sytuacja duszpasterska, w jakiej dzieje si dialog midzy duszpasterzem
a podmiotem bd podmiotami jego oddziaywa, ma w psychologii pastoralnej
odniesienie do uznawanego wsplnie podmiotu nadprzyrodzonego i musi by
zwizana ze wsplnym dowiadczeniem w ramach okrelonej tradycji religijnej7.
Zatem jako nauka wpomidzy (in-between) poszukiwaa i nadal poszukuje koncepcji i paradygmatw psychologicznych, ktre speniayby wymienione warunki
i mogyby by wykorzystane w dziaalnoci duszpasterskiej.

Por. M. Szentmrtoni, Psychologia pastoralna, Krakw 1995, s. 9.

Z. Kroplewski, Psychologia pastoralna. Koncepcje i kontrowersje, Szczecin 2011, s. 24.
7
Por. T. Cantelmini, P. Laselva, S. Paluzzi, Dialog psychologii z teologi, Pozna 2006,
s. 2425.
5
6

...

195

2. Psychologia pastoralna w nurcie terapii skoncentrowanej na osobie

Pocztkw psychologii pastoralnej mona doszukiwa si ju w XVII wieku
w ramach teologii pastoralnej. Wtedy bowiem zaczto szuka praktycznych
sposobw prowadzenia rozmw, udzielania wsparcia czy wskazwek osobom
zgaszajcym si po pomoc do duszpasterzy8. W drugiej poowie XIX wieku
i na przeomie wiekw psychologia pastoralna zacza si skupia na obszarach
z dominacj psychoanalizy (Niemcy, Szwajcaria, Austria oraz Holandia i Belgia,
a nastpnie Wielka Brytania) oraz psychologii humanistycznej (Stany Zjednoczone). Najpierw pojawia si na terenie szpitali wraz z dziaalnoci duszpastersk. To psychiatrzy doszli do wniosku, e do wyzdrowienia czowieka
z choroby psychicznej potrzebne jest nie tylko oddziaywanie psychoterapeutyczno-farmaceutyczne, lecz take duchowe, ktre moe zapewni dziaalno duszpasterska w szpitalu psychiatrycznym.
W 1925 roku A.T. Boisen (18761965) jako pierwszy wprowadzi do
programu studiw teologicznych zajcia przygotowujce studentw do pracy
z chorymi (szczeglnie na schizofreni). Z czasem ten projekt zosta rozbudowany i przeksztacony w obszerny program przeznaczony dla duszpasterzy.
A.T. Boisen kad nacisk na caociowe wspomaganie pacjenta. Uzalenia jego
uzdrowienie od odkrycia w sobie siy pozwalajcej zmieni dotychczasowe
ycie. T si miaa by wanie religia9. Jego praca z pacjentem bya oparta
na metodach psychoanalitycznych. Kolejnym krokiem milowym bya ksika
napisana przez R. Cabota (18681939) i R. Dicksa (19061965) Ministry to the
Sick, ktra zawieraa program poradnictwa pastoralnego. A.T. Boisen i R. Cabot
oraz R. Dicks zapocztkowali tradycj przygotowywania osb do pracy pastoralnej zarwno na wydziaach teologicznych, jak i na studiach medycznych. Ich
zdaniem, praca duszpasterza powinna by skupiona na dwch kwestiach: pacjenta
jako caoci oraz Boga, w ktrym pacjent powinien pokada swoj ufno10.
Z biegiem czasu w ramach psychologii pastoralnej pojawi si nurt poradnictwa pastoralnego (pastoral counseling). S. Hiltner (19101984)11 rozszerzy
Por. A. Tomkiewicz, Psychologia pastoralna, w: R. Kamiski i inni (red.), Leksykon teologii pastoralnej, Lublin 2006, s. 709713.
9
Zob. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 27; H. Krzysteczko, Poradnictwo duszpasterskie. Teoria
i praktyka rogeriaskiego kontaktu pomocnego, Katowice 1998, s. 77.
10
Por. H. Krzysteczko, dz. cyt., s. 79.
11
Zob. tame, s. 81.
8

