Paul A.

Samuelson
William D. Nordhaus

EKONOMIA 1

Warszawa 1998

El-.....
http://strony.wp.pl/wp/eltho/

Cz pierwsza
POJCIA PODSTAWOWE

ROZDZIA 1
WPROWADZENIE

Epoka rycerstwa si skoczya; nadszed czas adeptw nauki, ekonomistw i

rachmistrzw.
Edmund Burke

Po co studiowa ekonomi? Ludzie czyni to dla wielu

przyczyn.

Poniewa maj nadziej, e zrobi pienidze.

Poniewa traktuje si ich jak analfabetw, jeli nie mog
zrozumie, w jaki sposb prawa popytu i poday stosuj si
do ropy naftowej.
Poniewa syszeli, e ekonomi nazywa si krlow nauk
spoecznych - najstarsz ze sztuk, najmodsz z nauk.
Komu bije dzwon
Wszystkie te racje maj swj sens. A po chwili
zastanowienia moglibymy poda inne argumenty,
przemawiajce na rzecz powicenia czasu - brakujcego nam i
cennego - na uczenie si podstaw ekonomii.
Tak czy inaczej, zdajemy ju sobie spraw, e jest jedna
najwaniejsza przyczyna uzasadniajca potrzeb studiowania
ekonomii.
Przez cae ycie - od kolebki do grobu i dalej jeszcze musimy stawia czoa brutalnym prawdom ekonomii. Jako
wyborca, kady z nas bdzie musia podejmowa decyzje w
takich sprawach, jak inflacja, bezrobocie czy protekcjonizm,
ktrych po prostu nie mona zrozumie dopty, dopki si nie
opanuje bodaj elementarnych podstaw tej dyscypliny.
Z ekonomi wie si zdobywanie dochodw w cigu
caego naszego ycia, a take wydawanie naszych dochodw,
gdy wystpujemy w roli konsumentw. Jeeli chodzi o wan
czynno oszczdzania i inwestowania - o przezorne
operowanie odoonymi przez nas zasobami, ktre same o
siebie nie zadbaj - ekonomia nie moe zagwarantowa, e
uczyni nas geniuszami. Bez ekonomii nie mamy jednak szans
w tej grze.
Nie warto rozwodzi si nad t kwesti. A poza tym, mamy
nadziej, e si okae, i sama ekonomia jako taka jest
przedmiotem fascynujcym i e to bdzie niespodziewana
nagroda. Cae pokolenia studentw odkrywaj, czsto ku
swemu zaskoczeniu, jak bardzo moe by interesujca.
CZYM JEST EKONOMIA
Ekonomia jako dyscyplina akademicka liczy sobie zaledwie
dwa wieki. Adam Smith ogosi swoje otwierajce nowe drogi
dzieo, Bogactwo narodw, w roku 1776, pamitnym rwnie
ze wzgldu na Deklaracj Niepodlegoci Stanw
Zjednoczonych. To nie przypadek, e oba teksty pojawiy si
tego samego roku: wolno polityczna od monarchicznej tyranii

cile si wizaa z wyemancypowaniem si cen i pac spod

presji regulacji pastwowej.
Oczywicie, Adam Smith to dopiero pocztek. W cigu
przeszo ptora stulecia, ktre upyno od ukazania si
Bogactwa narodw do opublikowania Oglnej teorii
zatrudnienia, procentu i pienidza (1936) Johna Maynarda
Keynesa, ekonomia przesza przez wiele stadiw rozwoju.
Prawie w poowie tej drogi pojawia si zasadnicza krytyka
kapitalizmu, dokonana przez Karola Marksa: Kapita (1867; po
czym ukazay si, pomiertnie, dwa dalsze tomy). Przeszo
miliard ludzi, jedna trzecia ludnoci wiata, yje w krajach, w
ktrych Kapita by bibli ekonomiczn.
Definicje
Stykajc si po raz pierwszy z ekonomi, ludzie czsto chc
jakiej krtkiej definicji. Reakcj na ten popyt jest wcale obfita
poda. Oto par popularnych definicji.
Ekonomia jest to badanie dziaa czowieka, dotyczcych
produkcji oraz wymiany midzy ludmi.
Ekonomia analizuje zmiany w caoci gospodarki tendencje cen, produkcji, bezrobocia. Z chwil gdy te zjawiska
zostan zrozumiane, pomaga w ksztatowaniu polityki, za
pomoc ktrej rzdy mog wywiera wpyw na caoksztat
gospodarki.
Ekonomia jest nauk o dokonywaniu wyborw. Bada, w
jaki sposb ludzie dobieraj rzadkie albo ograniczone zasoby
wytwrcze (ziemia, praca, wyposaenie, wiedza techniczna),
aby produkowa z nich rne dobra (jak na przykad zboe,
woowin, paszcze, koncerty, drogi, rakiety odrzutowe) i jak
decyduj o rozdziale tych dbr midzy konsumujcych je
czonkw spoeczestwa.
Ekonomia to nauka o tym, w jaki sposb istoty ludzkie
organizuj dziaania w sferze konsumpcji i produkcji.
Ekonomia jest nauk o pienidzu, stopie procentowej,
kapitale i bogactwie.
Jest to dobra lista, ale uczony moe j wielokrotnie
wyduy. Dlaczego jest taka duga? Dlatego, e przedmiot,
ktry obejmuje tak wiele i ewoluuje tak szybko, zawsze trudno
cieni w paru tylko linijkach dokadnego opisu, ktry by
wytyczy granice oddzielajce go od innych dyscyplin.
Ekonomia na pewno obejmuje wszystkie elementy uwypuklane
w tych rnych, poszczeglnych definicjach i jeszcze o wiele
wicej.

Ekonomici zgadzaj si dzi co do pewnej definicji

oglnej:
Ekonomia jest nauk o tym, jak jednostki i spoeczestwo
decyduj o wykorzystaniu rzadkich zasobw - ktre mog mie
take inne, alternatywne, zastosowania - w celu wytwarzania
rnych dbr i rozdzielania ich na konsumpcj, obecn lub
przysz, pomidzy rne osoby i rne grupy w
spoeczestwie.
Pomiar w ekonomii
Moglibymy wic wywnioskowa, e ekonomia mwi o
bardzo wielu praktycznych, yciowych problemach. Nie tylko
jednak o nich mwi: jest gboko zainteresowana pomiarem
wanych zjawisk - bezrobocia, cen, dochodw i tak dalej.
Jednego z wanych przykadw takiego pomiaru dostarcza
makroekonomia. Jak zobaczymy w drugiej i trzeciej czci
ksiki, makroekonomia bada zachowania gospodarki
traktowanej jako cao - oglne caociowe ruchy cen,
produkcji czy zatrudnienia. Mikroekonomia, za, w pewnym
sensie, oglda gospodark przez mikroskop, badajc
zachowania poszczeglnych moleku gospodarki przedsibiorstw lub gospodarstw domowych.
Powracajc do pomiaru: jednym z najwaniejszych poj w
caej ekonomii jest produkt narodowy brutto (gross national
product), PNB. Jak to zobaczymy w rozdziale 6, wyraa on
czn warto pienin wszystkich dbr i usug wytarzanych
kadego roku w danym kraju. PNB mwi nam wiele o realnych
efektach ekonomicznych osiganych w danym kraju. Jest to
najlepsza z rozporzdzalnych, sumaryczna miara iloci
rzeczywistych dbr i usug - ywnoci, odziey, penicyliny,
baletu, piki nonej i tak dalej - iloci, jak dany kraj jest w
stanie generowa. Mwi nam wiele o stopie yciowej w tym
kraju, o stanie zdrowotnym i poziomie owiaty.
Jako ycia. Powszechne posugiwanie si pomiarem
doprowadzio do pewnych kopotw. Krytycy ekonomii zaczli
ubolewa nad jej zmaterializowanym koncentrowaniem si na
samej tylko iloci tego czy tamtego. Wedug
charakterystycznych sw modego radykaa: Przestacie
gada mi o tych wszystkich waszych liczbach i dolarach, o
waszym produkcie narodowym brutto. Dla mnie NBP to
paskudztwo narodowe brutto (w oryginale: GNP -gross
national pollution - przyp. tum.). Czy to nie prawda, e PNB
obejmuje rakiety odrzutowe i emitujce zasiarczone dymy
paleniska, a take chleb i owiat? Czy wspczesna ekonomia

kosztem jakoci ycia musi fetyszyzowa ilo? A moe

moglibymy skorygowa niedostatki urzdowych statystyk
produktu narodowego brutto tak, aby lepiej odzwierciedlay
naprawd satysfakcjonujce produkty naszej gospodarki?
Tak, moemy skupi uwag zarwno na jakoci, jak i tylko
na iloci. Aby wbudowa nowe realia w stare ramy, moemy
skorygowa liczby tradycyjnego PNB. Moemy potrci koszty
nieprzyjemnych cech wspczesnego bytowania miejskiego, jak
na przykad zanieczyszczone powietrze i zatoczenie. Moemy
doda lepsze warunki wypoczynku, z jakich mog korzysta
nasi obywatele, podobnie jak i usugi wytwarzane w
gospodarstwach domowych przez ony i mw. Statystyki
rzdowe pomijaj te straty i korzyci, ale ekonomici nie musz
ich ignorowa.

I o takie korekty pokusii si wanie ekonomici. Aby

wprowadzi poprawk ze wzgldu na nadmierne akcentowanie
przez PNB samej tylko surowej produkcji, zaproponowano
inny jeszcze miernik ycia gospodarczego, ochrzczony mianem
dobrobytu ekonomicznego netto, DEN (NEW - net economic
welfare). Krzywa na rys. 1.1 pokazuje przecitny DEN na
jednego mieszkaca w Stanach Zjednoczonych. DEN rs od
1929 r., co sugeruje, e nawet z uwzgldnieniem
zanieczyszcze i zatoczenia, rzeczywista ekonomiczna stopa
yciowa wzrosa. Jednake DEN rs wolniej ni PNB i to
potwierdza nasze intuicyjne wraenie, e rynkowy rachunek w

dolarach i centach pomija wiele wanych aspektw ycia

gospodarczego.

wiato i owoc
Aby mona byo osign postp w rozwizywaniu
problemw oglno-gospodarczych w skali kraju, potrzebne jest
rozeznanie ekonomiczne. Kto, kto nigdy nie studiowa
ekonomii systematycznie, od pocztku napotyka trudnoci w
samym myleniu o problemach oglnokrajowych. Czowiek
taki jest w sytuacji analfabety prbujcego przeczyta poemat.
Rzdzcy musz nieustannie podejmowa kluczowe
decyzje, w ktrych w gr wchodzi ekonomia. Ale, oczywicie,
nie musz oni by ekspertami w tej dziedzinie. Powinni
natomiast by inteligentnymi konsumentami udzielanych im
- czsto sprzecznych - rad1.
Podobnie, wikszo studentw nie zamierza si
specjalizowa w ekonomii. Wielu z nich bdzie j studiowa
tylko przez jeden semestr czy dwa. Celem niniejszej ksiki
jest dostarczenie gruntownego wprowadzenia do caoci tej
dyscypliny. Jednake po jednym bodaj semestrze nauki
ekonomii obraz wiata w waszych oczach nie bdzie ju taki
sam.
C. P. Snow, naukowiec i powieciopisarz w jednej osobie,
nawoywa kiedy, by pooy kres podziaowi dwch kultur
- nauk humanistycznych i nauk cisych. Ekonomia jest czci
obu tych kultur, jest przedmiotem, ktry rygory nauk cisych
czy z poezj nauk humanistycznych. Przez dwa stulecia
studenci ekonomii odnajdywali w niej wszystkie ywotne
interesy czowieka, dostrzegajc rwnoczenie w jej zasadach
co z logicznej urody geometrii Euklidesowej.
Aby doceni uroki fizyki kwantowej, trzeba najpierw
opanowa skomplikowane techniki matematyczne. Aby jednak
dostrzec estetyk struktury analizy ekonomicznej, potrzeba
tylko wyczucia logiki i zdolnoci dostrzegania, e prawa
empiryczne oraz konstrukcje teoretyczne rzeczywicie dotycz
najywotniejszych problemw miliardw istot ludzkich.
Na koniec, uczymy si ekonomii nie tylko dlatego, e rzuca
ona wiato na nasze skomplikowane spoeczestwo. Jej
owocem s dla nas sprawniejsze funkcjonowanie i lepsza
kontrola gospodarki rynkowej.
1

Jak bardzo liderzy polityczni potrzebuj doradztwa ekonomicznego,

dowodzi przykad Winstona Churchilla. Byt to wielki mwca,

utalentowany pisarz, dostrzegajcy zagroenie hitlerowskie w czasach,

gdy wikszo jego otoczenia zamykaa na nie oczy. Pomimo to, przez
cae ycie, ilekro w gr wchodziy problemy ekonomiczne, Churchill czu
si jak zbkane dziecko w lesie. Krytycy podkrelali, e nie mia on
,,gbszego zrozumienia dla liczb po przecinku.
I tak w 1925 r., gdy by ministrem skarbu, jego doradcy wmwili mu
przywrcenie w Anglii waluty zotej przy niewaciwym poziomie cen (w
rozdziale 40 wyjanimy, co to znaczy). Eksperci z zewntrz przestrzegali
nawczas przed takim szalestwem, historia za dowodzi, e Anglia nigdy
nie dosza cakiem do siebie po spowodowanej tym bdem stagnacji lat
dwudziestych.

Miejsce ekonomii wrd nauk spoecznych

Ekonomia graniczy z innymi wanymi dyscyplinami
akademickimi. Nauki polityczne, psychologia oraz
antropologia to nauki spoeczne, ktrych sfera bada
czciowo pokrywa si ze sfer bada ekonomii. W
zuboaych Indiach, na przykad, krowy s zwierztami
witymi i w ogromnej liczbie wcz si po polach i drogach,
poszukujc poywienia. Naiwny ekonomista mgby widzie
w tych stadach pierwszorzdne rdo dodatkowego biaka
jako uzupenienia niewystarczajcej ju diety, ale uczony o
lepszym rozeznaniu analizujc rozwj Indii wemie pod uwag
psychologi obyczaju.
Ekonomia musi take obficie czerpa z bada
historycznych. Dlaczego era eglugi parowej i kolei elaznych
wspomoga farmerw ze stanu Iowa, zaszkodzia farmerom z
Vermont i Oxfordshire i bya korzystna dla mieszkacw
slumsw londyskich? Czy instytucja niewolnictwa ju przed
wojn secesyjn umieraa - z ekonomicznego punktu widzenia
- wasn mierci? Czy hiperinflacja w Niemczech w latach
dwudziestych, ktra w ostatecznej instancji przyczynia si do
objcia wadzy przez Hitlera, wynika z nadmiernie
uciliwych reparacji, naoonych na Niemcy po pierwszej
wojnie wiatowej?
Interpretacj zarejestrowanych faktw historycznych trzeba
wesprze narzdziami analizy teoretycznej. Dla nauki
empirycznej, jak jest ekonomia, fakty maj kluczowe
znaczenie, ale fakty same przez si nigdy nie mwi rzeczy
jednoznacznych. Musz one zosta uporzdkowane i
pogrupowane w procesie formuowania i weryfikowania teorii
ekonomicznej.
Pord wielu innych dyscyplin wicych si z ekonomi,
szczeglne znaczenie ma statystyka. Tak rzdy, jak
przedsibiorstwa, produkuj cae tomy danych. Wikszo

tego, co wiemy o rzeczywistym ksztacie rnych krzywych

przedstawianych w niniejszej ksice, pochodzi ze skrupulatnej
analizy statystycznej zarejestrowanych informacji.
Matematyczne metody rachunku prawdopodobiestwa i
statystyki najwaniejsze zastosowanie znajduj w ekonomii.
Niemniej jednak opanowanie podstawowych praw ekonomicznych wymaga jedynie logicznego rozumowania.
Ekonomia w procesie rzdzenia
W ostatnich latach ekonomici stali si doradcami
prezydentw i premierw. Kalendarium politykw roi si od
spraw ekonomicznych: szczyty gospodarcze, ochrona
przemysu stalowego, legislacja podatkowa, zapobieganie
kwanym deszczom, sankcje gospodarcze. Polityczni liderzy
musz mie pod rk doradcw ekonomicznych, aby stworzy
gwarancje, e kierujc si instynktem politycznym nie
sprowadz kraju na manowce.
Mwi si czasem, e wiek dziewitnasty by epok
duchowiestwa, i e w pierwszej poowie wieku dwudziestego
rzdy byy zdominowane przez prawnikw. Dzisiaj w centrum
politycznych analiz, debat i wykonawstwa czsto znajduj si
ekonomici. By moe, kulminacj owego wzrostu roli
ekonomistw w rzdzie by okres prezydentury Jimmy'ego
Cartera, kiedy to stanowiska ministerialne zajmowao piciu
profesjonalnych ekonomistw.
OPIS EKONOMICZNY I POLITYKA EKONOMICZNA
Obecnie ekonomia bywa stosowana na dwa sposoby.
Pierwszy polega na opisywaniu, wyjanianiu i prognozowaniu
zachowa w sferze produkcji, inflacji, dochodw. Dla wielu
jednak owocem tego rodzaju prac jest realizacja zadania
drugiego - poprawa efektw gospodarczych.
I tak, najpierw prbujemy opisa dolegliwoci ubstwa.
Nastpnie moglibymy sformuowa programy, ktre by mogy
zmniejszy jego zakres. Moglibymy te zacz od
przeanalizowania, w jaki sposb wysze opodatkowanie
energii prowadzi do obnienia jej zuycia. Nastpnie moemy
ewentualnie doj do wniosku, e w danym kraju naleaoby
zwikszy opodatkowanie benzyny.
W kadym z tych przypadkw najpierw zajmujemy si
ekonomi pozytywn, nastpnie za normatywn.
Ekonomia normatywna i pozytywna

W nauce takiej jak ekonomia rozrnienie midzy sdem

wartociujcym a konstatacj faktw jest spraw zasadnicz.
Dlatego rozrniamy ekonomi pozytywn i normatywn.
Ekonomia pozytywna zajmuje si opisem faktw,
okolicznoci i wzajemnych zalenoci w gospodarce. Jaka jest
dzi stopa bezrobocia? Jaki wzrost poziomu bezrobocia
wpywa na inflacj? Jakie bdzie oddziaywanie podatku od
benzyny na jej zuycie? S to pytania, na ktre mona
odpowiedzie tylko odwoujc si do faktw; mog to by
pytania atwe albo trudne, wszystkie jednak nale do sfery
ekonomii pozytywnej.
W ekonomii normatywnej w gr wchodz etyka i sdy
wartociujce. Jak stop inflacji mona jeszcze tolerowa?
Czy system podatkowy powinien ciga pienidze z bogatych,
aby wspomaga ubogich? Czy wydatki na obron powinny
rosn rocznie o 3, 5, czy o 10%? Oto pytania, w ktrych w gr
wchodz gboko zakorzenione oceny wartociujce czy
moralne. Mona je rozwaa, nigdy jednak nie mona ich
rozstrzygn na podstawie samej tylko nauki czy odwoywania
si do faktw. Po prostu nie istniej prawidowe czy
bdne odpowiedzi na pytania, jak wysoka moe by inflacja,
jaki stopie ubstwa jest do przyjcia czy te jak duej armii
potrzebujemy. Problemy te s rozstrzygane przez wybr opcji
politycznej.
Dlaczego ekonomici nie mog doj do
porozumienia
W ostatnich latach ekonomici zyskali reputacj
ktliwego towarzystwa, ktre w adnej sprawie nie moe
doj do zgody. Pewien mdrek uala si: Gdybymy zebrali
wszystkich ekonomistw, nigdy by nie doszli do adnej
wsplnej konkluzji. Wybrany na los szczcia program
radiowy czy telewizyjny czsto pokazuje nam dwch
ekonomistw spierajcych si na kady prawie temat.
Dlaczego?
Czciowo winne s same rodki przekazu, gdy spr
dobrze si sprzedaje. Rozumna zgodno pogldw raczej
odstrcza widzw i suchaczy. Gdyby zobaczy rzdek
zgodnie potakujcych ekonomistw, prawdopodobnie
wyczyby program.
Jeeli jednak uwanie si przyjrze pogldom
ekonomistw, to si okae, i nieporozumienia midzy nimi
nie s a tak wielkie, jak si zwyko przypuszcza2. Jest wiele,
bardzo wiele, problemw ekonomii pozytywnej, co do ktrych

w zasadzie istnieje zgoda: oddziaywanie na gospodark

regulacji czynszw oraz pac minimalnych i ce, a take
mechanizm funkcjonowania kursw walutowych i wydatkw
publicznych. Pozostaj dwa zagadnienia ekonomii pozytywnej,
co do ktrych istnieje powana rnica zda: rola pienidza
oraz teoria inflacji. Te rda sporu to s, niestety, jedne z
najbardziej widocznych problemw polityki we wspczesnej
gospodarce.
Najwaniejsze niezgodnoci midzy ekonomistami
nale - jak wynika z niniejszego przegldu - do sfery
normatywnej. Tak samo jak reszta ludzi, ekonomici rni si
midzy sob w pogldach na takie problemy, jak waciwa
skala dziaa rzdowych, pozycja zwizkw zawodowych,
relatywna waga inflacji i bezrobocia oraz waciwy podzia
dochodu.
Rozsdna sumaryczna charakterystyka aktualnych rde
niezgodnoci w ekonomii brzmiaaby tak: ekonomici bardzo
si rni midzy sob w kluczowych kwestiach
makroekonomicznych, zwaszcza co do roli pienidza. Duy
stopie zgodnoci pogldw obserwujemy w
mikroekonomicznej teorii cen i rynkw. Jednake co do
rozlegych zagadnie politycznej i etycznej natury ekonomici
rni si midzy sob akurat tak samo, jak ich rodzice czy
krewni.
METODOLOGIA EKONOMII
Jak si i rozwija teoria ekonomii? W jaki sposb od
wielkiego zbiorowiska chaotycznych danych przechodzi si do
teorii i praw ekonomicznych, na ktrych potem polegaj nasi
liderzy polityczni? Ekonomia postpuje tak, jak kada nauka
ewolucyjna: przyglda si danym, formuuje hipotezy oraz je
weryfikuje i dochodzi do nieatwego niekiedy uzgodnienia, w
jaki sposb funkcjonuje gospodarka.
2

J.R.Kearl i in., What Economists Think: A Confusion of

Economists? American Economic Review, maj 1979.

Podrcznik taki, jak ten oto, powinien wic przekazywa

zarwno ju uzgodnione mdroci, jak i namitne spory dnia
dzisiejszego. Jednakowo za dziesi czy dwadziecia lat nowe
fakty wezm gr nad murszejcymi starymi teoriami, a caa
dyscyplina ulegnie dalszej ewolucji.
Spjrzmy na niektre problemy, wystpujce w procesie
zgbiania zagadnie ekonomicznych.

Zaoenie staoci pozostaych czynnikw

(klauzula ceteris paribus)
Rzeczywisto ekonomiczna jest niezwykle zoona.
Istniej miliony ludzi i przedsibiorstw, tysice cen i gazi
produkcji. W takim ukadzie jednym ze sposobw wykrycia
praw ekonomicznych s kontrolowane eksperymenty. Eksperyment kontrolowany ma miejsce wtedy, kiedy wszystkie
inne elementy poza badanym pozostaj stae. I tak, na
przykad, badacz prbujcy ustali, czy sacharyna wywouje
raka u szczurw, pozostawi wszystkie inne czynniki bez
zmiany, a zmienia bdzie wycznie ilo sacharyny. To
samo powietrze, to samo owietlenie, ten sam typ szczura.
Ekonomici weryfikujcy prawa ekonomiczne nie maj
tak komfortowych warunkw. Nie mog przeprowadza
kontrolowanych eksperymentw, jak to czyni chemicy czy
biologowie, poniewa nie maj moliwoci atwego
kontrolowania innych wanych czynnikw. Podobnie jak
astronomowie czy meteorologowie na og musz si
zadowala sam tylko obserwacj.
Jeeli jestemy ywotnie zainteresowani
oddziaywaniem zastosowanego w 1982 r. podatku od benzyny
na zuycie paliw, zirytuje nas fakt, e w tym samym roku, w
ktrym naoono w podatek, zmniejszya si wielko
samochodw. Niemniej jednak, musimy stara si wyodrbni
efekt podatku, prbujc sobie wyobrazi, co by si stao, gdyby
wszystkie inne czynniki pozostay niezmienne. Moemy
dokona oblicze korygujcych wpyw zmiany wielkoci
pojazdw. Jeeli korekt takich nie wprowadzimy, nie bdziemy
mogli waciwie zrozumie efektw opodatkowania benzyny.
Bd logiczny post hoc erga propter hoc
Jeden z najbardziej powszechnych przykadw
niemoliwoci zachowania pozostaych elementw bez
zmiany wystpuje w zwizku z bdem logicznym post hoc.
Dobrze to ilustruje bd popeniany przez znachora,
mniemajcego, e po to, by zabi nieprzyjaciela, potrzeba
zarwno czarw, jak i odrobiny arszeniku. Albo bd reportera,
ktry powiada, e poniewa najwysza stopa umieralnoci
spord wszystkich stanw wystpuje na Florydzie, musi to
by strasznie niezdrowy obszar.
Oto wyjanienie logicznego bdu post hoc3.
Fakt, e wystpienie zjawiska A zaobserwowano przed
wystpieniem zjawiska B, nie stanowi dowodu, e zjawisko A
jest przyczyn zjawiska B. Wnioskowanie, e po czym

oznacza z powodu czego, jest rwnoznaczne z popadaniem

w bd logiczny post hoc.
Czy bdu tego moemy unikn, gromadzc wikszy
zasb danych? Nie. Gdybymy nawet dysponowali statystyk
umieralnoci za tysic lat i tak na tej tylko podstawie nie
moglibymy orzec, dlaczego stopa zgonw na Florydzie jest
tak wysoka. Powinnimy natomiast przeprowadzi skrupulatn
analiz i przyj, e inne rzeczy poza samym tylko
zamieszkiwaniem na Florydzie pozostaj bez zmiany.
Musielibymy utrzyma na nie zmienionym poziomie takie
inne czynniki, jak rozkad wieku mieszkacw w kadym
stanie, albo wprowadzi odpowiedni ich korektur. Dopiero
po skorygowaniu liczb tyczcych umieralnoci ze wzgldu na
rozkad ludnoci wedle wieku, pci, uprzedniego naraenia na
rne zagroenia zdrowia oraz inne tego rodzaju czynniki,
moemy si przekona, czy Floryda jest miejscem
zamieszkiwania zdrowym czy te niebezpiecznym dla zdrowia.
Cao i cz: logiczny bd zoenia
Czycie kiedy zauwayli, e mionicy piki nonej
wstaj z miejsc podczas emocjonujcego meczu, eby lepiej
widzie; ale kiedy wszyscy wstaj, na og wcale nie wida
lepiej? Motorem takich zachowa jest co, co logicy nazywaj
,,bdem zoenia, a co definiuje si w sposb nastpujcy.
Bd zoenia ma miejsce wtedy, gdy to, co jest
prawdziwe w odniesieniu do czci, z tej wycznie przyczyny
uznawane jest za nieuchronnie prawdziwe dla caoci.
Ponisze przykady to stwierdzenia prawdziwe, ktre
jednak mog zaskoczy tych, ktrzy popeniaj logiczny bd
zoenia.
Jeeli wszyscy farmerzy usilnie pracuj, a przyroda
wspdziaa z nimi, co prowadzi do rekordowo wysokich
zbiorw, czny dochd z gospodarstw rolnych
prawdopodobnie spadnie.
Wysze ceny w jednej gazi mog przynie korzy
przedsibiorstwom w tej gazi, jeli jednak ceny wszystkich
rzeczy kupowanych i sprzedawanych wzrosn w tej samej
proporcji, nikt si nie znajdzie w korzystniejszej sytuacji ni
przedtem.
3

W logice nazywa si to bdem logicznym post hoc, ergo propter

hoc (w przekadzie:poniewa nastpio to po tym, przeto na pewno z

powodu tego).

 Obnienie przez Stany Zjednoczone ce na towary

importowane moe by dla nich korzystne, nawet jeli inne
kraje ce nie obni.
Przedsibiorstwu moe si opaci prowadzenie
dziaalnoci gospodarczej przy cenach znacznie niszych od
penych kosztw.
Denie poszczeglnych osb do zwikszenia swoich
oszczdnoci w fazie depresji moe doprowadzi do
zmniejszenia cznych oszczdnoci caego spoeczestwa.
W dalszym cigu wykaemy, e te pozorne paradoksy s
przykadami logicznego bdu zoenia. Nie s to adne
magiczne formuki ani ukryte sztuczki. S to raczej przykady z
dziedziny ekonomii, z dziedziny, w ktrej to, co zdaje si by
prawdziwe w odniesieniu do poszczeglnych jednostek, nie
zawsze bywa prawdziwe w odniesieniu do spoeczestwa jako
caoci. Podobnie to, co wydaje si by prawd w odniesieniu
do wszystkich razem, moe by faszywe w odniesieniu do
kadego z osobna. Koczc swoje studia, bdziecie mogli
sprawdzi podane tutaj przykady, aby zobaczy, jak s one
powizane z logicznym bdem zoenia.
Subiektywno
Teoria jest podstawowym narzdziem porzdkowania
faktw. Ale nawet w tak zwanych cisych naukach fizycznych
to, w jaki sposb postrzegamy obserwowane fakty, zaley od
noszonych przez nas okularw teorii.
Kiedy jestemy modzi, nasze umysy s otwarte na
nowe pojcia. Noworodek widzi wiato, ale jeszcze nie
postrzega, e ukad promieni wietlnych ksztatuje pewne
przedmioty. W miar wzrostu, dziecko zaczyna rozpoznawa
rodzicw, pokarm, psy: organizuje ono dowiadczenie w
pewien pogld na rzeczywisto.
Niestety, uczc si otaczajcego nas wiata, rycho
stajemy si winiami naszej wasnej wiedzy. Wzrastajc na
planecie zwanej Ziemi, moglibymy sdzi, e reszta
wszechwiata obraca si wok nas. Albo te, poniewa
yjemy w gospodarce kapitalistycznej, moemy mie trudnoci
z sympatyzowaniem z innymi ustrojami gospodarczymi czy
bodaj z ich zrozumieniem.
To samo jest prawd w odniesieniu do naukowcw. I
oni, tak jak inni ludzie, s winiami swych wyobrae
teoretycznych a priori. Dobre opanowanie fizyki
Newtonowskiej moe im utrudnia zrozumienie nowszych
teorii wzgldnoci.

