Równościowy Savoir-Vivre W Tekstach Publicznych

Agnieszka Maocha-Krupa, Katarzyna Hoojda,
Patrycja Krysiak, Wiktor Pietrzak
Zpewnoci Rwnociowy savoir-vivre

w tekstach publicznych moe stanowi
pewne rdo informacji dla dziennikarzy
i dziennikarek odnonie tego, jak pisa
wsposb niedyskryminujcy ijak unika
powielania negatywnych stereotypw czy
schematycznego mylenia o mskoci
ikobiecoci.
Aleksandra Ralska,
adiunkt wKatedrze Studiw
Transatlantyckich iMediw Masowych U
Poradnik bardzo przystpnie prezentuje

merytoryczne informacje, co rodzi du
moliwo praktycznego ich wykorzystania, zwaszcza dla celw szkoleniowych.
Marek Sotys,
prezes Towarzystwa
Przyjaci Szalonego Wzkowicza
Projekt Media Rwnych Szans jest wspfinansowany w ramach programu Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i solidarnoci spoecznej PROGRESS (2007-2013).
Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych
Agnieszka Graff,
doktor nauk spoecznych,
feministyczna publicystyka ipisarka
Rwnociowy savoir-vivre
wtekstach publicznych
Agnieszka Maocha-Krupa, Katarzyna Hoojda, Patrycja Krysiak, Wiktor Pietrzak
Wida, e w stworzenie tego poradnika

waono mas pracy i serca. Zawiera
ogromny adunek wiedzy teoretycznej,
konkretnych informacji i przemyle autorek. Kady zrozdziaw opatrzony jest
solidn bibliografi. Gdybym prowadzia
warsztaty o jzyku, o oporze, jaki wci
budz rozwizania rwnociowe idlaczego warto je stosowa, to zpewnoci signabym do kilku wybranych rozdziaw
tego poradnika.
Egzemplarz bezpatny.
Publikacja zostaa wydana przez Biuro Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania w ramach projektu MEDIA RWNYCH
SZANS, ktry jest wspfinansowany ze rodkw Komisji Europejskiej wramach Programu
na rzecz zatrudnienia isolidarnoci spoecznej
PROGRESS (2007-2013).
Tre publikacji nie odzwierciedla oficjalnego
stanowiska Komisji Europejskiej. Nie jest rwnie tosama ze stanowiskiem Penomocnika
Rzdu do spraw Rwnego Traktowania.
Tre publikacji powstaa w ramach projektu
Dolnolska Akademia Gender, wspfinansowanego przez Samorzd Wojewdztwa
Dolnolskiego i Fundacj Grejpfrut.
Warszawa, 2013
Projekt Media Rwnych Szans jest wspfinansowany w ramach programu Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i solidarnoci spoecznej PROGRESS (2007-2013).
Agnieszka Maocha-Krupa
Katarzyna Hoojda
Patrycja Krysiak
Wiktor Pietrzak
Spis treci
Wstp: Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych
czas na zmiany! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Cz I
Wstron rwnoci wprowadzenie do zagadnie gender mainstreaming. . . . 5
Mechanizm stereotypizacji idyskryminacji osb ze wzgldu na pe . . . . . . . . . 7
Stereotypy pci wkomunikacji masowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Gender mainstreaming jak wtajemnicza? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Popularyzacja wiedzy na temat specyfiki gender mainstreaming
isposobw jej wykorzystania wzarzdzaniu kapitaem ludzkim . . . . . . . . . . . 27
Rwno pci wwietle polskiego ustawodawstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nierwno wwynagrodzeniu kobiet imczyzn. . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Kobiety imczyni na rynku pracy stereotypy ibariery . . . . . . . . . . . . . . 45
Public relations firm iinstytucji na rynku pracy.
Gender mainstreaming wkomunikacji firm zotoczeniem . . . . . . . . . . . . . . 59
Cz II
Nowa etykieta wkomunikacji publicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Dyskurs rwnociowy (tolerancji). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Rozpoznawanie dyskryminacji jzykowej ze wzgldu na pe . . . . . . . . . . . . 79
Nazwy eskie w polszczynie wspczesnej
krtka refleksja i zarys klasyfikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Feminizacja wspczesnego jzyka polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Jak Polki postrzegaj feminatywy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Zachowuj si jak dziewczynka.
Perspektywa lingwistyczna wedukacji antydyskryminacyjnej . . . . . . . . . . . 107
Etykieta rwnociowa wtekstach publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Aneks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Dziaania na rzecz rwnoci powinny by praktyk samorzdw, organizacji pozarzdowych, kadego ikadej znas, aby rwno bya odczuwana na poziomie jednostki. Rwne traktowanie to jedno znajwikszych wewntrznych wyzwa rozwojowych stojcych przed Polsk, Polakami iPolkami.
Coraz czciej zarwno wdebatach publicznych, jak iwprasie poruszana jest kwestia rwnoci. W2011 roku wesza wycie ustawa owdroeniu niektrych przepisw
Unii Europejskiej wzakresie rwnego traktowania. Wielkimi krokami zblia si odsona pierwszego Krajowego Programu na Rzecz Rwnego Traktowania.
Zesp straniczy z Fundacji Grejpfrut w 2012 roku przeprowadzi obywatelsk
kontrol dolnolskich samorzdw wzakresie dziaa rwnociowych na poziomie
lokalnym. Badanie stranicze wykazao midzy innymi, e w latach 2009-2011 do
Rzecznika Praw Obywatelskich wpyno 381 spraw zwojewdztwa dolnolskiego
zwizanych zdyskryminacj ze wzgldu na pe, orientacj seksualn oraz niepenosprawno.
Ponadto jak zauwaya lokalna straniczka, Grayna Rojek: Starostwa nie pozyskuj inie otrzymuj informacji oprzejawach dyskryminacji na swoich terenach. Byby
to istotny wskanik diagnozujcy ten problem. Podobnie wadnym ze starostw nie by
kontrolowany sposb przeciwdziaania dyskryminacji czy wdraania rwnych szans.
Monitoring obywatelski pozwoli na oglne scharakteryzowanie dziaalnoci samorzdw, atake na okrelenie obszarw interwencji dla polityki rwnociowej (raport
zmonitoringu dostpny na stronie Fundacji).
Warto zatrzyma si na chwil izada sobie pytania: jakie korzyci wynikaj zpolityki rwnociowej? Pytanie jest proste, jednak odpowied na nie trudna, biorc pod
uwag zoono dziaa zmierzajcych do zapewnienia rwnego traktowania kadej
osobie.
Prb poszukiwa odpowiedzi na pytanie byo stworzenie w2011 roku Dolnolskiej Akademii Gender, projektu badawczo-szkoleniowego, sfinansowanego przez
Samorzd Wojewdztwa Dolnolskiego oraz Fundacj Grejpfrut. W ramach tego
projektu wInstytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego przeprowadzono
warsztaty powicone polityce rwnociowej, atake opracowano cykl artykuw popularnonaukowych. Owocem prac badaczek-filoloek zUniwersytetu Wrocawskiego sta si rwnie Poradnik rwnociowy wydany przez Fundacj (dostpny wwersji
online na stronie www.fundacjagrejpfrut.cba.pl.
Wpublikacji znalazy si artykuy dotyczce mechanizmu stereotypizacji idyskryminacji osb ze wzgldu na pe oraz informacje, jak skutecznie przeciwdziaa tym
zjawiskom. Autorki zaprezentoway rwnie narzdzia gender mainstreaming, ktre
warto wykorzysta wrnych obszarach ycia spoecznego, zawodowego oraz politycznego. Ponadto przybliyy sposoby rozpoznawania dyskryminacji ze wzgldu na
pe wkontekcie obowizujcego prawa oraz waciwe sposoby reagowania na ni.
Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych powsta zwyboru tekstw autorstwa Agnieszki Maochy-Krupy, jzykoznawczyni z Instytutu Filologii Polskiej UWr.,
oraz Patrycji Krysiak iKatarzyny Hoojdy filoloek, trenerek zagadnie gender. Poradnik zosta podzielony na dwie czci. Wpierwszej znajduj si artykuy dotyczce
zagadnie gender mainstreaming wrnych obszarach naszego ycia. Temat zosta
potraktowany do szeroko od stereotypw pci wkomunikacji masowej, po nie-
wtekstach publicznych czas na zmiany!
rwnoci wwynagradzaniu kobiet imczyzn. Zkolei wdrugiej czci zawarto ogld

jzykoznawczy problematyki, czyli wprowadzenie do zagadnie dyskursu tolerancji,
porady jzykowe, odnoszce midzy innymi do sposobw rozpoznawania dyskryminacji w komunikacji jzykowej, szkic powicony feminizacji jzyka polskiego oraz
pioniersk propozycj popularyzacji etykiety rwnociowej wtekstach publicznych.
Cao poradnika wieczy Aneks, wktrym proponuje si zmiany jzykowe wobowizujcych formularzach, drukach urzdowych oraz firmowych.
Gboko ufam, e uwzgldnienie perspektywy pci moe wzmocni dyskurs tolerancji wPolsce, zgromadzone materiay bd suy szerokiemu gronu osb zaangaowanych wdziaania na rzecz wsplnego dobra spoecznego administracji
publicznej, organizacjom pozarzdowym, przedstawicielom iprzedstawicielkom prywatnych firm, atake wszystkim zainteresowanym, pragncym wczy si wposzerzanie przestrzeni tolerancji irwnoci. Serdecznie zapraszam do tej wanej iaktualnej lektury.
Wiktor Pietrzak
Prezes Fundacji Grejpfrut
www.fundacjagrejpfrut.cba.pl
www.facebook.com/fundacjagrejpfrut
Cz I
Wstron rwnoci
wprowadzenie do zagadnie
gender mainstreaming
Katarzyna Hoojda
Mechanizm stereotypizacji
idyskryminacji osb ze wzgldu na pe
Zazwyczaj wystarczy krtka refleksja, by woparciu owasne codzienne dowiadczenia stworzy list kilkunastu najrniejszych (dotyczcych nie tylko pci) stereotypw. Wrd nich wiele bdzie takich, ktre uwaamy za faszywe, ktre wzbudzaj
wnas poczucie niesprawiedliwoci, takich, za pomoc ktrych to my kogo (wiadomie lub nie) krzywdzimy, awkocu itakich, ktre zjakich powodw uznajemy za
prawdziwe. Dlaczego jednak wogle mylimy stereotypami imimo wiadomoci ich
istnienia oraz wynikajcych ztego konsekwencji czsto si im poddajemy?
Odpowiedzi nie sposb znale bez zadania kilku pyta znacznie oglniejszych.
Czym waciwie jest stereotyp? Jak dziaa? Co ma wsplnego zdyskryminacj?
Najwaniejsze funkcje stereotypu oraz dziaanie mechanizmu dyskryminacji wynikaj wprost z waciwoci okrelanych w definicjach, dlatego najwygodniej rozpocz rozwaania wanie od nich. Wedug Sownika jzyka polskiego stereotyp to
funkcjonujcy wwiadomoci spoecznej uproszczony izabarwiony wartociujco
obraz rzeczywistoci [Sownik jzyka polskiego PWN: http://sjp.pwn.pl/szukaj/stereotyp]. Trzeba doda, e czsto obraz ten powstaje na podstawie faszywych lub co najmniej niepotwierdzonych informacji. Stereotypy pciowe stanowi jedn zwielu odmian stereotypw s to sdy, przekonania odnoszce si do charakterystyk (cech
irl) przypisywanych jednej zpci lub oczekiwanych na podstawie bycia kobiet bd
mczyzn, ktre (a) operuj zalenociami bezwyjtkowymi oraz (b) maj wyrane
komponenty oceniajce [Miluska, Boski 1999].
Dyskryminacja natomiast to przeladowanie poszczeglnych osb lub grup spoecznych albo ograniczanie ich praw ze wzgldu na ras, narodowo, wyznanie,
pe itp. [Sownik jzyka polskiego PWN: http://sjp.pwn.pl/szukaj/dyskryminacja].
Jest wic ona jedn zform wykluczenia spoecznego, polegajc na tym, e kogo
z dowolnego powodu uznaje si za gorszego lub gorsz itak wanie si traktuje.
Dyskryminacj ze wzgldu na pe najczciej nazywa si po prostu seksizmem, ktry zkolei bywa rozumiany jako pogld onierwnoci kobiet imczyzn, adokadniej
niszym statusie tych pierwszych idominujcej roli drugich. Coraz czciej jednak
mwi si, e seksizm wXXI wieku dotyczy ju nie tylko podrzdnej roli kobiet, ale szerzej problemw idyskryminacji wobrbie obu pci irelacji midzy nimi.
Stereotyp wie si wic zdyskryminacj wsposb bardzo cisy. Najoglniej mwic, stereotyp jest specyficzn konstrukcj mylow, czci obrazu wiata obecnego wnaszych gowach. Dyskryminacja za to podjte dziaania, zachowania wynikajce ze stereotypu iwywodzcych si zniego uprzedze. Cao mona przedstawi
wformie prostego schematu: stereotyp to myl, zktrej wynika uprzedzenie opodou emocjonalnym, na ktrym bazuje dyskryminacja, czyli konkretne zachowanie.
Innymi sowy, dyskryminacja jest praktycznym uyciem stereotypu ito wstereotypach
tkwi usprawiedliwienie dyskryminacyjnych praktyk.
Stereotyp i/adyskryminacja
Mechanizm stereotypizacji idyskryminacji

Mechanizm dyskryminacji osb ze wzgldu na pe opiera si na stereotypowych
cechach kobiet imczyzn, ktre zrnych powodw spoecznie uznaje si za prawdziwe. Od tego wszystko si zaczyna zcech wynikaj przecie m.in. role spoeczne, do ktrych konkretne pcie nadaj si lepiej lub gorzej. Stereotypow kobiet
cechuje brak ambicji, cierpliwo, emocjonalno, gadatliwo, ale te skromno
isentymentalno. Typowy mczyzna powinien natomiast by agresywny, gony,
odwany, pewny siebie, przedsibiorczy, aco najwaniejsze racjonalny izaradny
[por. Williams, Best 1990]. Traktowanie kobiet imczyzn jako przeciwiestw wida
nawet w naduywanym i modnym wyraeniu pe przeciwna. Taka dychotomiczno wynika zmylowego upraszczania wiata, czynienia go czarno-biaym. Wkonsekwencji, jako jednostki, przestajemy by inni i inne, stajemy si przeciwni
iprzeciwne.
Chocia teoretycznie wiemy, e wiat nie moe by taki prosty itak atwo nie da si
dzieli na p, ulegamy stereotypom. Skoro wic stereotyp opiera si wjakiej mierze na faszu, awiedza otym wcale nie przeszkadza nam wcigym posugiwaniu
si stereotypowym myleniem wcodziennej praktyce spoecznej, musi istnie jaki
powd, dla ktrego stereotypy po prostu lubimy. Mechanizm wbrew pozorom jest
bardzo prosty. Stereotyp zawiera bowiem uproszczony komponent poznawczy, czyli
uatwia mylow organizacj wiata. Dziki stereotypom moliwa staje si kategoryzacja potrzebna, by zrozumie otaczajc nas rzeczywisto, ktra byaby przecie
nie do zniesienia, gdybymy cigle spotykali/y si zczym nowym, niepodobnym do
niczego innego [Makiewicz 1999, 53]. Radzimy wic sobie ze wiatem jak umiemy,
cho cena jest wysoka opieramy si na zbyt daleko idcych generalizacjach, sprawiajcych, e przestajemy zauwaa rnice decydujce onaszej indywidualnoci.
Wszystko to odbywa si czsto bez naszej wiadomoci jak wskazuj wyniki wspczesnych bada, stereotypy pci s tak doskonale wyuczone, e ksztatuj automatycznie spostrzeenia isdy, amy czsto nie zdajemy sobie sprawy zowego oddziaywania [Nelson 2003, 265].
Prcz tego stereotypy cechuj si wiarygodnoci itrwaoci, co nie tylko oznacza, e atwo wnie uwierzy, ale te e niesychanie trudno si od nich uwolni. Mczyznom jest wygodniej myle oulegych kobietach, akobietom osilnych mczyznach. Czsto jednak nie dostrzegamy, e wpadamy wten sposb wbdne koo,
gdy stereotypy, wktre wierzymy iktre wcodziennej praktyce spoecznej aktualizujemy wpostaci dyskryminacyjnych zachowa, uderzaj te wnas samych. Wojciszke
[zob. 2002, 420-423] wymienia szereg konsekwencji intrapersonalnych iinterpersonalnych, ktre wynikaj zistnienia stereotypw pci. Najwaniejsze znich to wyksztacenie odmiennych Ja osoby stereotypizowanej, internalizacja oczekiwa typowych
dla pci, odmienne sposoby dowiadczania wiata, tzw. samouprzedmiotowienie kobiet czy choby ksztatowanie odmiennych (aprzez to czsto krzywdzcych) interpretacji zachowa osb rnych pci (np. wten sposb, e inne intencje przypisujemy
umiechajcej si kobiecie iumiechajcemu si mczynie).
Subtelne i jawne formy seksizmu wywieraj wpyw nie tylko na postawy kobiet
i mczyzn wobec siebie, lecz take na ich mylenie osobie nawzajem, na opinie
kobiet na wasny temat, na wybory zawodowe kobiet oraz na niezliczone inne aspekty ich ycia [zob. Ruble iRuble 1982, za: Nelson 2003, 264]. Co wicej, taki sposb
mylenia moe powodowa, e rzeczywicie zaczynamy owe stereotypy realizowa,
Skd si bior stereotypy?

Czy mona si ich pozby?
Odpowiedzi na pytania, jakie s kobiety, ajacy mczyni, spoeczestwo udziela
nam od samego pocztku naszego ycia. Ju jako dzieci dowiadujemy si na przykad, e kobiety nie s agresywne inie s niezalene, zwykle wwikszym stopniu
kieruj si emocjami, atwiej ulegaj wpywom, nie lubi matematyki inauk cisych
izazwyczaj s do bierne [Broverman, Vogel, Broverman, Clarkson iRosenkrantz
1972, za: Nelson 2003, 265].
Czynnikw, ktre ksztatuj takie mylenie opci, jest wiele, awszystkie maj wzasadzie podoe spoeczno-kulturowe. Wrd najwaniejszych czynnikw wymienia
si m.in. religi, instytucje kulturowe, wadz, mechanizmy ewolucji ipodziau rl oraz
struktury jzyka [por. Nelson 2003, 269-283]. Najwaniejsze jednak jest spoeczne
uczenie si, dziki ktremu dzieci dowiaduj si bardzo wczenie (przez modelowanie iwzmocnienie, czyli przez przykady, wzorce ze wiata dorosych, oraz nagradzanie lub karanie zachowa zgodnych lub sprzecznych zich pci), jaka jest typowa osoba reprezentujca ich pe. Rodzice, przyjwszyzaoenie, e dzieci znatury
jakie s, czuj spoeczn presj, swoist odpowiedzialno za nauczenie dzieci, co
znaczy by chopcem lub dziewczynk. Podczas dorastania dziecice stereotypy do-
nawet gdy wiadomie zaley nam na ich obalaniu. Sami isame uruchamiamy mechanizm tzw. samospeniajcej si przepowiedni.
Istnieje bowiem zjawisko zwane zagroeniem stereotypem. Jak twierdzi Steele:
stereotypy dotyczce kobiet mog [] obnia ich poziom wykonania zada zwizanych zowymi stereotypami. Jeden zpowszechnych stereotypw na temat kobiet
gosi, e maj one mniejsze uzdolnienia w dziedzinie nauk cisych i matematyki,
wzwizku zczym radz sobie gorzej ni mczyni zzadaniami wymagajcymi zdolnoci matematycznych [Steele 1997, za: Nelson 2003, 264]. Jednostka ma wiadomo, e jeli wykona jakie zadanie le, potwierdzi stereotyp. Bardzo chce go obali,
ale boi si, e sobie ztym nie poradzi. Tak bardzo si na tym skupia itak mocno usiuje unikn dyktowanego stereotypem rezultatu, ktrego si obawia, e nie udaje jej
si iwgruncie rzeczy potwierdza stereotyp, ktry chciaa obali.
Badacze ibadaczki, prcz analizy przejaww istnienia samego zjawiska, staraj si
take wyoni jego przyczyny. Skupiaj si przede wszystkim na dyskryminacji kobiet, bo to tej czci spoeczestwa zwykle dotycz krzywdzce stereotypy. Wskazuj wic np. czynniki, ktre przyczyniaj si do negatywnego postrzegania kobiet
i do deprecjonowania ich kompetencji w dziedzinach tradycyjnie zdominowanych
przez mczyzn. Zdaniem Nelsona do najwaniejszych znich naley fakt, e jak si
powszechnie uwaa, wiele spord mskich zawodw wymaga przede wszystkim
umiejtnoci sprawczych. Wedug stereotypw pci kobiety maj znacznie wicej
cech wsplnotowych (anie sprawczych), co znieksztaca sposb postrzegania kobiet
przez potencjalnych pracodawcw iprzeoonych [Nelson 2003, 299-300]. Zatem
kobiety wdzierajce si na mskie stanowiska maj podwjnie trudno walcz zsamym stereotypem iwjakim sensie take zmczyznami, ktrzy ztego powodu czuj
zagroenie. Oczywicie analogiczna sytuacja dotyczy mczyzn chccych pracowa
wzawodach postrzeganych jako kobiece (np. tych pracujcych wprzedszkolach
uwaa si za zniewieciaych).
10
tyczce pci staj si coraz odporniejsze na zmiany icoraz sztywniejsze. Cho istniej
te teorie, e rola rodzicw jest wtym przypadku marginalna, anajwaniejsze wprzekazywaniu stereotypw s grupy rwienicze, media inauczyciele, jedno pozostaje
pewne stereotypy ksztatujemy spoecznie inikt znimi si nie rodzi.
Wedug bada psychologicznych stereotypy sabn iprzestaj mie znaczenie dopiero, gdy posiadamy konkretne informacje na czyj temat (inp. widzimy, e zachowuje si niezgodnie ze stereotypem), gdy mamy motywacj do dokadnej oceny tej
osoby (ze wzgldu na ewentualne zyski lub straty pynce zinterakcji), gdy wiemy, e
bdziemy musieli uzasadni swj sd albo ponie odpowiedzialno za zwizan
z nim decyzj (np. zatrudniajc dan osob) iwreszcie gdy zdajemy sobie spraw
zdziaania stereotypu imusimy pomyle niekonwencjonalnie [zob. Cross, Markus,
2002]. Krtko mwic, posiadajc wicej informacji odanej osobie, mniejsz wag
przykadamy do pci izwizanego zni stereotypu.
Podsumowujc
Stereotypy (wszystkie, nie tylko pciowe), dziaaj w bardzo konkretny sposb,
przede wszystkim porzdkujc (kategoryzujc) itym samym upraszczajc wiat. Uatwiaj nam funkcjonowanie wrzeczywistoci daj gotowe wzorce mylenia izachowania, awic pozwalaj oszczdzi energi przeznaczan na tzw. wysiek poznawczy. Ponadto wzmacniaj tosamo grupow, dajc poczucie przynalenoci, aco
za tym idzie take bezpieczestwa. Sam mechanizm nie jest wic jednoznacznie zy.
Jednak woparciu ostereotypowe mylenie rodz si uprzedzenia, zktrych wynikaj
dyskryminacyjne zachowania usprawiedliwiane przez stereotyp ipotwierdzajce go,
czsto powodujce tym samym zjawisko tzw. samosprawdzajcej si przepowiedni.
Mechanizm jest wic prosty isamowystarczalny. Niczym nienapdzany, po prostu si
krci wrytmie bdnego koa.
Czy moemy wtakim razie uwolni si od dyskryminacji ze wzgldu na pe? Okazuje si, ewcale nie jest to takie atwe. Wedug bada seksizm zmienia si, ale nie
koczy. Mamy wspczenie wiele jego odmian: neoseksizm, seksizm wspczesny,
tradycyjny, agodny, wrogi itd., itp. [Nelson 2003, 287-293]. Wopracowaniach na ten
temat coraz czciej pojawia si te pojcie subtelnej dyskryminacji, ktra przybiera
rne postaci kobietom np. po prostu niekobiecych zada si nie zleca iutrudnia
na rne sposoby awansowanie wpracy (to tzw. zjawisko szklanego sufitu).
wiat pozbawiony stereotypw iuprzedze wydaje si wic utopi, do ktrej denie wymaga sporego wysiku ipracy (zoliwi/e powiedz syzyfowej). Zwaszcza e
mwi si, e tworzenie stereotypw to przecie spontaniczna ludzka skonno, e
tak po prostu dziaa ludzki mzg, poznajc iporzdkujc rzeczywisto. Nie oznacza
to jednak przyzwolenia na bezrefleksyjne ignorowanie indywidualnoci, na bezkrytyczne poddawanie si stereotypizujcemu myleniu idyskryminujcym (wich imi)
praktykom. Nauczenie si nieschematycznego mylenia moe bowiem przynie
wiele korzyci.
Cross S.E., Markus H.R., 2002, Pe w myleniu, przekonaniach i dziaaniu: podejcie

poznawcze, [w:] Wojciszke B. (red.), Kobiety imczyni: odmienne spojrzenie na rnice,
Gdask.
Makiewicz J., 1999, Kategoryzacja ajzykowy obraz wiata, [w:] Bartmiski J. (red.), Jzykowy obraz wiata, Lublin, s. 47-56.
Miluska J., Boski P. (red.), 1999. Msko kobieco w perspektywie indywidualnej

ikulturowej. Warszawa.
Nelson T.D., 2003, Psychologia uprzedze, przek. A. Nowak, Gdask.
Sownik jzyka polskiego PWN, (online) http://sjp.pwn.pl, dostp: lipiec 2011.
Williams J.E., Best D.L., 1990, Measuring sex stereotypes: Amultination study. Newbury
Park.
Wojciszke B., 2003, Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej, Warszawa.
11
Bibliografia
Katarzyna Hoojda
13
Stereotypy pci wkomunikacji masowej
rodki masowego przekazu stanowi istotne rdo stereotypw pci. Czasopisma, telewizja, ksiki ikino utrwalaj wodbiorcach przekonanie, e mczyni
ikobiety s zupenie odmiennymi istotami, ktre wskutek genetycznych skonnoci lubi rne rzeczy i zachowuj si we waciwy sobie sposb [Nelson
2003, 274].
Zwaywszy na fakt, e media odgrywaj wspczenie spor rol wksztatowaniu
postaw, zachowa ipogldw osb wrnym wieku, kwestia ta staje si szczeglnie istotna. Przekazy medialne (atym samym izawarte wnich stereotypy) wymienia
si take jako jedne zwaniejszych elementw wpywajcych na socjalizacj dzieci
[Nelson 2003, 272]. Choby ze wzgldu na powszechno irnorodno rodkw
komunikacji masowej wnaszym yciu wzorce przez nie przekazywane powinny wic
by poddawane szczeglnie bacznej analizie ikrytycznej refleksji.
Wiadomo, e nie mona bagatelizowa znaczenia stereotypw (zwaszcza tych,

zktrych wynikaj dyskryminujce postawy izachowania). Podobnie jak nie mona
umniejsza roli mediw, penicych wspczenie z punktu widzenia spoeczno-
-kulturowego niesychanie wane funkcje. Spord tych najczciej wymienianych
wpodrcznikach zzakresu medioznawstwa (czyli np. funkcji informacyjnej, socjalizacyjnej, wychowawczej itd.) waciwie wszystkie maj lub mog mie przecie mniejszy lub wikszy zwizek ze stereotypami.
Stereotypy pciowe, jako jeden zrodzajw stereotypw, to przekonania dotyczce
typowych cech przypisywanych danej pci. Na ich podstawie np. oczekujemy od ludzi pewnych zachowa wynikajcych tylko zfaktu bycia kobiet lub mczyzn. Stereotypy (wszystkie, nie tylko pciowe), dziaaj wbardzo konkretny sposb, przede
wszystkim porzdkujc (kategoryzujc) zjawiska wwiecie iuatwiajc tym samym
funkcjonowanie wrzeczywistoci (przez to, e oferuj gotowe wzorce mylenia izachowania). Kady stereotyp funkcjonuje wokrelonych kulturach, danych spoeczestwach. Nie jest wic trudno znale je wprzekazach komunikacji masowej ztymi kulturami iztymi spoeczestwami silnie zwizanymi.
Czym za jest komunikacja masowa? To rodki spoecznego komunikowania oszerokim zasigu, czyli prasa, radio, telewizja oraz, wspczenie coraz waniejszy, Internet. Wtym przypadku trzeba jednak doda, e media peni funkcj porednika przekazujcego, utrwalajcego, azapewne take (wsp)tworzcego stereotypy. Mwic
wprost: media komunikuj czsto nie inaczej, jak wanie przy uyciu iza pomoc
stereotypw. Zdaniem Nelsona:
14
Wmediach, czyli gdzie?

Nie istnieje taki rodzaj mediw ani taki gatunek medialny, ktry byby cakowicie
wolny od mechanizmu stereotypizacji. Jednak wniektrych formach przekazu owe
stereotypy s znacznie czstsze iwyrazistsze. Wiele negatywnych przykadw dostarczaj reklamy (ztego te powodu stanowi gatunki najszczegowiej zanalizowane wliteraturze przedmiotu [zob. Lewiski 1999, Zimny 2008]. Gdy zaczynamy jednak
uwanie ikrytycznie przyglda si komunikatom, ktre pyn zmediw, odkrywamy,
e stereotypy pciowe powielane s te przez seriale, skecze kabaretowe, teledyski,
programy rozrywkowe, czasopisma ijeszcze wiele, wiele innych.
Stereotypy pciowe wreklamach

Zdaniem Czerskiej wspczesna reklama nie posuguje si kobiet, tylko ni jest.
Bo zawsze marzeniem kultury dla mczyzn idla kobiet, dla dzieci idla staruszkw,
dla biednych ibogatych bya kobieta [Czerska 1996, za: Lewiski 1999, 99]. Czy
jednak wogle reklama powinna mie pe? Takie pytanie nieuchronnie rodzi kolejne,
na ktre odpowied chyba nigdy nie bdzie wpeni satysfakcjonujca: jakie konsekwencje takiego stanu rzeczy wynikaj dla kobiet imczyzn oraz ich wzajemnych
relacji?
Rekonstrukcj reklamowej kobiety ireklamowego mczyzny zajmowao si wielu
badaczy. Spjn list najczstszych inajwyrazistszych typw przedstawia Lewiski.
Klasyfikacja, cho stworzona na podstawie reklam, daje si rozszerzy na cay obszar
komunikacji medialnej.
Jaka jest wic reklamowa kobieta? Pierwszy podzia wskazuje rozrnienie na kobiety, ktrych ciao przedstawiono wcaoci lub wczciach. Jak podkrela Lewiski, kobieta wkawakach jest zawsze seksowna. Jest wyborem najlepszych czci
kobiecego ciaa, tradycyjnie traktowanych jako najsilniej dziaajce erotycznie [Lewiski 1999, 100]. Podstawowe zastrzeenie dotyczy tutaj kwestii przedmiotowego
traktowania kobiet, bowiem eksponowanie np. zmysowych kobiecych ust suy nie
tylko zachwalaniu walorw nowej szminki, ale moe waciwie przyda si wreklamie
czegokolwiek, choby np. lodw isodyczy. Prcz kobiety wczciach wmediach
istnieje kilka typw obrazowania kobiet w caoci. Typ pierwszy to kobieta pikna
iseksowna. Eksponuje ciao, ktre najczciej jest wtych przekazach uprzedmiotowione. Cechuje j modo, aktywno ibrak zobowiza. Typ drugi to kobieta niekoniecznie pikna (cho zreguy itak pikna, jednak nie jest to walor eksponowany
na pierwszym planie), ale uyteczna spoecznie, czyli wykonujca swoje tradycyjne
obowizki gotowanie, sprztanie, dbanie odom irodzin. Jej wiat zawa si do
domu inajbliszego otocznia. Kobieta domowa ma nieokrelony wiek icharakteryzuje si schludnoci, skromnoci, aprzy tym nie grzeszy intelektem (dziwi si np., e
proszek pierze). Zgodnie zpatriarchalnym modelem rodziny sucha rad iwskazwek ma. Trzeci typ to kobieta opiekucza, czyli matka lub babcia, troszczca si
odzieci iwnuki. Wramach typu czwartego mieszcz si tzw. kobiety exempla, czyli
te przecitne, reprezentatywne, podpisywane imieniem inazwiskiem jako zjakiego
powodu typowe inormalne [zob. Lewiski 1999, 99-111].
Lewiski swoje rozwaania nad sposobem funkcjonowania wreklamie wizerunku
kobiety koczy stwierdzeniem, e: reklamow kobiet stworzyli mczyni. Wwikszoci reklam, czy bdziemy mie do czynienia z gospodyni domow, czy z sex
bomb, jej funkcjonowanie jest prawie zawsze uzalenione od interakcji ze wiatem

mczyzn [Lewiski 1999, 110].
Jaki wtakim razie jest reklamowy obraz mczyzny? Przede wszystkim jak udowadnia Lewiski znacznie prostszy od kobiecego i o wiele bardziej spjny. O ile
prawdziwa kobieta ma wiele twarzy i rl, o tyle prawdziwy mczyzna porusza
si wrd do ograniczonego repertuaru moliwoci. Jego wizerunek ujawnia si
zwaszcza wreklamach produktw prymarnie dla mczyzn. Jest wysportowanym,
trzydziestoletnim twardzielem. Zwykle pnagim lub ubranym wdinsy ijedcym
szybkim autem lub motocyklem. Tutaj take daj si, zdaniem Lewiskiego, wyodrbni podtypy: tzw. ucywilizowany dzikus (swobodny iniezaleny) oraz uwodziciel.
Prcz tego funkcjonuje model mczyzny profesjonalisty wnienagannym garniturze
albo idealnego taty lub/ipartnera tzw. mczyzny rodzinnego, ktry jak na gow
rodziny przystao jest najmdrzejszy [zob. Lewiski 1999, 111-114].
Tak zobrazowani za porednictwem mediw reprezentanci mczyzn i reprezentantki kobiet mwi sporo onas inaszej kulturze. Wizerunki te tworzone s przecie
zgodnie z zaoeniem, e reklama skuteczna to taki przekaz, ktry buduje silne
zwizki w trjkcie midzy reklamowanym produktem, postaciami wystpujcymi
w spotach reklamowych i odbiorc przekazu [Doliski 2000, 239]. Jednoczenie
istota tej koncepcji opiera si na tezie, e sia zwizku zproduktem jest wzmacniana pozytywnymi skojarzeniami zreklamujcymi go osobami, utosamieniem znimi.
Pytanie jednak, czy rzeczywicie identyfikujemy si ztakimi naszymi stereotypowymi odpowiednikami. Zastanawiajce rwnie, e mechanizmy stereotypowego traktowania pci wida take (amoe nawet zwaszcza) wprzekazach medialnych skierowanych do dzieci. Wystarczy np. obejrzenie krtkiego bloku reklam zabawek, by
dostrzec zatrwaajc rnic dziewczynkom zreguy piskliwym gosem proponuje
si rowe kucyki, chopcom mskie samochody oraz logiczne irozwijajce gry.
15
Czsto jednak sposoby dziaania stereotypw s subtelniejsze wpywaj bardziej

na podwiadomo, ni wi si z konkretnymi zwerbalizowanymi komunikatami.
Szczeglnie interesujcym ibardzo istotnym zjawiskiem wtym kontekcie jest tzw.
twarzyzm (face-ism) [Archer, Iritani, Kimes, Barrios 1983, por. Nelson 2003, 276]. Zjawisko to polega na odmiennym portretowaniu kobiet imczyzn wmediach, adokadniej na czstszym eksponowaniu twarzy mczyzn ni kobiet, przy jednoczesnym
koncentrowaniu si na kobiecym ciele, sylwetce. Przy tym jak wynika zbada zblienia mskich twarzy s znacznie wiksze iwyraniejsze ni wizerunki twarzy kobiet.
Okazuje si, e wynikaj ztego daleko idce konsekwencje ludzie oceniaj osoby,
ktrych twarze prezentowane s wzblieniu (czyli s due) jako bardziej inteligentne
iambitne. Ztwarzyzmem wie si wic ukryty stereotypowy przekaz: wprzypadku
kadej z pci wane s inne czci ciaa (w przypadku mczyzn twarz, orodek
charakteru, intelektu, osobowoci, tosamoci, aukobiet poszczeglne elementy
sylwetki). Czy tak sytuacj mona zmieni? Czy istnieje szansa na przekaz medialny
podwaajcy stereotyp i co rwnie wanie niepopadajcy tym samym wkolejny?
Wydaje si, e tak.
Twarzyzm
16
Jak tworzy niestereotypowe komunikaty medialne?
Trudno na takie pytanie odpowiedzie jednoznacznie izaoferowa uniwersalne rozwizanie. Przede wszystkim co jest apelem zarwno do twrcw itwrczy przekazw medialnych, jak iich odbiorcw iodbiorczy trzeba by nauczy si wogle
dostrzega stereotypy iodnosi do nich krytycznie, czyli nie tylko zda sobie spraw
zich istnienia, ale take przesta wedug regu przez nie narzucanych organizowa
obraz wiata. Odczytujc iinterpretujc rzeczywisto wtym take treci komunikatw mass mediw naley po prostu nieustannie myle, przyjmowa refleksyjno
ikrytyczno jako najwaniejsze postawy osb tworzcych iodbierajcych teksty medialne iwten sposb otwiera si na rnorodno, uczy patrze na wiat zinnych
punktw widzenia.
Warto wprowadzanie zmian rozpocz wic od dwch najwaniejszych krokw. Po
pierwsze, kada dziaalno wobszarze mediw (inie tylko) powinna zaczyna si od
refleksji, czy efekt kocowy nie spowoduje, e kto poczuje si uraony. Konieczna
jest tu bowiem wiadomo niesprawiedliwoci iprzemocy, kryjcych si wstereotypowych idyskryminacyjnych praktykach. Po drugie, naley zda sobie spraw, e
stereotypy skoro upraszczaj zubaaj wiat. Przekazy medialne, czsto aspirujce do osignicia statusu dziea sztuki (i niejednokrotnie nim rzeczywicie bdce), powinny otworzy si na kreatywno, innowacyjno czego nie da si zrobi
wsztywnych ramach wyznaczanych przez stereotyp. Zawsze zostaje take inne rozwizanie mona uczy si krytycznie odczytywa teksty medialne itworzy je niebanalnie przez poszukiwanie ikolekcjonowanie przykadw pozytywnych (poniewa
oddajc sprawiedliwo take itakich wmediach mona odnale cakiem sporo).
Wydaje si, e we wspczesnych odbiorcach iodbiorczyniach komunikatw medialnych reakcje negatywne budz zarwno przekazy skrajnie stereotypowe, jak idaleko od stereotypw odchodzce. Wiecznie ywe dyskusje icigle pojawiajce si
skandale (np. synna dyskusja wywoana pomalowanymi na rowo chopicymi paznokciami wreklamie lakieru) stanowi jeden zdowodw, e istniej pewne (nieprzekraczalne?) granice wyznaczane przez dominujcy, bardzo tradycyjny, sposb widzenia wiata wmass mediach iza ich porednictwem. Kade wyjcie poza tak sztywne
ramy staje si wic niesychanie wanym krokiem. Wszystko bowiem to wzajemnie
nakrcajcy si mechanizm media, stymulowane rzeczywistymi stereotypami obecnymi wyciu codziennym, reprodukuj je iuaktualniaj, przez co staj si one mocniejsze. Korzysta ztego spoeczestwo, ktre odbiera owe stereotypy irealizuje je
wswojej codziennej praktyce. Skoro to system naczy poczonych, to zmiany wobu
obszarach powinny i wparze. Itaka sytuacja byaby najbardziej optymalna.
Bibliografia
Archer D., Iritani B., Kimes D.D., Barrios M., 1983, Face-ism: Five studies of sex difference
in facial prominence, Journal of Personality and Social Psychology, 45, 725-735.
Czerska B., 1996, Reklama jest kobiet, Aida Media, nr 11.
Doliski D., 2000, Psychologia wpywu spoecznego, Wrocaw.
Lewiski P., 1999, Retoryka reklamy, Wrocaw.
Zimny R., 2008, Kreowanie obrazw wiata wtekstach reklamowych, Warszawa.
Patrycja Krysiak
17
Gender mainstreaming jak wtajemnicza?

Czym jest gender mainstreaming? To pytanie podstawowe, zadawane przez osoby, ktre dotychczas nie miay moe stycznoci zkwestiami rwnouprawnienia pci
istrategiami przeciwdziaania dyskryminacji, aktre mniej lub bardziej nagle stany
w obliczu koniecznoci doedukowania si, zmiany dotychczasowego sposobu postrzegania rynku pracy, rewizji pogldw na wiat. Jak si okazuje, wiele zaley od
sw, ktre padaj wodpowiedzi wiele, czyli dalsze powodzenie wprowadzania izapewniania rwnoci szans kobiet imczyzn winstytucjach, organizacjach ipolityce.
Nieumiejtne przekazanie wiedzy niezbdnej do implementacji kluczowych zaoe
gender mainstreaming moe skutkowa nie tylko chaosem poznawczym, stagnacj
polityki rwnoci pci, lecz take czym znacznie gorszym regresem dotychczasowych osigni spoeczno-ekonomicznych, wypracowanych wcelu zapewnienia kobietom nalenych im praw iprzywilejw. Na osobie pozyskujcej kolejnych dziaaczy
idziaaczki oraz uwiadamiajcej nieobeznanych wtematyce rwnociowej igenderowej przedsibiorcw i przedsibiorczynie spoczywa ogromna odpowiedzialno.
Warto zastanowi si, wjaki sposb naley wtajemnicza wte kwestie, zwaszcza e
stay si one konstytutywnymi elementami polityki europejskiej, do ktrej wdraania
we wszystkich obszarach ycia spoecznego zobligowana jest rwnie Polska.
Warto zatem, aby przed rozpoczciem kampanii informacyjnych na temat gender
mainstreaming osoby prowadzce warsztaty, szkolenia czy konferencje zaday sobie
pytanie postawione wtytule.
Gender mainstreaming to dosownie wczanie kwestii rwnoci pci do gwnego nurtu polityki idziaa. Wzalenoci od kontekstu termin ten tumaczy si take
jako polityk rwnoci pci. Ujej podstaw ley przekonanie, e zagadnienia dotyczce pci powinny by traktowane jako istotne kryteria dla rozwizywania spoecznych,
gospodarczych, politycznych iorganizacyjnych problemw. Strategia gender mainstreaming staa si strategi Unii Europejskiej zostaa ujta zgodnie zrozporzdzeniem Komisji Europejskiej wTraktacie Amsterdamskim z1997 roku ijest wica dla
wszystkich pastw czonkowskich, take dla Polski. Rada Europy sformuowaa jej nastpujc definicj:
Gender mainstreaming polega na (re)organizacji, poprawie, rozwoju i ewaluacji
procesw decyzyjnych po to, aby umoliwi osobom obojga pci biorcym udzia
wyciu politycznym rwnowane spojrzenie na kobiety imczyzn we wszystkich
dziedzinach ina wszystkich paszczyznach.
Jak si okazuje, gender mainstreaming to zarwno narzdzie skutecznej zmiany
wobszarze polityki, ekonomii, relacji spoecznych ikultury, majce zapewni kobietom
imczyznom faktyczne rwne traktowanie we wszystkich sferach ycia spoecznego,
jak ipewna idea bdca tworem od dawna znanej rwnociowej filozofii. Cho do polityki europejskiej zostaa jednoznacznie wprowadzona dopiero na mocy ustale zawartych wTraktacie Amsterdamskim, jej rde szuka naley ju wosiemnastowiecznej
liberalnej filozofii praw obywatelskich [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 4]. Ztej filozo-
Gender mainstreaming co to znaczy?
18
fii zrodzia si wanie koncepcja rwnych szans obu pci. To do wane stwierdzenie
polityka rwnoci pci nie jest zjawiskiem nowym, in statu nascendi, lecz posiada bogat histori, wiadczc oistnieniu kolejnych faz ewolucyjnych tego nurtu mylowego
ipolitycznego. Dla waciwego zrozumienia strategii gender mainstreaming wrcz niezbdne jest zapoznanie si zposzczeglnymi fazami ipowizanie ich zetapami ewolucyjnymi feminizmu. Nie da si bowiem ukry, e koncepcja rwnych szans przez duszy czas miaa suy przede wszystkim poprawie sytuacji kobiet.
Wspczesna posta gender mainstreaming jest ju trzecim zkolei, innowacyjnym
podejciem do kwestii rwnoci pci. W latach 70. i 80. XX wieku stawiano przede
wszystkim na tzw. rwne traktowanie. Odwoujc si do Traktatu Rzymskiego z1957
roku, ktry ustanowi zasad rwnego traktowania kobiet imczyzn wzakresie wynagrodzenia za prac, uchwalono szereg Dyrektyw Wsplnoty Europejskiej. W tej
koncepcji ludzie naznaczeni istotnymi rnicami powinni by traktowani wtaki sam
sposb [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 4]. Widoczne jest tu pokrewiestwo ztzw.
pierwsz fal feminizmu, podczas ktrej najwaniejszym zadaniem uczestniczek ruchw spoecznych okazao si zwrcenie uwagi na rozmaite formy prawnego iobyczajowego dyskryminowania kobiet whistorii [Burzyska 2006, 393395].
Kolejn odson polityki rwnoci pci byy tzw. akcje afirmatywne, nielekcewace
rnic pciowych, lecz wrcz przeciwnie wydobywajce ich wag. Najczstsz strategi okazywaa si dyskryminacja pozytywna starano si niwelowa nierwnoci
spoeczne wynikajce z rnic, zachcajc kobiety do aktywnoci na polu nowych
technologii iprbowania swych si wtypowo mskich zajciach [Schunter-Kleemann,
Plehwe 2006, 4]. Wszelkie dziaania miay na celu popraw sytuacji kobiet. Akcje afirmatywne swymi podstawowymi zaoeniami imotywacj wykazyway si sporym podobiestwem do drugiej fali feminizmu, ktra za gwne zadanie wyznaczya sobie okrelenie specyfiki rnic pciowych dzielcych kobiety imczyzn [Burzyska 2006, 393].
Dziaania afirmujce wpolityce rwnoci pci odkryway podstawowe przejawy rnic,
ich spoeczne ikulturowe interpretacje, jednoczenie okrelajc ich niekorzystne dla
kobiet skutki. Zatarciu miaa podlega nie tyle rnica, ile nierwnoci powstae wanie
wwyniku dyskryminujcych kobiety spoecznych interpretacji tych rnic.
Nowsze rozpoznanie sytuacji obu pci (na rynku pracy oraz szerzej wcaoksztacie
spoecznych stosunkw) zaowocowao krytyczn ocen praktyk afirmatywnych iakcji
wyrwnujcych szanse, ktre kierowane byy wycznie do kobiet. Te nie przynosiy zamierzonego rezultatu. Gender mainstreaming jako nowa strategia, podobnie jak
akcje afirmatywne uznaje, fundamentalne rnice midzy kobietami imczyznami,
jednak traktuje je wsposb zgoa odmienny nie chodzi po prostu owyeliminowanie
skutkw istniejcych odmiennoci, lecz dostrzeenie wtych odmiennociach iwydobycie potencjalnych korzyci dla obojga pci. Zwraca si ku rnorodnoci [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 5]. Deklarowanym celem jest wic zmiana systemw
istruktur, ktre powoduj dyskryminacj wprowadzenie polityki pci imylenia rwnociowego na wszystkich szczeblach, wsektorze prywatnym iwsektorze publicznym. Podjcie jakiejkolwiek decyzji politycznej winstytucji czy przedsibiorstwie powinno zosta poprzedzone analiz jego moliwych skutkw wmaterii relacji midzy
pciami. To rwnie naley podkreli gender mainstreaming ma na celu nie tyle
zwalczanie wykluczenia kobiet, ile zapewnienie moliwoci penego wykorzystania
potencjau mskiego ieskiego. Wtym podejciu tkwi zasadnicza rnica midzy
gender mainstreaming astarszymi metodami przeciwdziaania dyskryminacji niestety rzadko zauwaana inaleycie rozumiana.
Najczciej spotykanym powodem nieporozumie, jakie tworz si wok strategii