196

,A

-P

bowiem zakres jej dziaalnoci na osoby zdrowe, udzielajc im wsparcia zgodnie

z koncepcjami psychologii humanistycznej (zwaszcza C. Rogersa). Wprowadzi do dzi aktualny model poradnictwa duszpasterskiego, zgodnie z ktrym
dialog duszpasterski winien by prowadzony na wzr rozmowy psychoterapeutycznej, ukierunkowujcej pacjenta na podjcie osobistych decyzji oraz na lepsze
poznanie siebie, co moe by podstaw podanych zmian. S. Hiltner zastrzega
jednoczenie, e psychologia ma jedynie suy pomoc w duszpasterstwie i e
o tyle jest cenna i wartociowa, o ile wspiera rozwj czowieka w kontekcie
praktyki Kocioa. Proponowa wic wczenie w rozmow duszpastersk
rnych modlitw, czytania Biblii i poznawania tradycji Kocioa12. W 1967 roku
utworzono w Stanach Zjednoczonych Stowarzyszenie Edukacji Kliniczno-Pastoralnej (ACPE13). Organizacja, ktra powstaa na gruncie protestanckim, obecnie
przygotowuje do pracy od strony psychologicznej duszpasterzy rnych wyzna
chrzecijaskich. Przygotowanie to nie ogranicza si do nauki pomagania, ale
polega take na wspomaganiu osobistego rozwoju duszpasterzy. Ocenia si,
e w Stanach istnieje okoo 350 centrw duszpasterskich, ktrych zadaniem
jest niesienie pomocy psychologicznej w ramach dziaalnoci duszpasterskiej
osobom przebywajcym w szpitalach, domach opieki, wizieniach, orodkach
wychowawczych i tym podobnych. Jako przykad mona poda Stowarzyszenie Profesjonalnych Kapelanw (ACP14). Inne orodki przygotowujce do
pomocy pastoralnej to: College of Pastoral Supervision & Psychoterapy (CPSP15)
i American Association of Pastoral Counselors (AAPC16).

3. Rozwj psychologii pastoralnej w oparciu o psychoanaliz

W Stanach Zjednoczonych psychologia pastoralna opieraa si na programie
psychologii humanistycznej, skoncentrowanej na rozmowie z czowiekiem
i jego decyzjach. Drugi jej nurt rozwin si w krajach niemieckojzycznych
i wzorowa na terapii psychoanalitycznej. Psychologia pastoralna bya rwnie
Por. tame, s. 8384.
Opisy dziaalnoci poszczeglnych centrw znale mona na stronach internetowych
Association for Clinical Pastoral Education: http://www.acpe.edu/ (4.04.2013).
14
http://professionalchaplains.org/content.asp?contentid=217 (4.04.2013).
15
http://www.pastoralreport.com/ (4.04.2013).
16
http://www.aapc.org/ (4.04.2013).
12
13

...

197

skupiona na niesieniu pomocy czowiekowi, lecz gwnie na radzeniu sobie

z lkiem i objawami neurotycznymi w odwoaniu do religii. Tak rozumiane duszpasterstwo pastoralne zostao zapocztkowane przez wspomnianego na wstpie
O. Pfistera, ktry uzna, e metoda psychoanalityczna jest wiatopogldowo neutralna i moe by uywana do opisu zjawisk religijnych niezalenie od pogldw
jej twrcy. O. Pfister powoa tak zwane duszpasterstwo analityczne, ktrego
celem byo odkrycie i uznanie przez pacjenta wasnej wartoci oraz wyzwolenie
go z narcyzmu dziki rozmowom terapeutycznym. Duszpasterstwo analityczne
miao pomaga ludziom przeywajcym kryzysy yciowe w odnalezieniu i ustabilizowaniu wasnej tosamoci.
Nastawienie C.G. Junga do religii dawao szans wykorzystania jego teorii
w terapii duszpasterskiej. Jego podejcie, ktra mona z powodzeniem okreli
raczej mianem psychoteologii (a zgodnie z liter jego koncepcji psychteologii),
ni psychologii religii, wykorzystywa w swojej dziaalnoci duszpasterskiej niemiecki pastoralista O. Heandler (18901972).
Przez kolejne lata XX wieku rozwijano w Niemczech psychologi pastoraln
w odwoaniu do klasycznej psychoanalizy, jak i do psychologii C.G. Junga17.
Bya ona oparta na dialogu, ktry mia prowadzi do uzdrawiania z traumy przeszoci i rozwija postaw religijn czowieka. Przedstawicielami tego nurtu byli:
J. Scharfenberg (19271996) i D. Stollberg (ur. 1937). Ten ostatni kad nacisk
na komunikacj interpersonaln i procesy zachodzce w grupie duszpasterskiej.
Wedug niego, duszpasterstwo jest form takiej terapii, ktrej pierwszorzdnym
zadaniem jest ksztatowanie czowieka, a dopiero potem chrzecijanina. Inni
pastoralici kadli nacisk na wzbogacanie sytuacji yciowej czowieka treciami
biblijnymi. E. Thurneysen (18881974) podkrela, e duszpasterstwo nie moe
ogranicza si do pomocy psychoterapeutycznej, lecz powinno urzeczywistnia
w czowieku zasady i idee ycia chrzecijaskiego18.
Na wzr amerykaskich centrw zaczto tworzy w Niemczech orodki
przygotowujce do pracy duszpasterskiej z wykorzystaniem dorobku psychologii.
W 1977 roku powoano Niemieckie Towarzystwo Psychologii Pastoralnej
(Deutsche Gesellschaft fr Pastoralpsychologie)19. Rozwj psychologii pastoralnej dokonywa si najpierw w ramach Kocioa protestanckiego. Z czasem

17
18
19

Zob. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 35.