Dlatego wanie nauka naley do modych. Starzy wiedz

zbyt wiele rzeczy, od ktrych nie mog si uwolni. Dla
ilustracji, posuchajmy Maxa Plancka, laureata Nagrody Nobla,
fizyka synnego dziki odkryciu rewolucyjnej teorii kwantw.
W swojej Scientific Autobiography Planck opisuje to, co
zaobserwowa w odniesieniu do rozwoju fizyki.
Dowiadczenie to stao si dla mnie okazj do stwierdzenia
pewnego faktu, moim zdaniem, bardzo godnego uwagi: nowa
prawda naukowa triumfuje nie dlatego, ze jej oponenci zostali
przekonani i zrozumieli j, ale raczej dlatego, e z biegiem
czasu wymieraj oni i ronie nowe pokolenie, ktre jest z ni
dobrze obeznane.

Tak jak Galileusz, Newton, Einstein i Planck

zrewolucjonizowali wyobraenia w sferze Fizyki, podobnie
giganci ekonomii, Smith, Marks, Marshall, Keynes
przeksztacili sposb pojmowania ekonomii, nawracajc ludzi
modych i o otwartych umysach.
Czy to jest ptak? Rysunek 1.2, zaczerpnity z
filozoficznych docieka nad problemem fizyki, ilustruje
subiektywno istniejc w kadej nauce. Czy rysunek (a)
przedstawia ptaka patrzcego w lewo? Czy te widzimy na nim
antylop patrzc w prawo? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi.
Obie mog by poprawne.
Tak samo rzecz si ma ze wszystkimi naukowymi
faktami i teoriami. Z chwil gdy przyjmujemy nowy kanon
zasad ekonomicznych, zaczynamy postrzega rzeczywisto w
nowy, odmienny sposb. To wane spostrzeenie pozwoli nam
zrozumie, dlaczego midzy ludmi yjcymi na tej samej
planecie mog wystpowa tak gbokie rnice, jak midzy
makroekonomi Keynesowsk a klasyczn lub midzy
ekonomi zachodni a komunistyczn. Przyjmijmy to jako
ostrzeenie przed wasn subiektywnoci i milczco
przyjmowanymi zaoeniami.
Niepewno w yciu gospodarczym
Przeszo wiek temu francuski matematyk Laplace
mniema, e gdybymy dysponowali wystarczajc iloci
danych i dostatecznym czasem na obliczenia, moglibymy

przyszo widzie rwnie wyranie, jak teraniejszo.

Dzisiaj, w epoce niepewnoci, wiemy, e tak nie jest. W
najcilejsze nawet nauki fizyczne wbudowany jest
nieodczny element nieprzewidywalnoci. W naukach
spoecznych stwierdzamy, e szczury nie zawsze wybieraj t
sam drog wyjcia z labiryntu. Freud uczy, e nasza
podwiadomo nieoczekiwanie wyania si na powierzchni i
pobudza do zaskakujcych dziaa. Przekonujemy si, e sam
fakt, i patrzymy na ludzi, wywouje zmian ich zachowa.
Przez ostatnich lat trzydzieci ekonomia przodowaa w
rozwijaniu narzdzi sucych wyjanieniu, w jaki sposb
niepewno wpywa na dziaania ludzkie. Dziki tym pracom
wiemy obecnie wicej o strategiach pokerowych, o
inwestowaniu na rynku papierw wartociowych, a nawet o
wycigu zbroje.
Jedn z pierwszych przeszkd utrudniajcych akceptacj
rozumowania ekonomicznego jest taka oto. Sceptyk powiada:
,Pan mi mwi, e wysze opodatkowanie benzyny prowadzi do
zmniejszenia zuycia paliwa. Ale moja kuzynka Janeczka
jedzi tak samo, jak jedzia. Albo: Pan mwi, e wiksze
bezrobocie prowadzi do obnienia inflacji. A co pan powie o
roku 1975?
Wcale tak nie byo! Obserwacje krytykw s trafne.
Ekonomia nie jest nauk cis.
Prawa ekonomiczne sprawdzaj si jedynie jako pewna
przecitna, nie jako cisa i dokadna zaleno.
Rysunek 1.3 daje pierwszy rzut oka na bardzo istotn
zaleno statystyczn, za ktrej pomoc wydatki
konsumpcyjne rnych rodzin mog by powizane z ich
pieninymi dochodami. Zauwamy, e kropki nie le
dokadnie na jednej linii, jak mogoby to by w chemii czy w
astronomii. Ta zaleno midzy konsumpcj a dochodem
pokazuje, e nawet z pozoru bardzo cise prawa ekonomiczne
i tak formuuj zalenoci tylko prawdopodobne, nie za
dokadnie pewne.
U podoa funkcji konsumpcji w danym spoeczestwie
znajduje si 85 milionw gospodarstw domowych, przy czym
kade z nich wydaje pewn sum w zalenoci od swego
dochodu, bogactwa, gustw i idiosynkrazji.

Rys. 1.3. Prawa ekonomii nie

wyraaj dokadnych
zwizkw zalenoci; s one
prawami probablistycznymi
Obserwowane
wielkoci
wydatkw na konsumpcj ukadaj
si w pobliu grubej linii
zachowa przecitnych. I tak,
punkt dla 1980 r. ley tak blisko
linii CC, e wyraon przez niego
wielko mona by przewidzie
zupenie dokadnie na podstawie
przebiegu tej linii, nawet jeszcze
przed
kocem
roku.
Ta
prawidowo zalenoci midzy
dochodem pieninym a wydatkami jest typow cech zalenoci
ekonomicznych (rdo: rys. 7.6).

Konsumpcja gospodarstwa domowego w danym roku

moe by w najwyszym stopniu nieprzewidywalna, zaley ona
bowiem od tego, czy rodzina kupia sobie nowy samochd,
wybraa si na dugi urlop czy te pozostawaa nie zatrudniona.
Ale indywidualne rnice znikaj, gdy rozpatrujemy zachowania przecitne. Prawo przecitnych stwierdza, e
przecitne zachowania grupowe oka si znacznie atwiejsze
do przewidzenia ni zachowanie poszczeglnych jednostek.
A zatem, nawet gdy w indywidualnych zachowaniach
wystpuj olbrzymie rnice (w odniesieniu do konsumpcji,
oszczdnoci czy zakupw paliwa), czsto konstatujemy
wyrane prawidowoci w zachowaniach spoecznoci
traktowanej jako cao. Dzieje si tak w wyniku dziaania
prawa wielkich liczb5.
Hipoteza wiarygodnoci
Sposb, w jaki ewoluuje wspczesna teoria ekonomii,
moemy zilustrowa na przykadzie niedawnej kontrowersji.
Dotyczya ona inflacji oraz polityki antyinflacyjnej. Inflacja ma
miejsce wtedy, kiedy oglny poziom cen ronie (w poziom cen
jest redni poszczeglnych cen: jabek, pomaracz, usug
fryzjerskich, ciarwek i tak dalej).
Po okresie wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych,
ekonomici skonni byli skupac uwag na problemie
zapobiegania nowej Wielkiej Depresji. I usiowania te si
powiody, jako e w okresie od drugiej wojny wiatowej a do
lat siedemdziesitych bezrobocie byo wyranie mniejsze
anieli w latach przedwojennych.
Jednakowo polityka wysokiego zatrudnienia miaa
niezamierzony efekt uboczny, gdy wywoywaa wzrost inflacji
do niepokojco wysokiego poziomu; w 1979 i 1980 r. inflacja

signa niemoliwej do akceptowania wysokoci wynoszcej

12% rocznie. Politycy rozpaczali. Ekonomici dyskutowali nad
najlepsz strategi obnienia inflacji do jakiego znoniejszego
poziomu.
Wielu ortodoksyjnych ekonomistw utrzymywao, e
jedynym sposobem obnienia inflacji jest wyrzucenie milionw
ludzi z pracy na dugi okres. Nowa szkoa mylenia dowodzia,
e decydujce znaczenie ma wiarygodno albo zaufanie.
Gdyby tylko politycy ogosii konsekwentn i budzc zaufanie
polityk antyinflacyjn (na przykad program systematycznego,
pokanego obnienia tempa wzrostu poday pienidza w danym
kraju), inflacja zmniejszyaby si przy niewielkim tylko
wzrocie bezrobocia.
Taki akademicki problem mona by rozwaa przez
dziesiciolecia. Jak si jednak okazao, rekomendowan przez
szko wiarygodnoci polityk przyjto w Stanach
Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii. W obu tych krajach w
1979 r. podjto rygorystyczn i publicznie zapowiedzian
polityk kontrolowania inflacji. W wyniku zrealizowano co
dosy zblionego do kontrolowanego eksperymentu, gdy nowe
posunicia podjto przy faktycznym pozostawieniu bez zmiany
(czy prawie bez zmiany) wikszoci innych czynnikw.
5

W kasynach Monte Carlo i Atlantic City dobrze wiedz z dowiadczenia, e dugie serie
rzutw monet (albo rzutw komi) generuj szeregi wynikw w wysokim stopniu nie do
przewidzenia. Jeeli wyrzucenie ora oznaczymy przez 1, reszki za przez 0, losowa seria
rzutw da szeregi takie, jak na przykad: 0, 1, 1,0, 1,0, 1, 0, 0, 0, 1,0. Wynik pojedynczego rzutu
(podobnie jak zachowanie kadego pojedynczego konsumenta z osobna) jest w wysokim stopniu nie
do przewidzenia. Ale wielka liczba rzutw z biegiem czasu da przecitny wynik bliski 1/2; jest to
zgodne z prawem wielkich liczb. Jeeli rzucasz monet sto razy, to zgodnie z prawem przecitnych
szansa, e liczba wyrzuconych reszek bdzie si mieci midzy 40 a 60, wynosi 95 na 100.

Dowiadczenia Stanw Zjednoczonych z lat 1979-1984

wyposayy ekonomistw w swego rodzaju laboratorium,
umoliwiajce przebadanie hipotezy zaufania. Rygorystyczna
polityka pienina rzeczywicie obniya wwczas inflacj w
tych latach. Rwnoczenie jednak wystpio w tym okresie bezrobocie w rozmiarach nie ogldanych od Wielkiej Depresji z lat
trzydziestych.
Ekonomici badali dowiadczenia z okresu 1979-1984,
porwnujc je z okresami wczeniejszymi, gdy chcieli si
przekona, czy obnienie inflacji mona uzna za potwierdzenie
susznoci hipotezy wiarygodnoci.
Jedn z zastosowanych metod byo konstruowanie
modelu. Model jest to proste, czsto w ujciu
matematycznym, przedstawienie bardziej zoonej
rzeczywistoci. Architekci konstruuj uproszczone modele
budynkw. Mapa jest modelem analogowym miasta albo kraju.

W tym przypadku ekonomici budowali modele procesu

inflacji - rwnania majce uwzgldnia siy wywierajce wpyw
na przebieg inflacji w czasie. Posugujc si tymi modelami,
sprawdzali, czy rygorystyczne polityki stosowane od 1979 r.
rzeczywicie wywoay spadek inflacji na skal wiksz, anieli
miaoby to miejsce bez ich stosowania. Aby przeprowadzi ten
test, porwnywali zachowania faktyczne (1979-1984) z
prognozami sporzdzonymi na podstawie modeli zbudowanych
z danych dla lat przed rokiem 1979.
W poowie roku 1984 istniao ju sporo bada nad
hipotez wiarygodnoci. Wnioski nie byy jednoznaczne stosowane modele nie byy identyczne. Podstawowy wniosek
by nastpujcy: rygorystyczne, ogoszone z gry i wiarygodne
programy dziaania z okresu 1979-1984 nie przyczyniy si w
znaczniejszym stopniu do obnienia inflacji. To znaczy: inflacja
spada co prawda z 12% w latach 1975-1980 do 4% w 1984 r.,
ale takiego wanie w przyblieniu spadku mona byo
oczekiwa przy istnieniu wysokiego bezrobocia. A zatem
materia historyczny hipotez wiarygodnoci potwierdza w
niewielkim stopniu.
Przedstawilimy praktyczne zastosowanie metody
naukowej: proces obserwacji, budowanie hipotezy, jej
weryfikacja, interpretacja, synteza. Praktyka ta jest
rwnoczenie logiczna i nieporzdna, rygorystyczna i
intuicyjna, a take z gruntu nieprognozowalna. Ale to takie
wanie procedury, powtarzane setki razy, prowadz do
modyfikacji i ewolucji nauki ekonomii.
* * *
I tak zbliylimy si do koca naszej uwertury.
Powrmy pokrtce do tematu, od ktrego zaczlimy.
Dlaczego i po co studiowa ekonomi? By moe, najlepsz
odpowiedzi na to pytanie s synne zdania wypowiedziane
przez lorda Keynesa. Kocowe zdania jego klasycznego dziea
z 1936 r., Oglnej teorii zatrudnienia, procentu i pienidza,
brzmiay: .Idee goszone przez ekonomistw oraz mylicieli
politycznych, bez wzgldu na to, czy s suszne czy bdne, maj
wiksz si, ni si powszechnie przypuszcza. W rzeczywistoci
one to wanie rzdz wiatem. Dziaacze przekonani, e nie
podlegaj adnym wpywom intelektualnym, s zazwyczaj
niewolnikami idei jakiego dawno zmarego ekonomisty. Szaleni
wadcy, na ktrych spyno objawienie, czerpi swoje
maniackie pomysy od jakiego teoretyzujcego pisarzyny
sprzed lat niewielu. Jestem przekonany, e wpyw tych, co
broni swych interesw i przywilejw, ocenia si zbyt wysoko w

porwnaniu ze stopniowym oddziaywaniem idei. Oczywicie,

nie chodzi o skutki natychmiastowe, ale takie, ktre dadz si
odczu dopiero po upywie pewnego czasu, bo w dziedzinie
filozofii ekonomicznej i politycznej niewielu ludzi ulega
wpywowi nowych teorii po ukoczeniu duwudziestego pitego
lub trzydziestego roku ycia. Wskutek tego idee, ktre urzdnicy
i politycy, a nawet agitatorzy stosuj do biecych wydarze,
zazwyczaj nie nale do najnowszych. Ale prdzej czy pniej
wanie idee, a nie interesy i przywileje, staj si gronym
orem dobrej lub zej sprawy.
Rzut oka na tre podrcznika
W czci pierwszej zajmujemy si podstawowymi
narzdziami, niezbdnymi do analizowania gwnych faktw i
instytucji wspczesnego ycia gospodarczego.
W czci drugiej i trzeciej analizujemy problemy
makroekonomiczne. Badamy w nich przyczyny oywienia i
depresji; w jaki sposb wyznaczana jest wielko produktu;
jakie s rda bezrobocia i inflacji i jakie rodki zaradcze;
wreszcie - pienidz oraz dug publiczny.
Cz czwarta powicona jest mikroekonomii, a
rozpoczyna si od konkurencji oraz monopolu. Siy te dziaaj
przez poda i popyt, przyczyniajc si do wyznaczania efektywnie albo nieefektywnie - czci skadowych produktu
narodowego, w kategoriach zarwno wytwarzanych dbr i
usug, jak i ich cen.
W czci pitej zajmujemy si podziaem dochodu:
wyznaczaniem pac, rent, procentu i zyskw oraz
ksztatowaniem si cen czynnikw produkcji.
Cz szsta czy rozliczne wtki rozdziaw
dotyczcych mikroekonomii; rozwaamy w niej rol sektora
prywatnego w porwnaniu z sektorem publicznym; zestawiamy
kapitalizm z socjalizmem; stawiamy pytanie, w jaki sposb
spoeczestwo moe zmieni podzia dochodu.
Cz sidma dotyczy problemw handlu, wzrostu i
rozwoju. W jaki sposb gospodarki narodowe wzrastaj w
cigu szeregu dziesicioleci i dlaczego niektre kraje
prosperuj, podczas gdy inne grzzn w stagnacji i niedorozwoju? W ostatnich rozdziaach zwracamy uwag na stosunki
gospodarcze jednego kraju z reszt wiata, wgbiajc si w
czynniki wyznaczajce kursy walut, badajc korzyci z handlu i
oceniajc wag argumentw za protekcjonizmem i przeciw
niemu.

PODSUMOWANIE
1. Ekonomi, rozumian zarwno jako nauka cisa oraz
jako sztuka, studiujemy dla wielu rnych przyczyn, by
zrozumie problemy stojce przed obywatelem i przed rodzin;
by wspomc rzdy zarwno krajw nierozwinitych, jak i
rozwinitych w stymulowaniu wzrostu i polepszeniu jakoci
ycia przy unikaniu przy tym depresji i inflacji; by
przeanalizowa fascynujce prawidowoci zachowa
spoecznych; by zrozumie i skorygowa nierwnoci podziau
dochodu i szans.
2. Definicja, ktra jest wspczenie wiodca, okrela
ekonomi tak oto:
ekonomia jest nauk o tym, jak decydujemy o
wykorzystaniu rzadkich i majcych alternatywne zastosowanie
zasobw wytwrczych dla wytwarzania rnego rodzaju
towarw.
3. Ekonomia, ktrej zakres pokrywa si czciowo z
zakresem innych nauk spoecznych czy behawioralnych psychologii, socjologii, historii - posuguje si dedukcyjnymi
metodami logiki i geometrii oraz indukcyjnymi metodami
wnioskowania statystycznego. Poniewa ekonomista nie moe
si uciec do kontrolowanych eksperymentw, jak to czyni fizyk,
staje on w obliczu podstawowych problemw
metodologicznych, ktre trzeba rozwiza: musi zabiega o
wyrane rozgraniczenie opisw i sdw wartociujcych; musi
si wystrzega bdu logicznego post hoc ergo propter hoc oraz
logicznego bdu zoenia; musi by wiadom nieuniknionej
subiektywnoci zarwno obserwacji, jak i teorii. Najpewniejsz
drog do poprawnego mylenia jest naukowa metoda analizy:
hipoteza, skonfrontowanie jej z materiaem dowodowym,
synteza.
4. W yciu gospodarczym peno jest przypadkowych
zachowa i niepewnych zalenoci. Prawo wielkich liczb czsto
pozwala nam dostrzec prawidowoci rzdzce zachowaniami
zbiorowoci w tym, co z pozoru wyglda na chaotyczne
dziaania jednostek.
WANIEJSZE POJCIA 1 PROBLEMY
definicja ekonomii,

logiczny bd zoenia,
PNB i DEN,
logiczny bd post hoc ergo propter hoc,
ekonomia normatywna a ekonomia pozytywna,

 klauzula ceteris paribus (zaoenie metoda naukowa,

niezmiennoci pozostaych czynnikw),
subiektywno a tworzenie teorii czynnikw),
eksperyment kontrolowany,
niepewno, prawo przecitnych.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podaj par definicji ekonomii. Ktra z nich jest
najpeniejsza?
2. Przeczytaj raz jeszcze list definicji ekonomii. Dla
kadej z nich przytocz par konkretnych przykadw
problemw, o ktrych rozwizanie ekonomia moe si stara.
3. Czy w nauce spoecznej takiej jak ekonomia mona
by obiektywnym? Co do czego konserwatyci i liberaowie
mog by zgodni? Podaj przykady logicznego bdu zoenia i
logicznego bdu post hoc. Czy w dyskusji nad zwizkiem
midzy paleniem papierosw a dugowiecznoci wchodzi w
gr pierwszy z tych bdw? (Dlaczego nie?) Czy te wchodzi
tu w gr bd drugi? (Dlaczego tak?)
4. W paru sowach zdefiniuj nastpujce pojcia:
eksperyment kontrolowany; prawo przecitnych; bd logiczny
post hoc.
5. PNB naleaoby skorygowa, gdy smog w Los
Angeles sprawia, e coraz wicej pac za pralni chemiczn i
opiek lekarsk. Poza tym, gdy w wyniku wzrostu zamonoci
nasz tydzie roboczy skraca si z 45 do 40 godzin, moe to
wywoywa spadek PNB, ale na pewno powinno wywoywa
wzrost dobrobytu ekonomicznego netto (DEN). Poza tym, z
oblicze DEN powinno si wyczy wydatki zbrojeniowe,
gdy dobrobyt obywateli danego kraju nie ronie wskutek
wzrostu tego typu wydatkw, bez wzgldu na to, czy na tym
padole ez s one potrzebne czy niepotrzebne. To samo dotyczy
wydatkw na urzdzenia alarmowe, chronice przed
wamywaczami lub na psy obronne. Czy zgadzasz si z tymi
stwierdzeniami?
6. Gdyby spoeczestwo mogo uzyska dodatkowo 100
dol. DEN, pacc za to zmniejszeniem PNB o 50 dol. (na
przykad wskutek wydawania wikszej iloci pienidzy na
konserwacj i oszczdno energii i paliw oraz opodatkowania
General Motors i uytkownikw energii elektrycznej za produkowane przez nich zanieczyszczenia atmosfery), byby to
bardzo dobry interes. Oce suszno tego zdania.
7. Na grobie Karola Marksa wyryto sowa, ktre napisa,
majc lat dwadziecia sze: Filozofowie jedynie rnymi

sposobami objaniali wiat, chodzi jednak o to, aby go zmieni

(K. Marks, Tezy o Feuerbachu, Dziea wybrane t. I, Spdz.
Wyd. Ksika, [W-wa] 1947). Czy naukowiec moe uwierzy
w zmienianie wiata, a pomimo to niekoniecznie si zgadza
z Marksowskim programem gruntownej, gwatownej rewolucji?
W ktrym miejscu granica midzy dwoma stanowiskami moe
przebiega dla rozmaitych ludzi? W jaki sposb granic t
wykreliby ty sam przed rozpoczciem pierwszego roku
studiw ekonomii?
8. Komentujc rol ekonomistw z punktu widzenia
rzdu, pewien doradca ekonomiczny jednego z prezydentw
powiedzia: ,Ekonomici powinni by pod rk, ale nie powinni
by gr. Co mia na myli? Czy zgadzasz si z nim?
9. Nastaw jaki program telewizyjny, w ktrym dwie lub
wicej osb dyskutuje o problemach ekonomicznych. Albo
przeczytaj ekonomiczny artyku wstpny z Wall Street
Journal czy w lokalnej gazecie. Zanotuj par przykadw, w
ktrych dyskutanci od twierdze pozytywnych przechodz do
sdw normatywnych, nie ostrzegajc suchacza lub czytelnika,
e w tym miejscu od roli ekspertw przechodz do roli
obywateli.

Dodatek do rozdziau 1
JAK ODCZYTYWA WYKRESY
Zanim opanujesz ekonomi, musisz zdoby praktyczn
umiejtno posugiwania si wykresami. S one dla
ekonomisty rwnie niezbdne, jak motek dla stolarza. Jeeli
wic nie jeste ze stosowaniem wykresw obeznany, powi
troch czasu i naucz si je odczytywa; bdzie to czas dobrze
wykorzystany.
Zrozumienie wykresw nie jest zadaniem uciliwym; moe
to by cakiem zabawne, jeeli lubisz kreli. Jest za rzecz
prawdopodobn, e pniej w yciu czsto bdziesz si
spotyka z wykresami - z wykresem krzywej zbytu
przedsibiorstwa, z wykresem gorczki pacjenta albo ze
sprawozdaniem technicznym.
Co to jest wykres? Jest to ilustracja pokazujca, w jaki
sposb dwa lub wicej zbiory danych wi si ze sob. Jego

walor wynika z faktu, e tak wiele danych mona zgromadzi

na maej przestrzeni i e atwo je zrozumie. Zacznijmy od
prostego przykadu.
KRAWD MOLIWOCI PRODUKCYJNYCH
Jednym z pierwszych diagramw, z ktrymi zetkniecie
si w niniejszym tekcie, jest krawd moliwoci
produkcyjnych, ktr wytumaczymy w rozdziale 2. W tablicy
1.D. 1 (odpowiednik rys. 2.1) podano podstawowe dane. Nie
bdziemy tu omawia ekonomicznego sensu krawdzi
moliwoci produkcyjnych; to zadanie take odoymy do
rozdziau 2. Skoncentrujmy si natomiast na wykresach.
W tablicy 1. D.1 mamy dwa zbiory danych. Jeden
zawiera moliwe iloci produkcji dbr konsumpcyjnych (np.
ywnoci lub filmw), drugi - moliwe wielkoci produkcji
dbr inwestycyjnych (jak maszyny, ciarwki, fabryki).
Kademu poziomowi produkcji dbr konsumpcyjnych odpowiada taka ilo dbr inwestycyjnych, jak mona by w tym
samym czasie wytworzy. A zatem, jeli gospodarka
wytworzya 10 jednostek dbr konsumpcyjnych, mogaby
wytworzy co najwyej 140 jednostek dbr inwestycyjnych (w
nastpnym rozdziale posuymy si dla ilustracji armatami i
masem).

Wykres moliwoci produkcyjnych

Przykad ukazuje wanie typ sytuacji, ilustrowany przez
wykres: szereg par liczb powizanych ze sob na podstawie
pewnej reguy. Rysunek 1.D. 1 przedstawia w ujciu
graficznym dane zawarte w tabl. 1.D. 1.

Rys. 1.D.1. Krzywa moliwoci produkcyjnych

Rysunek ukazuje w postaci graficznej dane
tabl. 1.D.1. Dane s dokadnie te same, ale
zauwamy, jak odmiennie reagujemy na ich
obraz graficzny.

Jak skonstruowalimy ten wykres? Dowoln par liczb

moemy przedstawi na dwuwymiarowej powierzchni jako
jeden punkt. Na rys. 1.D.1 linia pionowa po lewej i linia
pozioma na dole odpowiadaj dwm interesujcym nas
zmiennym: ilociom dbr inwestycyjnych oraz ilociom dbr
konsumpcyjnych. Kada o ma podziak zgodn z pewn skal
liczbow, a znaczenie tych liczb tumacz podpisy: dobra
konsumpcyjne poziomo oraz dobra inwestycyjne pionowo.
Linia pozioma nazywa si osi poziom (albo niekiedy
osi X). O pozioma to po prostu wygodna linia, wzdu ktrej
odmierzamy iloci jednej ze zmiennych. Na rys. 1.D. 1
konsumpcja znajduje si na osi poziomej, ktr podzielilimy
na odcinki wyraajce liczby od 0 do 50.
Analogicznie, linia pionowa po lewej stronie jest osi
pionow (albo osi Y). W tym przykadzie odmierzamy na niej
ilo wytworzonych dbr inwestycyjnych. Tak wic kady
punkt na linii poziomej przechodzcej przez punkt C na osi
pionowej odpowiada stu dwudziestu jednostkom dbr inwestycyjnych.
Dolny naronik po lewej stronie, w ktrym spotykaj si
obie osie, jest pocztkiem ukadu. Odpowiada mu 0 inwestycji i
0 konsumpcji.
Gadka krzywa. Rysujc wykresy, nie poprzestajemy
zazwyczaj na samym tylko umieszczeniu paru kropek na danej
stronie. Wykres przedstawia zwykle kompletn krzyw,

uzupeniajc przestrzenie midzy punktami zawartymi w tablicy. Na rys. 1.D.2 przestrzenie midzy poszczeglnymi
parami punktw wypenia gadka krzywa biegnca od A do F.
To daje nam zewntrzn granic, albo krawd, obszaru
obejmujcego to, co dane spoeczestwo moe wytwarza.

Dlaczego ekonomici czciej si posuguj wykresami

ni tablicami? Rysunek 1.D.2, zestawiajcy konsumpcj i
inwestycje, moe powiedzie nam szereg rzeczy. Jeeli
wykluczymy punkty niewykonalne albo nieefektywne, to - jak
zobaczymy w rozdziale 2 - spoeczestwo zawsze musi
znajdowa si gdzie na krawdzi i to wanie jest
najwaniejsze. Wobec tego gadka krzywa ABCDEF
odzwierciedla menu wyborw dostpnych dla danej
gospodarki. Jest to obrazowy sposb ukazania, jakie rodzaje
dbr s dostpne i w jakich ilociach.
Nachylenia i linie
O najwaniejszych cechach wykresw ju
wspominalimy. Teraz przejdmy do niektrych innych,
rwnie wanych.
Na wikszoci wykresw widzimy linie. Na rys. 1.D.2,
na przykad, widzimy lini wyraajc zaleno (albo regu
lub funkcj) midzy produkcj dbr konsumpcyjnych i
inwestycyjnych. Czsto pragniemy pozna charakter takiej
zalenoci. Wan cech zalenoci midzy dwoma elementami
wykresu jest nachylenie danej linii.
Moemy, na przykad, chcie si dowiedzie, co si
stanie z produkcj dbr inwestycyjnych, jeeli zwikszymy
konsumpcj o jedn jednostk. Kade przesunicie si na prawo
po osi X powoduje pewien spadek wzdu osi Y (aby to
zobaczy, przyjrzyj si krzywej na rys. 1 .D.2). Nachylenie

krzywej daje nam dokadn miar zalenoci pomidzy zmian

X a zmian Y.
Rozpatrzmy przypadek linii prostych, pokazanych na rys.
1.D.3. Chcemy zmierzy zaleno midzy odkadanymi na
osiach X i Y ilociami, danymi nam przez nachylenie linii AE.
Obliczmy nachylenie midzy B a D. Ruch od B do D
wyobramy sobie jako zoony z dwch faz. Najpierw mamy
ruch w poziomie oznaczajcy wzrost wartoci X o jedn
jednostk (bez adnej zmiany w Y).

