TEORIA PRAWA

dr hab. prof. US S. Czepita

Obowizuj nastpujce rozdziay: II, IV, V, VI, VIII, IX, X, XI, XIII.
Wykad 1, 03.10.2012 r.
MODELE OGLNEJ REFLEKSJI NAD PRAWEM
Historycznie wyrni mona trzy modele oglnej refleksji nad prawem
1. Filozofii prawa
2. Jurysprudencji oglnej
3. Teorii prawa
1. Zadaniem oglnej refleksji nad prawem jest filozoficzna analiza prawa.
Poszukiwanie jego istoty wartoci, celw. Filozoficzne rozwaania nad
prawem
maj
czsto
charakter
spekulacyjny,
przeciwstawiane
rozwaaniom empirycznym. W skrajnej postaci chodzi o aprioryczne
poszukiwanie
istoty
prawa
niezalenie
od
badania
faktycznie
funkcjonujcych systemw prawnych. Tego rodzaju rozwaania realizowane
s przede wszystkim przez rnego rodzaju refleksje nad prawem
naturalnym model ten dominowa we Francji, Woszech, Niemczech.
2. Jurysprudencja oglna uksztatowana zostaa w poowie XIX w. gwnie w
refleksji anglosaskiej. Prekursorem tego modelu by twrca pozytywizmu J.
Austin.
Zadaniem oglnej refleksji nad prawem jest przede wszystkim uporzdkowanie
siatki pojciowej nauk prawnych. Jurysprudencja oglna nie rozwizuje zatem
merytorycznych problemw nauk prawnych, nawet na na najniszym stopniu,
jedynie opracowuje, porzdkuje aparatur pojciow nauk prawnych.
3. Teoria prawa- model najpniejszy, uksztatowany na pocztku XX w. Jego
podstaw szuka mona w filozofii pozytywistycznej i scjentystycznej wizji
nauki.
Problem
oglnej
refleksji
opracowa
cakowicie
samodzielnie
L.
Petraycki(rozwin jego ucze Jerzy Lande). Celem oglnej refleksji nad
prawem jest budowa zespou uporzdkowanych i naukowo uzasadnionych
twierdze o prawie w rnych jego aspektach.
Z jednej strony chodzi oprawo, jako zesp wypowiedzi jzykowych,
przepisy prawne i akty normatywne, normy prawne, jzyk prawny. W drugiej
warstwie chodzi o badanie prawa, jako zjawiska spoecznego, o fakty
ksztatowania si prawa w pewien sposb i jego oddziaywanie, w szczeglnoci
akty stosowania prawa, przestrzegania i przekraczania prawa. W rezultacie
oglna refleksja uprawiana, jako teoria prawa ma charakter niejednorodny. Z
jednej strony prowadzi si badania nad prawem, jako jzykiem analogicznym do
bada jzykoznawczych. Z drugiej, badania nad zjawiskiem, faktem analogicznie
do bada socjologicznych.
W pierwotnym modelu zakadano, e refleksja teoretyczna ma by neutralna
aksjologicznie. W trakcie realizacji modelu w coraz wikszym stopniu
podejmowano refleksj aksjologiczn zarwno w aspekcie opisowym (dotyczcym
tego, jakie wartoci systemu prawa chroni czy realizuj), jak i w aspekcie
dyrektywalnym (dotyczcym tego, jakie wartoci prawo powinno chroni czy
realizowa). Jednoczenie okazao si, e budowa uporzdkowanego zespou
twierdze o prawie wymaga klarownej i precyzyjnej aparatury pojciowej. W

efekcie program oglnej refleksji nad prawem, jako teorii wchon istotne
elementy programu filozofii prawa i jurysprudencji oglnej.

Wykad 2, 10.10.2012 r.
POJCIE NORMY POSTPOWANIA, JEDNOZNACZNOC
Od normy postpowania wymaga si z jednej strony by posiadaa
okrelone elementy treciowe (wskazanie adresata, okolicznoci i obowizkowego
postpowania), za z drugiej by bya wypowiedzi jednoznaczn. Odrnia si w
tym zakresie jednoznaczno jzykow niezalen od kontekstu i sytuacyjn
polegajc na tym, e cho dana wypowied w oderwaniu od kontekstu mogaby
by rnie rozumiana, kontekst przesdza o wyborze jednego zaoenia jak
waciwe.
Norma staje si pewnym wzorcem idealnym, bo adna faktycznie sformuowana
wypowied normatywna nie jest jednoznaczna, moe by tylko bliej lub dalej tego
wzorca.Norma jest, wic pojciem granicznym. Pojcie normy staje si postulatem
metodologicznym rb wszystko np. w wykadni, eby to czego oczekujesz byo jak
najbardziej zblione do wzorca. Tego nigdy nie da si osign, ze wzgldu na
waciwoci jzyka. Tu pojawia si problem tzw. otwartej tekstowoci poj generalnych
(empirycznych). Jakby byo tak, e norma jest cakowicie precyzyjna i nasza decyzja
przestrzega normy czy te nie (mwimy o normach moralnych), miaaby tylko wymiar
poznawczy w to zawsze wmieszany jest element oceny, bo normy te z natury rzeczy s
niedookrelone i nie jest to bd. Z natury rzeczy normy etyczne i normy moralne s inne
i z natury rzeczy nie mog by doprecyzowane. Natomiast, jeli chodzi o normy prawne,
to naley dy do ich doprecyzowania prawo musi by precyzyjne. Sdzia musi
wiedzie czy przekroczy, wykona swj obowizek czy te nie, przekroczy zakaz czy te
nie. Tutaj chodzi o to, eby maksymalnie doj do wzorca jednoznacznoci, a to nigdy nie
bdzie osignite w peni.

Typologii norm na indywidualne i generalne nie naley myli z podziaem norm

na oglne, jednostkowe i puste. Kryterium pierwszego podziau jest sposb
wskazania adresata. Natomiast kryterium drugiego- ilo adresatw w danym
momencie. Niekiedy jednak w jzyku prawnym i prawniczym utosamia si
terminy (a nie pojcia!) norma oglna i norma generalna.
W semantyce norm odrnia si normy autonomiczne i heteronomiczne,
przy czym odrnienie to ma wiele znacze ( auto nomos wasne reguy,
normy). Oglnie mwic normy autonomiczne to takie, w ktrych adresat i
normodawca to jedna i ta sama osoba, a heteronomiczne to takie, w ktrych
adresat i normodawca to rne osoby.
Szczeglna kategori norm s normy celowe (celowociowe). O ile
zwyke normy (zachowania, postpowania) wyznaczaj obowizek okrelonego
zachowania swoimi treci, o tyle normy celowe wskazuj na obowizek realizacji
okrelonego celu, przy czym dla realizacji tego celu niezbdne jest, na gruncie
okrelonej wiedzy, podjcie okrelonych dziaa, ktre nie s jednak opisane w
treci normy. Normy celowe odrni naley od dyrektyw celowociowych.
Przeciwstawienie norm konkretnych i abstrakcyjnych rozumiane jest w ten
sposb, e dotyczy norm wyznaczajcych obowizki aktualne i norm
wyznaczajcych obowizki potencjalne.
[ nie istniej normy zezwalajce, istniej przepisy zezwalajce]

Wbrew powszechnie przyjtym koncepcj odrnienie norm zakazujcych i

nakazujcych nie jest odrnieniem rodzajw norm, a odrnieniem sposobu
wysowienia normy.
Ze wzgldu na charakterystyk ludzkich czynw kada norma ma niejako dwie
strony.
Jeeli nakazuje wykona czyn C to jednoczenie domylnie zakazuje zaniechania
wykonania tego czynu. Jeeli natomiast zakazuje wykonania czynu C, to
jednoczenie domylnie nakazuje go nie wykonywa, zaniecha wykonania.
Tradycyjnie problematyk sankcji w prawie ujmowano w koncepcji normy
prawnej, jako normy trjczonowej. Tzw. trjczonowa koncepcja podlega krytyce z
co najmniej dwch powodw:
1) Od dawna zaobserwowano, e w systemie prawnym wystpuj normy
prawne nieposiadajce sankcji tzw. legesimperfecta
2) Koncepcja ta nie potrafi wyjani statusu sankcji, jako czci normy
Zarzutw tych unika koncepcja normy sankcjonowanej i sankcjonujcej, jako
norm sprzonych.
Wedle tej koncepcji norma sankcjonowana to norma o strukturze:jeeli
wystpi warunki W1, to podmiot A1 ma obowizek wykona czyn C1.
Natomiast norma sankcjonujca to norma o strukturze: jeeli wystpi
warunki W2 polegajce na tym, e podmiot A1 nie wykonuje C1, to podmiot A2
(zwykle organ wadzy publicznej) ma obowizek wykona czyn C 2 (wymierzy
sankcj, ktra jest tak dobrana, e wykonanie C 2 przez A jest bardziej
dolegliwe dla A1 ni wykonanie przez niego czynu C1.

Zwizek pomidzy nimi jest zwizkiem funkcjonalnym (w tej koncepcji)

tzn. norma sankcjonujca zostaa ustanowiona celem zabezpieczenia
funkcjonowania normy sankcjonowanej. Ustawodawca moe jednak z
jakich wzgldw nie zabezpieczy jakiej normy norm sankcjonujc
(przez niedopatrzenie bd celowo).
Normy sankcjonowane i sankcjonujce tworz nie tylko pary, ale take
acuchy.
W rzeczywistoci w przypadku przekroczenia normy sankcjonowanej
towarzysz jej normy regulujce rnorodne czynnoci organw pastwa
zmierzajce do ustalenia czy rzeczywicie norma sankcjonowana zostaa
przekroczona i uruchomienia odpowiedniej procedury, w ramach, ktrej
okrelonemu organowi powierzono obowizek wykona sankcje. Zatem
normie sankcjonujcej towarzysz gwnie normy okoo- sankcjonujce.
TYPY WYPOWIEDZI DYREKTYWALNYCH
W semiotyce wrd dyrektyw celowociowych oprcz norm wyrnia si
dyrektywy celowociowe oraz reguy sensu czynnoci konwencjonalnych.
Dyrektywy celowociowe to wypowiedzi wskazujce, co naley uczyni, aby
osign okrelony cel, niekiedy mwi si, e formuuj one powinno
warunkow (jeli chcesz otworzy okno to powiniene przekrci i pocign

klamk). Spornym problemem jest to czy dyrektywy celowociowe s prawdziwe

czy faszywe, poniewa s jedynie przeformuowaniem zda o pewnym
zachowaniu (tzn. zda anankastycznych), a jego skutkami czy nie przysuguje im
warto logiczna.
Wrd dyrektyw celowociowych wyrni mona takie: ma charakter techniczny,
przyrodniczy (dyrektywy techniczne) oraz takie, ktrych zwizek pomidzy
czyim dziaaniem a celem bazuje na czyim akcie stanowienia czy decyzji. (Jeeli
chcesz dosta cukierka to najpierw zjedz obiadek- dyrektywy tetyczne).
Reguy sensu towypowiedzi, ktre mwi e pewne zachowania naley
traktowa w pewien okrelony sposb (np. podniesienie rki to gos za).S
nakazami postpowania tak jakbym co rozumia jako. Co oznacza nakaz
rozumienia np. regua sensu jak kto mijajc nas podniesie kapelusz i opuci to
wita si z nami, jaki jest status tej reguy sensu. Chodzi o to, eby te reguy sensu
byy nakazami rozpoznawania. To jest istot kultury, bo ludzie tym si rni od
zwierzt, e zwierzta tylko widz wiat w kategoriach fizykalnych. Np. ludzie
patrz na biao czerwon szmat i widz flag.Podstawowymi reguami sensu
s reguy znaczeniowe sw, reguy jzyka konstytuuj akty mwienia w danym
jzyku (np. akt stwierdzenia, zaprzeczenie). Dana regua obowizuje w tym
sensie, e ludzie j rozpoznaj i zachowuj si zgodnie z ni (np. uchylenie
kapelusza przez mijajcych si na ulicy znajomych oznacza dla nich ukonienie
si poniewa oni tak rozumiej t regu).
Reguy sensu to, wg Ziembiskiego, swoistego rodzaju nakazy rozumienia.

