BEHAWIORYZM

Behawioryzm - kierunek w psychologii b. wieku (szczeglnie z okresu 19151930; od ang. to behave = zachowywa si), ktrego rzecznicy akcentowali
potrzeb: I. wycznie obiektywnych bada w psychologii, tzn. bada nad
obiektywnie

dostrzegalnym zachowaniem

rezygnacji z metody introspekcyjnej

poszukiwania prawidowych

si

zwizkw

zwierzt lub

pojcia
midzy

ludzi,

wiadomoci,

II.
III.

podnietami a reakcjami

organizmu (stimulus-response psychology).

Ewolucjonizm

przyzwyczai przyrodnikw do traktowania czowieka jak

gatunku zwierzcego, jako ostatniego szczebla na drabinie filogenetycznej

wiata zwierzcego. Rozumiao si, e rwnie zachowanie si i tryb ycia
czowieka

naley

zwiza

pojciowo

zachowaniem

Eksperymenty zoopsychologiczne Smalla, Thorndike'a

si

zwierzt.

kontynuatorw

pozwalay unikn kopotliwej sprawy, w jakich granicach naley liczy si

z introspekcj, jako z rzeczywicie nieodzownym rdem spostrzee
naukowych. W tym stanie rzeczy wniosek wisia w powietrzu: metody
zoopsychologiczne naley zastosowa rwnie do ludzi. Nie byo
to wic rewelacj, gdy w r. 1913 John Watson wypowiedzia imperatyw ten
radykalnie i ogosi wyznanie wiary zdecydowanego behawiorysty w pracy
Psychologia, jak widzi behawiorysta. By to
psychofizjologii, pojciu wiadomoci,

pamflet,

paralelizmowi

protest

przeciwko

psychofizycznemu,

metodzie instrospekcyjnej, poniekd rwnie program nowej psychologii,

"naprawd naukowej".
J. Watson odby swe studia w Chicago, gwnie w pracowni psychologii
porwnawczej, i startowa w nauce badaniami eksperymentalnymi, metod
labiryntu, nad biaymi szczurami. Przez

pewien

czas

wsppracowa z

Yerkesem, specjalist psychologii map czekoksztatnych. Od psychologii

zwierzt stopniowo

przechodzi do psychologii ludzi. Zaznaczy si

pomysowymi eksperymentami nad zachowaniem si niemowlt i maych

dzieci. Redagowa od r. 1910 czasopismo "Przegld Psychologiczny"
("Psychological

Review"). Publikowa niewiele. Gone

jego

prace:

Zachowanie si - wstp do psychologii porwnawczej, 1914; podrcznik

Psychologia z punktu widzenia behawiorysty, 1919, i popularno-polemiczna
walka o behawioryzm, 1925 (razem z W. McDougallem, jako oponentem).
W peni si Watson wycofa si z ycia naukowego.
Jako

behawiorysta, Watson rozpocz od radykalnej krytyki psychologii

wiadomoci: "Psychologia ogranicza swj przedmiot do tak zwanych stanw

wiadomoci - do ich analizy i syntezy. Ot >>stany wiadomoci<< istniay,
istniayby one jako - od osoby do osoby - izolowane nieuyteczne ciekawostki
mentalne".
"wiadomo

ze

swymi

strukturalnymi

atomami,

tj.

niesprawdzalnymi dalej wraeniami i z wyobraeniami, jako ich sobowtrami,

oraz zabarwieniami wzruszeniowymi, ze swymi procesami w rodzaju uwagi,
spostrzegania, wyobraania sobie itp. jest
frazesem.

po

prostu

nieokrelonym

Jeli w ogle znalelibymy co naukowo wartociowego w

kolosalnej liczbie tomw napisanych w terminologii wiadomociowej, to co

mona by znacznie

lepiej

zdefiniowa i wyrazi, jeli odpowiednie

problemy psychologiczne bdziemy rozwizywali przy pomocy naprawd

obiektywnych metod naukowych" (Psychologia, 1919, rozdz. I - Problemy i
zadania psychologii).
Psycholog powinien wic zrezygnowa z pojcia wiadomoci i z introspekcji
jako metody subiektywnej. Powinien natomiast inaczej ni dotychczas poj
przedmiot swych bada i zastosowa do