Nastpnie mamy kompensujcy ruch w pionie, w gr

lub w d, wyraajcy si odcinkiem s na rys. 1.D.3. Ten
kompensujcy ruch wyraa zmian w Y dokadnie tak, e po
jednostkowym przyrocie X pozostajemy na tej samej linii
prostej. Innymi sowy, na kadej z dwch czci rys. 1.D.3 ruch
od -B do Z) mona podzieli na (1) poziome przesunicie z -B
do C (jednostkowa zmiana X), a nastpnie (2) kompensujce
przesunicie z C do -D o odlego s, to jest akurat o tyle, by
pozosta na prostej linii ABDE.
Jeeli dugo odcinka BC wyraa przyrost X o jedn
jednostk, to dugo odcinka CD (oznaczonego na rys. 1.D.3
jako s) wyraa stop zmiany Y w nastpstwie zmiany X. Na
wykresie zmian t nazywamy nachyleniem linii ABDE.
Wane, by zapamita, e:
1. Nachylenie zawsze jest jak liczb. Mierzy ona
zmian Y na jednostkow zmian X.
2. Jeeli linia jest prosta, nachylenie w kadym jej
punkcie jest stae.
3. Nachylenie danej linii mwi nam, czy zaleno
midzy X a Y jest dodatnia (jednokierunkowa) czy te
odwrotnokierunkowa. Zaleno dodatnia wystpuje wtedy,
kiedy zmienne przesuwaj si w tym samym kierunku (to
znaczy, obie rwnoczenie albo rosn, albo malej); zalenoci
odwrotne oznaczaj, e zmienne zmieniaj si w kierunkach

przeciwnych (jedna z nich ronie, kiedy druga maleje). A wic

nachylenie ujemne, jak na rys. 1.D.3 (a), oznacza, e zaleno
midzy X a Y jest odwrotna. Dlaczego? Bo wzrost X wymaga
zmniejszenia Y.
Niektrzy uwaaj, e wygodnie jest wyobraa sobie
nachylenie jako stosunek przyrostu do przesunicia.
Przyrost to wchodzca w gr odlego w pionie; na rys.
1.D.3 przyrostem jest odlego midzy C a D.

Przesunicie to odlego w poziomie; na rys. 1.D.3

jest to BC. Przyrost do przesunicia w tym przypadku
wyniesie CD do BC. A zatem nachylenie wynosi CD/BC.
Ludzie niekiedy myl nachylenie z wraeniem stromoci.
Wyobraenie takie czsto jest suszne, ale nie zawsze.
Nachylenie zaley od skal na wykresie. Obydwa wykresy (a) i
(b) na rys. 1.D.4 oddaj dokadnie t sam zaleno i oba s
dokadne. Ale w (b) skala w poziomie zostaa niejako
rozcignita w porwnaniu z (a). Jeeli uwanie policzymy,
to zobaczymy, e nachylenia w wyraeniu algebraicznym s
dokadnie takie same i rwne 1/2.
Nachylenie krzywych. Krzywa jest to taka linia, ktrej
nachylenie si zmienia. Popatrzmy na lini krzyw ABCDEF na
rys. 1.D.5. Przypumy, e znajdujemy si w punkcie B. atwo
obliczy nachylenie na przestrzeni od B do innych punktw na
krzywej. I tak, aby wyliczy nachylenie z B do E, budujemy
poniej trjkt prostoktny z wierzchokami w B i E, dokadnie
tak, jak na rys. 1.D.3. Nazywa si to nachyleniem ukowym
midzy dwoma punktami. Poniewa wchodzca w gr linia jest
zakrzywiona, nachylenie ukowe midzy B i E jest inne ni
midzy B i D.

Niekiedy nachylenie ukowe wystarcza, by rozwiza

problem. Kiedy indziej warto zada pytanie: jakie jest
nachylenie krzywej w pewnym punkcie, na przykad w BP.
Pojcie nachylenia w danym punkcie moe si wydawa
dziwaczne, zwaywszy na nasz definicj nachylenia jako
stosunku ,,przyrostu do przesunicia midzy dwoma punktami.
Najatwiej sobie wyobrazi nachylenie w danym punkcie
zakadajc, e dwa punkty zbliaj si do siebie coraz bardziej i
bardziej. W sytuacji granicznej, kiedy midzy tymi punktami
moemy, posugujc si coraz dokadniejszym mikroskopem,
zaledwie dostrzec wiato, dla naszych celw mona je
potraktowa jako jeden i ten sam punkt.
Przy takim podejciu moemy obliczy nachylenie w
danym punkcie jako nachylenie ukowe midzy dwoma
punktami coraz bardziej zbliajcymi si do siebie. I tak, na rys.
1.D.5 moemy zmierzy nachylenie linii BC, kiedy C coraz
bardziej zblia si do B (jak to zaznaczono strzakami). Czy
moesz dostrzec, e nachylenie - w miar jak C zblia si do B zmierza do pewnej okrelonej wartoci? Dzieje si tak dla
krzywych gadkich. Tak wic waciwe nachylenie dla punktu
B moemy uzyska jako t wanie granic.
Rwnowany sposb obliczenia nachylenia polega na
narysowaniu stycznej do krzywej w punkcie B. Styczna do
krzywej sama jest z definicji lini prost; nie przecina krzywej,
ale tylko jej dotyka i to tylko w jednym punkcie. Ogldajc rys.
1.D.6, atwo dostrzec, e nachylenie stycznej FJ mona uzna
za miar nachylenia krzywej w punkcie B; dla punktu D miary
tej dostarcza nachylenie stycznej GH. Do kadej z takich linii
moemy zastosowa normaln technik mierzenia stosunku
przyprostoktnych trjkta prostoktnego. Dalej, zauwamy, e
obie techniki mierzenia nachylenia (granica i tangens kta
nachylenia stycznej) daj te same wyniki.

Niektre wykresy specjalne

Rysunek 1.D.2 przedstawia wykresy najwaniejsze: te,
ktre oddaj zaleno midzy dwiema zmiennymi
ekonomicznymi (na przykad dobrami konsumpcyjnymi i
inwestycyjnymi albo armatami i masem). S i inne rodzaje
wykresw, z ktrymi bdziemy si spotyka od czasu do czasu.
Szeregi czasowe. Niektre wykresy pokazuj, jak dana,
okrelona zmienna zmieniaa si w miar upywu czasu.
Przykadem tego jest dobrobyt ekonomiczny netto (DEN),
ukazany na rys- 1.1. W wykresach szeregw czasowych na osi
poziomej odcinamy czas (lata lub miesice), na osi pionowej
za interesujc nas zmienn (bezrobocie, produkcj lub
cokolwiek innego).
Wykresy ilustrujce stopie dyspersji danych. Czasami na
wykresach zaznacza si poszczeglne pary punktw, jak punkty
na wykresie ilustrujcym inwestycje i konsumpcj na rys. 1.D.
1; czciej zaznacza si kombinacj zmiennych dla rnych lat.
Wanym przykadem jest funkcja konsumpcji pokazana na rys.
1.3. Wykresy takie, ukazujc, czy punkty skupiaj si ciasno w
pobliu krzywej czy te s rozrzucone luniej, pozwalaj nam
zobaczy, czy dana zaleno (na przykad midzy konsumpcj
a dochodem) jest czy nie jest wiarygodna.
Wykresy przedstawiajce wicej ni jedn krzyw. Czsto
ogromnie uyteczne bdzie umieszczenie na jednym i tym
samym wykresie dwch krzywych. Najwaniejszym
przykadem takiego diagramu liniowego jest wykres popytu i
poday, przedstawiony w rozdziale 4 (zob. s. 117). Na takich
wykresach dziki porwnaniu, w jaki sposb rne grupy
reaguj na te same czynniki (na przykad, jak przedsibiorstwa i
gospodarstwa domowe reaguj na zmiany cen danego towaru),

moemy okreli, jakie s skutki wzajemnych oddziaywa

midzy tymi dwiema grupami.
Na tym koczy si nasza krtka wycieczka w wiat
grafiki. Jeeli czytelnik opanuje te zasady, wykresy zawarte i w
tej ksice, i gdzie indziej mog si okaza tyle przyjemne, ile
ksztacce.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Wykresy s niezwykle wanym narzdziem
wspczesnej ekonomii. Pozwalaj szybko unaoczni
zalenoci midzy dwiema zmiennymi.
2. Majc przed sob wykres, trzeba przede wszystkim
upewni si, co si znajduje na kadej osi (poziomej i
pionowej)? Jakie jednostki odmierzamy na kadej osi? Jakiego
rodzaju zalenoci oddaje krzywa (lub krzywe) pokazana na
wykresie?
3. Nachylenie krzywej obrazuje ilociow zaleno
midzy dwiema zmiennymi. Nachylenie definiujemy jako
stosunek przyrostu do przesunicia lub jako zmian Y w
stosunku do jednostkowej zmiany X. Wyraa ono sposb, w
jaki powizane s ze sob obie zmienne. Jeeli krzywa jest
rosnca, czyli ma nachylenie dodatnie, zaleno midzy
obiema zmiennymi jest dodatnia (jednokierunkowa) i zmienne
te razem rosn lub razem malej. Jeeli krzywa jest opadajca,
czyli ma nachylenie ujemne, zaleno midzy zmiennymi jest
odwrotnokierunkowa.
4. Oprcz tego spotykamy si niekiedy ze szczeglnymi
przykadami wykresw: szeregi czasowe ukazujce, jak dana
zmienna zachowuje si z upywem czasu; wykresy
rozproszenia, przedstawiajce poszczeglne obserwacje
dotyczce dwch zmiennych oraz wykresy ukazujce na
jednym rysunku dwie lub wicej zalenoci.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

o pozioma
o pionowa,
pocztek ukadu,
krzywa,
nachylenie (ujemne, dodatnie, zerowe
nachylenie jako stosunek przyrostu do przesunicia
o X, o Y,
nachylenie ukowe,
stosunek midzy X i Y,

 nachylenie krzywej, zdefiniowane jako granica

nachylenia ukowego lub jako nachylenie stycznej do
krzywej w danym punkcie,
wykresy specjalne: szeregi czasowe, rozproszenia,
wieloliniowe.
PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Zastanw si nad nastpujcym problemem. Masz
dziennie 16 godzin do podziau pomidzy wypoczynek i nauk.
Niechaj czas na wypoczynek bdzie zmienn X, godziny
studiw za zmienn Y. Na umieszczonej niej karcie zaznacz
prostoliniow zaleno midzy wszystkimi kombinacjami X i
Y. Pamitaj, by opatrzy podpisami osie i zaznaczy pocztek
ukadu.

2. W uzupenieniu pytania 1: jakie jest nachylenie linii

ukazujcej zaleno midzy godzinami nauki i wypoczynku?
Czy jest to linia prosta?
3. Przypumy, e jest ci niezbdnie potrzebne sze
godzin wypoczynku dziennie, ani mniej, ani wicej. Zaznacz
wybrany przez siebie punkt na wykresie. Teraz zastanw si
nad ruchem po krzywej. Przypumy, e uznae, i
potrzebujesz tylko piciu godzin wypoczynku dziennie.
Zaznacz teraz nowy punkt.
4. Z kolei poka na wykresie przesunicie krzywej.
Stwierdzie, e potrzebujesz mniej snu, tak e masz dziennie
osiemnacie godzin na rozrywki i studia. Wykrel now
(przesunit) krzyw.
5. Zapisuj przez tydzie godziny swoich rozrywek i
nauki. Kadego dnia odnotuj odpowiedni punkt na wykresie.

Jest to wykres rozproszenia. Czy dostrzegasz jak zaleno

midzy godzinami pracy i rozrywki?
6. Przyjrzyj si poniszym danym. Zaznacz
odpowiadajca im zaleno na wykresie. Dlaczego nie moesz
by pewny, ktra ze zmiennych jest przyczyn sprawcz
ruchu drugiej zmiennej (pamitaj o bdzie logicznym post
hoc.)?

ROZDZIA 2
PODSTAWOWE PROBLEMY EKONOMII
By w obfitoci mle pody ziemi Wci coraz
wikszych trudw trzeba. Wic ywno ronie
jak: jeden, dwa, trzy Ludno za jak: jeden,
dwa, cztery.,,
Anonim Pie Malthusa: Ballada
o przychodach malejcych

U podoa kadej spoecznoci zawsze odnajdujemy

podstawowe problemy ekonomiczne. Niektre problemy
zwizane z tym podoem maj obecnie rwnie kluczowe
znaczenie, jak w czasach Homera i Cezara i pozostan wane
rwnie w nowym wiecie przyszoci.
W czci A niniejszego rozdziau zobaczymy, e kade
spoeczestwo musi rozwiza pewn okrelon triad
fundamentalnych problemw organizacji gospodarki.
Nastpnie cz B pokae, i poziom wiedzy technicznej,
w poczeniu z ograniczonymi zasobami ziemi, pracy i kapitau,
okrela dostpne moliwoci wyboru midzy rnymi dobrami
i usugami w danym spoeczestwie. Wykae ona rwnie, i te
moliwoci produkcyjne ulegaj zmianom i e rzdzi nimi
prawo malejcych przychodw.
Odkadamy do rozdziau 3 szczegowy opis sposobu, w
jaki mechanizm rynkowy - wzajemne oddziaywanie
gospodarstw domowych i przedsibiorstw - rozwizuje trzy
podstawowe problemy ekonomiczne.

A. PROBLEMY EKONOMICZNE
Kade spoeczestwo - czy jest to cakowicie
skolektywizowane pastwo komunistyczne czy plemi
wyspiarzy Mrz Poudniowych, kapitalistyczny kraj
uprzemysowiony, komuna Tao, czy wreszcie nawet rj pszcz
- musi w taki czy inny sposb stawi czoa trzem
fundamentalnym i wzajem ze sob powizanym problemom
ekonomicznym.
Co (jakie dobra) naley produkowa i w jakich
ilociach? To znaczy: ile i jakich alternatywnych dbr i usug
naley wytwarza? I kiedy one maj by wytwarzane? Czy
mamy produkowa duo ywnoci i mao odziey czy
odwrotnie? Czy chleb i maso dzisiaj, czy te dzisiaj chleb i
sadzenie drzewek pomaraczowych, a chleb i dem
pomaraczowy w przyszych latach?
Jak si powinno produkowa dobra? To znaczy: przez
kogo, z jakich zasobw i za pomoc jakiej metody technicznej
maj one by wytwarzane? Kto poluje, kto owi ryby?
Elektryczno z ropy i wgla, czy z energii wodnej oraz energii
atomowej, czy te dziki socu i si wiatrw? Rkodzieo czy
produkcja masowa? W wielkich korporacjach stanowicych
wasno prywatn czy w przedsibiorstwach pastwowych?
Jeeli wykorzystane maj by wszystkie te rda, to w jakich
proporcjach?
Dla kogo maj by wytwarzane dobra? To znaczy: kto
ma uytkowa dobra i usugi wytwarzane w danym kraju i
czerpa z nich korzyci? Albo, eby wyrazi to inaczej, w jaki
sposb produkt narodowy ma by dzielony midzy
poszczeglne jednostki i rodziny? Czy mamy mie
spoeczestwo, w ktrym nieliczni s bogaci, wielu natomiast
jest biednych? Czy te takie, w ktrym wszyscy maj rwny
udzia w produkcie narodowym? Czy wysokie wynagrodzenie
powinno przypada si mini czy wysokiemu
wspczynnikowi inteligencji? Czy powinni dziedziczy ziemi
egoistyczni arrywici? Czy prniacy powinni je do syta?
Chocia te trzy problemy s dla wszystkich typw
gospodarki fundamentalne i wsplne, w rnych systemach
gospodarczych prbuje si je rozwizywa na rne sopsoby.
Nakady i wyniki
Zdefiniowalimy trzy kluczowe zadania gospodarki.
Poyteczne bdzie ich przeoenie na jzyk teorii ekonomii.

Czsto si powiada, e wszelkie procesy maj swoje nakady i

wyniki.
Nakadem albo czynnikiem produkcji jest dobro lub usuga
uytkowane przez przedsibiorstwa w prowadzonych przez nie
procesach wytwrczych. Nakady s ze sob kombinowane, by
w rezultacie przynie wyniki (produkty), owe wyniki za
skadaj si ze zrnicowanego zestawu uytecznych dbr lub
usug, ktre s albo konsumowane, albo uywane do dalszej
produkcji.
Na przykad, kiedy smaymy omlet, nakadami s: jajka,
sl, energia cieplna, patelnia i czas pracy wykwalifikowanego
kucharza. Naszym produktem jest puszysty omlet.
Oglnie biorc, nakady dziel si na trzy grupy: ziemia i
zasoby naturalne, praca, kapita.
Ziemia skada si z gruntw uytkowanych w rolnictwie lub
pod budow domw, albo drg; zasoby naturalne obejmuj
zarwno paliwa, jak wgiel czy ropa, jak i surowce, jak piasek
czy mied, czy te drzewa na drewno i na papier.
Praca skada si z czasu zuywanego przez ludzi na
produkcj - praca w fabryce samochodw, praca rolnika w
gospodarstwie, praca nauczycieli w szkoach. Praca jest
czynnikiem w kadej gospodarce najpowszechniejszym i
majcym najbardziej kluczowe znaczenie.
Pierwsze dwa czynniki produkcji s dobrze znane, trzeci
natomiast wymaga wyjanienia. Kapita skada si z dbr
trwaych wytwarzanych przez gospodark po to, aby wytwarza
jeszcze inne dobra. Do dbr tych nale niezliczone maszyny,
drogi, komputery, motki, ciarwki, huty stali oraz
zabudowania, ktrymi usiany jest krajobraz wspczesnej
gospodarki. Jak pniej zobaczymy, nagromadzenie licznych
dbr kapitaowych wyszego rzdu jest spraw zasadnicz dla
realizacji rozwoju gospodarczego.
eby raz jeszcze sformuowa te trzy problemy
ekonomiczne - kade spoeczestwo musi zdecydowa: (1)
jakie produkty wytwarza i w jakich ilociach; (2) jak je
wytwarza - to znaczy, za pomoc jakich technik naley czy
ze sob rne nakady, aeby wytworzy podane produkty;
(3) dla kogo produkty powinny by wytwarzane i jak powinny
by rozdzielane.
Obyczaj, instynkt, nakaz i rynek

W cywilizacjach pierwotnych kadym aspektem

zachowa moe rzdzi obyczaj. O tym, co, jak i dla kogo,
moe decydowa tradycja przekazywana modziey przez
starcw. Ludziom yjcym w innych kulturach takie postpowanie moe si wydawa dziwaczne i nierozsdne;
czonkowie pierwotnego plemienia mog by tak
przyzwyczajeni do istniejcego sposobu postpowania, e
kade zapytanie o przyczyny takich czy innych zachowa moe
ich zaskakiwa, a nawet urazi. Na przykad Indianie Kwakiutl
za rzecz podan uwaaj nie akumulowanie bogactwa, ale
rozdawanie go podczas potlatch (haaliwych uroczystoci).
Bez wzgldu na to, jak dziwaczne mog si wydawa
rne obyczaje ludziom z zewntrz, czsto zapewniaj one
cakiem efektywn realizacj owych trzech funkcji organizacji
gospodarki. W niektrych przypadkach jednak obyczaje mog
si okaza tak sztywne, e spoeczestwa wymieraj, twardo
bronic swoich tradycji.
Sztywniejsza jeszcze ni spoeczestwo
tradycjonalistyczne jest zorganizowana kolonia pszcz. Tutaj
wszystkie funkcje ekonomiczne, wcznie ze skomplikowanym
podziaem pracy i kooperacj, s rozstrzygane automatycznie
przez instynkt biologiczny.
Na przeciwstawnym biegunie moemy znale
gospodark nakazow - tak, w ktrej wszystkie decyzje o
produkcji i podziale podejmuje wadza; moe ona mie
charakter dyktatorski lub demokratyczny; w skrajnym
przypadku bdzie dyktowa ludziom, co maj pi i je, jak
naley wytwarza ywno i stal oraz kto ma y w dostatku, a
kto w ubstwie.
Ostatnim wreszcie rozwizaniem (omawianym obszerniej
w rozdziale 3) jest kapitalistyczna gospodarka oparta na wolnej
przedsibiorczoci, czyli gospodarka rynkowa. Tutaj odpowied
na pytania co, jak i dla kogo wyznaczana jest przez cay system
cen, rynkw, zyskw i strat, bodcw i nagrd.
Przedsibiorstwa wytwarzaj towary przynoszce najwysze
zyski (co), przy uyciu najmniej kosztownych technik
produkcji (jak), a konsumpcja ludzi wynika z ich decyzji o
sposobie wydatkowania pac i dochodw z wasnoci,
generowanych przez ich prac i posiadany majtek (dla kogo).
Wspczenie nie ma gospodarki wystpujcej w jednej z
tych czystych form. Spoecznoci s raczej gospodarkami
mieszanymi, z pewnymi elementami rynku, nakazu i tradycji.
Gospodarka w stu procentach rynkowa nie istniaa nigdy
(jakkolwiek dziewitnastowieczna Anglia bya jej bliska). We
wspczesnym kapitalizmie amerykaskim rzd odgrywa

wan rol w ustalaniu regu gry ekonomicznej, produkujc

owiat i usugi policji, regulujc zanieczyszczenie rodowiska
i funkcjonowanie przedsibiorstw. Jednakowo wikszo
decyzji w dzisiejszych Stanach Zjednoczonych podejmowana
jest za porednictwem cen i rynkw.
Kwestia rzadkoci
Co, jak i dla kogo produkowa nie stanowioby
problemu, gdyby zasoby byy nieograniczone. Gdyby mona
byo wytworzy nieskoczon ilo kadego dobra, albo gdyby
potrzeby ludzkie byy w peni zaspokojone, nie miaoby
znaczenia wytworzenie zbyt duej iloci jakiego dobra. Nie
miaoby te znaczenia zastosowanie nie do rozsdnej
kombinacji pracy i materiaw. Gdyby kady z nas mg mie
tyle, ile chce, nie miaby znaczenia sposb, w jaki dobra i
dochody s dzielone pomidzy rnych ludzi i rne klasy.
Nie istniayby wtedy dobra ekonomiczne, to znaczy nie
byoby dbr relatywnie rzadkich. I nie istniaaby adna
potrzeba czy to studiowania ekonomii, czy to
ekonomizowania, tj. oszczdzania. Wszystkie dobra byyby
dobrami wolnymi, tak jak powietrze czy jak piasek na pustyni.
Ale nie wszystkie dobra s wolne. Na tym wiecie takim,
jakim on jest, ju dzieci si ucz, e na pytanie to czy tamto?
odpowied to i tamto jest niedopuszczalna. W porwnaniu z
krajami rozwijajcymi si albo ze spoecznociami minionych
wiekw wspczesne spoeczestwa przemysowe rzeczywicie
wydaj si bardzo bogate. Ale w lad za coraz to wyszym
poziomem produkcji zdaj si pojawia stale coraz wysze
wymogi konsumpcyjne. Rzadko utrzymuje si.
Ludzie czuj, e chc i potrzebuj kanalizacji,
centralnego ogrzewania, lodwek, wyksztacenia, filmw,
aparatw radiowych i telewizyjnych, ksiek, samochodw,
podry, sportu i koncertw, prywatnoci i przestrzeni yciowej, eleganckiej odziey, czystego powietrza i czystej wody,
bezpiecznych zakadw przemysowych i tak dalej.
Biologowie mwi im, e mona si wystarczajco
wyywi, jedzc cienk owsiank za kilka centw dziennie1.
Ale kady, kto si zajmowa budetem wasnej rodziny, wie, e
potrzeby spoeczne ycia - wymogi o charakterze
kategorycznego przymusu - maj niewiele wsplnego z
fizjologicznym minimum zapotrzebowania na ywno, odzie
i mieszkanie.
Okoo trzydzieci lat temu w Spoeczestwie obfitoci
(The Affiuent Society) John Kenneth Galbraith wymownie
dowodzi, e dzisiejsi Amerykanie w przewaajcej czci

przekroczyli ju prg potrzeb fizjologicznych; e czsto

konsument przerzuca si kaprynie od jednego do innego
zakupu, reagujc na presje mody i reklamy2.
1

Wyniki bada sugeruj, e standardowe zapotrzebowanie osoby

dorosej na ywno w 1984 r. mona byo pokry artykuami nabywanymi
kosztem okoo 300 dol. rocznie, czyli okoo 80 centw dziennie. Ale c to
za dieta: kapusta, szpinak, wtroba wieprzowa i mka! Por. G.J.Stigler
The Cost of Subsistence, Journal of Farm Economics, maj 1945, ss.
303-314. Artyku ten zyska saw jako prekursorska zapowied bardzo
wanej techniki matematycznej stosowanej w ekonomii i w wojsku,
noszcej nazw programowania liniowego.
2
J. K. Galbraith Spoeczestwo dobrobytu. Pastwo przemysowe,
PIW, Warszawa 1973.

W dzisiejszym wiecie kurczcych si zasobw, stagnacji

wydajnoci i rozpadajcych si autostrad, tego rodzaju fanfary
wieszczce kres ery rzadkoci sabo brzmi w naszych uszach.
Aby przecitny Amerykanin mg y na poziomie dobrze
sytuowanego lekarza, prawnika czy dyrektora firmy
reklamowej (nie mwic ju o stopie yciowej ludzi naprawd
zamonych), globalny produkt Stanw Zjednoczonych
musiaby by wielokrotnie wyszy ni obecnie. Poza granicami
Stanw Zjednoczonych za, zwaszcza w Afryce i w Azji, setki
milionw ludzi cierpi z powodu niezaprzeczalnego niedoywienia i ndzy.
Tak wic, jakkolwiek nasza bieca konsumpcja zawiera
mnstwo zbdnych zbytkw, gwnym faktem, z jakim musi
si upora ekonomia, pozostaje rzadko. Cho wielu jest
bogatych, wiat roi si od miliardw yjcych w absolutnej
ndzy. Nie brak uytecznej pracy, ktr naley tu wykona.

B. ALTERNATYWY TECHNOLOGICZNE DOSTPNE

DLA SPOECZESTWA
KRAWD MOLIWOCI PRODUKCYJNYCH
SPOECZESTWA
Omawialimy fundamentalny fakt ekonomiczny:
ograniczone iloci zasobw zdolnych do wytwarzania
rnorodnych towarw zmuszaj spoeczestwo do
dokonywania wyboru midzy dobrami relatywnie rzadkimi.

Liczbow ilustracj mog by proste przykady

arytmetyczne oraz wykresy geometryczne. Wyobramy sobie
gospodark, w ktrej jest tyle a tyle ludzi; tyle a tyle wiedzy
technicznej; tyle a tyle fabryk i narzdzi; tyle a tyle gruntw,
energii wodnej i zasobw naturalnych. Decydujc o tym, co ma
by produkowane i jak, gospodarka musi w gruncie rzeczy
zadecydowa o tym, jak te zasoby powinny by rozdzielone alokowane - midzy tysice rnych moliwych dbr. Ile
gruntw powinno pj pod upraw pszenicy? A pod
pastwiska? Ile fabryk ma produkowa noe? Ile
wykwalifikowanej siy roboczej powinno istnie dla obsugi
zakadw mechanicznych?
Nawet omwienie tych problemw jest skomplikowane,
tym bardziej za ich rozwizanie. Dlatego musimy si uciec do
uproszcze. Zamy wic, e maj by wytwarzane tylko dwa
dobra ekonomiczne (albo dwie klasy dbr ekonomicznych).
Aby przykad by bardziej spektakularny, moemy wybra par
dbr - armaty i maso - czsto wykorzystywan dla
zilustrowania problemu czasw wojny, problemu wyboru
midzy wydatkami obronnymi i cywilnymi. Moglibymy si
posuy dowoln par dbr - chleb i wino, konsumpcja i
inwestycje.
Przykad liczbowy. Posumy si przykadem armat i
masa i zacznijmy od rozwaenia rys. 2.1. Zamy, e
wszystkie zasoby przeznaczamy na produkcj dbr cywilnych
(maso). Bdzie jednak istnie pewna okrelona, maksymalna
ilo masa, jak mona wytwarza rocznie. (Dokadna ilo
zaley od iloci i jakoci zasobw danej gospodarki oraz od
technologicznej efektywnoci ich wykorzystania.)
Przypumy, e maksymalna ilo masa, jak mona
wytwarza przy istniejcej technice i istniejcych zasobach,
wynosi 5 milionw funtw.
Wyobramy sobie, e cae zasoby spoeczestwa
powicono na produkcj armat. W takim razie moliwe jest
wytwarzanie tylko pewnej okrelonej maksymalnej iloci
armat: by moe, jeli jestemy skonni w ogle nie wytwarza
masa, mona by wyprodukowa 15 tysicy armat danego typu.
S to dwie skrajne moliwoci. Pomidzy nimi mieszcz
si jeszcze inne. Jeeli jestemy gotowi zrezygnowa z pewnej
iloci masa, moemy mie pewn ilo armat. Jeeli jestemy
gotowi zrezygnowa z jeszcze wikszej iloci masa, moemy
mie jeszcze wicej armat.
W tablicy przy rys. 2.1 zestawiono pewn liczb
alternatywnych moliwoci. Punkt F ukazuje moliwo

skrajn, kiedy wytwarza si tylko maso i adnych armat, punkt

A natomiast ukazuje kraniec przeciwlegy, kiedy wszystkie
zasoby id na armaty. Na obszarze porednim - w punktach E,
D, C i B - za dodatkowe armaty oddaje si wiksze iloci
masa.
Maso ulega transformacji na armaty, nie w sensie
fizycznym, ale za porednictwem alchemii przesuwania
zasobw od jednego zastosowania do innego.
Krawd moliwoci produkcyjnych: przedstawienie
graficzne. Jeszcze bardziej pouczajce jest graficzne
przedstawienie teje samej tabeli moliwoci produkcyjnych
na rys. 2.1, na ktrym iloci masa odmierzamy wzdu osi
poziomej, armat za wzdu osi pionowej.
Czytelnik powinien ju by w stanie przej
bezporednio od liczb do wykresu: do punktu F, odliczajc 5
jednostek masa ku prawej stronie i zwikszajc ilo masa o 0
jednostek; do E, przesuwajc si o 4 jednostki masa na prawo i
5 jednostek armat w gr, i wreszcie do A, przesuwajc si o 0
jednostek masa i o 15 jednostek armat w gr.

Wszystkie pozycje porednie moemy wypeni nowymi

punktami, nawet tam, gdzie w gr wchodz uamki - uamki
miliona funtw masa lub tysica armat. Gdy ju zaznaczymy
wszystkie punkty, otrzymujemy cig krzyw; ukazuje j jako
krawd moliwoci produkcyjnych rys. 2.2.
Otrzymana krzywa wyraa ten oto fundamentalny fakt.
Gospodarka funkcjonujca przy penym zatrudnieniu
zawsze musi dla wytwarzania jednego dobra zrezygnowa z

czci produkcji innego. Gospodark funkcjonujc przy

penym zatrudnieniu rzdzi zasada substytucji.
Krawd moliwoci produkcyjnych odzwierciedla
menu wyborw dostpnych dla spoeczestwa.
Efektywno
Dotychczas zakadalimy implicite, e gospodarka
znajduje si na krawdzi moliwoci produkcyjnych, to jest, e
funkcjonuje ona efektywnie.
Efektywno jest jednym z gwnych przedmiotw, a by
moe gwnym przedmiotem, zainteresowania ekonomii.
Efektywno oznacza, e nie ma marnotrawstwa. W naszym
prostym przykadzie armat i masa gospodarka funkcjonuje
efektywnie wtedy, kiedy nie moe zwikszy produkcji jednego
dobra, nie zmniejszajc produkcji drugiego - kiedy znajduje si
na krawdzi moliwoci produkcyjnych3.