gender mainstreaming, jest ju sama definicja pojcia, przytoczona powyej. Postulat wczania kwestii rwnoci pci do polityki nie zosta precyzyjnie opisany, dlatego
krytycy ikrytyczki sygnalizuj, e gender mainstreaming dla kadego moe oznacza
co innego. Wskazuje si na realny problem braku zgody co do tego, czy gender
mainstreaming jest celem samym w sobie, narzdziem lub metod, czy zestawem
zasad iwytycznych [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 7]. Neus wskazuje, e to
przede wszystkim brak precyzyjnego ujcia tej koncepcji pozwala na jej poczenie zinnymi koncepcjami rwnoci pci, co oznacza, e na dobr spraw kady kraj
czonkowski UE moe sobie wybra dogodny wariant, najlepiej pasujcy do lokalnej
tradycji rozumienia rwnoci pci [Grzybek, Rochon 2008, 7]. To zkolei moe prowadzi do wypacze idei iwzwizku ztym do strategicznych niepowodze.
rdem nieporozumie zwaszcza wPolsce okazuje si wspomniana ju koncepcja rwnoci. Dziaania wramach polityki rwnociowej oparte s na bdnym zaoeniu, e pcie powinny wich wyniku znale si wsytuacji porwnywalnej, niemale symetrycznej [Rutkowska 2008, 47]. Takie rozumienie wci pozostaje wduchu
pierwotnych strategii wyrwnywania szans, gdy chodzio przede wszystkim oneutralizacj skutkw pciowego zrnicowania spoeczestwa istworzenie arytmetycznej
wrcz jednakowoci. Jednakowo taka sugerowaaby, e wgruncie rzeczy rnice
pciowe nie istniej. Gender mainstreaming nie zakada ich nieobecnoci; wrcz przeciwnie, rozpoznaje je isugeruje, e skoro wwyniku autentycznych rnic oczekiwania, potrzeby idowiadczenia yciowe obu pci s odmienne, to naley je jak najlepiej
wykorzysta. Przyniosoby to korzy zarwno kobietom imczyznom, jak igospodarce. Zgodnie zparadygmatem tzw. zarzdzania rnorodnoci firmy iinstytucje
wyczulone na potrzeby obojga pci okazuj si bardziej konkurencyjne na rynku
[Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 23]. Jak si okazuje, tego rodzaju nieporozumienia nie nale do rzadkoci, zwaszcza tam, gdzie do wadzy dochodz rodowiska
neokonserwatywne. Polityka rwnoci pci bywa przez nie zawaszczana imodyfikowana, wykorzystywana do rozwizywania problemu urlopw macierzyskich wsposb wzmacniajcy stereotypowe role pciowe.
Trzeba jednak zaznaczy, e opisywane wanie nieporozumienia najczciej nie
powstaj wwyniku konfliktu wiatopogldu konserwatywnego zliberalnym konfliktu
skupiajcego si wok znanych obu stronom tez, rnie przez nie ocenianych. Nierzadko wynikaj zprostej niewiedzy na temat zaoe gender mainstreaming, awdalszej kolejnoci znieznajomoci dotychczasowych osigni polityki rwnoci pci
ijej kolejnych wciele. Do satysfakcjonujcego zrozumienia konceptu gender main
streaming potrzebna jest rwnie wiadomo genderowa, a nie wszystkie osoby
oddelegowane do implementacji europejskich wytycznych wiedz, co sowo gender
oznacza. Obserwacja dyskursu powstaego wok strategii isamego pojcia gender
mainstreaming pozwala sdzi, e wielu dyskutantw iwiele dyskutantek czsto krytycznie odnoszcych si do wspczesnego konceptu polityki rwnoci pci nie dotaro do historii jej wdraania, nie przeledzio zmian idei, ktrych jest wynikiem. Walka
zdyskryminacj jest wci postrzegana jako denie do zrwnania praw kobiet
imczyzn bez uwzgldnienia ich odmiennoci, do zmaskulinizowania kobiet.
Gender mainstreaming jawi si jako zagroenie nie tylko dla tradycyjnego modelu rodziny, ale dla rodziny wogle. Niemiecka pisarka iautorka ksiek otematyce
19
Najczstsze nieporozumienia iich geneza
20
gender Gabrielle Kuby stwierdza, e gender mainstreaming jest rewolucj kulturaln

iztotalitarn prb zniszczenia rodziny stanowi coraz wiksze zagroenie dla przyszoci nastpnego pokolenia. Na czym wedug niej polega to niebezpieczestwo?
Wyrwane zkontekstu dotychczasowych osigni polityki rwnoci pci ijej zaplecza
filozoficznego ustpy Traktatu Amsterdamskiego iKarty Praw Podstawowych zNicei
z2000 roku prowadz j do wniosku, e nie bierze si tu pod uwag, e mczyni
ikobiety nie s tacy sami maj rne natury, wic nie zawsze mog by traktowani
tak samo. Rzuca si wic woczy brak znajomoci zaoe gender mainstreaming
iby moe brak chci ich zgbiania. Niestety, taka postawa moe owocowa dalszym rozpowszechnianiem faszywych wizji polityki rwnoci pci.
Nieporozumienia wok gender mainstreaming to take pochodna bdnej postawy
wdraajcych iich niesusznych oczekiwa co do skutecznoci podejmowanych dziaa. Istniej suszne poniekd obawy, e gender mainstreaming moe zosta uyty
przeciwko tym programom irozwizaniom dotyczcym kobiet na rynku pracy, oktre
ciko walczy europejski ruch kobiecy. Wraz zwczeniem wymiaru gender do wszystkich wymiarw polityki, bardziej bezporednie zainteresowanie sprawami kobiet moe
by cakowicie wyeliminowane poprzez likwidacj odpowiednich resortw iinstytucji,
np. urzdu penomocnika rzdu do spraw rwnego statusu [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 7]. Wnieodpowiedni sposb wykorzystuje si jedno zrzeczywicie podstawowych zaoe, jakim jest zorientowanie na wspprac idobre relacje midzy pciami
zamiast tworzenia nowych perspektyw wycznie dla kobiet. Od dawna artykuowane
dania stworzenia programw afirmatywnych dla kobiet mog by odrzucane dziki
atwemu argumentowi kierowanie rodkw finansowych wycznie do kobiet to niemodna iprzestarzaa strategia. Gender mainstreaming moe si zatem niektrym jawi
jako wygodny rodek do redukcji kosztw, podczas gdy efekty osigane ztakim podejciem s czsto przeciwiestwem zaoonych [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 7].
Od czego zatem wypada zacz

wprowadzanie wgender mainstreaming?
1. Uwraliwienie genderowe
Niezalenie od tego, kim jest grupa wtajemniczana (pracownicy/pracownice, przedsibiorcy/przedsibiorczynie, osoby zajmujce si polityk itd.), dobry wstp do tematyki gender mainstreaming powinien rozpoczyna si od wyjanienia tego by
moe dziwnie brzmicego terminu. Nie da si wykona tego zadania rzetelnie bez
przynajmniej powierzchownego zagbienia si w dziedzin gender studies. Oczywicie trudno wymaga od osoby prowadzcej szkolenie dla tych, ktrym kwestie
rwnouprawnienia ipci kulturowej s zupenie nieznane, by potrafia wprzystpny
sposb przekaza suchaczom isuchaczkom wiadomoci przyswajane podczas kilkumiesicznych kursw czy nawet regularnych studiw. Do zrozumienia rangi, celw
i wszystkich zawioci teoretycznych konceptu gender mainstreaming, by polityka
rwnoci pci wdraana bya wsposb refleksyjny, anie mechaniczny (co czsto wiedzie do nieporozumie iuproszcze), potrzebne jest uwraliwienie na kwestie nierwnoci spoecznych izachcenie do przyjrzenia si ich genezie. Dziaanie to wydaje
si niezbdne dlatego, e pomoe niezorientowanym wtematyce rwnociowej poczy sens stosowanego dla polityki rwnoci pci terminu zprzedsiwziciami, do
ktrych obliguje, ipodstawowymi zaoeniami.
2. By unikn nieporozumie historia polityki rwnoci pci ijej specyfika

By wtajemniczani iwtajemniczane nie odnieli inie odniosy wraenia, e wprowadzenie wtematyk gender miao na celu zaprzeczenie istnieniu rnic midzy pciami, warto zaznaczy, e priorytetem gender mainstreaming jest jak najlepsze wykorzystanie potencjau tkwicego wtych rnicach, sprawienie, by kobiety imczyni
czuli si spenieni. Doskonale sprawdzi si tutaj przedstawienie chociaby wzarysie
historii ruchw emancypacyjnych ipolityki rwnoci pci, ktra obecnie znajduje si
wswojej trzeciej zkolei fazie rozwoju. Pewna idea bdca tworem od dawna znanej
rwnociowej filozofii towarzyszy teraz narzdziu skutecznej zmiany wobszarze polityki, ekonomii, relacji spoecznych ikultury chodzi raczej ozmian systemu spoecznego imechanizmw wjego obrbie ni otworzenie dodatkowych aktywnoci dla
21
Zanim osobom pocztkujcym wsferze polityki rwnoci pci przedstawione zostan organizacyjne sposoby jej wdraania wfirmach, instytucjach oraz wskali makro
polityce pastwa, warto zada sobie trud zaproszenia ich do refleksji, do jakiego stopnia ycie spoeczne organizowane jest przez stereotypy. Stereotypy, czyli poznawcze
klisze, ktre pomagaj czowiekowi egzystowa wwiecie eliminuj konieczno
nadmiernego wysiku poznawczego, uatwiaj klasyfikowanie zjawisk i obcowanie
zinnoci (czyli jej ocenianie, pitnowanie lub niezauwaanie). Nie s wynikiem logicznego rozumowania, lecz wynikiem dowiadczenia, wktrym dominujc rol odgrywaj procesy instynktowne [Bartmiski 2009, 5354]. Bywaj opresyjne nie tylko
wobec koloru skry, wyznania, pochodzenia, ale take wstosunku do pci. Przedstawiaj dan pe is zarazem opini oniej, odnoszc si do charakterystyk (cech
irl) przypisywanych jednej zpci lub oczekiwanych na podstawie bycia kobiet bd
mczyzn [Miluska, Boski 1999].
Tu wypada zagbi si wznaczenie sowa gender, tak fundamentalnego przecie
dla strategii gender mainstreaming. Wjzyku polskim posiada ono niezbyt adekwatne tumaczenia (pe kulturowa, pe spoeczno-kulturowa). Warto zapozna
z najwaniejszym rozrnieniem, oficjalnie wprowadzonym do dyskursu humanistycznego przez amerykask feministk Anne Oakley jeszcze na wczesnym etapie
rozwoju myli spod znaku gender rozrnieniem na pe biologiczn ipe kulturow [Burzyska 2006, 444]. Oile pe biologiczna to pewien zesp cech anatomiczno-fizjologicznych, to pe kulturow stanowi wzory zachowa, normy, wyobraenia
ioczekiwania wobec jednostki, konstruowane na podstawie jej pci biologicznej. Normy te wyznaczaj funkcje penione przez dan jednostk wspoeczestwie ikulturze,
jej status iprzysugujce jej prawa. Wida zatem, jak ogromn rol wkonstruowaniu
pci kulturowej odgrywaj funkcjonujce wkulturze stereotypy.
Warto zada pytanie, jakie s elementy skadowe kobiecoci, ajakie mskoci
ijak wygldaj konsekwencje tradycyjnego podziau rl. Trafne bdzie rzetelne przedstawienie zjawiska segregacji zawodowej nie tylko poczenie zawodw istanowisk
ze stereotypami pciowymi, lecz take podanie do wiadomoci statystyk. Jako kobiece postrzegane s zawody zwizane zhandlem, usugami, ochron zdrowia, edukacj. Mskie natomiast to stanowiska kierownicze oraz te, ktrych wykonywanie wymaga siy fizycznej, stereotypowej cechy mskoci. Szczeglnie owocna moe okaza
si refleksja nad kosztami stereotypowego widzenia wiata ipci, jakie ponosi rynek;
rozpoznanie konkretnych aktw dyskryminacji kobiet imczyzn, mechanizmw tych
aktw, wskazanie pozytywnych konsekwencji zwalczania segregacji zawodowej. Pomog one wanalizie genderowej wasnego rodowiska.
22
dyskryminowanych na rynku pracy kobiet [Komisja Europejska 2005, 9]. Wtajemniczani iwtajemniczane powinni dowiedzie si, czym gender mainstreaming rni si
od dziaa rwnociowych dotychczas praktykowanych. Azatem przede wszystkim
otym, e nie chodzi tak jak do tej pory wycznie ointeresy kobiet. Dopiero po
przekazaniu tak poszerzonej wiedzy na temat polityki rwnoci pci mona przystpi
do omawiania jej zasadniczych celw strategicznych wynikajcych niejako zsamej
nazwy:
[] rzdy iinne podmioty powinny popiera aktywn iwidoczn polityk wczania perspektywy kulturowej tosamoci pci (gender) do zasadniczego nurtu
(mainstreaming) wszystkich strategii i programw, tak by przed podjciem decyzji bya dokonywana analiza ich skutkw odpowiednio dla kobiet imczyzn
[Unmig 2008, 10].
Chodzi przede wszystkim oniedopuszczenie do sytuacji, ktrej efekty zostay ju
opisane kiedy to niewiedza wkwestii ruchw emancypacyjnych, antydyskryminacyjnych, ich zaoe iosigni oraz wkwestii wspczenie formuowanych celw
sprawia, e postrzeganie gender mainstreaming opiera si wduej mierze na stereotypach. Te mog si ksztatowa, gdy adeptom iadeptkom nowej strategii przekae
si jedynie, e wgender mainstreaming chodzi orwno pci irwne szanse.
Punktem wyjcia strategii gender mainstreaming jest cao istniejcej polityki.
Rwno pci przestaje by odrbn kwesti, staje si zagadnieniem wcaej polityce iwe wszystkich programach.
3. Gender mainstreaming korzyci dla firm iinstytucji
Warto uzmysawia, e o ile walka o rwne szanse wbrew rnicom bya dziaaniem czysto antydyskryminacyjnym, to gender mainstreaming jest ju projektem
osadzonym na podwjnym fundamencie filozofii liberalnej wzakresie rwnoci
oraz teorii organizacji itzw. zarzdzania rnorodnoci. Korzyci ztego projektu
odczuwaj zatem nie tylko kobiety imczyni, lecz przede wszystkim rynek. Osobom zarzdzajcym wasnymi przedsibiorstwami ifirmami warto wic przedstawi
podstawowe korzyci zimplementacji zasad omawianej koncepcji.
Wlatach 80. XX wieku rozwino si nowe podejcie wteorii organizacji, ktre nazwano zarzdzaniem rnorodnoci lub przedsibiorstwem wielokulturowym.
Opierao si ono na koncepcji, zgodnie zktr zrnicowana sia robocza (rnorodna pod wzgldem pochodzenia etnicznego ipci) moe by korzystna dla firmy, gdy
zwiksza jej konkurencyjno. Wszystkim pracownikom zostaj zapewnione rwne
szanse, co sprawia, e czuj si wpeni zmotywowani do rozwijania swojego potencjau [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 23]. Ide nie jest prba zapewnienia kobietom dodatkowych szans rozwoju (wstosunku do tych ju zastanych, niejako niewystarczajcych), lecz gboka zmiana kultury caej organizacji, ktra ma efektywniej
wykorzystywa zasoby ludzkie. Rnorodno perspektyw ipunktw widzenia wrd
czonkw iczonki zaogi sprawi, e zwikszy si rwnie innowacyjno ikreatywno firmy, podobnie jak jej zdolno do trafnego rozpoznawania specyficznych potrzeb iinteresw klientw iklientek.
4. Dla mczyzn rwnie korzyci!

Niezbdne jest niezwykle czste powtarzanie, e na wdraaniu strategii gender
mainstreaming zyskuj nie tylko kobiety, lecz take mczyni. Jej ekonomiczne powodzenie zapewnia sytuacja, wktrej obie pcie s aktywne, ich moliwoci wpeni
wykorzystane, aliczba obowizkw zrwnowaona. Otym potencjalnym celu, jakim
jest zadowolenie mczyzn, czsto si wdyskursie publicznym na temat rwnoci
zapomina nic dziwnego, skoro zakadane przez gender mainstreaming zmiany spoeczne obejmuj przede wszystkim reorganizacj zasad ycia rodzinnego, kojarzonego stereotypowo zkobietami. Niejako si rozpdu zkobietami automatycznie kojarzy si wszystko, co zorientowane prorwnociowo. Ponadto trudno od razu mwi
okorzyciach, jakie przyniosa mczyznom nowa polityka, gdy to kobiety byy dotd
(iwci s) grup wsposb najbardziej widoczny idotkliwy dyskryminowan. Ztego
wzgldu, by nie pomin tego wanego aspektu gender mainstreaming, warto wpublikowanych ewaluacjach dziaa i raportach czciej mwi o sytuacji mczyzn
ioprojektach zachcajcych mczyzn do typowo kobiecych zawodw.
23
Zasada gender mainstreamingu nie powinna, zdrugiej strony, by wykorzystywana jako usprawiedliwienie dla znoszenia specyficznych przepisw stworzonych
po to, by promowa rwno pci. Gender mainstreaming nie oznacza, e dania
rwnoci pci mog by odrzucone na podstawie tego, e praca na rzecz tej rwnoci zostaa wczona do wszystkich innych obszarw i dziaa. Poza wczeniem rwnoci pci do wszystkich politycznych uchwa jako ich integralnej czci,
wci potrzebujemy bardzo szczeglnych przepisw, by promowa rwno pci,
jak rwnie biur ds. rwnych praw irwnych szans, reprezentantek ifunduszy. Tylko pod tymi warunkami bdziemy mogli stosowa zasady gender mainstreamingu
[Parlament Europejski 1997, 20].
6. Kwestie techniczne, czyli jak wdraa gender mainstreaming
Wtajemniczanych wtematyk gender mainstreaming warto uczuli na to, e kada organizacja czy przedsibiorstwo wielokulturowe powinno skupi si na zmianie struktury swej pracy, zanim zacznie osiga podobne efekty wkomunikacji zotoczeniem. Zarzdzajcy izarzdzajce powinni zadba ojak najlepsze wykorzystanie
potencjau swego personelu. Wtym celu przyda si najpewniej genderowa analiza
rodowiska zatrudnienia przeprowadzona tzw. metod PST [Vaileanu, 1315] naley zastanowi si nad liczebn reprezentacj obu pci, wzajemnymi proporcjami
oraz stosowanymi metodami obsadzania stanowisk kierowniczych. Przyjrze naley
si rwnie wynagrodzeniom, ciekom awansu, gwarancjom elastycznego czasu
pracy dla kobiet imczyzn. Wanalizie organizacji zperspektywy pci warto rwnie
5. Co zdotychczasowymi akcjami afirmatywnymi?

Wypada rwnie podnosi kwesti zaprzepaszczania osigni akcji afirmatywnych, prowadzonych wcelu poprawy sytuacji kobiet. Jak ju wspomniaam, widoczna
staje si bowiem tendencja do ograniczania wsparcia finansowego dla kobiecych organizacji, projektw iprogramw, ktre maj cele emancypacyjne. Departamenty ds.
kobiet irwnoci pci s niedofinansowane, anawet likwidowane, mimo e s podstawowym motorem realizacji polityki rwnoci pci [Unmig 2008, 13]. Tym praktykom
towarzyszy przekonanie, e z chwil wprowadzenia refleksji genderowej na kady
szczebel decyzyjny we wszystkich sektorach polityki igospodarki oddzielne instytucje zajmujce si dyskryminacj staj si niepotrzebne. Temu bdnemu mniemaniu
naley zaprzecza wmyl stwierdzenia Parlamentu Europejskiego:
24
uwzgldni zastany poziom wiadomoci genderowej personelu, sprawdzi, czy we

wdraanych dotychczas projektach istrategiach pe bya (ajeli tak, to wjakim stopniu) czynnikiem wpywajcym na zmiany formy dziaania, celw, zasigu. Bez takiej
analizy jakiekolwiek wprowadzanie wycie zasad rwnoci pci do kolejnych dziaa
instytucji bdzie przedsiwziciem nierozsdnym ipozbawionym bliej sprecyzowanego celu ten bowiem moe by okrelony tylko na podstawie refleksji nad dotychczasow sytuacj [Vaileanu, 13].
Przed wprowadzeniem wycie idookreleniem zaoe konkretnego projektu, polityki czy programu przez instytucj naley zawsze sprawdzi, jakie znaczenie dla jego
skutkw, zasigu i najoglniej funkcjonowania posiada kategoria gender. Jest ona
zawsze relewantna, gdy grupa docelowa jest pciowo zrnicowana, acele projektu uwzgldniaj ingerencj wycie codzienne jej czonkw iczonki. Wtajemniczani
i wtajemniczane powinni zatem zosta zaznajomieni z metod oceny wpywu spoeczno-kulturowej tosamoci pci, tzw. Gender Impact Assessment [Vaileanu, 1518;
Komisja Europejska 2005, 19]. Podczas szkole naley zaznacza, e zasady gender
mainstreaming nie wystarczy zastosowa do wybranego elementu projektu. Aby jej
wdraanie rzeczywicie okazao si skuteczne iprzynioso wymierne efekty wpostaci
podniesienia jakoci ycia spoecznoci ipoprawy relacji midzypciowych, strategia
musi by uwzgldniana we wszystkich dziaaniach, na kadym kolejnym etapie realizacji projektu iwe wszystkich prowadzonych projektach.
Czym rni si zatem tworzenie projektw, procedur, polityk czy programw wmyl
zasady gender mainstreaming od standardowych (czy lepiej: dotychczasowych)
dziaa tego typu? Stosowanie strategii rwnoci pci w projektowaniu polega na
wprowadzeniu dodatkowej zmiennej, czyli rnicy dowiadcze ipotrzeb wynikajcej zrnego podziau rl wspoeczestwie midzy kobiety imczyzn [Fundacja
Przestrze Kobiet 2009, 2]. Osoby zobligowane do wdraania strategii gender mainstreaming do swych przedsiwzi iprojektw naley zatem zapozna ztzw. metod 4R, pozwalajc trafnie przewidzie konsekwencje wynikajce zrnic pciowych
i uwzgldni je w dziaaniach. Obejmuje ona etap analizy i diagnozy, wyznaczanie
celw, dobr adekwatnych rodkw iich stosowanie oraz niezbdn wgender main
streaming ewaluacj, pozwalajc stwierdzi skuteczno w kwestii rwnoci pci
[Fundacja Przestrze Kobiet 2009, 24, Vaileanu, 913]. Publikacja finansowana ze
rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego Gramy fair. Rwno pci winstytucjach rynku pracy przytacza wersj tej metody opart na pytaniach, ktre naley
zadawa sobie na kadym etapie.
Tu warto zaznaczy, e prezentowane pytania, cho s dostosowane do kontekstu dziaa projektowych, czyli tylko jednego zmoliwych sektorw wykorzystujcych
polityk rwnoci pci, same wsobie stanowi du warto dla osb dopiero zapoznawanych ze specyfik icelami gender mainstreaming. Oddaj wswej postaci to,
co wiadczy oradykalnoci gender mainstreaming, czyli ogromnej skali dziaa iich
kompleksowoci na kadym etapie; oswoistoci tej polityki wporwnaniu do innego
rodzaju programw rwnociowych, m.in. akcji afirmatywnych kierowanych do kobiet; opotencjale gospodarczym strategii zwizanym zpopraw efektywnoci pracy
izaletami zarzdzania rnorodnoci.
4 kroki GM dla projektw
25
[Solik, Lohmann, Kamiski, Kostyra 2007, 41 42]:

Krok I analiza
Jakie charakterystyczne dla pci nierwnoci istniej w obszarze problemowym,
na ktry odpowiada ma projekt?
Czy wystpuje zrnicowanie problemw ipotrzeb ukobiet imczyzn wobrbie
grupy docelowej projektu? Jakie to rnice?
Czy istniej charakterystyczne dla pci bariery uczestnictwa wprojekcie? Jakie s
bariery dla kobiet, ajakie dla mczyzn?
Krok II cele
Jakie elementy rwnoci pci s zawarte wcelach projektu?
Czy zakadany udzia procentowy kobiet i mczyzn jest ambitny, ale realny do
osignicia?
Wjaki sposb zapewnione s rwne szanse dostpu iuczestnictwa wprojekcie
dla kobiet imczyzn?
Krok III realizacja

Wjaki sposb projekt przyczynia si do eliminowania nierwnoci?
Czy zakada si aktywne zachcanie kobiet do uczestnictwa wprojekcie, wtym
do podejmowania ksztacenia ipracy wzawodach tradycyjnie uznawanych za mskie?
Czy zakada si zachcanie mczyzn do uczestnictwa wprojekcie, wtym do podejmowania ksztacenia ipracy wzawodach tradycyjnie uznawanych za kobiece?
Czy zakada si zapewnienie pomocy wopiece nad dziemi beneficjentw/ek lub
innymi osobami od nich zalenymi wtrakcie ich uczestnictwa wprojekcie?
Czy programy kursw/szkole s dostosowane do potrzeb kobiet imczyzn?
Czy szkoleniowcy prowadzcy zajcia s uwraliwieni na kwestie rwnoci pci?
Czy s przewidziane dziaania eliminujce bariery charakterystyczne dla danej pci
wuzyskaniu pracy?
Krok IV ewaluacja
Czy projekt faktycznie zapewnia rwny dostp do wsparcia dla kobiet imczyzn?
Czy dane gromadzone wramach projektu byy analizowane zuwzgldnieniem podziau na kobiety imczyzn?
Na koniec trzeba zaznaczy, e informowani iinformowane ostrategii gender mainstreaming powinni si dowiedzie, e jej skutkw nie naley oczekiwa natychmiast.
Jej powodzenie (podobnie jak wielu innych dziaa politycznych implikujcych gruntowne przeobraenia systemu spoecznego) to kwestia przynajmniej kilku lat. Co wicej, pozytywny skutek wskali Europy (ale te wskali mikro pojedynczej firmy czy organizacji) nie bdzie raczej wynikiem jednej rwnociowej decyzji. To cigy proces,
wymagajcy nieustannego monitorowania, oceniania iinterwencji, okrelenia realnego celu izapewnienia odpowiedniego budetu.
26
Bibliografia
Bartmiski J., 2009, Stereotypy mieszkaj wjzyku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.
Burzyska A., Feminizm, [w:] Burzyska A., Markowski M.P., 2006, Teorie literatury XX wieku. Podrcznik, Krakw.
Fundacja Przestrze Kobiet, 2009, Jak wdraa perspektyw gender w dziaania, czyli co to jest gender mainstreaming? Informacje dla przygotowujcych projekty, Wrocaw,
(online)
http://www.google.pl/url?sa=t&source=web&cd=6&ved=0CEEQFjAF&url=h
ttp%3A%2F%2Fwww.silesius.org.pl%2Fdownload%2C135.php&rct=j&q=gender%20
mainstreaming%20metoda%204r&ei=96tOTvbrFKXg4QSe-ZWxBw&usg=AFQjCNF6otPia7_0tyvZR1GyM1XeFnvhw&sig2=2zIzfbp3_CPKG1E6_n5xMw&cad=rja,
dostp:
sierpie 2011.
Grzybek A., Rochon A., Gender mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta jego potencja?, [w:] Grzybek A. (red.), 2008, Gender Mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta
jego polityczny potencja?, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf, dostp: czerwiec 2011.
Komisja Europejska, 2005, EQUAL Guide on gender mainstreaming, (online) http://ec.europa.eu/employment_social/equal/data/document/gendermain_en.pdf, dostp: lipiec
2011.
Miluska J., Boski P. (red.), 1999, Msko kobieco wperspektywie indywidualnej ikulturowej, Warszawa.
Rutkowska E., Studium przypadku: polityka rwnoci pci wPolsce, [w:] Grzybek A. (red.),
2008, Gender Mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta jego polityczny potencja?, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf, dostp: czerwiec 2011.
Schunter-Kleemann S., Plehwe D., 2006, Gender mainstreaming. Wczanie kobiet do neoliberalnej Europy?, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, (online) www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0070schunter_plehwe.pdf, dostp: czerwiec 2011.
Solik A., Lohmann K., Kamiski T., Kostyra B., 2007, Gramy fair. Rwno pci winstytucjach rynku pracy, Warszawa, (online) http://www.karat.org/karat/img/fckimages/broszura_gender_mainstreaming.pdf, dostp: sierpie 2011.
Unmig B., Gender mainstreaming. Co zostao zradykalizmu koncepcji dziesi lat po

Pekinie?, [w:] Grzybek A. (red.), 2008, Gender Mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta
jego polityczny potencja?, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf, dostp: czerwiec 2011.
Unmig B., Gender mainstreaming. Potencja i ograniczenia radykalnej koncepcji spoecznej, (online), http://www.boell.pl/downloads/speachUnmuessigonGendermainstreamingPL.pdf, dostp: sierpie 2011
Vaileanu C., GenderMainstreaming Guidelines for UNDP Moldova, (online) http://www.

undp.md/publications/doc/gender_manual.pdf, dostp: sierpie 2011.
Patrycja Krysiak
27
Gender mainstreaming jest kluczow strategi ONZ iUnii Europejskiej. Jako now
koncepcj polityki rwnoci pci przyjto j podczas IV wiatowej Konferencji ONZ
wsprawach Kobiet, ktra odbya si w1995 roku wPekinie. By to prawdziwy przeom wdziejach ruchu kobiecego idotychczasowych przedsiwzi antydyskryminacyjnych. Specyfika gender mainstreaming, czyli wczania kwestii rwnoci pci do
gwnego nurtu polityki idziaa, kazaa wielu analitykom ianalityczkom procesw
ekonomicznych iprzeobrae spoecznych uzna t koncepcj za radykaln, ajej
wdraanie wrcz za rewolucj kulturaln. Istotnie, nowa odsona polityki rwnoci
pci przewiduje dziaania na skal dotd niespotykan jej celem jest zobowizanie
do antydyskryminacyjnych praktyk nie tylko rzdw ispecjalnie powoanych instytucji, lecz take podmiotw wiata biznesu. Perspektywa uwzgldniajca pe wmyl
zasady gender mainstreaming powinna by stosowana wodniesieniu do wszystkich
decyzji politycznych igospodarczych [Unmig, 1]. Nie chodzi rwnie tak jak do
tej pory wycznie ointeresy kobiet. Gender mainstreaming ma na celu nie tyle zwalczanie wykluczenia kobiet, ile zapewnienie moliwoci penego wykorzystania potencjau mskiego ieskiego. Takiego wykorzystania, ktre byoby ufundowane na
dostrzeeniu odmiennoci pci izorientowane na wycignicie ztych odmiennoci
korzyci.
Specyfika gender mainstreaming, przedstawiona wnajwikszym skrcie powyej,
pozwala na powizanie tej strategii (wsposb owiele bardziej wyrany ni poprzednich strategii rwnociowych dania rwnych praw dla obu pci iakcji afirmatywnych przeprowadzanych na rzecz kobiet) nie tylko zpotrzeb spoecznych przeobrae, likwidacji dyskryminacji iopresyjnych stereotypw pciowych, lecz take ztrosk
odynamicznie przeksztacajc si gospodark irynek. Nowy paradygmat wteorii
organizacji, zwany zarzdzaniem rnorodnoci, opiera si na koncepcji, e bardziej efektywne zarzdzanie zasobami ludzkimi ikapitaem ludzkim moe polepszy
status firmy na rynku oraz zwikszy jej konkurencyjno [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 2]. Jeli zdefiniujemy rnorodno jako wszystkie aspekty, wktrych ludzie
si rni, ite niewidoczne, ite widoczne, takie jak pe, wiek, (nie)penosprawno,
szybko zrozumiemy, e strategi gender mainstreaming moemy widzie rwnie
jako doskonae narzdzie wzarzdzaniu rnorodnoci ikapitaem ludzkim.
Pojcie kapitau ludzkiego

Kapita ludzki to kolejne modne iostatnio niezwykle czsto wykorzystywane pojcie zpogranicza zarzdzania, human resources iekonomii. Istot caej koncepcji jest
warto dodana, jak wnosz do firmy czy instytucji pracujcy wniej ludzie. Najprociej mona kapita ludzki zdefiniowa jako wiedz, umiejtnoci, moliwoci oraz
potencja do rozwoju iwprowadzania innowacji, wykazywane przez ludzi pracujcych
wdanej firmie [Baron, Armstrong 2008, 18]. Bywa te okrelany jako czynnik ludz-
Popularyzacja wiedzy na temat

specyfiki gender mainstreaming
isposobw jej wykorzystania
wzarzdzaniu kapitaem ludzkim
28
ki organizacji, czyli poczone ze sob: inteligencj, umiejtnoci iwiedz specjalistyczn, ktre nadaj organizacji jej specyficzny charakter. Elementy ludzkie przedsibiorstwa to te, ktre s zdolne do uczenia si, zmian, wprowadzania innowacji ido
kreatywnoci. Przy zapewnieniu im odpowiedniej motywacji mog zagwarantowa
trwao organizacji w duszym okresie [Bontis i in. 1999, za: Baron, Armstrong
2008, 18].
Jako taki kapita ludzki jest obok kapitau spoecznego ikapitau organizacyjnego
jedn ztrzech czci kapitau intelektualnego firmy, czyli jej zasobw niematerialnych,
przepyww dostpnej wiedzy. Przypomnijmy kapita spoeczny to struktury, sieci kontaktw iprocedury, ktre pozwalaj pracownikom zdobywa irozwija kapita
intelektualny. Powstaje w wyniku nawizywania si relacji midzy pracownikami/
pracownicami danej firmy. Kapita organizacyjny natomiast to zinstytucjonalizowana
wiedza, bdca wasnoci organizacji, przechowywana wbazach danych, instrukcjach obsugi [Baron, Armstrong 2008, 18]. Wcaoci kapita intelektualny firmy nie
jest czym moliwym do pominicia wocenie statusu organizacji. Taka powierzchowna ocena zpewnoci uwzgldniaaby zasoby materialne iwidoczne goym okiem
rodki pienine, wykorzystywany sprzt, oferowane jako efekt dziaania firmy produkty i usugi. Kapita intelektualny prowadzi do powstawania wartoci, do ktrych
zalicza si m.in. wizerunek firmy imarki oraz jej lepsza lub gorsza reputacja.
Wteoriach kapitau ludzkiego izarzdzania nim podkrela si, e wrzeczywistoci
oistnieniu ifunkcjonowaniu organizacji stanowi rozwinicia ludzkich myli idziaa.
To wiedza, umiejtnoci izdolnoci poszczeglnych osb przyczyniaj si do tworzenia wartoci [Baron, Armstrong 2008, 19]. Ztego wynika potrzeba dbania oten
kapita przez wacicieli iwacicielki przedsibiorstw iorganizacji. Jest ona tym wiksza, e nie jest on wasnoci firmy, jak inne aktywa, jego wacicielami/kami s ludzie. Winteresie firmy ley zatem inwestowanie wich rozwj, rozwijanie ich potencjau przy pomocy szkole izwikszania wynagrodze, aby mie wiksz gwarancj
zatrzymania kapitau przy sobie.
Tak gwarancj posiada warto niektre teorie podkrelaj szczegln wrcz rol
kapitau ludzkiego wustalaniu pozycji danej firmy imarki, wiksz ni rola finansw,
produktw iinnych aktyww. Barney stwierdza, e trwa przewag konkurencyjn
mona osign w sytuacji, gdy kierownictwo firm konkurencyjnych nie moe zapewni sobie usug personelu oumiejtnociach podobnych do tych, ktre posiadaj zasoby ludzkie danego przedsibiorstwa, ani te zastpi ich wswojej organizacji
innymi pracownikami orwnorzdnych kwalifikacjach [1999, za: Baron, Armstrong
2008, 39]. Przewaga konkurencyjna oparta na waciwociach kapitau ludzkiego jest
tym silniejsza ibardziej wartociowa, e opiera si na cechach iwartociach unikatowych, trudnych do powielenia przez kogokolwiek. Nic dziwnego, skoro si wtym
wypadku s ludzie, rni zdefinicji. Jeli wprzedsibiorstwie stworzona zostanie odpowiednia atmosfera, wktrej kady pracownik ikada pracownica bd czuli/ysi
zmotywowani/e, docenieni/one i odpowiednio wynagradzani/e, firma stanie przed
moliwoci stworzenia zespou jedynego wswoim rodzaju, zdolnego do wytworzenia niepowtarzalnego poczenia procesw, procedur, osobowoci, stylw, zdolnoci
i kultury organizacyjnej. Taki kapita intelektualny przedsibiorstwa bdzie stanowi
spore wyzwanie dla konkurencji, tym wiksze, jeli ci docenieni pracownicy idocenione pracownice zostan wyonieni/wyonione na drodze trafnej, bo odzwierciedlajcej
potrzeby firmy, selekcji.
Kapita ludzki azarzdzanie rnorodnoci
29
Stworzenie takiego zespou, awzwizku ztym sporego kapitau intelektualnego

iprzewagi konkurencyjnej, jest bardziej prawdopodobne, jeli firma zainwestuje wto,
co nazywa si zarzdzaniem rnorodnoci. Zwykle definiowane jest jako:
proces kierowania ikomunikacji polegajcy na aktywnym iwiadomym, skierowanym wprzyszo, rozwijaniu organizacji opartej na wartociach, wychodzcej od
zaakceptowania istniejcych rnic, traktujcej je jako potencja rozwojowy, procesem, ktry tworzy warto dodan dla firmy [Keil, Amershi iin. 2007, 7].
Niedoceniony iniewykorzystany kapita ludzki.

Przyczyny iprzejawy niedocenienia
Wspczenie najbardziej niedocenion grup na rynku pracy s wci kobiety.
Oznacza to, e efekty pracy na rzecz rwnouprawnienia pci cigle pozostaj wiele do
yczenia. Jest to tym bardziej przykre, e wPolsce iwEuropie istnieje ustawodawstwo
wyranie zakazujce dyskryminacji midzy innymi ze wzgldu na pe. Egzekwowanie prawa jest wtej kwestii wyjtkowo trudne. Przyczyny tego stanu rzeczy upatruje
si czsto wniskim wskaniku legalizmu wnaszym kraju, jak rwnie woddolnym
uelastycznianiu norm praworzdnoci interwencjonizm pastwa jest le postrzegany, dominuje za to denie do autonomizacji rynku iniezalenego egzekwowania
standardw dziaania przedsibiorstwa, nawet kosztem omijania przepisw prawa
pracy [ASM 2006, 25]. Niezalenie od hipotez dotyczcych barier wegzekwowaniu
prawa, przynajmniej jedna zbezporednich przyczyn nierwnych szans wdostpie
do rynku pracy kobiet imczyzn jawi si wswojej oczywistoci prawa rzdzce
rekrutacj na stanowiska, wynagrodzeniami iawansami wci s odzwierciedleniem
stereotypw pciowych iuprzedze krzywdzcych zarwno kobiety, jak imczyzn.
Tak rozumiana idea zarzdzania rnorodnoci powstaa wodpowiedzi na szybko zmieniajc si rynkow rzeczywisto isilne zapotrzebowanie na ludzi utalentowanych ikompetentnych. Takie podejcie do zarzdzania pozwala wydoby potencja dotd nieuywany, obecny wprzedstawicielach iprzedstawicielkach wielu grup
mniejszociowych, take tych, ktre dotd zjakiego powodu (najczciej wskutek
uprzedze istereotypw) nie byy postrzegane jako rdo cennego kapitau ludzkiego albo ktrych kapita nie by naleycie iwpeni aktywizowany.
Jak rnorodno pciowa, etniczna, wiekowa itp. moe wpywa na jako kapitau
ludzkiego wnoszonego do firmy, aprzez to na jej wyniki osigane na rynku? Rnice
midzy ludmi maj istotny wpyw na to, jak ludzie si czuj, jak dziaaj ijak wchodz winterakcje, awic trudno tego wpywu odmwi take na to, jak pracuj. Zarzdzanie rnorodnoci ma na celu nie eliminowanie bd niedostrzeganie rnic,
ale wydobywanie znich tego, co najlepsze dla personelu, aprzez to take dla firmy
poprzez odpowiednie motywowanie, stwarzanie atmosfery przepojonej wzajemnym
szacunkiem. Dziki wdroeniu kryterium rnorodnoci podczas rekrutacji na stanowiska kierownicze firma zapewnia sobie bogactwo perspektyw ipunktw widzenia,
ktre mog si przyda do lepszego rozpoznania waciwych celw firmy, potencjalnych odbiorcw iodbiorczy usug, nawizania bardziej efektywnej komunikacji
zotoczeniem.
30
Segregacja zawodowa jest najlepszym przykadem izarazem efektem bazowania na

tych uprzedzeniach. Polega na tym, e niektrym zawodom niejako naturalnie ibezdyskusyjnie przyznaje si mski bd kobiecy charakter. Mczyni ikobiety skupieni
s wrnych zawodach ina rnych stanowiskach, na podstawie zaoe dotyczcych
tego, co odpowiada ich pci. Odmienna natura obu pci wwymiarze biologicznym jest
spoecznie uznawana za dowd na ich rne waciwoci psychofizyczne iusprawiedliwienie nierwnego traktowania take na rynku pracy. Od dawna mczyznom przydzielona jest sfera publiczna, azwaszcza te jej obszary, ktre wi si zdostpem do
wadzy [Tomaszewska 2004, 5]. To sprawia, e na wikszoci stanowisk kierowniczych
wPolsce obsadzeni s mczyni. Odsetek kobiet penicych funkcje kierownicze to
zaledwie 35,9% w2009 roku [GUS 2010]. Utrudniony awans na stanowiska zwizane
zwadz nie jest zaleny od poziomu wyksztacenia. Wedug danych GUS wysze wyksztacenie ma 16,7% kobiet, awrd mczyzn ten odsetek wynosi 13,6%.
Obowizki domowe iopieka nad dziemi to wci stereotypowa rola idomena kobiet, podczas gdy mczyni kulturowo zobligowani s do rzdzenia, sukcesw izarabiania jak najwikszej iloci pienidzy. Nie tylko na stanowiskach kierowniczych,
take na tych wymagajcych uycia siy fizycznej, czyli mskich, zktrych kobiety
s wykluczone. Kobiety zatrudniane s whandlu, usugach, ochronie zdrowia, edukacji, zapewne zracji przekonania, e znatury posiadaj wicej cech wsplnotowych
ni sprawczych s bardziej troskliwe, opiekucze, emocjonalne iempatyczne [Nelson 2003, 298]. Przypisuje im si zaleno od innych, ulego, brak inicjatywy, niech do wspzawodnictwa, brak agresywnoci [Marciniak 2004, 8], ktre implikuj ma skuteczno dziaa iniezdolno do kierowania podwadnymi. Co wicej,
same tym stereotypom ulegaj, godzc si na nisze wynagrodzenia. Czsto maj
zablokowan drog awansu zawodowego, co zwykle jest uzasadniane brakiem kompetencji imniejsz dyspozycyjnoci wzwizku zkoniecznoci godzenia obowizkw rodzinnych izawodowych. Niech pracodawcw ipracodawczy (ktre same
co warto podkreli stanowi mniejszo wgronie osb zatrudniajcych) do wprowadzania elastycznych form zatrudnienia ibrak zaangaowania mczyzn wopiek
nad dziemi sprawiaj, e obowizki te rzeczywicie trudno pogodzi.
Utwierdzanie kobiet wprzekonaniu osusznoci ipowszechnym obowizywaniu
stereotypw i uprzedze, ktre przejawia si bezporednio w niedopuszczalnych
praktykach stawianiu innych wymaga kobietom i mczyznom ubiegajcym si
oto samo stanowisko, pytaniu kobiet osytuacj rodzinn, stan cywilny iplany macierzyskie, wymaganiu od kandydatek zobowizania do niezachodzenia w ci,
podejmowaniu decyzji wrekrutacji tylko iwycznie woparciu ope [Tomaszewska
2004, 12], nieadekwatnym wynagradzaniu powoduje, e spada efektywno ich
pracy, a one same nie czuj si zaangaowane w funkcjonowanie firmy. Jeli dowiadcz trudnoci awansu uwarunkowanych ich pci, poczuj, e nie maj wpywu
na procesy decyzyjne, aich pomysy s traktowane jako niepenowartociowe. Automatycznie wic nie uruchamiaj caych pokadw swej kreatywnoci, nie ukazuj
swej zdolnoci do wprowadzania innowacji. Zdeprymowane s caym zjawiskiem segregacji zawodowej, gdy zawody, do ktrych trafiaj, wspoecznym odbiorze funkcjonuj jako pozbawione prestiu, s take gorzej opacane. Niedocenianie pogarsza
ich sytuacj jeszcze bardziej jeli ludzie inwestuj wswj kapita ludzki, chc otrzyma zwrot nie tylko wpostaci moliwoci rozwoju isukcesu, ale rwnie pragn, by
ich wysiek zosta doceniony przez pracodawc [Baron, Armstrong 2008, 2930].
Jak wyglda niewykorzystany mski kapita ludzki? Czy takowy wogle istnieje
(przynajmniej wtedy, gdy wemiemy pod uwag pe jako jedyn zmienn wanalizie)? Wbrew pozorom tak. Mczyni rwnie nie s wolni od kulturowych wzorcw
mskoci, ktre mog stawa si rdem opresji. Zwykle trudno jest to dostrzec,
zwaszcza e jestemy przyzwyczajeni iprzyzwyczajone do tego rodzaju polityki rwnoci pci, ktra zorientowana bya jedynie na tworzenie nowych szans iprzecieranie
szlakw dla dyskryminowanych kobiet. Tymczasem mczyni niekoniecznie zwasnej uwiadomionej woli nie pomagaj przy likwidacji segregacji zawodowej. Podjcie pracy wzawodzie kobiecym godzi wstereotyp macho, ktremu odpowiada
wadza isia. Trwao stereotypu to zasuga socjalizacji dezaprobata, wymiewanie
ipitnowanie zachowa nieodpowiednich dotyka zwaszcza chopcw. Mczyni
pracujcy (choby tymczasowo) wtych sektorach gospodarki, ktre s gorzej opacane isfeminizowane, mog czu si gorsi od innych, nie na swoim miejscu, pozbawieni towarzystwa. Feminizacja niektrych zawodw moe okaza si opresyjna nawet jzykowo (co dobitnie ukazuje, jak mocno wjzyku odbija si patriarchalny obraz
wiata ispoeczne stereotypy) jak bowiem okreli mczyzn pracujcego wzawodzie przedszkolanki?
31
Dlaczego gender mainstreaming mianowaam ju na samym pocztku doskonaym