bada

metod

wycznie

obiektywn, jak to robi kady przyrodnik. Przedmiotem obiektywnych bada

psychologicznych moe by tylko zachowanie si czowieka lub zwierzcia.
Poznawanie tego

stanowi powinno cel pracy psychologa. "Psychologia

behawiorystyczna

zmierza

do sformuowania

poprzez

systematyczn

obserwacj i eksperyment uoglnie, praw i zasad, ktrym podlega zachowanie

si czowieka".
Zachowanie si jest to obiektywnie poznawalna, ruchowa odpowied czowieka
lub zwierzcia na dan podniet lub na ukad podniet, czyli na sytuacj.
"Sytuacja" i "zachowanie si" - oto kapitalne
pojcia behawioryzmu.
Pojcia

te

argumenty

wyej przedstawione mogy si wydawa

przekonywajce

odpowiedzi

podniety, np. proste odruchy. Rzecz komplikowaa

na

odniesieniu

do

wzgldnie prostych czynnoci jako

si

jednake, gdy trzeba byo przystpi do obiektywnych bada nad takimi

"odpowiedziami", jak rozwizywanie zada intelektualnych, np. problemw
naukowych lub niewidocznych dla

oka,

lecz w skutkach doniosych.

Obiektywna analiza "skurczw miniowych", nie wiedzie jak dokadna,

niewiele, jeli cokolwiek, takie zjawiska wyjania. Watson poniekd zdawa
sobie spraw z tego kopotu i celem wybrnicia z niego rozrni dwa rodzaje
obiektywnego zachowania si; "odpowiedzi zewntrzne" explicit responses) i
"odpowiedzi wewntrzne" (implicit responses). Do drugich zalicza ciche
sowa (mylenie
sowno-pojciowe).
Tu jednake rozpoczynaa si trudno istotna. Najpierw w badaniach nad
"odpowiedziami

wewntrznymi"

potrzebne s wypowiedzi osb badanych.

Przecie przypatrywanie si lub jakie

inne obiektywne badania nie umoliwi poznania takich "odpowiedzi".
Co waniejsze, nie wystarczy usysze sw osb badanych i zaprotokoowa
je, trzeba je ponadto zrozumie i objani. Sowo nie jest po prostu
ukadem dwikw, lecz ukadem z okrelonym znaczeniem. A to ju jest
co, co przekracza

obiektywno

sensie

fizykalnym i w ogle

przyrodniczym. Od tego te rozpocza si "walka o behawioryzm". Okazao

si rycho, e w obiektywizmie przyrodniczym behawiorystw - to samo

odnosi si do rosyjskich refleksologw - tkwi
metodologiczne

zasadnicze

nieporozumienia

i epistemologiczne i e stanowisko to jest dla postpu

wiedzy naukowej

yciu

psychicznym

niewystarczajce, nieprzydatne.

Okazao si rwnie w toku zawzitych sporw midzy zwolennikami i

przeciwnikami behawioryzmu, e jednym ze rde nieporozumie jest
wieloznaczno poj: obiektywny - subiektywny, psychiczny - fizyczny.
Pocztkowo argumenty Watsona, przedtem jeszcze Thorndike'a, Cattella
Smalla i innych wydaway si mocne. Niezadowolenie z psychologii pokroju
wundtowskiego (w Ameryce titchenerowskiego) byo wielkie, osignicia w
badaniach nad zachowaniem si zwierzt zachcajce. Nie dziw, e za ideami i
programem Watsona opowiedziao si wielu psychologw, gwnie wprawdzie
w Ameryce, ale rwnie w krajach europejskich.
Do behawioryzmu przyznawali si przede wszystkim zoopsycholodzy, z kolei
rwnie

neurofizjolodzy,

psychologicznych,

dotykajcy

wreszcie

rwnie

swoich

badaniach

spraw

rzecznicy psychofizjologii zmysw.

O trudno z "reakcjami wewntrznymi" ocierali

si tylko mimochodem,

zreszt i tak w zasadzie prowadzili badania obiektywne, a wic behawioryzm

wydawa si im - jednym w "zasadzie", innym "jedynie" - stanowiskiem
susznym.
Co prawda nie byo w tej sprawie pogldu jednolitego. Raczej byo tyle rnych
behawioryzmw, ilu byo psychologw, mniej lub wicej zdecydowanie
opowiadajcych si za Watsonem. Z grubsza rozrni mona przy tym trzy
formy behawioryzmu: kracowy, typu Watsona,
Thorndike'a

lub

umiarkowany,

typu

Tolmana, i eklektyczny, typu Woodwortha (poza tym

"hormisty", zwolennika teorii W. McDougalla).