Efektywno ekonomiczna to nie to samo, co efektywno, czyli

sprawno, w mechanice lub termodynamice. Niekiedy moe by rzecz
ekonomicznie sensown, by metody mniej efektywne z punktu widzenia
teorii przedkada ponad metody, ktre niewtpliwie s efektywniejsze
technicznie. Przykad: ksiki z dziedziny fizyki ucz nas, e zamiana
ciepa w ruch w temperaturze 4000C jest w istocie rzeczy efektywniejsza
anieli zamiana w temperaturze 1500C. Jednakowo, jeli metale
wytrzymujce wysze temperatury s rzadkie i drogie, z ekonomicznego
punktu widzenia inynierowi i wacicielowi przedsibiorstwa bardziej si

opaca stosowa metod mniej efektywn z punktu widzenia

termodynamiki.

Skd wiemy, e kady punkt na tej krawdzi jest

efektywny? Zacznijmy od punktu D na rys. 2.2. Ustanwmy,
e chcemy dodatkowo milion funtw masa. Gdybymy
zignorowali krawd p-p, moglibymy sdzi, e moliwe jest
przesunicie si do punktu 7, na prawo od punktu D. Ale punkt
I ley na nieosigalnym obszarze na zewntrz krawdzi. Nie
moemy uzyska wicej masa, nie rezygnujc z pewnej iloci
armat. Wobec tego punkt D jest efektywny, za punkt I nieosigalny.
Efektywno produkcji wystpuje wtedy, kiedy
spoeczestwo nie moe zwikszy produkcji jednego dobra,
nie zmniejszajc produkcji drugiego. Gospodarka efektywna
znajduje si na krawdzi moliwoci produkcyjnych.
Bezrobocie i nieefektywno. Nasza krawd moliwoci
produkcyjnych zdaje si zakada, e spoeczestwo zawsze
znajduje si na krawdzi. Obserwatorzy wspczesnego ycia
wiedz, e od czasu do czasu wystpuje do powszechne
niepene zatrudnienie zasobw: bezrobotni, nieczynne fabryki
oraz ziemia leca odogiem. W rozdziale 1 napomykalimy, e
prawa ekonomiczne mog si ksztatowa odmiennie w
sytuacji, gdy zasoby nie s w peni wykorzystane. Jest to jeden
z tego rodzaju przykadw.
Przy niepenym wykorzystaniu zasobw wcale nie
znajdujemy si na krawdzi moliwoci produkcyjnych,
znajdujemy si raczej gdzie wewntrz obszaru pod ni. I tak, U
na rys. 2.2 jest punktem lecym wewntrz obszaru
ograniczonego lini p-p (krawdzi moliwoci produkcyjnych); w punkcie U spoeczestwo wytwarza tylko 2 mln.
funtw masa i 6 ty. armat. Uruchamiajc bezczynne zasoby
moemy mie wicej masa i rwnoczenie wicej armat.
Moemy si przesun z U do D, uzyskujc w ten sposb
wicej masa i wicej armat i zwikszajc efektywno gospodarcz.
Powysze rozumowanie rzuca wiato na historyczne
dowiadczenia Stanw Zjednoczonych i Rosji z czasw drugiej
wojny wiatowej. Jak si to stao, e po roku 1940 Stany
Zjednoczone potrafiy si sta arsenaem demokracji i
rwnoczenie zapewni obywatelom wysz ni kiedykolwiek
przedtem stop yciow? Gwnie dziki temu, e
zlikwidowano luzy niepenego zatrudnienia i przesunito si
bliej krawdzi p-p.

Sytuacja ZSRR w czasie wojny bya odmienna. Rosjanie

przed wojn mieli znikome bezrobocie i ju znajdowali si na
swojej - raczej do niskiej - krawdzi moliwoci
produkcyjnych; Rosja przesuwaa si wzdu owej krawdzi pp ku grze i na lewo. Nie miaa wyboru, musiaa substytuowa
dobra dla potrzeb wojny w zamian za dobra cywilne;
konsekwencj tego by powszechny niedostatek.
Wewntrz obszaru ograniczonego krawdzi p-p mona
si znale nie tylko w wyniku niepenego zatrudnienia.
Gospodarka moe nie siga tej krawdzi take i wtedy, gdy
jest nieefektywnie zorganizowana. Byo tak po strajkach
generalnych w Polsce w roku 1981 i 1982; produkcja
drastycznie spada, gdy zaama si cay system cen. Zamt
polityczny zepchn Polsk gboko poniej jej krawdzi p-p.
Mniej spektakularne, ale nie mniej wane s przypadki,
kiedy gospodarka znajduje si poniej swej krawdzi p-p,
poniewa trapiona jest praktykami monopolistycznymi lub
nieefektywn reglamentacj, albo kiedy gospodark nakazow
rzdz niekompetentni biurokraci za pomoc arbitralnie
ustalanych dekretw i przepisw. Wszystko to bdziemy
analizowa pniej i stwierdzimy, e nawet w normalnej
gospodarce mieszanej wystpuj monopolistyczne
niedoskonaoci, utrzymujce j poniej potencjalnej krawdzi
moliwoci produkcyjnych.
Posugujc si krawdzi p-p, moemy zrozumie
popularne powiedzonko: Za wszystko trzeba paci. Ta
zasada oznacza, e niczego nie mona dosta, nie dajc nic w
zamian. Kto, kto daje ci co nieodpatnie - na przykad stawia
obiad - zazwyczaj chce czego w zamian: przysugi, posady,
jakiej pomocy w pracach domowych.
Ale ta zasada nic za darmo moe si nie sprawdza,
jeeli znajdujemy si poniej krawdzi. Jeeli osoba
stawiajca ci obiad ma po prostu wolny czas i potrzebuje
towarzystwa, w rezultacie i ty, i zapraszajcy moecie si
przesun bliej ku krawdzi przyjemnoci. Mwic oglniej,
eliminujc marnotrawstwo i nieefektywno rzeczywicie
osiga si co nowego i dobrego; kiedy A prowadzi wymian z
B, obaj mog si w kocu znale w lepszej sytuacji - w
pewnym sensie otrzymujc co za nic.
Niektre zastosowania krawdzi p-p
Krawd moliwoci produkcyjnych przedstawiona w
postaci pojedynczej krzywej moe nam uatwi wprowadzenie
wielu najbardziej fundamentalnych poj ekonomii.

1. Na przykad rys. 2.2 moe z powodzeniem zilustrowa

podstawow definicj ekonomii, sformuowan w rozdziale 1;
okrelilimy tam ekonomi jako nauk decydowania o tym,
jakie dobra wytwarza. Czy powinnimy y w gospodarce
ufortyfikowanej, najeonej lufami armat, ale zachowujc
surow wstrzemiliwo w sferze konsumpcji, jak to
przedstawia punkt B na rys. 2.2? Czy te produkcj na cele
militarne zredukowa prawie do zera, cieszc si natomiast
gospodark obfitujc w maso i czekolad, jak w punkcie E?
Pytania takie pojawiaj si zarwno w czasach pokoju,
jak i wojny. Tematem jednej z kluczowych dyskusji podczas
kampanii prezydenckiej 1984 roku by problem wielkoci
budetu obronnego. Prezydent Reagan opowiada si za
szybkim zwikszeniem wydatkw na armaty i bro rakietow;
jego demokratyczny oponent Walter Mondale chcia
zmniejszy tempo wzrostu wydatkw na obron i znacznie
zredukowa wielkie programy zbrojeniowe.
2. Koncepcja krawdzi moliwoci produkcyjnych daje
nam rygorystyczn definicj rzadkoci.
Ekonomiczna rzadko to pojcie dotyczce sprawy
zasadniczej - skoczonej iloci zasobw ludzkich i
rzeczowych, ktre za pomoc nawet najlepszej osigalnej
wiedzy technicznej mona wykorzysta do wytworzenia
jedynie ograniczonych (maksymalnych) iloci dbr
ekonomicznych. Krawd p-p ukazuje zewntrzne granice
moliwoci kombinowania wytwarzalnych dbr.
I, jak dotychczas, nigdzie na naszym globie nie znajdujemy tak
obfitej poday dbr lub tak skromnych potrzeb, aeby
przecitna rodzina moga mie pod dostatkiem wszystkiego, co
si jej tylko zamarzy. Pojcie rzadkoci odzwierciedla fakt, e
krawd p-p ogranicza nasz stop yciow.
3. Tabela moliwoci produkcyjnych moe rwnie
uatwi wyjanienie trzech podstawowych problemw ycia
gospodarczego: co, jak i dla kogo.
To, co jest wytwarzane i konsumowane, moe wyrazi
punkt, ktry ostatecznie zostanie wybrany spord innych
lecych na krawdzi p-p.
Jak maj by wytwarzane dobra - to problem wyboru
efektywnych metod i waciwego rozdysponowania
ograniczonych zasobw (ile czego) midzy poszczeglne
gazie.
Dla kogo maj by wytwarzane dobra - tego nie mona
wydedukowa z samego tylko wykresu p-p. Niekiedy jednak
mona na jego podstawie zgadywa. Jeeli stwierdzamy, e
dane spoeczestwo znajduje si na swojej krawdzi p-p przy

wielkiej iloci jachtw i futer, majc przy tym bardzo mao

ziemniakw i maych samochodw, to moemy podejrzewa,
e w spoeczestwie tym wystpuj pokane nierwnoci w
podziale dochodw i majtku midzy jego czonkw.
4. Moglibymy wreszcie zastosowa rozumowanie
oparte na pojciu krawdzi p-p w odniesieniu do ycia
studentw. Przypumy, e na nauk ekonomii i matematyki
masz tylko 40 godzin tygodniowo. Jak mogaby wyglda
krawd moliwoci produkcyjnych wytwarzania wiedzy
(albo stopni) z ekonomii i matematyki?
Albo te, jeli za dwa dobra uznamy stopnie oraz
wypoczynek i rozrywk, to jak by wtedy wygldaa krawd
p-p? W ktrym punkcie si znajdujesz? W ktrym punkcie
znajduj si na owej granicy twoi bardziej leniwi koledzy?

Omwienie rysunkw
T sam analiz, ktr si posuylimy w odniesieniu do
wyboru midzy dwoma dobrami (armatami i masem), mona
zastosowa do wszystkich przypadkw wyboru. I tak, im
wicej zasobw zuywa si na wytwarzanie dbr publicznych
(na przykad drg), tym mniej pozostaje na wytwarzanie dbr
prywatnych (na przykad mieszka); im wicej decydujemy si
spoywa ywnoci, tym mniej moemy konsumowa odziey;
im wicej spoeczestwo postanowi skonsumowa dzisiaj, tym
mniejsza moe by jego produkcja dbr kapitaowych
(trwaych dbr produkcyjnych, jak maszyny i fabryki), ktre by
wytworzyy wicej dbr konsumpcyjnych w przyszym roku
czy w przyszym dziesicioleciu.

Wykresy na rys. 2.3 do 2.6 skonstruowano tak, e

powinny mwi same za siebie. Pokazuj one, e krawd
moliwoci produkcyjnych moe zilustrowa wiele
powszechnie znanych, ale podstawowych, procesw
ekonomicznych. W dalszych rozdziaach kadym z nich
zajmiemy si bardziej wnikliwe; tutaj naley tylko zrozumie o
co chodzi, polegajc na zdrowym rozsdku.
Rysunek 2.3 ukazuje skutki wzrostu i rozwoju. W
wyniku zwikszenia zarwno nakadw, jak i ulepszenia
techniki w danym kraju, krawd p-p przesuwa si na
zewntrz. Kraj moe mie coraz wicej wszystkich dbr, w
miar jak jego gospodarka ronie. Rysunek pokazuje nam
take, i spoeczestwo przewaajc cz swych wysikw
powica na wytwarzanie ywnoci, kiedy jest ubogie, ale w
miar rozwoju przesuwa si ku dobrom uatwiajcym ycie i
artykuom luksusowym; zagadnienie to bdziemy omawia w
rozdziale 7.
Rysunek 2.4 pokazuje, e wyborcy musz si
opowiedzie za dobrami prywatnymi (kupowanymi za' pewn
cen) lub dobrami publicznymi (opacanymi w gwnej mierze
z podatkw); ten temat bdziemy omawia w rozdziale 32.
Rysunek 2.5 pokazuje, jak wyglda wybr midzy (a)
dobrami konsumpcji biecej oraz (b) dobrami kapitaowymi
(maszyny, fabryki itp.) umoliwiajcymi uzyskanie wikszych
iloci obu dbr (konsumpcyjnych i kapitaowych) w
przyszoci. Druga, trzecia i sidma cz podrcznika bd w

znacznej mierze powicone temu wanie problemowi

oszczdnoci i inwestycji.

Rysunek 2.6 przedstawia, w jaki sposb kraj B, majcy

szczcie do odkry naukowych oraz technicznych i
dostarczajcy hojnie bodcw dla innowatorw, moe
wyprzedzi kraj bardziej zapobiegliwy. A, ktry wprawdzie
wicej inwestowa, ale przy mniej postpowych technikach.
Te cztery wykresy s ilustracj kluczowych tematw
dalszych rozdziaw: jak spoeczestwa dokonuj wyboru
spord rnych struktur produkcji; jak cen pac za swj
wybr; jakie korzyci lub straty daje to w przyszoci. Uwane
przestudiowanie tych wykresw to dobra inwestycja - podobnie
jak kraj odnosi niekiedy korzyci z inwestowania w dobra
kapitaowe w imi pomylnej przyszoci, tak i kilkanacie
dodatkowych minut zuytych w ten sposb przyniesie nagrod
przy lekturze dalszych rozdziaw!
PRAWO MALEJCYCH PRZYCHODW
Krawdzi moliwoci produkcyjnych moemy si
posuy, aby zilustrowa jedn z najsynniejszych
prawidowoci ekonomicznych: prawo malejcych
przychodw.
Prawo to formuuje zaleno nie midzy dwoma
dobrami (na przykad armatami i pszenic), ale midzy
pewnym nakadem wytwrczym (jak np. praca) a produktem,
do ktrego wytworzenia ten nakad si przyczynia (jak np.
zboe).

Mwic dokadniej, prawo malejcych przychodw

dotyczy zmniejszania si przyrostw produktu w miar
dodawania kolejnych jednakowych jednostek nakadu
zmiennego (jak np. praca) do pewnej staej iloci innego
nakadu (jak np. ziemia).
Oto przykad ilustrujcy prawo malejcych przychodw.
Przeprowadzamy nastpujcy eksperyment kontrolowany.
Dana jest staa ilo ziemi, powiedzmy 100 akrw. Najpierw w
ogle nie wkadamy w ni pracy. Stwierdzamy, e przy
zerowym nakadzie pracy nie ma adnej produkcji zboa. Tote
w tabl. 2.1 przy nakadzie pracy O zapisujemy produkt rwny
0.
Przeprowadzamy teraz drugi zwizany z tym
eksperyment. Do tej samej staej iloci ziemi dodajemy jedn
jednostk pracy. Ile uzyskamy teraz produktu? Czysta dedukcja
tu nie wystarczy, musimy przeprowadzi obserwacj. Czynimy
to i - powiedzmy - zaobserwowalimy, i teraz wytworzono
2000 buszli zboa.
Przeprowadzamy trzeci kontrolowany eksperyment. Ilo
ziemi nadal pozostawiamy bez zmian. Jeszcze raz zmieniamy
nakad pracy i dbamy o to, aby zwikszy go dokadnie o tak
sam jednostk pracy, jak przedtem. To znaczy, obecnie
przechodzimy od jednej do dwch jednostek pracy, co
odpowiada poprzedniemu zwikszeniu z 0 do 1. Z zapartym
tchem czekamy na wyniki eksperymentu, wyraone w
dodatkowych ilociach wytwarzanego zboa.
Moemy si teraz przekona, czy rzeczywicie
przychody byy malejce. Czy otrzymalimy teraz czny zbir
wynoszcy 4000 buszli zboa, co oznaczaoby, e - jak
przedtem - dodatkowa jednostka nakadu zmiennego (pracy)
przyniosa dokadnie 2000 dodatkowych buszli zboa? Czy te
stwierdzamy przychody malejce, a nowa dodatkowa jednostka
nakadu zwiksza produkt o mniej ni owe 2000 dodatkowych
buszli, ktre otrzymalimy poprzednio?
Jeeli prawo malejcych przychodw rzeczywicie
dziaa, nasz eksperyment moe przynie jeden tylko wynik.
Kolejna dodatkowa jednostka pracy przyniesie mniejszy ni
poprzednia przyrost produktu. Skutkiem dodania trzeciej
jednostki bdzie jeszcze mniejszy przyrost produktu.
Dodawanie dalszych jednostek pracy przyniesie jeszcze
mniejsze przyrosty produktu.

W tabl. 2.1 podano liczbowe wartoci pokazujce, co si

dzieje, kiedy dziaa prawo malejcych przychodw. Prawo to
wyraa wan, czsto obserwowan, prawidowo
ekonomiczn i techniczn. Nie obowizuje ono jednak
powszechnie i bez wyjtkw. Czsto jego dziaanie przejawia
si dopiero wtedy, kiedy nakad czynnika zmiennego
zwikszymy skokowo. Wyraajc to inaczej: pocztkowo
czynniki zmienne mog przynosi rosnce przyrosty
przychodw, poniewa pewien minimalny nakad pracy moe
by potrzebny po prostu po to, eby doj na pole i wzi do
rki opat czy motyk; mona jednak oczekiwa dominacji
zjawiska przychodw malejcych.
Przychody stae wzgldem skali
Dlaczego prawo malejcych przychodw mona uzna
za wiarygodne? Czsto sdzimy, e jeli rwnoczenie
zwikszamy nakady ziemi i pracy - a wic jeli aden nakad
nie jest stay, lecz wszystkie zmieniaj si w jednakowej
proporcji, tak e ronie caa skala dziaalnoci - to rwnie
produkcja powinna przyrasta proporcjonalnie do wzrostu
nakadw, a przyrosty produktu wcale nie musz male.
Jest to sytuacja znana pod nazw przychodw staych
wzgldem skali. Dlaczego bowiem przyrosty produktu miayby
male, jeeli kademu z nakadw zawsze towarzyszy taka
sama ilo innych nakadw? Krtko mwic, zrwnowaony
wzrost skali dziaalnoci, kiedy wszystkie nakady rosn w
jednakowym stosunku, powinien zwiksza produkcj w tym
samym stosunku.
Przychody stae wzgldem skali wystpuj wtedy, gdy
podwojenie wszystkich nakadw (pracy, ziemi, kapitau)
prowadzi do podwojenia produktu.

A zatem, jeeli jeden omlet mona zrobi, zuywajc

dwa jajka, pi minut pracy i 800 jednostek ciepa, zgodnie z
zasad przychodw staych dwa omlety mona zrobi przy
uyciu czterech jaj, dziesiciu minut pracy i 1600 jednostek
ciepa.
Czego si jednak naley spodziewa, gdy jeden nakad
albo jedn grup nakadw utrzymujemy bez zmiany,
powikszajc tylko pozostae? Widzimy, e zmiennym
nakadom towarzyszy coraz mniejsza (w przeliczeniu na jednostk nakadu zmiennego) ilo innych nakadw staych. Nie
powinnimy si wic szczeglnie dziwi, e z dodatkowymi
nakadami zmiennymi zwizane s coraz to mniejsze kolejne
przyrosty produkcji.
Kilka przykadw
W rzeczy samej prawo malejcych przychodw jest
sensowne. Pomylmy, co si dzieje, kiedy coraz wicej pracy
wkadamy w upraw tego samego, tysicakrowego
gospodarstwa rolnego. Przez pewien czas produkcja bdzie
szybko rosn: pola bd obsiewane i pielone bardziej
starannie, rowy irygacyjne bd utrzymywane w dobrym
stanie, mechaniczne strachy na wrble utrzymywane w
ruchu. Po pewnym czasie jednak wydajno dodatkowej pracy
coraz bardziej spada. Trzecie kolejne w cigu dnia okopywanie
rolin, czwarte kolejne oliwienie maszyn w niewielkim tylko
stopniu przyczynia do zwikszenia produkcji. I moe si sta
tak, i w gospodarstwie toczy si tyle ludzi, e rolinno
zostaje zdeptana, bowiem gdy zbyt wielu jest niwiarzy, to
marnuj oni plon. W rezultacie produkcja moe nawet zacz
spada.
Moemy ponownie posuy si przykadem dotyczcym
studiw, by zilustrowa dziaanie prawa malejcych
przychodw. Moesz zapewne stwierdzi, e pierwsza godzina
powicona na nauk ekonomii w danym dniu bya wydajna.
Nauczye si nowych praw i faktw, poj oraz historii. W
cigu drugiej godziny zapewne stwierdzisz, e twoja uwaga zaczyna si rozprasza i e nauczye si nieco mniej. Trzecia
godzina moe sprawi, e przychody malejce ujawni si z
ca si, tak e nastpnego dnia nie bdziesz w stanie sobie
przypomnie nic z tego, czego si uczye w cigu tej trzeciej
godziny. Czy z prawa malejcych przychodw nie wynika
sugestia, e czas przeznaczony w kadym tygodniu na nauk
ekonomii powinien by raczej rozoony na rne dni ni
wtoczony w ramy jednej tylko doby?

W czci pitej zobaczymy, e paca realna robotnikw

zaley od przyrostu produktu, uzyskiwanego w wyniku pracy
ostatniego zatrudnionego. Stopa yciowa w przeludnionych
Chinach czy Indiach jest niska w wyniku dziaania prawa
malejcych przychodw, a nie tylko dlatego, e ziemia naley
czy to do pastwa, czy to do nieobecnych wacicieli
ziemskich.
Prawo malejcych przychodw a krawd
moliwoci produkcyjnych
Prawo malejcych przychodw mona uj take za
pomoc krzywej moliwoci produkcyjnych, jak to wida na
rys. 2.7. Wykres po lewej stronie (a) pokazuje, jak przesuwa si
krzywa p-p, kiedy praca i ziemia rosn rwnoczenie, jak to
moe by w spoeczestwach otwartego pogranicza,
dysponujcych rozlegymi, nie wykorzystywanymi dotd
obszarami. Przychody wzgldem skali s stae, a wic produkt
ronie w tym samym tempie co nakady.
Wykres po prawej stronie pokazuje, co si dzieje, kiedy
liczba ludnoci ronie zgodnie z postpem arytmetycznym - jak
1, 2, 3 - podczas gdy ilo ziemi pozostaje bez zmiany.
Produkcja odziey moe rosn prawie tak szybko, jak liczba
ludnoci, poniewa zaley gwnie od nakadw pracy. Ale
ziemiochonna produkcja ywnoci poddana jest dziaaniu
prawa malejcych przychodw i ronie z 1 do 1,5 i do 1,8:
prawo malejcych przychodw zahamowao wzrost produkcji
ywnoci, poniewa nakad ziemi jest stay, a poda pracy
ronie.
Wystpienie tego wanie problemu - e produkcja
ywnoci nie moe dotrzyma kroku wzrostowi liczby ludnoci
ze wzgldu na stao iloci gruntw - przepowiada Tomasz
Malthus. Sdzi on, e obraz spoeczestwa zblia si bdzie
do obrazu przedstawionego na wykresie po prawej stronie rys.
2.7, kiedy to produkcja ywnoci na jednego mieszkaca maleje
w miar wzrostu liczby ludnoci. Ta wanie ponura teoria
sprawia, e ekonomii nadano miano nauki katastroficznej.
Na zakoczenie moemy podsumowa w nastpujcy
sposb. Prawo malejcych przychodw: zwikszenie
niektrych nakadw, zmiennych, w stosunku do innych
nakadw, staych, sprawi przy danym stanie techniki, e
cakowity produkt wzronie; jednak po przekroczeniu pewnego
punktu przyrosty produktu wynikajce z kolejnych,

jednakowych, przyrostw nakadw prawdopodobnie bd

coraz mniejsze.

Prawo rosncych kosztw wzgldnych

Teraz moemy ju zrozumie, dlaczego na naszych
wykresach krzywa moliwoci produkcyjnych jest wypuka.
Gdyby krawd p-p bya lini prost, wzgldne koszty
pozyskania pewnej dodatkowej iloci armat, wyraone w iloci
masa, z ktrego trzeba zrezygnowa, byyby zawsze takie
same. Przypadek taki ekonomici okrelaj mianem staoci
kosztw wzgldnych. Powszechniejszy jest jednak przypadek
wypukej krawdzi p-p, jak to wida na rys. 2.8. Jeeli krawd
ta jest wypuka, mamy do czynienia z prawem rosncych
kosztw wzgldnych.
Prawo rosncych kosztw relatywnych dziaa wtedy,
kiedy w zamian za uzyskanie kolejnych, jednakowych
przyrostw iloci jednego dobra spoeczestwo musi
zrezygnowa ze stale rosncych iloci innego dobra. Wypuke czy kopulaste - zakrzywienie krawdzi moliwoci
produkcyjnych odzwierciedla dziaanie prawa rosncych
kosztw wzgldnych; przykadem jest fakt, e jeli chcemy
mie wicej produktw rolnych, ronie ich relatywny koszt
wyraony w ilociach wyrobw przemysowych, z ktrych
trzeba zrezygnowa.

Uzasadnienie. Dlaczego stwierdzenie takie jest

sensowne? Widzimy, e prawo rosncych kosztw wzgldnych
jest zwizane z prawem malejcych przychodw, ale e oba te
prawa zdecydowanie nie s jednym i tym samym. Zobaczymy,
e zgodnie z prawem malejcych przychodw do produkcji
armat i masa trzeba wykorzystywa czynniki produkcji (takie
jak praca i ziemia) w rnych proporcjach, tj. z rn
intensywnoci, jeeli prawo rosncych kosztw wzgldnych
ma zachowa sw prawdziwo.
Aby wyprowadzi prawo rosncych kosztw
wzgldnych, posuymy si bardzo uproszczonym przykadem.
Na rys. 2.8 zakadamy, e wyroby przemysowe (armaty)
wymagaj tylko samej pracy, nakady ziemi za mona
praktycznie pomin. Zamy jednak rwnoczenie, e
produkcja artykuw ywnociowych pochodzcych z rolnictwa
(maso) wymaga zarwno nakadw ziemi, jak i pracy. I na
koniec zamy, e ilo ziemi jest staa.
Mamy teraz oba elementy potrzebne do wytumaczenia
prawa rosncych kosztw wzgldnych, ktre wyraa krawd
p-p. Dwie gazie stosuj ziemi i prac w odmiennych
proporcjach; tak wic przesuwanie zmiennych iloci pracy ku
staej iloci gruntw rolnych spowoduje ujawnienie si
dziaania prawa malejcych przychodw. Zobaczmy, jak to
dokadnie przebiega.
Zacznijmy od zastosowania caego zasobu pracy do
wytwarzania wyrobw przemysowych, w punkcie A na rys.
2.8. Teraz zacznijmy powica kolejne, jednakowe, iloci
wyrobw przemysowych, aeby zwikszy produkcj roln,
przechodzc od B do C. W jaki sposb odbywa si ten proces
transformacji? Przez zabieranie z przemysu kolejnych,
jednakowych porcji pracy (poniewa w przemyle w ogle nie
uywa si ziemi). Ale zauwamy, e te jednakowe porcje pracy
s teraz stosowane do staej iloci gruntw rolnych. Zgodnie z
prawem malejcych przychodw, kiedy jednakowe przyrosty
zmiennego czynnika (pracy) doczaj do staego czynnika
(ziemi), kady zatrudniony rolnik pracuje na coraz mniejszej
iloci akrw i wobec tego wytwarza stopniowo coraz mniej
dodatkowego produktu. Widzimy przeto, dlaczego kada nowa
jednostka ywnoci pozyskiwana jest przy coraz wyszych
kosztach, liczonych w iloci wyrobw przemysowych, z
ktrych si rezygnuje.