narzdziem wzarzdzaniu rnorodnoci ikapitaem ludzkim? Przyjrzyjmy si, jakie
rozwizania sytuacji na rynku pracy zawarte s wkoncepcji gender mainstreaming.
Jego rzecznicy irzeczniczki pragn promowa rwno szans, chc aktywnie zmienia organizacje iprocedury, by umoliwi kobietom imczyznom uczestnictwo na
rwnych zasadach [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 5]. Wgruncie rzeczy chodzi
nie ousunicie zych skutkw obecnych systemw, ale samych przyczyn, co zkolei
zakada ingerencj wkultur organizacyjn. Na tym polega radykalizm tej koncepcji.
Projekty Europejskiego Funduszu Spoecznego obok promowania rwnoci szans
wzawodach tradycyjnie uznawanych za mskie lub kobiece (czyli zwalczania segregacji) przewiduj promowanie idei wykorzystywania indywidualnych zdolnoci do
wykonywania poszczeglnych zawodw, upowszechnienia korzystania zusug opiekuczo-wychowawczych nad dziemi i osobami zalenymi, partnerskiego modelu
rodziny, rwnego wynagrodzenia [AMS 2006]. Wistocie s to postulaty zarzdzania
rnorodnoci pozytywne w zaoeniu efekty tych dziaa bezporednio prowadziyby do powstania na rynku firm iorganizacji wielokulturowych, wielopciowych,
awic rnorodnych. Firm, wktrych pracownicy ipracownice bez wyjtku czuj si
docenieni/docenione izmobilizowani/e. Firm, wktrych wszyscy graj wjednym zespole nie pomimo rnic, ale wanie dziki rnicom.
Wdraanie strategii gender mainstreaming w kadym rodowisku pracowniczym
moe wyglda inaczej, gdy wszystko zaley od pierwotnej, zastanej sytuacji. Ztego
wzgldu nie ma gotowego przepisu na sprawn iskuteczn implementacj tych zasad. Implementacja strategii gender mainstreaming do polityki idziaa firmy wymaga
ustalenia, e pe jest istotnym czynnikiem wspksztatujcym tosamo ipotrzeby jednostki, warunkowanym przez yciowe dowiadczenie, nabyte wzorce zachowa ischematy rl pciowych. Jako taka powinna sta si wic wan zmienn take
wprocesach decyzyjnych zwizanych zzarzdzaniem kapitaem ludzkim, wplanowaniu dziaa zmierzajcych do wydobycia na potrzeby firmy peni pracowniczego
Rola gender mainstreaming, czyli jak zarzdza
32
potencjau. Waciwa ocena zastanej sytuacji, czyli konfrontacja wymaganych zasobw ludzkiego kapitau ze stopniem wykorzystania tego ju wfirmie obecnego, moe
zosta postawiona po przeprowadzeniu analizy genderowej rodowiska, np. metod
PST [Vaileanu 2011, 1315]. Pytania, na ktrych metoda si opiera ina ktre powinno
sobie odpowiedzie kierownictwo, maj skania do refleksji nad liczebn reprezentacj obu pci wstrukturach firmy iwjej zarzdzie, wzajemnymi proporcjami oraz stosowanymi wrodowisku metodami obsadzania stanowisk kierowniczych. Przyjrze
naley si rwnie mechanizmom rekrutacji, wynagrodzeniom, ciekom awansu,
metodom oceny dokona zaogi, gwarancjom elastycznego czasu pracy zarwno dla
kobiet, jak idla mczyzn. Jeli istnieje ryzyko, e analiza rodowiska mimo nowej
perspektywy moe zosta przeprowadzona w sposb zachowawczy, bo firma jest
mocno monokulturowa (np. zarzdzana wycznie przez mczyzn), kadra powinna
stworzy specjalny zesp, grup projektow ds. rnorodnoci igender mainstreaming [Keil, Amershi iin. 2007, 17].
Dopiero postawienie wstpnej diagnozy uprawnia do dziaa. Odpowiednia perspektywa, dotychczas niestosowana, moe ujawni nieprawidowoci, ktrym wnastpnej kolejnoci naley zapobiega iwprowadza nowe praktyki wystrzega si
aktw dyskryminacji podczas rekrutacji, kierowa si kompetencjami, ale widzie te
pozytywne elementy rnic czy stereotypowych rl pciowych. Kobiety, postrzegane jako relatywnie niewykorzystane wczeniej rdo talentw, obecnie ze wzgldu
na inteligencj emocjonaln iumiejtnoci spoeczne uwaane s za wany zasb
dla firmy [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 3].
Wyrwnywaniu rnic w dostpie do zawodw stereotypowo uwaanych za mskie sprzyja dzi postp techniczny. Wikszo bran przemysu przechodzi obecnie restrukturyzacj iredukcj zatrudnienia powszechna iintensywna automatyzacja ikomputeryzacja moe znie bariery zwizane zsi fizyczn. Mwi si take, e
winteresie samych kobiet iich zadowolenia zpracy, jest uczynienie tego rodowiska
bardziej konkurencyjnym przez dopyw mczyzn do profesji postrzeganych jako kobiece [ASM 2006, 81]. Warto wic przekonywa pracodawcw i pracodawczynie,
atake potencjalnych/e pracownikw/ce podczas szkole ikonferencji, e mskie
ikobiece brane powinny by dla otwarte take zekonomicznego punktu widzenia,
czyli dla osignicia korzyci, jakie daje rnorodno. To samo naley powiedzie
owszelkich stanowiskach zwizanych zwadz. Inwestowanie wkapita ludzki, czyli
nawizywanie stosunkw pracy zkobietami, ktre wykazuj si zbienym zprogramem firmy postrzeganiem branowych perspektyw, postrzeganiem odwieajcym
iinnowacyjnym oraz odpowiednimi kwalifikacjami, zpewnoci okae si dobr inwestycj. Zapewnienie odpowiedniego wynagrodzenia, szacunek dla wiedzy ipomysw, dobra atmosfera rwnoci, nieblokowanie cieki awansu jedynie z racji pci
to dziaania, ktre mog zapewni moliwo zatrzymania kapitau ludzkiego, cho
stanowi on wasno jednostek, iwykorzystania go dla dobra firmy.
Inwestowanie takie wie si te zinnymi kosztami, ktre trzeba ponie. Chodzi
owydobycie zosb obu pci maksymalnego potencjau izdolnoci przy jednoczesnym minimalizowaniu ogranicze zwizanych zrolami pciowymi czyli ozapewnienie elastycznych form zatrudnienia. Zarzdzanie rnorodnoci ikapitaem ludzkim mona take zaadaptowa do ju istniejcego personelu, gdy kierownictwo firmy
przyjmie strategi typu make, anie buy. Warto inwestowa wdoskonalenie kompetencji zaogi niezalenie od pci, promowa indywidualne zdolnoci italenty [Baron,
Armstrong 2008, 28].
Doskonalenie kompetencji zaogi ipowikszanie jej wasnego kapitau to nie tylko

szkolenia branowe, lecz take uwraliwianie na kwestie rwnoci, uwiadamianie
mechanizmw iprzejaww dyskryminacji, wartoci, jakie nios ze sob szacunek dla
innoci ikreatywno oparta na rnorodnoci. Dobr metod przycigajc uwag iwypywajc zprzekonania, e wiat mona zmieni, zmieniajc nasz jzyk jest
konsekwentne stosowanie etykiety rwnociowej wtekstach iprzemwieniach kierowanych do zaogi. Integracja personelu take wwymiarze rwnociowej filozofii to kolejna inwestycja wkapita ludzki, ktra przyczyni si do pomnaania kapitau intelektualnego, azatem wartoci tworzonych przez firm. Dodatkowo trzeba pamita, e
wiadomo funkcjonowania firmy czy instytucji wpewnych etycznych ramach, przy
penym poszanowaniu praw czowieka ipraw pracowniczych, rzetelnym wypenianiu
zalece instytucji ustawodawczych, wpywa na stopie przywizania pracownika/pracownicy do swego rodowiska pracy, zwiksza zaangaowanie ich przyczynienia
si do sukcesw. Pomaga take pozyska dla firmy otoczenie ztego samego powodu, jeli firma woparciu ot filozofi itosamo pragnie budowa swj wizerunek.
33
Strategia gender mainstreaming jest wartym popularyzacji narzdziem nie tylko

wramach tradycyjnie rozumianej polityki rwnoci pci, lecz take wobszarze szerszym, jakim jest troska odynamicznie rozwijajc si gospodark, jej podmioty iich
wspczesne potrzeby wynikajce wduej mierze ze spoecznych przeobrae (globalizacji iemancypacji grup mniejszociowych idyskryminowanych). Pozwala zatem
ujrze podwjne korzyci: dla kobiet imczyzn, ktrzy wskutek jej implementacji zyskaj rwno szans oraz moliwo harmonijnego, adekwatnego do indywidualnych
potrzeb rozwoju, oraz dla firm iinstytucji. Te mog zyska dobr opini otoczenia,
lepiej identyfikowa jego interesy, aprzede wszystkim stan si bardziej konkurencyjne dziki lepiej wykorzystywanemu kapitaowi ludzkiemu. Niematerialne wartoci
tworzone za pomoc tego kapitau mog zosta przetworzone take wwartoci pienine firma oswojona wewntrznie zrnorodnoci iinnoci atwiej przystosuje
si do zmian otoczenia, atwiej te przeniesie swoje dziaania na poziom midzynarodowy [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 2].
Przy wyliczaniu kolejnych korzyci gospodarczych nie mona jednak zapomina
okorzyciach jednostek kobiet imczyzn, ktrzy mimo wszystko bd chyba najwikszymi beneficjentami ibeneficjentkami wprowadzanych zmian. Nie mona zapomnie otej jednostkowej perspektywie, ktra zawsze przecie powinna by najwaniejsza, aod ktrej wszystko si zaczo.
Podsumowanie
34
Bibliografia
ASM, Centrum Bada iAnaliz Rynku Sp. zo.o., 2006, Kobieta pracujca. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy wPolsce, Kutno, (online) http://www.telepracadopiewo.pl/upload/articles/Publikacja_kobieta_pracujaca.pdf, dostp: sierpie 2011.
Baron A., Armstrong M., 2008, Zarzdzanie kapitaem ludzkim. Uzyskiwanie wartoci dodanej dziki ludziom, Warszawa.
GUS, 2010, Kobiety imczyni na rynku pracy, Warszawa, (online) http://www.stat.gov.pl/

cps/rde/xbcr/gus/PUBL_f_kob_mez_na_ryn_prac_2010.pdf, dostp: lipiec 2011.
Forum Odpowiedzialnego Biznesu, 2008, Zarzdzanie rnorodnoci. Materiay dla osb

uczestniczcych, Warszawa, (online) http://www.witrynawiejska.org.pl/DATA/warsztaty_
Zarzadzanie%20roznorodnoscia.pdf, dostp: sierpie 2011.
Keil M., Amershi B., Holmes S. iin., 2007, Poradnik szkoleniowy. Zarzdzanie rnorodnoci, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/podrecznikzarzadzanieroznorodnoscia.
pdf, dostp: sierpie 2011.
Kowalski J., 2003, Zarzdzanie zasobami ludzkimi, Warszawa.
Kuby G., Gender mainstreaming rewolucja kulturalna, (online) http://www.europe4christ.

net/fileadmin/media/pdf/polish/Newsletter_30__polish_.pdf, dostp: lipiec 2011.
Marciniak A., 2004, Niewidzialne bariery awansu kobiet apokryf szklanego sufitu?, (online) http://kim.efs.gfkm.pl/userfiles/file/KIM/literatura/A_Marciniak_szklany%20sufit.pdf,
dostp: sierpie 2011.
Schunter-Kleemann S., Plehwe D., 2006, Gender mainstreaming. Wczanie kobiet do neoliberalnej Europy?, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, (online) www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0070schunter_plehwe.pdf, dostp: czerwiec 2011.
Tomaszewska J., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na pe, [w:] Dyskryminacja ze wzgldu na pe i jej przeciwdziaanie. Przezwycianie barier na drodze do rwnoci kobiet
imczyzn wPolsce, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/Dyskryminacja_ze_wzgledu_na_plec_i_jej_przeciwdzialanie.pdf, dostp: sierpie 2011.
Unmig B., Gender mainstreaming. Potencja i ograniczenia radykalnej koncepcji spoecznej, (online), http://www.boell.pl/downloads/speachUnmuessigonGendermainstreamingPL.pdf, dostp: sierpie 2011.

undp.md/publications/doc/gender_manual.pdf, dostp: sierpie 2011.
Katarzyna Hoojda
35
Rwno pci
wwietle polskiego ustawodawstwa
Czytajc polskie akty prawne, mona odnale w nich wiele zapisw zakazujcych wszelkiej dyskryminacji igwarantujcych prawn ochron rwnoci (nie tylko
ze wzgldu na pe). Sytuacja wPolsce jest pod tym wzgldem regulowana przez
rne dokumenty. Przestrzeganie wszelkich zalece inakazw dotyczcych rwnoci
powinno wic wwietle prawa stanowi norm, aich amanie wiza si zsankcjami
karnymi. Prawo zawiera zapis praw iobowizkw, ktre wzakresie przeciwdziaania
dyskryminacji maj instytucje pastwowe, podmioty rynku pracy oraz poszczeglne
osoby fizyczne. Cho teoretycznych rozwiza jest sporo, bywa, e niestety niewiele maj one wsplnego zpraktyk ipozostaj na do duym poziomie oglnoci.
By moe nierespektowanie tych przepisw iustale wynika zich nieznajomoci. Aby
dziaa zgodnie zpolskim prawem, naley dowiedzie si, czym wpolskim ustawodawstwie jest rwno pci ico si wie zprzestrzeganiem lub nie tych ustale.
Dyrektywy UE
postanowienia traktatw iprzepisy dyrektyw dotyczce dostpu do zatrudnienia,

rwnoci wynagrodzenia, ochrony macierzystwa, urlopu rodzicielskiego, zabezpieczenia spoecznego i systemw zabezpieczenia spoecznego pracownikw,
ciaru dowodu wsprawach dyskryminacji iwprzypadku pracy na wasny rachunek. Wane miejsce wrd tych przepisw zajmuje rwnie orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci [http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=418&langId=pl].
Komisja Europejska opracowaa take Strategi w zakresie rwnego traktowania
kobiet i mczyzn (na lata 2010-2015), bdc roboczym programem dotyczcym
rwnouprawnienia ze wzgldu na pe. Wedug informacji na stronie Komisji Europejskiej program jest zgodny zpodwjnym podejciem do okrelonych inicjatyw
i uwzgldniania rwnego traktowania kobiet i mczyzn we wszystkich przepisach
i dziaaniach UE (gender mainstreaming), co stao si cech charakterystyczn
prac UE wzakresie promowania rwnouprawnienia ze wzgldu na pe [http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=418&langId=pl]. Zprzepisami id wic wparze take
konkretne dziaania.
Wiele przepisw dotyczcych rwnoci wynika zwstpienia Polski do Unii Europejskiej. Dlatego nie naley lekceway wszelkich dyrektyw Komisji Europejskiej iinnych
europejskich organw. Jak mona przeczyta na stronie internetowej Komisji Europejskiej, przepisy zobszaru rwnego traktowania kobiet imczyzn to gwnie:
36
Rwno wKonstytucji RP
Od czasu wstpienia Polski do Unii Europejskiej obowizuj nas wszelkie jej dyrektywy dotyczce rwnoci, ktre oczywicie s uwzgldniane wpolskim ustawodawstwie. Jednak podstawowym wwewntrznym, krajowym porzdku aktem prawnym wPolsce jest Konstytucja RP. Dokument ten, zdefinicji ustalajcy iporzdkujcy
najwaniejsze prawa iobowizki, zapewnia take rwno izakazuje jakichkolwiek
praktyk dyskryminacyjnych. Mwi nie tylko o rwnoci pciowej, lecz o rwnoci
wszystkich pod kadym wzgldem. Cay drugi rozdzia tego aktu prawnego zatytuowany Wolnoci, prawa iobowizki czowieka iobywatela zawiera ustalenia dotyczce podstawowych kwestii. Wtym kontekcie najwaniejsze s dwa artykuy:
Art. 32.
1. Wszyscy s wobec prawa rwni. Wszyscy maj prawo do rwnego traktowania
przez wadze publiczne.
2. Nikt nie moe by dyskryminowany wyciu politycznym, spoecznym lub gospodarczym zjakiejkolwiek przyczyny.
Art. 33.
1. Kobieta imczyzna wRzeczypospolitej Polskiej maj rwne prawa wyciu rodzinnym, politycznym, spoecznym igospodarczym.
2. Kobieta imczyzna maj wszczeglnoci rwne prawo do ksztacenia, zatrudnienia iawansw, do jednakowego wynagradzania za prac jednakowej wartoci, do zabezpieczenia spoecznego oraz do zajmowania stanowisk, penienia
funkcji oraz uzyskiwania godnoci publicznych iodznacze.
[Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r., (Dz.U. nr 78, poz.
483)].
Jak susznie podkrela Magorzata Borowska wporadniku dotyczcym tworzenia
rwnych szans kobiet imczyzn winstytucjach rynku pracy: jest to otyle istotne, e
Konstytucj stosuje si bezporednio, tj. moemy powoa si na ni bronic swych
praw, bez koniecznoci odwoywania si do aktw prawnych niszego rzdu [Borowska, Branka 2010, 54]. Warto wic te (inie tylko te) przepisy prawa konstytucyjnego zna, respektowa iwymaga ich przestrzegania od innych. Kada forma dyskryminacji jest wic zamaniem prawa konstytucyjnego.
Ustawa antydyskryminacyjna
WPolsce od 2011 roku obowizuje tzw. ustawa antydyskryminacyjna, czyli Ustawa
owdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej wzakresie rwnego traktowania.
Wten sposb do polskiego prawa zostay wprowadzone przepisy, ktrych niepen
realizacj zarzucaa Polsce Komisja Europejska. Podstawowym zadaniem tej ustawy,
prcz przeciwdziaania dyskryminacji iochrony przed ni, jest take precyzowanie,
wjakich sytuacjach nierwne traktowanie uznaje si za przestpstwo, akiedy jest ono
dopuszczalne (np. ubezpieczyciele nadal mog dawa zniki na ubezpieczenie samochodu kobietom, jeli zich bada wynika, e panie powoduj mniej wypadkw
ni panowie). Ustawa nie narusza wolnoci sowa, bo nie odnosi si do reklam idzie
artystycznych. Jednoczenie, mimo e gwarantuje rwny dostp do towarw, usug
izabezpieczenia spoecznego, nie zmusza do wyrwnania wieku emerytalnego kobiet imczyzn (ustawy emerytalne s przez ten dokument traktowane wyjtkowo).
Pojawienie si tej ustawy jest bardzo wane, poniewa do tej pory prcz oglnikowego zapisu wKonstytucji RP iustale zKodeksu pracy kwestie te nie byy poruszane. Cho samo istnienie ustawy nie spowoduje od razu zmiany rzeczywistoci, jest
pozytywn praktyk idobrym punktem wyjcia do dalszych stara wwalce zzachowaniami dyskryminujcymi nie tylko ze wzgldu na pe.
37
Kodeks pracy
Kodeks pracy jednoznacznie wic zobowizuje pracodawcw ipracodawczynie do

rwnego traktowania kobiet imczyzn wkadej sytuacji. Wszystkie wymienione elementy, ktre mog lecz zdecydowanie nie powinny sta si podstaw dyskryminacyjnych zachowa stanowi tzw. cechy prawnie chronione. Oczywicie dyskryminacja moe wynika take zinnych przyczyn, niekoniecznie wymienionych wustawie
(np. sytuacji materialnej), ktre rwnie s chronione przez ten przepis (tak bowiem
moliwo otwiera pojawiajce si wnim sformuowanie wszczeglnoci). Kodeks
pracy dziaa wkonkretnym obszarze: prowadzenia rekrutacji, nawizywania irozwizywania stosunku pracy, warunkw zatrudnienia, awansowania, dostpu do szkole
wcelu podnoszenia kwalifikacji zawodowych [Art. 18 1, Kodeks pracy; por. Borowska, Branka 2010]. Kodeks pracy zawiera take konkretny opis dyskryminacji poredniej oraz bezporedniej wskazuje rnice ipodobiestwa midzy nimi, zapewniajc
ochron przed obiema. Oile zrozpoznaniem dyskryminacji poredniej nie ma wikszych problemw, trudniej poradzi sobie zdyskryminacj poredni, ktra istnieje
wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium
lub podjtego dziaania wystpuj lub mogyby wystpi niekorzystne dysproporcje
[Art. 18 4, Kodeks pracy].
Jak odrni dyskryminacj bezporedni od poredniej, aprzede wszystkim jak
wogle dostrzec t drug? Najwygodniej ukaza jej specyfik za pomoc konkretnych przykadw. Dyskryminacj bezporedni bdzie np. zatrudnianie wycznie
mczyzn na kierowniczych stanowiskach albo nierwne wynagrodzenie dla osb
Najszerzej i najszczegowiej kwestie nierwnego traktowania kobiet i mczyzn

na rynku pracy oczywicie reguluje obowizujcy aktualnie wPolsce Kodeks pracy,
wktrym tym zagadnieniom powicono cay rozdzia IIa pt. Rwne traktowanie wzatrudnieniu. Cz przepisw wnim zawartych znajduje oparcie wunijnych dyrektywach, ktre maj obowizek przyj wszystkie kraje czonkowskie UE. Najwaniejsze
inajoglniejsze zasady zawieraj si wdwch pierwszych paragrafach artykuu 183a:
Art. 183a.
1. Pracownicy powinni by rwno traktowani wzakresie nawizania irozwizania stosunku pracy, warunkw zatrudnienia, awansowania oraz dostpu do
szkolenia wcelu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, wszczeglnoci bez
wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, religi, narodowo, przekonania polityczne, przynaleno zwizkow, pochodzenie etniczne, wyznanie,
orientacj seksualn, atake bez wzgldu na zatrudnienie na czas okrelony
lub nieokrelony albo wpenym lub wniepenym wymiarze czasu pracy.
2. Rwne traktowanie wzatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie wjakikolwiek
sposb, bezporednio lub porednio, zprzyczyn okrelonych w 1.
[Art. 183a 1 i2, Kodeks pracy, ustawa zdnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. z1998 r.
Nr 21, poz. 94)].
38
otakich samych kompetencjach wykonujcych t sam prac, lecz bdcych rnych pci. Przykad dyskryminacji poredniej to sytuacja, wktrej wyznacza si warunki awansowania, ktre s trudniejsze do spenienia dla kobiety (ijednoczenie nie
wi si ztypem pracy).
Naley pamita, e jedn zform dyskryminacji ze wzgldu na pe jest take molestowanie zwaszcza seksualne. Rwnie jemu mona przeciwdziaa, powoujc si
na odpowiednie przepisy dotyczce zakazu dyskryminacji, poniewa zgodnie zdefinicj molestowanie to takie zachowanie, ktrego celem lub skutkiem jest naruszenie
godnoci lub upokorzenie iponienie pracownika lub pracownicy.
Prcz Kodeksu pracy istnieje take wiele innych dokumentw, m.in. Ustawa opromocji zatrudnienia iinstytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2004 r. nr 99, poz. 1001), ktra
zawiera przepis nakazujcy rwne traktowanie, take zawierajca zakaz dyskryminacji inakazujca rwne traktowanie wszystkich osb bezrobotnych (np. rzetelne informowanie wszystkich zainteresowanych bez wzgldu na pe iinne czynniki odostpnych ofertach pracy).
Dobre praktyki
W Polsce istniej take instytucje wspierajce dobre praktyki nakaniajce do
wcielania ich wycie, wzywajce do przestrzegania prawa np. za pomoc tworzonych
na swj wewntrzny uytek regulaminw zakazujcych dyskryminacji. Sytuacji prawnej wtym obszarze przyglda si dziaajce od 2006 roku Polskie Towarzystwo Prawa
Antydyskryminacyjnego, zajmujce si nie tylko przeciwdziaaniem dyskryminacji,
lecz szerzej zagadnieniami ochrony praw czowieka ipromowaniem zasad rwnego
traktowania (pod kadym wzgldem, zwaszcza jednak bez wzgldu na pe, wiek,
ras ipochodzenie etniczne, orientacj seksualn, religi iprzekonania oraz niepenosprawno). Celem stowarzyszenia jest wic wspieranie rozwoju nauki wzakresie
prawa antydyskryminacyjnego, upowszechnianie wiedzy oraz aktywne dziaanie na
rzecz zwalczania wszelkich przejaww dyskryminacji.
Zgodnie z informacjami zawartymi w raporcie sporzdzonym przez PTPA, mimo
e wikszo ustale prawnych w Polsce zostaa dostosowana do wymogw unijnych, wci istnieje wiele osb, firm iinstytucji, ktre tych przepisw nie znaj i/lub
nagminnie je ami. Na stronie internetowej Towarzystwa odnale mona odnoniki
do najwaniejszych aktw prawnych regulujcych kwesti dyskryminacji wkrajach
UE, wtym take wPolsce, oraz raportw zwasnych bada PTPA. Towarzystwo przeprowadzio np. monitoring ogosze oprac, zktrego wynikno wiele negatywnych
wnioskw wikszo pracodawcw cigle nie stosuje si do zalece zawartych
przecie wpolskim prawie ju od kilku lat.
Wrd instytucji publicznych zdarzaj si takie, ktre wobec wszelkich przejaww
dyskryminacji nie przechodz obojtnie idostosowuj swoje wewntrzne reguy funkcjonowania do zasad rwnociowego traktowania. Jako wzr czsto przytaczany jest
jeden zpierwszych tego typu wypracowany przez Powiatowy Urzd Pracy wWabrzychu Kodeks dobrych praktyk wdziedzinie rwnoci iprzeciwdziaania dyskryminacji.
Interwencja wsprawach odyskryminacj
39
Przepisy prawne mwi take otym, jak dziaa, gdy nasze prawa s amane. rodkiem interwencji jest droga sdowa. Co najwaniejsze wprzypadku takich spraw
dziaa mechanizm tzw. przeniesienia ciaru dowodu winy. Osoba oskarajca nie
musi udowadnia, e doszo do dyskryminacji, ma j jedynie uprawdopodobni; to
osoba, ktr oskara, by si oczyci zzarzutw, powinna umie dowie, e takiej
dyskryminacji nie byo e wswoim postpowaniu kierowaa si ona innymi motywami ni cecha prawnie chroniona (czyli np. pe).
Znajomo wszystkich tych przepisw jest wana, by wiedzie, jakie mamy prawa,
jakie obowizki, co wynika zich nierespektowania oraz kiedy ijak moemy (lub wrcz
musimy) dochodzi swoich praw. Najwaniejsze to mie wiadomo, e kwestie dotyczce dyskryminacji s uregulowane prawnie wstopniu bardzo dobrym, atylko od
nas zaley, czy przepisy bd przestrzegane. Lepsza wiedza pomoe nie tylko wdochodzeniu swoich praw, lecz take pozwoli skuteczniej przeciwdziaa dyskryminacji
rwnie wtym sensie, e otworzy na ni oczy nauczy, jak j dostrzega iocenia.
Bibliografia
Borowska M., Branka M. (red.), 2010, Rwno szans kobiet i mczyzn a rynek pracy.
Poradnik dla Instytucji iRynku Pracy, (online), dostp: sierpie 2011.
Portal Komisji Europejskiej, (online) http://ec.europa.eu, dostp: sierpie 2011.
Portal Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego, (online) http://ptpa.org.pl,

Kodeks dobrych praktyk wdziedzinie rwnoci iprzeciwdziaania dyskryminacji Powiatowego Urzdu Pracy wWabrzychu, (online) http://www.urzadpracy.pl/portal/pl/181/4450/
Kodeks_Dobrych_Praktyk_w_Dziedzinie_Rownosci_i_Przeciwdzialania_Dyskryminacji__P.html, dostp: sierpie 2011.
Kodeks pracy, ustawa zdnia 26 czerwca 1974 r. (Dz.U. z1998 r. nr 21, poz. 94).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r., (Dz.U. nr 78, poz. 483).
Ustawa zdnia 3 grudnia 2010 r. owdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej wzakresie rwnego traktowania (Dz.U. z2010 r. nr 254, poz. 1700 s. 1).
Ustawa zdnia 20 kwietnia 2004 r. opromocji zatrudnienia iinstytucjach rynku pracy (Dz.U.
z 2004 r. nr 99, poz. 1001).
Akty prawne
Katarzyna Hoojda
41
Nierwno wwynagrodzeniu
kobiet imczyzn
Nisza zapata za t sam prac

irny udzia wrynku pracy
Zporwnania sytuacji kobiet imczyzn zajmujcych te same stanowiska iwykonujcych prac tej samej jakoci wyaniaj si spore dysproporcje, zwaszcza pacowe. Jeszcze wiksze nierwnoci pojawiaj si jednak, gdy do tego doda si wiele
innych czynnikw wpywajcych na oglnie gorsze traktowanie kobiet na rynku pracy. Wedug broszury informacyjnej opracowanej przez Komisj Europejsk przyczyny
rnic wwynagrodzeniach kobiet imczyzn to m.in.:
bezporednia dyskryminacja, segregacja zawodw isektorw, tradycje istereotypy wedukacji, szkoleniach ipracy, brak rwnowagi midzy yciem prywatnym
azawodowym (sprawiajcy, e kobiety czciej podejmuj prac wniepenym wymiarze godzin lub przerywaj karier), ograniczone moliwoci awansu, sposb
klasyfikacji ioceny zawodw (prowadzcy do niedocenienia pracy kobiet), atake
stosowana polityka pacowa.
Rnice wzarobkach inaczej ksztatuj si wzalenoci od wysokoci stanowiska.
Pracownicy szeregowi i pracownice szeregowe maj najbardziej wyrwnane pensje
(ijednoczenie wich grupie wicej jest kobiet). Im wysze stanowisko, tym wicej mczyzn je zajmuje itym mniej wstosunku do nich zarabiaj kobiety. Jak twierdzi spyta-
Rnice wwysokoci wynagrodze kobiet imczyzn to jeden zprzejaww dyskryminacji ibraku rwnoci pci wmiejscu pracy. Cho ornorodnych problemach zwizanych zniesprawiedliw sytuacj na rynku pracy mwi si sporo, to do zniwelowania rnic wci jeszcze daleka droga. WXXI wieku sytuacja, wktrej kobieta otakich
samych kwalifikacjach jak mczyzna otrzymuje za prac otakiej samej wartoci ina
takim samym stanowisku mniejsze wynagrodzenie, jest niestety nadal bardzo czsta.
Na pocztek gar danych statystycznych przytaczanych wraportach Komisji Europejskiej [http://ec.europa.eu/news/employment/index_pl.htm]. Wedug nich kobiety,
de facto zarabiajce mniej, czsto s lepiej wyksztacone ni ich koledzy zpracy
wEuropie 60 proc. kobiet koczy studia wysze. Mimo takiego stanu rzeczy a dwi
trzecie spord wszystkich kierowniczych stanowisk naley do mczyzn. Jednoczenie rednia rnica wzarobkach kobiet imczyzn wPolsce wynosi 17,5 proc.
i mimo e wskali Europy jest to jeden zniszych poziomw tego wskanika (s
kraje, np. Niemcy iWielka Brytania, gdzie osiga on poziom 20, anawet np. wEstonii 25%) do zlikwidowania problemu wci potrzeba znacznego nakadu si wielu dobrze opracowanych strategii, skutecznie wdraanych na ich podstawie dziaa.
Gdy wmarcu 2011 roku portal Wynagrodzenia.pl spyta swoich uytkownikw iswoje
uytkowniczki oto, czy wjej/jego firmie kobiety s gorzej opacane ni mczyni, a
45% odpowiedziao, e tak [http://wyborcza.pl/1,75478,9417386,Rowni__a_pensje_
mamy_rozne.html]. Teoretycznie wic poowa znas ma wiadomo istnienia bardzo
wanego problemu, ktrego rozwizanie powinno stanowi jeden zpriorytetw ito
nie tylko zgospodarczo-ekonomicznego punktu widzenia.
42
ny przez Gazet Wyborcz prof. Tomasz Szlendak: Panie zasiadajce wzarzdzie

zarabiay w2010 roku ledwie 75 proc. tego co panowie. To bierze si te std, e im
wyej si jest whierarchii, tym czciej trzeba negocjowa pensj []. Akobiety albo
nie umiej, albo nie chc tego robi. Wyania si std jednak daleko idcy wniosek,
e nierwnoci pac (zwaszcza wprzypadku wyszych stanowisk) wynikaj znieumiejtnoci negocjacyjnych kobiet iich ulegoci wobec (najczciej mskich) propozycji
iustale. Takie tumaczenie istniejcych rnic to proste odwoanie si do stereotypu.
Tymczasem, nawet jeli jest to rzeczywicie jaka forma ulegoci ze strony kobiet, na
pewno nie wynika ona znaturalnych cech kobiet, ale sytuacji wytworzonej na rynku
pracy iwogle istniejcej wrzeczywistoci spoeczno-kulturowej.
Innymi sowy, wiele problemw zwizanych zdyskryminacj kobiet na rynku pracy
wie si zwieloma (po czci ju wymienionymi) czynnikami, m.in. cisym zwizku
zkwesti godzenia pracy zawodowej zyciem prywatnym. Wtradycyjnej rodzinie obowizki domowe zwykle nie rozkadaj si rwnomiernie, co wielokrotnie zmusza kobiety
do tymczasowego przerwania swojej zawodowej kariery, rezygnacji zpracy wpenym
wymiarze godzin lub zpracy wogle. Na nierwny udzia kobiet imczyzn wrynku pracy wpywaj take: brak odpowiedniej polityki pracodawcw, obejmujcej kwesti opieki
nad dziemi, oraz problemy systemu edukacji, gdzie cigle utrzymujce si stereotypy
determinuj wybory kobiecych imskich cieek edukacji, przez co oglnie zwiksza si
iwzmacnia segregacja pciowa na rynku pracy. Rozlego tego problemu polega rwnie na konsekwencjach zniego wypywajcych. Jak podaje Komisja Europejska: nisze wynagrodzenie oznacza jednoczenie nisz emerytur. Dlatego wanie 22 proc.
kobiet wwieku od 65 lat zagroonych jest ubstwem. Wprzypadku mczyzn wskanik
ten wynosi 16 proc. [http://ec.europa.eu/news/employment/110304_pl.htm].
Rozwizywanie problemu nierwnoci pac kobiet imczyzn moe iwrcz powinno wiza si zogln napraw stanu wspczesnego rynku pracy wPolsce.
Taka zoono problemu itak wielkie wynikajce zniego konsekwencje zmuszaj
wrcz do podjcia dziaa zapobiegawczych inaprawczych.
Dziaania Unii Europejskiej

Wramach swojej szeroko zakrojonej polityki UE wspiera dziaania, ktre maj prowadzi do zniwelowania rnic, aktualnie obserwowanych wzarobkach kobiet imczyzn.
Rwno stanowi przecie jedn zpiciu wartoci, do ktrych odwouje si Unia [http://
eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0491:FIN:PL:PDF]. Zgodnie zpolityk UE, po pierwsze, dla obu pci niezbdnym warunkiem dla sprawowania
kontroli nad wasnym yciem i podejmowania rzeczywistych wyborw jest niezaleno ekonomiczna. Dziaania podjte wcelu wdraania tak podstawowego zaoenia
przynosz pozytywne skutki coraz wicej kobiet znajduje zatrudnienie, co powoduje
zmniejszanie istniejcych dysproporcji. Jak podaje Komisja Europejska:
wcigu ostatniej dekady kobiety znacznie zwikszyy swoj obecno na rynku pracy wskanik zatrudnienia kobiet osiga 62,5%. WUnii Europejskiej na 12,5 miliona
nowych miejsc pracy stworzonych wlatach 20002009 9,8 miliona miejsc przypada na kobiety. Ich silniejsza obecno na rynku pracy przyczynia si do wzrostu gospodarczego w UE [http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0491:FIN:PL:PDF].
Wszystkie dziaania praktyczne maj swoje rda wlicznych dyrektywach (wspomnie mona choby odyrektywie wsprawie rwnoci wynagrodze dla mczyzn
Do rwnoci jeszcze duga droga

Wwielu przypadkach hasa dotyczce wyrwnania wynagrodze pozostaj wycznie wsferze teoretycznej nie znajduj odzwierciedlenia wrzeczywistoci. Dziaania
wrnych pastwach iwrnych obszarach przebiegaj mniej lub bardziej sprawnie.
Cho przed Polakami iPolkami jeszcze duga droga do osignicia idealnej rwnoci,
naley docenia, e coraz wicej osb zdaje sobie spraw zpowagi problemu, co
43
ikobiet z1975 roku albo dyrektywie wsprawie rwnego traktowania kobiet imczyzn z2002 roku). Prcz kolejnych zaoe natury prawnej, awic wznacznej mierze
czysto teoretycznych, UE zajmuje si promowaniem konkretnych dziaa. Funkcjonowanie Komisji Europejskiej wtym zakresie powinno by kontynuowane, by wzmacniaa si (na szczcie coraz wiksza) wiadomo oraz aktywno spoeczna.
Dziaania Komisji Europejskiej zmierzaj zjednej strony do zdobycia jak najdokadniejszych danych na temat aktualnego stanu rzeczy. Komisja bada moliwe sposoby
poprawy przejrzystoci wynagrodze, wpywu, jaki na pac maj rnorodne czynniki, np. niepeny wymiar godzin pracy. Zdrugiej strony podejmowane s iwspierane konkretne inicjatywy, np. pomoc pracodawcom wusuwaniu nieuzasadnionych
rnic wysokoci pac pracownikw ipracownic. Komisja Europejska przygotowuje
kampanie skierowane do pracodawcw, ktrych celem jest wspieranie inagradzanie
firm dziaajcych na rzecz rwnoci pci. Ponadto do wanych ipotrzebnych inicjatyw
naley aktywne zachcanie kobiet imczyzn do podejmowania pracy wzawodach
nietradycyjnych, czyli takich, wktrych dana pe nie jest wystarczajco reprezentowana. Wane s rwnie jasne zasady otrzymywania wynagrodzenia za dan prac
chodzi oumoliwienie (za pomoc takich narzdzi, jak np. kalkulatory rnic wwynagrodzeniu) rozpoznawania izwalczania przypadkw dyskryminacji wtym obszarze oraz zwikszania przejrzystoci warunkw wypacania wynagrodze. Nastpna
sfera dziaa dotyczy uatwiania zarwno kobietom, jak imczyznom rozsdnego
iudanego godzenia ycia zawodowego zprywatnym [zob. http://ec.europa.eu/news/
employment/110304_pl.htm].
Jedna zbardziej znanych inicjatyw UE to ogoszenie 5 marca Europejskim Dniem
Rwnoci Wynagrodze. Data zostaa wyznaczona wsposb bardzo przemylany
to do tego dnia kobiety musiayby pracowa, aby ich zarobki zrwnay si ztym, co
mczyni zarobili wpoprzednim roku. Pozwala to uzmysowi sobie skal istniejcych nierwnoci.
Zdaniem wielu wypowiadajcych si na ten temat ekspertw iekspertek wprowadzanie zmian jest do trudne iwznacznej mierze zaley od wiadomoci pracodawcw
ipracodawczy, na ktr zkolei wpywaj przecie rnorodne okolicznoci, choby takie jak istniejce stereotypy dotyczce pci. Wcelu zwikszenia skutecznoci wdraania
postulatw, zwaszcza tych proponowanych przez instytucje unijne, niezbdne s bardzo szeroko rozumiane zmiany spoeczne oraz dziaania edukacyjne. Wane s take
dobrze dobierane iprzeprowadzane procedury kontrolne. Dr Sedlak, udzielajcy na ten
temat wypowiedzi dla Gazety Wyborczej [http://wyborcza.pl/1,75478,9417386,Rowni__a_pensje_mamy_rozne.html], przytacza przykad skutecznego rozwizania dziaajcego wWielkiej Brytanii, gdzie kobieta moe poprosi oujawnienie zarobkw innych
pracownikw ipracownic, jeli czuje si dyskryminowana. Wtedy pracodawca jest
pod grob konsekwencji karnych zobowizany do zniwelowania istniejcych rnic.
Takiego rozwizania jednak nie przewiduje prawo polskie.
44
zreguy stanowi najwaniejszy impuls prowokujcy do dziaania. Niestety, jak ostrzegaj eksperci iekspertki, zmiany te wci przebiegaj zbyt wolno.
Podsumowujc, warto zaznaczy, e wprowadzanie pozytywnych zmian wzakresie traktowania pci na rynku pracy nie jest wic jedynie politycznym iideologicznym
dziaaniem, lecz wie si zokrelonymi korzyciami ekonomicznymi. Jak podkrela
Viviane Reding (od 2010 roku Komisarz ds. sprawiedliwoci, wymiaru sprawiedliwoci
iobywatelstwa wKomisji Europejskiej), wszelkie rnice przekadaj si na straty w
gospodarce krajw czonkowskich UE, ktre usuwajc istniejce nierwnoci wwynagrodzeniach kobiet imczyzn, mog zwikszy swoje PKB oco najmniej 15%.
Zdaniem Reding niewykorzystywanie potencjau kobiet jest sporym bdem wsensie gospodarczo-ekonomicznym [http://wyborcza.pl/1,76842,7633714,Kobiety_w_
Unii__lepiej_wyksztalcone__gorzej_oplacane.html].
Innymi sowy, wszelkie zmiany wprowadzane wcelu zmniejszania rnic wszeroko
rozumianej sytuacji kobiet imczyzn na rynku pracy powinny si wiza zdziaalnoci moliwie najskuteczniejsz inajszerzej zakrojon. Zjednej strony powinna ona
polega na uwiadamianiu istnienia problemu, naganianiu go w opinii publicznej
(by zwiksza spoeczne poparcie dziaa UE iinnych organizacji podejmujcych inicjatywy wtej sprawie). Zdrugiej strony powinno si to wiza zwdraaniem konkretnych postulatw, ich praktyczn realizacj. Dobrym rozwizaniem jest nagradzanie
ipromowanie najlepszych pod tym wzgldem firm, naganianie ich pozytywnych
dziaa oraz eksponowanie korzyci, jakie z takiej polityki firmy wynikaj. Aby byy
skuteczne, dziaania te musz obejmowa zarwno bezporedni pomoc pracodawcom ipracodawczyniom wuporaniu si ztym wyzwaniem, jak ipracownikom ipracownicom wskutecznym dochodzeniu swoich racji iuzasadnionych roszcze.
Krtko mwic, wsystemie spoecznym kada sfera nieuchronnie wpywa na drug, powodujc tym samym konieczno dziaania na wielu obszarach iwodniesieniu do wielu kwestii. Niewykluczone jednak, e korzyci pynce zdziaa podjtych
wcelu wyrwnania poziomu wynagrodzenia kobiet imczyzn bd zpunktu widzenia nie tylko ekonomiczno-gospodarczego znacznie wiksze, ni mona teraz
przewidywa.
Bibliografia
Komisja Europejska, (online) http://ec.europa.eu/news/employment/index_pl.htm, dostp: lipiec 2011.
Pawowska-Saliska K., Rwni, apensje mamy rne, [w:] Gazeta Wyborcza 12.04.2011,
(online) http://wyborcza.pl/1,75478,9417386,Rowni__a_pensje_mamy_rozne.html, dostp: lipiec 2011.
PAP, mc, Kobiety w Unii lepiej wyksztacone, gorzej opacane, [w:] Gazeta Wyborcza
7.03.2010, (online) http://wyborcza.pl/1,76842,7633714,Kobiety_w_Unii__lepiej_wyksztalcone__gorzej_oplacane.html, dostp: lipiec 2011.
Komunikat komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego iKomitetu Regionw. Strategia na rzecz rwnoci kobiet imczyzn 2010-2015, (online) http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:0491:FIN:PL:PDF, dostp: lipiec 2011.
Katarzyna Hoojda, Patrycja Krysiak
45
Kobiety imczyni na rynku pracy

stereotypy ibariery
Nieduo czasu trzeba powici na analiz wspczesnego polskiego (ieuropejskiego) rynku pracy, eby dostrzec istniejce na nim nierwnoci pciowe. Wystarczy
przyjrze si strukturze zatrudnienia prywatnych ipublicznych instytucji oraz braku
pciowej rwnowagi na wikszoci kierunkw studiw albo poczyta wprasie ogoszenia dotyczce pracy. To, co zauway nawet niewprawny obserwator czy obserwatorka, potwierdzi lektura danych statystycznych. Niektre zawody wykonywane s
prawie wycznie przez mczyzn, inne natomiast pozostaj domen kobiet. Dlaczego tak jest?
Przed opisaniem genderowych uwarunkowa rynku pracy naley przypomnie definicj samego pojcia gender iwyjani, co ma wsplnego ze stereotypami. Wjzyku polskim posiada ono niezbyt adekwatne tumaczenia (rodzaj, pe kulturowa,
pe spoeczno-kulturowa). Wprowadzenie tej kategorii do dyskursu humanistycznego w latach 70. XX w. przez amerykaskiego psychoanalityka Roberta Stollera,
psycholok Rhod Unger [Dybel 2006, 8] oraz feministk Anne Oakley [Burzyska
2006, 444] stao si prawdziwym przeomem wbadaniach nad pci. Do tej pory bowiem kategoria pci (sex) ujmowaa wycznie biologiczne aspekty ycia czowieka
ijego cechy anatomiczne. Tymczasem wruchach feministycznych coraz wyraniej
dochodzio do gosu przekonanie, e pe biologiczna jest tylko jednym zwymiarw
bardzo wskim funkcjonowania fenomenu pci. Tosamo seksualn jednostki
wsptworzy bowiem nie tylko biologia, lecz rwnie kultura ihistoria, instytucje spoeczne ipolityczne, normy prawne.
O ile wic pe biologiczna to pewien zesp cech anatomiczno-fizjologicznych
dany zgry, pe kulturow stanowi wzory zachowa, normy, wyobraenia ioczekiwania wobec jednostki, konstruowane na podstawie jej pci biologicznej. Normy te
wyznaczaj funkcje penione przez dan jednostk wspoeczestwie ikulturze, jej
status i przysugujce jej prawa [Burzyska 2006, 444]. Spoeczny kontrakt pci to
zesp jawnych i ukrytych zasad, ktre wdanym spoeczestwie okrelaj relacje
midzy pciami, przypisuj kobietom imczyznom inny zakres pracy, obowizkw
ipowinnoci, okrelajc jednoczenie ich warto ipresti znimi zwizany [Tomaszewska 2004, 4]. Jaka jest zatem zaleno midzy pci biologiczn apci kulturow czowieka? Zwykle to pe biologiczna ma tendencj do wyznaczania tosamoci,
jednak na charakterystyczne cechy anatomiczne nakadaj si oczekiwania spoeczne, ktre nosz przewanie znamiona stereotypu. Relacja ta jest zatem problematyczna, zwaszcza e nie kada jednostka pozbawiona wpywu otoczenia identyfikuje si
ze sw pci biologiczn. Badanie przestrzeni spoeczno-kulturowej poprzez kategori gender pozwala uchwyci utrwalone wspoeczestwie stereotypy pciowe imechanizmy dyskryminacyjne powstajce w wyniku stereotypowego postrzegania rl
pciowych.
Czym s genderowe uwarunkowania

na rynku pracy?
46
Regulacje prawne
Cho rwno szans wdostpie do rynku pracy jest wPolsce iEuropie zagwarantowana prawnie (Traktat zAmsterdamu z1997 r. nakaza pastwom czonkowskim UE
wprowadzi wycie dyrektywy unijne wzakresie polityki rwnoci pci), wdalszym
cigu brak procedur pozwalajcych jednoznacznie stwierdzi, czy wdanej sytuacji
doszo do dyskryminacji. Cigle zatem sytuacja na rynku pracy odzwierciedla niezwykle silnie zakorzenione wmentalnie patriarchalnym spoeczestwie stereotypy ischematy rl pciowych. Segregacja zawodowa jest widocznym wstatystykach efektem
ich oddziaywania. Warto wic dokadnie zna przepisy prawne, ktre zobowizuj
nas do dziaa antydyskryminacyjnych idochodzenia swoich praw, gdy to nas dotyka
zjawisko dyskryminacji na rynku pracy.
Zasada niedyskryminacji uznawana jest za zasad prawn mniej wicej od poowy XX wieku. Krtki przegld dziejw europejskiego ustawodawstwa rwnociowego warto rozpocz od Europejskiej Karty Spoecznej podstawowego dokumentu
Rady Europy, dotyczcego praw spoeczno-ekonomicznych obywateli iobywatelek,
obowizujcego od 1965 r. Wjej Artykule 4. uznano prawo pracownikw, mczyzn
ikobiet do jednakowego wynagrodzenia za prac jednakowej wartoci [http://www.
mop.pl/html/index1.html]. Kwestie zatrudnienia oraz wyrwnywania warunkw ycia
ipracy znalazy si wcentrum dyskusji ministrw pracy ipolityki spoecznej ju podczas uchwalania programu polityki spoecznej Wsplnot Europejskich w1974 roku
[Neus 2008]. Zdefiniowano idoprecyzowano zasad rwnego wynagrodzenia. Poprawa zawodowych szans kobiet bya jednym zpierwszych zasadniczych celw powoli ksztatujcej si europejskiej polityki rwnoci pci. W1982 r. zainicjowano pierwszy program dziaa na rzecz zrwnania szans, nastpny wdroono niebawem, bo
ju cztery lata pniej. Trzeba wspomnie take odokumencie, ktry pastwa Wsplnoty podpisyway rwnolegle zTraktatem zMaastricht zobowizujcym Wsplnot
do zaangaowania si na rzecz rwnoci kobiet imczyzn na rynku pracy. Kolejne
prawne zapisy prbujce zwalcza asymetri zawodowych szans obu pci pojawiy
si wTraktacie zAmsterdamu z1997 roku.
Powtrzmy, e Polska jako kraj czonkowski UE zobowizana zostaa do przyjcia
unijnych dyrektyw. Rwnouprawnienie pci gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Kodeks Pracy oraz Ustawa opromocji zatrudnienia iinstytucjach rynku
pracy. Zdniem 1 stycznia 2011 r. wycie wesza ustawa antydyskryminacyjna, wprowadzajca do polskiego prawa te dyrektywy unijne, ktrych niepene wdroenie zarzucaa Polsce Komisja Europejska. Chroni ona przed dyskryminacj w pracy nie
tylko etatowych pracownikw ipracownice, ale take osoby uczestniczce wrekrutacji iszkoleniach oraz wykonujce zadania wramach umw-zlece iumw odzieo.
Wwietle prawa wyjtkiem od zasady rwnouprawnienia kobiet imczyzn wkwestii
zatrudnienia jest zakaz wykonywania przez kobiety prac szczeglnie uciliwych
dla zdrowia. Wykaz takich prac odnale mona wrozporzdzeniu Rady Ministrw
zdnia 10 wrzenia 1996 r. S nimi m. in. prace zwizane zwysikiem fizycznym itransportem ciarw, prace whaasie idrganiach oraz pod ziemi ina duej wysokoci
[http://www.pip.gov.pl/html/pl/kampanie/07_kreg/doc/09000204.pdf].
Trudno rozstrzygn, na ile prawne regulacje s przestrzegane, gdy wskaniki legalizmu wPolsce nie s zbyt wysokie [ASM 2006, 25]. Raport powstay wramach projektu systemu aktywizacji zawodowej kobiet Kobieta pracujca przygotowanego
przez Europejski Fundusz Spoeczny stwierdza, e wnaszym kraju moemy mie
do czynienia z oddolnym uelastycznianiem norm praworzdnoci [ASM 2006, 25]