Wykad 3, 17.10.2012r.
PROBLEMATYKA NORM KOMPETENCYJNYCH
1. Pojcie

Norma kompetencyjna to norma o strukturze: jeeli wystpi warunki W i

podmiot P dokona czynnoci konwencjonalnej Ck, to podmiot A ma
obowizek wykona czyn C.
Specyfik normy kompetencyjnej jest to, e mowa w niej o dwch
podmiotach: P to podmiot kompetentny, czyli upowaniony, za podmiot A
to podmiot o podlegejkompetencji. Adresatem normy kompetencyjnej jest
w kadym przypadku podmiot podlegy kompetencji, czyli A, poniewa to
jemu
norma
kompetencyjna
wyznacza
obowizek
okrelonego
postpowania. Norma kompetencyjna natomiast nie wyznacza sama
podmiotowi P obowizku dokonania czynnoci konwencjonalnej Ck, chocia
obowizek ten moe by wyznaczony przez inne normy.
Krtko mwic,norma kompetencyjna to norma wyznaczajca dla
podmiotu podlegego kompetencji obowizek reakcji na czynno
konwencjonalna podmiotu upowanionego.
W wietle oglnej koncepcji normy kompetencyjnej podmiotem P jak i
podmiotem A moe by zarwno czowiek, osoba fizyczna, jak i inny
podmiot, w szczeglnoci organ wadzy publicznej. Niekiedy jednak,
zwaszcza w prawie administracyjnym, uywa sie terminu kompetencja w
wszym
zakresie
odnoszc
termin
ten
tylko
do
czynnoci
konwencjonalnych organw wadzy publicznej.
4

Modelowo wyrni mona:

1. takie sytuacje, w ktrych P to organ pastwa, natomiast A to obywatel
lub inny organ pastwa (typowo w prawie publicznym)
2. sytuacje, gdzie P oraz A to obywatele, typowo w prawie prywatnym
umowne prawo odstpienia.
3. take sytuacje, gdy P to czowiek zwaszcza, jako obywatel, natomiast A
to organ pastwa
2. Rodzaje norm kompetencyjnych
Modelowo wyrnia si normy kompetencji prawodawczej oraz
normy kompetencji aktualizacyjnej.
Te pierwsze upowaniaj P do dokonania czynnoci konwencjonalnej
wydania okrelonego aktu normatywnego, jednoczenie nakadajc na
podmioty A obowizek przestrzegania przepisw zawartych w tym akcie.
Specyficzn cech tego rodzaju norm kompetencyjnych jest to , e te
obowizku naoonego na podmioty P wyznaczona jest dopiero w akcie
czynienia uytku z kompetencji.
Normy kompetencji aktualizacyjnej charakteryzuj si tym, e czynno
konwencjonalna Ckpolega na aktualizacji obowizku podmiotu A wczeniej
juz wyznaczonego co do treci, np obowizek odbycia zasadniczej suby
wojskowej, ktry aktualizowa sie w momencie otrzymania wezwania.
Norma kompetencji prawodawczej wyznacza obowizek podmiotu A
niejako blankietowo.
Wskazana typologia ma charakter modelowy. Z jednej strony bowiem,
normy kompetencji aktualizacyjnej czsto nie tylko aktualizuj obowizki
wczeniej ju wyznaczone, ale precyzuj tre obowizkw podmiotu A
wczeniej wyznaczon jedynie w pewnych zarysach, czy granicach. Z
drugiej strony, normy kompetencji prawodawczej nie mog cakowicie
dowolnie ksztatowa obowizkw podmiotu A, a jedynie w pewnych
granicach, zwaszcza wyznaczonych przez normy wyszego rzdu.
3. Sytuacja normy kompetencyjnych wrd innych norm w
systemie prawnym.
Chocia norma kompetencyjna sama przez si dla P nie wyznacza
obowizku wykonania czynnocikonwencjonalnejCk, ze wzgldu na inne
normy systemu prawnego, wyrni mona w tym zakresie 3 rne
sytuacje:
1.kompetencja powizana z wolnoci - w sytuacji tej norma
kompetencyjna Nk upowania P do czynnoci konwencjonalnej C k a
jednoczeniedokonanie Ck nie jest P ani nakazane ani zakazane
przez inne normy. np. sporzdzenie testamentu. Tego typu sytuacje
wystpuj typowo w prawie prywatnym, ( ale np. wzicie udziau w
wyborach jest sfer prawa publicznego, uznanie administracyjne tak
samo)
2. kompetencja poczona z obowizkiem pozytywnym polega na
tym, e norma Nk upowania P do dokonania czynnoci konwencjonalnej
Ck,a jednoczenie inna norma systemu tzw. okoo-kompetencyjna,
nakazuje P w pewnej sytuacji dokona Ck. (np. wydanie pozwolenia na
budow, wniosek o wpis do KRS- u, okrelone s dokumenty, ktre naley
5

zoy)
3. kompetencja poczona z zakazem polega na tym, e norma Nk
upowania P do dokonania czynnoci konwencjonalnej Ck, a jednoczenie
inna norma systemu zakazuje P w okrelonych sytuacjach dokona
czynnociCk (nie odbierajc mu jednak kompetencji). [Jeli konsekwencj
naruszenia jest niewano czynnoci to jest to ograniczenie kompetencji a
jelinp. odpowiedzialno odszkodowawcza to zakazczynienia uytku z
kompetencji i nie bdzie niewanoci].
4. Modelowo wyrnia si nastpujce rodzaje sankcji prawnych:
a) sankcja kary (karna) - polega na tym, e w zalenoci od koncepcji
istoty kary wymierza si nieposusznemu adresatowi okrelone zo bd,
jako odpat za zo uczynione (ujcie retrybutywistyczne) bd,
jakorodekmajcysuy
prewencji
oglnejbdszczegowej
(ujcie
prewencjonistyczne)
b) sankcja egzekucji - polega na tym, e nieposusznego adresata zmusza
si do postpowania nakazanego przez norm lub na tym, e pastwo
samo doprowadza do stanu, ktry miaosign adresat nakazanym
dziaaniem,obciajc kosztami tej operacji adresata, np. eksmisja,
rozbirka samowoli budowlanej.
c) sankcje niewanoci - dotyczy tylko czynnoci konwencjonalnej i w
modelowej postaci polega na tym, e jeeli kto dokona takiej czynnoci
wbrew wymogom przewidzianym przez prawo, czynno taka jest
niewana i bezskuteczna. Trzeba przy tym pamita, e system prawny
operuje wieloma odmianami niewanoci czynnoci prawnych, jako
czynnoci konwencjonalnych od bezwzgldnej niewanoci do niewanoci
wzgldnej (skarga pauliaska)
d) sankcja odszkodowawcza - dotyczy sytuacji, gdy naruszajc norm
wyrzdzam drugiemu szkod i polega na tym,e inna norma prawna
nakada na tak osob obowizek naprawienia szkody.
Wykad 4, 24.10.2012 r.
SPOSOBY POJMOWANIA OBOWIZYWANIA NORMY rozdzia 2
Obowizywanie normy moe by pojmowane dwojako.
1.
W sensie objawowym (behawiorystycznym) obowizywanie normy
utosamiane jest z jej przestrzeganiem. Uznajemy zatem, e norma
obowizuje wwczas, gdy jest przestrzegana.
Takie utosamienie obowizywania z przestrzeganiem prowadzi jednak do
paradoksalnej konsekwencji. Po pierwsze do tego, e normy nieprzestrzegane
naleaoby uzna ex post za nie-obowizujce. Po drugie dlatego, e wobec
sytuacji, w ktrej normy mog by przestrzegane w pewnym stopniu,
naleaobyuzna, e cecha obowizywania jest cech stopniowaln, kiedy
prawnicy ewidentnie tak jej nie traktuj.
2. W drugim znaczeniu obowizywanie normy utosamianie jest z jego
uzasadnieniem. W tym rozumieniu norma obowizuje, gdy jest naleycie
uzasadniona.

Wyrnia si (za Czesawem Znamierowskim) dwa sposoby uzasadnienia normy:

a) uzasadnienie tetyczne
b) uzasadnienie aksjologiczne
Norma obowizuje z uzasadnienia tetycznego, gdy zostaa ustanowiona i nie
uchylona przez kogo kto ma wadz nad adresatem czy adresatami.
Ze wzgldu na dwoisto znaczenia sowa wadza: jako wadza faktyczna, czyli
moc oraz wadza normatywna, czyli kompetencja, wyrni mona dwie odmiany.
- norma obowizuje z uzasadnienia tetycznego faktycznego, jeeli ten kto j
ustanowi ma faktyczn wadz nad adresatami i jest faktycznie w stanie skoni
ich do okrelonego postpowania,
- norma obowizuje z uzasadnienia tetycznego kompetencyjnego, jeeli ten kto j
ustanowi ma kompetencj do wydawania nakazw i zakazw, a adresaci czuj
si zwizani wydanymi nakazami lub zakazami.
Norma obowizuje z uzasadnienia aksjologicznego, jeeli w wietle czyich ocen
czyn nakazany przez norm jest dobry, a zakazany zy, ze wzgldu na okrelone
kryteria. Chodzi moe o kryteria wartoci czynu samego przez si lub wartoci
skutkw. Obowizywanie z uzasadnienia aksjologicznego zrelatywizowane jest do
czyich ocen chyba, e przyjmuje si istnienie ocen i wartoci absolutnych.
Wskazane sposoby i odmiany pojmowania obowizywania nie wykluczaj si a
wrcz czsto wystpuj cznie.
Rozdzia 6- SYTUACJE WYZNACZONE PRZEZ NORMY PRAWNE
MODALNOCI PRAWNE
Wrd sytuacji prawnych wyrnia si podstawowe sytuacje prawne oraz
sytuacje pochodne. Do podstawowych zaliczamy sytuacj obowizku oraz
sytuacj wolnoci.
Sytuacja obowizku polega na tym, e okrelone postpowanie jest w danej
sytuacji, okrelonemu podmiotowi, nakazane (obowizek pozytywny) lub
zakazane (obowizek negatywny).
Szczegln odmiana obowizku jest obowizek instrumentalny, ktry polega na
tym, e jeeli norma nakada na adresata obowizek wykonania czynu C,
przyjmuje si milczco, e ma on rwnie obowizek uczynienia wszystkiego, co
jest niezbdne dla wykonania obowizku.
Ze szczegln sytuacj obowizku mamy do czynienia wwczas, gdy norma
wskazuje, e adresat A ma w warunkach W obowizek wykonania czynu C,
jednake warunki W okrelone s za pomoc terminw nieostrych, np. powane
zagroenie,
w
szczeglnoci
zabarwionych
ocennie,
a
jednoczenie
rozstrzygnicie, e warunki W wystpiy pozostawione jest adresatowi.

Sytuacja wolnoci

W podstawowym znaczeniu tzw. wolnoci dwustronnej podmiotowi A wolno czyni

C w tym sensie, e czynienie C nie jest podmiotowi A nakazane ani zakazane.

Szczeglna odmian wolnoci jest tzw. wolno prawnie chroniona. Sytuacja

wolnoci prawnie chronionym polega na tym, e podmiotowi A wolno czyni czyn
C w dwch aspektach:
- czynienie i nie czynienie C nie jest podmiotowi A nakazane ani zakazane
- wszystkim innym podmiotom zakazane jest ingerowa w to, czy podmiot A czyni
bd nie czyni C

Sytuacja prawa czy uprawnienia

Zwrot ma prawo i w konsekwencji sytuacja uprawnienia wystpuj w kilku

znaczeniach.
1) W pierwszym znaczeniu mwimy, e podmiot A ma prawo czyni C w
tym sensie, e czynienie C nie jest mu nakazane ani zakazane (prawo,
uprawnienie, jako synonim wolnoci).
2) W drugim znaczeniu mwimy, e A ma prawo do C w tym sensie, e
jaki inny podmiot B ma obowizek wykona czyn C na rzecz A
(uprawnienie A jako korelat obowizku B). Podmiot B to zobowizany,
natomiast czyn C nazywamy wiadczeniem. Ten, na ktrego rzecz
realizowane jest wiadczenie nazywamy recypientem wiadczenia.
Typowo jest nim uprawniony, cho moe nim by inna osoba B, np.
umowy na rzecz osoby trzeciej umowa ubezpieczenia na ycie.
3) W trzecim znaczeniu mwimy, e A ma prawo do czynnoci
konwencjonalnej Ck w tym sensie, e ma do owej czynnoci
konwencjonalnej kompetencj i wane dokonanie przez niego owej
czynnoci konwencjonalnej aktualizuje czyj obowizek reakcji.
Przyzna naley, e w jzyku prawnym wskazane wyej znaczenia terminu ma
prawo s mylone a wrcz utosamiane. W szczeglnoci prawnicy mwi, e
podmiot A ma prawo zarwno dla okrelenia drugiej sytuacji, jak i trzeciej. Dla
uniknicia nieporozumie lepiej jednak posugiwa si zwrotem: A ma prawo
tylko w drugiej sytuacji, a w trzeciej mwi o upowanieniu czy kompetencji.
(Moja ona zwara umow ubezpieczenia z zakadem ubezpieczeniowym na
wypadek mierci. Ja dostan kup forsy jak ona umrze okoo 3 tysicy, moe
nawet troch wicej. Ona ju od wielu lat wpaca tam, co 3 miesice, 114 zl. Ja
ju dawno j wyliczyem, i mwi: kochanie ju jestemy do tyu, ty ju dawno
powinna umrze ).

Sytuacja roszczenia

O sytuacji roszczenia mwimy w znaczeniu materialnym i w sensie

procesowym. Roszczenie materialne to zindywidualizowane i skonkretyzowane
uprawnienie w znaczeniu drugim, cho nie zawsze zaktualizowane. Roszczenie
materialne nie wygasa i przechodzi na spadkobiercw.
Sytuacja roszczenia procesowego polega na tym, e podmiot A ma roszczenie
procesowe o C w tym sensie, e przysuguje mu kompetencja do czynnoci
konwencjonalnej zwrcenia si do organu pastwa z daniem rozpoznania
okrelonej sprawy, rozstrzygnicia jej i ewentualnie zmuszenia zobowizanego do
okrelonego postpowania. Zwizek pomidzy roszczeniem procesowym a

materialnym polega na tym, e roszczenia procesowe su do zabezpieczenia

roszcze materialnych.

Wykad 5, 31.10.2012 r
Zoone sytuacje prawne faktycznie wystpujce w regulacji prawnej i
praktyce maj charakter sporu czy kompleksu rnorodnych prostszych
sytuacji prawnych, obowizkw, wolnoci zwaszcza prawnie chronionych,
komplet uprawnie w rnym znaczeniu i zwizanych z nimi roszcze.
Szczeglnie zoon sytuacj prawn jest prawo podmiotowe np. prawo
wasnoci.
Prawo podmiotowe to funkcjonalnie powizany zesp wolnoci
uprawnie, w rnych znaczeniach i kompetencji dotyczcy danego
przedmiotu czy sfery dziaania przyznanej danemu podmiotowi przez
przepisy prawne (prawo przedmiotowe) dla realizacji i w celu
zabezpieczenia prawnie uznanych interesw tego podmiotu.
Szczeglne problemy dotycz naduycia prawa podmiotowego w tym
zakresie wyksztaciy si dwie koncepcje:
1. Zewntrzna
2. Wewntrzna
W ujciu wewntrznym odtworzenie norm prawnych z przepisw prawnych
dokonywane jest z uwzgldnieniem odtworzonych danych w systemie
aksjologii. Wobec tego w takim ujciu naduycie prawa jest w kadym
przypadku czynem bezprawnym, rwnie wwczas, gdy bezprawno jest
rezultatem nie tyle naruszenia przepisw prawnych, ile zagroenia
wartoci, ktrych realizacji owe przepisy maj suy. KC jest za t
koncepcj.
W obydwu przypadkach chodzi o to czy dziaanie zgodne z prawem, ale
naruszajce zakadamy w danym systemie wartoci, jest dziaaniem
bezprawnym, czy dziaaniem zgodnym z prawem, a jedynie nagannym z
punktu widzenia moralnego. W wietle koncepcji zewntrznej naduycia
prawa dziaanie zgodne z normami wyinterpretowanymi z przepisw
prawnych nie jest bezprawne, nawet gdyby raco naruszao przyjt
aksjologi danego systemu.