Przychody rosnce wzgldem skali

Zanim zamkniemy ten rozdzia, zwrmy uwag na
pewne zjawisko odmienne od stosowanej przez nas procedury
kontrolowanego eksperymentu, zakadajcej, e za kadym
razem zmieniamy tylko jeden czynnik.
Przypumy, e po prostu zwikszamy skal dziaalnoci,
tj. zwikszamy rwnoczenie i w tej samej proporcji nakady
wszystkich czynnikw. W wielu procesach przemysowych
podwojenie wszystkich nakadw umoliwia nam prowadzenie
fabryki w sposb odmienny oraz bardziej efektywny, co
pozwala w rzeczywistoci zwikszy produkcj wicej ni
dwukrotnie. Zjawisko to nazywa si przychodami rosncymi
wzgldem skali.
Omwione przez nas prawo malejcych przychodw
zawsze dotyczy tych przypadkw, kiedy zmienia si tylko
niektre czynniki, a inne pozostaj bez zmiany. Wobec tego
zjawisko przychodw rosncych wzgldem skali w adnej
mierze nie jest sprzeczne z prawem malejcych przychodw.
Przychody rosnce wzgldem skali czsto si kojarz z
produkcj masow, na przykad w nastpujcych sytuacjach: (1)
wykorzystywanie rde energii nie zwizanych z si ludzk
lub zwierzc (sia wody i wiatru, para, elektryczno, turbiny i

siniki oparte na spalaniu wewntrznym); (2) zastosowanie

samoregulujcych automatycznych mechanizmw (obrabiarki,
stabilizatory); (3) posugiwanie si znormalizowanymi,
wymiennymi czciami; (4) rozbicie zoonych procesw
produkcyjnych na proste, powtarzajce si operacje; (5)
specjalizacja funkcji i podzia pracy; (6) komputeryzacja
procesw projektowania, produkcji i analizy. Linia montaowa
w produkcji samochodw, zintegrowana stalownia, skomputeryzowane procesy produkcji - oto przykady tych
rnorodnych czynnikw.
Kada z tych oszczdnoci (economies; czynniki lub
efekty dodatnie) przejawia si w peni tylko wtedy, kiedy si
wytwarza dostatecznie du ilo jednostek produktu, tak e
opacalne jest wprowadzenie bardziej skomplikowanej
organizacji produkcji. Gdyby si miao wytwarza par tylko
armat, rwnie dobrze mona by je produkowa rcznie; jeli
jednak dysponujemy zasobami na wytwarzanie wielu ich
tysicy, opaci si ju na samym pocztku zaprojektowa
wyspecjalizowane urzdzenia i fabryki, obniajce koszt pracy
przy masowej produkcji armat.
Rosnce przychody wzgldem skali s bardzo istotne dla
wytumaczenia, dlaczego tak wiele z kupowanych przez nas
dbr wytwarzanych jest przez bardzo wielkie firmy (jak to z
naciskiem podkrela Karol Marks sto lat temu). Zobaczymy, e
s one istotne rwnie dla wyjanienia podziau pracy oraz
kierunkw specjalizacji.
PODSUMOWANIE
A. Problemy ekonomiczne
1. Kada gospodarka musi w taki czy inny sposb
rozwizywa trzy fundamentalne problemy ekonomiczne: co, a
wic jakie rodzaje i iloci dbr i usug naley wytwarza? Jak
naley wykorzystywa zasoby gospodarcze w produkcji tych
dbr? I, wreszcie, dla kogo maj by wytwarzane dobra, tj., jaki
powinien by podzia konsumpcji pomidzy poszczeglne
jednostki i klasy?
2. Poszczeglne spoeczestwa rozwizuj te problemy na
rne sposoby - opierajc si na obyczaju, nawyku i instynkcie;
na nakazach i scentralizowanej regulacji gospodarki; i,
wreszcie, w naszej gospodarce mieszanej, opierajc si w
znacznej mierze na systemie cen oraz rynkw.
3. Te podstawowe problemy maj znaczenie ze wzgldu na
zasadniczy fakt ycia gospodarczego: w wyniku ograniczonych

zasobw, ograniczonoci techniki i technologii, wysoko stopy

yciowej jest ograniczona. Dobra ekonomiczne to dobra
rzadkie, nie za wolne. Spoeczestwo musi dokonywa
wyboru dbr, poniewa nie jest moliwe zaspokojenie
wszystkich potrzeb i pragnie.
B. Alternatywy technologiczne dostpne w
spoeczestwie
4. Przy danych zasobach i danej technologii, wybory
produkcyjne stojce przed danym krajem (wybr midzy
dwoma dobrami, takimi jak maso i armaty) mona przedstawi
za pomoc krawdzi moliwoci produkcyjnych. Pokazuje to
nam, w jakim stopniu mona dokona transformacji jednego
dobra na inne, przenoszc zasoby z produkcji jednego dobra do
produkcji innego.
5. Produkcja jest efektywna wtedy, gdy wytworzonej
iloci jednego dobra nie mona zwikszy, nie zmniejszajc
produkcji innego dobra. Ilustruje to krawd p-p. Kiedy jaka
gospodarka znajduje si na tej krawdzi, produkcj armat
mona zwikszy jedynie rezygnujc z pewnej iloci masa.
Spoeczestwa nie zawsze znajduj si na tej krawdzi gdy bezrobocie jest nadmierne lub gdy wystpuj naduycia
monopolistyczne, gospodarka nie produkuje efektywnie.
6. Za pomoc krawdzi moliwoci produkcyjnych mona
zilustrowa wiele podstawowych procesw ekonomicznych: w
jaki sposb wzrost gospodarczy przesuwa wyej ow krawd;
jak w miar rozwoju gospodarki zmniejsza si (stosunkowo)
ilo zasobw zuywanych na produkcj ywnociowych
artykuw pierwszej potrzeby; jak dokonujemy wyboru midzy
prywatnymi dobrami rynkowymi a publicznymi dobrami
,,rzdowymi oraz midzy dobrami przeznaczonymi na
konsumpcj biec a dobrami kapitaowymi, zwikszajcymi
moce produkcyjne w przyszoci. Krawd p-p uatwia nam
przedstawienie postpu technicznego w postaci przesuwajcych
si z biegiem czasu coraz dalej w gr i na prawo krawdzi p-p.
7. Prawo malejcych przychodw stwierdza, e w miar jak
do nakadu staego (np. ziemi) dodajemy jednakowe kolejne
porcje nakadu zmiennego, po przekroczeniu pewnego punktu
dodatkowe przyrosty produktu zaczynaj male. Prawo to jest
w gruncie rzeczy spraw proporcji midzy nakadami: nakad
zmienny w czasie musi wspdziaa z coraz mniejszymi
ilociami nakadu staego.
8. W tendencji, krawd p-p zwizana jest z dziaaniem
prawa rosncych kosztw wzgldnych: aby uzyska jednakowe

przyrosty jednego dobra, musimy rezygnowa z coraz to

wikszych iloci pozostaych dbr. Wyraa to wypuky ksztat
krawdzi p-p. Jedynie wtedy, kiedy obie wchodzce w gr
gazie uywaj wszystkich czynnikw wytwrczych w tych
samych proporcjach, mona by unikn dziaania prawa
rosncych kosztw wzgldnych.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy moesz, nie zagldajc do nastpnego rozdziau,
przewidzie, w jaki sposb ukad cen rozwizuje owe trzy
podstawowe problemy ekonomiczne przez dziaanie popytu i
poday?
2. Wyjanij, co rozumiej ekonomici pod pojciami:
rzadko, dobra wolne oraz nieefektywno.
3. Narysuj raz jeszcze krawd p-p z rys. 2.2 dla
spoeczestwa, ktre dziki wynalazkom naukowym
zwikszyo produktywno zasobw wycznie w produkcji
masa, ale nie armat.
4. Gdyby nakady pracy utrzymywa bez zmiany,
zwikszajc kolejno obszar ziemi, czy zaobserwowalibymy
dziaanie prawa malejcych przychodw? Zilustruj to
przykadami. Wyjanij, dlaczego?
5. Zestaw ze sob: (a) prawo malejcych przychodw;
(b) zjawisko przychodw rosncych wzgldem skali; (c) stao
przychodw wzgldem skali. Co powiesz o (d) prawie
rosncych kosztw relatywnych?
6. Wielu naukowcw jest zdania, e wyczerpujemy nasze
zasoby naturalne. Za, e istniej tylko dwa nakady (praca i
zasoby naturalne) wytwarzajce dwa dobra - usugi fryzjerskie i
benzyn - i e z biegiem czasu nie wystpuje poprawa poziomu
techniki w danym spoeczestwie. Poka, co by si mogo sta
z krawdzi p-p w miar upywu czasu, kiedy zasoby naturalne
si wyczerpuj. Jak trzeba by zmodyfikowa odpowied na to
pytanie, gdyby uwzgldni wynalazki i postp techniczny? Czy
na podstawie tego przykadu dostrzegasz, dlaczego wzrost

gospodarczy jest swoistym wycigiem midzy wyniszczaniem

zasobw a wynalazczoci?
7. Czy krawd moliwoci produkcyjnych byaby inna
w gospodarce komunistycznej, socjalistycznej lub
kapitalistycznej? Dlaczego tak albo dlaczego nie?
8. W rnych systemach problemy co, jak i dla kogo s
rnie rozwizywane. Rozpatrz kady z poniszych systemw i
zastanw si, jak te trzy wielkie problemy ekonomiczne s
rozwizywane: w ramach twojej rodziny, w ramach twojej
szkoy czy uczelni, w gaziach wytwarzajcych ywno oraz
w wojsku.
9. Zadanie dodatkowe, dla lubicych matematyk.
Moemy przedstawi technik programowania liniowego, o
ktrej mowa w przypisie 1, odwoujc si do Stiglerowskiego
problemu najtaszej (najmniej kosztownej) diety. Zamy, e
kada jednostka mleka, fasoli i misa zawiera w sobie
odpowiednio 1, 2, 8 kalorii oraz 4, 2, 1 witaminy. Zamy, e
kada jednostka owych trzech dbr kosztuje odpowiednio 1, 2 i
3 dol. Zamy, e miesicznie musisz kupi co najmniej 120
jednostek kalorii i 180 jednostek witamin. Czy moesz
eksperymentalnie udowodni, e najmniejszy moliwy koszt
diety wynosi 60 dol. miesicznie, przy czym misa nie kupuje
si w ogle, nabywana za ilo mleka wynosi 40, a fasoli - 10
jednostek? Zapis matematyczny w programowaniu liniowym
wyglda nastpujco:

10. Jeszcze jedno zadanie dodatkowe. Przypumy, e

produkcja zarwno ywnoci, jak odziey pochania jedn
jednostk pracy. Ale produkcja ywnoci, ktra jest
ziemiochonna, wymaga czterech akrw gruntw, odzie
natomiast wymaga tylko jednego akra. Jeeli dane
spoeczestwo ma milion ludzi i 2 min akrw, krawd
moliwoci produkcyjnych jest okrelona przez:

Nierwno pierwsza wyznacza nam lini przerywan,

druga za - lini cig. Powi ten problem z pojciami
krawdzi p-p oraz z prawem rosncych kosztw wzgldnych,
opisanym w tym rozdziale.

ROZDZIA 3
CENY W GOSPODARCE MIESZANEJ

Poniewa za kady czowiek stara si, [.] aby uy swego

kapitau w wytwrczoci krajowej oraz tak pokierowa t
wytwrczoci, aeby jej produkt posiada moliwie najwiksz
warto, przeto kady [.J pracuje [.] nad tym, by dochd spoeczny
by jak najwikszy. [.] nie zamierza on na ogl popiera interesw
spoecznych ani te nie wie, w jakim stopniu je popiera (ale) gdy
kieruje twrczoci tak, aby jej produkt posiada moliwie najwysz
warto, myli tylko o swym wasnym zarobku, a jednak [.], jaka
niewidzialna rka kieruje nim tak, aby zda do celu, ktrego [.] nie
zamierza osign [.] . Majc na celu swj [.] interes, czowiek
czsto popiera interesy spoeczestwa skuteczniej ni wtedy, gdy
zamierza suy im rzeczywicie.
A. Smith Badania nad natur i przyczynami
bogactwa narodw, t. II, PWN, Warszawa 1954, s.
45-46.

Uwag powicimy w tej ksice przede wszystkim

specyficznym cechom ycia gospodarczego w
uprzemysowionych krajach dwudziestego wieku. W
wikszoci z nich par stuleci temu zarysowa si trend ku
stopniowemu ograniczaniu bezporedniej kontroli wadz
pastwowych nad dziaalnoci gospodarcz. Stopniowo,
gospodarka feudalna i przedprzemysowa ustpowaa i

zwikszaa si rola mechanizmu rynkowego, niekiedy

nazywanego do nieprecyzyjnie systemem przedsibiorczoci
prywatnej lub konkurencyjnym kapitalizmem opartym na
wasnoci prywatnej.
Na dugo zanim w trend przybliy si do warunkw
penego laissez-faire, tj. zupenej nieingerencji pastwa w
sprawy gospodarcze, zarysowaa si tendencja odwrotna.
Poczynajc od schyku XIX wieku, we wszystkich prawie
krajach Ameryki Pnocnej i Europy Zachodniej zwiksza si
stale zakres ekonomicznych funkcji pastwa.
Od mniej wicej 1980 r. tendencje konserwatywne zarwno w
Ameryce, jak i w Europie skoniy rzdy do wycofania si w
pewnym stopniu z kontroli sprawowanej nad gospodark.

Gospodarka rynkowa,
nakazowa i mieszana

Wspominalimy ju o dwch gwnych modelach

systemu gospodarczego: mechanizmie rynkowym i gospodarce
nakazowej.
Mechanizm rynkowy jest form organizacji gospodarczej,
w ktrej indywidualni konsumenci i indywidualne
przedsibiorstwa za porednictwem rynkw wspdziaaj w
procesie rozwizywania trzech gwnych problemw
ekonomicznych. Gospodarka nakazowa to gospodarka, w
ktrej alokacja zasobw okrelana jest przez pastwo,
nakazujce jednostkom i przedsibiorstwom stosowanie si do
planw gospodarczych.

Obecny system gospodarczy Stanw Zjednoczonych w

rzeczywistoci nie odpowiada adnej z tych skrajnych form.
Jest to raczej pewnego rodzaju gospodarka mieszana, ktr
steruj instytucje zarwno prywatne, jak publiczne: sfera
prywatna za porednictwem niewidzialnych sterw
mechanizmu rynkowego, instytucje publiczne za przez
regulacj, nakazy oraz bodce natury fiskalnej.
W czci A niniejszego rozdziau ukazujemy, w jaki sposb
mechanizm rynkowy rozprawia si z trzema gwnymi
problemami ekonomicznymi, ktrym musi stawi czoa kade
spoeczestwo. W czci B omawia si zwile rol rzdu w
kierowaniu wspczesn gospodark mieszan, w czci C niektre podstawowe cechy obecnego porzdku ekonomicznego: sposb wykorzystania kapitau, podzia pracy i
posugiwanie si pienidzem.
A. RYNKOWE ROZWIZANIE
PODSTAWOWYCH PROBLEMW
EKONOMICZNYCH
W mechanizmie rynkowym ani aden osobnik, ani adna
organizacja nie zajmuje si wiadomie rozwizywaniem triady
problemw ekonomicznych przedstawionych w rozdziale 2: co,
jak i dla kogo. Raczej przedsibiorstwa i konsumenci spotykaj
si na rynkach, aby ustali ceny i ilo produkcji.
eby zrozumie, jak godny uwagi jest ten fakt,
zastanwmy si nad sytuacj w Nowym Jorku. Gdyby nie
ustawiczny ruch towarw do miasta i z miasta, w cigu
tygodnia znalazoby si ono na progu mierci godowej.
Potrzebna jest ogromna rozmaito odpowiednich rodzajw i
iloci ywnoci. Z okolicznych hrabstw, z pidziesiciu
stanw i z najodleglejszych zaktkw wiata, przez cae dni i
miesice podruj rne towary, ktrych punktem docelowym
jest Nowy Jork.
Jak to si dzieje, e 10 milionw ludzi moe spa
spokojnie noc, nie ywic miertelnej obawy przed nagym
zaamaniem si skomplikowanych procesw gospodarczych, od
ktrych zaley egzystencja miasta? Godne jest podziwu, e
wszystkie te dziaania gospodarcze s podejmowane i
prowadzone bez przymusu i bez jakichkolwiek
scentralizowanych zarzdze.
Wszyscy w Stanach Zjednoczonych dostrzegaj, jak
wiele w gospodarce zaley od rzdu - ustawodawstwo
podatkowe, przepisy dotyczce jakoci artykuw
ywnociowych, kontrola cen elektrycznoci i gazu, ustalanie

pacy minimalnej, ustawy dotyczce godziwych warunkw

pracy, zabezpieczenie spoeczne, roboty publiczne, obrona
narodowa, podatki pastwowe i lokalne, policja i sdownictwo,
przepisy dotyczce poszczeglnych stref dla przemysu i
budownictwa mieszkaniowego, przepisy dotyczce ochrony
rodowiska i tak dalej. Uchodzi natomiast uwagi, jak wielka
cz normalnego ycia gospodarczego toczy si bez
interwencji ze strony rzdu.
Tysice towarw s wytwarzane przez miliony ludzi
dobrowolnie, bez centralnego kierownictwa czy nadrzdnego
planu.
Nie chaos, ale ad
ekonomiczny
Wielu ludzi, nie zastanawiajc si gbiej nad
funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego, dostrzega tylko
swoist wie Babel, zgiek przedsibiorstw, robotnikw i
konsumentw. Nieustannie si dziwi, e ywno jest wytwarzana, dostarczana na waciwe miejsce i e w chwili, gdy
si dostaje na st, jest jeszcze jadalna.
Jeeli jednak przyjrze si bliej, sam przykad Nowego
Jorku jest przekonujcym dowodem, e system rynkowy - bez
wzgldu na to, czym jeszcze moe by i jak niedoskonale
funkcjonowa - nie jest systemem opartym na chaosie i
anarchii. Istnieje w nim pewien porzdek. I to dziaa.
Gospodarka rynkowa jest skomplikowanym
mechanizmem sucym nieuwiadomionej koordynacji dziaa
osb i przedsibiorstw za porednictwem systemu cen i
rynkw. Jest to mechanizm komunikacji, pozwalajcy skupi w
pewn cao wiedz i dziaania milionw rnorodnych
jednostek ludzkich. Bez jakiej nadrzdnej inteligencji
rozwizuje problem, ktrego nie mgby rozwiza
najpojemniejszy z istniejcych komputerw, problem, w
ktrym w gr wchodz miliony niewiadomych zmiennych i
zalenoci.
Nikt tego mechanizmu nie zaprojektowa. Powsta po
prostu w wyniku ewolucji. Podobnie jak spoeczestwo
podlega zmianom. Ale wytrzymuje najwaniejszy sprawdzian
kadej organizacji spoecznej: jest zdolny do przeycia.
Najdramatyczniejszy w historii przykad, wiadczcy o
znaczeniu mechanizmu cenowego, mia miejsce w Niemczech
po drugiej wojnie wiatowej. W roku 1947 produkcja i
konsumpcja spady do niskiego poziomu. Zaamania tego nie
mona byo tumaczy ani szkodami wyrzdzonymi przez

bombardowania, ani spat reparacji wojennych. W sposb

oczywisty win za to ponosi parali mechanizmu rynkowego.
Kontrola cen i wszechobejmujca reglamentacja okaleczyy
rynki. Pienidz by bez wartoci, fabryki zamykano z powodu
braku materiaw, pocigi unieruchamia brak wgla, wgla nie
mona byo wydobywa, bo grnicy byli godni, grnicy byli
godni, bo chopi nie chcieli sprzedawa ywnoci za pienidze,
a nie byo dbr przemysowych, ktrymi mona by im paci.
Rynki nie funkcjonoway we waciwy sposb. Ludzie nie
mogli kupi tego, co im byo potrzebne, ani sprzeda po cenach
wolnorynkowych tego, co wytwarzali.
W roku 1948, dziki reformie walutowej, znw
uruchomiono efektywnie funkcjonujcy mechanizm rynkowy.
Wkrtce produkcja i konsumpcja gwatownie wzrosy; znowu
problemy co, jak i dla kogo byy rozwizywane za
porednictwem rynkw i cen. Ludzie nazwali to cudem
gospodarczym, w rzeczywistoci jednak popraw t
spowodowa dziaajcy bez zakce mechanizm rynkowy.
Trzeba podkreli, e podobnych cudw dokonuj rynki
wok nas stale; wystarczy si rozejrze dookoa i mie oczy
otwarte na codzienne, powszednie funkcjonowanie
mechanizmu rynkowego. Tak kluczowe jest znaczenie rynkw
dla wysokiego poziomu produkcji w krajach o gospodarce
kapitalistycznej, e w historii czsto wystpoway kryzysy
polityczne z chwil zaamania si mechanizmu rynkowego. I
rzeczywicie, rewolucjonista zmierzajcy do zniszczenia
demokracji Zachodu nie mgby marzy o czym lepszym od
galopujcej inflacji czy depresji powodujcych sparaliowanie
dziaania rynkw.
MECHANIZM RYNKOWY
Jak waciwie dziaa automatyczny mechanizm
rynkowy? Jego gwne cechy atwo opisa.
Podstawow spraw jest podejmowanie najwaniejszych
decyzji cenowych i alokacyjnych na rynkach. Wyraz rynek w
dosownym rozumieniu oznacza miejsce - plac - na ktrym
kupuje si i sprzedaje rne dobra. W dzisiejszych czasach do
rynkw takich naley na przykad chicagowska gieda (Board
of Trade), gdzie kupuje si i sprzedaje pszenic, kukurydz i
inne dobra. Innym dobrze znanym przykadem jest gieda w
Nowym Jorku, na ktrej si kupuje i sprzedaje udziay wielkich
przedsibiorstw. Funkcje rynku s niekiedy wykonywane przez
telefon (jak np. w przypadku ropy naftowej). Z naszego punktu

widzenia zatem, rynek jest to proces, za porednictwem ktrego

wzajemne oddziaywania nabywcw i sprzedawcw danego
dobra prowadz do okrelenia jego ceny i iloci.
W systemie rynkowym wszystko ma jak cen - kade
dobro i kada usuga. Nawet rne rodzaje pracy ludzkiej maj
swoje ceny, mianowicie stawki pac. Kady z nas za to, co
sprzedaje, otrzymuje dochd, za ktry kupujemy to, co jest nam
potrzebne.
Jeeli trzeba wicej jakiego towaru - na przykad
pszenicy - ruszy caa fala nowych zamwie. Poniewa
nabywcy walcz midzy sob, by zakupi wicej pszenicy,
sprzedawcy podwysz jej cen, aby w ten sposb racjonowa
ograniczon poda. A zwyka ceny pszenicy wywoa
zwikszenie jej produkcji.
C si jednak stanie, kiedy jaki towar - na przykad
herbata - stanie si dostpny' w ilociach wikszych od tych,
ktre ludzie chc zakupi przy ostatniej cenie rynkowej?
Sprzedawcy, chcc si pozby swoich zapasw, obni jej cen.
Przy niszej cenie ludzie pij wicej herbaty, a producenci ju
nie wytwarzaj jej tyle co przedtem. W rezultacie chci
nabywcw i sprzedawcw zrwnowa si, czyli zostanie
przywrcone to, co w nastpnym rozdziale oraz w czci
czwartej nazywa bdziemy rwnowag poday i popytu.
Co jest prawdziwe dla rynku dbr konsumpcyjnych, jest
prawdziwe take dla rynkw czynnikw produkcji, takich jak
praca, ziemia i nakady kapitaowe. Przypomnijmy, e czynnik
produkcji jest to pewien nakad w procesie wytwrczym, jeden
z elementw klasycznej triady ziemi, pracy i kapitau. Jeeli
istnieje zapotrzebowanie raczej na programistw
komputerowych ni na historykw, oferty zatrudnienia w
brany komputerowej bd korzystniejsze. Cena
programistw komputerowych (ich paca za godzin pracy)
bdzie mie tendencj zwykow, cena historykw za znikow. Jeeli inne czynniki pozostan bez zmiany, wywoa
to przesuwanie si pracownikw ku bardziej rozwojowym
rodzajom zatrudnienia. Podobnie, dany akr gruntu zostanie
wykorzystany pod upraw burakw cukrowych czy trzciny
cukrowej, jeeli najwicej za jego wykorzystanie zaoferuj
producenci cukru.
Rozwizanie trzech problemw
Kiedy poczymy ze sob wszystkie rnorodne rynki pszenicy, herbaty, ziemi, pracy, kapitau - otrzymamy

gigantyczny system dziaajcy metod prb i bdw. Mamy

pewien ukad, ktry wytwarza stan rwnowagi cen i produkcji.
Koordynujc dziaania sprzedawcw i nabywcw (poda
i popyt) na kadym z tych rynkw, dana gospodarka rozwizuje
rwnoczenie nasze trzy problemy. Oto zarys opisu tego
rodzaju rwnowagi rynkowej.
1. O tym, co bdzie wytwarzane, rozstrzyga gosowanie
konsumentw za pomoc pienidza; gosowanie to odbywa si
nie co dwa albo cztery lata przy urnach wyborczych, ale
codziennie, wyraajc si w decyzjach konsumentw o
zakupieniu tego wanie, a nie czego innego. Pienidze,
wpacane przez nich do kas przedsibiorstw, w ostatecznej
instancji su na wypaty pac, rent i dywidend, ktre
konsumenci, w roli zatrudnionych, otrzymuj jako swoje
dochody.
Z kolei przedsibiorstwami rzdzi pragnienie zysku, a
zyski s to wpywy netto, czyli rnica pomidzy cakowitym
utargiem i cakowitym kosztem. Przedsibiorstwa s
przycigane do produkcji dbr, na ktre jest wysoki popyt,
przez osigane tam wysokie zyski i opuszczaj rejony mao
zyskowne. I w ten sposb koo si zamyka.
2. O tym, jak s wytwarzane rne rzeczy, decyduje
konkurencja midzy producentami. Z ich punktu widzenia
jedynym sposobem sprostania konkurencji cenowej i
maksymalizowania zyskw jest utrzymywanie kosztw na
minimalnym poziomie dziki stosowaniu najefektywniejszych
metod produkcji. Producenci kieruj si motywem zysku - w
kadym danym okresie najtasza moliwa metoda zawsze
wyprze metody kosztowniejsze.
Od czasw rewolucji przemysowej historia obfituje w
przykady zastpowania droszych technologii
efektywniejszymi i taszymi. Konie zostay zastpione przez
maszyny parowe, poniewa w przeliczeniu na jednostk
uytecznej pracy para okazaa si tasza. Parowozy napdzane
wglem zostay zastpione przez lokomotywy Diesla, poniewa
ich efektywno bya wiksza. W latach osiemdziesitych i
dziewidziesitych XX w. wkna szklane i wiatowody
wypary z telekomunikacji tradycyjne druty miedziane
telefonw A. G. Bella.
Podobne przykady znajdziemy i w przekroju
midzynarodowym. W Ameryce Bob Smith w swoim
gospodarstwie rolnym gospodaruje ekstensywnie, zuywajc
duo amerykaskiej ziemi w stosunku do jednej godziny pracy.
Francuz, Pierre Reny, gospodaruje intensywnie, wkadajc duo
pracy w kady hektar swych gruntw.

Kto steruje decyzjami dotyczcymi jak w ten sposb, e

wybrane rozwizania uwzgldniaj fakt, i gsto zaludnienia
we Francji jest wiksza ni w Ameryce? Kongres?
Zgromadzenie Narodowe? Organizacja Narodw Zjednoczonych? Oczywicie, nie.
To system cen, system sygnalizacyjny spoeczestwa.
Informuje farmera Smitha, e powinien gospodarowa
ekstensywnie, stawiajc go wobec wysokich w stosunku do
renty gruntowej pac. Chop Reny natomiast, przy istniejcym
niskim stosunku pac do renty, w jeden hektar wkada wicej
pracy ni Smith. Ceny to sygnay informujce, jaka technologia
jest waciwa.
3. O tym, dla kogo wytwarza, rozstrzygaj poda i popyt
na rynkach czynnikw produkcji (ziemi, pracy, kapitau). Rynki
te wyznaczaj pace, rent gruntow, stop procentow i zyski,
ktre wzite cznie skadaj si na dochody ludnoci. Podzia
dochodu midzy ludzi jest wic wyznaczany przez posiadane
iloci czynnikw (godziny pracy, akry ziemi itd.) oraz przez
ceny tych czynnikw (stawki pacy, rent gruntow itd.).
Pamitajmy jednak, e istniej wane czynniki
pozarynkowe, okrelajce ostatecznie podzia dochodu.
Charakter tego podziau zaley w wysokim stopniu od
pocztkowego rozkadu wasnoci, od nabytych lub od
dziedziczonych zdolnoci i umiejtnoci, od szczcia oraz od
istnienia lub nieistnienia dyskryminacji rasowej i dyskryminacji
pci.
Kto rzdzi?
Czy moemy powiedzie, kto zarzdza gospodark
rynkow? Jeeli wejrzymy gbiej, jeeli pominiemy szczegy,
zobaczymy, e gospodark w ostatecznej instancji rzdz dwaj
wadcy: konsumenci oraz technika i technologia. Konsumenci
decyduj na podstawie wrodzonych lub nabytych gustw
(znajdujcych wyraz w ich pieninym gosowaniu) o
ostatecznych zastosowaniach zasobw spoeczestwa.
Wybieraj oni okrelony punkt na krawdzi moliwoci
produkcyjnych. Konsument jest suwerenny.
Ale technika i technologia narzucaj konsumentom istotne
ograniczenia. Gospodarka nie moe wyj poza granice
wyznaczone przez jej krawd p-p. Moesz mie ogromny
kawa ziemi, ale nie ksiyc. Zasoby danej gospodarki oraz
ograniczone moliwoci ich technicznej transformacji na dobra
nadajce si do konsumpcji narzucaj konsumentowi pewne
ograniczenia.