Zob. H. Krzysteczko, dz. cyt., s. 75.
http://www.pastoralpsychologie.de/gesellschaft.html (4.04.2013).

198

,A

-P

nabra on wymiaru ekumenicznego i zaczto ksztaci duszpasterzy z rnych

wsplnot chrzecijaskich.
W Wielkiej Brytanii pomoc pastoralna znalaza oparcie w psychoanalizie.
Czoowymi psychologami pastoralnymi byli tam: L.D. Weatherhead (18931976)
i H. Guntrip (19011975). H. Guntrip przej z czasem i wykorzysta w swojej
pracy koncepcje relacji z obiektem, ukierunkowujc dziaania terapeutyczne
na proces wychowania zachodzcy na rnych etapach rozwoju czowieka.
W Wielkiej Brytanii powstao take Stowarzyszenie Psychologw Pastoralnych
pod nazw Association for Pastoral Care and Counseling (1972)20.

4. Katolickie podejcie do psychologii pastoralnej

Potrzeba zorganizowania orodkw psychologii pastoralnej pojawia si
w Kociele katolickim dopiero w latach pidziesitych XX wieku. Papie Pius
XII zwrci uwag na konieczno posiadania przez klerykw przygotowujcych
si do stanu kapaskiego take wiedzy z zakresu nauk psychologicznych i pedagogicznych. Jednak wykorzystanie dorobku psychologii w pracy duszpasterskiej
nadal spotykao si z lkiem, niechci czy wrcz sprzeciwem ze strony wadz
kocielnych. Mia na to wpyw wydany przez Jana XXIII w 1961 roku zakaz korzystania przez ksiy i osoby zakonne z jakichkolwiek form psychoterapii, a take
powszechna w tych krgach krytyka teorii Freuda. Z czasem zaczto dostrzega
suebn rol psychologii w dziaaniach Kocioa. Na Soborze Watykaskim II
zwrcono uwag na konieczno dialogu teologii z innymi naukami, aby w ten
sposb wspomaga nieustanny rozwj czowieka (KDK 62). Powstajce orodki
pastoralne stay si odtd miejscem analizy sytuacji pastoralnej i duszpasterskiej
oraz tworzenia projektw pomocowych. Ich celem byo rwnie wspdziaanie
ze specjalistami rnych dziedzin, takimi jak psychologia, pedagogika, medycyna.
I. Baumgartner (ur. 1946), niemiecki psycholog pastoralista, autor pierwszego
podrcznika do nauczania psychologii pastoralnej, zauway, e czowiek w sytuacjach kryzysowych zarwno potrzebuje konkretnej pomocy psychologicznej, jak
i staje si otwarty na szukanie pomocy u Boga. Wanie tu dostrzega on punkty
wsplne dla psychologii i teologii. W swoich poszukiwaniach wykorzystywa

20

Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 43.

...

199

przypowieci biblijne do interpretowania zdarze psychologicznych oraz utosamia psychologi pastoraln z teologi pastoraln21.
W Polsce psychologia pastoralna wci nie jest zbyt popularna. W latach
siedemdziesitych XX wieku zostaa wprowadzona jako samodzielny przedmiot
nauczania do programu studiw teologicznych w seminariach duchownych22. Do
prekursorw takiego jej miejsca i znaczenia nalea znany psycholog i teolog
Z. Chlewiski (ur. 1929). Do dzi brakuje jednak stowarzyszenia psychologw
pastoralnych. Funkcj t peni Sekcja Psychologii przy Komisji Nauki Wiary
Konferencji Episkopatu Polski, ktra zrzesza wykadowcw prowadzcych
zajcia z psychologii na studiach teologicznych. Jak zauwaa Z. Kroplewski23,
w Polsce nie funkcjonuje pojcie psychologa pastoralnego, a osoby wykadajce
ten przedmiot maj najczciej wyksztacenie teologicznie i psychologicznie.
Brakuje take orodkw, w ktrych prowadzono by ksztacenie w zakresie psychologii pastoralnej, jak ma to miejsce na Zachodzie Europy czy w Stanach
Zjednoczonych. Szczegln trosk otacza si natomiast formatorw zakonnych
i seminaryjnych, ktrzy mog si edukowa w Centrach Formacji Duchowej
Ksiy Salwatorianw w ramach Szkoy Formacji Wychowawcw Wyszych
Seminariw Duchownych24 oraz w Szkoach Formatorek Zakonnych25. Wanym
orodkiem jest take Szkoa Formatorw Akademii Ignatianum w Krakowie26,
zwizana z rzymskim Uniwersytetem Gregoriaskim. Opiera si ona na koncepcjach L.M. Rulli (19222002). Do roku 1983 byy prowadzone specjalistyczne
studia podyplomowe na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, skoncentrowane
na niesieniu pomocy osobom uzalenionym, przeywajcym kryzysy oraz z zaburzeniami osobowoci27. Warto doda, e polscy luteranie w 2011 roku utworzyli
Towarzystwo Poradnictwa i Psychologii Pastoralnej28.