IMMUNITET I PRZYWILEJ

Przywilej polega na tym, e np. do uzyskania emerytury liczy si kady rok pracy, czyli od
iloci lat pracy uzalenione jest otrzymanie tego wiadczenia, jednake niektre zawody
maj skrcony wymagany wiek do emerytury np. policjanci. W zwizku z powyszym
przywilej polega na tym, e - ja dostaj wiadczenie standardowe, a ci ktrzy maj
przywileje dostaj wiksze wiadczenie ni standardowe.

PRZYWILEJ jest szczeglnego rodzaju sytuacj uprawnienia, jako korelatu

obowizku. Podmiotowi A przysuguje przywilej danego rodzaju, jeeli w
okrelonej sytuacji, w ktrej jest zarwno podmiot A, jak i inne podmioty, kto ma
obowizek zrealizowa na rzecz tych innych podmiotw wiadczenie
standardowe, a na rzecz podmiotu A wiadczenie bardziej korzystne, ni
standardowe. Korzystno polega na tym, e jedna osoba do emerytury musi
pracowa co najmniej 30 lat, a inna osoba 25. Przywilej musi by w jaki sposb
uzasadniony.

IMMUNITET jest kwesti zakresu prawa procesowego, jest ograniczeniem

kompetencji pastwa. Niezalenie od rnych form immunitetu, jego istot jest
szeroko po jest szeroko pojta niemoliwo pocignicia do
odpowiedzialnoci. Immunitety dzielimy na wzruszalne (warunkowy) i na
niewzruszalne (bezwarunkowy). W przypadku zgody jakiej osoby czy tez organu
mona pocign dan osob objta immunitetem do odpowiedzialnoci.
Sytuacja immunitetu polega oglnie na ograniczeniu kompetencji pastwa do
reakcji na naruszenie prawa, w ten sposb, i chocia czyn osoby, ktrej
przysuguje immunitet pozostaje przekroczeniem prawa materialnego, w
szczeglnoci przestpstwem, pastwo nie ma w tej konkretnej sytuacji
kompetencji do wszczcia postpowania w tej sprawie (bezwarunkowo lub dopki
nie wyrazi zgody odpowiedni podmiot bd organ).
Faktyczne sytuacje prawne mog by i s zwykle bardziej skomplikowane ni
modelowo wyrnione sytuacje typowe. Podstawow dyrektywa metodologiczn
dotyczc charakterystyki takich sytuacji jest denie do rozoenia owych
sytuacji na aspekty i dopiero pniej wskazanie powiza pomidzy aspektami.
Czyli najpierw szukamy kto ma jakie obowizki, jakie wolnoci jakie kompetencje,
a dopiero pniej sprawdzamy jak s one uregulowane. Przywilejom jak i te
obowizkom towarzysz roszczenia procesowe.

Prawa czowieka i obywatela z punktu widzenia analiz

prawnych.
Tradycyjnieomawiajc prawa czowieka i obywatela charakteryzuje si je z
punktu widzenia treci, z punktu widzenia formalnego, strukturalnego,
mona powiedzie, e prawa czowieka i obywatela to sytuacje prawne,
czy modalnoci prawne, dotyczce stosunku obywatela czy czowieka do
pastwa. Tradycyjnie przyjmuje si, e musz by one uregulowane w
konstytucji oraz ustawach.
Tzw. prawa wolnociowe czyli wolnoci to sytuacje prawne, ktrych
istot jest zakaz ingerencji pastwa w okrelon sfer ycia obywateli oraz
zwizany z tym obowizek pastwa powstrzymywania innych od
ingerencji. Moe tu chodzi o sfer ycia prywatnego lub publicznego.
Tzw. prawa politycznemaj za istot kompetencje do czynnoci
konwencjonalnych, polegajcych na uczestnictwie w yciu politycznym i
podejmowaniu decyzji pastwowych (prawa w znaczeniu kompetencji).
Najwaniejsze prawo polityczne prawo wyborcze sprowadza si do
kompetencji do wybierania/wyboru osb sprawujcych wadz w imieniu
suwerena.
Prawa spoeczno ekonomiczne (np. prawo do wyksztacenia, do
opieki zdrowotnej, etc.) obywatele s recipientami wiadcze. Istot praw
spoeczno gospodarczych s uprawnienia obywateli, ktrych kolerantami
s obowizki pastwa lub instytucji publicznych do okrelonych wiadcze
na rzecz spoeczestwa lub obywateli. Istotnym problemem w
charakterystyce praw spoeczno - ekonomicznych jest z jednej strony to
jaki charakter ma zobowizanie pastwa a z drugiej, kto jest uprawnionym
i na czym polega jego uprawnienie. W wielu przypadkach prawo to,
ksztatuje po stronie pastwa nie obowizek osignicia pewnego stanu
rzeczy, lecz obowizek denia do osignicia tego stanu rzeczy
(zobowizanie starannego dziaania a nie rezultatu). Po drugie nie jest
10

jasne czy uprawnionymi i recipientami s poszczeglni czonkowie

spoeczestwa, czy spoeczestwo, jako cao. W rezultacie tylko z
niektrymi prawami zwizane s zabezpieczajce je roszczenia
uprawnionych o rnorodnym charakterze.
Wykad 6, 07.11.12r.
Stosunek prawny (rozdzia VI)
To relacja pomidzy sytuacjami prawnymi rnych podmiotw. Modelowo
wyrnia si okrelone typy stosunkw prawnych: typ zobowizaniowy oraz typ
administracyjno prawny. To s tzw. typy empiryczne.
1. Stosunek zobowizaniowy charakteryzowany jest jako zachodzcy
pomidzy zindywidualizowanymi podmiotami. Mwi si, e jest stosunkiem
poziomym, e strony maj rwn pozycj. cile rzecz biorc rwno
pozycji strony stosunku zobowizaniowego przejawia si w w
rwnorzdnoci tych pozycji oraz ich rwnowanoci. Rwnorzdno
polega na tym, e adna ze strony stosunku nie ma kompetencji do
przeksztacania pozycji prawnej drugiej strony wbrew jej woli.
Rwnowano z kolei dotyczy tego, e wymiar obowizkw oraz wolnoci
i uprawnie jest rozoony rwno na obydwie strony.
2. Stosunki
administracyjno

prawne
s
typowo
stosunkami
nierwnorzdnymi oraz nierwnowanymi. Po pierwsze okrelony podmiot
moe przeksztaca pozycj prawn drugiej strony wbrew jej woli. Po
drugie jeden podmiot ma wicej ciarw i obowizkw, a drugi mniej.
Obowizki i uprawnienia s rozoone nierwno na strony. np. stosunki
podatkowo-prawne.
Faktycznie istniejce stosunki prawne nie musz podpada pod czyst posta
wyrnionych typw stosunkw prawnych. Po pierwsze bowiem niektre stosunki
prawne
cz
cechy
stosunkw
zobowizaniowych
oraz
stosunkw
administracyjnych jednoczenie. Po drugie do wyrnionych dwch typw
stosunkw nie pasuj tzw. stosunki wewntrzne zwaszcza prawa prywatnego np.
stosunki midzy czonkiem zarzdu spki a spk.
Prawo a inne normy (rozdzia IV)
Prawo a moralno
Relacja pomidzy prawem a moralnoci zaley w duym stopniu od
charakterystyki prawa z jednej strony oraz charakterystyki moralnoci z drugiej
strony. Relacje pomidzy prawem a moralnoci mog by ujmowane w aspekcie
pojciowo - zakresowym, w aspekcie walidacyjnym i w aspekcie funkcjonalnym.
W aspekcie pojciowo zakresowymchodzi o to jak maj si do siebie pojcie
prawa i pojcie moralnoci zarwno co do treci tych poj jak i zakresu. Tak
ujmowany stosunek prawa do moralnoci moe by rozwaany, jako pytanie o to
jak maj si do siebie zakres i tre pojcia norma prawna i norma moralna czy
bd jak maj si do siebie zakres i tre pojcia system prawny i system
moralny, etyczny. W przypadku stosunku midzy zakresem nazwy norma prawna
oraz nazwy norma moralna zachodzi midzy nimi stosunek krzyowania. W
przypadku relacji midzy zakresem system prawny a system moralny sprawa jest
bardziej skomplikowana. Wydaje si, e wspczenie nie ma takiej sytuacji, e
system prawny pokrywa si z jakim systemem moralnym. Tradycyjnie

11

przyjmowano, i prawo powinno stanowi minimum moralnoci.

Jeli rozwaamy stosunek prawo do moralnoci w aspekcie charakterystyki treci
nazwa norma prawna a norma moralna naley zwrci uwag na :

kryterium obowizywania jest dla tych norm rne. Norma prawna

obowizuje z uzasadnienia tetycznego, a norma moralna z uzasadnienia
aksjologicznego.

normy prawne s o wiele bardziej sformalizowane i instytucjonalizowane od

norm moralnych. Dotyczy to zarwno tworzenia si czy ksztatowania si norm
jak i ich funkcjonowania w spoeczestwie zwaszcza stosowania. Formalizacja
dotyczy tego, e proces tworzenia i funkcjonowania norm przebiega wedle
pewnych formalnych regu, natomiast instytucjonalizacja dotyczy konstruowania
podmiotu kompetentnego do rozstrzygni w danej sferze. Szczeglna
formalizacja i instytucjonalizacja prawa w porwnaniu z moralnoci przejawia si
zwaszcza w problematyce sankcji. Sankcja prawna wymierzana jest bowiem jako
sankcja skupiona w cile sformalizowanym trybie a katalog sankcji jest
zamknity i okrelony. Natomiast sankcja moralna jako sankcja rozsiana nie ma
sformalizowanego trybu wymierzania a katalog sankcji jest otwarty.
Instytucjonalizacja sankcji prawnej przejawia si w tym ,e sankcja ta jest
wymierzana przez okrelony, kompetentny organ, w imieniu pastwa sankcj
wymierza w zasadzie sd.
Natomiast sankcj moraln wymierza cae spoeczestwo poprzez swoich
czonkw.

stopie precyzji pomidzy normami prawnymi a moralnymi.

sprawa zakresu podmiotowego i przedmiotowego norm prawnych i

moralnych. O ile zakres podmiotowy norm prawnych obejmuje zarwno ludzi jak i
inne podmioty (jednostki organizacyjne w szczeglnoci osoby prawne), o tyle
zakres podmioty norm moralnych obejmuje zasadniczo tylko ludzi. Otwart jest
jednak kwestia odpowiedzialnoci moralnej ludzi ze wzgldu na przynaleno do
danej spoecznoci. Zakres przedmiotowy. Przedmiotem regulacji prawnej s tylko
zachowania zewntrzne, prawo nie reguluje uczu czy stanw emocjonalnych czy
wolicjonalnych. Przedmiotem kwalifikacji moralnej natomiast s zarwno
zachowania zewntrzne jak i tzw. stany wewntrzne emocjonalne i wolicjonalne.
Stany psychiczne w przypadku prawa, uczuciowe i wolicjonalne stanowi
determinant kwalifikacji prawnej okrelonego stanu rzeczy.

problem wieloci systemw prawnych i moralnych, tradycyjnie do czasw

nam wspczesnych przyjmowano, e danym terytorium obowizywa moe tylko
1 system prawny, cho wiele systemw moralnych w danej spoecznoci.
Wspczenie pewien problem powoduje fakt, i w pastwach nalecych do
organizacji ponadpastwowych obowizuje zarwno normy krajowego porzdku
prawnego jak i normy ponad - krajowe np. normy pierwotnego i wtrnego prawa
europejskiego.
Wykad 7, 14.11.2012 r.
Wielo systemw moralnych a system prawa
1. Relacje walidacyjne prawa do moralnoci dotycz tego czy normy prawne
niezgodne z normami moralnymi nadal obowizuj. Odpowied na to
pytanie zalena jest od przyjtej wizji stosunku prawa do moralnoci. W
wizji skrajnie pozytywistycznej kryterium obowizywania prawa ma
charakter formalny i sprowadza si do poprawnoci aktu stanowienia. To,

12

e normy prawne nakazuj cos nawet radykalnie zego w wietle przyjtej

powszechnie moralnoci, nie zmienia faktu, e obowizuj one prawnie.
Wspczenie takie skrajne pozytywistyczne ujcia s zarzucane i nawet
umiarkowani pozytywici, bd tzw. nie- pozytywici przyznaj, e zgodno
nakazw wadzy z elementarnymi powszechnymi zasadami moralnymi jest
jednym z kryteriw obowizywania norm prawnych. Z drugiej strony
konsekwentnie jako podstawowe kryterium obowizywania prawa ujmuje
zgodno nakazw wadzy z zasadami absolutnie pojmowanej moralnoci
stanowisko prawnonaturalne.
2. Stosunki o charakterze funkcjonalnym. Relacje funkcjonalne dotycz tego
jak moralno oddziauje na prawo i odwrotnie.
W zakresie jak moralno oddziauje na prawo wyrni mona kilka
paszczyzn:
a) Tworzenie prawa- w zalenoci od tego, jakie ma pogldy faktyczny
ustawodawca, np. problem aborcji, ale musza si liczy z adresatami. Na
tre norm prawnych oddziauj z jednej strony pogldy moralne
faktycznych prawodawcw, ktrzy bd dy do eliminacji, za pomoc
rodkw prawnych, zachowa przez nich dezaprobowanych. Natomiast z
drugiej, pogldy moralne spoeczestwa, z ktrymi ustawodawca musi si
liczy.
b) Wykadnia prawa oceny moralne wpywaj na tre prawa w aspekcie
interpretacji przede wszystkim z tego wzgldu, ze odwoujemy si do nich
w procesie wykadni pozajzykowych i rnorodnych wnioskowa
prawniczych opartych na zaoeniu konsekwencji ocen.
c) Stosowanie prawa w procesie stosowania prawa odwoanie do
moralnoci uwidacznia si np. w konstrukcji klauzul generalnych,
przyjtych przez ustawodawc tzw. luzw decyzyjnych jawnych i ukrytych.
d) Przestrzeganie prawa zgodno regulacji prawnych z odczuciami
moralnymi oczywicie zwiksza prawdopodobiestwo przestrzegania
prawa, zwaszcza w sytuacji braku bd saboci kontroli.
Jeeli chodzi o oddziaywanie prawa na moralno to zaobserwowa mona
ogln tendencj, i dugotrwaa i trafnie dobrana sankcja karna powoduje wzrost
dezaprobaty moralnej dla danego czynu, jednake nadmiernie surowa sankcja
karna moe przeciwnie, ze wzgldu na wspczucie dla nadmiernie cierpicych,
spowodowa spadek moralnej dezaprobaty dla czynu.
(nie obowizuje zagadnienie sprawiedliwoci)

SYSTEM PRAWNY

O prawie powszechnie zakada si, e jest zbiorem uporzdkowanym, czyli

systemem. Najczciej dzi z punktu widzenia charakterystyki elementw
systemu prawnego przyjmuje si, e w skad wchodz tylko normy generalne i
abstrakcyjne. Takie modelowe ujcie systemu prawnego wywodzi si od legistw i
znajduje uzasadnienie w postulacie ograniczenia samowoli wadzy i rwnoci
wobec prawa. Owe modelowe ujcie nigdy nie byo do koca realizowane, gdy
jako normy prawne traktowane byy rwnie normy indywidualne i konkretne
pochodzce od wadzy w nadzwyczajnych okolicznociach.