- interwencjonizm pastwa jest le postrzegany, dominuje za to denie do autonomizacji rynku iniezalenego egzekwowania standardw dziaania przedsibiorstwa,
nawet kosztem omijania przepisw prawa pracy. Wykrycie konkretnych przejaww
dyskryminacji bywa zatem trudne, zwaszcza e brak odpowiednich procedur. Ponadto wspomniane powyej zalegalizowane prawnie odstpstwo od zasady rwnouprawnienia, jakkolwiek wpewnej mierze wynikajce ze susznej dbaoci ozdrowie
kobiet, nie przyczynia si do likwidacji zjawiska segregacji pciowej pod wzgldem
wykonywanego zawodu.
47
Segregacja zawodowa ze wzgldu na pe polega na tym, e niektrym zawodom

niejako naturalnie i bezdyskusyjnie przyznaje si mski bd kobiecy charakter.
Mczyni ikobiety skupieni s wrnych zawodach ina rnych stanowiskach, na
podstawie zaoe dotyczcych tego, co odpowiada ich pci. Odmienna natura obu
pci wwymiarze biologicznym jest spoecznie uznawana za dowd na ich rne waciwoci psychofizyczne i usprawiedliwienie nierwnego traktowania take na rynku pracy. Od dawna mczyznom przydzielona jest sfera publiczna, azwaszcza te
jej obszary, ktre wi si zdostpem do wadzy [Tomaszewska 2004, 5]. Znaczna
wikszo stanowisk kierowniczych wPolsce obsadzona jest przez mczyzn. Odsetek kobiet penicych funkcje kierownicze to zaledwie 35,9% w2009 r. [GUS 2010,
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_f_kob_mez_na_ryn_prac_2010.pdf].
Co ciekawe, utrudniony awans na stanowiska zwizane zwadz nie jest zaleny od
poziomu wyksztacenia. Wg danych GUS wysze wyksztacenie ma 16,7%. kobiet,
awrd mczyzn ten odsetek wynosi 13,6%.
Wiarygodnych, azarazem cigle niepokojcych informacji dostarcza oficjalny raport Gwnego Urzdu Statystycznego Kobiety imczyni na rynku pracy opublikowany w2010 roku [zob. GUS 2010]. Analiza dowodzi, e poziom aktywnoci zawodowej (za aktywno GUS uznaje zarwno stosunek pracy, jak istatus bezrobotnego/
bezrobotnej) kobiet jest niszy ni poziom aktywnoci mczyzn. Jako taki odbiega
on rwnie od rednich unijnych. Na przestrzeni pierwszej dekady XXI w. wspczynnik aktywnoci zawodowej kobiet nieznacznie si obniy - z47,9% w2003 r. do 47,5%
w 2009 r., natomiast w przypadku mczyzn naley mwi o wzrocie z 62,4% do
63,5%. Przytaczany w prasie prawnej i gospodarczej raport firmy Sedlak&Sedlak,
dysponujcej danymi z2010 r., podaje wskaniki aktywnoci obu pci odpowiednio 49% i65% [zob. Gazeta Prawna 2011]. Wspczynnik aktywnoci zawodowej
wprzypadku mczyzn pozostaje wyszy niezalenie od poziomu uwzgldnionego
wbadaniu statystycznym wyksztacenia mona jedynie dostrzec mniej wyran rnic wprzypadku wyksztacenia wyszego (kobiety ztym wyksztaceniem charakteryzuj si najwyszym poziomem aktywnoci), natomiast wprzypadku wyksztacenia
policealnego, redniego, zasadniczego zawodowego, gimnazjalnego ipodstawowego przewaga mczyzn daje si atwo zauway. Co znamienne, ludno bierna zawodowo jest silnie sfeminizowana iblisko 2/3 tej populacji stanowi kobiety. Wedle
raportu Sedlak&Sedlak udzia pracujcych kobiet woglnej liczbie mieszkanek Polski
wynis 44%. Ten wskanik zatrudnienia wrd mczyzn okaza si rwnie znaczco wyszy (59%).
Stereotypy pciowe arynek pracy
48
Jak podaje GUS, kobiety przewaaj zarwno wrd bezrobotnych zarejestrowanych wurzdach pracy, jak rwnie wrd bezrobotnych wyodrbnianych wBadaniu
Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci. W2009 roku udzia kobiet woglnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych wynis 51,1%. Dowodzi si take, e:
Kobiety czciej ni mczyni s zagroone bezrobociem dugotrwaym. Zgodnie zdanymi urzdw pracy w2009 r. 30,3% zarejestrowanych bezrobotnych kobiet i 21,1% zarejestrowanych bezrobotnych mczyzn pozostawao bez pracy
duej ni rok.
Sedlak&Sedlak wskazuje na stop bezrobocia wrd kobiet wynoszc w2010 r.
10%. Nie chroni przed nim wyksztacenie bezrobotne kobiety s lepiej wyksztacone
ni mczyni opodobnym statusie. Trudno jest znale prac zwaszcza tym, ktre
powracaj na rynek po duszej przerwie itym, ktre dopiero rozpoczynaj poszukiwania.
Ujawniajce si wstatystykach nierwnoci dotycz nie tylko aktywnoci zawodowej, lecz take poziomu wynagrodzenia oraz natury podejmowanych przez kobiety
zawodw. Wg GUS w padzierniku 2008 r. przecitne wynagrodzenie kobiet byo
o23,0% nisze od przecitnego wynagrodzenia mczyzn.
To wszystko znajduje odbicie wopisanym przez Nelsona stereotypie. Badacz twierdzi, e:
Poniewa uwaa si, e kobiety maj znatury wicej cech wsplnotowych (takich jak wspczucie, troska oinnych, emocjonalno czy opiekuczo), wielu
ludzi sdzi, i kobiety s szczeglnie predysponowane na do wykonywania zawodw, ktre wymagaj owych cech (np. nauczycielka, przedszkolanka czy
pielgniarka) (Eagly i Mladnic 1994). Niestety, te profesje ciesz si mniejszym
prestiem is gorzej patne ni typowo mskie zawody (Cejka iEagly 1999).
Wikszo stanowisk, ktre przynosz wysze dochody (na przykad chirurg, dyrektor generalny firmy czy inne wysokie stanowiska kierownicze), uwaano tradycyjnie za domen mczyzn (Glick 1991; Glick, Wilk oPerreault 1995) [Nelson
2003, 298].
Ponadto sukcesy kobiet czsto przypisuje si szczciu lub jakimkolwiek innym zewntrznym czynnikom, nie za kompetencjom icikiej pracy. Ztego powodu przedstawicielki pci eskiej pracuj duej i efektywniej, a jednoczenie staj si mniej
pewne siebie imniej zmotywowane. Potwierdza to take Nelson, wykazujc, e jednym zczynnikw, ktry moe sta na przeszkodzie zawodowym karierom kobiet s
ich wasne aspiracje. Wielu badaczy udowadnia, e oczekiwania kobiet co do awansu, moliwoci zawodowego rozwoju ioceny swojej pracy s mniejsze ni mczyzn
[Nelson 2003].
Wefekcie mamy do czynienia zbardzo popularnymi dzi zjawiskami: szklanym sufitem (wprzypadku kobiet) oraz szklanymi ruchomymi schodami (wprzypadku mczyzn). Obie te metafory sprowadzaj si do jednego: kobiety dowiadczaj istnienia
wielu barier wdrodze do awansu, nieustannie obijaj si onieprzekraczaln granic
wpostaci szklanego sufitu; mczyni za na kolejne pitra sukcesu zawodowego
wjedaj zatwoci. Jak pokazuj badania zaprezentowane przez Komisj Europejsk, ruchome schody dotycz take mczyzn wzawodach kobiecych [Bogacz
2011].
Zjawisko to podbudowane jest stereotypem kobiety nienadajcej si do zarzdzania wtym samym stopniu co mczyzna. Kompetencje miaaby ogranicza mniejsza
dyspozycyjno w zwizku z obowizkami rodzinnymi i domowymi. Nastpstwem

tych uprzedze jest brak wiary kobiet we wasne siy ilk przed odpowiedzialnoci.
Utwierdzaj swoich ewentualnych pracodawcw i pracodawczynie w przekonaniu,
e stanowi wybrakowan imniej atrakcyjn si robocz ju na etapie rekrutacji
s mniej odwane ideklaruj gotowo pracy za mniejsze stawki ni mczyni. Ich
mniejsze oczekiwania pacowe zwikszaj asymetri, gdy zarobki czsto ksztatowane s na bazie oczekiwa. To zkolei niejako nakrca spiral og zawodw uznawanych za kobiece synie zniewysokich stawek, tym samym obnia si ich spoeczny
presti.
49
Stereotypowe scenariusze kariery rozpoczynaj si ju na etapie wyboru cieki

edukacji. Cho sytuacja nieustannie si zmienia iaktualnie jest pod tym wzgldem
znacznie lepiej ni wprzeszoci, do dzi proporcja dziewczt ichopcw wklasach
humanistycznych jest zupenie inna ni wklasach matematyczno-fizycznych. Zjakiego powodu zakada si, e dziewczta maj predyspozycje do nauk humanistycznych iwiksze kompetencje spoeczne, komunikacyjne oraz wsplnotowe, achopcy
to tzw. typowe umysy cise. Wiele wtym krzywdzcych stereotypw, zwaszcza, e
za takim myleniem czsto kryje si kolejny sd osoby zklas humanistycznych s
mniej inteligentne od tych zklas oprofilach cisych. Przekada si to na liczb kobiet
i mczyzn na danych kierunkach studiw. Jeszcze bardziej ewidentne s wybory
szk zawodowych ilicew profilowanych, gdzie podzia na zawody mskie ikobiece
od pocztku jest jednoznaczny. cieki kariery wyznaczaj nam zatem czsto stereotypy.
Tradycyjnie sfera ycia rodzinnego pozostaje domen kobiet, wdodatku nie stanowi rda prestiu iuznania. Odpowiedzialno za funkcjonowanie domu irodziny
wci spoczywa na kobiecie, prowadzc niejednokrotnie do dylematw zwizanych
z posiadaniem (bd nie) prawa do samorealizacji i kariery zawodowej. Te z kolei
dziki podwjnym obowizkom s powaniej zagroone, ni prawa mczyzn. Cho
moe si to okaza trudniejsze do zauwaenia, mczyni rwnie nie s wolni od
kulturowych wzorcw mskoci, ktre mog stawa si rdem opresji. Obcieni
s rol gwnego ywiciela rodziny, ktra nakada na nich obowizek osigania zawodowych sukcesw i pobierania wysokiego wynagrodzenia. Sprostanie spoecznym oczekiwaniom moe sprawia kopot i by rdem frustracji, take wwczas,
gdy mczyni pragn sprbowa swych si wtypowo kobiecych zawodach. Takie
zachowanie godzi przecie wstereotyp silnego macho iprzywdcy stada, dla ktrego
odpowiednia jest wadza, anie dziaalno np. edukacyjna.
Dwa wymiary zawodowej segregacji pciowej

Segregacja na rynku pracy przebiega wic wdwch kierunkach wertykalnie ihoryzontalnie. Kierunek poziomy wyznaczany jest feminizacj pewnych grup zawodowych, ograniczeniem puli dostpnych dziedzin zatrudnienia. Wniektrych ujciach
zjawiska mwi si, e im bardziej dana praca wymaga konkretnych umiejtnoci, tym
bardziej postrzegana jest jako mska. Pojcie segregacji wertykalnej dotyczy najczciej omwionego ju zjawiska pojawiajcych si trudnoci wawansie. Jako kobiece postrzegane s zawody zwizane zpotencjalnie mniejsz wadz, akobiety pra-
Zczego jeszcze mog wynika takie nierwnoci?
50
cujce na stanowiskach mskich dotyka efekt wspomnianego ju szklanego sufitu

[Marciniak 2004, Bogacz 2011]. Segregacja horyzontalna opiera si na definiowaniu
okrelonych zawodw lub kategorii zawodw jako typowo mskich lub kobiecych.
Wedug danych GUS z2009 roku najbardziej sfeminizowane obszary zawodowe
wPolsce to: opieka zdrowotna ipomoc spoeczna oraz edukacja. Okoo 80% miejsc
pracy wtych branach zajmuj kobiety. Wicej ni poowa stanowisk naley do przedstawicielek pci eskiej rwnie wtakich obszarach, jak: zakwaterowanie igastronomia, dziaalno finansowa iubezpieczeniowa, dziaalno zwizana zkultur, rozrywk irekreacj, handel, obsuga rynku nieruchomoci oraz innego typu dziaalno
usugowa. Mczyni dominuj wzawodach zwizanych z: budownictwem (ponad
90%), grnictwem i wydobywaniem (90%), transportem i gospodark maszynow
przetwrstwem przemysowym oraz transportem ikomunikacj [GUS 2010, 7].
Dane statystyczne dostarczaj niezbitego dowodu, e tego typu stereotypy rzeczywicie funkcjonuj. Konsekwencje takiego postrzegania zawodowych rl kobiet
imczyzn s bardzo powane. Wydaje si, e w przypadku mczyzn nawet powaniejsze, gdy mczyzna penicy zawd typowo kobiecy naraa si na docinki
idrwiny, anawet oskarenia oskonnoci do popenienia przestpstwa. Wybr niemskiego zawodu moe wrcz zakwestionowa jego msko. Najlepszym przykadem pokazujcym dziaajcy wtakiej sytuacji mechanizm jest mczyzna wzawodzie
wychowawcy przedszkolnego. O wyjtkowo kobiecym charakterze tego zawodu
wiadczy choby fakt, e nie istnieje wjzyku polskim mski odpowiednik przedszkolanki, podczas gdy zazwyczaj jest odwrotnie to eskich odpowiednikw mskich
nazw zawodw ifunkcji brakuje.
Dziaajcy tutaj stereotyp zbadaa Murray, ktra obserwowaa mczyzn pracujcych w przedszkolu na stanowisku wychowawcy. Badaczka przeprowadzia z nimi
szereg wywiadw. Ponadto rejestrowaa zachowania rodzicw, dzieci ipracodawcw
wobec nich. Wyniki badania okazay si bardzo interesujce, lecz jednoczenie potwierdziy istnienie niezwykle silnego uprzedzenia do mczyzn-wychowawcw opartego wycznie na stereotypie (nie potwierdziy go bowiem zachowania uczestniczcych wbadaniu wychowankw odnoszcych si do panw raczej przychylnie):
[Murray] odkrya, e rodzice czsto odnosz si do nich [tj. wychowawcw przedszkolnych] podejrzliwie i wrogo, dyrektorzy przedszkoli bardziej przychylnie,
adzieci do pozytywnie. Mczyni pracujcy jako wychowawcy przedszkolni
bywaj spostrzegani jako zniewieciali, perwersyjni albo po prostu niekompetentni. Prowadzi to czsto do ujawniania uprzedze do nich idyskryminowania ich
przez rodzicw. Jak wynika zniepokojco licznych wypowiedzi badanych mczyzn, zdarza si, e rodzice rezygnuj zzapisania dziecka do danego przedszkola, gdy dowiaduj si, i pracuje wnim wychowawca-mczyzna [Nelson 2003,
300-301].
Przedszkolanw czsto podejrzewa si bezpodstawnie opedofili, bo przecie taki
wybr zawodu przez mczyzn nie moe by naturalny inormalny, lecz podyktowany jest zapewne patologicznymi intencjami. Zdaniem autorw raportu Man and
gender equality, mamy do czynienia zczterema barierami, ktre utrudniaj mczyznom prac wtego typu zawodach kobiecych. S to: istniejce stereotypy, normy
kulturowe, procedery wtrakcie procesu rekrutacji, gdzie np. kobiety s faworyzowane
ze wzgldu na swoj pe, oraz warunki ekonomiczne (gdy stereotypowy mczyzna powinien utrzyma rodzin, zawody sfeminizowane za s nisko patne, dlatego
te rzadko wybierane przez mczyzn). Jednoczenie wic dopuszczanie mczyzn
do zawodw sfeminizowanych mogoby rwnie spowodowa wzrost wysokoci pac

wtych obszarach.
Wszystko prowadzi do stwierdzenia, obecnego zreszt wspoecznym przekonaniu,
e kobieca praca nie jest dla prawdziwych mczyzn [Komisja Europejska 2010, 3133]. Wybr zawodu bezporednio wie si zseksualnoci mczyzn prawdziwie
mska praca wiadczy bowiem omskoci jej wykonawcy. Mczyzna wzawodzie
nie do mskim jest podejrzany zwaszcza ohomoseksualizm. Na tym przykadzie wida wyranie, jak stereotypy dotyczce zawodw kobiecych imskich nakadaj si stereotypy dotyczce homoseksualistw iheteroseksualistw [zob. Komisja
Europejska 2010, 31].
Nietypowe wybory cieek zawodowych kobiet nie s a tak napitnowane. Owszem, kobiet np. grniczk bdzie si postrzega jako mniej kobiec ni jej koleank nauczycielk, lecz konsekwencje takiego wizerunku nie bd a tak due jak to si
ma wprzypadku mczyzn. Problem maskulinizacji niektrych zawodw czsto dotyka kobiet, ktre mimo i lepiej wyksztacone rzadziej ni mczyni peni funkcje
kierownicze izakadaj wasne firmy. Ich drogi do kariery s zazwyczaj trudniejsze
iwymagajce wielu powice, wcznie znieustannym udowadnianiem swoich moliwoci ikompetencji. Zdaniem Nelsona, odpowiedzialne s znw gwnie stereotypy:
51
Zwalczanie dyskryminacji auwiadamianie

Wedug dyrektyw UE, rwno stanowi jeden znajwaniejszych postulatw, obowizujcych zawsze i wszdzie, do ktrego respektowania zobowizuje si kad
ikadego. Wimi tego postulatu przeciwdziaa si dyskryminacji, rwnie wzakresie
likwidowania barier utrudniajcych (aczasem wrcz uniemoliwiajcych) prac wzawodach uznawanych za sfeminizowane lub zmaskulinizowane. Dziaania wzakresie
wyrwnania szans kobiet imczyzn na rynku pracy podejmowane s ju od dawna,
aich jedynie czciowe powodzenie jest zjawiskiem wskazujcym na dwa zasadnicze wnioski. Po pierwsze wobec patriarchalnych spoecznych praktyk same regulacje prawne nie s inie mog stanowi narzdzi wystarczajcych do wyeliminowania
problemu. Wzwizku ztym by moe wiksz wag naley przywizywa do dziaa
prewencyjnych, zapobiegajcym pojawianiu si aktw dyskryminacji pod wzgldem
pci. Po drugie stereotypy pciowe powodujce izarazem usprawiedliwiajce dyskryminacj s tak silnie zakorzenione wwiadomoci zbiorowej, e niemoliwa jest ich
zmiana lub cakowite wyeliminowanie wstosunkowo krtkim okresie na wyrane
zmiany trzeba bdzie czeka nawet kilka pokole.
Jak spowodowa powoln, ale zarazem skuteczn zmian stereotypowych wizji rl
pciowych, ktra przyniosaby widoczn popraw szans obu pci na rynku pracy? Wy-
Do najwaniejszych znich naley fakt, e jak si powszechnie uwaa, wiele spord mskich zawodw wymaga przede wszystkim umiejtnoci sprawczych.
Wedug stereotypw pci kobiety maj znacznie wicej cech wsplnotowych (anie
sprawczych), co znieksztaca sposb spostrzegania kobiet przez potencjalnych
pracodawcw iprzeoonych. Innymi sowy, kobietom jest niezwykle trudno (chocia atwiej ni przeszoci) wedrze si na mskie stanowisko, akiedy nawet
uda im si zdoby tak prac, ich wyniki (dotychczasowe osignicia iprzyszy
potencja) s spostrzegane przez pryzmat stereotypw pci, wskutek czego kobiety ocenia si jako mniej kompetentne, mniej pracowite imniej oddane firmie
(Eagly iMladinic 1994) [Nelson 2003, 299-300].
52
tyczne, ktrych warto si trzyma, to idee zawarte wprojektach Europejskiego Funduszu Spoecznego. Nale do nich m. in.:
1. Promowanie rwnoci szans w zawodach tradycyjnie uznawanych za kobiece
lub mskie;
2. Promowanie idei wykorzystywania indywidualnych zdolnoci do wykonywania
poszczeglnych zawodw;
3. Promowanie rwnoci szans w zakresie wynagradzania, promowanie kobiecej
przedsibiorczoci;
4. Promowanie partnerskiego modelu rodziny, wczajcego mczyzn na rwni
zkobietami wrealizacj obowizkw rodzicielskich;
5. Upowszechnienie korzystania zusug opiekuczo-wychowawczych nad dziemi
iosobami zalenymi. [ASM 2006]
Jak te postulaty wdraa? Realizacja kadego znich wymaga lat intensywnego wysiku. Co jednak mona zrobi, by mc systematycznie obserwowa konsekwentne
zmiany na rynku pracy? Przeamywanie bariery wpostaci segregacji horyzontalnej
nie musi by skazane na porak brak rwnoci wbrew pozorom moe destrukcyjnie oddziaywa na sam rynek. Feminizacja niektrych zawodw, zwaszcza tych finansowanych zbudetu pastwa, czsto owocuje brakiem zainteresowania tym sektorem gospodarki ijego stagnacj, tymczasem dopyw mczyzn mgby podnie
konkurencyjno wtych rodowiskach [ASM 2006, 81].
Za wdroeniem konkretnych postulatw kryje si wic cika i wieloletnia praca
u podstaw. Podstawowym narzdziem jest oczywicie edukacja. Edukacj rwnociow warto rozpoczyna ju na etapie wczesnoszkolnym, kiedy schematy pciowe
nie s jeszcze sztywne iantystereotypowe wzorce mog oddziaywa najskuteczniej.
Jest tutaj cakiem spore pole do popisu nauczyciele czsto inaczej traktuj dzieci
wzalenoci od pci, adunek stereotypw przekazywanych wprost iwsposb zakamuflowany moe przerazi. Jeli dziecko we wczesnym dziecistwie zostanie uwiadomione, e tato moe zajmowa si domem ztakim samym powodzeniem, jak robi
to mama, ktra ma aspiracje zawodowe idobr pensj, atwiej zrozumie sens zwalczania segregacji zawodowej. Ba, rwno szans na rynku pracy moe sta si dla
dziecka tak oczywista, jak dzi dla niektrych brak tej rwnoci.
Uwiadamia iinformowa naley take pracodawcw ipracodawczynie oraz personel firm iinstytucji. Przydatne wtej materii s zwaszcza treningi genderowe. Warto
uwraliwia na kwestie nierwnoci spoecznych izachca do przyjrzenia si ich genezie. Wzbudza refleksje nad pytaniami, czym jest dzi kobieco, aczym msko,
czy pe do czego nas obliguje, amoe czego zabrania (ajeli tak, to zjakiego powodu), do jakiego stopnia ycie spoeczne organizowane jest przez stereotypy ijakie
s spoeczne iekonomiczne koszty postrzegania wiata przez ich pryzmat. Treningi
przeprowadzane zarwno zudziaem zatrudniajcych, jak izatrudnianych, powinny
uwzgldnia mniej lub bardziej szczegowe wprowadzenie do polityki rwnoci pci,
objanienie jej zasadniczych celw, przedstawienie argumentw wiadczcych na
korzy jej wdraania.
Treningom genderowym powinny towarzyszy szkolenia iwarsztaty przedstawiajce konkretne metody radzenia sobie zzastan sytuacj na rynku pracy. Kobiety pracujce powinny by uwiadamiane, jakie s ich elementarne prawa wynikajce zpolskiego ieuropejskiego ustawodawstwa, do kogo mog si zwrci iod kogo mog
uzyska pomoc, jeli ich prawa s amane wmiejscu pracy lub podczas rekrutacji
53
na stanowisko. Osoby zatrudniajce izatrudniane powinny zosta uwraliwione na

moliwe akty dyskryminacji obu pci, awszczeglnoci kobiet, ktrych gorsz pozycj ukazuj statystyki. Chodzi tu przede wszystkim opoinformowanie, ktre praktyki
stosowane podczas rekrutacji lub trwania umowy oprac s niedopuszczalne m.in.
stawianie innych wymaga kobietom imczyznom ubiegajcym si oto samo stanowisko, pytanie kobiet oich sytuacj rodzinn, stan cywilny iplany macierzyskie,
wymaganie od kandydatek zobowizania do niezachodzenia wci, podejmowanie
decyzji wrekrutacji tylko iwycznie woparciu ope [Tomaszewska 2004, 12]. Przydatne s take szkolenia ikonferencje, na ktrych pogbiana bdzie wiedza dotyczca moliwoci dzielenia opieki nad dziemi, jakie daje prawo pracy iubezpiecze
spoecznych.
Warto rwnie informowa kobiety imczyzn omoliwych ciekach rozwoju zawodowego na stanowiskach stereotypowo uznawanych za kobiece lub mskie, zachca do podnoszenia kwalifikacji. Wyrwnywaniu rnic wdostpie do zawodw
mskich, czyli wymagajcych siy fizycznej, sprzyja dzi postp techniczny. Wikszo bran przemysu przechodzi obecnie restrukturyzacj iredukcj zatrudnienia
podkrela si, e powszechna iintensywna automatyzacja ikomputeryzacja znosi
bariery zwizane zsi fizyczn. Wtoku seminariw ikonferencji naley wskazywa
na ten potencjalny atut przeksztacajcych si rynkw pracy.
Pozwoli to rwnie wytworzy skojarzenie: praca kobiet praca nowoczesna [ASM
2006]. Mczyzn rwnie warto zachca do przyjrzenia si nowym sektorom zatrudnienia, argumentujc, e ich dopyw do kobiecych profesji jest wstanie uczyni te
sektory bardziej konkurencyjnymi, aprzez to bardziej dochodowymi ilepiej opacanymi gaziami gospodarki.
Mwic wanie oniekorzystnych dla samego rynku igospodarki efektach posikowania si stereotypami mona zachci przedsibiorcw iprzedsibiorczynie do
wspierania rwnoci szans obu pci. Promowanie rwnego statusu ipraw obu pci
ley w ich wasnym interesie i sprzyja dobremu wizerunkowi firmy. Zrnicowana
pciowo sia robocza moe okaza si korzystna dla firmy, gdy zwiksza jej konkurencyjno, apersonel czuje si wpeni zmotywowany do rozwijania swego potencjau [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 2 3]. Mona nawet stwierdzi, e korzystne
jest posugiwanie si pciowymi stereotypami wbrew im samym waciwe kobietom poczucie wsplnoty iumiejtnoci mikkie mog pozwoli na bardziej trafn ocen oczekiwa otoczenia firmy ilepsz prac zespoow.
Aby walka zopresyjnymi szczeglnie wobec kobiet stereotypami pciowymi ibdc ich pochodn dyskryminacj na rynku pracy okazaa si skuteczna, informowanie
odestrukcyjnej roli stereotypw musi by zakrojone na szerok skal. Jak ju zostao wspomniane, edukacj rwnociow dzieci naley rozpoczyna od najwczeniejszych lat szkolnych. Ponadto nie mona jednak ogranicza si do szkole, konferencji i seminariw organizowanych wycznie dla przedsibiorcw/przedsibiorczy
oraz osb zatrudnianych. Uwiadomienie spoeczestwu genderowych uwarunkowa rynku pracy powinno by celem sporej kampanii spoecznej. Nic tak nie uczula na przejawy dyskryminacji iniesprawiedliwoci, jak przykady zych dowiadcze
inagannych praktyk. Zmiana zachowa obecnych aktorw rynku pracy nie przyniesie
dalekosinych skutkw, bo wkrtce pojawi si nowi, niekoniecznie wyedukowani
wkwestii rwnoci. Dlatego warto przemienia sposb mylenia caego spoeczestwa wydawa broszury informacyjne omoliwociach kobiet imczyzn na rynku pracy, inwestowa wprzeamujce stereotypy pciowe zwizane zzatrudnieniem
54
spoty telewizyjne ibanery reklamowe, billboardy. Dobrym narzdziem bd rwnie

reportae zprzykadami zych idobrych praktyk. Im gbiej signie edukacja rwnociowa, tym lepsze iszybciej widoczne bd jej efekty.
Dobre przykady
Prowadzonych jest wiele akcji majcych za cel zniwelowanie istniejcych rnic.
Jako przykady skutecznych dziaa mona przytoczy takie, jak: Inicjatywa jest kobiet, Innowacyjne mamy, Nowe miejsca pracy dla kobiet, Nowe cieki dla chopcw [zob. Borowska iSarata 2010]. Istota wszystkich tych akcji, majcych miejsce
nie tylko wPolsce, ale te np. wMeksyku czy Niemczech, polega na tym, e prcz
przekonywania i nakaniania do dziaa (kobiety do otwierania wasnych dziaalnoci gospodarczych, amczyzn do pracy wzawodzie wychowawcy przedszkolnego),
przede wszystkim pokazywano konkretne praktyczne rozwizania. Woparciu odowiadczenia zdobyte przez osoby prowadzce te akcje, atake opinie osb wnich
uczestniczcych, mona wyrni szereg dziaa, ktre okazuj si bardzo skuteczne
izktrych mona bra przykad.
To kolejny dowd na to, e podstaw zawsze powinny by co zostao ju omwione odpowiednie szkolenia itreningi nie tylko przygotowujce kobiety imczyzn
do penienia nowych rl, ale take pokazujce istnienie takiej moliwoci iotwierajce
oczy na tkwicy wkadej kobiecie ikadym mczynie ogromny potencja. Odpowiednio przygotowane iprzeprowadzone szkolenie powinno wic zmusza do wyzwolenia wasnych pokadw kreatywnoci, pozwoli osobom wnim uczestniczcym
uwierzy wsiebie, swoje kompetencje imoliwoci. Kade szkolenie musi take bazowa na myleniu wolnym od stereotypw. Jeli kobiety maj wefekcie nauczy si
zakada iprowadzi firm, naley np. odej od schematu, e jako przedstawicielki
pci eskiej mog ibd rozpoczyna dziaalno jedynie wsektorze sfeminizowanym i niskopatnym. Zadaniem osoby prowadzcej takie szkolenie jest wspieranie
wszystkich pomysw. Wczasie takich szkole dobrze przytacza pozytywne przykady, stanowice realne potwierdzenie, e takie rozwizania si sprawdzaj, aosoby,
ktre poszy tak ciek, osigny faktyczny sukces. Wszystkie te dziaania maj
uruchomi biznesow kreatywno osb uczestniczcych wprojektach.
Owa kreatywno ma si przejawia nie tylko wnowoczesnych rozwizaniach, ale
take wpodejmowaniu prb wejcia wnietypowe brane, np. we-biznes. Nowe, jeszcze niezagospodarowane obszary dziaalnoci mog bowiem stanowi bardzo dobr
nisz do wprowadzania irozwoju innowacyjnych rozwiza. Daj pole do popisu kademu ikadej bez wzgldu na pe.
Dobrym rozwizaniem okazuje si zawsze podejcie holistyczne, czyli branie
pod uwag wszystkich aspektw zwizanych zzawodow aktywnoci, awic np.
uwzgldnienie faktu, e kobiety, czsto bdc matkami, potrzebuj wsparcia wpostaci dobrej polityki prorodzinnej, ktra konsekwentnie wdraana pozwoli obali stereotyp, e matka nie moe by skuteczn pracownic. Jednak nie tylko zatrudnianiu
kobiet powinny towarzyszy tego typu dziaania, poniewa wspczenie staje si to
coraz waniejsza take dla mczyzn-ojcw. Wspieraniu zatrudniania kobiet wzawodach typowo mskich towarzyszy rwnie prowadzenie innych akcji, np. przeciwko
molestowaniu seksualnemu kobiet, stanowicemu czsto duy problem, z ktrym
musz si zmierzy przedstawicielki pci eskiej realizujce si wzawodach zmaskulinizowanych (np. wwojsku lub stray poarnej).
Podsumowujc - co ijak moemy zrobi?

Jak ju wiemy, zjawisko nierwnych szans kobiet imczyzn wdostpie do rynku
pracy jest jednym zpodstawowych przejaww dyskryminacji pod wzgldem pci
podstawowym, poniewa najatwiej sprawdzalnym metodami statystycznymi, azarazem niekwestionowanym przez wiksz cz spoeczestwa. Wbrew pozorom, ktrymi niewtpliwie mog si wydawa naganiane wmediach efekty pracy na rzecz
praw kobiet irwnego statusu pci, ograniczenia wdostpie do rynku pracy dla kobiet
izjawisko nierwnego wynagrodzenia za t sam prac wci istniej. Problem istnieje, cho kwestia zatrudnienia bya jednym zpierwszych obszarw wdraania europejskiej polityki rwnoci pci [Neus 2008, 19]. Jak wynika zbada monsterpolska.pl, ponad 70% polskich kobiet uwaa, e ma mniejsze szanse na rynku pracy ni
mczyni [http://www.studentpolski.pl/tematy.php?id=44]. Rzut oka na statystyki
pozwala sdzi, e ich przekonanie nie mija si zprawd.
Warto podejmowa dziaania uatwiajce, a niekiedy wrcz umoliwiajce kobietom imczyznom sprawiedliwe funkcjonowanie na rynku pracy. Trzeba pamita,
e dzi podejmowanie zawodw kulturowo przypisywanych pci przeciwnej, awic
55
Na podstawie tych przykadw widzimy, e bardzo opacalne jest oferowanie mczyznom ikobietom stay ikursw wniestereotypowych dla ich pci miejscach pracy.
Bezporedni udzia w tego typu zajciach, naoczne przekonanie si, na czym one
polegaj, moe spowodowa, e osoby uczestniczce wprojekcie zrewiduj wasne
pogldy iodnajd swoj drog kariery. Niezastpione s take spotkania zosobami,
ktre wybray takie rozwizania. Im wicej przykadw niestereotypowych wyborw,
rl modelowych, historii sukcesu, studiw przypadku, tym lepiej. Na ich podstawie
wida nie tylko, e zawody nie wi si bezporednio zpci osoby je wykonujcej,
lecz take, e osoba danej pci na niestereotypowym dla siebie stanowisku wcale nie
pracuje gorzej ani mniej efektywnie ni ta na stanowisku stereotypowym. Ponadto, by
nieco osabi si stereotypowego nauczania, warto organizowa wszkoach wmomencie, gdy modzi ludzie podejmuj decyzje co do przyszego zawodu rnego
typu warsztaty. Wramach takich akcji dla chopcw np. prowadzi zajcia dotyczce umiejtnoci komunikacyjnych, wsppracy wzespole, rozwizywania konfliktw
oraz innych umiejtnoci prospoecznych i psychologicznych, a nawet wiczenia
zzakresu prac domowych.
Jak wynika z opinii osb uczestniczcych w takich akcjach, tego typu dziaania
przynosz bardzo pozytywne skutki. Jeden wany zarzut, ktry si pojawia, to motyw
wogle podejmowania takich dziaa. Czsto nie wynikaj one zpotrzeby niwelowania rnic tylko dlatego, e one istniej iczsto s krzywdzce dla strony, ktr dyskryminuj, ale gwnie wi si zpotrzebami gospodarczymi danego kraju. WMeksyku wrd kobiet panowao wielkie bezrobocie, a jedyn moliwoci zwalczenia
go i jedynym wyjciem dla kobiet byo zatrudnienie w subach mundurowych lub
sektorze przemysowym, gdzie pracy nie brakowao. Podobnie wNiemczech, gdzie
rnorodne zmiany na rynku pracy spowodoway rozrost sektora usug spoecznych,
czyli wzrost popytu na te zawody kosztem zawodw typowo mskich, awic brany
budowlanej czy produkcyjnej [Borowska iSarata 2010]. Tymczasem motorem wszelkich zmian powinna by ch przeciwdziaania dyskryminacji iprowadzenie polityki
prorwnociowej. Oczywicie, jeli wsparcie mechanizmw gospodarczych towarzyszy praktykom antydyskryminacyjnym, nie sposb je potpia.
56
zachowanie sprzeczne ztrwale oddziaujc norm, ma rwnie konsekwencje psychologiczne. Tu wanie najmocniej naley zaznaczy, e dziaania podejmowane na
rzecz wyrwnywania szans na rynku pracy musz dotyczy zarwno kobiet, jak imczyzn. Wprzypadku ijednych, idrugich nietypowe stanowisko pracy niejednokrotnie sprowadza konieczno zmierzenia si ze zym samopoczuciem - wywoywanym
powszechnym zdziwieniem ibrakiem akceptacji zracji zego wypeniania mskich/
kobiecych rl.
Oczywicie brak rwnoci pci na rynku pracy jest take konsekwencj zjawisk bardziej prozaicznych iprzyziemnych od mechanizmw stereotypizacji. Nie mona jednak wykluczy, e niech do zatrudniania modych matek czy wogle modych kobiet (jako potencjalnych matek) nie jest rwnie wynikiem kierowania si wdecyzjach
ekonomicznych stereotypami. Gwnym powodem lku przed zatrudnieniem kobiety
jest zwykle uznawanie jej za mniej dyspozycyjn, podwjnie obcion obowizkami rodzinnymi izawodowymi, czyli posiadajc mniejsz warto dla firmy / przedsibiorstwa. Kluczowym czynnikiem wpywajcym na pogbianie si segregacji jest
niewiedza (ijednej, idrugiej strony osb zatrudniajcych izatrudnianych) na temat
rozwiza prawnych iinstrumentw pozwalajcych na godzenie rl.
Jak wic skutecznie wyrwna szanse? Trudno stworzy genialn recept, ktra
raz na zawsze uleczyaby polski (ieuropejski) rynek pracy od istniejcych wci asymetrii. Udzielajc odpowiedzi na tak postawione pytanie trzeba pamita, e dziaania
wtym zakresie zlepszym bd gorszym skutkiem podejmowane s ju od bez maa
pwiecza. Podsumowujc wszystko, co powiedziane zostao do tej pory, du by
moe nawet wiksz wag warto przywizywa do dziaa prewencyjnych, zapobiegajcych pojawianiu si aktw dyskryminacji na rynku pracy.
Niewtpliwie warto rwnie uwiadamia. Po pierwsze kobiety do kogo mog si
zwrci iod kogo mog uzyska pomoc, jeli ich prawa s amane wmiejscu pracy
lub podczas rekrutacji na stanowisko. Po drugie pracodawcw ipracodawczynie e
promowanie rwnego statusu ipraw obu pci ley wich wasnym interesie isprzyja
dobremu wizerunkowi firmy. Wszystkie dziaania podejmowane wcelu likwidacji bd
przynajmniej zapobieenia pogbianiu si asymetrii na rynku pracy powinny by take konsekwentnie inieustannie monitorowane.
Wmyleniu ostereotypowych dla danych pci zawodach ifunkcjach cigle wanym
problemem pozostaje fakt, e kobiety zich powodu czsto tkwi wprzekonaniu, e
ich podrzdna, nisza rola wynika znaturalnego stanu rzeczy std brak wiadomoci wasnych moliwoci, brak pewnoci siebie, kompleksy icige niezadowolenie zosiganych sukcesw. Podobnie wyglda sytuacja mczyzn im zawody kobiece odbieraj msko, naraaj, wnajlepszym razie, na docinki, wnajgorszym
oskarenia o popenienie przestpstwa. Trzeba to zmienia. Ze wiadomoci istnienia takich stereotypw moe ipowinna wynikn prba skutecznego im przeciwdziaania. Zwaszcza, e za wyrwnywaniem szans iwzrostem dostpnoci zawodw
zmaskulinizowanych isfeminizowanych najpewniej pjdzie take postulat zrwnywania pac kobiet i mczyzn. Najwaniejsze to zrozumie, e predyspozycje do penienia konkretnego zawodu inabyte umiejtnoci mamy jako jednostki s one dla
kadego ikadej inne. Iczsto nie maj nic wsplnego zpci biologiczn.
ASM, Centrum Bada iAnaliz Rynku Sp. zo.o., 2006, Kobieta pracujca. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy wPolsce, Kutno, (online) http://www.telepracadopiewo.pl/upload/articles/Publikacja_kobieta_pracujaca.pdf, dostp: sierpie 2011 r.
Baliska B., Chouj B. iin., 2007, Polityka rwnoci pci Polska 2007. Raport, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/polityka_rownosci_plci_raport.pdf, dostp:
sierpie 2011 r.
Bartmiski J., 2009, Stereotypy mieszkaj wjzyku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.
Bem S.L., 2000, Msko, kobieco. Ornicach wynikajcych zpci, przek. S. Pikiel,
Gdask.
Bogacz P., Rwno szans kobiet imczyzn na rynku pracy, (online) http://www.twojaeuropa.pl/2303/rownosc-szans-kobiet-i-mezczyzn-na-rynku-pracy , dostp: sierpie 2011 r.
Borowska M., Sarata N., 2010, Wyrwnywanie szans dobre praktyki, [w:] Borowska M.,
Branka M. (red.), 2010, Rwno szans kobiet imczyzn arynek pracy. Poradnik dla Instytucji Rynku Pracy, Warszawa, s. 145-153.
Burzyska A., Feminizm, [w:] Burzyska A., Markowski M.P., 2006, Teorie literatury XX wieku. Podrcznik, Krakw.
Europejska Karta Spoeczna, (online) http://www.mop.pl/html/index1.html, dostp: lipiec

2011 r.
Gazeta Prawna , 8.03.2011, Kobiety na rynku pracy: mniejsze zarobki, czstsze bezrobocie, (online) http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/493460,kobiety_na_rynku_pracy_
mniejsze_zarobki_czestsze_bezrobocie.html, dostp: lipiec 2011
Dybel P., 2006, Zagadka drugiej pci. Spory wok rnicy seksualnej wpsychoanalizie
iwfeminizmie, Krakw.
GUS, 2010, Kobiety imczyni na rynku pracy, Warszawa, (online) http://www.stat.gov.pl/

cps/rde/xbcr/gus/PUBL_f_kob_mez_na_ryn_prac_2010.pdf, dostp: lipiec 2011 r.
Kobiety na rynku pracy, (online) http://www.studentpolski.pl/tematy.php?id=44, dostp:

lipiec 2011 r.
Kodeks Pracy (stan prawny na 28 lipca 2011 r.), (online) http://www.pip.gov.pl/html/pl/html/

k0000000.htm , dostp: sierpie 2011 r.
Komisja Europejska, 2010, Analysis note: Men and Gender Equality. Tackling gender segregated family roles and social care jobs, Manchester, (online) http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=5532&langId=en, dostp: sierpie 2011.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, (online) http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm, dostp: sierpie 2011 r.
Marciniak A., 2004, Niewidzialne bariery awansu kobiet apokryf szklanego sufitu?, (online) http://kim.efs.gfkm.pl/userfiles/file/KIM/literatura/A_Marciniak_szklany%20sufit.pdf,
Men and gender equality analiza opublikowana przez Komisj Europejsk, (online) http://
www.up.gov.pl/efs/download/gender.pdf, dostp: sierpie 2011 r.
Neus C., Strategia polityki rwnoci pci w UE i w Niemczech: dwa kroki do przodu,
jeden w ty? [w:] Grzybek A. (red.), 2008, Gender Mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta jego polityczny potencja?, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/
Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf, dostp: czerwiec 2011 r.
57
Bibliografia
58
Rozporzdzenie Rady Ministrw zdnia 10 wrzenia 1996 r. wsprawie wykazu prac szczeglnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, Dz. U. z dnia 27 wrzenia 1996,
(online) http://www.pip.gov.pl/html/pl/kampanie/07_kreg/doc/09000204.pdf , dostp: lipiec 2011 r.
Schunter-Kleemann S., Plehwe D., 2006, Gender mainstreaming. Wczanie kobiet do neoliberalnej Europy?, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, (online) www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0070schunter_plehwe.pdf , dostp: czerwiec 2011 r.
Tomaszewska J., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na pe, [w:] Dyskryminacja ze wzgldu na pe i jej przeciwdziaanie. Przezwycianie barier na drodze do rwnoci kobiet
Ustawa opromocji zatrudnienia iinstytucjach rynku pracy, (online) http://isap.sejm.gov.pl/

DetailsServlet?id=WDU20040991001, dostp: sierpie 2011 r.
Ustawa owdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej wzakresie rwnego traktowania, (online) http://www.rownetraktowanie.gov.pl/files/dokumenty/ustawa%20nasza%20
Dz%20U.pdf, dostp: sierpie 2011 r.
Patrycja Krysiak, Katarzyna Hoojda
59
Strategia gender mainstreaming, czyli dosownie wczanie kwestii rwnoci pci

do gwnego nurtu polityki idziaa zostaa pomylana jako narzdzie skutecznej
zmiany w obszarze polityki, ekonomii, relacji spoecznych i kultury, zapewniajce
kobietom imczyznom faktyczne rwne traktowanie ipene uczestnictwo na rwnych zasadach we wszystkich sferach ycia [Grzybek, Rochon 2008, 5 6]. Upodstaw tej koncepcji ley przekonanie, e zagadnienia dotyczce pci powinny by
traktowane jako istotne kryteria dla rozwizywania spoecznych, gospodarczych,
politycznych iorganizacyjnych problemw. Pe ma zatem sta si kolejn (dotychczas nieuwzgldnian) zmienn wpywajc na wdraane prawa, projekty iprogramy.
Strategia gender mainstreaming staa si oficjaln strategi Unii Europejskiej zostaa ujta zgodnie zrozporzdzeniem Komisji Europejskiej wTraktacie Amsterdamskim
z1997 r. ijest wica dla wszystkich pastw czonkowskich, take dla Polski. Czsto
mwi si o niej jako o koncepcji radykalnej, zasigiem obejmuje bowiem nie tylko
polityk pastwow ifunkcjonowanie specjalnych instytucji zajmujcych si kwesti
dyskryminacji ipromowania rwnoci. Jej celem jest zobowizanie przede wszystkim
rzdw, ale take iinnych aktorw wiat biznesu iinne organizacje - do zastosowania
perspektywy uwzgldniajcej pe wodniesieniu do wszystkich decyzji politycznych
igospodarczych [Unmig, 1].
Jak atwo si domyli, ustosunkowanie si firm iinstytucji do unijnych wymogw
oraz rzetelne wypenianie przez nie strategii gender mainstreaming wie si niejednokrotnie z cakowitym przemodelowaniem dotychczasowej kultury pracy, mechanizmw zarzdzania i sposobw podejmowania wszelkich decyzji. Uwzgldnianie
perspektywy rwnoci pci we wszelkich projektach nie jest przecie zjawiskiem jednorazowym, ale procesem cigym itrwaym, podlegajcym nieustannie obserwacji
iewaluacji. Wwyniku wprowadzenia nowej zmiennej do procesu decyzyjnego zpewnoci inaczej przebiega bdzie komunikacja firmy zotoczeniem. Wpewnym sensie
zmiany wkomunikacji wynikaj ju zsamych zaoe gender mainstreaming chodzi
przecie oto, eby kobiety imczyni odnosili korzyci wrwnym stopniu, by dostrzega izaspokaja ich potrzeby wsposb satysfakcjonujcy dla obu pci, przezwycia opresyjne iprowadzce do dyskryminacji stereotypy pciowe iuprzedzenia.
Zastanwmy si wic, jak wczenie kategorii pci do refleksji nad funkcjonowaniem
firmy, przedsibiorstwa czy instytucji ido ich konkretnych dziaa rynkowych wpywa
na relacje z otoczeniem. Po pierwsze jakie zmiany w tym zakresie bezporednio
zakada gender mainstreaming ijakie metody naley stosowa, by osign zaoone cele? Po drugie czy wnowym sposobie komunikacji zotoczeniem firmy bd
mogy zauway jakie dodatkowe korzyci? Przede wszystkim wyjdmy jednak od
pytania, jaki zwizek ze skutecznym PR ma wdraanie strategii GM.
Public relations firm i instytucji

na rynku pracy. Gender manistreaming
w komunikacji firm z otoczeniem
60
Czym jest PR?