Por. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 40.

Na podstawie Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis z 6 stycznia 1970 (wczone
na terenie Polski do Ratio Institutione Sacerdotalis pro Polonia z 1 wrzenia 1971), w: K. Klauza,
Zasady formacji kapaskiej w Polsce, Czstochowa 1999, s. 110.
23
Por. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 44.
24
http://www.cfd.sds.pl/?d=spis,,151 (4.04.2013).
25
http://www.cfdtrzebinia.sds.pl/?d=spis,,138 (4.04.2013).
26
http://www.ignatianum.edu.pl/studium/ (4.04.2013).
27
Zob. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 4347.
28
http://www.luteranie.pl/archiwum/2011/towarzystwo_poradnictwa_i_psychologii_pastoralnej_w_polsce,3451.html (4.04.2013).
21
22

200

,A

-P

5. Zadania i cele psychologii pastoralnej

Najwaniejszym zadaniem wspczesnej psychologii pastoralnej jest odpowiednie jej umiejscowienie w zakresie dziaalnoci Kocioa i potrzeb czowieka.
Pomoc psychologiczna i pastoralna we wspczesnym ujciu obejmuje przestrze, w ktrej czowiek wierzcy potrzebuje wsparcia, to jest wychowanie,
opiek pastoraln, kierownictwo duchowe, spowied, poradnian pomoc psychologiczn, poradnictwo duszpasterskie, kolokwia wzrostu, a take psychoterapi,
psychoterapi duszpastersk oraz interwencj kryzysow.
Warto zauway, e badacze doszukuj si elementw psychologii pastoralnej w dziaalnoci Jezusa Chrystusa i jego nastpcw (na przykad Pawa
z Tarsu), a take w duszpasterskiej i ewangelizacyjnej dziaalnoci pierwszych
gmin chrzecijaskich. Pewna wiedza psychologiczna, potoczna i intuicyjna, towarzyszya procesowi ewangelizacji29. Wanie takie byo pouczanie, wskazywanie
drogi yciowej, pomoc i wychowanie. Podobnego zadania wobec wychowanka
podejmuj si rodzice, opiekunowie, wychowawcy, nauczyciele. Ksztatowanie
czowieka zgodnie z okrelonymi ideaami i wartociami stanowi pomoc majc
na celu jego zdrowy rozwj i wspieranie go w momentach kryzysowych. Rozciga
si ona na kolejne lata ycia, kiedy ksia, osoby zakonne, animatorzy wieccy,
pracujcy z modzie, maestwami czy grupami parafialnymi, wspieraj
proces dojrzewania zarwno na poziomie wiary, jak i psychiki. Opieka pastoralna
odgrywa szczeglnie wan rol w momencie podejmowania wanych decyzji
yciowych, wyboru drogi ycia, rozwizywania trudnoci i problemw, ksztatowania tosamoci osobowej i religijnej30. Wiedza psychologiczna moe rwnie
wspiera teologi w zakresie spowiedzi i kierownictwa duchowego, ktrych celem
jest prowadzenie czowieka do dojrzaoci zawierajcej si w procesie uwicania.
Przy tym kierownictwo duchowe nie ogranicza si wycznie do wywiconych
ksiy, gdy zajmuj si nim take osoby wieckie upowanione misj kocieln.
Jego cel wskazywa midzy innymi M.I. Rupnik31, piszc: Chodzi o zrozumienie
w ramach mojego wiata, co naley do Boga i w jaki sposb On porozumiewa
si ze mn. Dlatego rozeznawanie z jednej strony zajmuje si sfer psychiki
obserwuje uczucia, myli, zmiany stanu ducha, a z drugiej odkrywa wymiar
29
30
31

s. 53.

Zob. Z. Kroplewski, dz. cyt., s. 7173.

Por. T. Paszkowska, Psychologia w kierownictwie duchowym, Lublin 2007, s. 3739.
M.I. Rupnik, Rozeznawanie duchowe. Ku dowiadczeniu Boga, cz. 1, Czstochowa 2004,

...