13

Wspczenie mamy do czynienia z coraz wikszym naruszaniem wizji

systemu prawnego jako systemu norm generalnych i abstrakcyjnych w aspekcie
ponadnarodowym. Dotyczy to prawa europejskiego, do ktrego rde zalicza si
take akty kreujce normy indywidualne i konkretne, np. decyzje. Natomiast w
aspekcie prawa krajowego mamy do czynienia z wydawaniem tzw. ustaw
specjalnych.
Cechy formalne systemu prawnego:
1) System prawny ma by spjny, czyli wolny od niezgodnoci, jako systemu
norm. W tym kontekcie wyrnia si dwa rodzaje niezgodnoci.
a. Formalne- dotycz stosunkw midzy czynami nakazanymi
zakazanymi przez normy.
b. Prakseologiczne- dotycz stosunkw midzy skutkami tych czynw

czy

W ramach formalnych wyrniamy sprzeczno oraz przeciwiestwo.

Dwie normy s ze sob sprzeczne, jeeli zakresy ich zastosowania s co

najmniej czciowo wsplne a zakresy normowania lustrzanie odwrcone w
tym sensie, e czyny zakazane przez jedn norm s nakazane przez
drug i odwrotnie. W ramach sprzecznoci wyrnia si sprzeczno
cakowit (radykaln), gdy zakresy zastosowania norm sprzecznych s
zamienne oraz sprzeczno czciow, gdy zakresy zastosowania norm
sprzecznych s tylko czciowo wsplne, czyli krzyuj si.

Z kolei przeciwiestwo norm polega na tym, e dwie lub wicej norm

pozostaj w takim stosunku, i zrealizowanie jednej z nich przesdza o
niemoliwoci zrealizowania pozostaych, chocia mona nie zrealizowa
adnej z norm. Jeeli zakresy zastosowania norm przeciwnych s
zamienne, przeciwiestwo ma charakter cakowity, jeeli powykrywaj si
czciowo te zakresy, przeciwiestwo ma charakter czciowy.

Prakseologiczne polegaj na niezgodnoci konsekwencji w tym sensie, e

realizacja jednej normy wywouje okrelone konsekwencje, natomiast realizacja
drugiej niweczy te konsekwencje. Ze wzgldu na to czy realizacja drugiej normy
cakowicie niweczy konsekwencje realizacji pierwszej wyrniamy normy
niezgodne prakseologiczne cakowicie lub czciowo. Ze wzgldu na kolejno
dziaa wyrnia si niezgodnoci prakseologiczne dwustronnie, ktre wystpuj
niezalenie od kolejnoci realizacji czynw nakazanych oraz niezgodnoci
prakseologiczne jednostronne, ktre wystpuj tylko przy okrelonej kolejnoci
realizacji tych czynw.
Usunicie niezgodnoci zaley od rnych czynnikw i podejmowane jest rnymi
sposobami. Niezgodnoci logiczne generalnie usuwa si w procesie szeroko
pojtej wykadni, zwaszcza systemowej. Dokonywane jest to ze wzgldu na
podstawowe zaoenie tej wykadni, i naley odrzuci jako nieusuwaln tak
interpretacj, w wyniku ktrej otrzymalibymy normy ze sob niezgodne.
Najoglniej usuwanie niezgodnoci i harmonizacj norm osigamy poprzez
modyfikacje zakresw zastosowania norm na pierwszy rzut oka niezgodnych tak,
by otrzyma normy, ktrych zakresy zastosowania nie maj elementw
wsplnych (wykluczaj si).

14

Usuwanie niezgodnoci dokonywane jest w szczeglnoci w odwoaniu to takich

dyrektyw nazywanych tradycyjnie kolizyjnymi. Niektre z nich dotycz kolizji
pomidzy normami aktw hierarchicznie wyszego i niszego stopnia, np. lex
superior derogat legi inferioriori(ustawa nadrzdna uchyla ustaw podrzdn).
Inne usuwanie niezgodnoci midzy normami wyinterpretowanymi z przepisw
generalnych, oglnych i przepisw specjalnych, np. lexspecialis derogat legi
Generali. Usuwanie niezgodnoci moe odwoywa si do statusu norm.
Usuwanie niezgodnoci moe by niemoliwe w procesie interpretacyjnym, ktry
moeprowadzi do konkluzji, e jedyn metod usunicia niezgodnoci jest
uznanie ktrej z norm za nieobowizujc. W takim przypadku rozwizanie jest
rozwizaniem walidacyjnym, np. orzeczenie TK.
Wykad 8, 21.11.2012 r.
Usuwanie niezgodnoci prakseologicznych
Niezgodnoci prakseologiczne, wedug powszechnie dominujcego pogldu,
wymagaj ingerencji ustawodawcy. Wspczenie w niektrych orzeczeniach
(zwaszcza TK) da si zauway tendencj do wrcz odmawiania obowizywania
aktom, ktre ami elementarne warunki prakseologicznej spjnoci.
(lubi zadawa pytanie rodzaje niezgodnoci w systemie pr. i ich usuwanie)

ZUPENOC SYSTEMU PRAWNEGO

Wymg zupenoci systemu prawnego, cho przyjmowany jest dosy
powszechnie, pojmowany jest wielorako.
W jednym znaczeniu mwi si o zupenoci kwalifikacyjnej systemu.
Oznacza to, e dla kadego systemu powinno by tak, i dla dowolnego
postpowania mona bez wtpliwoci orzec, i jest ono nakazane,
zakazane bd obustronnie dozwolone.
Powszechnie przyjmuje si, e zupeno kwalifikacyjn systemu
uzyskujemy przez zaoenie, i zachowania, o ktrych normy (nie
przepisy) milcz, czyli niezakazane ani nakazane jest dozwolone.
Zaoenie to znajduje, z jednej strony, uzasadnienie aksjologiczne w
postulacie naturalnej wolnoci czowieka, a z drugiej uzasadnienie logiczne
w tym, e przyjcie, i czyn, o ktrym normy milcz, jest zakazany,
prowadzi do sprzecznoci, (poniewa zakazany byby czyn oraz jego
zaniechanie).
Zasada, i to, co nie jest zakazane ani nakazane jest obustronnie
dozwolone dotyczy w sposb oczywisty czynnoci psychofizycznych. W
przypadku czynnoci konwencjonalnych doniosych prawnie, pamita
trzeba, e pierwotnym warunkiem ich wanego dokonania jest to, i dany
podmiot posiada kompetencj do dokonania czynnoci, a dopiero wwczas
15

powstaje pytanie czy czynno ta jest dozwolona.

Od systemu prawnego wymaga si, eby jego koncepcja rde prawa
bya zamknita w tym sensie, e na podstawie tej koncepcji mona dla
kadej normy sformuowanej w danym jzyku prawnym, bez wtpliwoci
rozstrzygn czy obowizuje ona w systemie czy te nie.
W trzecim znaczeniu postuluje si, by system prawny by zupeny w tym
sensie, aby by wolny od luk. W zwizku z wieloznacznoci tego
terminu, postulat zupenoci, jako wolnoci od luk moe by rnie
pojmowany.
a) Luka aksjologiczna polega na tym, e w wietle czyich ocen okrelone
postpowanie powinno by w pewien sposb uregulowane, a jest
uregulowane odmiennie bd w ogle.
b) Szczegln luk jest luka prakseologiczna. Wedug niektrych jest
odrbn luk (tak S. Czepita), a wedug innych odmian luki aksjologicznej.
Polega na tym, e normy danego systemu najwyszej rangi wyznaczaj,
zwaszcza dla organw pastwa, obowizek realizacji okrelonych wartoci,
jednake brak w systemie prawnym norm nakada na odpowiednie
podmioty obowizek podjcia dziaa prakseologicznych koniecznych dla
realizacji tych wartoci.
c) Luka logiczna dotyczy sytuacji, e okrelone zachowanie jest w danym
systemie jednoczenie nakazane i zakazane, przy czym wskazana kolizja
norm jest nieusuwalna w odwoaniu do dyrektyw kolizyjnych. Luka logiczna
jest w istocie luk w katalogu dyrektyw kolizyjnych, ktra nie pozwala na
usunicie norm kolizyjnych w danym przypadku
d) Luka konstrukcyjna dotyczy sytuacji, w ktrej w systemie prawnym
przewidziana jest okrelona czynno konwencjonalna doniosa prawnie,
dla ktrej normy wskazuj okrelone konsekwencje, jednoczenie brak w
systemie regu dokonania owej czynnoci konwencjonalnej.
Tradycyjnie, w przypadku luk konstrukcyjnych przyjmowano, e ich usuwanie
naley do wycznej kompetencji ustawodawcy. W ostatnich latach jednak, ze
wzgldu na du ilo luk w orzecznictwie zarysowaa si tendencja, by luki te
zapenia w procesie interpretacji poprzez
swoiste rozumowanie per analogiam, ktre polegaoby na tym, e jeeli
przepisy prawne nie przewiduj jak dokona czynnoci konwencjonalnej Ck 1,
cho przewiduj konsekwencje dokonania danej czynnoci, to do sposobu
dokonania tej czynnoci naley zastosowa reguy dokonania czynnoci Ck 2
podobnej do Ck1, ktre ustawodawca wyranie sformuowa (np. SN- do wyborw
zwizkw spdzielni stosuje si przepisy o wyborze organw spdzielni).

WYMG OTWARTOCI/ ZAMKNITOCI SYSTEMU

1. W jednym znaczeniu- znaczeniu kwalifikacyjnym, system norm traktujemy,

jako otwarty, gdy adresatami tych norm s wszyscy ludzie, natomiast jako
zamknity, gdy adresatami norm systemu s wszyscy ludzie powizani w
okrelony sposb z danym pastwem, (np. jako obywatele czy osoby
dokonujce danego czynu na terytorium pastwa, ale jest to problem
jurysdykcji).
Z tego punktu widzenia systemy prawne traktowane byy tradycyjnie, jako
systemy zamknite, w przeciwiestwie do systemw moralnych. Wspczenie
systemy prawne staj si w tym znaczeniu coraz bardziej otwarte ze wzgldu na

16

wprowadzenie regulacji konwencyjnych

bezporednio w danym pastwie.

traktowanych,

jako

obowizujce

2. W innym znaczeniu otwarto lub zamknito systemu dotyczy tego, czy

normy prawne danego systemu odsyaj do norm pozaprawnych. Jeeli tak,
system jest otwarty, jeli nie- ma charakter zamknity.
W tym znaczeniu poszczeglne systemy mog by otwarte w mniejszym lub
wikszym stopniu bd zamknite. Polski system prawny jest w tym znaczeniu
otwarty, np. odesanie do zasad wspycia spoecznego, ustalonych zwyczajw,
dobrej wiary.
Wykad 9, 28.11.2012r.
3. W trzecim znaczeniu otwarto i odpowiednio zamknito systemu dotyczy
tego, czy na gruncie przyjtych w danym systemie i kulturze prawnej regu
szeroko pojtej wykadni, z danego zespou przepisw obowizujcych w
okrelonym momencie, odtworzy mona tylko jeden system norm (system
zamknity), czy wicej ni jeden system norm (system otwarty).
Tak pojmowana otwarto i zamknito systemu prawa opiera si na zupenoci
zestawu dyrektyw interpretacyjnych. Jeli przyjty w danej kulturze prawnej
katalog dyrektyw interpretacyjnych pozwala zawsze wskaza jedyne
najwaciwsze rozstrzygnicie- system jest zamknity. Jeeli prowadzi do sytuacji,
e mona wskaza kilka waciwych rozstrzygni rwnouprawnionych i
dopuszczalnych, z ktrych adne nie jest najlepsze system jest otwarty.
W europejskiej refleksji teoretycznej- (zarwno w szkole poznasko- szczeciskiej
jak i filozofii prawa Dworkina tzw. integralnej), przyjmuje si, e prawo ma zawsze
dawa jedn odpowied, a zatem, e system waciwie odtworzonych norm musi
by zamknity.
4. Otwarto lub zamknito dotyczy katalogu rde prawa. System jest
zamknity, jeeli katalog rde prawa systemu ma charakter
wyczerpujcy, tzn. rdami prawa s tylko fakty zawarte w tym katalogu,
w szczeglnoci akty. Natomiast system jest otwarty, jeeli rdami prawa
s takie fakty czy akty spoza tego katalogu.
W tym rozumieniu polski system prawny uznawany jest za zamknity, co do
katalogu rde prawa powszechnie obowizujcego, cho pewne wtpliwoci
dotyczy mog subkatalogu aktw UE obowizujcych w Polsce. Natomiast za
otwarty, w aspekcie rde prawa wewntrznie obowizujcego, ze wzgldu na
szcztkowo regulacji konstytucyjnej poddanej interpretacji w orzeczeniach TK.
CHARAKTER POWIZA POMIDZY NORMAMI SYSTEMU
PRAWNEGO
W ujciu modelowym wyrnia si dwa typy powiza pomidzy norami systemu
(za H. Kelsenem):
1. Statyczne
2. Dynamiczne
Typowym systemem statycznym moe by system etyki normatywnej. W
systemie statycznym powizania midzy normami maj charakter
treciowy. Naczelna najwysza norma jest norm najoglniejsz zakresowo, a
pozostae normy s jej uszczegowieniami na gruncie pewnych domylnych