Public Relations, jako pojcie modne i wszystkim doskonale znane, od duszego ju czasu robi na caym wiecie zawrotn karier, poniewa waciwie kada firma iinstytucja na rynku pracy potrzebuje dobrego PR-uicoraz czciej zdaje sobie
ztego faktu spraw. Wydaje si, e wspczenie PR staje si wszechobecny, ajednoczenie rwnolegle ze wzrostem popularnoci brany zwiksza si jako usug
wiadczonych przez agencje PR. Wswoich projektach zawieraj one najrniejsze
elementy, wtym coraz czciej take kwestie bezporednio zwizane zproblematyk
prorwnociow.
Samych definicji PR-u, gwnie zpowodu jego wielkiej iniesabncej popularnoci,
jest bardzo duo podaje si, e nawet okoo 2000 [Rozwadowska 2002, 38]. Nie
sposb wic streci choby najwaniejszych teorii ani tym bardziej wyoni najtrafniejszej znich. Zkoniecznoci trzeba wic pozosta na poziomie oglnikw. Wedug
jednej zczsto cytowanych definicji, ktr sformuowa Wojciech Budzyski:
public relations to planowa, ciga iprowadzona zuwzgldnieniem wynikw systematycznych bada dziaalno, polegajca na przekazywaniu przez przedsibiorstwo specjalnie przygotowanych wrnej formie informacji, wcelu stworzenia wpodmiotowym otoczeniu tego przedsibiorstwa jego podanego obrazu,
pozwalajcego na lepsze zintegrowanie si ztym otoczeniem oraz uatwiajcego
realizacj podstawowych celw przedsibiorstwa. Dziaalno ta moe by prowadzona take przez inne organizacje, wtym nie nastawione na osiganie zysku
[Budzyski 2006, 11].
Ostatecznie celem PR-ujest uksztatowanie wwiadomoci potencjalnych iobecnych klientek i klientw podanego wizerunku firmy. Z przytoczonej definicji
PR-uwynikaj jego waciwoci: to dziaalno, ktrej najwaniejszym celem jest komunikacja (zewntrzna, czyli firmy zotoczeniem, np. jej klientkami iklientami, oraz
wewntrzna, czyli midzy osobami wsppracujcymi wewntrz firmy), ktrej form
zarzdzania stanowi PR. Oczywicie dziaania PR musz by dugotrwae idokadnie
zaplanowane, bazowa na dobrze przygotowanej strategii, spjnej zpreferowanymi
przez firm wartociami ifilozofi. Zakadamy wic, e firma, ktra wswojej strategii
PR ujmuje kwestie zwizane zgender meinstreaming, naprawd wtych kategoriach
myli orzeczywistoci itak funkcjonuje.
Skoro skuteczny PR tworzy udan komunikacj (zarwno wewntrzn, jak i zewntrzn), amoemy osign komunikacyjny sukces jedynie wtedy, gdy wowej
komunikacji nie pomijamy inie dyskryminujemy adnej ze stron dialogu, to konsekwencje zprzyjcia zaoe strategii GM mog okaza si bardzo due.
Public relations akomunikacja zotoczeniem

Warto pamita, e zakresu public relations nie mona zawa jedynie do firm wypracowujcych zysk dziaalno t prowadzi si na rzecz organizacji spoecznych,
politycznych, charytatywnych, wadz lokalnych iich przedstawicieli. Oznacza to, e
dziaania PR nie zawsze zwizane s wcisy ibezporedni sposb zgospodark
[Ociepka 2003, 8]. Mona wic porednio uzna public relations ikomunikacj firmy
zotoczeniem za synonimy, zwaszcza biorc pod uwag etymologi angielskiego terminu (cho jego tumaczenia na jzyk polski podobnie jak wiele przypadkw tumaczenia terminw anglojzycznych wsposb nie do koca trafny oddaj specyfik
izakres dziaa PR). Pamita jednak trzeba, e public relations jest pojciem niejako
nadrzdnym dziaania public relations nie ograniczaj si tylko do komunikacji, ale
s efektywnym zarzdzaniem t komunikacj.
Jak najlepiej zdefiniowa otoczenie, zktrym firma chce lub powinna si komunikowa? Jest ono otyle wane, e stanowi ukad odniesienia dla zamierzonych celw,
warunkuje dziaalno firmy, lecz jest take przez ni wduym stopniu wsptworzone
[Budzyski 2005, 48]. Cenker stwierdza, e otoczenie organizacji wrozumieniu public relations to ta cz spoeczestwa, ktra pozostaje wbliszej lub dalszej wspzalenoci zorganizacj, inaczej mwic, to zesp zbiorowoci stanowicych ron
publiczno dla organizacji [2000, 12]. Otoczeniem s nie tylko konsumenci iklienci,
lecz take wszystkie osoby zwizane zfirm stosunkami pracy, stosunkiem prawnym,
miejscem zamieszkania, pokrewnymi zainteresowaniami, celami idziaaniami [Ociepka 2003, 8]. Wotoczeniu, czyli publicznoci, zwykle mona wydzieli wiele podgrup
wzalenoci od firmy ijej preferencji oraz przyjtej perspektywy, natomiast zawsze
daj si spostrzec dwa jego zasadnicze typy otoczenie wewntrzne izewntrzne.
Otoczenie wewntrzne ktrego wyrnienie moe zpozoru budzi zdziwienie to
pracownicy firmy iich rodziny, kierownictwo redniego szczebla, zarzd, akcjonariusze, rada nadzorcza itd. Otoczenie zewntrzne mona zkolei dzieli na blisze idalsze do bliszego przynale zazwyczaj te osoby iinstytucje, ktre zdan firm zwizane s bezporednimi stosunkami, azatem klienci, dostawcy, lokalna spoeczno,
konkurencja. Otoczenie dalsze to zwykle media, instytucje naukowe ikulturalne, organizacje polityczne itd.
61
Adaptacja gender mainstreaming do dziaa public relations wzakresie poprawy

komunikacji firm zotoczeniem nie jest czym szczeglnie niezwykym. Sama strategia gender mainstreaming od momentu swego powstania cile zwizana jest zkoncepcjami zarzdzania firmami iprzedsibiorstwami. Tym te roni si od poprzednich
form zabiegania orwnouprawnienie pci przypomnijmy, e implementowana dzi
wUnii Europejskiej polityka rwnoci pci wystpuje wanie wswej trzeciej odsonie.
Od poprzednich roni si przede wszystkim tym, e na celu ma nie tyle zwalczanie aktw dyskryminujcych iwykluczajcych kobiety, ile zapewnienie moliwoci penego
wykorzystania potencjau mskiego ieskiego. Praktyki afirmatywne iakcje kierowane wycznie do kobiet nie odnosiy zamierzonego rezultatu wwymiarze satysfakcjonujcym, ponadto dostrzeono wynikajce ze stereotypw pci iuprzedze rozmaite
formy dyskryminacji mczyzn, rwnie na rynku pracy. Nie chodzi po prostu owyeliminowanie skutkw istniejcych odmiennoci, lecz dostrzeenie w tych odmiennociach iwydobycie potencjalnych korzyci dla obojga pci. Gender mainstreaming
zwraca si wic ku rnorodnoci [Schunter Kleemann, Plehwe 2006, 5]. W tym
wanie sowie tkwi klucz do powizania najnowszej koncepcji polityki rwnoci pci
zteoriami zarzdzania. Wlatach 80. XX wieku rozwino si nowe podejcie wteorii
organizacji, ktre nazwano zarzdzaniem rnorodnoci lub przedsibiorstwem
wielokulturowym. Opierao si ono na koncepcji, zgodnie zktr zrnicowana sia
robocza (rnorodna pod wzgldem pochodzenia etnicznego i pci) moe by korzystna dla firmy, gdy zwiksza jej konkurencyjno. Wszystkim pracownikom zostaj zapewnione rwne szanse, co sprawia, e czuj si wpeni zmotywowani do
rozwijania swojego potencjau [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 2 3]. Ide nie jest
Gender mainstreaming azarzdzanie
62
prba zapewnienia kobietom dodatkowych szans rozwoju (wstosunku do tych ju

zastanych, niejako niewystarczajcych), lecz gboka zmiana kultury caej organizacji, ktra ma efektywniej wykorzystywa zasoby ludzkie. Rnorodno perspektyw
ipunktw widzenia wrd czonkw iczonki zaogi sprawi, e zwikszy si rwnie
innowacyjno ikreatywno firmy, podobnie jak jej zdolno do trafnego rozpoznawania specyficznych potrzeb iinteresw klientw iklientek.
Gender mainstreaming
wkomunikacji zotoczeniem wewntrznym
Kada organizacja czy przedsibiorstwo wielokulturowe powinno skupi si na
zmianie kultury swej pracy zanim zacznie osiga widoczne efekty strategii gender
mainstreaming wkomunikacji zotoczeniem zewntrznym. Warto zatem najprociej
rzecz ujmujc zacz od siebie. Cenker szczeglnie akcentuje rol internal public relations, czyli odpowiedniego zarzdzania komunikacj zzaog: Zadowolony
zpracy idoceniony pracownik przekazuje pozytywne informacje oprzedsibiorstwie
na zewntrz, dlatego tak wana jest rola dziaa nakierowanych na pracownikw - publiczno wewntrzn organizacji [Cenker 2000, 14].
Niezadowolona zpracy zaoga informujca oswym niekorzystnym pooeniu otoczenie zewntrzne to przecie zjawisko rujnujce wizerunek. Waciwe postpowanie
zzaog jest warunkiem, aby pracownicy ipracownice uruchomili swoje maksymalne
moliwoci, wykazali si kreatywnoci ipoczuli wewntrzne, indywidualne zaangaowanie wpowierzone im zadania.
Zarzdzajcy izarzdzajce powinni wic zadba ojak najlepsze wykorzystanie potencjau swego personelu. Potencjau osobistego, wynikajcego zkompetencji imoliwoci intelektualnych, ale rwnie tego wynikajcego zpci. Zadania public relations
skierowane do wewntrz firmy sprowadzaj si przede wszystkim do tworzenia jak
najlepszej atmosfery wpracy. Techniki oddziaywania na personel uzalenione s od
wielu czynnikw, wszczeglnoci od liczebnoci zaogi, charakteru stanowiska, siy
fachowej, dostpnych rodkw pieninych ikultury organizacji. Jak najlepsze oddziaywanie (majce na celu zmotywowanie) na pracownikw ipracownice powinno
zdaniem Budzyskiego uwzgldnia ich potrzeby socjalne, takie jak przynaleno
do okrelonej grupy spoecznej, osiganie wartociowych celw, zaspokajanie wasnych ambicji, twrcz samorealizacj, bycie akceptowanym/akceptowan przez innych, bezpieczestwo [2006, 83]. Implementacja strategii gender mainstreaming do
polityki idziaa firmy wymaga przede wszystkim refleksji nad kategori przynalenoci do okrelonej grupy spoecznej iustalenia, e pe (obok np. narodowoci, wyznania, grupy zawodowej, pozycji finansowej) jest istotnym czynnikiem wspksztatujcym tosamo ipotrzeby jednostki, warunkowanym przez yciowe dowiadczenie,
nabyte wzorce zachowa i schematy rl pciowych. Poniewa rozmaitych opresyjnych dla obu pci stereotypw nie mona zmieni wtrybie natychmiastowym, warto
zastanawia si za kadym razem, jak wykorzysta istniejce rnice nie wsposb
prowadzcy do dyskryminacji, ale wydobywajcy cao osobistego izawodowego
potencjau.
Dla waciwej oceny organizacyjnej i strukturalnej wraliwoci firmy na kwestie
zwizane zgender warto posuy si analiz genderow rodowiska zatrudnienia,
czyli tzw. metod PST [Vaileanu, 13 15]. Jak wikszo metod przydatnych wza-
Gender mainstreaming
wkomunikacji zotoczeniem zewntrznym
Pozostaje pytanie, jak dobrze skomunikowana wewntrznie firma ma stosowa zasad gender mainstreaming wrelacjach ze swymi klientami iklientkami, mediami iinnymi instytucjami stanowicymi otoczenie zewntrzne.
Przed wprowadzeniem w ycie i dookreleniem zaoe konkretnego projektu,
programu lub strategii dziaalnoci firmy (gdy chodzi na przykad owprowadzenie na
rynek nowego produktu ikampani reklamow) naley zawsze sprawdzi, jakie znaczenie dla jego skutkw, zasigu inajoglniej funkcjonowania posiada kategoria gender. Powinna ona sta si kolejn istotn zmienn obok wieku, miejsca zamieszkania, wyksztacenia itp. Jest ona zawsze relewantna, gdy grupa docelowa jest pciowo
zrnicowana (nawet wniewielkim stopniu), acele projektu lub programu uwzgldniaj ingerencj wycie codzienne jej czonkw iczonki.
63
kresie gender mainstreaming opiera si ona na pytaniach, na ktre odpowiedzi musz by uwzgldnione wplanowaniu dalszych dziaa firmy. Pytania powinny skania
do refleksji nad liczebn reprezentacj obu pci wstrukturach firmy iwjej zarzdzie,
wzajemnymi proporcjami oraz stosowanymi wrodowisku metodami obsadzania stanowisk kierowniczych. Przyjrze naley si rwnie mechanizmom rekrutacji, wynagrodzeniom, ciekom awansu, gwarancjom elastycznego czasu pracy zarwno dla
kobiet, jak idla mczyzn. Wanalizie organizacji zperspektywy pci warto rwnie
uwzgldni zastany poziom wiadomoci genderowej personelu, sprawdzi, czy we
wdraanych dotychczas projektach istrategiach pe bya (ajeli tak, to wjakim stopniu) czynnikiem wpywajcym na zmiany formy dziaania, celw, zasigu. Bez takiej
analizy jakiekolwiek wprowadzanie wycie zasad rwnoci pci do kolejnych dziaa
instytucji bdzie przedsiwziciem nierozsdnym ipozbawionym bliej okrelonego
celu ten bowiem moe by okrelony tylko na podstawie refleksji nad dotychczasow sytuacj [Vaileanu, 13].
Warto inwestowa w szkolenia personelu dotyczce tematyki gender i dyskryminacji ze wzgldu na pe, uwraliwia si na wasn odmienno. Przydatne s take szkolenia ikonferencje, podczas ktrych obie strony osoby zatrudniajce izatrudniane zostan wyposaone wwiedz na temat moliwoci dzielenia opieki nad
dziemi, jakie daje prawo pracy iubezpiecze spoecznych, anastpnie przedyskutuj, jak zreformowa organizacj pracy wfirmie iwprowadzi elastyczne formy zatrudnienia. Kluczowe jest te pielgnowanie dobrej atmosfery wfirmie idbanie ointegracj zespou realizacj postulatw gender mainstreaming wtym obszarze jest
chociaby konsekwentne stosowanie etykiety rwnociowej w tekstach firmowych
kierowanych take do personelu, podczas przemwie na imprezach ibankietach itp.
Zasady takie musz obowizywa nie tylko wprzypadku komunikacji zzatrudnion
zaog firmy, ale take podczas rekrutacji. Absolutnie niedopuszczalne s praktyki
stawiania innych wymaga kobietom imczyznom ubiegajcym si oto samo stanowisko, pytania kobiet oich sytuacj rodzinn, stan cywilny iplany macierzyskie,
wymagania od kandydatek zobowizania do niezachodzenia wci, podejmowania
decyzji ozatrudnieniu danej osoby tylko iwycznie woparciu ojej pe [Tomaszewska 2004, 12].
64
Wano kategorii pci jako zmiennej mogcej przyczyni si do zmiany lub modyfikacji zaoonych celw istrategii mona sprawdzi za pomoc metody Gender
Impact Assessment, czyli oceny wpywu spoeczno-kulturowej tosamoci pci. Polega ona na szacowaniu, jak wwyniku wdroenia nowoci zmianie ulec mog relacje
midzypciowe wgrupie docelowej, jak wprowadzany produkt czy usuga wpynie na
kobiety imczyzn, na czyje potrzeby jest odpowiedzi iczy uzyskany efekt jest satysfakcjonujcy [Vaileanu, 15 18]. Kadorazowo przeprowadzana analiza genderowa jest wietnym narzdziem do zrozumienia specyfiki lokalnego rynku, jego uwarunkowa socjalnych, aprzez to potrzeb. Szczegolnie przydaje si podczas planowania
pozwala przewidzie lepszy kierunek rozwoju projektu ijego ograniczenia. Firmom
wdraajcym nowe projekty, programy czy usugi przyda si metoda 4 R obejmujca etap diagnozy, wyznaczanie celw, dobr adekwatnych rodkw iich stosowanie
oraz niezbdn wgender mainstreaming ewaluacj, pozwalajc stwierdzi skuteczno wkwestii rwnoci pci [Vaileanu, 9 13].
Zbierane informacje powinny zawiera dane ospecyficznych perspektywach, rolach, potrzebach kobiet i mczyzn znajdujcych si w docelowym rodowisku
projektu, czyli wbrany, regionie itd. Analiza iwynikajce zniej konkretne dziaania
powinny te uwzgldnia relacje midzy kobietami imczyznami dotyczce ich dostpu do uczestnictwa wprogramie, odnoszonych korzyci zprojektu/usugi. Na kolejnym etapie zarzdzajcy izarzdzajce powinni odpowiedzie sobie na pytania,
jakie elementy polityki rwnoci pci wprowadzane s wraz znow usug, wjaki sposb projekt przyczynia si do eliminowania zastanych nierwnoci, jak utrzyma uzyskany efekt ikonsekwentnie monitorowa dziaania.
Dbajca owiarygodno swego dobrego wizerunku firma stosuje podobne ukony
zarwno wobec swego otoczenia zewntrznego, jak iwobec personelu. Polepszeniu
relacji i komunikacji z potencjalnymi i rzeczywistymi klientami z pewnoci sprzyja
poparcie liderw opinii izadowolenie zaogi polecajcej firm kolejnym osobom. Podczas ronego rodzaju imprez zewntrznych warto zapoznawa otoczenie zwynikami implementacji gender mainstreaming wewntrz firmy, strategiami rwnociowymi
przyjmowanymi we wdraaniu nowych usug iich efektami. Szczeglnie widocznym,
przycigajcym uwag, aprzez to popularyzujcym wiedz ofirmie zabiegiem (take wrd osb i instytucji pocztkowo bezporednio niezwizanych z firm) mog
okaza si operacje jzykowe. Etykieta rwnociowa (uwzgldnianie form feminatywnych, uobecniana wtekstach zasada obecnoci obojga pci) wkampanii reklamowej,
ulotkach, broszurach informacyjnych iprzemwieniach to zjawisko zmuszajce zwykle do refleksji nad ogln filozofi wyznawan przez firm.
Coraz wicej firm iinstytucji dostrzega, jak wane jest to, jaki ma wizerunek oraz
dy, by wwizerunku najpeniej odzwierciedlaa si tosamo1, poniewa wspczenie na rynku to nie jako produktu odgrywa rol (wrd konkurujcych podmiotw
jest ona zwykle identyczna), lecz stworzony dookoa firmy klimat, sprawiajcy, e towar lub usug zapragn mie te wanie, a nie inne, osoby. Jak przydaje si tutaj
strategia zawierajca postulaty GM? Jak tosamo ijaki wizerunek ma (lub raczej:
moe mie) firma lub instytucja sumiennie wdraajca wswoich dziaaniach strategi
GM?
Pierwsza oznaka, e firma respektuje zasady GM to posugiwanie si oboma formami (msk iesk) woficjalnych komunikatach (m.in. newsletterze albo na stronie internetowej), awic kierowanie oferty do klientek iklientw lub wogoszeniu
oprac oposzukiwaniu fryzjera/fryzjerki. Cho oczywicie tego typu kwestie jzykowe to nie wszystko, zwykle wskazuj, e dana firma lub instytucja jest uwraliwiona
na samo zjawisko iby moe przestrzega zasad GM take wobszarze innych dziaa.
Ponadto badania dowodz, e kobiety czciej ichtniej odpowiadaj na ogoszenia oprac, jeli wich treci zawarta jest informacja gwnie wformie zapisu ztzw.
splittingiem (np. zatrudni kelnera/kelnerk) e poszukiwana jest osoba dowolnej
pci. Wkadej innej sytuacji coraz wicej znich zastanawia si, czy brak formy eskiej wogoszeniu oznacza, e ich pe stanowi przeszkod wpracy wdanym zawodzie, czy po prostu form msk ma potraktowa jako generyczn, czyli uzna, e
sowo kelner oznacza zarwno kobiet, jak imczyzn wykonujcych ten zawd.
Jednym sowem, cho tak by nie powinno, pojawia si myl, czy jej kandydatura
zpowodu pci bdzie si wogle liczy wprocesie rekrutacji. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego przeprowadzio badania ogosze oprac pod
wzgldem dyskryminacji nie tylko ze wzgldu na pe. Okazao si, e spora cz
pracodawcw ipracodawczy, nie stosujc si do rwnociowych ustale, po prostu
amie prawo. Zakaz dyskryminacji to ju nie tylko element strategii PR, lecz europejska (awic polska take!) norma sankcjonowana prawnie. Na szczcie mona znale coraz wicej przykadw dobrych praktyk, ktre pozwalaj wierzy, e sytuacja
bdzie si stopniowo poprawia.
wiadomo dotyczc zagadnie GM czsto wida take wprzygotowanej przez
dan firm kampanii reklamowej wspotach reklamowych przekazuje si albo obala
rnego typu stereotypy. Treci zawarte wreklamie bardzo trafnie pokazuj stosunek
osb j tworzcych do kobiet, mczyzn iwogle zagadnie zwizanych ze stereotypami pciowymi. Wiemy np. czego oczekiwa po firmie, ktra po raz kolejny przedstawia kobiet wroli sprztaczki albo mczyzn wroli uminionego macho. Wiemy
take, co sdzi ofirmie, ktra dziaa zupenie odwrotnie.
PR wie si ztym, jaki jest wizerunek firmy, co firma komunikuje, jaka jest. Zatem, jeli gosi (ale jednoczenie take realizuje) zasady GM, zyskuje bardzo duo
woczach swoich potencjalnych klientw iklientek oraz pracownikw ipracowniczek.
1
Wedug Magorzaty Cenker tosamo przedsibiorstwa to suma elementw, ktre pozwalaj zidentyfikowa
przedsibiorstwo, wyrni spord innych firm konkurencyjnych. Wizerunek przedsibiorstwa jest swego
rodzaju obrazem firmy w wiadomoci innych osb, ktre z ni si stykaj w sposb bezporedni (np. jako
klienci) lub poredni (oglnie jako uczestnicy rynku) [Cenker 2000, 42]. Tosamo jest wic tworzona wiadomie, firma moe o niej decydowa, ksztatowa j w oparciu o przygotowane i spjne strategie. Przekada
si to w jakim, cho niezupenym, stopniu na wizerunek, ktry wobec samej firmy jest czym zewntrznym.
65
Wizerunek itosamo firmy

realizujcej postulaty GM
66
Postrzegana jest nie tylko jako firma respektujca zasady rwnoci, ale jednoczenie
komunikujca, e w ogle sprawiedliwo i funkcjonowanie zgodnie z ustaleniami
prawnymi jest dla niej priorytetem. Skoro przestrzega zaoe GM zwielk skrupulatnoci, zapewne obojtnie nie przechodzi take wobec wszelkich innych ustale, dotyczcych najrniejszych kwestii. To pierwszy sygna, e taka firma uczciwie traktuje
swoich pracownikw iswoje pracownice, dbajc oich prawa ipoczucie wasnej wartoci. Firma wcielajca wycie postulaty GM to firma dziaajca zgodnie zprawem,
nie uchylajca si od nawet nie zawsze wygodnych przepisw iustale. To gwarancja
bezpieczestwa. Stosowanie zasad gender mainstreaming jest te wjakim sensie
modne wpewnych rodowiskach ibranach, poniewa posotaje zgodne ztzw. poprawnoci polityczn imoe do firmy przycign wielu modych inowoczesnych
ludzi. Jako klientw/tki ipracownikw/czki.
Wprzeciwiestwie do tego, jak postrzegane s jednostki otych pogldach, wprzypadku caych instytucji zarzut sympatyzowania zfeminizmem si nie pojawia. Krtko
mwic, na wczaniu elementw GM do strategii PR mona tylko zyska. Taka firma
jest bowiem postrzegana jako europejska, nowoczesna, legalna, uczciwa, wiatowa,
sprawiedliwa, yczliwa, wyrozumiaa, profesjonalna, ambitna iaktywna.
Dlaczego GM jest wany dla kadej firmy iinstytucji?

Podsumowujc, firma uwzgldniajca wswojej strategii PR zasady GM jest po prostu skuteczniejsza choby na tym poziomie, e lepiej ukada si wsppraca wramach zespou. Woparciu ozasady, ktre nie pozwalaj na dyskryminowanie nikogo
izadnego powodu, atwiej zbudowa zesp iskuteczniej si wnim komunikowa,
awic pracowa efektywnie wgrupie iindywidualnie, niwelowa uprzedzenia, atake
wykorzystywa wszystkie dostpne kompetencje imoliwoci osb uczestniczcych
wpracy.
Wtakich firmach nie liczy si wic pe, bo waniejszy jest profesjonalizm konkretne kwalifikacje iumiejtnoci oczym doskonale wiedz nie tylko pracownice ipracownicy oraz klienci iklientki, ale take potencjalne firmy wsppracujce zdanym
podmiotem. Taka firma przycignie swoj pozytywn strategi profesjonalistki fachowczynie, ktre nie skorzystaj zoferty innej firmy, majc do wyboru tak, wktrej
wiedz, e ich prawa bd respektowane. Wten sposb firma moe zyska pracownice, ktre nie byy doceniane gdzie indziej.
Trzeba jednak pamita, e PR (aprzynajmniej dobry iskuteczny PR) nie polega
na kamaniu. Nie mona zaoe GM tylko gosi, trzeba je przede wszystkim faktycznie realizowa. Praktyki PR su wyeksponowaniu wartoci, ktrymi kieruje si firma,
cech, ktre posiadaj osoby korzystajce zich usug. Strategia PR powinna wic towarzyszy praktycznym dziaaniom obecnym wcodziennym funkcjonowaniu danej
firmy.
Widoczne efekty - podsumowanie
67
Jakie rynkowe korzyci mona wobec tego uzyska dziki wdraaniu polityki
rwnoci pci? Nadrzdn, najwaniejsz korzyci jest wiele razy ju wspominana
konkurencyjno. Wyczulone na specyfik swych grup docelowych przedsibiorstwo
atwiej pozyskuje nowych klientw iklientki, znajc ich indywidualne potrzeby, lepiej
dba oich zaspokajanie.
Wielokulturowo, przeamywanie stereotypowych schematw i likwidacja
uprzedze wobrbie samej firmy zapewniaj wiksz rnorodno punktw widzenia wrd zaogi. To zkolei przyczynia si do wzrostu jej kreatywnoci. Konkurencyjno widoczna bdzie take podczas rekrutacji dobra opinia otoczenia zpewnoci
zachci do ubiegania si oposad osoby najlepiej wykwalifikowane, niezalenie od
ich pci.
To winteresie kierownictwa powinno lee przekroczenie przestarzaych podziaw ze wzgldu na pe iras wramach firmy po to, by uruchomi peny potencja
wszystkich jej czonkw na rzecz realizowania celw organizacji w warunkach zintensyfikowanej globalnej konkurencji [Schunter-Kleemann, Plehwe 2006, 3]. Niewtpliwie szacunek do innoci, wzajemne zrozumienie potrzeb, celw iodmiennych
dowiadcze gwarantuj nie tylko lepsze relacje midzy pciami. Personel dobrze
zmotywowany iotwarty na siebie atwiej zaadaptuje si do nowych potrzeb wnowych
rodowiskach dziki temu firma wielokulturowa i wielopciowa bdzie miaa
przewag przy przenoszeniu swych dziaa na poziom midzynarodowy.
68
Bibliografia
Branka M., 2005, Polityka rwnoci pci wUnii Europejskiej iwPolsce, [w:] Polityka rwnoci pci na poziomie lokalnym, oprac. wramach projektu Akademia Rwnoci Kobiet
ARKa, Warszawa.
Budzyski W., 2006, Public Relations. Zarzdzanie reputacj firmy, Warszawa.
Cenker E. M., 2000, Public Relations, Pozna.
Grzybek A., Rochon A., Gender mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta jego potencja? [w:] Grzybek A. (red.), 2008, Gender Mainstreaming. Jak skutecznie wykorzysta
jego polityczny potencja?, Warszawa, (online) http://www.bezuprzedzen.org/doc/Gender_mainstreaming_polit_potencjal.pdf, dostp: czerwiec 2011 r.
Ociepka B. (red.), 2003, Public relations wteorii ipraktyce, Wrocaw.
Schunter-Kleemann S., Plehwe D., 2006, Gender mainstreaming. Wczanie kobiet do neoliberalnej Europy?, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, (online) www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0070schunter_plehwe.pdf , dostp: czerwiec 2011 r.
Tomaszewska J., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na pe, [w:] Dyskryminacja ze wzgldu na pe i jej przeciwdziaanie. Przezwycianie barier na drodze do rownoci kobiet
Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, (online) http://ptpa.org.pl/, dostp:

sierpie 2011.
Rozwadowska B., 2002, Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Warszawa.
Unmig B., Gender mainstreaming. Potencja i ograniczenia radykalnej koncepcji spoecznej, (online), http://www.boell.pl/downloads/speachUnmuessigonGendermainstreamingPL.pdf, dostp: sierpie 2011

undp.md/publications/doc/gender_manual.pdf, dostp: sierpie 2011
Walczyski M., Czym jest public relations, [w:] Dobre praktyki, (online) http://www.dobrepraktyki.silesia.org.pl, dostp: sierpie 2011.
Cz II
Nowa etykieta
wkomunikacji publicznej
73
Dyskurs rwnociowy (tolerancji)

Tak si ukadaj dzieje polskiej demokracji, e wreszcie na jej intelektualnym horyzoncie pojawiy si, iczsto pozostaj jako bliej niedookrelone, nowe pojcia, takie
jak: dyskurs/jzyk rwnociowy albo dyskurs/jzyk tolerancji, niekiedy te syszymy
nazw poprawno polityczna. Holenderski jzykoznawca Teun Andrianus van Dijk
[Dijk 2001], ktrego refleksja naukowa we wspczesnej lingwistyce cieszy si nie
lada szacunkiem, okrela dyskurs jako komunikacj publiczn, jako zdarzenie komunikacyjne, ktre powstaje wwyniku integracji rozmwcw wokrelonym spoecznym
kontekcie. Rozwamy, jakie zdarzenie komunikacyjne mona zatem uzna za rwnociowe bd te bdce zaprzeczeniem idei tolerancji.
Odpowied nie bdzie jednoznaczna, gdy wielogosowo iwielowartociowo
przestrzeni publicznej wodniesieniu do poj nowych, abstrakcyjnych oznacza zwykle brak ostrych granic, jeeli chodzi ointerpretacj ich znaczenia. Tego stanu rzeczy
dowodz rwnie ostatnie badania nad rozumieniem pojcia dyskursu rwnociowego [Maocha-Krupa 2012]. Odnosi si je do rnych zjawisk ipoziomw funkcjonowania jzyka. Przywoanie kilku sytuacji, typowych dla polskiego pejzau komunikacyjnego, uwidoczni, dlaczego otym mwimy iczym dyskurs rwnociowy nie jest, czyli
zyskamy ogld kontrzjawiska.
Sceny nierwnociowe
Sytuacja 2.
Joanna od lat zpowodzeniem ibezwypadkowo jedzi swoim ulubionym citroenem,
a ktrego dnia, przy okazji przegldu technicznego auta, trafia do serwisu. Itam po
wstpnym rozpoznaniu czci wymagajcych wymiany, mechanik stwierdza:
Aco ja bd pani tumaczy. Niech lepiej przyjedzie m...
M na pewno nie przyjedzie mieje si Joanna. Wogle nie prowadzi auta, nie
ma nawet prawa jazdy.
Sytuacja 3.
Przykadowa reklama telewizyjna pralki Candy (cho mogaby to by rwnie reklama odplamiacza Vanish Oxi Action, proszku Ajax, cud-jogurtu Actimel itd.) Wreklamie pralki Candy zosta przywoany model tradycyjnego podziau obowizkw
domowych: dziewczyna robi porzdki, chopak odpoczywa. Moda kobieta sprzta,
poniewa wdomu panuje baagan iwszdzie porozrzucane s brudne ubrania. Jej
partner siedzi na kanapie zwycignitymi nogami, czyta gazet ioglda telewizj. Kobiecy gos ze zrozumieniem zwraca si do pa-odbiorczy: Czeka ci due pranie?.
Wtakiej sytuacji potrzebne jest niezawodne urzdzenie: pralka Candy.
Sytuacja 1.
Picioletnia Hania przynosi zprzedszkola now ksik pt. Zanim bd uczniem.
Karty techniczne ikomentuje to nastpujco: Mamo, pani mwia, e to moe by
te dla mnie, ale dlaczego? Przecie to jest dla chopakw, oni bd uczniami. Dlaczego nie ma ksiki dla uczennic?
74
Rozgoryczenie Hani zostao spowodowane tym, e we wspczesnej polszczynie

daje si zaobserwowa yw, wniektrych krgach nawet modn, tendencj do uywania nazw rodzaju mskiego (ucze, student, czytelnik) jako gatunkowych, czyli takich, ktre odnie mona zarwno do mczyzn, jak ido kobiet. Tymczasem wmyleniu picioletniego dziecka pojcie ucznia jest jasno sprecyzowane jako chopak, ktry
si uczy, natomiast uczca si dziewczyna to uczennica. Jest to zgodne ze zdroworozsdkowym, logicznym podziaem rzeczywistoci, ktrego ucz si dzieci wprocesie przyswajania mwionego jzyka rodzimego. Przykad ten pokazuje nierwnociow tendencj w funkcjonowaniu leksyki (tzn. sownictwa) we wspczesnym jzyku
polskim (zwykle okrela si j jako asymetri rodzajowo-pciow), polega ona m.in. na
tym, e daje si dostrzec brak stanu rwnowagi pomidzy nazwami mskimi aeskimi [aziski 2006]. Itak niejednokrotnie wodniesieniu do kobiet idziewczynek stosuje
si formy mskie rzeczownikw, cho zpunktu widzenia kryterium logicznoci kiedy
mwimy/mylimy oniej, lepiej powiedzie uczennica zamiast ucze, studentka zamiast
student, czytelniczka zamiast czytelnik itd.; wwczas pozostanie to wzgodzie zdobrymi
obyczajami komunikacyjnymi nakazujcymi odnosi si stosownie do innych, awtym
wypadku przez stosowno rozumie si wprowadzenie do komunikacji parametru pci
bd zneutralizowanie tej kategorii jzykowej [na ten temat zob. art. wniniejszym zbiorze Etykieta rwnociowa wtekstach publicznych].
Zdarzenia komunikacyjne przedstawione wsytuacji 2. i3. mogyby nigdy nie nastpi, gdyby nie istniejca wczowieku potrzeba odwoywania si do schematw,
stereotypw zadomowionych w naszej kulturze i przechowywanych rwnie jako
wiedza jzykowa. Stereotypy bowiem czasem porzdkuj nasz wiedz orzeczywistoci iuatwiaj poruszanie si po niej, kiedy indziej jednak mog by krzywdzce,
wtym wypadku dyskryminujce dla osb dowiadczajcych ich mniej czy bardziej
negatywnego dziaania. Serwisant auta udzieliby fachowej informacji Joannie na temat stanu auta (2), gdyby nie kulturowo zakorzeniony przekaz: mczyzna wie lepiej,
znim atwiej si dogada na temat samochodw, kobieta itak niewiele zrozumie. Zaszo wic zdarzenie komunikacyjne nierwnociowe, dyskryminujce Joann, aona,
zyta zdyskryminacj pci od dziecistwa, zareagowaa miechem.
Twrcy itwrczynie reklam najczciej wiadomie wykorzystuj funkcjonujce stereotypy, aby wzmocni efekt perswazyjny (nakaniajcy) do zakupu danego towaru. Nasuwa si jednak pytanie, do oczywiste zreszt, czy sia oddziaywania danej reklamy
nie wzrosaby, gdyby zastosowano schemat burzcy skostniae stereotypy, wktrej
przykadowo pani czytaaby gazet, pan za przywrciby ad wprzestrzeni domowej?
W ostatnim czasie kilka spotw o podobnej konstrukcji zostao ju wyemitowanych.
Z caym przekonaniem twierdz, e byby to krok rwnie w przywracaniu wanego
adu wiadomociowo-obyczajowego we wspczesnej Polsce. Utrwalanie wiedzy dyskryminujcej jakie grupy spoeczne jest bowiem szkodliwe inieetyczne.
Unijne propozycje zmiany

Jedn zpropozycji przezwycienia tego stanu rzeczy stay si dziaania wramach
struktur Unii Europejskiej, aszczeglnie koncepcja naprawy relacji spoecznych nazwana gender mainstreaming, zakadajca takie dziaania pastwotwrcze, wktrych kategoria gender, czyli pe rozumiana jako konstrukt spoeczno-kulturowy odrniany
od pci biologicznej, aposugujc si eksplikacj Ingi Iwasiw jest to pe skonstruowana [Iwasiw 2004, 59] jest staym czynnikiem towarzyszcym ocenie dziaalnoci
bd jej braku we wszystkich sferach ycia pastwa. Polska, podpisujc traktaty unijne,
zobowizaa si do wczania wobieg przestrzeni spoecznej m.in. idei gender mainstreamingowej iinnych traktatw wytyczajcych szlak zrozumienia itolerancji dla wszystkich
ludzi, niezalenie od pci, wieku, orientacji seksualnej, rasy, pozycji lub przynalenoci
spoecznej, etnicznej, religijnej. Istniej wic przesanki formalnoprawne, by nauczanie
odyskursie tolerancji (rwnociowym) wprowadzi do kanonu wiedzy wanej.
Dziki regulacjom Komisji Europejskiej uczestnicy iuczestniczki komunikacji nowych
mediw kojarz dyskurs tolerancji z komunikacj, w ktrej kady jest rwny/rwnouprawniony, aznajomo tego kodeksu skada si na tzw. poprawno polityczn (political correctness), czyli umiejtno niedyskryminujcego odnoszenia si do innych.
Pisarka, tumaczka, publicystka, ekspertka wdziedzinie rwnouprawnienia Agnieszka
Graff, zamieszczajc na stronie Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej artyku Unijna
polityka rwnoci pci zaoenia ikontrowersje, problem ocenia podobnie:
75
[...] unijny dyskurs rwnociowy niewtpliwie przyczyni si do legitymizacji zasad

rwnoci pci take w nowych pastwach Unii, da narzdzia nacisku organizacjompozarzdowym, pozwoli wprowadzi tematyk gender na uczelnie itp. [Graff
2009].
Perspektywa humanistyczna
Znajomo kodeksu dyskursu rwnociowego moe wic mie znaczenie pragmatyczne, mierzone uytecznoci tej wiedzy. Mona te dostrzec gbszy, oglnohumanistyczny wymiar takiej kompetencji. Refleksj t zawdziczamy Boenie Witosz,
jzykoznawczyni, profesorce Uniwersytetu lskiego, ktra w artykule O dyskursie
wykluczenia idyskursach wykluczonych zperspektywy lingwistycznej przeciwstawia
dwa skrajnie odmienne sposoby komunikowania: dyskurs wykluczenia dyskursowi
tolerancji [Witosz 2010]. Wdyskursie wykluczenia INNY (drugi czowiek) postrzegany jest jako obcy, zagraajcy, tote JA przekonane owyszoci wasnych pogldw
pozostaje zamknite na dialog, gotowo poznania, zrozumienia INNEGO. Niejednokrotnie z irracjonalnego strachu przed INNYM dy si do wykluczenia kadej
odmiennoci. Boena Witosz jako przykad wskazuje dyskurs radiomaryjny, czsto
wargumentacji odwoujcy si do teorii spisku. Natomiast dyskurs rwnociowy
pisze jzykoznawczyni projektuje obraz spoeczestwa obywatelskiego, skania
1
2
Ten fragment niniejszego artykuu odnosi si bezporednio do mojego wystpienia na konferencji naukowej
Jzyk nowych mediw inowej literatury, zorganizowanej wmaju 2011 przez Katedr Wspczesnego Jzyka
Polskiego Uniwersytetu dzkiego.
Ageizm to dyskryminacja ze wzgldu na wiek.
Kiedy zatem mwimy odyskursie rwnociowym, moemy mie na myli1:

wiadome dziaania komunikacyjne (jzykowe ipozajzykowe), ktre albo zmniejszaj, albo likwiduj istniejce nierwnoci spoeczne bd te nie daj przyzwolenia
na dyskryminacj kogo ze wzgldu na co.
Tak rozumiany dyskurs tolerancji jest dziaaniem nacechowanym pozytywnie, stanowicym warto spoeczn, tote znajomo jego zasad moe sta si celem ksztacenia; mona o nim mwi te jako o wartoci mierzonej przydatnoci spoeczn
iwwczas wzgldy etykietalne, bon ton czowieka kulturalnego, wymagaj jego praktykowania, wprzeciwnym wypadku podmiot komunikujcy sytuuje si na biegunie bliszym postawie nietolerujcej INNOCI, choby kulturowej, religijnej, wiatopogldowej
czy te postawie bliskiej seksizmowi, homofobii, nacjonalizmowi, ageizmowi2.
76
do respektowania rnorodnoci i indywidualnoci ludzkich dowiadcze. Relacje

spoeczne wrozumieniu dyskursu rwnociowego buduje si na poczuciu rwnoci
iakceptacji INNOCI. Aowi INNI nie s obcymi, zagraajcymi JA, ktrych trzeba wykluczy, mona ich np. prbowa pozna czy zrozumie. Podmiotem interakcji wdyskursie rwnociowym jest JA, ktre ma wiadomo przynalenoci do wsplnoty,
ale zarazem iswej odrbnoci.
Podmiot jest przekonany, e moe si rni od pozostaych czonkw swojej
wsplnoty pod jakim wzgldem: przekona, preferencji seksualnych, wartoci,
stylu ycia, pracy, miejsca zamieszkania, wygldu. Rwnoczenie wie, e te rnice, dostrzegane przez pozostaych czonkw wsplnoty, nie wykluczaj go poza
jej granice. To Ja, ktre akceptuje inno (oryginalno, jednostkowo) samego siebie, ale take odmienno Innych. Dychotomia SWJOBCY, modelujca
interakcj w dyskursie wykluczenia, zostaje tu zastpiona relacj JAINNY. [...]
Podmiot (Ja) wrelacji do Innego pozostaje otwarty, gotowy do dialogu, azatem
ipoznania, oraz, by moe, zrozumienia [Witosz 2010, 19].
Tworzc projekt dyskursu tolerancji wopozycji do dyskursu wykluczenia, autorka
odwouje si do kategorii wypracowanych na gruncie filozofii personalistycznej, czyli
takiego sposobu mylenia, wktrym uznaje si szczegln pozycj, rol iwarto
osoby, stawia si j w centrum dziaania i zainteresowa poznawczych (czynic
osob kategori naczeln) [Wojtysiak 1995, 377].
W filozofii Karola Wojtyy uznaje si prymat osoby, wobec wszelkich wartoci
tych, ktre przysuguj rzeczom, itych, ktre ucieleniaj si wnieosobowych wsplnotach iorganizacjach [Galarowicz 2000, 63] oraz podnosi si problem tzw. podmiotowoci osobowej [Rzymowska 2009].
Skoro osob mona pozna jedynie jako podmiot, trzeba odrzuci wszelkie wasne zaoenia iuprzedzenia, pozosta otwartym iakceptujcym, otwartym na dialog.
Wwczas zyskamy moliwo SPOTKANIA IPOZNANIA RNYCH INNYCH.
Idea podmiotowoci osoby, obecna wrozwaaniach Karola Wojtyy, atake uMaritaina, Marcela, Rougemonta, Mouniera, Schelera, Ricoeura, Rzymowskiej, wpracy
Mikoaja Bierdiajewa zostaa sformuowana nastpujco:
Osoba nie moe by poznawana jako przedmiot, jako zjeden zprzedmiotw wszeregu innych przedmiotw wiata, jako cz wiata. Wten sposb poznaj czowieka nauki antropologiczne, biologia, psychologia, socjologia. Jest to czstkowe
poznanie czowieka, ale nie tajemnicy czowieka jako osoby, jako egzystencjalnego
centrum wiata. Osob mona pozna jedynie jako podmiot, wnieskoczonej subiektywnoci, wktrej ukryta jest tajemnica istnienia [Bierdiajew 2003, 19].
Spojrzenie na relacj zINNYM uczestniczcym wkomunikacji zperspektywy filozofii personalistycznej uzna mona za wane, gdy otwierajce perspektyw humanistyczn uprawiania dyskursu rwnociowego. Wykracza ona dalece poza unijn poprawno polityczn czy te ogld czysto profeministyczny. Jest to wic perspektywa
prawdziwie ludzka, wyrniajca warto osobow czowieka.
Podsumowujc, odyskursie rwnociowym mona mwi wsensie oglnym jako
zgodnej z postaw humanistyczn praktyce podmiotowego traktowania osoby
uczestniczcej wkomunikacji, ktra to praktyka nie daje przyzwolenia na dziaania
dyskryminujce kogo ani wsposb poredni, ani te bezporedni. Taka perspektywa komunikacyjna jawi si jako fenomen jzykowy, uwidaczniajcy zmiany zachodzce wnaszej kulturze ijzyku.
Bierdiajew M., 2003, Niewola iwolno czowieka. Zarys filozofii personalistycznej, przek.
i oprac. Paprocki H. (prze. ioprac.), Kty.
Dijk T.A., 2001, Badania nad dyskursem, [w:] Dijk van T.A. (red.) Dyskurs jako struktura
iproces, przek. Grochowski G., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Galarowicz J., 2000, Czowiek jest osob. Podstawy antropologii filozoficznej Karola Wojtyy, Kty.
Graff A., 2009, Unijna polityka rwnoci pci zaoenia i kontrowersje, (online)
http://ec.europa.eu/polska/news/opinie/090806_unijna_polityka_rownosci_plci_pl.htm,
dostp: maj 2011.
Iwasiw I., 2004, Gender dla rednio zaawansowanych. Wykady szczeciskie, Warszawa.
Kopaa J., Tokarska E., 2010, Zanim bd uczniem. Karty techniczne. Warszawa.
aziski M., 2006, Opanach ipaniach. Polskie rzeczowniki tytularne iich asymetria rodzajowo-pciowa, Warszawa.
Maocha-Krupa A., 2012, Polski dyskurs rwnociowy pci ogld jzykoznawczy,