201

duchowy tych rzeczywistoci. Natomiast spowied kadzie akcent na ask,

dziki ktrej wywicony prezbiter dokonuje rozgrzeszenia przywracajcego
penitenta do relacji z Bogiem.
Wiedza psychologiczna jest wic cenn pomoc w towarzyszeniu czowiekowi w jego deniach ku dojrzaoci, lecz nie moe si ogranicza do
dawania psychologicznych wskazwek i rad. Powinna si odnosi do wszystkich
wymiarw czowieka, ale jej gwnym celem jest zjednoczenie z Bogiem.
Jan Pawe II w przesaniu do Penitencjarii Apostolskiej w Rzymie podkrela:
Nieuzasadnione s natomiast oczekiwania tych, ktrzy chcieliby przeksztaci
sakrament pokuty w praktyk psychoanalizy lub psychoterapii. Konfesjona nie
jest i nie moe by alternatyw dla gabinetu psychoanalityka czy psychoterapeuty.
Nie mona te oczekiwa, e sakrament pokuty spowoduje wyleczenie stanw
w cisym sensie patologicznych. Spowiednik nie jest uzdrowicielem ani lekarzem
w technicznym znaczeniu tego terminu; jeeli stan penitenta rzeczywicie zdaje
si wymaga terapii medycznej [i/lub psychologicznej przyp. aut.], spowiednik
nie powinien wrcz sam podejmowa problemu, ale odesa zainteresowanego do
uczciwych i kompetentnych specjalistw32.
Czowiek, ktry musi podejmowa wiele yciowych decyzji, potrzebuje
kogo, kto zobiektywizuje jego dowiadczenie i wybory. Jak zauwaa o. P. Rostworowski, psychologiczne racje kierownictwa duchowego s oczywiste: czowiekowi jest trudno spojrze zupenie obiektywnie na siebie samego i zupenie
obiektywnie w swoich sprawach decydowa [...] nikt nie jest sdzi w swojej
sprawie33.
W Polsce pojawiy si rwnie poradnie zwizane z dziaalnoci duszpastersk, wiadczce pomoc psychologiczn osobom bdcym w trudnych sytuacjach yciowych. Poradnictwo pastoralne, ktre swe rdo ma w profesjonalnej
pomocy psychologicznej, jest aktywnoci religijn, odbywa si w ramach
konkretnej wsplnoty religijnej. Rni si jednak od duszpasterstwa tym, e
kompetentny duszpasterz czy doradca personalny (zawieszajc osd moralny)
skupia si na procesach psychologicznych, ktre mog pomc jednostce w osigniciu wyszego poziomu dojrzaoci, w rozwizaniu konfliktw wewntrznych
czy interpersonalnych (na przykad maeskich). Szczegln form porad32
Jan Pawe II, Sakrament pokuty w yciu Kocioa, Przesanie do Penitencjarii Apostolskiej, LObsservatore Romano 98 (1998) 56, s. 6.
33
P. Rostworowski, Kierownictwo duchowe. Kilka zasad i wskazwek, TyniecKrakw 2012,
s. 14.

202

,A

-P

nictwa pastoralnego jest poradnictwo logoterapeutyczne zwizane z koncepcj

V.E. Frankla, ktry podkrela potrzeb wsppracy duchownego i terapeuty
w odkrywaniu nieuwiadomionej religijnoci. Jego koncepcje s bliskie pastoralnemu podejciu do czowieka jako osoby wierzcej, dla ktrej by wie
si z odpowiedzi na pytania dotyczce wartoci, sensu ycia, spenienia wasnej
egzystencji. Ten rodzaj poradnictwa ujmuje czowieka w jego dowiadczeniu
jako osob religijn, otwart, odpowiedzialn i dc do spenienia si. Poprzez
spotkanie, towarzyszenie i rozmow realizowana jest tu pomoc w imi Kogo
i w celu przywrcenia zaburzonej harmonii z Ty34.
Osobistemu rozwojowi maj rwnie suy kolokwia wzrostu, kiedy to
kompetentny formator poprzez regularne rozmowy wspiera osob w osigniciu
dojrzaej osobowoci osadzonej na osobistej relacji z Bogiem. Najczciej
kolokwia s stosowane w ramach formacji do kapastwa i ycia zakonnego, ale
take we wsplnotach wieckich35. Dojrzewanie osoby jest zwizane z nawrceniem i przemian ycia oraz z przeywaniem siebie i relacji z Bogiem na
nowym i wyszym poziomie.
Duszpasterze kieruj sw pomoc take do osb chorych somatycznie, ktre
w wyniku rnych przypadoci lub uzalenienia straciy moliwo samodzielnego kierowania swoim losem. Pomoc staje si dla nich psychoterapia
oddziaujca zarwno w wymiarze soma, jak i psyche na drodze interwencji
psychologicznej. Do prowadzenia tej dziaalnoci potrzebni s terapeuci posiadajcy odpowiednie certyfikaty. W Polsce w 1993 roku zostao powoane Stowarzyszenie Psychologw Chrzecijaskich, ktre skupia wierzcych psychologw,
realizujcych si w pracy realizowanej w duchu Ewangelii. Stowarzyszenie jest
te odpowiedzi na potrzeby tych klientw, ktrzy chc by uszanowani w swoim
dowiadczeniu religijnym i uznawanych wartociach. Dziaalno Stowarzyszenia ma wymiar ekumeniczny, gdy nale do niego psychologowie protestanccy i katoliccy36.