17

(entymematycznych) zaoe. Systemy statyczne s w zasadzie niezmieniane

bd co najmniej trudno zmienialne.
Z kolei system dynamiczny to taki, w ktrym powizania maj charakter
kompetencyjny. Naczelna najwysza norma czy normy nie wyznaczaj
treciowo adnych zachowa a jedynie upowaniaj okrelone podmioty do
wydania norm niszego rzdu, a te z kolei mog upowania nastpne podmioty
do wydania norm jeszcze niszego rzdu. Merytoryczne zachowania wyznaczane
s dopiero przez normy najniszego rzdu. Taki charakter maj, zdaniem Kelsena
powizania pomidzy normami systemu prawnego. Systemy dynamiczne s
systemami atwo zmienialnymi.
Wbrew skrajnymi pogldami H. Kelsena, powizania pomidzy normami systemu
prawnego nie maj charakteru wycznie kompetencyjnego. W powizaniach tych
wskaza mona zarwno komponenty kompetencyjne jak i treciowe.
Kompetencyjne dotycz tego, e normy zawarte w aktach wyszego rzdu
upowaniaj do wydania aktw niszego rzdu, np. normy konstytucyjne do
wydawania ustaw, a normy konstytucyjne i ustawy do wydawania rozporzdze,
aktw prawa miejscowego czy aktw prawa wewntrznego. Zakaz subdelegacji.
Treciowe dotycz kilku kwestii:
a) Przejawiaj si one w treciowym ograniczeniu kompetencji do wydawania
norm niszego rzdu. Konstytucja upowania bowiem do wydawania ustaw nie
dowolnej treci, lecz zgodnej z Konstytucj. Podobnie ustawa upowania do
wydawania aktw podstawowych zgodnych z Konstytucj i ustawami.
b) Komponenty treciowe przejawiaj si zwaszcza w przypadku delegacji
kompetencji we wskazaniu dziedzin spraw do unormowania i traktowaniu
wykroczenia poza te dziedziny jako naruszenia normy kompetencyjnej.
c) Przejawiaj si rwnie w tym, e do systemu prawnego zaliczane s nie tylko
normy wyinterpretowane z przepisw na gruncie wykadni w cisym
rozumieniu, ale take normy wywnioskowane z tych pierwszych w procesie
wnioskowa prawniczych.

ZASADY PRAWA
W polskiej kulturze prawnej dominujc pozycj zdobya koncepcja zasad prawa
sformuowana przez S. Wronkowsk, M. Zieliskiego i Z. Ziembiskiego (lata 70).
Podkreli naley, e koncepcja ta jedynie systematyzowaa sposb pojmowania
zasad przyjtych w polskim prawoznawstwie.
W wietle tej koncepcji termin zasada prawa uywany jest w dwch
znaczeniach opisowym i dyrektywalnym.
W znaczeniu opisowym to pewien wzorzec uksztatowania instytucji prawnej,
zespou instytucji, gazi prawa czy caego systemu prawnego. Moe tu chodzi o
wzorzec odtworzony z faktycznej regulacji prawnej bd wzorzec, ktry wedle
kogo powinien by zrealizowany przez ustawodawc, np. zasada trjpodziau
wadzy, zasada pisemnoci.
W znaczeniu dyrektywalnymto normy postpowania, ktre maj w stosunku do
innych norm szczegln, wyrnion, nadrzdn pozycj i peni szczegln rol.

18

[zasady prawne SN]

1. Swoisto zasad Orawa polega na tym, e odtwarzane s przede wszystkim z
przepisw najwyszego rzdu, Konstytucji lub najwaniejszych ustaw, gwnie
kodeksw, ordynacji.
2. Zasady s najwysze hierarchicznie z punktu widzenia mocy prawnej, tzn.
pozostae normy systemu musz by z nimi zgodne i w przypadku
niezgodnoci treciowej normy z zasad, norma traci moc lub nie moe by
stosowana.
3. Zasady prawa maj szczeglnie szeroki zakres zastosowania oraz normowania,
np. zasada dobra dziecka, zasada in dubio pro reo.
4. Zasady peni szczegln rol w konstrukcji systemu prawnego w tym senesie,
e wyznaczaj uporzdkowanie zespow norm prawnych i s jakby osiami,
wok ktrych grupowane s normy prawne dotyczce danej materii,
najwaniejszymi s zasada wolnoci umw i autonomii woli. Zasady czsto
wyznaczaj okrelone cele do realizacji, zwaszcza przez ustawodawc,
natomiast zwyke normy wyznaczaj obowizek podjcia okrelonych dziaa
jako rodkw do realizacji tego celu. W rezultacie mwi si niekiedy, e zasady
stosowane s niejako porednio, poprzez stosowanie norm wyznaczajcych
obowizki instrumentalne konieczne dla realizacji wartoci wyraanej przez
zasad.
5. Szczegln cech zasad jest rwnie to, e o ile w przypadku kolizji zasady ze
zwyk norm zwyka norma traci moc, o tyle kolizja zasad prowadzi do
doprecyzowania ich, tak by przy zachowaniu obowizywania konfliktowych
zasad, obydwie nadal obowizyway.
Podstawy mocy obowizujcej zasad
Zasady rni si tym od zwykych norm, e stosunkowo rzadziej formuowane s
w peni i wyranie w tekstach prawnych. Nierzadko jest tak, e tekst prawny
stanowi tylko czstkowe oparcie dla zasad prawa, e wybrane fragmenty teksu
uzasadniaj przyjcie i, w systemie obowizuje oglna zasada.
Niekiedy take podstaw obowizywania zasad prawa s zgodne pogldy
doktryny, ktre dla wykazania obowizywania okrelonej zasady siga do
argumentw aksjologicznych, historycznych czy prakseologicznych.
Rola zasad przejawia si zarwno w paszczynie tworzenia prawa, gdzie
porzdkuj one i kierunkuj proces tworzenia prawa, zwaszcza w wykadni
systemowej i funkcjonalnej, jak i w stosowaniu prawa, gdzie do zasad prawa
odwoujemy si zwaszcza przy czynieniu uytkw z przyznanych przez
ustawodawc tzw. luzw decyzyjnych.
Wykad 10,05.12.2012

WYKADNIA PRAWA

19

1. Podstawowe pojcia teorii wykadni

Punktem wyjcia jest odrnienie norm i przepisw. Na odrnieniu tym oparta
jest tzw. derywacyjna koncepcja wykadni (M. Zieliski). W koncepcji tej
termin wykadnia funkcjonuje w kilku znaczeniach.
b) rozumienie wskie (sensu @tricte)- jako proces przekadu danego zespou
przepisw na rwnoznaczny z nim zesp norm postpowania. Dyrektywy
tego przekadu nazywamy dyrektywami interpretacyjnymi, a wykadni
w cisym znaczeniu nazywamy czsto interpretacj
Podstaw procesu interpretacji, jako procesu przekadu zespou przepisw na
rwnoznaczny z nim zesp norm postpowania jest zaoenie normatywnoci
tekstu prawnego.

przepisy

WYKADNIA S.S.
interpretacyjne
INTERPRETACJA

dyrektywy

normy
WNIOSKOWANIA PRAWNICZE
inferencyjne

dyrektywy
normywnioski

b) wykadnia w szerokimznaczeniu (sensu largo) obejmuje, obok interpretacji,

tzw. wnioskowania prawnicze.
S to czynnoci mylowe polegajce na tym, e uznajc za obowizujce
okrelone normy wyinterpretowane z przepisw. W procesie interpretacji
(wykadnia s.s.) uznajemy za obowizujce w systemie take inne normy, ktre
nie dadz si wyinterpretowa z przepisw, ale s jako powizane z normami
wyinterpretowanymi z przepisw.
Dyrektywy rzdzce procesem wnioskowania prawniczego to dyrektywy
inferencyjne.
Tradycyjnie procesy wnioskowa prawniczych nie byy wyranie odrnianie od
procesw interpretacyjnych i nazywane byy wykadni logiczn
Dyrektywy wykadni to wypowiedzi wskazujce jak naley dokonywa wykadni
ze wzgldu na okrelone cele. Tak zwana derywacyjna koncepcja wykadni ma
charakter koncepcji dyrektywalnej. Formuuje ona zesp dyrektyw jak powinno
si dokonywa wykadni, aby bya merytorycznie poprawna. Nie opisuje aktw
wykadni. Dyrektywy wykadni jako wypowiedzi powinnociowe odrni naley
od regu wykadni jako wypowiedzi stwierdzajcych powtarzaln praktyk
interpretacyjn okrelonych organw.

20

Wykadnia w ujciu pragmatycznym (zarwno s.s. jak i sensu largo) jest

pewn czynnoci przekadu przepisw na normy, ewentualnie take
wywnioskowania z tych norm jeszcze innych norm. W rozumieniu
pragmatycznym jest rezultatem tej czynnoci.

Wykadnia uniwersalna (uniwersalistyczna) i operatywna.

Wykadnia uniwersalistyczna dokonywana jest bez odniesienia procesw

interpretacyjnych do kwalifikacji prawnej konkretnego stanu faktycznego, niejako
in abstracto. Wykadnia taka podejmowana jest przede wszystkim w doktrynie
akademickiej.
Wykadnia operatywna dokonywana jest w odniesieniu do kwalifikacji prawnej
konkretnego stanu faktycznego. Taka wykadnia przeprowadza jest zwaszcza
przez organy stosujce prawo w trakcie procesu stosowania prawa. Wykadnia
operatywna, wbrew niekiedy kojarzonym pogldom, rzdzi si tymi samymi
dyrektywami, co wykadnia uniwersalistyczna. Ze wzgldw praktycznych
jedynie, podmiot dokonujcy wykadni operatywnej moe skorzysta z dorobku
doktryny dotyczcych identycznych sytuacji interpretacyjnych.
2. Sposoby rozczonkowania norm w przepisach
Bardzo rzadko jest tak (s wtpliwoci czy w ogle), e przepis prawny jest
identyczny z norm. Tak byoby wtedy tylko, gdyby przepis wyraa wszystkie
elementy treciowe normy, czyli cakowicie precyzyjnie i jednoznacznie wyraaby
zakaz lub nakaz bezporednio, a przy tym nie wyraa elementw innych norm. Z
tego punktu widzenia, ze wzgldu na sposb rozczonkowania norm w przepisach
w derywacyjnej koncepcji wykadni wyrnia si:
- rozczonkowanie syntaktyczne
- rozczonkowanie treciowe
- rozczonkowanie objaniajce
Syntaktycznedotyczy sytuacji, gdy w jednym przepisie wyraany jest co
najmniej opis obowizku postpowania wraz z wysowieniem nakazu lub zakazu,
tzw. przepis zrbowy, a winnych przepisach zwanych uzupeniajcymi
wyraane s inne elementy normy.
Treciowepolega na tym, e w jednym przepisie tzw. zasadniczym
sformuowane s wszystkie elementy treciowe normy, czyli wskazanie
adresata, zachowania, okolicznoci. Jednake wskazanie to jest z jakich
wzgldw nieprecyzyjne, niejasne czy niepene. Natomiast w innych przepisach
(modyfikujce), zawarte jest doprecyzowanie, ujednoznacznienie, modyfikacja
zakresw zastosowania czy normowania wypowiedzi normatywnych wyraonych
w oglnym zarysie w przepisie zasadniczym. Modyfikacja moe mie przy tym
charakter wielostopniowy, tzn. mog by tworzone modyfikatory przepisw
zasadniczych, a nastpnie modyfikatory tych modyfikatorw.

Rozczonkowanie objaniajcejest porednim pomidzy syntaktycznym, a

treciowym (Prof. uwaa, e bliej treciowego). Polega na tym, e w przepisie

21

zasadniczym, dla oddania wypowiedzi normatywnej, zawierajcym wszystkie

elementy treciowe, uywane s pewne okrelenia, natomiast to, w jaki
dokadnie sposb rozumie te okrelenia wskazane jest w innych przepisach.
Sposb rozumienia owych okrele wskazany w owych innych przepisach
objaniajcych rzutuje nie tylko na tre wyinterpretowanej normy, ale rwnie na
jej zakres.
Ze wzgldu na cel tekstu prawnego wyrniamy 3 fazy (etapy) wykadni:
1. Porzdkujc
2. Rekonstrukcyjn
3. Percepcyjn
W fazie porzdkujcej dokonujemy ustalenia aktualnego tekstu prawnego.
Wspczenie czynnoci tej fazy dokonywane s czsto przez inne podmioty ni
podmiot dokonujcy interpretacji w innych fazach. Typowo przy interpretacji
moment interpretacji pokrywa si z momentem interpretacyjnym.
Wykad 11, 12.12.2012
Moment interpretacji to moment, w ktrym interpretator dokonuje aktu
interpretacji. Moment interpretacyjny natomiast to moment ze wzgldu,
na ktry dokonuje si procesu interpretacji.
Inaczej mwic, to moment, dla ktrego musimy ustali, jakie normy naley
wyinterpretowa z przepisw dla danego momentu. Moment interpretacyjny
moe nie pokrywa si z momentem interpretacji i go niekiedy wyranie
wyprzedza, np. przypadku, gdy przepisy intertemporalne nakazuj ocen
prawn rozwaanego stanu faktycznego istniejcego w momencie interpretacji z
punktu widzenia przepisw ju uchylonych, ktre jednak stosuje si do owego
stanu rzeczy.
W fazie porzdkujcej odwoujemy si do przepisw uchylajcych, o wejciu w
ycie, nowelizujcych, a take uwzgldniamy tzw. zmiany wynikowe.
FAZA REKONSTRUKCYJNA to faza, w ktrej z aktualnego tekstu prawnego
odtwarzamy wypowiedzi o charakterze normy, tzn. wyraajce bezporednio
nakaz lub zakaz lub nakaz i zawierajce wszystkie elementy treciowe normy,
choby jeszcze niejednoznaczne, nieprecyzyjne co do szczegw.
W fazie tej odwoujemy si do dyrektyw przekadu rnoksztatnych przepisw na
wypowiedzi normatywne.
W
FAZIE
PERCEPCYJNEJdokonujemy
doprecyzowania
niejednoznacznych
wypowiedzi normatywnych tak, by powstay jednoznaczne i precyzyjne normy
postpowania (dyrektywy ujednoznaczniajce).
Wspczenie coraz silniej zwraca si uwag, e poszczeglne fazy wykadni
mog si niejako nakada czy wrcz przeplta.
Status pojcia wykadni