[w:] Michalewski K. (red.) Jzyk nowych mediw, d.
Rzymowska L., 2009, Pojcia: osoby, jej wolnoci igodnoci, [w:] Sobczak B., Zgkowa
H. Retoryka ietyka, Pozna.
Witosz B., 2010, Odyskursie wykluczenia idyskursach wykluczonych zperspektywy lingwistycznej, [w:] Tekst idyskurs text und discurs 3, (online) http://www.tekst-dyskurs.pl/
artykuly-pdf/witosz.pdf., dostp: kwiecie 2011.
Wojtysiak J., 1995, Sownik wybranych terminw filozoficznych, haso personalizm,

[w:] Stpie A., Wstp do filozofii, TN KUL, Prace Wydziau Filozoficznego 65. Lublin.
77
Bibliografia
79
Rozpoznawanie dyskryminacji jzykowej

ze wzgldu na pe
(1) Teorie strukturalistyczne traktuj jzyk jako uporzdkowany wewntrznie iposiadajcy okrelon struktur ukad elementw, wktrym nie wolno niczego istotnego
doda ani uj bez naruszenia caoci; ukad elementw wzajemnie si warunkujcych, awic zhierarchizowanych; ukad abstrakcyjny [Heinz 1983, 233-234]. Zwrci
na to uwag ju ponad sto lat temu szwajcarski jzykoznawca Ferdynand de Saussure, ktry odrni jzyk (langue), rozumiany jako spoecznie wytworzony system znakw, od mwienia (parole), ktre jest procesem indywidualnym, azarazem realizacj
systemu [Urbaczyk 1991, 133]. Niektre cechy systemu jzyka polskiego, zwaszcza sowotwrstwa, podlegaj wirylizacji (czyli maskulinizacji) formalnej przekonywa rwnie na pocztku minionego stulecia polski jzykoznawca Baudouin de Courtenay, aZenon Klemensiewicz, znakomity znawca historii jzyka polskiego, rde
tego zjawiska upatrywa whistoryczno-spoecznym fakcie odwiecznej idugotrwaej
przewagi mczyzny, zwaszcza wyciu gromadnym, publicznym [Klemensiewicz
1982, 734]. Wdorobku dwudziestowiecznego jzykoznawstwa znale mona wiele
rzetelnych bada i opracowa, ktre dokumentuj brak rwnorzdnoci pomidzy
kategori pci ajzykiem [Klemensiewicz 1982; Anusiewicz, Handke 1994]. Wpracach tych, ze wzgldu na zaoony naukowy obiektywizm, najczciej unika si wartociowania owego zjawiska, tote nazwanie go dyskryminacj ze wzgldu na pe
albo seksizmem jzykowym stanowi novum w refleksji naukowej uprawianej zperspektywy gender studies, acilej: lingwistyki feministycznej czy te lingwistyki pci.
Dokonujc przegldu asymetrii rodzajowo-pciowych wsystemie jzyka polskiego, powoa si mona na dwie publikacje naukowe powstae w ostatnich latach:
Magorztaty Karwatowskiej i Jolanty Szpyry-Kozowskiej Lingwistyka pci. Ona i on
wjzyku polskim [2005] oraz Marka aziskiego, jzykoznawcy zUniwersytetu Warszawskiego, Opanach ipaniach. Polskie rzeczowniki tytularne iich asymetria rodzajowo-pciowa [2006]. Dowodz one:
Sowo dyskryminacja pochodzi od aciskiego discriminatio rozrnianie. We

wspczesnej polszczynie oglnej dyskryminacj definiuje si jako odmawianie nalenych komu praw; szykanowanie, przeladowanie jednostki lub grupy spoecznej
zpowodu odmiennej rasy, narodowoci, religii, pci itp. iwrd typowych sownikowych kontekstw wskazuje si nastpujce przykady: dyskryminacja religijna, rasowa, etniczna. Dyskryminacja emigrantw. Dyskryminacja chrzecijan w pastwach
komunistycznych [Dunaj 1999]. Wpsychologii spoecznej mwi si odyskryminacji
w odniesieniu do wystpujcych form wykluczenia spoecznego polegajcych na
krzywdzcym traktowaniu danej osoby ze wzgldu na jak cech (pe, wiek, religi,
pochodzenie etniczne/rasowe, wygld, sprawno intelektualn/fizyczn, tosamo
seksualn iin.).
Mwic odyskryminacji jzykowej ze wzgldu na pe, zazwyczaj ma si na myli:
(1) cechy systemu jzyka ujawniajce asymetrie rodzajowo-pciowe,
(2) dziaania jzykowe podmiotw komunikujcych, ktre s krzywdzce dla kobiet/mczyzn, dziewczt/chopcw.
80
w zakresie fleksji (odmiany wyrazw) przewagi w funkcjonowaniu form mskich nad eskimi w systemie zaimkw (kto, kto, kady, wszyscy), uywanych
wznaczeniu uniwersalnym (czyli wodniesieniu do osb obojga pci). Wdyskursie
feministycznym obserwuje si prby przeamania owej gramatycznej przeszkody
na drodze ku jzykowej rwnoci itworzy si form esk ktosia, np. Czy kto/
ktosia mgby mi wskaza adres?;
wzakresie skadni (budowy wypowiedzenia) dominacji form orzeczenia mskoosobowego wpoczeniu zpodmiotem zoonym, np.
Chopiec idziewczyna szli
Dziewczyna ipies biegli po ce.
Ola ijej czerwony rower widoczni byli zdaleka.
Dwa tysice kobiet ijeden mczyzna wystpowali wzawodach.
w zakresie sowotwrstwa (tworzenia wyrazw) blokady derywacji eskiej,

czyli moliwoci tworzenia nazw eskich od skodyfikowanych nazw mskich, np.
szpieg ?;
wiadek ?;
neandertalczyk ?
Obecnie dostrzec mona now tendencj wzakresie feminizacji jzyka polskiego,
objawiajc si m.in. zapenianiem dotychczas istniejcych luk semantycznych (znaczeniowych) itak szczeglnie wdyskursie feministycznym tworzy si odpowiedniki
eskie do niemal wszystkich rzeczownikw mskoosobowych. W ten sposb powstay formy: szpiegini, wiadkini, neandertaltka;
wzakresie leksyki (sownictwa) braku poj, zwaszcza syntetycznych (jednowyrazowych) zwizanych znazywaniem niektrych aspektw zwizanych zkategori eskoci, np. kiedy kto adoptuje chopca mwi si, e usynowi go; kiedy
kto adoptuje dziewczynk, mwi si, e ?, brakuje wpolszczynie syntetycznej
nazwy na okrelenie przysposobienia osoby pci eskiej. Stworzony przez analogi okazjonalizm, bdcy neologizmem leksykalnym, *ucrczy mgby zapeni
ow luk semantyczno-leksykaln. Podobnie relacje rodzinne wsplne dla obojga
pci nazywa si tradycyjnie poprzez formy tworzone wycznie od rzeczownikw
mskoosobowych, np. dziadek i babcia to dziadkowie, nie za *babciostwo ani
*babciowie; wujek zcioci to wujostwo, nie za *ciotostwo itd.
Wzakresie leksyki dowodzi si zjawiska gatunkowoci rzeczownikw mskoosobowych, co oznacza, e peni one podwjn funkcj: s zarwno nazwami mczyzn
(klient), jak rwnie posiadaj znaczenie oglne, zwane gatunkowym, uniwersalnym
(klient to zarwno on, jak iona, std funkcjonujce wuzusie poczenia obsuga klienta, miejsce dla klienta, podpis klienta). Rodzaj mski ma znaczenie normatywne, oglne, rodzaj eski za stanowi niejako uzupenienie, dodatek. Derywowanie od kadej
nazwy mskoosobowej rzeczownika nazwy eskiej (klientka) jest wanie kontrtendencj, skdind znan dobrze whistorii jzyka polskiego iprzeciwn zjawisku gatunkowoci.
Wrd kategorii dyskryminujcych wymienia si rwnie zanikajcy wpolszczynie sposb zwracania si do kobiet formami adresatywnymi panienka/panna; doczanie przyrostkw eskoci -wna, -anka (do nazwisk kobiet niezamnych), -owa,
-ina/-yna (do nazwisk matek). Tradycyjnie od przykadowego nazwiska Radocha
mona byo stworzy postacie panna Radoszanka, pani Radoszyna, od nazwiska No-
wak panna Nowakwna, pani Nowakowa. Jednake wedug Rozporzdzenia Ministra Spraw Wewntrznych iAdministracji zdn. 26 padziernika 1998 roku feminizacja
nazwisk to proces ju historyczny, tote woficjalnych dokumentach zaleca si wpisywanie nazwisk bez zwyczajowo uywanych przyrostkw wformie eskiej: -owa, -ina,
-wna, -anka (Dziennik Ustaw nr 136/1998).
81
wzakresie sownictwa ifrazeologii dowodzi si istnienia wyranej dysproporcji

pomidzy wartociowaniem pozytywnym fraz zprzymiotnikiem mski, np. mski
honor, mska rozmowa, mska decyzja, mska godno, mska ambicja, anacechowaniem negatywnym pocze zprzymiotnikami kobiecy/babski, np. kobieca
zmienno, babska logika, babskie gadanie. Podobne dysproporcje, odzwierciedlajce hierarchiczno wartociowania kobiet i mczyzn, zauwaa si w licznych nazwach (Kawaler Orderu Umiechu, Kawaler Orderu Ora Biaego), tytuach
zpierwszestwem czonu mskiego (Tristan iIzolda, Ja iMagosia, Jacek iAgatka, Romeo iJulia), zwizkach frazeologicznych (Miele jzykiem jak baba; Kobieta
ma wos dugi, arozum krtki; Kobieta ma tyle lat, na ile wyglda, mczyzna na
ile si czuje), co szczegowo omawiaj Karwatowska iSzpyra-Kozowska [2005,
40-57]. Niejednokrotnie porwnywanie kobiety do mczyzny uwaane jest za jej
dowartociowanie: podja msk decyzj, rwny zniej chop, natomiast porwnanie mczyzny do kobiety postrzega si jako obnienie jego wartoci: zachowuje
si jak baba, pacze jak baba.
Wyodrbnione wyej przykady nie wyczerpuj charakterystyki cech androcentrycznych systemu jzyka polskiego. S jednake egzemplifikacj zaliczan wjzykoznawstwie najczciej do obszaru bada asymetrii rodzajowo-pciowej. Rnica
midzy cechami systemu (1) acechami tekstw (2), ktre tworzymy, jest taka, e te
pierwsze wsptworz pewien konwencjonalny ukad cech fonologicznych, morfologicznych, skadniowych, leksykalnych irealizacja cech tego ukadu (tu: polszczyzny)
gwarantuje nam zbudowanie poprawnego komunikatu wdanym jzyku. Wikszo
ztych cech jest obligatoryjna, tzn. nie pozostawia mwicemu swobody wyboru, np.
system rodzajowy czy te skadniowy. Na tym poziomie asymetrie jzykowo-pciowe
trudne s wic do uniknicia, chyba e poddalibymy gruntownej renowacji cay system jzyka, co jak na razie stanowi ciekawe pole do eksperymentw lingwistycznych literackiej iartystycznej awangardy.
Inaczej przedstawia si sprawa na poziomie konkretnych dziaa jzykowych
podmiotw komunikujcych si (2), czyli wwczas, kiedy tworzy si dany tekst.
Tu swoboda wyboru rodkw jzykowych isposobw ich organizacji wtecie pozostaje nieograniczona, dlatego chcc unikn dyskryminacji ze wzgldu na pe, warto
zwrci przede wszystkim uwag na to, co mwimy, jak mwimy, do kogo mwimy,
wjakim kontekcie iwjakiej sytuacji komunikacyjnej. Pozostajc twrcami itwrczyniami relacji midzyludzkich, mamy przecie wpyw na wybr repertuaru rodkw
jzykowych istrategii tekstowych. Stopie nasycenia elementami dyskryminujcymi
zaleny jest wic wtym wypadku nie od abstrakcyjnego ukadu cech systemu, ale od
indywidualnej decyzji osoby komunikujcej, jej wraliwoci na zagadnienia nierwnoci pci oraz sposobu konceptualizacji iwartociowania rzeczywistoci.
82
Czy to dyskryminacja?
Przytaczajc poniej kilka konsytuacji, podda mona je ocenie pod wzgldem zachowania rwnoci pci.
Wkuluarach pewnego uniwersytetu toczy si dyskusja nad list osb starajcych
si ostanowisko adiunkta. Najwicej gosw poparcia otrzymuje kandydatka Boena K. Wwczas jeden z profesorw komentuje trwajc dyskusj:
Pani doktor Boena K. jest rzeczywicie bardzo zdolna, napisaa byskotliwy doktorat, ale pamitajmy, e to kobieta....
Czy w przykadowej sytuacji, mogcej si zdarzy w kadej instytucji czy te firmie, wygoszono dyskryminujcy pani doktor (albo doktork) Boen K. akt mowy?
Odpowied wydaje si oczywista, niezalena od wiatopogldu, cho profesorskie
wartociowanie jej umiejtnoci/osoby dokonao si nie wprost, ale w sposb zawoalowany. Wjzykoznawstwie takie wypowiedzi zukrytymi zaoeniami wyraanymi niebezporednio nazywa si presupozycjami. Wtym wypadku deprecjacji osoby
kandydatki dokonano poprzez odwoanie si do schematycznej wiedzy zmagazynowanej wstereotypie kobiety kiepskiej pracowniczki albo pozostajcej na urlopach
macierzyskich, wic niedyspozycyjnej, albo mao precyzyjnej wpracy naukowej, bo
zdominujc pkul alogiczn. Taki zawoalowany sposb przekazu uzna mona
za typowy dla wyraania pogldw seksistowskich, odnale go mona np. wformie
artw czy dowcipw.
Ten sam akt mowy moe by oceniany rnie wzalenoci od splotu wskazanych
wczeniej parametrw sytuacyjnych, wwczas wartociowanie go jako dziaalnoci
dyskryminujcej moe wymyka si jednoznacznej kwalifikacji. Poniej przedstawiam
np. formularz, jaki naley wypeni w momencie przyjmowania dziecka do szpitala
na oddzia (tu: laryngologiczny we Wrocawiu). Pierwsz przeszkod, jak napotykaj
rodzice, jest dopasowanie si do tradycyjnego wymogu zapewnienia dziecku jedynie matczynej opieki rodzicielskiej, co oznacza, e ojcowie, dziadkowie, wujkowie itd.
mog pojawi si wszpitalnym yciu chorego dziecka tylko jako gocie. Do caodobowej, aszczeglnie nocnej, opieki nad maoletni osob uprawnione s wedug
zwyczajw niektrych szpitali jedynie matki. Trudno jednoznacznie rozstrzygn,
ktra ze stron jest wtakiej sytuacji bardziej poszkodowana: czy ojciec, ktremu odmawia si prawa pobytu zdzieckiem na oddziale szpitalnym, czy matka pozbawiona
moliwoci wyboru (pjcia do pracy bd np. pozostania wdomu zdrugim modszym dzieckiem, podczas gdy ojciec towarzyszy starszemu wszpitalu). Okolicznoci
idowiadczenie kadej rodziny s jednostkowe, ale opisany zwyczaj utrwalony zarwno wformie podpisywanego owiadczenia (wzr na rys. na s. 81), jak iwrzeczywistych wymaganiach szpitala jest zawsze dyskryminujcy dla ktrej ze stron iutrwalajcy schematyczne wyobraenie ocechach irolach pciowych.
Zalecane zachowania jzykowe

wspierajce rwno pci
Mona wskaza nastpujce wzorcowe zachowania jzykowe rwnowace status
obojga pci:
Wprowadzanie jzyka rwnociowego w wypadku powyej zamieszczonego
owiadczenia zamiast uytych form wsplnogatunkowych opiekun z dzieckiem,
pobyt opiekuna lepiej byoby zastosowa jzyk neutralny pciowo, czyli osoba
opiekujca si dzieckiem, pobyt osoby opiekujcej si, azamiast wykluczajcych
rol ojca uy ja niej podpisana zapis, zwany zangielska splittingiem, uwzgldniajcy rol opiekuczo-wychowawcz obojga rodzicw: ja niej podpisana/-y.
Kiedy redagujemy ofert pracy, ulotk informacyjn czy jakikolwiek oficjalny druk,
warto pamita, e s one skierowane zarwno do odbiorcw, jak iodbiorczy, co
83
84
te winno znale odzwierciedlenie w stosowaniu zrnicowanych form mskoieskoosobowych bd neutralnych pod tym wzgldem.
Beata Maciejewska zaleca, aby nie marginalizowa, zwaszcza wmediach, dowiadcze iwiedzy kobiet inie ukazywa ich wstereotypowych rolach wiadkini, ofiary,
matki, obiektu podania, gwiazdy estrady itd.; zwraca te uwag na to, aby nie pomija pogldw kobiet, gdy stanowi one 52% populacji [2007, 21]. Jednak konwencja wydawniczo-redaktorska wspczesnych tabloidw stanowi kopalni praktyk
dyskryminacyjnych ze wzgldu na pe. Sensacyjne nagwki poczytnego Faktu
przedstawiaj kobiet najczciej jako ofiar, niezrwnowaon osob czy te obiekt
erotyczny. wiadcz otym tytuy: Zabili j na oczach synka; Zabi on, bo nie chciaa
wyj karpia zwanny; Miay pecha izginy; Potwr zgwaci 100 kobiet; Pijana matka
karmia creczk alkoholem; Matka porzucia synka tu przed Boym Narodzeniem;
Zazdrosna ona przebia opony; Wbi n wkochank; Polskie piersi podbiy Ameryk; Studentka usidlia filmowego amanta iwiele podobnych. Unikanie sformuowa
ukazujcych kobiety wstereotypowym, czsto deprecjonujcym, wyobraeniu jest
jednym ze sposobw wspierania rwnoci pci ibudowania wzajemnego szacunku.
Osoby obojga pci mona obsadzi wrnych rolach iwten sposb niwelowa
stereotypy pisze autorka publikacji Jak pisa imwi odyskryminacji. Poradnik
dla mediw. Korzyci antydyskryminacyjnych upatruje ponadto wczstszym powoywaniu si na autorytety kobiece wokrelonych dziedzinach, czyli obsadzaniu
kobiet wroli rzeczniczek, ekspertek nie tylko wdziedzinie spraw spoecznych czy
edukacji, ale rwnie wodniesieniu do spraw uwaanych powszechnie za powane, czyli wdziaaniach rzdu czy sferze polityki. Autorka poradnika postrzega jzyk
jako dynamiczne narzdzie ksztatujce stosunki spoeczne:
Aby osign rzeczywist rwno, kobiety imczyni musz by postrzegani
iodbierani jako rwni sobie. Oznacza to eliminacj takiego jzyka, ktry wyklucza,
obraa lub niewaciwie prezentuje kobiety. [Maciejewska 2007, 22]
Tote zamiast mwi okobiecie iprzedstawia j jedynie poprzez pryzmat relacji

rodzinnych (czyja matka, ona, babcia), lepiej powiedzie kim ona jest, nie za zkim
jest; zamiast przedstawi par pan Kowalski iKatarzyna Klimek lepiej zastosowa podobn formu pan Jan Kowalski ipani Katarzyna Klimek.
Dyskryminacja niewerbalna
Na dyskryminujc nierwno pci wkomunikacji zwraca uwag holenderski jzykoznawca van Dijk, uznajc jej likwidacj za jedno znajpilniejszych zada krytycznej refleksji nad dyskursem [Reisigl 2010, 37]. Reprodukcja szkodliwych stereotypw
na temat pci jest wszechobecna wprzestrzeni spoecznej: wida j na ilustracjach
podrcznikw, wreklamie, wrealizowanych przez dan kultur wzorcach zachowa,
gestach. Ich sia dyskryminujc jest rna, zalena od stopnia wraliwoci i wiadomoci osb j wsptworzcych. Spoeczestwa bardziej wiadome tego zjawiska protestuj przeciwko reklamom seksistowskim, barierom architektonicznym,
z ktrymi zmagaj si rodzice maych dzieci prowadzcy wzek, organizacji ycia
przedszkolnego, szkolnego, ktra niejednokrotnie zaszczepia dzieciom przekonanie
onalenych chopcom przywilejach (np. plakat wjednej ze szk podstawowych zachcajcy chopcw do uczestnictwa wsekcji piki nonej, adla zainteresowanych
dziewczt brak jakiejkolwiek oferty, czy te witowanie Dnia Dziecka wedug usta-
lonego, segregujcego i wartociujcego pe scenariusza: dziewczynki spdzaj

czas, siedzc na kocykach idopingujc chopcw rozgrywajcych mecz).
Wyrazistym, nieumykajcym ocenie przykadem dyskryminacji niewerbalnej jest
ponisza fotografia silnie schematyzujca jedn pe przy braku nalenej reprezentacji dla pci przeciwnej.
85
Zdjcie na drzwiach pomieszczenia dla osb sprztajcych,

wykonane wtoalecie mskiej na lotnisku CDG, czyli Charlesade GaulleawParyu, wiosn 2011.
Podsumowanie
Uwzgldnienie spoecznego i kulturowego wymiaru pci we wszystkich dziedzinach ycia oraz we wszystkich dziaaniach UE, wczanie perspektywy gender do
wszystkich aktywnoci realizowanych przez kraje czonkowskie, we wszystkich
wymiarach ycia spoecznego, ekonomicznego, politycznego, we wszystkich realizowanych projektach, bez wzgldu na ich tematyk. Wszystkie polityki musz
by weryfikowane pod ktem zapewnienia rwnego dostpu i udziau obu pci
[http://www.gm.undp.org.pl].
Jako pastwo czonkowskie Unii Europejskiej Polska ma obowizek przestrzegania
wsplnotowego dorobku prawnego. Artyku 21 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej z18 grudnia 2000 zakazuje wszelkich form dyskryminacji, wyodrbniajc
szczegowo:
[...] pe, ras, kolor skry, pochodzenie etniczne lub spoeczne, cechy genetyczne, jzyk, religi lub wiatopogld, opinie polityczne lub wszelkie inne, przynaleno do mniejszoci narodowej, majtek, urodzenie, niepenosprawno, wiek
lub orientacj seksualn.
Wszelka dyskryminacja, zarwno werbalna, jak iniewerbalna, pozostaje wsprzecznoci zzasadami gender mainstreaming, ktre nakazuj:
86
Zgodnie zartykuem 5 ratyfikowanej przez Polsk Konwencji wsprawie likwidacji

dyskryminacji kobiet
Pastwa-strony podejm wszelkie odpowiednie rodki, aby: zmieni spoeczne ikulturowe wzorce zachowa mczyzn ikobiet, wcelu likwidacji przesdw
i zwyczajw oraz wszelkich innych praktyk, ktre opieraj si na przekonaniu
oniszoci lub wyszoci jednej zpci albo na stereotypach roli mczyzn ikobiet
[wg Gendermeria 2009, 146].
Ijako podsumowanie wskaza mona argument najistotniejszy, gdy oglnoludzki:
uwraliwienie podmiotw komunikujcych na dyskryminacj jzykow stanowi jeden
zwaniejszych sposobw przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu, przeciwdziaania deprecjacji INNEGO/INNEJ wjzyku ipoprzez jzyk, awkonsekwencji sprzyja
tworzeniu lepszej, przyjaniejszej przestrzeni spoecznej.
Bibliografia
Anusiewicz J., Handke K. (red.), 1994, Jzyk akultura, t. 9: Pe wjzyku ikulturze, Wrocaw.
Dunaj B., 1999, Sownik wspczesnego jzyka polskiego, t. 1-2, Warszawa.
Gendermeria. Rwnociowy monitoring. Brak misji na wizji iwizji wedukacji. Media publiczne ipolityka edukacyjna na rzecz rwnoci pci. Raport, 2009, Warszawa.
Heinz A., 1983, Dzieje jzykoznawstwa wzarysie, Warszawa.
Karwatowska M., Szpyra-Kozowska J., 2005, Lingwistyka pci. Ona ion wjzyku polskim,
Lublin.
Klemensiewicz Z., 1982, Tytuy i nazwy zawodowe kobiet w wietle teorii i praktyki, [w:]
Kakowska A. (red.), Skadnia, stylistyka, pedagogika jzykowa, Warszawa.
Maciejewska B., 2007, Jak pisa imwi odyskryminacji. Poradnik dla mediw, Mikuszewo, (online) http://www.bezuprzedzen.org/inne/pdf, dostp: lipiec 2011.
Reisigl M., 2010, Dyskryminacja wdyskursach, [w:] Tekst idyskurs text und discurs 3,
s. 27-61, (online) http://www.tekst-dyskurs.pl/artykuly-pdf/Reisigl.pdf, dostp: czerwiec
2011.
Urbaczyk S. (red.), 1991, Encyklopedia jzyka polskiego, Wrocaw-Warszawa-Krakw.
Patrycja Krysiak
87
Feminatywy s takimi wyrazami wjzyku polskim (jak rwnie winnych jzykach

posiadajcych kategori rodzaju gramatycznego), ktre s bezporednio nazwami
eskimi. Ztego wzgldu wskad tej klasy wyrazw1 wchodz rzeczowniki jako czci mowy samodzielne skadniowo, odmienne inazywajce rzeczy, obiekty, miejsca,
osoby, roliny, zwierzta, zjawiska, pojcia abstrakcyjne. Do feminatyww nie zaliczamy przymiotnikw iczasownikw, gdy dla tych czci mowy rodzaj jest kategori
fleksyjn2. Feminatywy to klasa wyrazw otrwale ustalonym eskim rodzaju gramatycznym.
Na czym polega wyjtkowo form feminatywnych idlaczego zaleca si ich stosowanie wpisaniu rwnociowym, czyli uwzgldniajcym jednakowy (niedeterminowany spoecznymi stereotypami iuprzedzeniami) status pci wjzyku ikulturze? eby
odpowiedzie na to pytanie, warto odwoa si do ustale polskiego sowotwrstwa,
jak rwnie wci jeszcze niepopularnej wPolsce gazi jzykoznawstwa lingwistyki
pci. Tutaj stwierdzenia s jednoznaczne. M. Karwatowska iJ. Szpyra-Kozowska podkrelaj, e nie tylko wjzyku polskim, lecz we wszystkich zbadanych dotd jzykach
wiata daje si rozpozna nierwny obraz obu pci, zdecydowanie gorszy, niekorzystny wizerunek kobiet wporwnaniu do wizerunku mczyzn, zakodowany na rnych
paszczyznach jzyka - wjego frazeologii, gramatyce, leksyce, sowotwrstwie [Karwatowska, Szpyra 2005, 14]. Zjawiska te okrelane s wsplnym mianem asymetrii
jzykowych lub androcentryzmu. Wjzykach, wktrych mamy do czynienia zgramatyczn kategori rodzaju, dyskryminacj kobiet wjzyku ipoprzez jzyk moemy
okreli jako asymetria rodzajowo-pciowa.
Asymetrie te wyrane s ju na poziomie systemu jzykowego iodmiany wyrazw
zwraca uwag liczebna przewaga mskich wzorcw odmiany nad eskimi3. Interesuje nas jednak przede wszystkim sowotwrstwo rzeczownikw. Powszechnym
zjawiskiem jest bowiem tworzenie rzeczownikw eskich od mskich, do rzadkoci
za nale przypadki odwrotne. Std czsto uznaje si formy mskie za podstawowe
inienacechowane, aeskie za wtrne inacechowane. Owa wtrno form eskich
widoczna jest ju wklasyfikacji wyodrbnionych wbadaniach jzykoznawczych kategorii sowotwrczych4. Wrnych ujciach nazwy eskie, nazwy istot odmiennej pci wystpuj zawsze jako osobna kategoria, wyodrbniana ze wzgldu na sw
specyfik. Pojawia si ona obok takich kategorii, jak nazwy zawodw, nazwy mieszkacw, nazwy wykonawcw czynnoci itd.
Wsystemie jzyka iwsytuacjach ywego mwienia urabianie nazw eskich od
mskich napotyka jednak liczne trudnoci zwykle natury gramatycznej, poprawnociowej i wymawianiowej (adiunkt adiunktka, architekt architektka). Niebaga1
2
3
4
Bardziej poprawnie leksemw.

Przymiotniki i czasowniki odmieniaj si w jzyku polskim przez rodzaje, ich rodzaj gramatyczny determinowany jest przez rodzaj pozostajcego z nimi w zwizku skadniowym rzeczownika.
W jzyku polskim mamy 3 rodzaje mskie mskoosobowy, mskoywotny (mskozwierzcy) i mskonieywotny, natomiast rodzaj eski jest tylko jeden.
Kategoria sowotwrcza zbir typw sowotwrczych z formantami o wsplnej wartoci kategorialnej, innymi
sowy: klasa wyrazw pochodnych o znaczeniu oglnym, ktre jest analogiczne, jak nazwy wykonawcw czynnoci, nazwy zbiorw, nazwy mieszkacw, nazwy narzdzi itd. Wyrazy takie tworzy si za pomoc formantw,
np. anie, -enie, -cie, -ka, -(e)k itp.
Nazwy eskie w polszczynie wspczesnej

krtka refleksja i zarys klasyfikacji
88
telny wpyw na pomnaanie owych trudnoci maj rwnie czynniki pozajzykowe

tradycja, spoeczne przekonania istereotypy. Szpyra iKarwatowska stwierdzaj, e
wspczenie da si zaobserwowa wiele luk leksykalnych, dotyczcych najczciej
zawodw tradycyjnie wykonywanych przez mczyzn brak rzeczownikw rodzaju eskiego pomimo tego, e obecnie coraz wicej kobiet takie zawody wykonuje
[2005, 18]. Luki wystpuj rwnie wobszarze nazw zawodw ifunkcji prestiowych,
np. prezydentw, ambasadorw, konsulw. Dlaczego tak si dzieje? Genezy powstawania luk naley si doszukiwa zarwno wju zasygnalizowanym wpywie patriarchalnej tradycji spoecznej, zgodnie zktr zaszczytu prestiowego stanowiska
ifunkcji dostpi mog jedynie mczyni, jak iwsamym systemie jzykowym. Najbardziej powszechnym izarazem produktywnym sposobem tworzenia form eskich
wjzyku polskim jest bowiem dodawanie do formy mskiej przyrostka ka. Wpotocznej wiadomoci jzykowej Polakw iPolek formy tak stworzone wydaj si niepowanymi zdrobnieniami. Wrzeczywistoci przyrostek ten peni dwie funkcje uywany jest ido konstrukcji zdrobnie, ido formowania nazw eskich. Czsto utworzona
forma eska pokrywa si strukturalnie zwyrazem ozupenie innym znaczeniu, np.
murarz murarka, lusarz lusarka, pilot pilotka. Dlatego feminatywy cigle wydaj
si wyrazami niepotrzebnymi, niejednoznacznymi, wrcz uwaczajcymi kobietom.
Nazwy zawodw wykonywanych tradycyjnie przez mczyzn dzi peni wic funkcj nazw generycznych5 okrelajcych zarwno mczyzn, jak ikobiety. Tworzenie
eskich odpowiednikw nazw zawodw wrzeczywistoci spoecznej, ktra od ponad wieku dy do zrwnania pci izaprzestania determinowania rl pciowych przez
rnice biologiczne, wydaje si konieczne zwaszcza wwiecie, wktrym jak zauwaa Jadacka wzrost poziomu wyksztacenia kobiet, ich aktywizacja zawodowa
idenie do uzyskania odpowiedniego dla wiedzy iumiejtnoci prestiu spoecznego przyniosy jako jeden zrezultatw obejmowanie przez nie coraz to nowych
funkcji, stanowisk, uzyskiwanie tytuw naukowych, dotychczas zastrzeonych dla
mczyzn [Jadacka 2005, 127]. Formy generyczne niezalenie od swoich rzeczywistych jzykowych motywacji wpotocznym odbiorze wywouj poczucie, e pe mska jest waniejsza, uniwersalna ie to wanie do niej odnosi si wikszo tekstw
uytkowych.
Co ciekawe, pod wzgldem frekwencji wystpowania feminatyww w codziennej mowie potocznej ipowstajcych dzi tekstach, wspczesna polszczyzna pozostaje wtyle za polszczyzn lat PRL-u. Wwczas (na przeomie lat szedziesitych
isiedemdziesitych XX w.) sformuowana zostaa norma, zgodnie zktr niesuszne
i niezasugujce na akceptacj normatywn byo zastpowanie od dawna funkcjonujcych wjzyku nazw eskich ich odpowiednikami mskimi, tj. uywanie formy
pani kierownik zamiast kierowniczka. Wlatach pidziesitych iszedziesitych powszechnie uywane byy takie formy, jak: dyrektorka, kierowniczka, prezeska, profesorka [Jadacka 2005, 129]. Co prawda czsto naleay wycznie do polszczyzny potocznej, wspczenie jednak przyzwolenie na zastpowanie utrwalonych wsystemie
form eskich (np. nauczycielka nauczyciel) nazwami mskimi jest duo wiksze.
Mwi si nawet, e polszczyzna przeomu XX iXXI wieku stawia przed jzykoznawcami problemy nieporwnanie (po)waniejsze ni zwalczanie form pani kierownik, pani
pose, pani prezes, pani Balcerowicz, pani Legutko [Jadacka 2005, 132]. Tak indyfe5
Generycznoci lub gatunkowoci form mskoosobowych nazywana jest w jzykoznawstwie podwjna funkcja takich rzeczownikw. Z jednej strony odnosz si tylko do mczyzn (np. nauczyciele), z drugiej za maj
znaczenie oglniejsze, obejmujc zarwno kobiety, jak i mczyzn (nauczyciele!).
89
rentna postawa niewtpliwie wpywa na upowszechnianie si konstrukcji generycznych, aco za tym idzie dalsz opresj jzykow kobiet, ktrych nierwny status jest
podtrzymywany.
Niektre rodowiska, zwaszcza feministyczne i genderowe, czyli najoglniej
rzecz ujmujc nastawione rwnociowo, d do zmiany istniejcego stanu rzeczy,
cho niewtpliwie ze skostnia struktur jzyka ijego gramatyk trudno walczy. Ta
bowiem uksztatowaa si na przestrzeni wiekw, kiedy to kobiety traktowane byy
jako gorsze, a jzyk odzwierciedli patriarchaln struktur spoeczn, jej obsesje
istereotypy. Popularyzowana jest wiedza zzakresu lingwistyki pci, ponadto zainteresowanie problemem jzykowej asymetrii idziaania zmierzajce do jego rozwizania zkorzyci dla obu pci s charakterystyczne nie tylko dla Polski. Zagadnieniem
zaja si take Unia Europejska tworzc koncepcj gender mainstreaming (strategii
politycznej zmierzajcej do likwidacji przejaww dyskryminacji kobiet iwypracowania
stanu zrwnowaonych relacji pomidzy mczyznami ikobietami), ktra ma wcza
polityk pci do dziaa m.in. zzakresu polityki, ekonomii ijzyka.
Od 2010 r. wInstytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego trwaj prace
nad sownikiem feminatyww wspczesnej polszczyzny. Korpus stanowi zebrane
wXXI wieku wszelkie teksty, wktrych zarejestrowano obecno feminatyww (zarwno prasowe, jak iliterackie autorkom chodzi opokazanie nie tyle zakresu wystpowania zjawiska, ile samych moliwoci tworzenia nazw eskich wbrew jzykowym
ispoecznym stereotypom). Cho projekt nie zosta jeszcze zakoczony, wzebranym
ju korpusie daj si zauway pewne prawidowoci. Mona stworzy zarys klasyfikacji semantycznej feminatyww stosowanych przez aprobujcych je autorw iautorki, czciowo odpowiadajcej klasyfikacji kategorii sowotwrczych.
1. Najczciej pojawiaj si formy feminatywne, ktre s nazwami zawodw. Stanowi one ponad poow wszystkich zebranych konstrukcji. Taki kierunek ewolucji
feminatyww wjzyku polskim wsposb oczywisty determinowany jest przez potrzeby spoeczne ikulturowe; ma sw genez wcoraz powszechniejszym przejmowaniu przez kobiety rl zawodowych dawniej zastrzeonych wycznie dla
mczyzn bd uznawanych za prestiowe. Kategoria nazw zawodw jest do
szeroka przynale do niej:
okrelenia penionych przez kobiety funkcji izajmowanych przez nie stanowisk,
np. tradycyjne sprztaczka, stylistka, fryzjerka, nauczycielka, telefonistka, rzebiarka, katechetka, asystentka, autorka; jak iformy nowe wpolszczynie, czsto
niezyskujce aprobaty normatywnej ze strony tradycyjnego i zachowawczego jzykoznawstwa, jednak niewtpliwie pobudzajce do refleksji i potrzebne
z punktu widzenia dziaa zmierzajcych do wyrwnania statusw: tipserka,
awiatorka, designerka, choreografka, copywriterka, house menederka, pilotka,
polityczka;
okrelenia wyksztacenia kobiet, ktre determinuje charakter wykonywanego
przez nie zawodu, np. antropoloka, filoloka, neonatoloka, psycholoka, filozofka, naukowczyni, kulturoznawczyni, jzykoznawczyni, krytyczka;
okrelenia kobiet zajmujcych si mniej lub bardziej zawodowo sportem, muzyk itp., np. sportsmenka, wiolonczelistka, harmonistka, wokalistka, zawodniczka.
90
2. Czsto konstruowane, azatem podane wspoeczestwie s take formy bdce nazwami funkcji spoecznych, rl spoecznych istatusw, jakie posiadaj
i przyjmuj wspczesne kobiety. To kategoria szersza ni nazwy zawodw. Jej
liczna reprezentacja wskazuje na to, e obecnie kobiety staj si coraz bardziej
niezalene isilne, przyjmuj rne tosamoci, co jednak czsto nie znajduje odzwierciedlenia wskostniaym systemie jzykowym. Nazwy, ktre wtej kategorii si
pojawiaj, najczciej pomijane zupenie s wtekstach uytkowych, np. wurzdowych drukach, umowach, pozwach, wnioskach. Przynale tu takie wyrazy, jak:
nowicjuszka, klientka, milionerka, debiutantka, emerytka, emigrantka, pacjentka,
pensjonariuszka, przywdczyni, singielka, suchaczka, sponsorka, winiarka, partnerka, rozmwczyni, kompanka, ndzarka, przodkini, reprezentantka, rezydentka.
3. Kolejna kategoria jest typowo sowotwrcza to nazwy zwolenniczek iwyznawczy konkretnych idei, pogldw itp. Przynale tu tradycyjne isystemowe formy, jak katoliczka, entuzjastka, skandalistka, emancypantka, feministka, dziaaczka;
jak imniej tradycyjne typu flapperka, ideoloka, partyzantka, radykaka.
Dwie ostatnie kategorie to:
4. nazwy amatorek pewnych czynnoci, zachowa czy przedmiotw (np. maniaczka, blogerka, czytelniczka, himalaistka, szafiarka/szafiara, automobilistka);
5. nazwy charakteryzujce, tworzone na podstawie charakterystycznych dla
danej osoby cech wygldu czy osobowociowych (np. obuziara, hipokrytka,
naladowczyni/naladowniczka, ekscentryczka, elegantka, okularnica, mcicielka).
Taki rozkad dajcych si wyodrbni kategorii wskazuje na to, oczym ju wczeniej
mwilimy na prb wypenienia powstaych wjzyku luk nazewniczych, bdcych
konsekwencj mniej lub bardziej uzasadnionej bojani wobec form feminatywnych.
Trzeba bowiem zaznaczy, e propagowaniu tych form nie sprzyja brak jednoznacznego stanowiska wtej kwestii wrodowiskach feministycznych tam take widoczne
s przejawy nieufnoci wobec tych jzykowych (itosamociowych!) zabiegw. Uwidacznia si to na stronach internetowych organizacji feministycznych (np. eFKi, Feminoteki, Oki), na ktrych feministki mwi osobie. Niektre deklaruj, e s np. socjolokami, niektre za wol nazywa siebie absolwentkami tych kierunkw/wydziaw,
magistrami danej dziedziny. Jest to rodzaj strategii unikowej wynikajcej zniepewnoci, czy warto zdecydowanie postawi na formy, ktre mog oddawa wsposb
peny esko, bdc nie do koca zgodne zsystemem.
Mimo wszystko jednak nierozpowszechnione w uzusie nowe nazwy eskie s
stosowane raczej wiadomie iodwanie wrodowiskach feministycznych. Stopniowo take winnych krgach uywanie feminatyww staje si przejawem poprawnoci
politycznej, szczeglnie na takich obszarach, gdzie wbrew pozorom kobiety mog
odegra istotn rol (np. wpolityce). Dziaania te na pewno nie mog przynie pozytywnego (czyli wyrwnujcego statusy kobiet i mczyzn w jzyku) rezultatu od
razu. Podczas jednej dekady, anawet jednego pokolenia nie sposb zneutralizowa
wszystkiego, co dokonao si wjzyku od zarania dziejw, aco wiadczy onaszej
kulturze itradycji. Zmiany mog zachodzi stopniowo, ewolucyjnie, pod warunkiem,
e uywaniu jzyka towarzyszy bdzie refleksja nad tosamoci i sposobami jej
wyraania wtekstach, przejawami dyskryminacji, przemocy iopresji. Formy eskie,
obecnie postrzegane jako mieszne, niepowane, kontrowersyjne, wrcz niepoprawne, mog zmieni swe negatywne konotacje wwyniku czstego uywania, osuchania si znimi uytkownikw iuytkowniczek jzyka. Potrzeba spoeczna moe zro-
dzi ewolucj systemu jzykowego wkierunku likwidacji niewidzialnoci kobiet, jeli

sama nie bdzie blokowana.
Przydatne mog okaza si media masowe - wszczynajc sam dyskusj na temat
potrzeb jzykowych zmian. A. Balczyska-Kosman stwierdza, e rola mediw polega na dostarczaniu nam bodcw, stawianiu pyta, prezentowaniu moliwoci wyboru. Media nie narzucaj, jak mamy myle, ale decyduj, oczym myle, wpywaj
na kierunki mylenia [2010, 272]. Uywanie wmediach form feminatywnych niewtpliwie sprzyja ich popularyzacji i refleksji nad jzykiem, wspczenie jednak ograniczone jest zasigiem do niewielkiego segmentu medialnego rynku, jaki stanowi
pisma Agory (zwaszcza Gazeta Wyborcza iWysokie Obcasy), prasa stricte feministyczna (np. kwartalnik Zadra) ifeministyczne portale internetowe. Status tych
ostatnich jako organizacji medialnych jest jednak dyskusyjny, ponadto nigdzie stosowanie feminatyww nie jest konsekwentne, zapewne zracji obawy autorek iautorw
tekstw przed reakcjami czytajcych iprzed wymogami samego jzyka (denia do
precyzji iekonomii rodkw jzykowych, zrozumiaoci). To dowodzi zjeszcze wiksz moc, e rewolucja jest niemoliwa. Starania jednak podejmowa warto, nie tylko
ze wzgldu na pragnienie (konieczno!) rwnouprawnienia kobiet imczyzn, lecz
take zracji troski osam jzyk, przez purystw ipurystki traktowany jako warto immanentna. Takie podejcie oczywicie jest niezwykle cenne, pod warunkiem jednak,
e nie implikuje hamowania wszelkiego rozwoju systemu poprzez eliminacj tego
wszystkiego, co wydaje si niepotrzebne iniesystemowe. Winteresie uytkownikw
iuytkowniczek polszczyzny ley mniej lub bardziej odlega aby moe moliwa
negacja stwierdzenia J. Baudouina de Courtenay ousamczeniu jzyka polskiego
imaskulinizacji mylenia jzykowego [Karwatowska, Szpyra 2005, 56].
91
Balczyska-Kosman A., 2010, Teorie dotyczce oddziaywania mediw a rzeczywisto

spoeczno-polityczna wybrane aspekty, [w:] Hofman I., Kpa-Figur D., Wspczesne media. Status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 1., Lublin.
Hoojda K., Krysiak P., 2009, Zerwanie zniewidzialnoci kobiet. Analiza strategii jzykowych stosowanych na stronach internetowych polskich organizacji feministycznych, Wrocaw (praca niepublikowana)
Jadacka H., 2005, Kultura jzyka, Warszawa.
Lublin.
Bibliografia
93
Na tle ugruntowanej poprzez kodyfikacj normy sownikowej uznajcej gatunkowo rzeczownikw mskoosobowych2 za obowizujc, szczeglnie wstylu oficjalnym wspczesnego jzyka polskiego, narodzi si dyskurs rodowisk feministycznych, wprzewadze pozostajcy wopozycji wobec normy sowotwrczej utrwalajcej
niewidzialno kobiet wtekstach. Polski dyskurs rodowisk feminizujcych, powstay
po roku 1989, jest zjawiskiem wielopostaciowym, niejednorodnym ideowo dla bada jzykoznawczych stanowi wyzwanie ciekawe inieatwe.
Osoba badajca jzyk moe przyj ogld generalizujcy pogldy polskich rodowisk feministycznych, czyli poczyni zaoenie, e istniej komponenty wsplne,
niezalene od badanego odamu myli feministycznej, amianowicie s to przekonania, e (1) pozycja spoeczna kobiet nie jest zdeterminowana przez siy pozaludzkie
(Boga, natur) ie (2) sytuacja spoeczna kobiet nie jest zadowalajca oraz e (3)
warto dziaa w jakikolwiek sposb, aby ten niesymetryczny wobec rzeczywistoci
mskiej stan rzeczy zmieni.3 Feministyczny spr zpatriarchaln kultur jest czsto
rwnie (4) sporem osowa, oich zakres pojciowy, onominacj (wypenienie luk
semantycznych jzyka np. potencjalne *ucrczy uczyni kogo crk wobec skodyfikowanego usynowi, uczyni kogo synem), oodblokowanie potencjau sowotwrczego istniejcej leksyki. Ta ostatnia cecha dyskursu feministycznego (4), stanowica przedmiot moich docieka, wyrosa na przekonaniu anglo-amerykaskich
feministek radykalnych traktujcych jzyk jako wskanik postaw patriarchalnych
oraz pciowej dystrybucji spoecznych rl i statusu, rwnoczenie jzyk odgrywa
rol jednego znajwaniejszych narzdzi deprecjonowania znaczenia irangi kobiecej
myli, tote droga do wyzwolenia kobiet wiedzie, ich zdaniem, przez wyzwolenie jzyka [Humm 1993, 96-97].
Wikszo autorek feminizujcych zgadza si co do tego, e kategoria kobiecoci
winna znale swe odzwierciedlenie w rzeczywistoci jzykowej i owo odzwierciedlenie powinno pozostawa wrwnowadze wobec zakorzenionej wjzyku kategorii
mskoci. Ta ostatnia bowiem jest nadal kategori jzykow dominujc, utrwalajc androcentryczny (czyli zprzewag mskiej perspektywy) model kultury polskiej,
ajzyk wtym obiektywie badawczym jawi si jako swoiste muzeum poznawcze, przechowujce stary, tradycyjny porzdek patriarchalnego wiata. Powstae wostatnich
latach prace wrozmaity sposb udowodniaj istnienie asymetrii jzykowo-rodzajowych wpolszczynie, dokumentuj androcentryczno polskiej kultury ijzyka [Gajewska 2008; Karwatowska, Szpyra-Kozowska 2005].
1
2
3
Niniejszy artyku jest streszczeniem referatu wygoszonego na XX Kolokwium Slawistycznym na Lwowskim