Innymi sowy, plebiscyt konsumencki sam przez si nie

przesdza o tym, co jest wytwarzane. Popyt musi si spotyka z
poda dbr oferowanych przez przedsibiorstwa.
Przedsibiorstwa ustalaj ceny swoich produktw na podstawie
kosztw ich wytwarzania, przesuwajc si w rejony o wysokich
zyskach i porzucajc rejony niezyskowne. Tak wic do
okrelenia, co ma by wytwarzane, na rwni z popytem
konsumentw przyczyniaj si decyzje przedsibiorstw o
kosztach i o poday. Makler giedowy moe dopomc w osigniciu zgody midzy nabywc a sprzedawc, podobnie rynki
dziaaj w roli porednikw, umoliwiajcych pogodzenie
upodoba konsumenckich z ograniczeniami technicznymi i
technologicznymi.
Wane jest zrozumienie roli zyskw w sterowaniu
mechanizmem rynkowym. Zyski to dla przedsibiorstw
nagroda lub kara. Skaniaj one przedsibiorstwa do
angaowania si w tych dziedzinach, w ktrych konsumenci
pragn mie wicej danych dbr, do porzucania dziedzin, w
ktrych konsumenci pragn mniejszych iloci dbr, oraz do
stosowania najbardziej efektywnych (albo najmniej
kosztownych) technik produkcji.
Podobnie jak pan, ktry uywa to marchewki, to kija, eby
skoni osa do posuwania si naprzd, tak i system rynkowy
rozdziela zyski i straty, by w rezultacie uzyska decyzje co, jak
i dla kogo wytwarza.
Obraz cen i rynkw. Aby rozwin ten wysoce
uproszczony wykad, przypatrzmy si rys. 3.1. Jest to
spojrzenie z lotu ptaka na to, w jaki sposb proces wyceny
rynkowej moe doprowadzi do uzgodnienia popytu i poday
ze strony gospodarstw domowych z poda i popytem ze strony
przedsibiorstw. Podstawowymi elementami tego wykresu s
rynki i podmioty gospodarcze: mamy dwa rynki, na dobra i na
czynniki produkcji, oraz dwa podmioty gospodarcze,
gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa.
Gospodarstwa domowe kupuj dobra i sprzedaj czynniki
produkcji; przedsibiorstwa sprzedaj dobra i kupuj czynniki
produkcji. Gospodarstwa domowe swj dochd ze sprzeday
nakadw takich jak praca i skadniki majtku zuywaj na
zakup dbr konsumpcyjnych; przedsibiorstwa swoje ceny dbr
konsumpcyjnych opieraj na kosztach pracy i skadnikw
majtkowych. Ceny na rynkach dbr ustalaj si tak, aby
zrwnoway popyt konsumentw z poda przedsibiorstw;
ceny na rynkach czynnikw produkcji ustala si na poziomie

takim, aby zrwnoway poda ze strony gospodarstw

domowych z popytem ze strony przedsibiorstw.
Jest to skomplikowane, ale w taki wanie sposb system
cen rynkowych rozwizuje problemy co, jak i dla kogo. Par
minut powiconych studiowaniu rys. 3.1 pozwoli unikn
pniej godzin amania sobie gowy nad rnymi fragmentami
skadowymi procesu gospodarczego.
Niewidzialna rka i
konkurencja doskonaa
Adam Smith, ktrego ksika Bogactwo narodw (1776)
staa si pocztkiem ekonomii, by zafascynowany dokonanym
przez siebie odkryciem istnienia okrelonego adu w systemie
ekonomicznym. Smith sformuowa zasad niewidzialnej rki.
Mwi ona, e kady w egoistycznym deniu do wasnego
jedynie dobra jest zmuszany - jak gdyby kierowaa nim
niewidzialna rka - do realizowania najlepszego moliwego
dobra wszystkich. Na tym najlepszym ze wiatw jakakolwiek
ingerencja rzdu w woln konkurencj prawie na pewno okae
si szkodliwa. (Przeczytaj raz jeszcze uwanie cytat bdcy
mottem niniejszego rozdziau.)
Doktryna niewidzialni rki suy wyjanieniu, dlaczego
wyniki dziaania mechanizmu rynkowego sprawiaj wraenie
adu i porzdku. Smithowskie odkrycie, e mechanizm
rynkowy steruje gospodark, stao si natchnieniem dla
wspczesnych ekonomistw, zarwno zwolennikw
kapitalizmu, jak i jego krytykw. Obecnie jednak, po dwch
wiekach dowiadcze i rozwaa, zdajemy sobie spraw z
zakresu, wagi i rzeczywistych ogranicze tej teorii. Wiemy, e
rynek niekiedy nas zawodzi, e ma ,,uomnoci. Dwoma
spord najwaniejszych takich uomnoci (temat, ktry raz po
raz przewija si w tej ksice) s brak doskonaej konkurencji
oraz wystpowanie efektw zewntrznych (externalities).
Konkurencja doskonaa. Przede wszystkim sam Smith by
wiadom, e zalety przypisywane mechanizmowi rynkowemu
dochodz do gosu w peni tylko wtedy, kiedy dziaaj zarwno
hamulce, jak i tendencje rwnowace konkurencji doskonaej.
Konkurencja doskonaa to tylko termin ekonomiczny.
Istnieje ona tylko wtedy, kiedy aden rolnik, adne
przedsibiorstwo ani aden robotnik nie uczestniczy w cznym
rynku w stopniu do wysokim na to, by mg wywiera
jakikolwiek indywidualny wpyw na cen rynkow. Jeeli
jednak czyja poda zboa, pracy czy jakiego innego towaru

jest dostatecznie dua na to, by wywiera wpyw na cen

rynkow, tym samym pojawia si pewien stopie
niedoskonaoci konkurencji, a dodatnie cechy dziaania
niewidzialnej rki ulegaj pewnej redukcji.

Jak to wiedz ju teraz ekonomici, gospodarka, w ktrej

rzdzi konkurencja doskonaa, zmierza do takiego poziomu i
takiego sposobu alokacji nakadw i wynikw, przy ktrych
zostaj spenione warunki efektywnoci. Gospodarka efektywna
to gospodarka znajdujca si na swojej krawdzi moliwoci
produkcyjnych. Jednakowo z chwil, gdy wystpi konkurencja
niedoskonaa, spoeczestwo moe si przesun na obszar
lecy poniej krawdzi p-p. Zdarzy si to na przykad wtedy,
kiedy jedyny sprzedawca jakiego dobra (monopol)
niebotycznie podwyszy swoj cen, ograniczajc produkcj,

aby osign zyski wysze od normalnych. Kiedy sprzedawcw

jest niewielu, brak mechanizmw hamujcych i
rwnowacych, ktre gwarantowayby wyznaczanie ceny
przez koszty. W takich okolicznociach za prawdziwo
doktryny niewidzialnej rki moe si rozwia.
Historycy sprzeczaj si o to, czy zoty wiek konkurencji
doskonaej rzeczywicie kiedykolwiek istnia. Istotnie, cynik
mgby powiedzie o konkurencji doskonaej to, co Bernard
Shaw powiedzia o chrzecijastwie: jedyny kopot w tym, e
nigdy nie prbowano go w praktyce. Na pewno konkurencja
obecnie nie jest doskonaa w rozumieniu ekonomicznym. Nie
mamy nawet pewnoci, czy w miar jak sama natura procesw
produkcji i postpu technicznego skaniaj przedsibiorstwa do
ekspansji, konkurencja staje si coraz mniej czy coraz bardziej
doskonaa.
Efekty zewntrzne. Niewidzialna rka moe take
prowadzi gospodark w faszywym kierunku, jeeli
dziaalno gospodarcza przekracza ramy rynku. Zjawiska takie
- czyli efekty zewntrzne (externalities) - wystpuj w przypadku zanieczyszczenia atmosfery, kiedy jaka fabryka wypluwa
dymy, wyrzdzajc szkod lokalnej spoecznoci i naruszajce
jej wasno, a pomimo to przedsibiorstwo nie ponosi w
zwizku z tym adnych kosztw.
Ten przegld niedostatkw doktryny niewidzialnej rki
jest prologiem czci B niniejszego rozdziau. W czci tej,
rozwaajc rol pastwa w naszej gospodarce mieszanej,
przebadamy sabe strony rynku, takie jak wpyw monopolu i
czynnikw zewntrznych. Wprowadzamy tutaj spraw owych
niedostatkw, aby nieco utemperowa nasz entuzjazm dla
mechanizmu rynkowego. Dowiedziawszy si o dziaaniu
niewidzialnej rki, nie powinnimy jednak popada w
nadmierne uwielbienie dla pikna mechanizmu rynkowego i
dostrzega w nim sam tylko doskonao, kwintesencj
opatrznociowej harmonii, znajdujc si ponad ingerencj rk
ludzkich.
B. ROLA PASTWA W GOSPODARCE
Pierwszy rzut oka na to, jak gospodarka rynkowa
rozwizuje trzy podstawowe problemy ekonomiczne, moe
napeni czytelnika jedynie penym czci podziwem.

I wtedy poczuem si. jak dumny Cortez,

gdy orlimi oczyma Spoglda na Pacyfik - a
wszyscy jego towarzysze Patrzyli jeden na
drugiego z pokornym osupieniem.
Keats On First Looking into Chapman 's
Homer
Musimy pamita, e niewidzialna rka moe niekiedy
sprowadzi gospodark na manowce. Jak ju wspominalimy,
kraje o gospodarce rynkowej bywaj niekiedy trapione
uomnociami rynku, takimi jak dziaania monopoli i wpyw
efektw zewntrznych; s one naraone na powtarzajce si
periodycznie eksplozje inflacji i bezrobocia i, na koniec,
obserwowany w gospodarkach rynkowych podzia dochodu
moe si okaza nie do przyjcia dla wyborcw wyraajcych
swoje stanowisko w gosowaniu.
W zwizku z tymi skazami mechanizmu niewidzialnej
rki, wspczesne gospodarki s mieszanin dziaania rynkw
oraz widzialnej rki - pastwowych podatkw, wydatkw i
regulacji. W dalszych rozdziaach problemy te omwimy
dokadniej, tutaj ograniczymy si do krtkiego opisu
ekonomicznej roli pastwa.
TRZY FUNKCJE RZDU
Przy rozpatrywaniu funkcji rzdu na og zakadamy, e
ustala on reguy ruchu. Jakie s jednak jego specyficzne
ekonomiczne funkcje? Jest ich trzy, a dotycz one zapewnienia
efektywnoci, sprawiedliwoci podziau oraz stabilnoci.
Dziaania pastwa dotyczce efektywnoci to wysiki na rzecz
skorygowania uomnoci rynku takich, jak na przykad
monopo1. Programy rzdowe suce sprawiedliwoci i
rwnoci wykorzystuj techniki takie, jak redystrybucja
dochodu odzwierciedlajca trosk spoeczestwa o ubogich czy
upoledzonych. Polityka stabilizacji zmierza do redukowania
szczytw i dolin cyklu gospodarczego przez zmniejszanie
bezrobocia i inflacji oraz promowanie wzrostu gospodarczego.
Przeanalizujmy pokrtce kad z tych funkcji.
Efektywno
Jak to widzielimy wczeniej, gospodarki poszczeglnych
krajw niekiedy cierpi wskutek uomnoci rynku. W systemie
konkurencyjnym wielu wytwrcw po prostu nie zna

najtaszych technik wytwarzania i koszty nie spadaj do

minimum. Na rzeczywistych rynkach przedsibiorstwo moe
uzyska tyle samo w wyniku utrzymania wysokiego poziomu
ceny i w wyniku utrzymywania wysokiego poziomu produkcji.
W innych znowu dziedzinach obserwujemy wystpujce na
ogromn skal przecieki szkodliwych zanieczyszcze albo
cennej informacji i wiedzy do innych przedsibiorstw czy
konsumentw. W kadym z tych przypadkw jaka uomno
rynku prowadzi do nieefektywnej produkcji lub konsumpcji, i
moe tu by miejsce dla dziaalnoci pastwa, majcej na celu
leczenie tych niedomaga. Jednakowo, oceniajc rol pastwa
jako lekarza takich niedomaga gospodarczych, musimy
rwnie zdawa sobie spraw z uomnoci pastwa, z
sytuacji, kiedy to wanie rzdy wywouj niedomagania albo je
zaostrzaj.
Konkurencja niedoskonaa. Jedno z powanych odchyle
od konkurencji doskonaej wynika z niedoskonaoci
konkurencji lub z istnienia elementw monopolu.
Bdziemy musieli raz po raz przypomina sobie
rygorystyczne wymogi formuowanej przez ekonomistw
definicji uczestnika konkurencji doskonaej. Dla doskonaoci
konkurencji nie wystarczy istnienie pewnej liczby rywalizujcych ze sob podmiotw. Definicja doskonaej konkurencji na
jakim rynku wymaga, aby istniaa na nim liczba
przedsibiorstw (albo stopie konkurencji) wystarczajca, aby
adne z owych przedsibiorstw nie mogo wpywa na cen
danego dobra. Konkurentem niedoskonaym jest kto, czyje
dziaania mog wywrze wpyw na cen danego dobra. W
praktyce oznacza to, e prawie wszyscy waciciele
przedsibiorstw - z wyjtkiem, by moe, milionw farmerw,
z ktrych kady indywidualnie wytwarza tylko bardzo drobn
czstk cznych zbiorw - s konkurentami niedoskonaymi.
Na przeciwlegym kracu konkurencji niedoskonaej znajduje
si monopolista - jedyny dostawca poday danego dobra.
Cao ycia gospodarczego to pewien stop elementw
konkurencji i monopolu. Dominujc form jest konkurencja
niedoskonaa, nie za konkurencja doskonaa. Jednakowo
stwierdzenie, e jakie przedsibiorstwo moe wpywa na cen
swojego produktu, nie oznacza, e jest ono dyktatorem. Jak
zobaczymy dalej, przedsibiorstwo nie moe wyznacza swoich
cen cakiem wedle wasnego upodobania i rwnoczenie
osiga zyskw. Musi ono bra pod uwag ceny dbr bdcych
substytutami dobra przez nie wytwarzanego. Nawet wtedy, gdy
wytwarza firmow rop dla celw ogrzewania, obdarzon

jedynymi w swoim rodzaju waciwociami, i tak musi si

liczy z cenami innych mieszanek, a take drewna, gazu i
izolacji cieplnej. Dlatego te sia ekonomiczna konkurentw
niedoskonaych zawsze napotyka jakie hamulce.
Kierownicy i pracownicy przedsibiorstw rwnoczenie
lubi konkurencj i jej nie lubi. Wszyscy lubimy j wtedy,
kiedy umoliwia rozwj naszego rynku. Ale pitnujemy j jako
wkrcanie si, podcinanie, konkurencj nieuczciw lub
,,niszczc wtedy, kiedy nasi rywale zmniejszaj nasze zyski.
Robotnicy, ktrych byt zaley od tego, jak rynek wycenia ich
prac, mog jako pierwsi zacz krzycze, kiedy zagraniczna
konkurencja zagraa poziomowi pac krajowych.
Kiedy sia monopolu - zdolno wielkiego
przedsibiorstwa do wywierania wpywu na ceny na danym
rynku - staje si znaczca ekonomicznie, ceny ksztatuj si
powyej poziomw efektywnych, struktury popytu i produkcji
s znieksztacane, a zyski wysze od normalnych. Zyski te
mog by obracane na oszukacz reklam albo nawet na
kupowanie sobie wpyww i ochrony prawnej.
Rzd nie uznaje wszystkich przejaww siy monopolu za
co nieuniknionego. Od lat dziewidziesitych XIX w. rzd
federalny wprowadza ustawodawstwo antytrustowe i regulacje
gospodarcze w imi ulepszenia funkcjonowania naszego
niedoskonale konkurencyjnego systemu rynkowego
(omwienie tego znajdziemy w rozdziaach 23 i 24).
Efekty zewntrzne. Drugim przykadem sposobu, w jaki nie
regulowany mechanizm rynkowy moe doprowadzi do
nieefektywnych wynikw, jest wystpowanie przeciekw
albo oddziaywania efektw zewntrznych. Wrmy na chwil
do wykresu przepyww okrnych na rys. 3.1. Zauwamy, e
wszystkie transakcje midzy gospodarstwami domowymi a
przedsibiorstwami odbywaj si za porednictwem rynkw.
Kiedy jaka firma stosuje rzadkie zasoby, takie jak ziemia,
kupuje j od waciciela na rynku gruntw; kiedy jaka firma
wytwarza cenne dobra, na przykad rop naftow, dostaje pen
jej warto od nabywcy na rynku ropy.
Ale bardzo wiele wzajemnych interakcji odbywa si w
gruncie rzeczy poza rynkami. Przedsibiorstwo A zuywa
zasoby rzadkie, takie jak czyste powietrze czy woda, nie pacc
nic tym, ktrych powietrze czy woda zostay skaone. Firma B,
ulokowana porodku dzielnicy mieszkaniowej, wynajmuje
gronie wygldajcych stranikw do ochrony swej fabryki;
tym samym zodzieje i bandyci s odstraszani rwnie i od
ssiednich domw mieszkalnych. W tych przypadkach przenie-

sienie jakiego ekonomicznego za i jakiego ekonomicznego

,,dobra od jednych podmiotw do innych nastpio poza
rynkami. (Czytelnik sam mgby wmontowa taki przeciek w
rys. 3.1, przecigajc lini prost od przedsibiorstwa do
gospodarstwa domowego. To wanie jest efekty zewntrzny.)
Efekty zewntrzne (albo efekty przecieku) wystpuj
wtedy, kiedy przedsibiorstwa lub poszczeglne osoby
narzucaj innym pewne koszty lub pewne korzyci, przy czym
owi inni ani nie otrzymuj waciwej zapaty, ani nie ponosz
waciwych kosztw.
W miar jak gsto zaludnienia w naszych krajach coraz
bardziej ronie, w miar jak produkcja w coraz wikszym
stopniu wykorzystuje procesy, w ktrych udzia bior
substancje toksyczne, efekty przecieku przeobraziy si z
drobnych dolegliwoci w powane zagroenia. W nastpstwie
tego rzd zacz wprowadza regulacj zachowa
gospodarczych jako sposb ograniczenia ujemnych efektw
zewntrznych zwizanych ze skaeniem powietrza i wody,
grnictwem odkrywkowym, niebezpiecznymi odpadami,
szkodliwymi lekami i artykuami spoywczymi oraz z
substancjami radioaktywnymi.
Krytycy regulacji narzekaj, e dziaalno gospodarcza
wadz ucieka si do zbdnego przymusu. Rzdy zachowuj si
jak ojcowie, zawsze mwic nie: nie bdziesz oszukiwa na
wadze; nie bdziesz zatrudnia dzieci; nie bdziesz wypuszcza
dymu z kominw swoich fabryk; nie bdziesz rozwija na
drogach szybkoci wikszej ni 55 mil na godzin; nie bdziesz
handlowa kokain ani jej wcha. I tak dalej.
Wiele zarzdze wadzy jest kontrowersyjnych. Czy
rzeczywicie musimy mwi przedsibiorstwom, jaka powinna
by wysoko sedesw w toaletach? Czy nie mona im zaufa,
e same zagwarantuj swoim pracownikom bezpieczne warunki
pracy? Jakkolwiek optymalnego zakresu interwencji rzdowej
nigdy si nie da ustali, obecnie tylko nieliczni utrzymuj, e
niewidzialna rka potrafi automatycznie zapobiec wszystkim
szkodliwym efektom zewntrznym.
Dobra publiczne. Ustalajc odpowiednie przepisy, mona
nie dopuci do skadowania odpadw przez przedsibiorstwa;
znacznie trudniej rzdom pobudzi produkcj dbr publicznych.
S to te sfery dziaalnoci gospodarczej - wytwarzajce wiksze
lub mniejsze korzyci dla spoeczestwa - ktrych
pozostawienie przedsibiorczoci prywatnej nie byoby
waciwe. Wanymi przykadami produkcji dbr publicznych
s: utrzymywanie obronnoci kraju oraz prawa i porzdku

wewntrznego, budowa drg i finansowanie nauk

podstawowych oraz ochrony zdrowia. Zaspokajanie
zapotrzebowania na te dobra publiczne przez przedsibiorczo
prywatn nie miaoby miejsca, gdy pynce z owych dbr
korzyci tak bardzo s rozproszone i tak si rozkadaj na og
ludnoci, e adna pojedyncza firma ani pojedynczy konsument
nie maj bodcw do ich wytwarzania1.
Poniewa prywatne firmy nie zapewniyby
wystarczajcej iloci dbr publicznych, musi wczy si w to
rzd. Pacc za dobra publiczne, takie jak obrona narodowa lub
latarnie morskie, rzd zachowuje si dokadnie tak, jak kady
inny podmiot dokonujcy wydatkw na wielk skal. Rzucajc
dostatecznie wielk ilo gosw dolarowych w pewnych
okrelonych kierunkach, powoduje on napyw zasobw do tych
wanie kierunkw. Nastpnie spraw przejmuje system cen i
dziaa mniej wicej tak, jakby chodzio o prywatne, a nie
zbiorowe decyzje wyboru.
1

Oto typowy przykad dobra publicznego, dostarczanego przez

pastwo: usugi latarni morskich. Su one ratowaniu ycia i adunkw
morskich. Latarnicy nie mog jednak ciga zapaty od przepywajcych
statkw; a nawet gdyby to byo moliwe, obcianie takimi opatami
statkw korzystajcych z ich usug nie byoby rozwizaniem efektywnym ze
spoecznego punktu widzenia. Rozwizaniem najefektywniejszym jest
dostarczanie wiata latarni za darmo; ostrzeganie stu statkw przed
niebezpieczestwem przybrzenych ska nie kosztuje wicej ni ostrzeenie
jednego tylko statku. Mamy tu do czynienia z dodatnim efektem
zewntrznym, rnic pomidzy korzyci prywatn a korzyci publiczn.
Tak filozofowie, jak politycy zawsze uznawali konieczno penienia przez
rzd roli dostawcy dbr publicznych tego typu.

Podatki. W praktyce wikszo wydatkw rzdowych

opacana jest z pobieranych podatkw. I tu mamy drug wan
form przymusu: kady jest podporzdkowany przepisom
podatkowym. To prawda, e obywatele wzici cznie sami
siebie obciaj podatkami; podobnie, kady obywatel uczestniczy w podziale dostarczanych przez rzd dbr publicznych.
Pomidzy paconymi podatkami a korzyciami zapewnianymi
przez rzd nie ma jednak takiego samego cisego zwizku, jak
wystpujcy wtedy, gdy kto z nas paci 6 dol. za album pyt
gramofonowych. Nie musz sobie kupi czy to hamburgera, czy
to wenianego swetra, musz natomiast wpaci mj udzia w
podatkach zuywanych na finansowanie wojska, policji czy te
edukacji publicznej.
* * *
Z tego krtkiego omwienia sposobu interwencji pastwa
na rynkach w celu zwikszenia ich efektywnoci, wynika, e
dziaania takie to nie fanaberie. Rzd ustala reguy zachowania
si na drogach i kupuje dobra publiczne, takie jak szosy i
autostrady, uatwiajc w ten sposb gadkie funkcjonowanie
przedsibiorczoci prywatnej, zapobiegajc naduyciom
moliwym w przypadku, gdy jakie firmy staj si
monopolistycznymi krlami szos oraz ograniczajc
dziaalno przedsibiorstw, jeli produkowane przez nie
wyziewy zagraaj yciu obywateli i ich wasnoci.
Sprawiedliwo podziau
Dotychczas skupialimy uwag na niedostatkach
kierowniczej roli niewidzialnej rki, na niedoskonaociach,
ktre - by moe - rozumna interwencja jest w stanie
skorygowa. Ale zaoymy na chwil, e gospodarka
funkcjonuje z absolutn efektywnoci - zawsze znajduje si na
krawdzi moliwoci produkcyjnych, nigdy poniej niej,
zawsze dokonujc prawidowego wyboru proporcji dbr
publicznych i prywatnych i tak dalej. Gdyby nawet system
rynkowy funkcjonowa tak doskonale, jak to wynika z tego
opisu, i tak wielu nie uznaoby tego za idea. Dlaczego?
Po pierwsze, dobra pyn tam, gdzie je kieruj gosy
dolarowe, a nie tam, gdzie potrzeby s najwiksze. Kotek
bogacza moe dostawa mleko, ktre jest potrzebne dla zdrowia
ubogiego dziecka.
Czy dzieje si tak dlatego, e mechanizm popytu i poday
le dziaa? Wcale nie, bo mechanizm rynkowy robi to wanie,

do czego jest przeznaczony: oddaje dobra w rce tych, ktrzy

mog zapaci najwicej, ktrzy rozporzdzaj najwiksz
iloci gosw pieninych. I obrocy, i krytycy mechanizmu
cenowego powinni uzna, e efektywny system rynkowy moe
generowa ogromne nierwnoci2. Jeeli jaki kraj wydaje
wicej na ywno dla ulubionych pieskw i kotkw anieli na
ksztacenie ubogich, wiadczy to o wadach podziau dochodu,
nie za o wadach rynku.
Ale taki wynik moe si okaza nie do przyjcia z
politycznego czy etycznego punktu widzenia. Spoeczestwo
wcale nie musi akceptowa wynikw dziaania
konkurencyjnych rynkw - przeycie najbardziej zdolnych do
przeycia - i traktowa go jako prawa boskiego czy zasady
sprawiedliwoci doczesnej. Niewidzialna rka moe
wyprowadzi nas na najbardziej zewntrzny skraj krawdzi p-p,
ale niekoniecznie rozdziela w produkt w sposb do przyjcia.
Kiedy za demokratycznemu spoeczestwu nie podoba si
rozdzia gosw dolarowych dokonywany w ramach systemu
rynkowego na zasadzie laissez-faire, moe ono podj pewne
kroki, aby zmieni owe wyniki przez posunicia polityki
redystrybucyjnej.
Czsto podzia dochodu w systemie rynkowym zdaje si
wynika z przypadkw natury technicznej lub z przypadkw
zwizanych z urodzeniem. Wyobramy sobie, e wynalazek
robotw sprawi, e konkurencyjna cena pracy spadnie,
obniajc tym samym dochody ludzi ubogich i przekazujc
95% dochodu narodowego robotom i ich wacicielom. Czy
wszyscy obserwatorzy tego zjawiska uznaj je za nieuchronnie
suszne lub idealne z etycznego punktu widzenia? Jest to bardzo
wtpliwe. A jednak w taki wanie sposb system rynkowy
moe zniszczy to, co zdaje si by celem gospodarki. Czy
kto, kto odziedziczy 500 mil kwadratowych terenw, za ktre
towarzystwa naftowe oferuj 50 mln dol. rocznie, rzeczywicie
zasuguje na a tak wysoki dochd? Takie s odwieczne
problemy wspczesnych demokracji.
Przypumy, e wyborcy za porednictwem Kongresu
zdecyduj si zmniejszy nierwnoci dochodowe. Jakich
narzdzi moe uy Kongres? Po pierwsze, mgby
wprowadzi opodatkowanie progresywne, silniej obciajce
dochody bogatych ni ubogich. Przykadami tego rodzaju
redystrybucyjnego, progresywnego opodatkowania s federalne
podatki dochodowe i spadkowe.
Po drugie, poniewa niskie stawki podatkowe nie mog
pomc tym, ktrzy nie maj adnych dochodw, w cigu
ostatnich dziesicioleci kolejne rzdy zbudoway pewien system

transferw dochodu: pomoc dla ludzi starych, niewidomych,

inwalidw oraz osb majcych dzieci na utrzymaniu, a take
zasiki z ubezpieczenia dla bezrobotnych. Ten system wypat
transferowych jest swoist sieci bezpieczestwa socjalnego,
chronic od ekonomicznej ruiny tych, ktrych dotkno
nieszczcie. I na koniec, rzdy niekiedy subsydiuj
konsumpcj grup o niskich dochodach, dostarczajc talonw
ywnociowych, subsydiowanej opieki lekarskiej oraz tanich
mieszka.
2

Jednym z najbardziej spektakularnych przykadw mog by

wydarzenia z lat 1848-1849, kiedy za panowania krlowej Wiktorii
laisser-faire'ystyczny rzd dopuci do tego, e miliony irlandzkich dzieci,
kobiet i mczyzn dosownie wymieray w okresie wielkiego godu, kiedy
naga zaraza zniszczya zbiory ziemniakw.

W wyniku wzrostu gospodarczego i rozwoju programw

pomocy spoecznej, ustalajcych minimum stopy yciowej,
udao si zlikwidowa znaczn cz wielkiej i bijcej w oczy
ndzy, typowej dla kapitalizmu dziewitnastowiecznego;
utrzymuje si jednak bardziej uporczywa odmiana ndzy, dwudziestowieczna, omawiana w rozdziale 34.
Jaki moe by wkad ekonomii w te spory na temat
rwnoci? Ekonomia jako nauka nie moe jednoznacznie
ustali, jaka - i czy w ogle jaka - cz dochodw
okrelanych w procesie konkurencji powinna by przeniesiona
do rodzin ubogich. Moe natomiast przeanalizowa
ekonomiczne koszty i korzyci rnych systemw
redystrybucyjnych. Ekonomici wiele czasu powicali
rozwaaniom, czy rozmaite narzdzia redystrybucji dochodu
(jak np. podatki czy bony ywnociowe) prowadz do
spoecznego marnotrawstwa (kiedy na przykad ludzie mniej
pracuj lub kupuj mniej poywne jedzenie). Ekonomici
badali, czy przekazywanie ubogim wiadcze w postaci
pieninej zamiast rzeczowej oznacza bardziej czy mniej
efektywne wykorzystanie zasobw spoeczestwa. Ekonomia
jest jak dobre biuro podry. Ty sam jako podrny musisz
rozstrzygn, czy chcesz soca czy niegu. Kiedy jednak ju
si zdecydujesz, biuro podry moe ci pomc dosta si tam
szybko i tanio.
Stabilno
Oprcz swego dziaania w roli promotora efektywnoci i
rwnoci, pastwo sprawuje rwnie makroekonomiczn
funkcj stranika stabilnoci gospodarczej. Od swojego zarania
kapitalizm trapiony by od czasu do czasu okresowymi atakami
to inflacji (wzrost cen), to depresji (bardzo wysokie
bezrobocie). Niekiedy ataki te byy tak gwatowne, jak na
przykad podczas hiperinflacji w Niemczech w latach
dwudziestych, e w lad za nimi przychodziy zamt
spoeczny, rewolucja i wojna.
Niekiedy, jak podczas Wielkiej Depresji w Ameryce w
latach trzydziestych, trudnoci utrzymyway si przez cae
dziesiciolecie, poniewa liderzy polityczni nie mieli do
rozeznania ekonomicznego, by podj kroki na rzecz poprawy
stanu gospodarki. W pocztkach lat osiemdziesitych rzdy,
zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i za granic podjy
kroki w celu obnienia wysokiej stopy inflacji; posunicia te
doprowadziy do wysokiego bezrobocia i zmniejszenia si
inflacji.

Obecnie, dziki intelektualnemu wkadowi J. M.