22

Podstawowym zagadnieniem jest to, czy z wykadni mamy do czynienia w

kadym przypadku rozumienia prawa, czy tylko w niektrych przypadkach. W tym
kontekcie chodzi zwaszcza o status zasady clara non suntinterpretanda. W
polskiej teorii wykadni przez pewien czas przyjmowano pogld Jerzego
Wrblewskiego, i z sytuacj wykadni mamy do czynienia tylko w niektrych
przypadkach rozumienia przepisw, a mianowicie, gdy przepisy nie s jasne,
natomiast nie rozpoczynamy i nie dokonujemy wykadni, jeeli przepisy s jasne.
Wspczenie dominujcy pogld szeroko ugruntowany przez M. Zieliskiego
odrzuca zasad clara non suntinterpretanda, jako nakazujc interpretacji
przepisw niejasnych (wersja antyinicjujca). W miejsce tej zasady derywacyjna
koncepcja wykadni i w coraz szerszym zakresie praktyka prawnicza, przyjmuj
zasad omniasuntinterpretanda. Interpretacji poddajemy zatem wszystkie
przepisy prawa, zarwno tekst niejasny jzykowo, jak i jzykowo jasny.
Wspczenie odrzuca si take regu clara non suntinterpretandaw rozumieniu
dyskontynuacyjnym, to znaczy, jako zakazujc zaprzesta interpretacji, jeeli
rezultaty interpretacji jzykowej oka si jednoznaczne (interpretacja koczy
si na jasnym).

RODZAJE DYREKTYW WYKADNI

Tradycyjnie wyrniamy dyrektywy jzykowe oraz pozajzykowe.

ostatnich, jako szczegln odmian, dyrektywy systemowe.

Wrd

Dyrektywy jzykowe to takie, w ktrych dla odtworzenia norm z przepisw

prawnych odwoujemy si do jzykowego brzmienia przepisw. W polskiej i
europejskiej kulturze prawnej dominuje pogld, e dyrektywy jzykowe maj
charakter podstawowy czy zasadniczy w rnych znaczeniach.
Po pierwsze w tym sensie, e odwoujemy si do nich w pierwszej kolejnoci
(pierwotne czasowo). Do dyrektyw pozajzykowych odwoujemy si pniej
-aspekt temporalny.
W drugim znaczeniu dyrektywy jzykowe s podstawowe, e ewentualne odejcie
od rezultatw interpretacji otrzymanych na gruncie dyrektyw jzykowych lub
signicie do innych, wymaga uzasadnienia.
W ramach wykadni jzykowej spotka mona dyrektywy rnego rodzaju.
Niektre dyrektywy wykadni jzykowej wskazuj jak rozumie pewne sowa czy
zwroty jzykowe, np. definicje legalne. Inne natomiast wskazuj w jakim jzyku
szuka odpowiednich sw.
W ramach wykadni jzykowej szczegln rol maj dyrektywy ustalania
znaczenia wyrazu w tekcie prawnym. W pierwszej kolejnoci naley
rozstrzygn czy dla danego wyrazu, wyraenia sformuowano definicj legaln.
O ile nie ma wtpliwoci, e w przypadku sformuowania definicji legalnej jest ona
wica, o tyle pewnych wyjanie wymaga problem zakresu jej mocy wicej.
W tym zakresie przejmuje si, e zakres mocy wicej definicji legalnej zwrotu
uytego w danym akcie obejmuje wszystkie przypadki wystpowania tego zwrotu
w tym akcie, chyba e sama definicja okrela swj zakres wej. W przypadku
ustawy definicja legalna w niej sformuowana wie take w aktach
wykonawczych do ustawy.

23

Definicja legalna uyta w jednym akcie nie wie zasadniczo w przypadkach

uycia tego zwrotu w innych aktach.
W przypadku, jeeli definicja legalna wystpuje w kodeksie regulujcym dziedzin
obejmujc problem, o charakterze podstawowym dla danej dziedziny lub w innej
ustawie uznanej za podstawow dla danej dziedziny, uznaje si, e obejmuje
swoim zakresem wszystkie przypadki uycia zwrotu definiowanego w aktach
regulujcych dan dziedzin.
Jeeli brak w ustawie, systemie wicej definicji legalnej danego terminu,
musimy rozway, czy istniej wice interpretatora rozstrzygnicia
interpretacyjne dotyczce zwaszcza interpretacji dla celw praktycznych
(obecnie dotyczy tylko okrelonej kategorii osb). Takie decyzje interpretacyjne
maja charakter wicy tylko wtedy, gdy podjte zostaj i zakomunikowane w
okrelonej formie zainteresowanym, np. interpretacje Ministra Finansw, Izb
Skarbowych.
Wykad 12 19.12.2012r.
Jeeli brak wicej interpretatora decyzji interpretacyjnej naley ustali
czy dane wyraenie posiada w jzyku prawnym okrelone/ustawowe znaczenie
jako zwrot jzyka prawnego. Jeeli tak, naley przyj owo znaczenie. Z takimi
sytuacjami spotykamy si w stosunku do okrelonych tzw. zwrotw prawnych
jak wasno, zdolno prawna, zdolno do czynnoci prawnych, a take
niektrych tzw. zwrotw faktycznych relewantnych prawnie, ktrych
precyzowaniem zajmuje si doktryna prawnicza.
Jeeli nie zachodzi wskazana sytuacja zwracamy si, dla ustalenia znaczenia
danego wyrazu czy wyraenia, do jzyka etnicznego, w ktrym sformuowane
zostay dane przepisy.
W pierwszej kolejnoci zwracamy si tutaj do jzyka oglnego, czyli
powszechnego. Dla ustalenia znaczenia niektrych zwrotw naley take wzi
pod uwag doprecyzowania czy sposb rozumienia tych zwrotw w logice
(semiotyce logicznej). Dla ustalenia znaczenia danego wyrazu czy wyraenia w
danym jzyku absolutnie nie wystarcza odwoanie si do kompetencji czy wiedzy
jzykowej interpretatora. Niezbdne jest signiecie do rejestrujcych reguy
jzyka sownikw (i to kilku) przy uwzgldnieniu faktu, e jzyk si zmienia, wiec
im nowsze sowniki tym lepiej.
Zasadniczo odwoujc si do jzyka powszechnego, oglnego niekiedy moemy
bra pod uwag specjalistyczne odmiany jzyka zwaszcza co do aktw
dotyczcych specjalistycznych materii. W przypadku wielu znacze danego
wyraenia dokonujemy eliminacji wstpnej okrelonych znacze:
- archaicznych
- wulgarnych
- slangowych
Jednake, jeeli te procesy nie doprowadza do wskazania jednego znaczenia jako
waciwego, odwoujemy si do kontekstu jzykowego.
Badamy w tym zakresie:
A. tzw. mikro-kontekst, czyli znaczenia slow bezporednio towarzyszcych
zwrotowi
interpretowanemu
w
danym
przepisie
i
przepisach
przylegajcych.
B. tzw.media-kontekst, czyli umieszczenie danego zwrotu w okrelonej
jednostce systematycznej z uwzgldnieniem tytuu tej jednostki oraz

24

C. tzw. makro-kontekst, czyli umiejscowienie danego wyraenia w caym

akcie normatywnym z uwzgldnieniem tytuu danego aktu.
W wykadni pozajzykowej odwoujemy si, dla ustalenia jakie normy naley
wyinterpretowa z przepisw, do wszystkich czynnikw innych ni jzykowe
brzmienie przepisw. atwo zauway ze jest to kategoria bardzo niejednorodna.
Tradycyjnie w ramach wykadni pozajzykowej wyodrbnia si wykadni
systemow i funkcjonaln.
Tradycyjnie przyjmuje si, e w ramach wykadni pozajzykowej pierwotnie
uruchomione s dyrektywy wykadni systemowej. Dyrektywy te zasadniczo maj
charakter negatywny i nakazuj odrzuci, jako niewaciwe, takie sposoby
interpretacji
przepisw,
ktre
prowadziyby
do
przyjcia,
i
zbir
wyinterpretowanych z przepisw norm nie stanowi uporzdkowanego systemu. W
tym zakresie z jednej strony rozpatrujemy uporzdkowanie pionowe
(dyrektywy wykadni systemowej pionowej), a w drugiej uporzdkowanie
poziome (dyrektywy wykadni systemowej poziomej). W pierwszej
odmianie chodzi o to, by odrzuci jako niewaciwtak wykadni przepisw
aktw niszych hierarchicznie, ktra prowadziaby do wyinterpretowania z tych
aktw norm niezgodnych z normami wyszymi hierarchicznie.
Z drugiej strony w ramach wykadni systemowej badamy uporzdkowanie
poziome systemw prawnych. Odrzucamy zwaszcza jako niewaciwe takie
rozumienie przepisw, w ktrych norma wyinterpretowana z danego przepisu
byaby niezgodna z zasadami prawa, tzw. dyrektywy systemowe poziome. Tego
typu wykadnia systemowa wymaga jednak uwzgldnienia, e niekiedy dopuszcza
si w systemie prawnym obowizywanie norm niezgodnych z okrelonymi
zasadami jako zasadami dominujcymi, a mianowicie norm przejawiajcych tzw.
zasady uzupeniajce. Podobnie naley uzna za obowizujce normy
niezgodne co prawda z zasadami systemu prawnego, jeeli przepisy w ktrych
normy te s wysowione wyranie okrelaj owe normy jako wyjtek od danej
zasady, np. przez uycie zwrotu wyjtkowo, czy przez jednoznaczne jzykowo
okrelenie zakresu zastosowania normy niezgodnej z zasad.
Dyrektywy wykadni funkcjonalnej nakazuj wyinterpretowa normy z przepisw
biorc pod uwag przypisywan ustawodawcy wiedz (dyrektywy funkcjonalne
intelektualne) oraz oceny czy wartoci (dyrektywy funkcjonalne aksjologiczne).
Do dyrektyw tych odwoujemy si po etapie wykadni jzykowej, a
rwnolegle
z
dyrektywami
wykadni
systemowej.
Wspczenie
zdecydowanie dominuje myl, i do dyrektywy wykadni funkcjonalnej naley si
odwoa w kadym etapie wykadni, take wwczas, gdy wykadnia jzykowa daje
jednoznaczny rezultat. Tyle, e odwoanie do dyrektyw wykadni funkcjonalnej w
sytuacji niejednoznacznoci i jednoznacznoci rezultatw wykadni jzykowej
peni odmienne role.
W przypadku, gdy wykadnia jzykowa nie daje jednoznacznego rezultatu, rol
odwoania do wykadni funkcjonalnej jest wybr jako waciwego takiego
moliwego na gruncie jzykowym rezultatu wykadni, ktry znajdowaby najlepsze
uzasadnienie w przypisywanych ustawodawcy ocenach i wiedzy.
Przykadem tego rodzaju wykadni jest tzw. wykladnia z podobiestwa a
simili i z przeciwiestwa- a contrario. Dotyczy sytuacji, gdy zakres

25

wypowiedzi normatywnej wyinterpretowanej z przepisw na gruncie wykadni

jzykowej nie jest ostry, wyrany i powstaj wtpliwoci jak zakwalifikowa
przypadki z pasa nieostroci. Naley wwczas odtworzy cel danej regulacji,
ktry przywieca tej regulacji w przypadkach jzykowo niewtpliwych i zada
pytanie, czy taki cel uzasadniaby rwnie objecie zakresem wyinterpretowanej
normy przypadki jzykowo wtpliwe. Jeeli odpowied na to pytanie bdzie
pozytywna, naley a simili(z podobiestwa) obj zakresem wyinterpretowanej
normy rwnie przypadki jzykowo wtpliwe. Jeeli natomiast objecie
przypadkw wtpliwych nie znajdowaoby uzasadnienia w odtworzonym celu.
Wwczas a contrario przypadki wtpliwe naleaoby pozostawi poza zakresem
wyinterpretowanej normy.
Wykad 13, 09.01.2013r.
W przypadku, gdy wykadnia jzykowa daje jednoznaczne rezultaty rola wykadni
pozajzykowej jest odmienna i dotyczy moliwoci modyfikacji jednoznacznych
rezultatw wykadni jzykowej wbrew jasnemu jzykowo brzmieniu przepisw.
o

W tej sytuacji, (gdy przepisy s jzykowo jasne) naley, wbrew

powszechnym,
a
bdnym
pogldom,
dokona
wykadni
pozajzykowej, majc na uwadze to, czy normy odtworzone w
ramach wykadni jzykowej realizuj cele i inne wartoci, ktre
przypisujemy racjonalnemu prawodawcy.

Odtworzenie owych wartoci jest procesem mudnym przede wszystkim z tego

wzgldu, e musimy nie tylko wskaza owe cele i wartoci, ale okreli relacje
preferencji midzy nimi. Musimy w szczeglnoci rozway czy i w jakim stopniu
normy wyinterpretowane w procesie wykadni jzykowej naruszaj podstawowe
dla danego systemu wartoci oraz czy to naruszenie jest na tyle powane, e
mona je uzna za zburzenie przypisywanego ustawodawcy systemu wartoci.
Jeeli odwoanie do przypisywanych ustawodawcy celw i wartoci doprowadzi do
wniosku, e rezultaty wykadni jzykowej nie naruszaj raco podstawowych
wartoci przypisywanych ustawodawcy, zwaszcza wartoci konstytucyjnych,
wykadnia pozajzykowa sprowadza si do weryfikacji rezultatw wykadni
jzykowej.
o

Jeeli jednak rezultaty wykadni jzykowej raco naruszaj, wrcz

burz wartoci podstawowe przypisywane prawodawcy, wykadnia
pozajzykowa moe prowadzi do modyfikacji rezultatw wykadni
jzykowej wbrew jzykowo jednoznacznemu brzmieniu przepisw.