Uniwersytecie im. Ivana Franki, 19-20 V 2011. Peen tekst wjzyku ukraiskim wdruku.
Gatunkowo (generyczno) rzeczownikw mskoosobowych oznacza, e mog one peni podwjn funkcj, tzn. nazywa mczyzn irwnoczenie mie znaczenie oglne, odnoszone do osb obojga pci.
Tak ogln definicj feminizmu przedstawia Boena Umiska-Keff wczasie wykadu na Tajnych Kompletach
we Wrocawiu (IV 2011).
Feminizacja
wspczesnego jzyka polskiego1
94
Feminativum? Jak je tworzy?
Po roku 1989 jzyk staje si wolnym od cenzury narzdziem eksplikacji pogldw;

nastpuje oywienie intelektualne rwnie w rodowiskach feminizujcych. Polski
ruch feministyczny tworzy nowy dyskurs. Wystpienia feministyczne, dyskusje publicystyczne s manifestacj nie tylko pogldw, ale rwnie nowego jzyka, niezwykle kreatywnego (kto/ktosia, herstoria, gendermeria, wieczornica, piknopol), dowcipnego i plastycznego. Ujawnia si niebywale twrcza funkcja jzyka i jednym ze
sposobw uwidocznienia kategorii kobiecoci stao si odblokowanie derywacji
sufiksalnej, czyli moliwoci, jak przewiduje polski system sowotwrczy pozwalajcej tworzy od rzeczownikw rodzaju mskiego nazwy rodzaju eskiego poprzez
doczenie stosownych przyrostkw. Zwolennicy izwolenniczki tej zmiany jzykowej
wczaj do swoich tekstw eskie nazwy rzeczownikw, ktre charakteryzuj kobiet ze wzgldu na jak cech bd te popularyzuj eskie nazwy funkcji, stanowisk, godnoci oraz zawodw wykonywanych przez kobiety. w regularny proces
sowotwrczy przyblia nastpujcy schemat:
RZECZOWNIK RODZAJU MSKIEGO + wykadnik eskoci
RZECZOWNIK RODZAJU ESKIEGO
Wrd wykadnikw eskoci wymienia si formanty: -ka, -ini/-yni, -ica/-yca,
-ina/-yna, -anka, atake do rzadkie -icha, -na, -essa oraz czstk -a, zmieniajc
wzorzec odmiany danego rzeczownika, tzw. -aparadygmatyczne.
Wspczenie najbardziej produktywny jest formant -KA : filolog filolo-ka zwymian gosek g:, krytyk krytycz-ka zwymin gosek k:cz, kibic kibic-ka, protoplasta protoplast-ka, neandertalczyk neandertalt-ka, aposto aposto-ka.
Liczn grup tworz rzeczowniki zprzyrostkiem -INI/-YNI: zwycizca zwycicz-yni
zwymin gosek c:cz, mistrz mistrz-yni, wydawca wydawcz-yni zwymin c:cz,
wiadek wiadk-ini zwymian ilociow gosek zero dwiku, tzw. zero morfologiczne: e, dawca dawcz-yni zwymian c:cz.
Wostatnim czasie jak moe si wydawa przybywa rzeczownikw rodzaju eskiego powstaych poprzez doczenie formantu paradygmatycznego -a(ta doktor-a,
ministr-a, maestr-aod form mskoosobowych: doktor, minister, maestro).
Do mao produktywnych czstek sowotwrczych nale:
-ICA/-YCA: bratanek bratan-ica, papie papie-yca,
-INA/-YNA: hrabia hrab-ina, podstoli podstol-ina,
-ANKA: kolega kole-anka zwymian gosek g:,
a take, cho bardzo rzadko, spotka mona sufiksy obce -icha (rzepicha), -na
(druh-na) -essa (poetessa)4.
Wodniesieniu do niektrych rzeczownikw rodzaju eskiego mamy do czynienia
zwariancj normy, cech immanentn kadego jzyka, polegajc na wspwystpowaniu kilku (zazwyczaj dwch) elementw jzyka ozblionej funkcji. Wwypadku
feminatyww mona mwi odubletach sowotwrczych, czyli parach rzeczownikw
rodzaju eskiego, typu filoloka ifrekwencyjnie rzadszym filologini, pracownica/pracowniczka, doktora/doktorka, ministra/ministerka.
Na temat relacji midzy zakoczeniem podstawy mskiej a sufiksem eskim zob.: M. aziski, O panach
ipaniach. Polskie rzeczowniki tytularne iich asymetria rodzajowo-pciowa, Warszawa 2006, s. 254-258.
Itak powstaj feminatywa, przez ktre rozumie si takie formy jzykowe nazywajce kobiet, ktre strukturalnie definiujc eksplikuj wyznacznik morfologiczny eskoci. S one albo 1) derywatami od podstaw sowotwrczych mskich (wikszo),
albo 2) nie pochodz od rzeczownikw mskoosobowych, gdy takie nie funkcjonuj
inie funkcjonoway wobiegu spoecznym. Na przykad mczyzna, ktry pierze to ?
(luka semantyczna), akobieta wykonujca czynno prania to praczka; mczyzna,
ktry prasuje to ? (luka semantyczna), natomiast prasujc kobiet okrela si jako
prasowaczka.
95
Nie. Feminatywa bowiem nie s niczym nowym whistorii jzyka polskiego. Wpublikowanym od 1901 roku Poradniku Jzykowym, miesiczniku popularyzujcym
wiedz okulturze jzyka, toczono dysputy na temat odpowiednich form na nowo powstae zawody igodnoci dla kobiet. Ju wroku 1906 roku pojawiy si felietony normatywne osowie doktorka albo proponowanej te formie ta doktora, cho zauway
mona, ze sowo doktorka powiadczone jest duo wczeniejszymi inader licznymi
uyciami prasowymi, np. wczasopismach ukazujcych si ju wII poowie XIX wieku
Bluszcz, Ster; nazw eskich popularnych wwczas wtekstach ifunkcjonujcych
bez nacechowania stylistycznego byo doprawdy wiele, np. rzeczowniki: profesorka,
docentka, hospitantka, literatka, propagatorka, klubistka, rysowniczka, fachowczyni,
rkodzielniczka, drzeworytniczka, terminatorka, buchalterka, pracownica/pracowniczka, redaktorka (naczelna), wydawczyni, obszywaczka, prasowaczka, robotnica, adwokatka isetki podobnych [na podstawie Korpusu sownika feminatyww, Maocha-Krupa, Hoojda, Krysiak, leziak].
Przegldajc sowniki historyczne jzyka polskiego, przekonujemy si, e wikszo nazw mskich osobowych miaa odpowiedniki eskie, tak jest np. wSowniku
warszawskim wydawanym wlatach 1900-1927. Sowniki I poowy XX wieku notoway
wicej feminatyww ni wdrugiej poowie stulecia [aziski 2006, 279-280]. Tradycyjnie do regularnie tworzono nazwy eskie od stosowanych mskich.
Wspczenie uycie feminatyww moe ujawnia wiatopogld feministyczny, ale
nie musi, tak jak przed ponad 100 laty. Wduym uproszczeniu mona orzec, e wobec tendencji do tworzenia nazw generycznych nowe feminativum po roku 1989 zaczo funkcjonowa jako swoista manifestacja pogldw feministycznych, jako znak
nowego mylenia, pozostajcego wopozycji do zastanego kulturowo patriarchatu.
Obecnie, dziki popularyzacji wzorcw rwnociowych, rwnie wjzyku, zaobserwowa mona niemal eksplozj sowotwrcz wzakresie pomnaania zasobu nazw
eskich: feminatywa wracaj do polszczyzny. Coraz czciej bywaj uywane jako
znaki nienacechowane ideologicznie, co prowadzi do wniosku, e mona je rozpatrywa dwupaszczyznowo: (1) jako znak obojtny ideologicznie, (2) jako manifestacj
pogldw feministycznych i/albo rwnociowych.
Czy mwic: jestem filolok,

musz by feministk?
96
Niektrzy feminatyww nie akceptuj

Wrd przyczyn tego stanu rzeczy wskazuje si najczciej:
1. Swoiste wyeksploatowanie feminatywnego przyrostka -ka, co oznacza, e stworzono nim tak wiele formacji-zdrobnie typu szafka, drka, rczka, nka, lampka,
e nie wystarczyo mu sowotwrczej energii na obsuenie eskich derywatw
typu ministerka, naczelniczka, prezeska [Miodek 1998, 88];
2. Czynniki natury psychologiczno-spoecznej i semantycznej (znaczeniowej), bowiem przez cae lata awans spoeczny kojarzy si ludziom wPolsce zprzejciem
ze wsi do miast. Poniewa znakiem gwar, awic jzykw wiejskich, jest rozbudowane sowotwrstwo eskie (kowalka, sotyska, Nowaczka, Stpniowa, Dziubina,
Widerzyna itp.), potwierdzeniem emancypacji iawansu stay si formy bez owych
obciajcych przyrostkw, takich wanie jak -ka, -owa czy -ina [Miodek 1998,
88]:
3. Jednake za najistotniejsz przyczyn wycofywania si feminatyww Jan Miodek
uznaje wpyw stylu urzdowo-kancelaryjnego, wktrym nazwy stanowisk, urzdw
ifunkcji s aktualizowane jako nazwy generyczne. Wszak dla wielu podmiotw komunikujcych styl by wskanikiem lepszego wyksztacenia ipozycji spoecznej,
tote powoywanie si, nieraz bezwiedne, na t odmian stylow jzyka stanowi
miao niejako przepustk do lepszego ycia i dlatego uycie nazwy wsplnogatunkowej rozumiano jako bardziej prestiowe.
4. Oprcz przyczyn psychologiczno-socjologicznych hamujcych rozwj feminatyww Hanna Jadacka [2006, 127-128], jzykoznawczyni, profesorka Uniwersytetu
Warszawskiego, wymienia brak uniwersalnego formantu, ktrego repartycja zwizana byaby tylko z kategori sowotwrcz eskoci. Przyrostek -ka, zdaniem
badaczki, podlega trojakim ograniczeniom: fonetycznym (trudno w wymowie:
architektka, chirurka), semantycznym (dziekanka kobieta dziekan i urlop studencki w czasie studiw), stylistycznym (nacechowanie potocznoci feminatyww).
5. Wpracy Opanach ipaniach. Polskie rzeczowniki tytularne iich asymetria rodzajowo-pciowa Marek aziski zwraca uwag na wspominane wczeniej ograniczenia fonotaktyczne, jak rwnie estetyczne blokujce derywacj (tworzenie) nazw
eskich. Zakacza jednak rozdzia powicony temu zagadnieniu prorocz obserwacj: Nazwy eskie powoli wracaj do zasobu sownictwa [aziski 2006,
252280, 19]. Wracaj, bez wtpienia. Wskazuje na to rwnie materia zgromadzony wKorpusie sownika feminatyww.
Mona by zastanawia si nad szczegow ocen normatywn kadej z nazw
eskich. Szczegowa kwerenda leksykograficzna zpewnoci pozwoliaby ustali
status normatywny poszczeglnych leksemw (jednostek sownika). Cz z nich
byaby rejestrowana jedynie wsownikach powojennych jzyka polskiego, cz nie
zostaa dotychczas odnotowana wadnym ze sownikw normatywnych, inne znale mona zkwalifikatorem potoczne, artobliwe. Bd wkocu itakie, ktre maj
status neutralnych jednostek jzyka. Aby jednak wyraz mg znale si wsowniku
rejestrujcym norm poprawnociow, musi najpierw zadomowi si wjzyku oglnopolskim, funkcjonowa na poziomie przynajmniej normy uzualnej (zwyczajowej).
Dlatego to nasze codzienne wybory leksykalne, to jakich form uywamy, zadecyduj
ofrekwencji iobecnoci (bd te jej braku) danej jednostki jzyka wsowniku oglnym jzyka polskiego.
Tymczasem feminizacja polega wanie na promowaniu form eskich jako poprawnych ineutralnych stylistycznie. Argumentw przemawiajcych za wczaniem
do komunikacji dawnych inowych derywatw eskich wskaza mona wiele.
Osoby otradycyjnej postawie wobec zagadnie jzyka odwouj si do kryterium
tradycji, do normy przedwojennej ipowojennej minionego stulecia, czyli akceptuj dawne femintywa iwczaj je do swojego idiolektu, apoddajc to wartociowaniu Miodkowemu: to wgruncie rzeczy najnaturalniejszy odruch sowotwrczy
Polaka [Miodek 1998, 88] iPolki polegajcy na spontanicznej aktualizacji nazwy
eskiej wodniesieniu do kobiety.
Jan Miodek, propagator feminizacji w jzyku, wyraa si z aprobat o zasyszanych, np. w telewizji TVN, formach psycholoka, inspicjentka, dyrektorka, pedagoka, reyserka, redaktorka itd. rwnie dlatego, e funkcjonowanie nazw generycznych wodniesieniu do kobiet moe prowadzi do zaburze komunikacyjnych,
a mianowicie niejednokrotnie komunikat moe zosta opacznie odczytany, np.
gazetowy nagwek. Morderca notariusz zbieg zaresztu wikszo osb zrozumie
jako morderca, ktry z zawodu jest notariuszem zbieg z aresztu. Tymczasem
rzecz dotyczy mordercy, ktry zabi notariuszk izbieg zaresztu [2007, 120].
Wliteraturze przedmiotu omawiajcej tworzenie feminatyww badacze ibadaczki
odwouj si rwnie do kryterium skadniowego, dowodzc, e wkonstrukcjach
z nazw generyczn zostaje zaburzony typowy dla polszczyzny zwizek zgody
(prezes przyjechaa, nowa minister spotkaa si, rozmawiaam znasz doktor), tote podobne poczenia naruszaj norm jzykow podwjnie: z powodu nieodmiennoci niektrych skadnikw referuje Hanna Jadacka oraz dysharmonii
rodzajowej wplanie: wyraz okrelany wyraz okrelajcy [2006, 127].
Wielce istotne wydaj si argumenty psycholingwistyczne przemawiajce za potrzeb uwraliwienia podmiotw komunikujcych na nierwny obraz pci wjzyku
ikomunikacji. Dostarczaj ich badania nad percepcj tekstw, nad procesami poznawczymi [Weatheral 2002, 27; Karwatowska, Szpyra-Kozowska 2005, 236]. Dowodz one m.in. negatywnego wpywu dominacji uniwersalnych form mskich na
rozumienie tekstw. Analizy ogosze oprac wskazuj, e kobiety czytajce oferty pracy, nawet wzawodach oglnie dostpnych dla obu pci, znacznie czciej
odpowiadaj na ogoszenia formuowane za pomoc form neutralnych, anieli na
zawierajce formy mskie, ktre odbiorczynie niejednokrotnie traktuj, jakby byy
adresowane wycznie do mczyzn. Ponadto wszechobecno nazw mskich,
kojarzonych ze znaczeniem pci mskiej, utrudnia identyfikacj kobiet zzawodami
stereotypowo uznanymi za mskie [Miemietz 1993].
97
Niektrzy iniektre feminatywy lubi dlaczego?
98
Autorytet za feminizacj
Wydaje si jednak, e skoro mwimy ofeminizacji jako zjawisku, odnie si mona do pewnej generalizacji ioglnych sdw na jej temat, jakie dotychczas zostay sformuowane. Profesor Jan Miodek zciekawoci badacza jzyka przyglda si
rozwojowi polszczyzny. Zauwaa, e wpierwszych powojennych wydaniach Sownika
ortograficznego jego autorzy, czyli Stanisaw Jodowski iWitold Taszycki, przewidywali, e wmiar postpujcej emancypacji izajmowania przez kobiety coraz wikszej liczby stanowisk igodnoci zastrzeonych dotd dla mczyzn utrwala si bd
wpolszczynie takie postacie, jak ministerka, prezeska, dyrektorka, rektorka, dziekanka, redaktorka, naczelniczka, profesorka itp. [Miodek 1998, 87]. Jzykoznawca potwierdza, e on ijego rwienicy zrocznikw 1945, 1946 ikolejnych lat zwracali si
do nauczycielek szk rednich wycznie zwrotem adresatywnym pani profesorko.
rda tekstowe potwierdzaj, e nazwy eskie byy wwczas wpowszechnym uyciu, funkcjonoway bez nacechowania potocznoci, poufaoci czy miesznoci.
W2004 roku szczeciski dziennikarz zapyta Jana Miodka, czy rzeczownik socjoloka jest form bdn. Owa wtpliwo dziennikarska wskazuje, e przewidywania
Stanisawa Jodowskiego iWitolda Taszyckiego nie sprawdziy si, aMiodek spontanicznie reagujc na pytanie, ponownie przypomnia powojenny zwyczaj i ujawni
swj stosunek do feminizacji jzyka: Za moich lat modoci byy wanie redaktorki,
dyrektorki, socjoloki ipsycholoki. Tak byo przez cae wieki inikomu do gowy nie
przychodzio, eby kobiety miay mskie nazwy zawodw. Ateraz... Panie redaktorze
[...] Nie wiem, czemu te formy typu socjoloka, psycholoka wsowniku opisane s
jako potoczne. Przecie tak si mwio od wiekw [2004]. Kilka lat pniej ukaza si
wany dla naszych rozwaa, bliski rwnie moim pogldom jzykoznawczym, felieton Miodkowy, ktrego fragment na zakoczenie zacytuj:
Kinga Dunin socjoloka, pisarka, krytyczka literacka, publicystka, felietonistka.
-Tak, popieram gorco coraz wyraniejsz tendencj do posugiwania si wobiegu komunikacyjnym przyrostkami formalnymi wykadnikami eskoci, postawa ta
za nie ma nic wsplnego zfeminizmem, antyfeminizmem czy jakimkolwiek nurtem
polityczno-ideologicznym, lecz wyrasta zmoich czysto gramatycznych przekona,
odwoujcych si do tradycji itypologii jzyka polskiego [2007].
By moe powysza wypowied syntetyzujca iodideologizowujca zagadnienie
nazw eskich wpolszczynie stanie si inspiracj wnaszej codziennej iniecodziennej twrczoci jzykowej
Gajewska A., 2008, haso: Feminizm, Pozna.
Humm M., 1993, Sownik teorii feminizmu, Warszawa.
Jadacka H., 2006, Kultura jzyka polskiego. Fleksja, sowotwrstwo, skadnia, Warszawa.
Lublin.
Maocha-Krupa A., Hoojda K., Krysiak P., leziak M., Korpus sownika feminatyww. Wrocaw [wprzygotowaniu].
Miodek J., 1998, Rozmylajcie nad mow!, Warszawa.
Miodek J., 2004, Pytanie oeskie formy nazw profesji, Gazeta Szczecin, [w:] (online)
http://szczecin.gazeta.pl/szczecin/1,34937,2269026.html
Miodek J., 2007, Sowo jest wczowieku, Wrocaw.
Miemietz B., 1993, Motivation zur Motion. Zur Bezeichnung von Frauen durch Feminina und
Masculina im Polnischen, Frankfurt am Main.
Weatheral A., 2002, Gender, Language and Discourse, London.
99
Bibliografia
Katarzyna Hoojda
101
Jak Polki postrzegaj feminatywy?

Co najmniej poowa Polek nie potrzebuje feminatyww wcodziennym yciu iuwaa wszystkie psycholoki ifilozofki za mieszne iinfantylne. Przewaajca wikszo
nie ma ofeminatywach wikszej wiedzy ikojarzy tworzenie eskich nazw zawodw
ifunkcji zwalk zurojonym wrogiem. Jednoczenie waciwie wszystkie zgadzaj
si, e osoby uywajce feminatyww nie s postrzegane zbyt dobrze, wic same
siebie na oficjalnym zebraniu nie nazwayby dyrektorkami, lecz dyrektorami. Tak wtelegraficznym skrcie przedstawiaj si wyniki bada1. Dlaczego Polki tak le postrzegaj feminatywy?
Feminatywy czym s, co onich wiemy
Jak dowodz Pauwels (1998), Weatherall (2002), Hellinger i Bussmann (20012003) oraz wielu innych jzykoznawcw, wszystkie zbadane dotychczas jzyki
wiata charakteryzuj si zawartym wnich nierwnym obrazem obu pci, ze zdecydowanie gorszym, niekorzystnym wizerunkiem kobiet ni mczyzn, zakodowanym na rnych paszczyznach jzyka, wjego leksyce, sowotwrstwie, frazeologii igramatyce. Wpolskiej literaturze przedmiotu zjawisko to zazwyczaj okrela
si mianem asymetrii jzykowych (Anusiewicz i Handke, 1994), w licznych za
publikacjach zagranicznych najczciej stosuje si termin zaczerpnity zjzyka
angielskiego, mianowicie seksizm jzykowy, zwany te androcentryzmem [Karwatowska, Szpyra-Kozowska 2010***a nie 2005?, 13].
Niewielka wiedza otakim stanie jzyka stanowi efekt nikego zainteresowania tematem. Jak wynika zprzeprowadzonej ankiety prawie 80% pa nie wie, co to s feminatywy lub nigdy nie syszao tego pojcia. Nieznajomo samego terminu wcale
jednak nie oznacza, e nie maj one na ten temat zdania. Warto wic wyjani, e
feminatywy to rzeczowniki rodzaju eskiego utworzone od rzeczownikw mskich,
awic derywaty2 oznaczajce esko nazywajce kobiety wykonujce jaki zawd lub sprawujce funkcj.
Samo zjawisko kojarzy si Polkom niemale wycznie negatywnie ztworzeniem
form eskich na si albo ze wspomnian ju walk zurojonym wrogiem. Jednoczenie nawet jeli ktra zkobiet takich skojarze nie ma, wie, e maj je inne iinni,
wic czsto wiadomie, cho niechtnie, unika uywania eskich nazw zawodw
ifunkcji. Feministkom przypisuje si wtym kontekcie irracjonalne intencje izarzuca
1
2
Tekst powsta woparciu owyniki ankiety przeprowadzonej przede mnie wlipcu 2011 r. (std te zaczerpnite
zostay wszystkie przytoczone wtekcie dane statystyczne) na grupie 63 kobiet wwieku od 18 do 60 lat. Dzikuj Respondentkom za udzia wbadaniu wszystkie odpowiedzi byy wartociowe iinteresujce.
Czyli wyrazy pochodne sowotwrczo od innych wyrazw podstaw sowotwrczych, ktrymi wtym przypadku
s rzeczowniki rodzaju mskiego, np. nauczyciel stanowi postaw sowotwrcz dla derywatu nauczycielka
(nauczyciel-ka), mistrz dla mistrzyni (mistrz-y/ini), psycholog dla psycholoka (psycholo-ka).
Zanim jednak ofeminatywach jako takich, kilka sw opewnej plotce domagajcej

si zdementowania. Istnieje bowiem wrd sporej czci spoeczestwa przekonanie, e jzyk polski jest bez ingerencji feministek ifeministw rwnociowy albo co
najmniej neutralny pciowo. Chobymy bardzo chcieli ichciay, opinie naukowczy
inaukowcw s jednoznaczne asymetrie rodzajowo-pciowe istniej, ito nie tylko
wpolszczynie:
102
demonizowanie istniejcego stanu rzeczy. Poczyni tutaj trzeba jednak pewne wyjanienia. Mianowicie pojcie feminizacji polszczyzny jako negatywnie nacechowane
pojawia si np. w relacjach medialnych iwjzyku potocznym. Wrozumieniu wszystkich
przeciwnikw iprzeciwniczek rwnociowych postulatw jzyk polski na tym etapie
rozwoju jest rwny, feministki za chc go sfeminizowa, czyli uczyni kobiecym. Takie jest znaczenie sformuowania feminizacja polszczyzny wkontekcie medialnym.
To, co robi zwolenniczki izwolennicy eskich nazw zawodw ifunkcji, polega na
czym innym zakadajc, e jzyk nie jest rwnociowy, lecz androcentryczny, chc
one/istworzenia symetrii. Nie po to, by zlikwidowa msko wjzyku, lecz aby
stworzy stan sprawiedliwy ikorzystny dla wszystkich, zarwno mczyzn, jak ikobiet. Podstaw demonizowania problemu isamego pojcia jest wic nierozumienie
jego istoty.
Tylko poowa ankietowanych kobiet uwaa, e istnieje realna potrzeba tworzenia
form eskich od mskich nazw zawodw ifunkcji. Trudno mwi orozpowszechnianiu si feminatyww, jeli rwnie dua grupa jest im zdecydowanie przeciwna. Stanowi to przyczyn niewystarczajcego zadomowienia si feminatyww wpolszczynie.
Wedug zasad rozwoju jzyka, aby jaka innowacja si zakorzenia, musi istnie realna potrzeba forma powinna wypenia istniejc luk, zaspokaja konkretn potrzeb uytkownikw iuytkowniczek jzyka [Markowski 2005, 41-55]. Nowy wyraz musi
po prostu zadomowi si wuzusie3. Cho gosy kobiet s podzielone, mona ywi
nadziej, e feminatywy, uywane na pocztku przez niewielk cz Polek, zczasem
przestan le si kojarzy rwnie zatwardziaym ich przeciwniczkom.
Feminatywy afeministki. Skd tyle agresji?

Feministyczne postulaty zobszaru jzyka znajduj swoje zwolenniczki iprzeciwniczki wrd kobiet wkadym wieku. Jednak co trzeba zaznaczy cho tre
wypowiedzi nie zaley od wieku, jej forma ju tak. Odpowiedzi modszych przeciwniczek (czy wtym przypadku powiedzie trzeba przeciwnikw?) pene s ekspresywizmw iagresji. Zczego moe ona wynika? Nie da si ukry, e wikszo negatywnych opinii iuczu bierze si zprostego skojarzenia mechanizmu tworzenia
feminatyww zfeminizmem jako takim. Feminatywy, jako kategoria bd co bd
jzykoznawcza, uruchamiaj sygnalizowan wprost sie powiza ze stereotypami dotyczcymi niezbyt dobrze postrzeganych wPolsce feministek. Niech wobec
samych feminatyww wiadomie lub nie przekadaa si na agresywny stosunek
do osb, ktre takich form zrnych powodw uywaj. Mona prbowa agresj
jej rda iprzyczyny analizowa iuzasadnia, nie da si jednak adnej agresji
usprawiedliwia.
Emocjonalne podejcie do zagadnienia cechuje obie grupy zarwno zwolenniczek, jak iprzeciwniczek feminatyww. Znadmiaru emocji zastpujcych racjonalne
argumenty wynikaj niespjnoci wwypowiedziach (polegajce np. na uznawaniu za
poprawn formy mistrzyni, aza niepoprawn czonkini, mimo e obie utworzone s
wten sam sposb, za pomoc tego samego przyrostka). Pierwsze, co wtakim razie
powinnymy ipowinnimy zrobi to, zastanowi si nad wasn postaw. Jakiekol3
Uzus jzykowy, czyli panujcy wpewnym rodowisku albo wystpujcy powszechnie wpewnych typach teksw zwyczaj uywania takich, anie innych form jzykowych. S to zarwno te wyrazy, ich formy ipoczenia,
ktre zyskay powszechn aprobat is uznawane oglnie za poprawne, jak ite skadniki tekstw, ktre dotd
jej nie zyskay ira niektrych czonkw danej spoecznoci, niemniej maj charakter obiegowy is tradycyjnie uywane (Markowski 2005, 21).
wiek bowiem byyby nasze pogldy, ich wygaszanie nie moe wiza si zagresj
iprzemoc. Zanim zdecydujemy si uywa feminatyww lub tego nie robi, zadajmy
sobie pytanie nieco oglniejsze: jakie kryteria przyjmujemy, oceniajc dane formy iludzi je uywajcych.
103
Bardzo duy wpyw na opini kobiet na temat feminatyww ma kojarzenie ich zbrakiem prestiu i infantylnoci. Lk przed formami z -ka wynika z wielofunkcyjnoci
tego przyrostka, ktry bdc najczstszym stosowanym do tworzenia rzeczownikw
rodzaju eskiego (np. klient klientka), stanowi take cz zdrobnie (np. lampa
lampka). Sprawdzaj si wyniki wczeniejszych bada iintuicji wikszo kobiet boi
si tworzenia form eskich zwaszcza od nazw zawodw prestiowych, nie majc
jednak adnych oporw wobec wszelkich nauczycielek ifryzjerek. Tymczasem przyrostek -ka jest bardzo regularn kocwk rzeczownikw eskich. Niektre formy
mimo -ka, amoe dziki niemu zadomowiy si wpolszczynie (patrz: pielgniarka,
aktorka, artystka). Wielofunkcyjno przyrostka nie jest wtych przykadach przeszkod. Zapomina si, e przecie zdrobnieniem od nauczyciela nie byaby nauczycielka,
lecz nauczycielek, aod psychologa psycholoek, nie psycholoka.
Wnioski ztego wynikajce nasuwaj kolejne pytania. Skoro bowiem kobiety uwaaj formy eskie za mieszne, czy tym samym nie uwaaj za niepowane samych kobiet? Co kryje si za lkiem, e jeli nazw si rzeczownikiem rodzaju eskiego, kto
pomyli, e jestem nieprofesjonalna? Na ile to, co sdzimy ofeminatywach, przekada
si na to, co mylimy (albo wjaki inny sposb podwiadomie czujemy) opciach,
ich relacjach iwogle sytuacji spoecznej kobiet imczyzn? Ju sam fakt, e kobieco kojarzy si ze miesznoci, stanowi sygna, e zmiany s konieczne. Jednak
zczasem coraz mocniejsze zakorzenianie si feminatyww wuzusie spowoduje, e
spowszedniej, atym samym przestan mieszy. Obok szerokiego grona profesjonalistw ifachowcw na rynku pracy pojawi si nie mniej zdolne izupenie powane
profesjonalistki ifachowczynie.
Czy eskie nazwy zawodw ifunkcji

s poprawne jzykowo?
Moemy feminatywy lubi lub nie. Czy s one jednak wogle poprawne? Jedno
zpyta przeprowadzonej ankiety dotyczyo wanie oceny poprawnoci przykadowych feminatyww. Wbrew pozorom nie chodzio wnim osprawdzenie znajomoci
treci sownikw, lecz oodczucia zwizane ztrafnoci owych wyrazw. Najciekawszy okazuje si stosunek ankietowanych do form typu psycholoka isocjoloka. Wedug rnych statystyk ipogldw rozpowszechnionych wtekstach feministycznych
i jzykoznawczych te formy najtrudniej zaakceptowa; zarzuca si im m.in. hybrydyczno, aco za tym idzie niepoprawno [Jadacka 2006, 126]. Jednoczenie wyrazy te rozpowszechniaj si najszybciej icoraz czciej mona odnale je wnowo
powstajcych sownikach. Wikszo ankietowanych (ponad 60%) ocenia je jako poprawne, zaznaczajc jednak, e raczej nie uyaby ich do nazwania samej siebie, najczciej argumentujc to istnieniem spoecznej niechci wobec osb posugujcych
si feminatywami. Trudno jednak, by eskie nazwy zawodw ifunkcji zyskay lepszy
Rodzaj eski oznacza brak prestiu?
wizerunek, jeli ze strachu przed opini innych nie uywa si ich wcale. Wlku przed
feminatywami kryje si wic przede wszystkim lk przed spoeczestwem przed posdzeniem onieprofesjonalno albo ozgrozo osympatyzowanie zfeminizmem.
Lki zjednej strony nieuzasadnione, zdrugiej (zpowodu wspomnianej ju agresji)
wjaki sposb zrozumiae.
Jak to dziaa? Poziom autoanalizy respondentek

Cz ankietowanych, prcz wiedzy wynikajcej zcodziennego posugiwania si
polszczyzn, dysponuje take teoretycznym zapleczem nabytym w toku edukacji.
Rozpozna tego po pogldach nie sposb (popieranie lub nie eskich nazw zawodw ifunkcji nie jest waden sposb skorelowane zpoziomem wiedzy onich).
Owiadomoci iwiedzy czci ankietowanych wiadczy gwnie sownictwo, ktrym
si posuguj, zarwno zobszaru tematyki gender, jak ijzykoznawstwa (np. uywanie sw derywat, desygnat itd.).
Na poziomie autoanalizy pojawia si take postrzeganie mechanizmw rwnociowych wjzyku jako przejaww poprawnoci politycznej efektu wpyww pewnych
trendw wiatowych, chci sprostania europejskim normom. Traktowanie feminatyww jako mody jest suszne pod warunkiem, e zczasem trend przerodzi si wstan
stay (inie skoczy po jednym sezonie, jak na typow mod przystao). Jeli teraz
eskie nazwy zawodw ifunkcji s uywane zpowodu mody, moe wtrakcie posugiwania si nimi wyoni si niewtpliwe korzyci ztego wynikajce ifeminatywy
obroni si same.
Obok przekonania, e eskie nazwy zawodw ifunkcji s modne, pojawiaj si
rwnie opinie innego typu, take zwizane z umieszczaniem samego zjawiska
wszerszej perspektywie. Zdaniem kilku respondentek uywanie feminatyww stanowi form walki ze stereotypami zwizanymi zzawodami typowo kobiecymi lub mskimi. Dodanie przyrostka do rzeczownika rodzaju mskiego moe wic w efekcie
powodowa dalekosine zmiany nawet na rynku pracy. Poza tym czste sowa pojawiajce si wwypowiedziach pytanych kobiet na temat feminatyww to demokracja lub demokratyzacja (jzyka). To bardzo wane, bo wie si zczeniem zachowa jzykowych ze znacznie szerzej rozumianymi sferami ycia spoecznego.
Cz ankietowanych samodzielnie diagnozuje wic przyczyny swojej niechci wobec eskich nazw zawodw ifunkcji lub sympatii do nich. Niektre rozumiej
mechanizmy. Autoanaliza zawsze jest pozytywnym elementem ludzkich postaw. Powinno si samodzielnie szuka rozwiza, zastanawia, dlaczego ja myl otym tak,
anie inaczej idlaczego tak myli spoeczestwo.
Najwaniejsze pytanie
Podstawowy problem brzmi: dlaczego wogle to robi? Dlaczego kobiety chc lub
nie wyraa swoj kobieco przez uywanie eskich nazw zawodw ifunkcji? Dlaczego podejmuj takie dziaania albo dlaczego si im sprzeciwiaj? Jeli same nie
znamy wasnych motywacji, to nie umiemy uargumentowa swoich racji, co rodzi niepotrzebn agresj.
Dlaczego kobiety chc, by feminatywy zakorzeniy si wpolszczynie? Poniewa
zaley im na usuwaniu nierwnoci pci na wszystkich paszczyznach jzykowej take. Chc, by kobiety imczyni byli wiadomi swojej rwnorzdnej pozycji, tych sa-
Bibliografia
Jadacka H., 2006, Kultura jzyka polskiego. Fleksja, sowotwrstwo, skadnia, Warszawa.
Karwatowska M., Szpyra-Kozowska J., 2010, Lingwistyka pci ona ion wjzyku polskim,
Lublin.
Markowski A., 2005, Kultura jzyka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa.
105
mych praw ikompetencji. Tworzenie iuywanie form feminatywnych powoduje take

likwidacj niewidzialnoci kobiet wtekstach (np. reklamowych), ktre wygldaj, jakby byy kierowane wycznie do mczyzn (np. Drogi kliencie). Jzykowy obraz
wiata zdradza, co owiecie mylimy. Zmiany wjzyku s jedn ze zmian wsystemie
spoecznym.
Jak swoje stanowisko argumentuj przeciwniczki feminatyww? Mwi ostrachu,
e kto posdzi je osympatyzowanie zfeminizmem. Boj si miesznoci iuznania
za nieprofesjonalne. Uwaaj funkcjonujce mskie formy za wystarczajce, by nazwa istniejc rzeczywisto, idoskonale speniajce swoje zadanie.
Wida wic, e wicej argumentw maj zwolenniczki feminatyww. Icho s to raczej pogldy racjonalne, niekoniecznie przekonuj. Feministyczne postulaty jzykowe okazuj si bowiem do hermetyczne iwodczuciu Polek najczciej nie przekonuj kobiet, ale inne feministki. Czy mona zmieni taki stan rzeczy? Na pewno.
Wystarczy pamita okilku wanych zasadach. Naley:
mwi oformach feminatywnych iinformowa odziaaniu jzyka otym, e my
jako jego uytkownicy iuytkowniczki nieustannie na polszczyzn, ktr mwimy,
wpywamy, bo jzyk suy (ima suy) nam;
pamita, e niemale wszystkie feminatywy zjzykoznawczego punktu widzenia
s poprawne powstaj wsposb regularny, zgodny zzasadami polskiego sowotwrstwa;
uywa eskich nazw zawodw ifunkcji czsto, wiadomie iodwanie;
nie wymiewa inie ponia osb decydujcych si na uywanie takich form (ze
wiadomoci, e nic nigdy nie usprawiedliwia agresji);
dba o to, by tak formuowa oficjalne komunikaty i ogoszenia, by uwzgldnia
wnich istnienie obu pci (np. stosowa splitting) iprzyzwyczaja spoeczestwo oraz
samych/e siebie, e wkrajach Unii Europejskiej takie zachowanie stanowi norm;
uwiadamia, e wszelkie dziaania ignorujce istnienie ktrej z grup spoecznych s zdefinicji dyskryminujce;
zrewidowa wasn postaw wobec jzyka, odpowiedzie sobie na pytanie, kim
jestem: puryst(k)? liberalist(k)? leserefyst(k)? konserwatyst(k)? Ico ztakiego
stosunku do jzyka wynika? Na ile jestem wiadoma/y konsekwencji swojej postawy iczy jest ona spjna?
Przede wszystkim pamita trzeba ojednym to, jakich form uywamy ijakim jzykiem mwimy zaley od kadej ikadego znas. Decyzja, czy uywamy feminatyww
czy nie, jest wic wpeni indywidualna, gdy do adnej zpostaw nie mona nikogo
zmusi. Jeli znamy swoje stanowisko, wiemy, jakie argumenty ma druga strona ijakie wynikaj ztego konsekwencje co mona zyska, co straci moemy zdecydowa, czy chcemy by polityczkami, socjolokami, prezydentkami inauczycielkami, czy
wolimy pozosta politykami, socjologami, prezydentami inauczycielami. Wybierajc,
warto jednak wiedzie, na co si decydujemy.
107
Koniecznoci wczenia edukacji antydyskryminacyjnej w obieg nowoczesnego

dyskursu pedagogicznego nie sposb wspczenie kwestionowa. Przed wspczesnym szkolnictwem stano nie lada wyzwanie: wprowadzi w obieg mylenia
spoecznego edukacj antydyskryminacyjn, najszerzej ujmowan jako dziaalno
uwraliwiajca wszystkie podmioty uczestniczce w komunikacji na dowiadczenie osb krzywdzonych ze wzgldu na pe, status, pochodzenie spoeczne, religi,
orientacj seksualn, sprawno fizyczn, intelektualn czy odmienno etniczn.
Wdotychczas funkcjonujcym modelu polskiego szkolnictwa zagadnienie mylenia
rwnociowego, rozumianego jako prospoeczna postawa otwartoci iszacunku wobec DRUGIEGO, INNEGO, RNEGO, ODMIENNEGO pojawiao si okazjonalnie.
Tradycyjne wychowanie przedszkolne oraz szkolne wyposaa bowiem dzieci imodzie wzbitki konstruktw mylowych budowanych na stereotypowej wiedzy, ktra
okazuje si jest mao przydatna wradzeniu sobie zprzebogat rzeczywistoci,
a wiele najnowszych bada dowodzi nawet szkodliwoci takich skostniaych mentalnie przekazw, wywoujcych niejednokrotnie agresj, frustracj, postawy alienacji, rozmaitego typu zaburzenia. Nieutrwalanie monolitycznej, dwuwartociowej,
zero-jedynkowej wizji wiata stanowi zatem zadanie m.in. dla nieformalnej edukacji
antydysryminacyjnej, ktra stawia sobie za cel wspieranie irozszerzanie perspektyw
poznawczych winterpretacji ycia spoecznego. Wramach tak rozumianego wychowania proponuje si wprowadzenie ipropagowanie takich zachowa spoecznych,
ktre pozwalaj modej osobie wzrasta harmonijnie, rozwija si zgodnie zwasnymi
potrzebami, moliwociami, ale rwnoczenie dostrzega iszanowa potrzeby INNEGO/INNEJ.
Edukacja antydyskryminacyjna jest wic alternatyw dla nadal istniejcej
wprzedszkolach iszkoach m.in. mentalno-behawioralnej segregacji pci (rowe
kciki zabaw dla dziewczynek zmao twrczymi zabawkami, niebieskie kciki dla
chopcw zzabawkami stymulujcymi mylenie; odtwarzany wwarstwie tekstowej
oraz ilustracyjnej podrcznikw patriarchalny obraz wiata itd.). Brak rwnociowego wychowania staje si wspczenie przedmiotem debat iraportw krytycznych,
wykazujcych negatywne konsekwencje androcentrycznej1 edukacji, np. dziewczynki wdraane do wyuczonej biernoci (choby brak reakcji ze strony otoczenia
na pociganie przez kolegw za wosy idocierajce do dziecka komunikaty typu
on pewnie ci lubi, skoro wtaki sposb zaczepia) wdorosym yciu mog sta si
potencjalnymi ofiarami [Kucewicz, Wieczorek 2009]. Do problematyki wzorowych
wychowanek kultury utwierdzajcej je wstanie podlegoci odwoano si wfabule
bajki pt. Grzeczna [Dahle, Nyhus 2010], przetumaczonej niedawno zjzyka norweskiego. Bohaterka Lusia, dziewczynka doskonaa, idealnie speniajca wymagania
otoczenia, otrzymujca za to stae refreny pochwalne, przechodzi wewntrznie jako
odrbna osoba do stanu bezistnienia, pozostaje wstanie mentalnego zaniku: bez
1
Androcentryzm ocenianie wiata zmskiego punktu widzenia, zdominowanie kultury iycia codziennego
przez mczyzn; zgr. aner mczyzna.
Zachowuj si jak dziewczynka.

Perspektywa lingwistyczna
wedukacji antydyskryminacyjnej
108
umiejtnoci wyraania siebie, sprzeciwu, podania za wasnymi marzeniami. Jest

to wanie inteligentna, wzmocniona humorystyczn grafik przypowie odrodze
zrzucania gorsetu krzywdzcych stereotypw iwadze edukacji wspierajcej rozwj
niezalenej, mylcej osoby.
Zmieni nawyki jzykowe

Wlingwistyce porwnuje si jzyk do archiwum kulturowego danej spoecznoci,
wktrym zostay utrwalone dawne przyzwyczajenia inawyki, normy iwartoci, jak
rwnie swoisty ogld wiata. w ogld wiata zawarty wjzyku (wiatopogld) nie
zmienia si tak szybko, jak zmieniaj si struktury spoeczne i panujce ideologie.
Wtym wanie kontekcie mwi si okumulatywnej funkcji jzyka, ktra objawia si
m.in. tym, e przekonania iwartoci naszych przodkw iprzodki pozostaj utrwalone w strukturach jzyka, s odtwarzane, nierzadko bezrefleksyjnie, jako wiedza
zdroworozsdkowa majca uatwi ycie (np. w postaci sentencji, frazeologizmw,
przekona: zachowuj si jak dziewczynka nie wchod na drzewo; chopakowi to nie
wypada; pacze jak baba; babskie zy; policzmy si jak ydzi). Tymczasem niektre
spord mdroci ludowych ujawniaj nacjonalizm, seksizm, ageizm ujmujc
oglnie, s krzywdzce dla innych wrozmaity sposb iutrwalaj wwiadomoci spoecznej ksenofobiczny obraz wiata, wywoujcy lk przed tymi, ktrzy pod pewnym
wzgldem s inni. Aprzyzna trzeba, jest to postawa daleka od otwartoci ihumanistycznego mylenia oczowieku.
Co zatem proponuje si, by owo mylenie zmieni?
Proponuje si, by uwraliwi dzieci, modzie, osoby studiujce oraz nauczajce na
problematyk dyskryminacji wkulturze iwjzyku. Wzwizku ztym wydaj si uzasadnione zmiany wsferze edukacji, ktre mogyby polega na:
1. przygotowaniu kadry nauczajcej i grona specjalistw, ktrzy odpowiadaliby za
nauczanie, popularyzowanie iweryfikacj dziaa antydyskryminacyjnych,
2. przeredagowaniu podrcznikw imateriaw edukacyjnych pod ktem obecnych
wnich treci krzywdzcych INNEGO/INN,
3. wprowadzeniu do programw przedszkoli, szk, szkolnictwa wyszego edukacji
antydyskryminacyjnej.
Przeredagowa podrczniki
Od lat prowadzi si worodkach akademickich badania nad obrazem pci zawartym wpolskich podrcznikach, zarwno wich warstwie leksykalnej, jak iobrazowej
[Arcimowicz 2000; Chomczyska-Rubacha 2006; Woosik 2007]. Gwny nurt tej
refleksji dotyczy problematyki wykluczenia ze wzgldu na pe. Dokumentacji stricte lingwistycznej, potwierdzajcej istnienie niejednakowego wizerunku kobiet imczyzn wpodrcznikach, dostarcza praca Magorzaty Karwatowskiej iJolanty Szpyry-Kozowskiej [2005]. Jzykoznawczynie analizuj m.in. teksty ustaw, przepisw,
formularzy, atake podrcznikw szkolnych. Na korpus tekstowy objetych krytycznym spojrzeniem podrcznikw zoyo si 17 pozycji dydaktycznych, wydawanych
w latach 1998-2001. Badaczki udokumentoway androcentryczno podrcznikw
polskich tamtego okresu, wykazujc wsposobie redagowania polece do uczniw
i uczennic dominacj rzeczownikw mskoosobowych w znaczeniu gatunkowym
(nauczyciel, badacz, biolog, geograf, poeta, artysta, piosenkarz, kompozytor itd.). Au-
2
3
4
5
6
7
Wszystkie podkrelenia wtekcie caego artykuu pochodz od autorki [A.M.]