Poniekd do niej zbliali

Form kracow znamy.

si w swych zapatrywaniach: wybitni cerebro-

fizjolodzy S.I. Franz i K.S. Laschley i psycholodzy W.S. Hunter, teoretyk tzw.
przez

siebie

"antroponomii",

tj.

obiektywnej

nauki

o postpowaniu

ludzkim,

A.P.

Weiss,

m.in.

autor

dziea teoretycznego o podstawach

behawioryzmu (Podstawa teoretyczna zachowania si czowieka, 1925), M.

Mayer i kilku innych. Do tego stanowiska zbliony jest wybitny psycholog
francuski H. Piron, nastpca Bineta w Sorbonie i kontynuator wielkich
tradycji w zakresie neurofizjologii francuskiej, wywodzcych si jeszcze od
Flourensa.
Do

umiarkowanych

potrzeb

prowadzenia

zaliczamy behawiorystw uznajcych programowo

bada

psychologicznych

zarwno obiektywnych,

jak te introspekcyjnych (odnonie do czowieka) i uznajcych "celociowy"

punkt widzenia w psychologii zwierzt. Tu nale np. autorzy znanej ksiki
(tumaczonej

na jz. polski) Postpowanie

czowieka - Bagley i Colvin,

zoopsycholog E.C. Tolman, autor dziea Celowe zachowanie si u ludzi i u

zwierzt, 1932, i inni.
Najwiksza

jest

grupa

trzecia, tj. tych psychologw, ktrzy w zasadzie

uznawali bd uznaj potrzeb obiektywnego stanowiska w psychologii - i o

tyle potwierdzaj krytyk i program Watsona - lecz faktycznie, nie krpujc
si wzgldami teoretycznymi, w nauce

tzw.

wyszych

procesach

psychicznych opieraj si na metodach mniej lub wicej introspekcyjnych.

Na og Ameryka posza

pocztkowo za Watsonem, natomiast Europa,

spadkobierczyni wielu subtelnych rozwaa nad umysem ludzkim i wielkiej

kultury filozoficznej, obstawaa przy wiadomociowej koncepcji psychiki i
przy psychologii programowo opartej na introspekcji.
Spr o behawioryzm bd introspekcjonizm, bardzo ostry mniej wicej do
lat trzydziestych bie. wieku, jeszcze wprawdzie nie ucich, ale temperatura
walki dawno ju opada i jest czas na
refleksj krytyczn lub przynajmniej prb teje.
Behawioryzm by przede wszystkim buntem. W takim razie, podobnie jak w
odniesieniu do wszelkiego buntu, chcielibymy przede wszystkim zna
przyczyny.

Czemu?

Przyczyny

znamy poniekd z argumentacji

behawiorystw, jednake niewystarczajco. Trzeba bowiem odpowiedzie na

pytanie, dlaczego Watson domaga si wprowadzenia obiektywnych metod
do psychologii? Czy tylko ze wzgldu na metod bada i sukcesy nauk
przyrodniczych? Nie tylko.
Sedno

rzeczy

tkwi

wielkim

niezadowoleniu

wynikw

psychofizjologii w stosunku do nadziei, jakie w ostatniej wierci wieku

XIX

pokadano

przyjmowano

ongi

psychologii. Program Wundta i plany

z

entuzjazmem

przekonaniu,

podobne
psychologia

dowiadczalna przyniesie rozwizanie wielu z dawna intrygujcych zagadnie

odnoszcych si do "natury ludzkiej" i e

porednio

przyczyni

si

do

rozwizania wielu praktycznych zada natury spoecznej i kulturalnej, np.

do naukowej organizacji i techniki wychowania. Ale psycholodzy zawiedli
nadzieje

nich

pokadane.