Z takimi sytuacjami mamy do czynienia zwaszcza w przypadku ewidentnego

bdu ustawodawcy, bd w sytuacji, gdy jasne jzykowo przepisy dotyczyy
stanw rzeczy, ktre ulegy zmianie, a zmian tych ustawodawca nie przewidzia i
nie mg przewidzie.
W kadym jednak razie wykadnia taka wymaga bardzo silnego uzasadnienia i
praktycznie podejmowana jest zwykle po raz pierwszy przez najwysze organy
sdowe.
Szczegln odmian tego rodzaju wykadni jest wykadnia rozszerzajca i
wykadnia zwajca, w ktrej odtworzenie norm z przepisw
niezgodnie z jasnym ich brzmieniem prowadzi do otrzymania normy o

26

zakresie szerszym, bd odpowiednio wszym ni otrzymalibymy w

procesie wykadni jzykowej.
Nawet w przypadku, kiedy wykadnia jzykowa ewidentnie burzy zaoenie o
racjonalnoci prawodawcy, zasadniczo naruszajc najwaniejsze przypisywane
mu wartoci, zwaszcza zaoenie konsekwencji jego ocen, w niektrych
przypadkach nie jest ona dopuszczalna:
1) Nie jest dopuszczalna wykadnia rozszerzajca ani zwajca jasnej
jzykowo definicji legalnej
2) Nie jest dopuszczalna wykadnia rozszerzajca ani zwajca jasnych
jzykowo przepisw kompetencyjnych
3) Niedopuszczalna jest taka wykadnia rozszerzajca czy zwajca, ktra
obciaaby obywatela, tzn. zwikszaaby zakres jego obowizkw lub
zmniejszaaby zakres wolnoci, uprawnie czy kompetencji.
4) Nie jest dopuszczalna wykadnia rozszerzajca jasnych jzykowo przepisw
formuujcych wyjtki
5) Nie jest dopuszczalna taka wykadnia przepisw przejciowych
tymczasowo utrzymujcych w mocy przepisy uchylone.

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE
W ramach wnioskowa prawniczych wyrnia si modelowo trzy sytuacje
1. Wnioskowanie logiczne
2. Wnioskowanie instrumentalne
3. Wnioskowanie aksjologiczne
1. Wnioskowanie logiczne polega na tym, i jeeli uznamy za obowizujc
okrelon norm N, to naley uzna za obowizujce take wszystkie te normy,
ktre z normy N wynikaj logicznie w tym sensie, e zakresy zastosowania i
normowania owych norm-wnioskw s zamienne lub podrzdne do
odpowiedniego zakresu zastosowania czy normowania normy N.
Np. Jeeli obowizuje norma zakazujca zabija ptaki, to obowizuje norma
zakazujca zabija jastrzbie.
Wnioskowania logiczne zdaj si by niezauwaone, poniewa przyjmowane s
milczco w kadej kulturze prawnej. Ich nie przyjcie prowadzioby do tego, e
dany system norm stanie si logicznie niekoherentny, sprzeczny. Istotna rola tego
rodzaju wnioskowa ujawnia si w procesie subsumcji.
2. Wnioskowania instrumentalne polegaj na tym, e jeeli uznalimy za
obowizujc norm nakadajc na kogo obowizek wykonania czynu C, to
naley przyj, e obowizuj take normy instrumentalne z tej pierwszej
wynikajce, tzn. takie, ktre nakadaj na adresata pierwszej normy obowizek
czynienia wszystkiego, co jest niezbdne dla wykonania czynu C.
Wnioskowania te wynikaj z dwch dyrektyw:
a) Dyrektywa instrumentalnego nakazu
b) Dyrektywa instrumentalnego zakazu
Wedle pierwszej, jeeli obowizuje norma nakadajca na podmiot A obowizek
wykonania czynu C, to naley przyj, e ma on take obowizek wykonania
wszystkiego, co jest niezbdne dla zrealizowania pierwszej normy.

27

Wedle drugiej, jeeli A ma obowizek wykonania czynu C, to zakazane jest jemu,

czyli cokolwiek, co uniemoliwiaoby wykonanie czynu C.
Rwnie te wnioskowania przyjte s milczco w kadej kulturze prawnej, bo ich
odrzucenie sprawioby, e system prawny staje si prakseologicznie niewydolny.
Jednak wnioskowania instrumentalne zrelatywizowane s do okrelonych wartoci
i nakazuj uczyni to, co jest konieczne, eby osign podany stan rzeczy
bdcy przedmiotem obowizku za wzgldu na norm N, jednake bez
naruszenia wartoci wikszej ni realizacja stanu rzeczy nakazanego przez norm
N.
3. Wspln cech wnioskowa aksjologicznych jest to, e istotn przesank
tych wnioskowa jest zaoenie o racjonalnoci prawodawcy, zwaszcza o
konsekwencji jego ocen.
W ramach tej kategorii wyrnia si:
a) Wnioskowania z silniejszego (a fortiori)
b) Wnioskowania z analogii
Wnioskowania z silniejszego przebiegaj wedle dwch dyrektyw:
- dyrektywa z wikszego na mniejsze a maiori ad minus
- dyrektywa z mniejszego na wiksze- a minori ad maius
Dyrektywa a maiori ad minus wystpuje w dwch odmianach formuowanych w
dwch paremiach:
Komu jest nakazane wicej ,temu jest nakazane mniej- jeeli
wyinterpretujemy z przepisu norm nakadajc na adresatw obowizek
wykonania czynu C1, eby osign okrelony cel, przy czym wykonanie
tego czynu jest dla adresata znaczn dolegliwoci, naley przyj, e
obowizuje norma nakazujca temu adresatowi wykonanie czynu C 2, ktry
rwnie prowadzi do osignicia tego celu, ale jest dla wykonujcego
mniejsz dolegliwoci.
Innymi sowy, jeeli uzna si za obowizujc norm nakazujc
realizowanie jakiego stanu w wikszym stopniu czy te przy wikszym
wysiku, to tym bardziej naley uzna za obowizujc norm nakazujc
obowizki mniej uciliwe

Np. KSH i przepis dot. wysania zaproszenia na posiedzenie Zgromadzenia.

Wsplnikw listem poleconym lub przesyk kuriersk w przypadku
spek pracowniczych wystarczyo np. osobiste pokwitowanie odbioru w
pracy takiego zaproszenia
Komu wolno wicej, temu wolno mniej- jeeli wyinterpretujemy z przepisu
norm, w wietle ktrej to normy zachowanie bdce znacznym
naruszeniem okrelonych wartoci chronionej przez ustawodawc jest
dozwolone, to naley przyj, e dozwolone jest rwnie zachowanie
bdce mniejszym naruszeniem tej samej chronionej wartoci, jeeli
znajduje ono takie same uzasadnienie.
Np. jeeli wg art. 149 kc waciciel gruntu moe wej na grunt ssiedni w celu
usunicia zwieszajcych si z jego drzew gazi lub owocw, to naley uzna za
pomoc tego wnioskowania, e moe je usun nie wchodzc na grunt ssiedni.

28

Wnioskowania aksjologiczne bywaj sporne z tego wzgldu, e ich rezultaty

zale od sposobu tworzenia przypisywanych ustawodawcy ocen (oraz w
konsekwencji preferencji tych ocen). Dlatego wnioskowania tego rodzaju
dopuszczalne s tylko w niektrych gaziach prawa (przede wszystkim w prawie
prywatnym). W niektrych gaziach prawa jest to wyranie zakazane (np. w
prawie karnym).
Wykad 14, 16.01.2013 r.
[Z zagadnie pozostao stosowanie prawa, praworzdno i przestrzeganie
prawa- czego nie zdymy doczyta z podrcznika].
Wnioskowania z mniejszego na wiksze (a minori ad maius) przebiegaj
wedug paremii: komu jest zakazane czyni mniej, temu jest zakazane
czyni wicej.
Wedle tej dyrektywy, jeeli z przepisu wyinterpretujemy norm zabraniajc
adresatowi naruszenia okrelonego dobra prawem chronionego w pewnym
mniejszym stopniu to naley uzna, e obowizuje take norma, zakazujca
zachowania bdcego naruszeniem tego samego dobra w wikszym stopniu,
np. zakazane jest deptanie trawnikw, to tym bardziej wjedania na trawnik
autem.
Wszystkie
te
wnioskowania
bazuj
na
zaoeniu
konsekwencji
aksjologicznej prawodawcy, e jeeli chroni pewne wartoci to czyni to
konsekwentnie. Poniewa jednak wartoci chronione przez ustawodawc mog
wchodzi w konflikt z innymi wartociami take chronionymi przez ustawodawc,
wnioskowania te mog prowadzi do wnioskw dyskusyjnych. W zwizku z
powyszym tego rodzaju wnioskowania dopuszczalne s tylko w pewnych
gaziach czy dziaach prawa, a w niektrych w ogle niedopuszczalne, np. w
prawie karnym.
b)Obok wnioskowa z silniejszego drug grup s wnioskowania z analogii.

Wnioskowanie z analogii prawa (iuris)

Modelowo
polega
na
tym,
e
w
drodze
interpretacji
przepisw
wyinterpretowujemy dla danej sytuacji norm N1, ktra znajduje uzasadnienie w
ocenie O dla sytuacji S1. Dla sytuacji podobnej S2 wyinterpretowujemy norm N2,
ktra take znajduje uzasadnienie w ocenie O i wyznacza zachowania podobne do
wyznaczonych
przez
norm
N1.
Dla
kolejnej
sytuacji
S2
rwnie
wyinterpetowujemy norm N3 znajdujc uzasadnienie w tej samej ocenie,
zespole ocen i wyznaczajcej podobne postpowanie.
Wwczas w drodze wnioskowania uznajemy za obowizujc take norm N 4
dotyczc kolejnej sytuacji podobnej, ktrej jednak nie da si wyinterpretowa z
przepisw, ale ktra znajdowaaby uzasadnienie w tej samej ocenie O i
dotyczyaby postpowania podobnego.

Wnioskowanie z analogii ustawy (legis)

[wedug koncepcji Z. Radwaskiego i M. Zieliskiego]

29

Wnioskowanie to polega na tym, e jeeli wyinterpretujemy z przepisw norm

wyznaczajc okrelony sposb postpowania w okrelonej sytuacji danemu
adresatowi i ustalimy, e norma ta znajduje uzasadnienie w okrelonej ocenie
przypisywanej ustawodawcy, to naley przyj, e obowizuje rwnie, w drodze
analogii, inna norma dotyczca sytuacji podobnej, ktra znajdowaaby
uzasadnienie w tej samej ocenie i wyznaczaaby obowizki podobne tym
samym adresatom lub takie same podobnym adresatom.
[przykad dotyczcy wyczenia od gosowania wsplnika na Zgromadzeniu
Wsplnikw spki z o. o. w sprawie jego wyczenia- pamita o zasadzie
exceptiones non sunt extendendae, wedle ktrej wyjtkw nie mona rozszerza
wbrew jzykowo jasnemu brzmieniu przepisw].

Wnioskowanie z zasad prawa

Polega na tym, e w sytuacji, gdy brak jest nie tylko norm regulujcych dan
sytuacj, ale take sytuacji podobnych zwracamy si do przyjmowanych w danej
gazi prawa zasad i odtworzywszy wartoci, ktre maj by chronione przez te
zasady, uznajemy za obowizujc norm zakazujc naruszenia w danej sytuacji
tych wartoci.

PRZESTRZEGANIE PRAWA
1. Sposoby pojmowania przestrzegania prawa
Punktem wyjcia do tego pojcia jest pojcie realizowania prawa.
Adresat normy prawnej realizuje t norm, jeli postpuje tak, jak norma
nakazuje lub zakazuje, choby bezwiednie.
Termin przestrzeganie prawa wystpuje w dwch znaczeniach:
- szerszym- adresat normy prawnej przestrzega tej normy, jeli postpuje tak jak
norma
zakazuje/ nakazuje, wiedzc o nakazie lub zakazie;
- wszym adresat normy prawnej przestrzega tej normy, jeeli postpuje tak
jak norma nakazuje/ zakazuje wanie ze wzgldu na zawarty w
normie zakaz lub nakaz.
Norma jest przestrzegana lub nie w przypadku normy konkretnej. W przypadku
normy abstrakcyjnej, jeeli adresat normy w wikszoci przypadkw postpuje
tak jak norma nakazuje, ale kiedy przekracza t norm, jej przestrzeganie staje
si stopniowalne.
2. Czynniki wyznaczajce przestrzeganie prawa
Najoglniej, wrd czynnikw wyznaczajcych przestrzeganie prawa wyrnia si
znajomo prawa oraz motywacj wobec prawa do okrelonego postpowania.
W ramach motywacji wskazuje si, i przestrzeganie prawa wyznacza obecna
przed sankcj aprobata treci prawa, a niekiedy pewne nawyki postpowania czy
sytuacja spoeczna.

Znajomo prawa rozpatrywana moe by w aspekcie formalnym oraz

materialnym
FORMALNY- chodzi o to czy prawo, a waciwe przepisy prawne zostay naleycie
ogoszone, czyli formalnie opublikowane.