Keynesa, jego zwolennikw, a take jego krytykw, o wiele
lepsze jest nasze rozeznanie, w jaki sposb kontrolowa
wzniesienia i zaamania cyklu koniunkturalnego. Dzisiaj
rozumiemy, e rozwanie stosujc uprawnienia rzdu w sferze
pieninej i fiskalnej mona oddziaywa na wielko
produkcji, zatrudnienia i inflacji. O fiskalnych kompetencjach
rzdu wanie bya mowa - jest to zdolno do
opodatkowywania i wydatkowania. Kompetencje pienine
obejmuj ksztatowanie systemu walutowego i bankowego,
pozwalaj wyznacza wysoko stp procentowych oraz
warunki kredytowania. Posugujc si tymi dwoma
kluczowymi narzdziami polityki makroekonomicznej, rzdy
mog wywiera wpyw na rozwj produkcji, zatrudnienia i cen
w danej gospodarce. I czciowo dziki stosowaniu takich
wanie narzdzi polityki krajom o gospodarce rynkowej dane
byo przey okres bezprecedensowej ekspansji trwajcej od
czasw drugiej wojny wiatowej do pocztkw lat
siedemdziesitych.
Sukces zawiera jednak ziarna wasnego zaamania.
Zapewniajc sobie okres wysokiego zatrudnienia i szybkiego
wzrostu, liczne kraje mimo woli przyczyniy si do
uksztatowania gospodarki, w ktrej ludzie zaczli traktowa
oywienie jako rzecz pewn. Pastwo gwarantowao
robotnikom i emerytom stop yciow na niepogod w
wysokoci, ktr zapewni mona tylko przy piknej
pogodzie; w systemy cen, pac i wiadcze spoecznych
wbudowano szereg usztywnie. Kiedy uderzyy pierwsze
powiewy burzy lat siedemdziesitych - dwie potne zwyki
cen ropy, kryzys zboowy, zaamanie midzynarodowego
systemu finansowego - obietnic nie mona byo dotrzyma. W
walce o wysoko dochodw inflacja nabrzmiewaa, a
bezrobocie osigno wielko nie ogldan od czasw
Wielkiej Depresji.
Dzisiaj liderzy polityczni zdaj sobie spraw z tego, e
wspczesna gospodarka stoi w obliczu fundamentalnego
dylematu makroekonomicznego: aden kraj nie by w stanie
utrzymywa w dugim okresie wolnej przedsibiorczoci,
niskiej inflacji i penego zatrudnienia. Podobnie jak
wspczesna gospodarka rynkowa nie moe rwnoczenie
maksymalizowa iloci armat oraz masa, tak i
makrogospodarka nie moe rwnoczenie mie penego zatrudnienia i zerowej inflacji.
* * *

Przegld tych trzech funkcji pastwa - jako promotora

efektywnoci, rwnoci i stabilnoci - tumaczy, dlaczego
Ameryka lat osiemdziesitych jest nazywana gospodark
mieszan. Mechanizm rynkowy wyznacza ceny i wielko
produkcji w wielu sferach, pastwo natomiast steruje rynkiem
przez swoje programy podatkowe, wydatkw oraz przez
regulacj. Oba elementy - rynek i rzd - maj zasadnicze
znaczenie. Prowadzenie gospodarki bez rwnoczesnego
oddziaywania pastwa i rynku jest podobne do prb klaskania
jedn tylko rk.
C. KAPITA, PODZIA PRACY I PIENIDZ
S jeszcze trzy dalsze wane cechy wspczesnego
spoeczestwa gospodarujcego.
Wspczesna rozwinita technika przemysowa opiera
si na wykorzystywaniu ogromnych iloci kapitau:
skomplikowanych maszyn, wielkich fabryk oraz zasobw
surowcw produktw gotowych i pproduktw. Nazwa kapitalizm wzia si std, e w kapita, albo majtek
produkcyjny, jest w przewaajcym stopniu wasnoci
prywatn, wasnoci kapitalistw.
Dzisiejszy system gospodarczy charakteryzuj:
niewiarygodnie wysoki stopie specjalizacji oraz nader
skomplikowany podzia pracy.
System nasz w wielkiej mierze posuguje si
pienidzem. Strumie pienidza to krwiobieg naszego systemu.
Pienidz jest rwnie miernikiem wartoci. Jednake pienidz
moe rwnie zachowywa si niewaciwie, gdy jego ilo
ronie zbyt szybko, prowadzc do inflacji.
Pomidzy trzema tymi cechami istniej wzajemne
zwizki: kada z nich wie si z pozostaymi, wszystkie
razem za z mechanizmem cenowym, opisanym w czci A
niniejszego rozdziau.
Tote zobaczymy rycho, e bez ogromnego uatwienia
handlu i wymiany, jakie zapewnia pienidz, rozwinity podzia
pracy nie byby moliwy. Pienidz i kapita s powizane ze
sob, poniewa kanaw dla przepywu funduszy na zakup
dbr kapitaowych dostarczaj rynki pienine, na ktrych
oszczdnoci jednych osb mog si przeksztaci w nowy
kapita innych. A zaleno midzy mechanizmem cenowym a
pienidzem jest bezporednia - zoona i wielostronna
wymiana na rynkach byaby niemoliwa, gdyby nie pienidz
funkcjonujcy w roli jednostki rachunku i porednika
wymiany.

KAPITA
Bardzo atwo dostrzec, e produkcja dbr
ekonomicznych moe by wynikiem zastosowania nakadw,
takich jak praca i ziemia (termin ziemia obejmuje wszystkie
zasoby naturalne). Nakady te czsto okrela si mianem
pierwotnych czynnikw produkcji, a to dlatego, e ani ziemia,
ani praca nie s uwaane za produkty procesu gospodarczego,
ale istniej gwnie dziki dziaaniu czynnikw natury nie tyle
ekonomicznej, ile fizycznej i biologicznej3.
Kapita - a terminu tego uywa si czsto dla okrelenia
dbr kapitaowych ogem - jest odmiennym rodzajem
czynnika wytwrczego. Dobro kapitaowe rni si od
pierwotnych czynnikw wytwrczych tym, e jest to nakad,
ktry sam stanowi produkt gospodarki. Naley pamita, e
kapita fizyczny (w formie fabryk, urzdze i zapasw) jest
czym odmiennym od kapitau finansowego (pienidz, akcje i
obligacje).
3

Twierdzenie to naley opatrzy pewnymi oczywistymi

zastrzeeniami. Ziemi niekiedy mona wyprodukowa przez osuszanie
terenw, czy pozyskiwanie gruntw zalanych wod; tak rzecz si ma w
odniesieniu do znacznej czci dzielnic nad brzegiem jeziora w Chicago i
do prawie jednej trzeciej terytorium Holandii. Zasoby naturalne, takie jak
mineray, stwarza przyroda, ale ich lokalizacja, wykorzystanie i
przetworzenie moe wymaga ogromnego wysiku ekonomicznego. A
zatem i one maj pewne waciwoci dbr kapitaowych.

Dobra kapitaowe s to zatem dobra wyprodukowane,

ktrych mona uy w roli nakadw czynnikw dla dalszej
produkcji, natomiast praca i ziemia s pierwotnymi czynnikami
produkcji i na nic si nie przyda wyobraanie ich sobie jako
produktw systemu gospodarczego.
Kapita i czas
W czci pitej pokaemy, e - podobnie jak pace i
renty s cenami pierwotnych czynnikw produkcji, takich jak
praca i ziemia - stopa procentowa jest cen czynnika kapita.
Jeeli kapita przynosi 5, 8 albo 12% rocznych odsetkw,
mona to traktowa jako cen czynnika, ktra jest
wynagrodzeniem za ograniczon poda rozmaitych dbr
kapitaowych i projektw inwestycyjnych w danym
spoeczestwie, i ktra t poda niejako racjonuje.
Stopa procentowa to pewien procent liczony na
jednostk czasu (rok, miesic lub dziesiciolecie). Zwraca to
uwag na pewien nowy sposb podejcia do kapitau, sposb

uwypuklajcy jego specyficzny zwizek z czasem. Zobaczymy,

e natura kapitau jest tego rodzaju, i niezbdne s zuywajce
czas, okrne (ang. roundabout) metody produkcji.
Paradoksalnie, stosowanie kapitau ogromnie zwiksza
produkcj, jakkolwiek z jego uywaniem wi si techniki
okrne (czyli tzw. wyduenie drogi produkcji).
Gdyby rolnicy musieli pracowa goymi rkami, bez
adnego kapitau w postaci traktorw czy opat, zarwno
wydajno, jak i konsumpcja byyby bardzo niskie. Fakt ten
znajduje odbicie w dziwnej opowieci. Kiedy pewien
antropolog zapyta pogronych w aobie czonkw
pierwotnego plemienia Kto umar, odpowiedzieli mu:
mier, a c to jest? Zgubilimy ig, za pomoc ktrej
szylimy odzie.
Ludzie bardzo wczenie nauczyli si, e proste,
bezporednie metody produkcji mona czsto ulepszy,
stosujc czasochonne, okrne techniki. Przez dugie lata kraje
rozwinite nagromadziy ogromne zasoby wysoce wydajnych
urzdze, fabryk i budynkw, zapasw i zmeliorowanych
gruntw.
yjc w danym systemie gospodarczym, nie zdajemy
sobie sprawy, jak bardzo okrne stay si nasze procesy
wytwrcze. Obserwatora z zewntrz uderzyby fakt, e w
naszym systemie nikt prawie nie wytwarza finalnych dbr
konsumpcyjnych. Wyglda na to, e kady prawie wykonuje
czynnoci natury przygotowawczej, a konsumpcja kocowa
jest odlegym celem na przyszo.
Rolnik wkada wiele czasu w odchwaszczanie pl lub
kopanie roww melioracyjnych, aeby w ten sposb zwikszy
plony pszenicy. Robotnik w stalowni przygotowuje surwk,
ktrej cz zamieni si w traktor uprawiajcy pola; inna cz
stanie si elementem pieca hutniczego, ktry z kolei posuy do
wytopu surwki, stosowanej do wyrobu dalszych traktorw i
dalszych piecw hutniczych i tak dalej. To wszystko, to
okrne drogi zwikszania wytwarzanej przez gospodark
iloci pszenicy.
Wzrost jako wynik rezygnacji z konsumpcji biecej. Istotny
jest fakt, e dla rozpoczcia i zsynchronizowania rnych
procesw potrzeba czasu i zasobw. Tumaczy to, dlaczego
spoeczestwo nie zastpuje automatycznie wszystkich
procesw prostych bardziej produktywnymi procesami
okrnymi, wszystkich za procesw okrnych procesami
jeszcze bardziej okrnymi.

Przeciwwag korzyci wynikajcych ze stosowania

procesw okrnych jest pocztkowy brak korzyci konieczno zrezygnowania z dbr obecnie konsumpcyjnych, i
przenoszenia zasobw od produkcji biecej do zastosowa,
ktre przynios owoce dopiero po upywie pewnego czasu.
Moglibymy zainwestowa czas i rodki w popraw naszych
autostrad na szersze i gadsze czy te na spaszczenie przebiegu
linii kolejowych, dziki czemu zmniejszylibymy koszty
paliwa i napraw oraz czas przejazdu. Dlaczego nie angaujemy
si w tego rodzaju wyduanie okrnych drg produkcji?
Dlatego, e wymagaoby to zbyt wielkiego obnienia
konsumpcji dzisiejszej.
Spoeczestwo moe przeznacza swoje zasoby na
akumulacj kapitau w takiej tylko mierze, w jakiej ludzie
skonni s oszczdza - powstrzymywa si od konsumpcji
obecnej i czeka na konsumpcj w przyszoci. Tworzenie
nowego kapitau przesuwa szybciej na zewntrz krawd
moliwoci produkcyjnych p-p. Jak ju to widzielimy,
oszczdno moe pobudzi szybki wzrost gospodarczy.
Jednakowo w tej mierze, w jakiej ludzie nie interesuj si
przyszoci, w kadym momencie mog oni dy do
oszczdnoci ujemnych - chwyta przyjemnoci dzisiejsze
kosztem przyszoci. Jak? Odcigajc zasoby od nigdy si nie
koczcych zada zwizanych z zastpowaniem i
utrzymywaniem kapitau. (Powrmy do rys. 2.5, by zobaczy,
w jaki sposb zaniechanie konsumpcji biecej na rzecz
akumulacji kapitau zwiksza przysze moliwoci
produkcyjne.)
Wszystko to podsumujemy w nastpujcy sposb.
Znaczna cz dziaalnoci gospodarczej jest zorientowana
na przyszo. Ilekro budujemy now fabryk czy drog,
ilekro zwikszamy zasb ciarwek czy komputerw,
wyduamy czas ksztacenia lub polepszamy jego jako,
ilekro zwikszamy intensywno naszych prac badawczorozwojowych, tylekro przyczyniamy si do zwikszenia
przyszej produktywnoci naszej gospodarki. Z tego samego
wzgldu, znaczna cz naszej obecnej wysokiej stopy
yciowej jest konsekwencj inwestycji dokonanych w
przeszoci. Krtko mwic, gospodarki nastawione na postp
przeznaczaj znaczn cz swojej biecej produkcji na
inwestycje netto, aby w ten sposb zwikszy w przyszoci
produkt gospodarki.

Kapita i wasno prywatna. Fizyczne dobra kapitaowe

maj wielkie znaczenie w kadej gospodarce, poniewa
przyczyniaj si do wzrostu wydajnoci. Jest to prawdziwe
zarwno w odniesieniu do sowieckiego komunizmu, jak i do
amerykaskiego kapitalizmu. Jest jednak wana rnica.
Oglnie rzecz biorc, w gospodarce rynkowej wacicielami
narzdzi (rodkw) produkcji s osoby i przedsibiorstwa
prywatne.
To, co w naszym rynkowym systemie stanowi wyjtek pastwowa wasno rodkw produkcji - jest regu w
pastwie komunistycznym, gdzie majtek produkcyjny jest
wasnoci kolektywn. Przychody z tego rodzaju dbr
kapitaowych przypadaj nie bezporednio poszczeglnym
osobom, ale pastwu. Wtedy dopiero wadza decyduje, jak te
dochody rozdzieli pomidzy poszczeglnych ludzi.
Komunistyczna wadza decyduje take o tym, jak szybko
naley przeznacza zasoby na inwestycje. Wadza rozstrzyga,
jak dalece powinno si ograniczy konsumpcj biec w celu
powikszenia cznego zasobu fabryk, urzdze i innych dbr
potrzebnych do zwikszenia produkcji w przyszoci.
W naszym amerykaskim systemie kapitalici, za dobra
kapitaowe, ktrych dostarczaj, otrzymuj wynagrodzenie w
postaci procentw, dywidend i zyskw, albo rent i czynszw.
Kady skrawek ziemi i kady fragment urzdze ma jaki
tytu wasnoci, co oznacza, e naley on bezporednio do
kogo; albo, jeeli jest to wasno korporacji, to naley do
akcjonariuszy, ktrych wasnoci jest ta korporacja. Co
wicej, kady rodzaj dbr kapitaowych ma pewn warto
pienin; tote kade roszczenie czy tytu wasnoci dobra
kapitaowego maj rwnie pewn warto rynkow.
Zwyka akcja IBM jest notowana na giedzie po jakiej
cenie; kada obligacja ATT - po innej cenie. Hipoteka na
danym domu jest wyceniona na pewn sum, tytu wasnoci
domu jest oszacowany przez rynek nieruchomoci po takiej czy
innej cenie i tak dalej.
Chocia nasze spoeczestwo opiera si na wasnoci
prywatnej, ustawowe prawa wasnoci jednostki maj
charakter wzgldny i ograniczony. Spoeczestwo okrela, jak
cz swojej wasnoci moesz zapisa spadkobiercom i jaka
cz musi - w postaci podatkw od majtku i podatku
spadkowego - przypa pastwu. Spoeczestwo wyznacza, ile
mog zarabia waciciele firm wytwarzajcych dobra i usugi
uytecznoci publicznej (jak elektrownie czy gazownie) i jak
powinni oni prowadzi swoje przedsibiorstwa.

Nawet twj dom nie jest twoj twierdz. Musisz

przestrzega przepisw lokalnych i w razie koniecznoci
ustpi miejsca na budow drogi czy urzdze kontrolujcych
zanieczyszczenia. Rzecz ciekawa: znaczna cz rde
dochodw z dziaalnoci gospodarczej w spoeczestwie nie
moe si i sprzedawany jako wasno prywatna. Od czasu
zniesienia niewolnictwa traktowanie zdolnoci zarobkowych
czowieka tak samo jak innych aktyww majtkowych jest
sprzeczne z prawem. Nie wolno ci si sprzeda; musisz si
wynaj w zamian za pac.
SPECJALIZACJA, WYMIANA I PODZIA PRACY
Przejdmy teraz do drugiej charakterystycznej cechy
wspczesnej gospodarki. Nie mona by osiga korzyci z
produkcji masowej, lecych u podstaw wspczesnych
standardw ycia, gdyby produkcja odbywaa si w
samowystarczalnych rodzinnych gospodarstwach rolnych czy
w samowystarczalnych regionach.
Specjalizacja funkcji umoliwia kadej jednostce i
kademu regionowi najkorzystniejsze wyzyskanie wszelkich
specyficznych rnic w kwalifikacjach czy w zasobach. Nawet
w gospodarce prymitywnej ludzie ucz si z biegiem czasu, e
od sytuacji, w ktrej kady robi wszystko miernie, lepszy jest
podzia pracy - lepiej, aby ludzie powolni zajli si owieniem
ryb, szybcy i sprawni - owami, inteligentni za leczeniem, przy
czym wszyscy wymienialiby to, co sami robi, na to, czego
potrzebuj.
Specjalizacja opiera si na interpersonalnych rnicach w
zdolnociach, a jednoczenie rnice te uwypukla i przyczynia
si do powstania nowych. Czowiek stale polujcy szczupleje i
zyskuje wpraw w tropieniu zwierzyny. Nafciarze w Houston
nie dysponuj jakim szczeglnym garniturem genw,
gwarantujcym specjaln biego w znajdowaniu czy
sprzedawaniu ropy; biego t raczej zdobywali przez lata
bada, wierce i prowadzenia handlu. A zatem niektre
korzyci ze specjalizacji pojawiaj si w miar tego, jak ludzie
ucz si wykonywania swych zada.
Aeby zilustrowa zwikszajce wydajno
oddziaywanie specjalizacji, Adam Smith cytowa klasyczny
przykad produkcji szpilek. Jeden robotnik mgby w
najlepszym razie wyprodukowa par tuzinw niezbyt
doskonaych szpilek w cigu dnia. Kiedy jednak niewielk
grup robotnikw podzielimy w zalenoci od poszczeglnych
funkcji, tak e kady wykonuje proste, powtarzajce si

czynnoci, mog oni wytworzy dziennie setki tysicy idealnych szpilek.

Co wicej, uproszczenie funkcji, ktre umoliwia
specjalizacja, staje si podstaw mechanizacji i
pracooszczdnego wykorzystania kapitau. Rwnoczenie
specjalizacja pozwala unikn marnotrawnego mnoenia narzdzi, ktre byoby konieczne, gdyby kady musia
wykonywa wszystkie czynnoci.
By moe, istot specjalizacji odzwierciedla nowoczesna
linia montaowa w produkcji samochodw, gdzie pojazdy
przesuwaj si po tamie, a robotnicy wykonuj wysoce
wyspecjalizowane funkcje. Jaki robotnik mgby spdzi cae
lata na zakadaniu opon na lewe koa chevroletw. Rezultatem
takiej specjalizacji jest ogromny wzrost wydajnoci pracy w
wielu gaziach przemysu4.
Niebezpieczestwa nadmiernej specjalizacji
Nadmiar specjalizacji moe by niezdrowy, tak jak
nadmiar soca lub alkoholu. Pomimo swej efektywnoci
specjalizacja moe bowiem sprawi, e praca staje si nudna i
wydaje si bezcelowa. Skrajna specjalizacja oznacza, e
robotnik wykonuje jedn tylko czynno: klasyczny ju film
Chaplina Nasze czasy, pokazujcy robotnika spdzajcego cae
ycie na przykrcaniu ruby nr 999 na nieubaganie
przesuwajcej si linii montaowej, ukazuje niebezpieczestwa
nadmiernej specjalizacji.
Specjalizacja moe zdawi rozwj osobowoci: kto, kto
sprzedaje przez cay dzie samochody, moe rycho ograniczy
swj sownik do terminw dotyczcych czci sinika i osi k.
Nic te dziwnego, e w miar jak we wspczesnym
spoeczestwie rosn realne dochody ludnoci, wszyscy kobiety i mczyni - uskaraj si, e ich wyspecjalizowana
praca prowadzi do alienacji. Obecnie wiele wiatlejszych
firm zabiega o wiksz elastyczno, o rotacj pracy oraz o
partycypacj pracownicz.
Ze specjalizacj i podziaem pracy wie si kolejny
powany problem - wzajemne uzalenienie. Jednokomrkowe
organizmy ywe, jak na przykad ameba, mog nie by
szczeglnie sprawne w wykonywaniu czegokolwiek, ale mog
egzystowa samotnie i przetrwa. W organizmach wyszych,
na przykad ludzkich, kada komrka zginie, jeeli zawiod
komrki minia sercowego. Kiedy wszystko idzie dobrze,
skrajna specjalizacja komrek jest bardzo efektywna, ale dzieje
si to kosztem ich skrajnego wzajemnego uzalenienia.

We wspczesnym spoeczestwie gospodarujcym

proces ten wzmg si do niezwykle wysokiego stopnia. Nikt z
nas nie wytwarza drobnej nawet czstki dbr, ktre
konsumujemy. W redniowieczu rzemielnik wytwarza jeden
produkt i wymienia go na wiele innych.
4

Z jedn z najbardziej kontrowersyjnych dziedzin specjalizacji

mamy do czynienia w handlu midzynarodowym. Czy Stany Zjednoczone
powinny si specjalizowa w produkcji komputerw, kupujc samochody
od Japoczykw, a rop z krajw OPEC? Taka wanie mogaby by
najefektywniejsza struktura produkcji, przy ktrej kady region wytwarza
to, z czego produkcj wi si dla najwiksze korzyci komparatywne.
Ale pracownicy przemysu samochodowego w stanie Michigan
mogliby zaprotestowa przeciwko korzystaniu z taniej pracy
cudzoziemcw i przekona Kongres, e lepsze dla kraju bdzie
wprowadzenie ustawodawstwa protekcjonistycznego. (Na pewno suy
ono lepiej interesom zatrudnionych w przemyle samochodowym.) W
czci sidmej pokazujemy, jakie korzyci z punktu widzenia cznego
dochodu narodowego Stanw Zjednoczonych przynosi specjalizacja
midzynarodowa, kiedy kady kraj wytwarza te dobra, ktrych produkcja
przynosi mu najwiksze korzyci komparatywne.

Dzisiaj wielu robotnikw nie wytwarza ani jednego

dobra finalnego, kto moe robi wycznie jzyki do butw
albo tylko dokrca rub nr 999 na linii montaowej Forda. W
zamian za to pacobiorca otrzyma dochd pozwalajcy mu
kupowa dobra pochodzce z caego wiata.
A zatem specjalizacja pociga za sob pene wzajemne
uzalenienie. Uszkodzenie transformatora w stanie Nowy Jork
pogryo cay pnocny-wschd Stanw Zjednoczonych w
ciemnociach. Kiedy upad szach Iranu, ceny ropy i inflacja
wystrzeliy w gr, a dla jej zwalczenia Rezerwa Federalna
podwyszya stopy procentowe. Konsekwencj bya globalna
recesja gospodarcza, wskutek ktrej ludno Brazylii i Czadu
znalaza si na krawdzi bankructwa czy nawet godu.
Zaamanie w transporcie i zerwanie gospodarczej tkanki
wymiany, w lad za strajkiem czy wojn, ujawnia nam, jak
grone jest uzalenienie wspczesnego ycia gospodarczego
od wyspecjalizowanej wymiany.
Czy nasza zamono warta jest tych niebezpieczestw
alienacji i kruchoci zwizkw gospodarczych? Czy
powinnimy cofn wskazwki zegara i powrci do ycia
prostszego i uboszego? Czy powinnimy zrezygnowa z ostatnich paru procent naszego dochodu, by osign egzystencj
pewniejsz, cho i tak wyspecjalizowan? S to cakiem
sensowne pytania, ktre zadaj dzisiaj ludzie mylcy. W tych

rozwaaniach nad ewentualnym powrotem do wczeniejszych,

mniej wyspecjalizowanych, sposobw ycia nie wolno jednak
zapomina o rzeczy najwaniejszej. Nasz obecny dostatek
opiera si w bardzo duej mierze na wysokim stopniu
specjalizacji. Jest nader prawdopodobne, e wielostronny
wszystkorb musiaby chodzi w podartym ubraniu.
PIENIDZ
Pienidz obok kapitau i specjalizacji jest trzeci
charakterystyczn cech wspczesnego ycia gospodarczego.
Bez pienidza obecny poziom podziau pracy i wymiany byby
niemoliwy.
Zapewne, mona by sobie wyobrazi wymian barterow,
kiedy to jeden rodzaj produktu wymienia si bezporednio na
inny. W cywilizacjach pierwotnych nierzadko ywno
wymieniana bywa na bro albo pomoc przy budowie domu na
pomoc w karczowaniu gruntw pod upraw. Nawet w najbardziej rozwinitej gospodarce przemysowej, jeeli odrzuci
zaciemniajc widok zason pienin, to wida, e handel
pomidzy poszczeglnymi jednostkami lub caymi narodami
sprowadza si w duej mierze do wielostronnej wymiany
naturalnej.
Obecnie jednak zarwno w gospodarce kapitalistycznej, jak
i komunistycznej wymiana prowadzona jest za porednictwem
pienidza. Co to jest pienidza Jest to rodek wymiany, rodek
patniczy, ktrym pacimy za ywno i filmy, samochody i
wyksztacenie. Jest to waluta obiegowa i sumy na rachunkach
czekowych, za ktre gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa
kupuj dobra i nakady; ich krenie w gospodarce przedstawia
rys. 3.1. W gospodarce pieninej strumie dochodw
pieninych zawsze pynie w kierunku dokadnie przeciwnym
ni strumie dbr i nakadw: dobra kieruj si od
przedsibiorstw do konsumentw, natomiast dochody
pienine dokadnie tej samej wartoci pyn od konsumentw
do przedsibiorstw.
Pienidz jest swego rodzaju smarem, uatwiajcym
wymian. Ale, jak inne smary, moe on zgstnie i zakrzepn.
Przy wymianie barterowej, jeeli ja jestem godny, ty za jeste
nagi, zawsze mog ci uszy ubranie, a ty upieczesz dla mnie
chleb. Jednake po roku 1929, w najbogatszym ze wszystkich
krajw kapitalistycznych w caej historii, zawiody banki;
pienidz by tezauryzowany; niektrzy ludzie byli godni, inni
chodzili w achmanach. Kiedy pienidz zawodzi, ndza moe
pieni si pord dostatku.

Drug i trzeci cz ksiki powicamy problemom

makroekonomicznym, ktrych rdo ley w uzalenieniu
spoeczestwa od gospodarki pieninej.
PODSUMOWANIE
A. Rynkowe rozwizanie podstawowych
problemw ekonomicznych
1. Celem funkcjonowania mechanizmu rynkowego,
dziaajcego przez poda i popyt, jest rozwizanie trzech
podstawowych problemw ekonomicznych. System ten jest
daleki od doskonaoci, ale jest sposobem rozwizania trzech
kluczowych problemw gospodarki: co, jak i dla kogo.
2. Oddawane za porednictwem pienidza gosy
dolarowe ludnoci wpywaj na ceny dbr; ceny su jako
informacja o tym, jakie iloci rnych dbr naley wytwarza.
Kiedy ronie popyt na jakie okrelone dobro, konkurencyjne
przedsibiorstwo moe osign zysk dziki zwikszeniu
produkcji tego dobra. Przy konkurencji doskonaej
przedsibiorstwo musi znale najtasz metod wytwarzania,
efektywnie wykorzystujc prac, ziemi i inne czynniki; w
przeciwnym razie poniesie ono straty i zostanie wyeliminowane
z rynku.
Problemy, co i jak wytwarza, s rozwizywane poprzez
ceny i tak samo jest z problemem dla kogo. Podzia dochodu
jest wyznaczany przez wasno czynnikw produkcji (ziemi,
pracy i kapitau) oraz przez ceny tych czynnikw - pace
kadego rodzaju pracy, czynsze z ziemi (renta gruntowa),
wynagrodzenia z tytuu praw autorskich oraz przez rnorodne
przychody z kapitau. Ludzie posiadajcy yzne grunty albo
talent do wykorzystania nadarzajcych si okazji s tym samym
dobrze wyposaeni w gosy dolarowe, ktrych bd mogli uy
na rynkach dbr konsumpcyjnych. Ludzie bez wasnoci, bez
wyksztacenia, o takich umiejtnociach, takiej barwie skry i
pci, ktrych rynek nie potrzebuje, bd uzyskiwa niski
dochd roczny.
B. Rola pastwa w gospodarce
3. Jakkolwiek mechanizm rynkowy dostarcza godnej
podziwu metody wytwarzania i alokowania dbr, cierpi
wskutek trzech uporczywych uomnoci. W celu ich
skorygowania moe wkroczy rzd, aeby zapewni efektywno, sprawiedliwo i stabilno.

4. Rynkowi nie udaje si zagwarantowa efektywnej

alokacji dbr, gdy wystpuj efekty zewntrzne lub
niedoskonaa konkurencja. Konkurencja niedoskonaa, na
przykad monopol, czsto prowadzi do pastwowej regulacji
czy nawet pastwowej wasnoci lub produkcji. Efekty
zewntrzne wystpuj wtedy, kiedy przedsibiorstwa
przerzucaj na inne przedsibiorstwa koszty (albo korzyci)
poza sfer rynku; na przykad wtedy, gdy huta zadymia i
zanieczyszcza rodowisko i nie paci za zwizane z tym koszty.
Kiedy wystpuj efekty zewntrzne, rzd moe si zdecydowa
na ingerencj i przystpi do regulowania tego typu przeciekw
(jak to czyni w odniesieniu do zanieczyszczenia atmosfery)
albo - niekiedy - sam moe zaj si zaopatrywaniem
spoeczestwa w dobra publiczne (jak w przypadku obrony
narodowej).
5. Druga z funkcji pastwa wystpuje, kiedy obywatele
decyduj si zmieni schemat podziau dochodw (problem dla
kogo), generowany przez uksztatowane na rynku pace, renty,
procenty i dywidendy. Wspczesne rzdy posuguj si
podatkami progresywnymi, aby zgromadzi rodki na realizacj
programw pomocy spoecznej, stanowicych swoist siatk
bezpieczestwa finansowego dla ubogich.
6. Od czasw opublikowania dziea J. M. Keynesa w
latach trzydziestych rzdy maj jeszcze i trzeci rol do
odegrania: polega ona na wykorzystywaniu uprawnie w
zakresie polityki fiskalnej i monetarnej w celu wygadzenia
szczytw i zapadlin cyklu koniunkturalnego.
C. Kapita, podzia pracy i pienidz
7. Dobra kapitaowe - takie jak maszyny, budynki i
zapasy dbr w toku produkcji - umoliwiaj stosowanie
okrnych metod produkcji, przyczyniajcych si do
zwikszenia produktu narodowego. Uruchomienie tych
okrnych, czasochonnych metod wymaga czasu i zasobw;
dlatego te dla zwikszenia zasobu dbr kapitaowych
konieczna jest czciowa rezygnacja na pewien czas z
konsumpcji biecej. W dobrze funkcjonujcym systemie
rynkowym przydzielaniu oszczdnoci do najbardziej celowych
inwestycji suy stopa procentowa.
8. W gospodarce mieszanej dobra kapitaowe s w
ogromnej mierze wasnoci prywatn; kreowane przez nie
dochody id do ich wacicieli i na podatki. W komunizmie
wacicielem dbr kapitaowych jest pastwo. W adnym
systemie prawa wasnoci prywatnej nie s nieograniczone.