Wprawdzie

energicznie

eksperymentowali, lecz przez dziesitki lat zajmowali si przy tym sprawami

lecymi z dala od kopotw wychowawczych lekarza psychiatry, sdziego,
organizatora pracy w przemyle, artysty, moralisty
tysice prac badawczych nad wraeniami,

nad

filozofa.

uwag,

nad

Wykonali
pamici

sylab, kojarzeniem wyobrae, a o rzeczach naprawd interesujcych ludzi

praktyki spoecznej i og wyksztacony mwili w przyblieniu to samo i tak
samo jak filozofowie w cigu wielu wiekw: przypuszczali, snuli rozwaania,
ukadali teorie intuicyjne. To wanie poczytano im za ze, bo odbiorcy
bada psychologicznych nie postawili sobie pytania: czy naukowcw ju
sta

na eksperymentalne badania spraw yciowo interesujcych. Fakt, e

psychologi poddano krytyce. A krytykowali nie tylko behawioryci. Z

rnych punktw widzenia przystpiono do ataku przeciwko wundtyzmowi,
czyli psychologii treci wiadomoci. Nie mniej ostro wystpili rwnie lekarze
psychiatrzy. Znaczy to, e nie chodzio zasadniczo o obiektywno metod.
Chodzio natomiast o warto wynikw, o spenienie da bd nadziei
pokadanych w psychologii.

Jest

to wic raczej fakt drugorzdny, e behawioryci wystpili przeciwko

psychologii

"klasycznej"

od strony metodologicznej. Byo

to

podejcie

najatwiejsze i najbardziej zrozumiae dla psychologw z wyksztaceniem

biologicznym lub zoologicznym.
Aby zrozumie start i stanowisko behawiorystw, nie znaczy uzna je
suszne.

Behawiorysta

za

konsekwentny jest bezradny wobec "reakcji

wewntrznych" czowieka, a przecie nie sposb przej nad

nimi

do

porzdku dziennego, bo to s zjawiska najbardziej interesujce "konsumentw"

psychologii

oraz

ze wzgldw praktycznych i spoecznych najbardziej

doniose. A behawiorysta niekonsekwentny nie liczy si, bo podcina ga

(logiczn), na ktrej siedzi.
atwo jest dzisiaj wytyka rozmaite bdy behawiorystw kadej postaci. W
odniesieniu do Watsona uczyni to ongi znakomicie psycholog angielski W.
McDougall (Bitwa o behawioryzm). Sedno wielu szczegowych argumentw
sprowadza si do jednego, lecz kapitalnego:
przystpuje do realizacji swojego

programu

gdy

tylko

psychologii,

behawiorysta
faktycznie,

na

kadym kroku - wiedzc czy nie wiedzc o tym - posuguje si pojciami,

zaczerpnitymi
cilej

rzecz

dowiadczenia
biorc,

subiektywnego,

czyli

z introspekcji.

dowiadczenia niewzrokowego. Program

behawioryzmu radykalnego, tj. program psychologii czysto obiektywnej, jest

nierealny i niewykonalny.
W pewnej mierze zdawano sobie spraw z tego ju w latach gorcych
sporw.

W kadym razie wobec faktycznego posugiwania si

przez

wikszo behawiorystw sownictwem i metodami waciwymi psychologii

wiadomoci stopniowo coraz to mniejsz wag

przywizywano

do

argumentw pryncypialnych. Ostatecznie przywieca zacza po obu stronach

myl, e chodzi nie tyle o metody i zasady, ile o rozwizywanie konkretnych
zagadnie.

Poza tym, gdy przyzwyczajono si do jzyka behawiorystw, okazao si,

e przeciwiestwa midzy punktami widzenia szk Wundt-Jamesa ThorndikeWatson nie s bynajmniej tak ostre, aby mwi, jak zrazu mniemano, o
dwu bezwzgldnie rnych psychologiach. Introspekcjonizm kracowy nie
moe nie uwzgldni, choby tylko na marginesie, analizy ruchw.
Behawiorysta tylko na pozr nie uwzgldnia wiadomoci. Wskazuje na to
posugiwanie si sownictwem bardzo podobnym do
introspekcjonistycznego. Analizujc np. strach, behawiorysta mwi o
reakcjach fizjologicznych, ekspresji mimicznej, ruchach, sytuacjach gronych,
jednak suchacz nieuprzedzony, a nawet sam behawiorysta, rozumiej dany
opis pod warunkiem, jeli rwnoczenie, choby bezwiednie, odnosz go
do odpowiednich subiektywnych przey. Faktycznie wic w praktyce bada
ani czystego introspekcjonizmu, ani te radykalnego behawioryzmu utrzyma
si nie da.