34
K. Popielski, Koncepcja logoterapii V.E. Frankla i jej znaczenie w poradnictwie psychologiczno-pastoralnym, w: Z. Chlewiski (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii pastoralnej,
Lublin 1989, s. 6972; zob. take: M. Wolicki, Egzystencjalno-analityczna koncepcja autotranscendencji i jej teologiczno-pastoralne aplikacje, Przemyl 1993; tene, Logoterapia w praktyce
pastoralnej, Wrocaw 2003.
35
Por. M. Kouch, Chrzecijaska formacja indywidualna, Krakw 2001, s. 104.
36
http://www.spch.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=97&Itemid=89
(4.04.2013).

...

203

Zakoczenie
Zarwno czowiek wierzcy, jak i niewierzcy, ktry poszukuje nowych
form samorealizacji, eksploruje nie tylko wymiar ludzkiej wiedzy, lecz take
wiary i religijnych, a szerzej duchowych czy transcendentnych odniesie. Ta
aktywno wymaga na pewnym etapie ycia towarzyszenia, ktre nie pozwoli
utraci celu i pomoe odnale sens. Problemy psychologiczne czy walka duchowa
rodz czsto cierpienie i wymagaj wsparcia ze strony kompetentnego psychologicznie i duchowo doradcy. Moe nim by ksidz, osoba zakonna lub wiecka. Ich
dziaalno, wynikajca z chrzecijaskiego powoania do miowania blinich,
staje si wezwaniem do nieustannej autoformacji i dawania osobistego wiadectwa. W ten sposb psychologia pastoralna odpowiada na aktualne potrzeby
czowieka stajcego si we wszystkich wymiarach ludzkiej egzystencji. Psychologia pastoralna stanowi pomost midzy psychologi a teologi.
Kryzys ponowoczesnoci skania czowieka do nowych poszukiwa, do
stawiania pyta o sens i istot ycia, o jego cel. Egzystujc pomidzy tym, co
namacalne i empiryczne, a tym, co nieprzeniknite i co zawiera si w wymiarze
duchowym, czowiek jest otwarty na transcendencj i tajemnic. Ta otwarto
jest podstaw procesu rozwoju zarwno w wymiarze kultury materialnej, jak
i duchowej37, a owo poszukiwanie jest ekspedycj ycia. Na tej drodze pomoc
i drogowskazem jest psychologia pastoralna. Jej interdyscyplinarno i niedookrelono stanowi odpowied na potrzeby czowieka, ktry nieustannie staje
si w konkretnej sytuacji i wobec konkretnych wyzwa wspczesnego wiata.
Psychologia pastoralna, czc elementy psychologii i teologii, pomaga odkrywa
i tworzy relacj z Bogiem i z drugim czowiekiem w wymiarze rozwoju
duchowego. Podstaw tych relacji jest odkrywanie prawdy o sobie. Patrzc
od strony psychologii, ta prawda suy budowaniu relacji z samym sob oraz
z otoczeniem. A dojcie do istoty siebie samego stanowi fundament dojrzewania
duchowego lub/i uzdrowienia w procesie terapeutycznym38. Obie za dziedziny
wiedzy, badajc czowieka w jego historii i w kulturze, poszukuj rwnie sensu,
ktry niesie ze sob przeszo, teraniejszo i przyszo. To poczenie, jak
mwi S. Paluzzi, dokonuje si we wntrzu czowieka39.

37
38
39

Por. M. Wolicki, Otwarto osoby ludzkiej. Interpretacja filozoficzna, Wrocaw 2005, s. 10.
Por. K. Jaboska, C. Gawry (red.), Midzy konfesjonaem a kozetk, Warszawa 2010, s. 6.
T. Cantelmini, P. Laselva, S. Paluzzi, dz. cyt., s. 31.