H. Dobrowolska, A. Konieczna, W. Dziabaszewski, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 3. Podrcznik, cz. 2, wyd. 9, WSiP, Warszawa 2008, s. 54.
Ibidem, cz. 1, s. 10.
Ibidem, cz. 3, s. 40.
H. Dobrowolska, A. Konieczna, W. Dziabaszewski, K. Wasilewska, Wesoa szkoa.... Karty pracy ucznia, s. 175.
w. 3 ze str. 82; w. ze str. 97 [w:] H. Dobrowolska, A. Konieczna, K. Wasilewska, Wesoa szkoa. Ksztacenie
zintegrowane wklasie 2. Karty pracy ucznia, cz. 1, wyd. 9, WSiP, Warszawa 2008.
109
torki zwrciy te uwag na jzykow niewidzialno kobiet wtekstach, ktra polega

przede wszystkim na uyciu mskich form czasownikw oraz przymiotnikw izaimkw, zwaszcza w poleceniach bdcych czci wicze [Karwatowska, SzpyraKozowska 2005, 107].
Wmidzyczasie Polska wstpia do Unii Europejskiej iprzez to zobowizaa si do
wczania strategii gender mainstreaming do wszystkich obszarw ycia spoecznego ipolitycznego. Rwnie sam proces przemian kulturowo-spoecznych zwizanych z globalizacj, wiksz otwartoci na idee zwizane z kategori/kategoriami
pci zyska znamiona intensywnoci. Tote dziesi lat po eksperymencie naukowym
Karwatowskiej i Szpyry-Kozowskiej postanowiono zrobi zblion prb tekstow
na nowych podrcznikach i materiaach dydaktycznych, wydanych po roku 2004
[Maocha-Krupa 2010a]. Zamierzajc okreli stopie nasycenia tych publikacji
androcentryzmem jzykowym, poddano analizie sze podrcznikw do nauczania zintegrowanego, dwa podrczniki dla dzieci szecioletnich idwa tzw. materiay
wspomagajce dydaktyk. Itym razem uzyskane wnioski okazay si zbiene zwczeniejszymi obserwacjami autorek Lingwistyki pci, tzn. zwyczaj wykluczania uczennic
zwarstwy tekstowej podrcznikw jest bez wtpienia dominujcy, zarwno wsposobie konstruowania polece, jak ina poziomie egzemplifikacyjnym.
Przykadowo, wpodrczniku do szkoy podstawowej wydanym przez WSiP Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane dla klas 3. (jest to dziewi czci podrcznika)
odnale mona wiele wicze i polece o wysokim wskaniku androcentryzmu,
czyli utrwalajcym niesymetryczny wizerunek pci eskiej wobec mskiej, mona
by rzec wskaniku mskocentrycznym. Polecenie formuowane s bowiem zpominiciem form eskich. Trudno nawet byoby je uzna za wsplnogatunkowe, np.
Na jakim filmie bye2 ostatnio wkinie? Czy chciaby go poleci swoim kolegom?
Uzasadnij dlaczego3; Co czy, aco rni prace twoich kolegw?, Na podstawie obrazkw opowiedz, gdzie spdzali wakacje ico robili twoi koledzy [na obrazkach s
rwnie koleanki]4; Opowiedz znan ci lub wymyl wasn histori powstania twojej miejscowoci iopowiedz j kolegom wklasie5, Psychozabawa: jestem odwany,
zostaj sam wdomu (ina ilustracjach dwie twarze chopice)6 oraz wiele innych.
Ponadto bohaterami wikszoci opowiada, scen iwicze s chopcy. Dziewczynki pojawiaj si jako postacie wtle, rzadko jako samodzielne bohaterki. Przyzna
jednak trzeba, e pierwsze osiem czci tego podrcznika, czyli cztery dla klasy
pierwszej icztery dla klasy drugiej s napisane zgodnie znowoczesnymi wymogami mylenia okategorii pci (wyjtki odnale mona wczci 1. dla klasy drugiej; tu
bowiem zamieszczono dwa wiczenia, ktrych polecenia ilustruj zwyczaj pomijania odbiorczy tekstu)7. Wpozostaych czciach dla klas 1. i2. zastosowano formy
trybu rozkazujcego, czyli zalecany, neutralny pod wzgldem kategorii pci sposb
zwracania si do adresatw czy adresatek: napisz, opowiedz, scharakteryzuj, wyjanij, wymyl, zredaguj itd.
Tendencj utrwalajc stereotypowy ukad rl spoecznych i cech kojarzonych
zdan pci uznaje si za dominujc wobjtym obserwacj materiale (poniej cyto-
110
wane wiczenie uzna mona za reprezentatywne). Wwybranym losowo wiczeniu,

wktrym uczniowie iuczennice zostali poproszeni odopisanie stosownego spjnika,
zamieszczono nastpujc egzemplifikacj:
wiczenie 347
1. Postanowiem si nie poddawa, .......... wiedziaem, e moe by trudno.
2. Musiaem to zrobi, czuem, e wymagao tego dobro sprawy.
3. Zwykle mwia matce prawd, . tym razem j oszukaa ze strachu.
4. Wiedzielimy, e jego rady, . si przeciwstawi tym procederom, s suszne.8
Spord czterech przykadw ww. 347 wtrzech zdaniach zamieszczone zostay
mskoosobowe postacie fleksyjne postanowiem, musiaem, wiedzielimy, jego tylko wjednym wypowiedzeniu odnale mona eskoosobowe formy czasownikw
mwia, oszukaa, powielajce jednak sposb stereotypowego postrzegania kobiecoci imskoci: ON postanowi si nie poddawa, zrobi co dla dobra sprawy, dawa
dobre rady; ONA, cho zwykle mwia prawd, tym razem oszukaa ze strachu.
Postulaty jzykoznawcze Kongresu Kobiet Polskich

Uoglniajc, mona powiedzie, e cz rodowisk feministycznych podziela pogld, e zrwnowaenie wzajemnych relacji midzy kategoriami jzykowymi apci/
pciami moe zaowocowa bardziej zrwnowaonymi relacjami spoecznymi pomidzy kobietami imczyznami; moe wspomc dugotrway proces likwidacji dysproporcji pomidzy rzeczywistoci dowiadczan przez mczyzn i/a przez kobiety.
Naprawa jzyka idyskursu wogle, awszczeglnoci dyskursu edukacji, postrzegana jest jako jedna zdrg wiodcych ku naprawie rzeczywistoci. Konceptualizacja
wiata zawarta wjzyku odbija rzeczywisto, azatem chcc zmienia rzeczywisto,
naley wprowadzi innowacje wsamym jzyku, ktry wedle tego zaoenia wpywa rwnie na nasze mylenie.
Postulat wprowadzenia jzyka rwnociowego do wszelkich dziaa edukacyjnych
zgoszono m.in. na Kongresie Kobiet Polskich wWarszawie (20-21 VI 2009), ktry zorganizowano po raz pierwszy w20. rocznic czerwcowych wyborw 1989 roku, jako
jedn zwielu inicjatyw upamitniajcych znamienny czas przemian spoeczno-politycznych, ktre nastpiy wPolsce [Maocha-Krupa 2010 b]. Spotkania kongresowe
stanowiy podsumowanie i ocen wkadu kobiet w proces transformacji Rzeczypospolitej, okrelay ich najwaniejsze osignicia wyciu gospodarczym, nauce, kulturze, polityce, mediach icodziennej rzeczywistoci. Konferencja wedle zamysu jej
wsptwrczy miaa stanowi rwnie okazj do integracji rodowisk kobiecych,
wymiany pogldw, prezentacji raportw dotyczcych statusu kobiet ijego oceny
[http://kongreskobiet.pl]. Organizatorki oraz kobiety biorce udzia w Kongresie
reprezentujce rozmaite organizacje, partie oraz uczestniczki niezrzeszone, pochodzce z odmiennych rodowisk, rnych regionw kraju sformuoway postulaty,
ktrych realizacja mogaby przyczyni si do wikszej obecnoci kobiet wsferze publicznej, wgospodarce ipolityce. Wrd postulatw powstaych podczas 21 paneli
tematycznych dwa odnosz si do kwestii jzyka imwi opotrzebie wprowadzenia
jzykowej kategorii eskoci wobieg oglnokomunikacyjny. Jeden znich, dotyczcy redakcji podrcznikw iedukacji, brzmi:
8
.Hcia, Jzyk polski. 365 wicze zgramatyki, Krakw 2007.
Zaleca si uywanie dwch rodzajw gramatycznych (mskiego ieskiego) zarwno wcaym tekcie, jak iwzawartych wnim poleceniach, wiczeniach, przykadach (chciaby/chciaaby; zapytaj koleank/koleg). Korzystanie tam,
gdzie to moliwe, zeskich odpowiednikw gramatycznych nazw zawodw (socjolog/socjoloka); stanowisk (dyrektor/dyrektorka); rl spoecznych (dziaacz/dziaaczka). Uwzgldnia w treciach i w strukturze podrcznikw udzia
irol kobiet whistorii, wgospodarce, wpolityce [panel Kobiety iedukacja].
111
Nie tylko feministyczne postulaty przemawiaj za wprowadzeniem jzyka rwnociowego wkomunikacji przedszkolnej iszkolnej. Badania Marii Chmury-Klekotowej,
powicone mechanizmom rozwoju mowy (akwizycji) i neologizmom sowotwrczym obecnym wjzyku dzieci, potwierdzaj, e dziecko uczy si gramatyki wprocesie ywej mowy. Wwczas ma okazj skonfrontowa wczeniej poznane iutrwalone schematy gramatyczne (np. wzorce fleksyjne czy sowotwrcze) zpotrzebami
nazewniczymi danej sytuacji komunikacyjnej. Itak najczciej drog asymilacji oraz
poszukiwa analogii do istniejcych wdanym jzyku modeli kategorii gramatycznych
werbalizuje twory analogiczne [Chmura-Klekotowa 1971, 100]. Obserwacje szczegowe wiod autork do wniosku, e rnica pci jest jedn zwczeniej dostrzegalnych
izaznaczonych wmowie dzieci. Jest tak oczywista, e dzieci s skonne do tworzenia
analogicznych nazw eskich od mskich ina odwrt, jak rwnie stosunki panujce
wwiecie istot ywych s przenoszone do wiata przedmiotw, nastpuje ich animizacja (oywienie).
Podczas innego eksperymentu obserwowano mow kilkanaciorga dzieci wwieku
przedszkolnym, aby sprawdzi ich naturalne kompetencje w zakresie umiejtnoci
sowotwrczych, acilej zdolnoci tworzenia rzeczownikw rodzaju eskiego od
funkcjonujcych mskoosobowych form [Maocha-Krupa 2010a]. Dodatkowo notowano inagrywano ich rozmowy, co te dowiodo, e wwiecie dziecicych zabaw,
opowieci, wymarzonych prezentw, bohaterw itsknot istniej postacie zarwno
rodzaju mskiego (kucyk, pies, mi, delfin, pajacyk), jak ieskiego (moja misia, moja
kotka, arielka, cyrkwka, straaczka, pani klaunowa, pani kierowczyni, elfa, muszkieterka). Aktualizacje form generycznych nie s oczywicie dzieciom obce, ale potrzeba
przypisywania pci obiektom zabawy oraz innym osobom jest wyrazista wspieraj
zreszt t tendencj sowotwrcz literatura dziecica oraz nowe produkcje filmowe,
np. zserii Barbie, wktrych nie stroni si od form eskich rzeczownikw: straniczka, wojowniczka, paleontoloka, prezydentka, ebraczka, fashionistka, cheerliderka.
Kopalni ukazujc bogactwo moliwoci sowotwrczych okazuje si popularna
seria Monster High, cho jest wielce dyskusyjna z aksjologiczno-wychowawczego
punktu widzenia, to zperspektywy odblokowywania procesw sowotwrczych polskojzyczne edycje filmowe, ksikowe, gazetowe dostarczaj wielu ciekawych
neologizmw oraz uy, przypominajcych, e wystarczy doczy do rzeczownika
mskoosobowego czstk -ka, rzadziej -yni/-ini, -yca/-ica albo -a, by stworzy bd
odtworzy rzeczownik rodzaju eskiego. Pokazuj to ponisze przykady: Przebierz
si za upiork!, biae okularki kujonki, wampirzyca//wampirka, monsterka, upioryni, ta
Neptuna (opiranii), znachorka iwiele, wiele innych.
Jak mona domniemywa, przejcie znaturalnego ispontanicznie twrczego, jeeli chodzi otaksonomi pci, dziecicego wiata zakodowanego wjzyku mwio-
Obserwacje mowy dzieci
112
nym do rzeczywistoci uy form generycznych, waciwych tekstom pisanym, bywa

trudne. Nominacja wsplnogatunkowa stanowi moe swoist barier komunikacyjn. wiadcz otym niejednokrotnie zadawane wszkole czy wprzedszkolu pytania,
bdce reakcj uczennic na formy wsplnogatunkowe: Do kogo s te polecenia?
Czy do mnie te, czy do chopakw?, Czy mog opowiedzie histori okoleance, nie
okoledze? Dzieci wwieku przedszkolnym czsto zadaj pytania dotyczce rzeczywistoci jzykowej, wtym rwnie takie, ktre wskazuj na pewien dyskomfort poznawczy iwerbalny, typu: Czy mj piesek moe by piesk? Ten mi to jest naprawd
misia. Niespena trzyletnia Hania, wypiewujc znan kold, niewiadoma realiw
starotestamentalnych, sama ujawnia innowacj: Wstacie pasterze ipasterki, Bg si
Wam rodzi. Te same dzieci zgodnie ze zwyczajem panujcym wsubie zdrowia na
zakoczenie konsultacji lekarskiej dostaj naklejki-nagrody ina nich zwykle widnieje
szablonowy frazem Dzielny pacjent (aobdarowan bywa te pacjentka), Jestem mdry (gdy zaywam suplement diety), Jestem dzielny (poniewa zjadam Danonki).
Dziewczynki owikszej wraliwoci jzykowej oczekuj nagrd-naklejek ze zrnicowan kategori pci, nie za takich, ktre stanowi wzmocnienie pozytywne chopcw.
Procesy nazewnicze najmodszych odkrywaj potrzeb zdroworozsdkowej klasyfikacji wiata, ktra wtym wypadku zakada zrwnowaenie frekwencji tekstowej pomidzy aktualizacjami esko- i mskoosobowymi czy te niemskoosobowymi imskoosobowymi. Pozwolioby to sdzi mona przynajmniej czciowo
zlikwidowa seksizm jzykowy wedukacji. Jak wynika bowiem zraportw ianaliz,
placwki owiatowo-wychowawcze s miejscem, wktrym bardzo czsto dochodzi
do dyskryminacji ze wzgldu na pe [Tomaszewska 2004, 16]. Awrd obszarw
dyskryminacji wymienia si wliteraturze przedmiotu m.in. uywanie wpismach, kwestionariuszach iformularzach adresowanych do kobiet imczyzn sformuowa sugerujcych wycznie mskiego odbiorc, jak rwnie utrwalanie stereotypw irl
pci wpodrcznikach szkolnych, zabawach iorganizacji pracy podczas przygotowa
imprez szkolnych, na wyjazdach wycieczkach, obozach, biwakach [Tomaszewska
2004, 17].
Zakoczenie
Mogoby si zdawa, e zjzykoznawczego punktu widzenia nie ma przeszkd, by
wzbogaci dyskurs szkolny (zarwno wwarstwie tekstowej, jak iwizualnej) owcale
nieinnowacyjne pojcia uczennica, dziewczynka, koleanka, przyjacika i wiele innych. Podobnie jak warto przypomnie takie techniki redakcyjne, jak: naprzemienne
zastosowanie dwch rzeczownikw zamiast jednego, np. ucze iuczennica, kolega
ikoleanka czy te aktualizowanie trybu rozkazujcego albo innych form fleksyjnych
neutralnych ze wzgldu na kategori pci, czy w kocu uycie form analitycznych
bd wsplnorodzajowych rzeczownikw zbiorowych typu kadra nauczajca, osoby
uczce si, koleestwo itd. Wofercie rynku wydawniczego zaczyna te przybywa
lektur wartych uwagi ze wzgldu na to, e uwraliwiaj dzieci na rozmaicie pojmowan deprecjacj drugiej osoby. Wspomnie mona: szwedzkiej autorki Sassy Buregren
Maa ksika ofeminizmie, Warszawa 2007 wspierajca, afirmujca jednostkowo
iwolno kadego znas, niezalenie od pci (mona j czyta ju szeciolatkom);
fiskiej pisarki Sari Peltoniemi Groszka. Piesek, ktry chcia mie dziewczynk, Warszawa 2011 uczca zrozumienia wiata uczu izachowa dziecka, dorastania do
przyjani, wietnie napisana (lektura stosowna w kadym wieku); amerykaskiego

lekarza Charlesa A. Amenty III Krzy jest wyjtkowy. Dla dzieci oautyzmie, Gdask
2010; Haliny Ostaszewskiej, Twoje prawa (wedug konwencji praw dziecka). Dominik
odpowiada na listy, Warszawa 2008; dla modszych dzieci Roksany Jdrzejewskiej-Wrbel Krlewna, Gdask 2004 ksieczka ukazujca, e to nie dostatek idobrobyt decyduj oszczciu dziecka, awrcz przeciwnie, mog by przyczyn barier
komunikacyjnych z rwienikami. Na licie lektur wartych przeczytania i rozmowy
onich zdzieckiem znale si te mog ksiki dr Elbiety Zubrzyckiej psycholoki
ibioloki, dowiadczonej prac m.in. wPoradni Nerwic dla Dzieci. Wrd wielu publikacji terapeutycznych autorki wspomnie mona choby Chc mie przyjaciela.
Odziewczynce, ktra chciaa zaprzyjani si zkrokodylem, Sopot 2011 pouczajc
opowie o dobrej, sprzyjajcej wzrastaniu przyjani i destrukcyjnej niby-przyjani,
ktra niszczy iogranicza, oraz otym, jak zachowa si wtakich sytuacjach; Tajemnica
Michasia, Gdask 2008 lektura dla dzieci i dorosych o pokusie niepochlebnego
iniesprawiedliwego oceniania drugiej osoby, szybkiego etykietowania bez wniknicia
wprzyczyn dziecicych zachowa. Ostatnimi czasy lista lektur antydyskryminacyjnych staje si coraz dusza
113
Arcimowicz K., 2000, Wzory mskoci propagowane w podrcznikach. przysposobienie

do ycia wrodzinie, [w:] Brach-Czaina J. (red.), Od kobiety do mczyzny izpowrotem,
Biaystok.
Chmura-Klekotowa M., 1971, Neologizmy sowotwrcze wmowie dzieci, Prace Filologiczne t. XXI, Warszawa.
Chomczyska-Rubacha M., 2006, Wpyw dziaa edukacyjnych na spostrzeganie streotypw pciowych, [w] Chomczyska-Rubacha M. (red.), Role pciowe.Kultura i edukacja,
d.
Lublin.
Kucewicz K., Wieczorek M., Agatka wopresji, ministerstwo milczy. Edukacja rwnociowa
wteorii ipraktyce, (online) http://www..feminoteka.pl/print.php?type=A&item_id=565, dostp: kwiecie 2011.
Maocha-Krupa A., 2010a, Na imi mam Kasia ijestem uczniem 2 klasy. Androcentryczne
zwyczaje jzykowe wpodrcznikach szkolnych (iedukacji), Bakua K. (red.), Ksztacenie
Jzykowe, t. 8(18), Wrocaw.
Maocha-Krupa A., 2010b, Postulaty jzykoznawcze Kongresu Kobiet Polskich, [w:] Zbrg
P. (red.), Wspczesna polszczyzna wbadaniach jzykoznawczych. Od leksyki do jzyka
poezji, Kielce.
Tomaszewska J., 2004, Dyskryminacja ze wzgldu na pe, [w:] Dyskryminacja ze wzgldu

na pe ijej przeciwdziaanie, Warszawa.
Woosik A., Edukacja do rwnoci, czy trening do ulegoci? Czy polskie podrczniki respektuj zasad rwnoci pci?, (online), http://www.bezuprzedzen.org/inne/
Bibliografia
114
Materiay rdowe
Dahle G., Nyhus S., 2010, Grzeczna, przek. H. Garczyska, Gdask.
Dobrowolska H., Dziabaszewski W., Konieczna A., Wasilewska K., 2008, Wesoa szkoa.
Ksztacenie zintegrowane wklasie 3, Karty pracy ucznia, cz. 1-3, wyd. 9, WSiP, Warszawa.
Dobrowolska H., Konieczna A., 2008, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 2.
Podrcznik, cz. 2, wyd. 9, WSiP, Warszawa.
Dobrowolska H., Konieczna A., Dziabaszewski W., 2008, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 3, Podrcznik, cz. 1-3, wyd. 9, WSiP, Warszawa.
Dobrowolska H., Konieczna A., Wasilewska K., 2008, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 2. Karty pracy ucznia, wyd. 9, WSiP, Warszawa.
Hanisz J., 2008, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 2. Matematyka, cz. 1-2,
WSiP, wyd. 9, Warszawa.
Hanisz J., 2008, Wesoa szkoa. Ksztacenie zintegrowane wklasie 3. Matematyka, cz. 1-3,
WSiP, wyd. 9, Warszawa.
Hcia A., 2007, Jzyk polski. 365 wicze zgramatyki, Wyd. Langenscheidt, Krakw.
115
Etykieta jzykowa stanowi wan cz etykiety oglnej, okrelanej z francuska

jako bon ton czy savoir-vivre.1 Mwic oetykiecie jzykowej, mamy na myli grzecznociowe zachowania jzykowe, ktre wypada zna iaktualizowa wodpowiedniej
sytuacji komunikacyjnej. Przykadami zachowa etykietalnych mog by: proba,
przeprosiny, powitanie, skadanie ycze, kondolencji, gratulacji, zainteresowanie
sprawami naszego rozmwcy czy rozmwczyni, okazywanie sobie nawzajem szacunku itd. Zatem istotn rol peni jzyk, jakim komunikujemy oswoim nastawieniu
wobec drugiego czowieka, jakim wyraamy rozmaite postawy wobec innych osb.
Jest jzyk bowiem jednym zpodstawowych inajwaniejszych elementw tworzcych
wszelkie relacje midzyludzkie imidzyinstytucjonalne. Ajako owych relacji stanowi warto nadrzdn, niepodlegajc adnym relatywizmom ani ideologiom.
Ojzyku mwi si, e nie jest tworem statycznym, raz na zawsze uksztatowanym,
lecz jest cigym procesem, cigym stawaniem si, dokonujcym si wraz ze zmianami w ujmowanej przeze rzeczywistoci oraz ze zmianami w jej wartociowaniu
przez dan spoeczno [Anusiewicz 1994, 24]. Od roku 1989 nastpio tak due
i gwatowne przeobraenie polskiej rzeczywistoci, e nieustannie zapoznawa si
musimy zcoraz to nowymi pojciami, zjawiskami, wszelakiego rodzaju nowociami
ijzyk jako czuy sejsmograf zmian kulturowych owe innowacje rejestruje, co wicej
zmusza nas do sprostania wymogom nowego czasu: czasu rwnouprawnienia i co
za tym idzie demokratyzacji rwnie wzakresie wyboru jzykowych rodkw wyrazu. Iotym traktuje niniejszy tekst, nawizujcy bezporednio do niepublikowanej,
apowstaej wInstytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego ksiki zatytuowanej wanie Etykieta rwnociowa wtekstach publicznych. Poradnik dla urzdw
iinstytucji. Autorki [Krysiak, Hoojda, Maocha-Krupa] traktuj oprojekcie nowej etykiety jzykowej, obowizujcej na poziomie normy starannej wkomunikacji oficjalnej
biur, urzdw, firm, instytucji oraz wszystkich podmiotw komunikujcych, ktre zechc si wczy wnurt etykiety rwnociowej, funkcjonujcej wramach publicznego
dyskursu rwnociowego.
Co to jest dyskurs rwnociowy pci? Jest to takie dziaanie jzykowe wprzestrzeni publicznej, wktrym rwnowano obu pci pozostaje wanym parametrem
komunikacyjnym, co oznacza, e mwic (wtrnie piszc) nieustannie towarzyszy
nam refleksja nad istnieniem zrnicowanego pod wzgldem kategorii pci grona odbiorcw iodbiorczy, tote wdyskursie rwnociowym albo
1. stale uobecniamy wtekcie zasad obecnoci obojga pci (np. pan/pani; podpisujcy/podpisujca), albo te
2. wykorzystujemy zasad neutralizacji kategorii pci, uywajc form, ktre jej nie
ujawniaj (np. pastwo; osoba podpisujca; personel).
Wdotychczasowej praktyce jzykowej dominowa ijest widoczny nadal zwyczaj aktualizacji form wsplnogatunkowych (czyli najczciej spotka mona nazwy: klient,
pracownik, wspmaonek, penomocnik, uytkownik, czytelnik, pacjent, kupujcy,
Niekwestionowanym autorytetem wstudiach nad polsk etykiet jzykow jest Magorzata Marcjanik. Zob. np.
M. Marcjanik, Polska grzeczno jzykowa, Kielce 1997.
Etykieta rwnociowa
116
rejestrujcy, skadajcy, ubiegajcy si itd.), co oznacza, e struktury mskosobowe

peni podwjn funkcj: odnosz si do mczyzn ido kobiet (np. podpis klienta
w dotychczasowym nierwnociowym, androcentrycznym rozumieniu to podpis
klienta albo podpis klientki; rubryk ubezpieczony trzeba odczyta jako miejsce na
dane personalne kobiety lub mczyzny). Wjzykoznawczej literaturze przedmiotu
zjawisko redagowania tekstw wanie wtaki sposb, jakby sprawiay one wraenie
adresowanych wycznie do mczyzn, nazwano invisibility of women, czyli niewidzialnoci kobiet wtekstach [Karwatowska, Szpyra-Kozowska 2005, 102] iwdobie
deklarowanego iprawnego rwnouprawnienia staje si ono przedmiotem krytycznego ogldu.
Rwnie na forum dyskusji midzynarodowych Rada Europy, instytucja majca
ogromne zasugi wpromowaniu powszechnych praw czowieka irwnoci pci, ju
w1990 roku wydaa Zalecenie nr R (90) 4 Komitetu Ministrw dla pastw czonkowskich wsprawie eliminacji seksizmu zjzyka, wktrym zwraca si uwag na donios
rol
jzyka w formowaniu si spoecznej tosamoci jednostki oraz do wzajemnego
oddziaywania jzyka ipostaw spoecznych []. Zaleca si rzdom pastw czonkowskich, by promoway uywanie jzyka, ktry odzwierciedla zasad rwnoci
kobiet imczyzn, oraz podjy wszelkie kroki, jakie uznaj za stosowne, wcelu:
1. motywowania do uywania, wmoliwie najszerszym zakresie, nieseksistowskiego jzyka, ktry uwzgldnia obecno, status irol kobiet wspoeczestwie
podobnie jak obecna praktyka jzykowa czyni wodniesieniu do mczyzn,
2. dostosowania terminologii uywanej wprojektach ustaw, administracji pastwowej oraz wowiacie do zasady rwnoci pci,
3. motywowania do uywania nieseksistowskiego jzyka w rodkach masowego
przekazu [Branka, Taski 2004, 45].
Jzyk nieseksistowski to taki sposb komunikowania, w ktrym rezygnuje si
z nawykw jzykowych uwydatniajcych stereotypowy, czsto negatywny, sposb
wartociowania pci zakodowany w jzyku i kulturze. Wiele zwizkw frazeologicznych, porzekade, powiedze iprzysw przechowuje takie nieeleganckie znaczenia,
np. babska logika; babskie gadanie; bd mczyzn, nie bd bab; kobieta zmienn jest; miele jzykiem jak baba; baba zwozu, koniom lej; kobieto, puchu marny iwiele innych. Teksty nieseksistowskie cechuje ponadto zachowana rwnorzdno pci
wzakresie aktualizowania eskich imskich nazw zawodw, funkcji, godnoci sowem kategoria perspektywy kobiecej jest wprowadzana do dyskursu symetrycznie
wzgldem kategorii perspektywy mskiej. Co istotne, osobie bdcej odbiorc czy
odbiorczyni danego tekstu pozostawiona jest decyzja wyboru waciwej formy
nazwotwrczej (wyboru midzy uwidaczniajcym pe feminativum typu upowaniona, awsplnoodmianowym mskocentrycznym upowaniony). Jeeli wic kobieta opowiada si za dotychczasow praktyk jzykow inie zamierza wykorzystywa
wdyskursie form eskich, moe wybra nazwy wsplnodmianowe (czyli identyfikuje
si jako nauczyciel, dziennikarz, pracodawca, pedagog, architekt).
Wykluczenie kategorii eskoci z dyskursu publicznego staje si przedmiotem
analiz naukowych, adziaania sprzeciwiajce si dyskryminacji kobiet (take poprzez
jzyk) s rwnie promowane przez struktury Unii Europejskiej. Nale do podstawowych wyznacznikw jej funkcjonowania. Definiuje je wiele przepisw tzw. wsplnotowego prawa pierwotnego, azwaszcza Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk
(m.in. art. 2, art. 3, art. 137 i141) iwiele innych.
Uruchomiono wiele inicjatyw promujcych polityk rwnociow. Komisja Europejska wdroya wostatnich latach dwa plany dziaa na rzecz rwnouprawnienia:
Strategi Ramow na rzecz rwnoci pci na lata 2001-2005 oraz obecnie realizowany Plan Dziaa na rzecz Rwnoci Kobiet iMczyzn 2006-2010. Wpolskim yciu akademickim rwnie zrodzia si potrzeba rozwoju bada naukowych istudiw
w tym zakresie. Niejeden z orodkw akademickich podejmuje to wezwanie, m.in.
Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet dzki, Uniwersytet
Szczeciski, Uniwersytet Wrocawski. Problematyk t podejmuj rwnie uczelnie
niepastwowe oraz koa naukowe, skupiajce osoby szczeglnie zainteresowane powyszymi zagadnieniami. Rozpoczyna si proces zdobywania wiedzy ipogbiania
wiadomoci spoecznej na temat dotychczas uznawany za jedynie feministyczno-niszowy, adzi jak si okazuje oglnohumanistyczny. Nie moe dziwi zatem, e jzyk jako czuy rejestrator zmian kulturowo-wiadomociowych nie pozostaje obojtny
na nowe zjawiska, nowe mylenie. Zaczto dostrzega potrzeb odmaskulinizowania
tekstw, czyli wprowadzenia do dyskursu publicznego kategorii pci jako istotnego
parametru komunikacyjnego (przykadowo, zamiast dotychczasowego zapisu ubezpieczony wprowadzenie form rwnolegych typu ubezpieczony/ubezpieczona).
117
Wrd dokumentw unijnych odnoszcych si do dziaania prorwnociowego poprzez jzyk trzeba wskaza pierwszy dokument Parlamentu Europejskiego, zawierajcy wytyczne dla poszczeglnych jzykw, adotyczcy wspomnianego wczeniej
jzyka neutralnego pciowo. Jest to szczeglna odmiana wypowiedzi nieseksistowskiej, nieujawniajca wogle kategorii pci (wwczas zamiast uywa form upowaniony/upowaniona piszemy: osoba upowaniona).
Co to jest jzyk neutralny pciowo? Celem jzyka neutralnego pciowo jest unikanie wyboru sw, ktre mona zinterpretowa jako tendencyjne, dyskryminacyjne lub
poniajce, poniewa sugeruj wyszo jednej pci nad drug, gdy wwikszoci
kontekstw (jzyka parlamentarnych publikacji, tekstw legislacyjnych) pe osoby
jest lub powinna by nieistotna.2
Dokonujc upraszczajcego skrtu wcale niejednoznacznych unijnych wytycznych, mona stwierdzi, e wtekstach legislacyjnych zaleca si stosowanie jzyka
neutralnego pciowo, czyli zamiast dotychczasowego wykluczajcego pe esk
zapisu uczestnik, lepiej napisa neutralnie osoba uczestniczca (np. w spotkaniu);
zamiast rnicujcego pe nauczyciel/nauczycielka, lepiej kadra nauczajca (dydaktyczna).
Zasady komunikacji
Idea stworzenia adu komunikacyjnego, womawianym tu rwnociowym zakresie,
na paszczynie subiektywnego jej wartociowania ma swoich zwolennikw izwolenniczki, ale rwnie nie brakuje jej przeciwnikw iprzeciwniczek, wielu osobom pozostaje te obojtna. Jednake jej wczenie wobieg komunikacji oficjalnej staje si
wdzisiejszych czasach koniecznoci. Aznajomo zasad dyskursu rwnociowego
2
Broszura informacyjna UE na temat jzyka neutralnego pciowo wydana 19 maja 2008 roku izawierajca wytyczne dla poszczeglnych jzykw.
Jzyk neutralny pciowo
118
iumiejtno ich praktycznego zastosowania wyznacznikiem poziomu ijakoci wyksztacenia, stanu wiadomoci spoecznej, przynalenoci do wsplnoty pragncej
komunikowa zgodnie znowoczesnymi wymogami jzykowego savoir-vivreu, wedle
ktrego oglna zasada komunikatywnoci brzmi:
Kiedy zwracasz si do wikszej grupy osb, wyra w swojej wypowiedzi, e
zdajesz sobie spraw, i wrd suchaczy s zarwno kobiety, jak imczyni.
Natomiast jej wariant dla tekstw prawnych, rozporzdze i dyskursu oficjalno-
-urzdowego ma posta nastpujc:
Kiedy pewien tekst odnosi si do wikszej grupy osb, powinno wnim by jasno okrelone, e wrd adresatw s zarwno kobiety, jak imczyni.
Reguy te sformuowano na gruncie bada niemieckojzycznych na pocztku lat
90. ubiegego stulecia [Gallmann 1991, 150-160], wwczas bowiem kwestie pci zyskay status wyjtkowo wanych inie mogy wzwizku ztym pozosta niewyraone wkomunikacji ani by uznane za drugorzdne. Od tego czasu stabilizowaa si
nowa norma komunikacyjno-genderowa, ktrej ignorowanie na gruncie zwyczajw
niemieckojzycznych jest ju coraz rzadsze [Maocha-Krupa 2010, 115-116]. Reguy
te nie istniay jeszcze przed kilkoma laty duch czasu by wwczas inny. Wwczas
kobiety uznawane byy za wspadresatki tekstw, nawet jeli nie byy wnich eksplicytnie wymienione, pisze Peter Gallmann, natomiast wspczenie kobiety chc by
bezporednio wymieniane wtekstach, ktre s do nich kierowane albo onich traktuj; ludzko zoona jest bowiem nie tylko zmczyzn konkluduje autor. Itak przykadowo: redaktor gazety zwraca si nie do swoich czytelnikw, ale bezporednio do
czytelnikw iczytelniczek bd te do czytelniczek iczytelnikw; zecernia, ktra poszukuje nowych osb do pracy, szuka ju nie zecera, ale zecera/zecerki, typografa/
typografki. Znamienn pod tym wzgldem pozostaje wypowied autora na ten temat
niedawnych rozterek sowotwrczych:
[mamy] dzi problem jedynie wnielicznych przypadkach, gwnie przy zapoyczeniach zinnych jzykw. Wpozostaych wypadkach przekonalimy si do prostej, praktycznej zasady tworzenia odpowiednikw eskich poprzez dodanie
morfemu in do tego stopnia, e dziwimy si niepomiernie, wspominajc problemy, jakie mielimy zpodobnymi formami jeszcze dwadziecia, anawet pi lat
temu. Jak okrelamy kobiet, ktra zasiada w radzie gminy (Gemeinderat) lub
wRadzie Federalnej Niemiec (Bundesrat)? Oczywicie: Gemeindertin lub Bundesrtin! [Gallmann, 1991]
Wrd wielu praktycznych wskazwek wypracowanych przez jzykoznawstwo niemieckojzyczne dla potrzeb administracji iurzdw warta przyblienia jest rwnie
regua zastpowania, wedle ktrej zaleca si rezygnacj zform wsplnogatunkowych
(generycznych) ibrzmi ona nastpujco:
rzeczowniki rodzaju mskiego nie mog ju by uywane dla okrelenia wszystkich osb oglnie (jako wyrazy neutralne pod wzgldem pci). Jako form zastpcz naley stosowa albo formy eksplicytnie wskazujce osoby obu pci, albo
rzeczowniki, ktre s zawsze neutralne pod wzgldem pci. Std wynika, e nie
mwimy ani nie piszemy ju Kady nauczyciel to wie, aform zalecan bdzie:
Kada nauczycielka ikady nauczyciel to wiedz albo Kada osoba zgrona pedagogicznego to wie. Podobnie jak rezygnujemy zandrocentrycznej formy ogoszenia: Szukamy pracownika na rzecz precyzyjnego komunikatu: Szukamy pracownika lub pracowniczki [Gallmann 1991].
Podobne zalecenia wwersji spopularyzowanej trafiaj do urzdw imiejsc uytecznoci publicznej (rwnie szk), po to aby wyjani wtpliwoci urzdnikw iurzdniczek, nauczycielek inauczycieli (personelu nauczajcego), jak ksztatowa winny si
wzorce komunikacji oficjalnej iurzdowej. Przykadowo w26-stronicowym biuletynie
informacyjnym dla miasta iurzdu Kassel3 na s.17-18 przeczyta mona:
119
Formy okrelajce osoby obu pci umoliwiaj jednoczesny zwrot zarwno do

mczyzn, jak ido kobiet. Wpismach oglnych zasadniczo powinno si stosowa
zwroty do osb obu pci. Okrelenie osb pci eskiej powinno by wymienione jako pierwsze. Stosowanie form okrelajcych osoby obu pci (zwaszcza wielokrotnie wobrbie tego samego tekstu) moe by jednak mczce wodbiorze,
moe te zakca naturalny rytm lektury. Aby unikn zbyt czstego stosowania
form okrelajcych osoby obu pci, mona uywa te synonimw oraz sformuowa neutralnych.
Dobrych przykadw racjonalizacji idei wprowadzenia symetrii jzykowych dostarcza rwnie jzyk angielski, na gruncie ktrego wkomunikacji publicznej nazwy
profesjonalne zawierajce sowo man (np. postman, spokesman, fireman) zastpiono neutralnymi, nieewokujcymi pci formami (postal worker, spokeperson,
firefighter). Wszystkie oficjalne teksty (rwnie podrczniki) pisane wjzyku angielskim musz spenia okrelone wymogi rwnociowe. Oficjalnie zatwierdzona
skala (Sexist Language Scale) pozwala oceni dany tekst pod ktem wystpujcych wnim form nierwnociowych, co oznacza, e wprzewaajcej czci tekstw uytkowych dominuje dyskurs niedyskryminujcy [Kaczmarczyk 2009, 87].
Jeeli wczamy dyskurs rwnociowy do obiegu komunikacji oficjalno-urzdowej,

warto pamita, e:
1. mona wykorzysta strategi neutralizacji, czyli dan nazw msk, dotychczas
uywan jako nazwa gatunkowa (czyli wobec obojga pci), zastpi sformuowaniem neutralnym, takim, ktre nie uwidacznia adnej zpci, np.:
wykorzystajmy formy analityczne:
ubezpieczony lepiej: osoba ubezpieczona
podpisujcy lepiej: osoba podpisujca
wymieniony lepiej: osoba wymieniona
bezrobotny lepiej: osoba bezrobotna
wprowadmy rzeczowniki oznaczajce zbir (tzw. kolektywa):
pracownicy lepiej: personel, kadra
klienci lepiej: klientela
nauczyciele lepiej: kadra nauczajca (nauczycielska, dydaktyczna)
urzdnicy lepiej: personel urzdniczy (kadra urzdnicza)
zastosujmy zaimki bezrodzajowe
kady patnik lepiej: wszyscy patnicy
2. warto od funkcjonujcych maskulinw (rzeczownikw mskoosobowych) tworzy formy feminatywne (eskie). Pamitajmy jednak, e wpismach oficjalnych
mog si znale tylko takie, ktre nale do normy publicznej, s oglnie
Stadt Kassel. Documenta-Stadt. Wir verstehen uns. Freundlich Und verstndlich der neue Schreibstil der Stadt
Kassel, Kassel 2008.
Zalecenia praktyczne
120
akceptowane, zostay odnotowane w sownikach normatywnych jzyka polskiego, czyli:

odbiorca odbiorczyni
zleceniodawca zleceniodawczyni
pracodawca pracodawczyni
klient klientka
wnioskodawcawnioskodawczyni
przedstawicielprzedstawicielka
Wybr formy naley pozostawi osobie, do ktrej skierowany jest dany tekst: czy
chce by okrelana poprzez feminativum (urzdniczka, konsultantka) czy masculinum
(urzdnik, konsultant).
3. czasami mona zastosowa zapis metod splittingu, polegajcy na skrceniu
dwch wyrazw zwykorzystaniem ukonika lub nawiasu, np. zapis zukonikiem:
wybrany/-a, pan/-i, zatrudniony/-a, albo zapis z uyciem nawiasu: wybrany(-a),
pan(-i), zatrudniony(-a). Wpowyszych przykadach zmiana formy rodzajowej wyrazu uwidoczniona jest jedynie zmian samej kocwki fleksyjnej, kiedy jednak
zmianie rodzaju gramatycznego dodatkowo towarzyszy wymiana gosek wewntrz
wyrazu, ze splittingu lepiej zrezygnowa. Unikniemy wwczas wielu wtpliwoci
i problemw natury ortograficznej, estetycznej i zwizanych z samym zrozumieniem tekstu, jak wponiszych kopotliwych interpretacyjnie iortograficznie przykadach: odbiorca(czyni)?; uczniowie(ice)?, uczniowie(nnice)?; klient/k/om?; zatrudni kucharza/rk itp.
Poniej zmieszczono przykady kilku oryginalnych drukw, formularzy, pism oficjalnych, w ktrych wystpujce formy jzykowe zostay uznane za typowe, frekwencyjnie czste wkomunikacji zurzdami oraz instytucjami. Aby uatwi proces rozpoznania dotychczas funkcjonujcych form nierwnociowych, zaznaczono je na kolorowo,
proponujc obok wersj zgodn zwymogami dyskursu niewykluczajcego. Wszystkie propozycje zmian pozostaj zgodne znorm poprawnociow wspczesnej polszczyzny, tzn. nale do leksyki skodyfikowanej (czyli sownictwa zarejestrowanego
w publikacjach poprawnociowych, gwnie sownikach) rejestru starannego, co
oznacza, e unika si propozycji bdcych innowacjami jzykowymi, typu architektka, paleontoloka, copywriterka, eksplorerka, funkcjonujcych wuzusie, ale dotychczas bdcych ograniczonymi rodowiskowo jednostkami jzyka. Pozostaje mie
nadziej, e kolejne pokolenia Polek iPolakw spopularyzuj ich uycie wtakim stopniu, i bd mogy zasili dyskurs polszczyzny oficjalnej, jak niegdy whistorii jzyka
polskiego ju bywao.
Anusiewicz J., 1994, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocaw.
Branka M., Taski M. (red.), 2004, Rwno pci. Temat dla dziennikarzy, temat dla dziennikarek, Warszawa.
Broszura informacyjna UE na temat jzyka neutralnego pciowo, 19 maja 2008.
Gallmann P., 1991, Bezeichnungen fr mnnliche und weibliche Personen, [w:] Sprachspiegel 47, s. 150-160.
Gendermeria. Rwnociowy monitoring. Brak misji na wizji iwizji wedukacji. Media publiczne ipolityka edukacyjna na rzecz rwnoci pci. Raport, 2009, Warszawa.
Hoojda K., Krysiak P., Maocha-Krupa A., Etykieta rwnociowa wtekstach publicznych.
Poradnik dla urzdw iinstytucji (niepublikowany).
Kaczmarczyk K., 2009, Asymetrie rodzajowo pciowe iich wpyw na proces rozumienia tekstu. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Tomasza Piekota wInstytucie Filologii
Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw.
Lublin.
Maocha-Krupa A., 2010, Polityka rwnoci pci a normy tworzenia pism oficjalnych,
[w:] Michalewski K. (red.), Jzyk wprawie, administracji igospodarce, d.
Marcjanik M., 1997, Polska grzeczno jzykowa, Kielce.
Stadt Kassel. Documenta-Stadt. Wir verstehen uns! Freundlich Und verstndlich der
neue Schreibstil der Stadt Kassel, 2008, Kassel.
Broszura informacyjna UE na temat jzyka neutralnego pciowo, 19 maja 2008.
http://www.gm.undp.org.pl
121
Bibliografia
Aneks
125
n
126
127
n
128
129
n
130
131
n

Równościowy Savoir-Vivre W Tekstach Publicznych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Równościowy Savoir-Vivre W Tekstach Publicznych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Agnieszka Maocha-Krupa, Katarzyna Hoojda,

Patrycja Krysiak, Wiktor Pietrzak

Zpewnoci Rwnociowy savoir-vivre

Poradnik bardzo przystpnie prezentuje

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Wida, e w stworzenie tego poradnika

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

rwnoci wwynagradzaniu kobiet imczyzn. Zkolei wdrugiej czci zawarto ogld

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Mechanizm stereotypizacji idyskryminacji

Skd si bior stereotypy?

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Cross S.E., Markus H.R., 2002, Pe w myleniu, przekonaniach i dziaaniu: podejcie

Miluska J., Boski P. (red.), 1999. Msko kobieco w perspektywie indywidualnej

Nelson T.D., 2003, Psychologia uprzedze, przek. A. Nowak, Gdask.

Sownik jzyka polskiego PWN, (online) http://sjp.pwn.pl, dostp: lipiec 2011.

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Stereotypy pci wkomunikacji masowej

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Wiadomo, e nie mona bagatelizowa znaczenia stereotypw (zwaszcza tych,

Wmediach, czyli gdzie?

Stereotypy pciowe wreklamach

bomb, jej funkcjonowanie jest prawie zawsze uzalenione od interakcji ze wiatem

Czsto jednak sposoby dziaania stereotypw s subtelniejsze wpywaj bardziej

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Jak tworzy niestereotypowe komunikaty medialne?

Czerska B., 1996, Reklama jest kobiet, Aida Media, nr 11.

Doliski D., 2000, Psychologia wpywu spoecznego, Wrocaw.

Lewiski P., 1999, Retoryka reklamy, Wrocaw.

Nelson T.D., 2003, Psychologia uprzedze, przek. A. Nowak, Gdask.

Zimny R., 2008, Kreowanie obrazw wiata wtekstach reklamowych, Warszawa.

Gender mainstreaming jak wtajemnicza?

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Gender mainstreaming co to znaczy?

Najczciej spotykanym powodem nieporozumie, jakie tworz si wok strategii

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Najczstsze nieporozumienia iich geneza

gender Gabrielle Kuby stwierdza, e gender mainstreaming jest rewolucj kulturaln

Od czego zatem wypada zacz

2. By unikn nieporozumie historia polityki rwnoci pci ijej specyfika

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

4. Dla mczyzn rwnie korzyci!

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

5. Co zdotychczasowymi akcjami afirmatywnymi?

uwzgldni zastany poziom wiadomoci genderowej personelu, sprawdzi, czy we

4 kroki GM dla projektw

[Solik, Lohmann, Kamiski, Kostyra 2007, 41 42]:

Krok III realizacja

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Bartmiski J., 2009, Stereotypy mieszkaj wjzyku. Studia etnolingwistyczne, Lublin.

Unmig B., Gender mainstreaming. Co zostao zradykalizmu koncepcji dziesi lat po

Vaileanu C., GenderMainstreaming Guidelines for UNDP Moldova, (online) http://www.

Pojcie kapitau ludzkiego

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Popularyzacja wiedzy na temat

Kapita ludzki azarzdzanie rnorodnoci

Stworzenie takiego zespou, awzwizku ztym sporego kapitau intelektualnego

Niedoceniony iniewykorzystany kapita ludzki.

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Segregacja zawodowa jest najlepszym przykadem izarazem efektem bazowania na

Dlaczego gender mainstreaming mianowaam ju na samym pocztku doskonaym

Rwnociowy savoir-vivre wtekstach publicznych

Rola gender mainstreaming, czyli jak zarzdza