30

Oczywiste jest, e formalna publikacja przepisw nie przesdza o tym, e

adresaci normy zawarte w tych przepisach znaj, nie mona jednak jej
lekceway. Donioso formalna publikacji przepisw przejawia si w tym, e jest
autentyczna. Po drugie od momentu publikacji przepisy prawne zaczynaj
obowizywa.
MATERIALNY (FAKTYCZNY) czy wiadomoci w tekcie prawa rzeczywicie dotary
do zainteresowanych adresatw obywateli, organw stosujcych prawo.
Wrd czynnikw wyznaczajcych faktyczn znajomo prawa wskazuje si
istnienie:
- vacatio legis
- stopie komunikatywnoci tekstu prawnego
- stopie znajomoci regu interpretacji
- dostpno pomocy prawnej
- staranno derogacji
Musimy bra pod uwag fakt, e rzadko nawet prawnik ma pene informacje o
prawie, std istotn spraw jest dostpno fachowej pomocy prawnej, czsto
bezpatnej. W kadym przypadku powstaje problem, i nie kada informacja o
prawie jest przydatna dla kadego obywatela. W tym zakresie wyrni mona:
- tzw. podstawowe informacje o prawie, ktre niezbdne s kademu
funkcjonujcemu w danym spoeczestwie;
- informacje zwizane z okrelon rol spoeczn, np. podatnika, lekarza;
- tzw. informacje akcydentalne, ktre nabieramy przy okazji okrelonych sytuacji
yciowych.
Pamita naley przy tym, e znajomo prawa nie sprowadza si do znajomoci
przepisw. Niedocenian rol ma znajomo kultury prawnej, w szczeglnoci
regu wykadni. W tym kontekcie istotn spraw jest zasada ignorantia iuris
nocet, w szczeglnoci jej status metodologiczny.
Zasada ta nie ma charakteru zasady w znaczeniu dyrektywalnym. Nie nakazuje
obywatelowi zaznajamia si z przepisami, (ale dobrze by byo dla niego, eby je
zna). Ma ona charakter zasady opisowej i polega na takim uksztatowaniu norm
prawnych danego systemu, e zwykle konsekwencje prawne naszych dziaa, w
szczeglnoci przekroczenia prawa nie zale od tego czy postpujc w taki a nie
inny sposb, zwaszcza przekraczajc prawo bylimy wiadomi kwalifikacji
prawnej.
Mechanizmami, ktre maj agodzi konsekwencje tej zasady, s instytucje
prawne, ktre bd nakadaj na okrelone podmioty obowizek poinformowania
adresatw o treci regulacji prawnej, np. decyzja administracyjna z pouczeniem,
bd przewiduje usprawiedliwienie niezawinionej niewiedzy, np. przepisy o
bdzie co do bezprawnoci zawarte w k.c. i k.k.
Wykad 15, 23.01.2013 r.
[Praworzdno mamy sami doczyta z podrcznika]
3. Typy postaw wobec prawa w aspekcie jego przestrzegania.
Rozwijajc idee prof. Marii Boruckiej- Arctowej wyrni mona cztery typy postaw
wobec prawa:

31

I.

KONFORMIZM, jest postaw dotyczc stosunku czonka danej spoecznoci czy

grupy do grupy jako caoci i innych jej czonkw a nie tylko postawa wobec
prawa.
Polega na tym, e kto postpuje tak, jak od niego oczekuje grupa, na ktrej
akceptacji mu zaley, tzw. grupa odniesienia. Jeeli grupa ta akceptuje
przestrzeganie prawa, ceni je- konformista bdzie take przestrzega prawa. Jeeli
natomiast grupa uwaa za warto przekroczenie prawa, wrcz demonstracyjnie,
konformista bdzie postpowa zgodnie z oczekiwaniami grupy.

II.

OPORTUNIZM, jest postaw spoeczn polegajca w oglnoci na tym, e kto w

swoim postpowaniu kieruje si tym, by osign korzyci dla siebie , przy czym
zwykle chodzi nam o korzyci takie jak dobra materialne, wadza, sawa, brak
konfliktw itp.
Oportunizm jako postawa wobec prawa ma charakter neutralny co do jego
przestrzegania i bdzie prowadzio do przestrzegania prawa, jeeli si to
oportunicie opaca. W konsekwencji oportunista mocno przestrzega prawa, jeli
pastwo jest silne, zawodzi natomiast w sytuacji saboci pastwa.

III.

LEGALIZM powszechnie charakteryzowany jest oglnie jako postawa wobec

prawa. Polega na tym, e kto przestrzega prawa ze wzgldu na to, ze zostao
ono ustanowione, czyli po prostu jest prawem. W ramach legalizmu jednak
wyrni mona dwie odmiany:
- legalizm wulgarny- przestrzeganie prawa bez wnikania w to, czy prawodawca
ma legitymacj do rozkazywania
- legalizm krytyczny- przestrzeganie prawa dlatego, e zostao ustanowione
przez wadz, przy czym chodzi tu o wadz, ktr uwaa za legitymowan do
rozkazywania, czyli tak, e wadza ma kompetencje by stanowi prawo a my
mamy obowizek jej sucha. Legalizm krytyczny nie polega na tym, e kto
przestrzega prawo dlatego, e akceptuje jego tre, co cechuje postaw
aksjologiczn.
Za Maxem Weberem wyrnia si typy legitymacji wadzy:
a) tradycjonalistyczna odwoujca si do tego, e dany wadca odziedziczy swoj
wadz, czy dana instytucja ma charakter tradycyjny,
b) demokratyczna odwoujca si do tego, e wadza zostaa powierzona danej
jednostce bd zespoowi ludzi przez spoeczestwo w wyniku wolnych wyborw,
c) charyzmatyczna szczeglne cechy, waciwoci przywdcze wadcw. Mog
to by cechy o charakterze religijnym bd wieckim.
Wskazane typy legitymacji nie wykluczajc si lecz czsto w znacznym stopniu
uzupeniaj.
IV. AKSJOLOGIZM, przestrzegania prawa ze wzgldu na to, e akceptujemy
prawo co do treci. Jest z punktu widzenia wadzy pastwowej obdarzona ta
istotn cech, e obywatele do niej si odwoujcy bd przestrzegali prawo
take wwczas, gdy sabnie wadza pastwowa.
Wskazane typy postaw wobec prawa nie wykluczaj si a mog wzajemnie
wspiera.

STOSOWANIE PRAWA
1. Sposoby pojmowania stosowania prawa

32

Jak wiadomo, stosowanie prawa odrni naley od jego przestrzegania,

co nie oznacza, e nie ma pomidzy nimi zwizku.
Tradycyjnie, stosowanie prawa ograniczano do dziaalnoci organw pastwa, np.
sdu, organw administracji oraz ujmowano jako ustalanie konsekwencji
prawnych okrelonego stanu faktycznego z punktu widzenia norm prawnych jako
norm generalnych (J. Wrblewski).
Z. Ziembiski wystpi z propozycj zdecydowanego rozszerzenia zakresu pojcia
stosowania prawa w aspekcie podmiotowym i rozjanienia treci tego pojcia.
Wedle Z. Ziembiskiego stosowaniem prawa w szerokim ujciu jest kade
czynienie przez podmiot prywatny lub publiczny uytku z przyznanych mu przez
system prawny kompetencji do czynnoci konwencjonalnych doniosych prawnie.
W takim ujciu stosowanie prawa obejmowaoby zarwno wydanie wyroku
sdowego, jak i wydanie ustaw, a take sprzeda rzeczy czy sporzdzenie
testamentu. Tak znaczne rozszerzenie zakresu tego pojcia nie spotkao si
jednak z uznaniem i nie zostao przyjte, poniewa naruszao dwie podstawowe
intuicje prawnicze:
- dotyczc tego, e stosowanie prawa dotyczy organw wadzy publicznej a nie
podmiotw prywatnych, ktre co najwyej czyni uytek ze swojego prawa oraz
- zamazywao rnice pomidzy stosowaniem prawa a tworzeniem prawa, ktre
prawnicy tradycyjnie odrniaj.
W rezultacie, odrniajc tak szerokie pojcie stosowania prawa, lecz
uwzgldniajc istotne myli podejcia Z. Ziembiskiego mona by sformuowa
nastpujc definicj:
Stosowanie prawa to czynno konwencjonalna upowanionego organu
wadzy publicznej polegajca na wicym ustaleniu kwalifikacji
prawnej okrelonego stanu faktycznego i ewentualnym rozstrzygniciu
o konsekwencjach prawnych danego stanu faktycznego, zwaszcza
przez
ustanowienie
dla
danego
stanu
norm
konkretnych
i
indywidulnych na podstawie norm prawnych jako norm generalnych i
abstrakcyjnych.
Wskazana definicja z jednej strony zawa zakres podmiotowy pojcia zgodnie z
tradycyjnymi intuicjami- do dziaa organw administracji publicznej, z drugiej
zachowuje podstawowe intuicje Ziembiskiego dotyczce tego, e stosowanie
prawa ma charakter wicej czynnoci konwencjonalnej.
Aktami stosowania prawa s zatem takie akty prawne, ktre maja charakter
konkretny i indywidualny. Polegaj zwaszcza na ustaleniu indywidualnej i
konkretnej normy. W niektrych przypadkach akt stosowania prawa nie jest
bezporednio zwizany z ustaleniem normy konkretnej i indywidualnie, lecz w
inny sposb wyznacza czyj konkretn sytuacj prawn np. modyfikujc i
uchylajc dotyczce danej osoby dotychczas normy.
Stosowanie prawa moe w szczeglnoci polega na akcie autorytatywnego
stwierdzenia jaka jest czyja konkretna sytuacja prawna, np. wyrok deklaratywny.
2. Etapy stosowania prawa
Standardowo wyrnia si w kadym akcie stosowania prawa okrelone etapy:
1) ustalenie stanu faktycznego bdce przedmiotem kwalifikacji, tzw. ustalenie
podstawy faktycznej,
2) ustalenie stanu prawnego, czyli norm (nie przepisw) dotyczcego ustalonego
stanu faktycznego,

33

3) subsumpcja, czyli stwierdzenie, e ustalony stan faktyczny podpada pod

zakres odpowiedniej normy prawnej,
4) wydanie rozstrzygnicia (szeroko pojtej decyzji i jej uzasadnienie).
1 i 2 etap pozostaj ze sob we wzajemnym zwizku polegajcym na tym, e
organ interesuje si tylko takim stanem faktycznym ,ktry jest jako
kwalifikowany przez norm prawn a to czy dany stan faktyczny ma donioso
prawn wymaga uprzedniego ustalenia stanu prawnego.
Ustalenie stanu faktycznego prowadzone jest w ramach tzw. postpowania
dowodowego i polega na wicym stwierdzeniu organu stosujcego prawo, e
miay miejsce takie a takie relewantne fakty. Ustalenie stanu faktycznego
dokonywane przez organ stosujcy prawo jest z jednej strony typow czynnoci
poznawcz, do ktrej stosuje si metodologiczne reguy poprawnego poznania, a
z drugiej ma charakter wielce sformalizowany a wrcz skonwencjonalizowany.
Poznanie to musi by przeprowadzone wedle okrelonych regu.
Ustalenie stanu prawnego sprowadza si w istocie do wykadni przepisw
prawnych. Z tego wzgldu mona powiedzie, e wykadnia prawa jest w tym
przypadku etapem stosowania prawa, tzw., wykadnia operatywna.
Subsumpcja wydawa by si moga czynnoci algorytmiczn, wrcz
mechaniczn, jednake wbrew pozorom zwizana jest z wieloma trudnociami
dotyczcymi:
- relacji opisu ustalonego stanu faktycznego w terminologii postepowania
dowodowego do terminologii danej normy,
- zwizanych z luzami decyzyjnymi dotyczcymi stwierdzenia czy mia miejsce
okrelony stan faktyczny, zwaszcza czy zosta scharakteryzowany za pomoc
zwrotw niedookrelonych.
Wydanie decyzji, rozstrzygnicia moe mie rne formy, ale coraz powszechniej
przyjmuje si, e musi by uzasadnienie. Uzasadnienie nie jest co prawda
elementem pojciowym wydania rozstrzygnicia, ale jest obowizkowe, chyba e
wyrany przepis zwalnia z tego obowizku. Musi mie ono przy tym charakter
heurystyczny i nastpczy zarwno co do warstwy interpretacyjnej, jak i co do
warstwy ustale faktycznych.
3. Typy stosowania prawa
W modelowym ujciu Monteskiusza, gdzie sdzia mia by tylko ustami ustawy
nie byo miejsca na luzy decyzji i stosowanie prawa miao charakter
algorytmiczny, by nie powiedzie mechaniczny. Oczywicie w praktyce
ustawodawca zostawia organom stosujcym prawo luzy decyzji wiadomie ale i
tez niewiadomie. Z tego punktu widzenia wyrnia si tradycyjnie dwa typy
stosowania prawa:
zwizany cechuje si tym, e organ stosujcy prawo nie ma praktycznie
luzw decyzji i akt stosowania prawa sprowadza si do autorytatywnego
ustalenia konsekwencji prawnych danego stanu pranego, ktre
wyznaczane s jednoznacznie w normach prawnych jako generalnych i
abstrakcyjnych.
swobodny- organowi stosujcemu prawo pozostawia si w rnych
aspektach wiksze lub mniejsze luzy decyzji i w konsekwencji organ
stosujcy prawo dopiero w treci swojego rozstrzygnicia ustala
precyzyjnie konsekwencje prawne danego stanu faktycznego.

34

Wskazane typy nie s przeciwstawne a raczej tworz pewn cigo.

Wspczenie nie jest praktycznie spotykane ani stosowanie prawa cakowicie
zwizane, ani cakowicie swobodne, tzw. swobodne uznanie administracyjne.
Z punktu widzenia swobody pozostawianej organowi stosujcemu prawo naley
zwrci uwag na nastpujce aspekty:
- z jednej strony luzy dotyczy mog ustale faktycznych i ustale treci
obowizujcych norm prawnych ,
- z drugiej strony luzy mog mie charakter jawny bd ukryty.
Jawny charakter maj w szczeglnoci tzw. klauzule generalne jako przepisy
odsyajce do pewnych pozaprawnych standardw zwaszcza o charakterze
ocennym. Jawny charakter ma take pozostawienie organom swobody wyboru co
do samego podjcia decyzji oraz co do treci poprzez wskazanie dolnej lub grnej
granicy rozstrzygnicia, ewentualnie kryteriw rozstrzygnicia.
Charakter ukryty maj natomiast przepisy zawierajce tzw. zwroty
niedookrelone zwaszcza zabarwione ocennie.
[Prof. powiedzia, e szkoda e nie zdy zrobi modeli, ale niby nie mwi eby
doczyta z ksiki, wic chyba tylko praworzdno ].

35