204

,A

-P

Rozpoczlimy od G.W. Allporta i ten znany badacz dostarczy rwnie puenty:

Bardzo wielu ludzi w dzisiejszych czasach interesuje si zarwno psychologi, jak
i religi. Psychologia jest nauk w peni rozwoju [...]. Jest obecnie bardzo modna,
by moe zbyt modna, eby to jej wychodzio na dobre. I podczas gdy wzrasta
oglne zainteresowanie psychologi, religia pozostaje nadal jedn z najwaniejszych
spraw ludzkoci. [...] Obie one wydaj si mie ogromne znaczenie dla przyszoci
ludzkiego rodzaju. Rwnoczenie z natury swej absurdalne jest przypuszczenie,
e psychologia i religia dwie dziedziny zwizane z siganiem ludzkiego umysu
poza wasne granice musz na zawsze pozostawa w sprzecznoci, bez nadziei
na pogodzenie. Dlaczego by wic nauka i religia tak rnice si zaoeniami
i metodami nie miay jednak wspdziaa w celu ulepszenia ludzkiej natury, bez
czego wszelkie inne osignicia czowieka id na marne? W moim przekonaniu,
zanim osignie si tak zgodno wysikw, obu stronom potrzebna bdzie wiksza
elastyczno pogldw ni zazwyczaj przez nie okazywana40.
Problem relacji midzy teologi i psychologi mona take poj dziki
encyklice Jana Pawa II: Wiara i rozum s jak dwa skrzyda, na ktrych duch ludzki
unosi si ku kontemplacji prawdy [...]. Nie mona [...] rozdziela wiary i rozumu,
nie pozbawiajc czowieka monoci waciwego poznania siebie, wiata i Boga41.
Z cytowanych tekstw wynika jasne wskazanie, e ani teologia, ani tym
bardziej duo modsza psychologia nie posiadaj penego obrazu czowieka, szczeglnie w zakresie jego relacji z transcendencj oraz penego i adekwatnego opisu
wymiaru noetycznego, ktry prcz biologicznego i psychologicznego, konstytuuje
osob ludzk. Konieczne wydaje si zatem wzajemne i niegroce przypadkowym
synkretyzmem (na przykad w stylu New Age) dialogowe wspistnienie wpomidzy obiema dyscyplinami, owocujce rozwojem psychologii pastoralnej.

Literatura
Allport G.W., Osobowo i religia, Warszawa 1988.
American Association of Pastoral Counselors, http://www.aapc.org/ (4.04.2013).
Assocacion of Professional Chaplains, http://professionalchaplains.org/content.asp?contentid=217 (4.04.2013).
40
41

nr 16.

G.W. Allport, dz. cyt., s. 85.

Jan Pawe II, Encyklika Fides et ratio. O relacjach midzy wiar i rozumem, Pozna 1998,

...

205

Assocazione Italiana Psicologi e Psichiatri Catolicci, http://www.aippc.net/ (4.04.2013).

Cantelmini T., Laselva P., Paluzzi S., Dialog psychologii z teologi, Pozna 2006.
Centrum Formacji Duchowej. Krakw, http://www.cfd.sds.pl/?d=spis,,151 (4.04.2013).
Centrum Formacji Duchowej. Trzebinia, http://www.cfdtrzebinia.sds.pl/?d=spis,,138
(4.04.2013).
College of Pastoral Supervision & Psychoterapy, http://www.pastoralreport.com/
(4.04.2013).
Deutsche Gesellschaft fr Pastoralpsychologie, http://www.pastoralpsychologie.de/gesellschaft.html (4.04.2013).
Jaboska K., Gawry C. (red.), Midzy konfesjonaem a kozetk, Warszawa 2010.
Jan Pawe II, Encyklika Fides et ratio. O relacjach midzy wiar i rozumem, Pozna 1998.
Jan Pawe II, Sakrament pokuty w yciu Kocioa, Przesanie do Penitencjarii Apostolskiej, LObsservatore Romano 98 (1998) 56.
Kongregacja ds. Edukacji Katolickiej, Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis, AAS
62 (1970), http://www.vatican.va/archive/aas/index_sp.htm (4.04.2013).
Kouch M., Chrzecijaska formacja indywidualna, Krakw 2001.
Kroplewski Z., Psychologia pastoralna. Koncepcje i kontrowersje, Szczecin 2011.
Krzysteczko H., Poradnictwo duszpasterskie. Teoria i praktyka rogeriaskiego kontaktu
pomocnego, Katowice 1998.
Paszkowska T., Psychologia w kierownictwie duchowym, Lublin 2007.
Pius XII, Konstytucja Apostolska Ad uberrima, AAS 50 (1958), http://www.vatican.va/
archive/aas/index_sp.htm (4.04.2013).
Pius XII, Konstytucja Apostolska Sedes sapientiae, AAS 48 (1956), http://www.vatican.
va/archive/aas/index_sp.htm (4.04.2013).
Puek Z., Psychologia pastoralna, Krakw1991.
Popielski K., Koncepcja logoterapii V.E. Frankla i jej znaczenie w poradnictwie psychologiczno-pastoralnym, w: Z. Chlewiski (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii
pastoralnej, Lublin 1989.
Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis z 6 stycznia 1970 (wczone na terenie Polski do Ratio Institutione Sacerdotalis pro Polonia z 1 wrzenia 1971), w: K. Klauza,
Zasady formacji kapaskiej w Polsce, Czstochowa 1999, s. 110.
Rostworowski P., Kierownictwo duchowe. Kilka zasad i wskazwek, TyniecKrakw
2012.
Rupnik M.I., Rozeznawanie duchowe. Ku dowiadczeniu Boga, cz. 1, Czstochowa 2004.
Sobr Watykaski II, Konstytucja o Kociele w wiecie wspczesnym. Lumen gentium,
w: Sobr Watykaski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Pozna 2002.

206

,A

-P

Stowarzyszenie Psychologw Chrzecijaskich, http://www.spch.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=97&Itemid=89 (4.04.2013).

Szentmrtoni M., Psychologia pastoralna, Krakw 1995.
Szkoa Formatorw, http://www.ignatianum.edu.pl/studium/ (4.04.2013).
The Association for Clinical Pastoral Education, http://www.acpe.edu/ (4.04.2013).
Tomkiewicz A., Psychologia pastoralna, w: R. Kamiski i inni (red.), Leksykon teologii
pastoralnej, Lublin 2006.
Towarzystwo Poradnictwa i Psychologii Pastoralnej, http://www.luteranie.pl/archiwum/2011/towarzystwo_poradnictwa_i_psychologii_pastopastor_w_polsce,3451.
html (4.04.2013).
Wolicki M., Egzystencjalno-analityczna koncepcja autotranscendencji i jej teologiczno-pastoralne aplikacje, Przemyl 1993.
Wolicki M., Logoterapia w praktyce pastoralnej, Wrocaw 2003.
Wolicki M., Otwarto osoby ludzkiej. Interpretacja filozoficzna, Wrocaw 2005.

PROWENIENCJA, ROZWJ I SPECYFIKA

DIALOGOWEGO JA W PSYCHOLOGII PASTORALNEJ
Streszczenie
Historia psychologii pastoralnej, od jej powstania na gruncie dziewitnastowiecznego protestantyzmu, a do czasw wspczesnych, uwidacznia pewien problem z umiejscowieniem jej pord dyscyplin naukowych. Przyczyn tej rozmytej tosamoci upatruje
si w cigej nieumiejtnoci pogodzenia relacji psychologii i religii, przechodzcej od
etapw jawnej wrogoci (freudyzm, marksizm), poprzez redukcjonizm z prostym utosamianiem zjawisk psychicznych i duchowych czy wzajemn obojtno, po otwarto
i wzajemne korzystanie ze swych osigni. Artyku ukazuje aktualnie uprawian psychologi pastoraln jako swoisty obszar wpomidzy psychologi (religii) a teologi
pastoraln. Uwzgldniajc histori tej modej dyscypliny, autorzy zarysowuj zwizek
psychologii pastoralnej z innymi dziedzinami wiedzy, wskazujc, e niejasna tosamo
na styku teologii i psychologii moe stanowi w swej istocie jej wielki zasb budowany
na zdolnoci interdyscyplinarnego dialogu oraz elastycznym wpisywaniu si w potrzeby
wspczesnego czowieka z jego polifoniczn natur.
Sowa kluczowe: psychologia pastoralna, teologia pastoralna, interdyscyplinarny dialog,
religia, dialogowe ja

...

207

PROVENANCE, DEVELOPMENT AND SPECIFICITY

OF DIALOGICAL SELF IN THE PASTORAL PSYCHOLOGY
Summary
History of pastoral psychology, since its inception on the basis of nineteenth-century
Protestantism, up to the present, reveals a problem with the placement among disciplines.
The reasons for the fuzzy identity is seen in the ongoing inability to reconcile the relationship of psychology and religion, passing from overt hostility stages (Freudianism,
Marxism), by equating reductionism with a simple psychic phenomena and spiritual, or
mutual indifference, the openness and sharing of their achievements. The article presents
the current pastoral psychology as a specic area in-between psychology (of religion)
and pastoral theology. Given the history of this young discipline, outlines the relationship
of pastoral psychology and other disciplines, indicating that the unclear identity at the
crossroads of theology and psychology, may constitute in essence its a great resource
built on the ability of interdisciplinary dialogue and writing exible to the needs of modern man with his polyphonic nature.
Keywords: pastoral psychology, pastoral theology, interdisciplinary dialogue, religion,
dialogical self
Translated by Mirosawa Landowska