9. Gospodarki w miar rozwoju staj si coraz bardziej

wyspecjalizowane. Podzia pracy umoliwia rozbicie kadego
zadania na mniejsze fragmenty, ktre robotnik moe lepiej
opanowa i szybciej wykonywa. Specjalizacja wynika
czciowo z wrodzonych lub nabytych umiejtnoci
pracownikw, w jeszcze wikszym jednak stopniu z rosncej
tendencji do stosowania okrnych metod produkcji,
wymagajcych wielu specjalistycznych umiejtnoci.
10. Skomplikowane systemy wspczesnej wymiany
wychodz poza granice wymiany naturalnej (barterowej) i
wykorzystuj pienidz. Pienidz to smar wygadzajcy tory
wymiany, pozwalajcy poszczeglnym ludziom i caym
spoeczestwom specjalizowa si w produkcji niewielu tylko
dbr i wymienia je na rozliczne inne. Bez tego powszechnie
przyjmowanego rodka wymiany, ktry nazywamy pienidzem,
bylibymy skazani na wypraszanie wszystkiego od siebie
nawzajem i na wymian naturaln.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy dziaanie poday i popytu moe sprawi, e
dochd komiwojaerw z darem perswazji bdzie
dwukrotnie wyszy od dochodu naukowcw o wysokich
kwalifikacjach? Czy w innych przypadkach mogoby ono da
chirurgom taki sam dochd, jak ksigowym i hydraulikom, a
piciokrotnie wikszy od dochodu rzenika?
2. Czy sdzisz, e motyw zysku mgby zastpi instynkt
pracy (zamiowanie, denie do doskonalenia wasnego
rzemiosa) oraz poczucie odpowiedzialnoci spoecznej?
Przeczytaj cytat umieszczony na pocztku niniejszego
rozdziau. Co twoim zdaniem Smith chce tu powiedzie? A
take w zdaniu: Nigdy nie zauwayem, by ludzie
utrzymujcy, e prowadz dziaalno gospodarcz dla dobra
publicznego, rzeczywicie zrobili wiele dobrego.

3. Przytocz kilka przypadkw modyfikowania przez

pastwo dziaania automatycznego systemu cenowego. Na
przykad: przepisy prawne dotyczce jakoci ywnoci i lekw;
pace minimalne; przepisy dotyczce zanieczyszczenia
rodowiska; bezpatna penicylina; regulacja poziomu
czynszw; przymusowy pobr do wojska. Jak funkcj spenia
rzd w kadym z tych przypadkw?
4. Co musi zrobi ubogi kraj, jeeli w cigu paru
najbliszych pokole chce sta si krajem uprzemysowionym,
o efektywnej gospodarce, a nie ma moliwoci zacigania
poyczek za granic?
5. Lincoln wyzwoli niewolnikw. Jednym
pocigniciem pira zniszczy znaczn cz kapitau
nagromadzonego przez Poudnie w cigu dugich lat.
Skomentuj to zdanie.
6. W jakim sensie mechanizm rynkowy racjonuje
rzadkie dobra i usugi?
7. W jednym z ostatnich paragrafw zwracalimy uwag,
e obiegowi okrnemu dbr i nakadw na rys. 3.1 odpowiada
przepyw pienidza. Narysuj obieg okrny dla pieninej
strony gospodarki i porwnaj go z obiegiem okrnym dbr i
czynnikw produkcji.
8. Narysuj obieg okrny nie regulowanych
zanieczyszcze atmosfery cznie ze zwizanym z nim
obiegiem pieninym. Jak si maj te strumienie do strumienia
dbr kupowanych i sprzedawanych na rynkach? Dlaczego w
odniesieniu do zanieczyszcze powietrza brak jednego
elementu (brak odpowiedniego strumienia pienidza) mwi
nam, e wystpuje tu pewien efekt zewntrzny?
9. W rozdziale tym omawiamy liczne uomnoci czy
,,zawodnoci rynku, to jest obszary, na ktrych niewidzialna
rka kiepsko steruje, i opisujemy rol pastwa. Czy jest
moliwe, e istniej take uomnoci rzdu, tak e rodki
zaradcze okazuj si gorsze od pierwotnych uomnoci rynku?
Wyobra sobie jakie przykady uomnoci rzdu. Czy moesz
sobie wyobrazi przypadek, kiedy owe uomnoci s tak
szkodliwe, e lepiej y z uomnym rynkiem, anieli zabiega o
jego skorygowanie.

ROZDZIA 4
PODSTAWOWE ELEMENTY TEORII

PODAY I POPYTU
Nawet z papugi mona
zrobi uczonego ekonomist
- musi si ona tylko nauczy
dwch sw: poda i popyt.
Anonim

W rozdziaach drugim i trzecim przedstawilimy trzy

podstawowe problemy, w ktrych obliczu staje nieuchronnie
kada gospodarka.
Co spord wielu rnorodnych dbr i usug ma by
wytwarzane i w jakich dokadnie ilociach.
Jak spoeczestwo powinno kombinowa posiadane
przez siebie rne czynniki wytwrcze - ziemi, prac,
maszyny - przy wytwarzaniu kadego z dbr.
Dla kogo dobra maj by wytwarzane - to znaczy, jak
powinien by dzielony produkt narodowy pomidzy ludzi o
rnych kwalifikacjach i rnym stanie posiadania ziemi i dbr
kapitaowych.
W rozdziale drugim dowodzilimy, e te trzy problemy
mona rozwizywa przy wielu rnych systemach. Odpowied
na pytanie co, jak i dla kogo moe by wyznaczona przez
obyczaj, instynkt lub kolektywne decyzje o charakterze nakazu.
Ale w rozdziale trzecim wskazywalimy, e przy
rozwizywaniu owych podstawowych problemw wspczesna
gospodarka mieszana w zasadzie rozwizujc swoje problemy
opiera si na systemie rynkw i cen, a nie na adnym z tych
czynnikw.
Powiada si, e konsument jest wadc, suwerenem.
cilejsze byoby stwierdzenie, e konsumenci s podobni do
wyborcw, a swoich gosw pieninych uywaj do
kupowania tego, co jest im potrzebne. Twoje gosy konkuruj
o dobra z moimi gosami, a ludzie dysponujcy najwiksz
iloci gosw dolarowych ostatecznie zyskuj najwikszy
wpyw na to, co si produkuje i na to, komu przypadaj dobra.
Nasze zadanie polega teraz na tym, aby zrozumie, jak to
wydawanie gosw pieninych - ten system suwerennoci
konsumenta - dziaa w systemie rynkowym. Dalej bdziemy
rozpatrywa teori poday i popytu.

Pokazuje ona, e u podstaw popytu konsumentw na

dobra le ich preferencje i e u podoa poday dbr le
koszty przedsibiorstw. Zobaczymy te, w jaki sposb te dwie
gwne siy - poda i popyt - s rwnowaone za
porednictwem cen dbr.

MECHANIZM RYNKOWY
Rozpatrzmy pewien przykad. Budzisz si rano z
gwatown ochot na now aparatur stereofoniczn. Nie
pomylisz przecie ani nie powiesz: Pjd do urny wyborczej i
bd gosowa na tego senatora czy tego prezydenta, dziki
ktremu najpewniej dostan nowy zestaw stereo.
Albo te, odwoujc si do historii, wyobramy sobie, e
stalimy si do zamoni, by pozwoli sobie na codzienne
jedzenie misa i nie musimy ju napycha si ziemniakami. W
jaki sposb nasza ch zastpienia ziemniakw misem zostaje
przeoona na dziaanie? Jakich politykw informujemy o tym?
Jakie z kolei wydaj oni polecenia farmerom, nakazujc im
przenoszenie si ze stanu Maine do Teksasu? Czy decyduj oni
o tym, o ile naleaoby podwyszy czynsze dzierawne, aby
skoni wacicieli ziemi do przejcia od upraw ziemniakw do
hodowli byda? W jaki sposb zapewniaj oni zaopatrzenie
ludzi w takie iloci wieprzowiny, woowiny i baraniny, jakich
sobie ycz?
I po c tyle mwi o rzeczach oczywistych? Wszyscy
wiedz, e rzeczywisto jest cakiem inna. Konsumenci
zaczynaj kupowa mniej kartofli i wicej misa. W miar jak
miso zaczyna znika ze sklepw, ziemniaki za zalegaj na
skadzie, sprzedawcy podwyszaj cen misa i obniaj cen
kartofli. Rycho si okazuje, e rolnicy uprawiajcy kartofle
zaczynaj ponosi straty, za zyski hodowcw byda rosn.
Pracownicy gospodarstw rolnych widz, e mog da
wyszych pac, rozliczni za robotnicy zatrudnieni przy
wykopkach ziemniakw rzucaj prac i rozgldaj si za lepiej
patn. Z biegiem czasu wysze ceny misa skaniaj do
zwikszenia produkcji woowiny, wieprzowiny i baraniny.
W ostatnim stuleciu w nawykach ywieniowych ludzi
nastpia prawdziwa rewolucja. W relacjach z XIX wieku
cigle mowa o kartoflach, owsiance, cukrze i piwie.
Wspczesne rodziny maj do syta woowiny, coca-coli,
sacharyny i fasolki. Par dziesitkw lat temu ywno
sprzedawana bya w stanie surowym, nie przetworzonym.
Obecnie mona kupi opakowanie zawierajce cay gotowy
posiek.

Co doprowadzio do tej rewolucji? Dokonywaa si ona

wskutek zmiany gustw i zmian techniki, przejawiajcych si w
dziaaniu si poday i popytu.

System cen
Podobne rewolucje stale zachodz na rynkach. W miar
jak si zmieniaj pragnienia i potrzeby, jak zmieniaj si
techniki, jak zmianom ulega poda zasobw naturalnych oraz
innych czynnikw wytwrczych, rynek rejestruje zmiany w
cenach i sprzedawanych ilociach dbr oraz usug
produkcyjnych - herbaty, cukru i woowiny; ziemi, pracy i
maszyn. Istnieje pewien system racjonowania za
porednictwem cen.

ANALIZA PODAY I POPYTU

W niniejszym rozdziale naszym celem jest
przedstawienie w uproszczonej formie sposobu, w jaki dziaaj
poda i popyt na konkurencyjnym rynku jednego okrelonego
dobra. Zdefiniujemy krzyw popytu, a nastpnie krzyw
poday. Posugujc si tymi wyidealizowanym narzdziami,
zobaczymy ostatecznie, jak wyznaczana jest cena rynkowa
(czy: jak cena ta osiga poziom rwnowagi konkurencyjnej) w
punkcie przecicia obu krzywych, czyli w chwili, gdy siy
popytu i poday dokadnie si rwnowa.

Funkcja popytu
Zacznijmy od popytu. Powszechnie obserwuje si, e
ilo jakiego dobra nabywana przez ludzi w kadym
okrelonym czasie zaley od jego ceny. Im wysza cena
jakiego artykuu, tym mniejsz jego ilo ludzie bd skonni
naby. A take, jeli wszystkie inne czynniki pozostaj bez
zmian, im nisza cena rynkowa dobra, tym wiksz jego ilo
bdzie si kupowa.
A zatem, w kadym danym momencie istnieje pewna
okrelona zaleno pomidzy cen rynkow danego dobra (na
przykad pszenicy) a wielkoci popytu na to dobro. T
zaleno midzy cen a nabywan iloci nazywamy funkcj
popytu (demand schedule) albo krzyw popytu.
Tablica przy rys. 4.1 dostarcza nam przykadu
hipotetycznej funkcji popytu. Przy kadej cenie, na przykad 5
dol. za 1 buszel, popyt na pszenic ze strony wszystkich

konsumentw na rynku wyniesie pewn okrelon ilo; w tym

przypadku 9 (milionw) buszli miesicznie.
Przy cenie niszej, na przykad 4 dol., zakupiona ilo
bdzie jeszcze wiksza i wyniesie 10 (milionw) jednostek.
Przy cenie P niszej, 3 dol., popyt okazuje si jeszcze wikszy,
mianowicie 12 (milionw). Obniajc wystarczajco P,
moglibymy spowodowa wzrost iloci sprzedanej powyej 20
(milionw) jednostek. Na podstawie tej tablicy, porwnujc
kolumn (2) z kolumn (1), moemy wyznaczy popyt przy
kadej cenie.

Krzywa popytu
Dane liczbowe mona rwnie przedstawi graficznie: rys.
4.1 pokazuje, jaka bdzie wielko popytu na pszenic przy
kadym poziomie ceny. Tego rodzaju graficzne przedstawienie
funkcji popytu nazywa si krzyw popytu. Zauwamy, e
zaleno midzy iloci a cen jest ujemna:
Q ronie, gdy P maleje. Krzywa opada od lewej ku prawej
strome. Tej wanej waciwoci nadano nazw: prawo
malejcego popytu. Prawo to obowizuje w odniesieniu do
wszystkich praktycznie dbr: pszenica, elektryczne maszynki
do golenia, ropa i wgiel, patki kukurydziane firmy Kellogg,
bilety do teatru.

Prawo opadajcej krzywej popytu. Kiedy cena jakiego

dobra ronie (przy czym wszystkie inne czynniki pozostaj bez

zmiany), wielko popytu na to dobro spada. Mwic inaczej,

jeeli producenci postanowi w dniu dzisiejszym rzuci na
rynek wicej jakiego dobra ni wczoraj, to - jeeli pozostae
czynniki nie ulegn zmianie - t wiksz ilo mona sprzeda
tylko po cenie niszej od ceny wczorajszej.
Dziaanie prawa malejcego popytu. Prawo to zgodne ze
zdrowym rozsdkiem jest znane ludziom - co najmniej w
przybliony sposb - ju od zarania dziejw. Jego przyczyny
nietrudno okreli. Kiedy cena woowiny jest niebotycznie
wysoka, tylko bogacze mog sobie na ni pozwoli. Ubodzy
musz si zadowoli taszym misem (na przykad
kurczakami) albo skrobi, ziemniakami czy ryem, wanie tak,
jak to robi ludno krajw ubogich. Kiedy cena woowiny jest
nadal wysoka, ale nie tak wysoka jak przedtem, skania to do
zakupu pewnej iloci woowiny take i osoby rednio zamone,
majce szczeglne upodobanie do tego gatunku misa.
A zatem pierwsza przyczyna dziaania prawa malejcego
popytu wie si z faktem, e obnika cen przyciga nowych
nabywcw.
Druga, rwnie wana, przyczyna dziaania tego prawa
nie jest a tak oczywista: mianowicie, kada obnika ceny moe
zachci konsumentw danego dobra do pewnego zwikszenia
zakupw i - co sprowadza si do tego samego - zwyka ceny
moe skoni niektrych z nas do kupowania mniej. Dlaczego
wielko mojego popytu ma tendencj do spadku przy wzrocie
ceny? Dwie s gwne tego przyczyny. Po pierwsze, kiedy cena
jakiego dobra ronie, naturalnie staram si je zastpi innymi
dobrami (na przykad woowin kurczakiem albo wgiel rop).
Po drugie, kiedy jaka cena ronie, konstatuj, e w pewnym
sensie jestem uboszy ni dawniej; a wobec tego, skoro czuj
si uboszy i mj dochd realny jest niszy, rzecz jasna,
zmniejsz konsumpcj w przypadku normalnych dbr.
Oto przykad, pokazujcy, e bd kupowa wiksze
iloci danego dobra w miar, jak bdzie ono wystpowa w
wikszej obfitoci, a jego cena bdzie spada. Kiedy woda jest
bardzo droga, kupuj jej tylko tyle, ile mi potrzeba do picia.
Kiedy jej cena spada, nabywam j take do mycia. Przy cenach
jeszcze niszych stosuj j take do innych celw. I wreszcie,
kiedy woda staje si naprawd bardzo tania, podlewam grzdki
i uywam jej obficie do wszelkich moliwych celw.
U podstaw krzywej popytu. Rysujc krzyw popytu,
koncentrujemy si na zalenoci midzy iloci a cen. Ale
niewtpliwie na popyt wpywaj i czynniki inne poza cen.
Samochody i fistaszki s sprzedawane mniej wicej po tej

samej cenie za funt, jednakowo Amerykanie na samochody

wydaj nieporwnanie wicej ni na fistaszki. Czemu?
Oprcz ceny danego dobra, istniej cztery inne wane
czynniki wyznaczajce krzyw popytu. Najwaniejszym jest
zapewne przecitny dochd konsumentw. Bogate narody czy
zamoniejsze rodziny kupuj prawie wszystkiego wicej anieli
narody czy rodziny ubogie - wicej samochodw i fistaszkw,
wicej pszenicy i masa.
Po drugie, na wielko popytu przy kadej danej cenie
wyranie wpywa wielko rynku, tj. liczba gospodarstw
domowych dokonujcych zakupw. Jeeli inne czynniki
pozostaj bez zmiany, podwojenie liczby konsumentw
wywoa w przyblieniu podwojenie wielkoci popytu.
Dwadziecia pi milionw mieszkacw Kalifornii
przypuszczalnie kupuje okoo 25 razy wicej samochodw i
fistaszkw ni 1 milion mieszkacw stanu Rhode Island.
(Niezupenie, bo w Kalifornii inne czynniki nie pozostaj bez
zmiany.)
Po trzecie, na krzyw popytu bd wywiera wpyw cena
i stopie dostpnoci innych dbr, zwaszcza tych, ktre s
dobrymi substytutami badanego przez nas dobra. Nowy Jork
ma najnisz spord wszystkich stanw liczb samochodw na
jednego mieszkaca, czciowo ze wzgldu na tanio i gsto
sieci transportu publicznego w nowojorskim City. Ludzie w
Bostonie ogrzewaj mieszkania naft, a w Teksasie gazem
ziemnym gwnie dlatego, e w Nowej Anglii ropa jest
stosunkowo tasza, w Teksasie za drosza.
Na koniec, poza wszystkimi tymi czynnikami
obiektywnymi jest cay zestaw czynnikw subiektywnych,
zwanych gustami albo preferencjami. Gusty mog
odzwierciedla autentyczne potrzeby (pynw, soli, ciepa i
mioci). Mog one obejmowa rwnie spor ilo potrzeb
sztucznie wykreowanych (ch na gatunek papierosw, jaki
pal kowboje, lub ten typ aut sportowych, w ktrych pokazuj
si gwiazdy telewizji). Moe w nich znaczn rol odgrywa
element tradycji, i dlatego woowina krluje w Ameryce, ale w
Indiach jest absolutnym tabu, natomiast meduzy w curry s
przysmakiem w Japonii.
Chocia wic w tym rozdziale koncentrujemy si
gwnie na cenie jako czynniku doprowadzajcym do
rwnowagi midzy poda i popytem, nie powinnimy traci z
oczu faktu, e u podstaw krzywej popytu le take owe inne
czynniki1.

Przesunicie krzywej popytu. Jak zobaczymy, krzywe

popytu przesuwaj si, tj. zmieniaj swe pooenie w miar
upywu czasu. Pozostaj one nieruchome wycznie w
podrcznikach.
Dlaczego krzywe popytu przesuwaj si? Dlatego, e
przesuniciom ulegaj omawiane powyej pozacenowe
determinanty popytu. Przykad: jakie s moliwe przyczyny
przesunicia, ktre si dokonao w popycie Amerykanw na
samochody w okresie od 1950 do 1985 r.? Po pierwsze,
przecitny dochd realny Amerykanw prawie si podwoi, a
wysze dochody umoliwiy wzrost popytu na samochody. Po
drugie, liczba dorosych wzrosa prawie o poow, co
zwikszyo liczb potencjalnych kierowcw. Po trzecie,
generalnie pogroszya si dostpno alternatywnych form
transportu (autobus, trolejbus, tramwaj). Jeeli za chodzi o
gusty, kt to potrafi powiedzie?
Ostatecznym rezultatem wszystkich tych zmian
czynnikw pozacenowych byo silne przesunicie krzywej
popytu na samochody na prawo.
1

Jakkolwiek najwaniejszymi determinantami popytu s - oprcz

ceny - te cztery czynniki, dla poszczeglnych dbr w gr wchodzi wiele
innych: opady deszczu dla parasoli, grubo pokrywy nienej dla nart,
temperatura wody dla desek surfingowych, klimat dla urzdze
izolacyjnych i klimatyzacyjnych.

Aby si upewni, e zrozumielimy sens przesunicia

krzywej popytu, wyobramy sobie, e wzrs popyt na
pszenic, co zostao wywoane wyranym wzrostem dochodw
indywidualnych. Sprbujmy wykaza, e fakt ten przesuwa
ca krzyw popytu na rys. 4.1 na prawo, a tym samym w gr;
wykrelimy t now krzyw popytu i dla odrnienia jej od
starej krzywej DD okrelimy j jako D'D''. Zauwamy, i taki
wzrost popytu oznacza, e przy kadej cenie bdzie teraz
kupowana wiksza ilo pszenicy ni dawniej; mona to
sprawdzi, odczytujc uwanie liczby odpowiadajce punktom
na nowej krzywej i wypeniajc w towarzyszcej rysunkowi
tablicy now kolumn Q. (Sprawdcie sami: czy agodna zima
przesunie krzyw D D na olej opaowy w lewo czy w prawo?
Dlaczego? A jakie bd skutki znacznej zwyki cen ropy dla
popytu na wgiel? A co si stanie z krzyw popytu na krtkie
spdniczki, jeeli Calvin Klein ogosi, e w tym roku modne s
spdnice dugie?)

Funkcja poday i krzywa poday

Przejdmy teraz od popytu do poday. Funkcja popytu
wizaa ceny rynkowe z iloci dobra, jak chc kupi
konsumenci. Jak definiujemy krzyw poday?
Funkcj poday albo krzyw poday nazywamy
zaleno midzy cen rynkow jakiego dobra a t jego
iloci, jak gotowi s dostarczy producenci.
Tablica przy rys. 4.2 przedstawia funkcj poday
pszenicy, wykres za wyraa t zaleno w postaci krzywej
poday. W odrnieniu od opadajcej krzywej popytu, krzywa
poday pszenicy SS normalnie ronie ku prawej stronie.
Przy wyszej cenie pszenicy rolnicy zabior pewien
obszar spod uprawy kukurydzy i przeznacz go pod upraw
pszenicy. Ponadto kady farmer moe sobie teraz pozwoli na
ponoszenie kosztw dodatkowych nawozw, dodatkowej
pracy, dodatkowych maszyn, a nawet sta go na to, by
uprawia dodatkowe iloci pszenicy na gorszych gruntach.
Wszystko to prowadzi do zwikszenia produkcji pszenicy w
zwizku z ofert wyszych cen.
Jak zobaczymy w czci czwartej, prawo malejcych
przychodw jest jedn z wanych przyczyn, dla ktrej krzywa
poday ronie. Jeeli jakie spoeczestwo chce mie wicej
wina, bdzie musiao stosowa coraz wicej siy roboczej na tej
samej ograniczonej powierzchni nachylonych stokw
nadajcych si do produkcji winoroli. Kady kolejny nowy
pracownik bdzie - zgodnie z prawem malejcych przychodw

-dodawa stopniowo coraz mniejsze przyrosty produktu; wobec

tego niezbdny koszt osignicia dodatkowej jednostki bdzie
musia rosn. (Jak wykaemy pniej, koszty i przychody s
to dwie strony jednego i tego samego medalu.)

U podstaw krzywej poday. Podobnie jak przedtem

wejrzelimy w podstawy krzywej popytu, by pozna jej gwne
determinanty, tak teraz przypatrzmy si siom dziaajcym poza
krzyw poday. Procesem wyznaczania krzywych poday na
pszenic i inne produkty bdziemy si zajmowa w czci
czwartej, tak e tu zaledwie dotkniemy tego zagadnienia.
Przypomnijmy sobie, e dobra s dostarczane przez firmy,
tj. przedsibiorstwa. Konkurencyjne przedsibiorstwa
dostarczaj dbr nie dla wasnej przyjemnoci ani z altruizmu,
ale dla zysku. Sugeruje to, e daj one wiksz ilo pszenicy
wtedy, kiedy jej ceny s wysze, gdy jest to bardziej
opacalne; i odwrotnie, kiedy cena pszenicy spada zbyt nisko,
poniej kosztu produkcji, po prostu pozwol lee odogiem
polom pszenicy albo moe zaczn na nich uprawia soj.
Istnieje zatem jeden gwny czynnik lecy u podstaw
krzywej poday: koszt produkcji. Dlaczego? Jak wyjanilimy
wyej, przedsibiorstwa zwikszaj poda a do punktu, od
ktrego poczwszy uprawa pszenicy (czy np. produkcja butw)
staje si nieopacalna. Wobec tego wszystko, co obnia koszt
produkcji, najprawdopodobniej przesunie krzyw poday na
prawo i w dol; a to, co koszt podwysza, w lewo i w gr.
Co moe obniy koszty produkcji i przesun krzyw
poday w prawo? Taki bdzie na pewno skutek postpu

technicznego. Nowe wysokopienne nasiona, sprawniejsze

traktory, lepszy program rotacji upraw - wszystko to prowadzi
do obnienia kosztw produkcji farmera Smitha i przesunicia
jego krzywej poday na prawo i w d.
Podobnie, gdy technika i technologia nie ulegy zmianie,
ale zmieniy si ceny nakadw (albo podatki czy subsydia),
wywoaoby to przesunicie krzywej poday. Dlatego te kiedy
w okresie depresji pace albo ceny paliw lub nawozw
sztucznych spadaj, wywouje to przesunicie krzywej poday
pszenicy w d i na prawo.
Jakkolwiek koszty produkcji s kluczowym elementem
wpywajcym na przesunicia krzywych poday w dugich
okresach, w poszczeglnych okresach mog w gr wchodzi
inne przyczyny. Jeeli na przykad, nastpi monopolizacja
rynku, efektem bdzie podwyszenie cen dla kadego poziomu
produkcji. W niektrych przypadkach na krzyw poday mog
wpywa ceny innych dbr; jeeli ceny kukurydzy pjd w
gr, farmer moe obrci grunty pod jej produkcj, a krzywa
poday pszenicy przesunie si na lewo. Take i pogoda moe
wywiera drastyczny wpyw na zbiory w rolnictwie, a tym
samym na krzywe poday.
Przesunicie krzywej poday. Krzywe poday s rwnie
ruchliwe jak krzywe popytu. Jak przedstawi przesunicie
krzywej poday? Oznacza ono zmian wielkoci poday
dostarczanej przy kadej konkretnej cenie. Przypumy, e
odkryto rewelacyjn odmian pszenicy, pozwalajc obniy
koszty jej produkcji. Co si stanie z poda? Krzywa poday
przesunie si w dol. Zaznaczmy przesunicie krzywej poday w
d na rys. 4.2. W odniesieniu do rosncej krzywej poday
zmiana taka oznacza, e nowa krzywa S' S' przesunie si w
prawo i w d (nie za w prawo i w gr, jak w przypadku
przesunicia opadajcej krzywej popytu). Aeby sprawdzi,
czy S' S' wyraa wzrost poday, wypenij now kolumn w
tablicy, uwanie odczytujc iloci odpowiadajce punktom w
nowym wykresie.
(A oto par zagadek, sucych wyprbowaniu
waszego zrozumienia przesuni krzywej poday. Co si stanie
z krzyw poday ropy naftowej, jeeli jaki nowy wynalazek
umoliwi tani eksploatacj szybw ropy z porzuconych ju
otworw wiertniczych? Co si stanie z krzyw poday pszenicy
w razie klski suszy? Co si stanie z poda baraniny, jeeli
cena weny spadnie?)

Rwnowaga poday i popytu

Moemy teraz poczy analiz poday i popytu, aby si

dowiedzie, w jaki sposb wyznaczana jest cena na rynku
konkurencyjnym. Bdziemy poszukiwa ceny rwnowagi, czyli
ceny rwnowacej popyt i poda.
Do rwnowagi ceny rynkowej dochodzi przy tych cenach
i ilociach, przy ktrych dziaajce na rynku siy rwnowa
si. Przy takiej iloci i cenie ilo, ktr chc kupi nabywcy,
akurat rwna si tej, ktr chc sprzeda sprzedawcy; wobec
tego ani cena, ani ilo nie przejawiaj adnej tendencji do
zmian (chyba e jaki czynnik spowoduje przesunicie
krzywych popytu i poday.)

Posugujc si tablic obok rys. 4.3, moemy si

przekona, w jaki sposb wyznaczana jest cena rwnowagi
rynkowej.
Dotychczas uwaalimy, e wszystkie ceny s moliwe.
Mwilimy: Jeeli cena wynosi tyle a tyle, sprzeda Q
wyniesie tyle a tyle; jeeli P jest takie a takie, Q bdzie takie a
takie; i tak dalej. Do jakiego poziomu jednak ceny
rzeczywicie dojd? I ile wtedy zostanie wytworzone i
skonsumowane? Na pytanie to nie moe nam odpowiedzie
sama funkcja poday. Nie uczyni tego rwnie sama funkcja
popytu. Odpowied zaley od wzajemnego oddziaywania
poday i popytu.

Zrbmy to, co robi kierujcy aukcj, to znaczy

zastosujmy metod prb i bdw. Czy sytuacja A z tablicy na
rys. 4.3, kiedy to pszenic sprzedaje si po 5 dol. za jeden
buszel, moe si utrzyma przez jaki okres? Odpowied brzmi
zdecydowanie: nie. Przy cenie 5 dol. wytwrcy bd co miesic
dostarcza na rynek 18 (milionw) buszli (kolumna 3). Ale
popyt ze strony konsumentw wyniesie tylko 9 (milionw)
buszli miesicznie (kolumna 2). Ilo dostarczana przy cenie 5
dol. jest wiksza od iloci zapotrzebowanej. Kiedy zapasy
pszenicy zaczn si spitrza, konkurencyjni sprzedawcy
obni nieco cen. Wobec tego, jak pokazuje kolumna 4, cena
zacznie przejawia tendencj spadkow.
eby to lepiej zrozumie, przyjrzyjmy si punktowi D, w
ktrym cena wynosi tylko 2 dol. za 1 busze1. Czy ta cena moe
si utrzyma? I znowu, na pewno nie, gdy z porwnania
kolumn 2 i 3 wynika, e przy tej cenie konsumpcja przewyszy
produkcj. Magazyny zaczn si oprnia; zawiedzeni
nabywcy, ktrzy nie mog dosta pszenicy, skonni bd
oferowa wicej, ni wynosi dotychczasowa zbyt niska cena.
T oddoln presj na P ilustruje skierowana w gr strzaka w
kolumnie 4.
Moglibymy tego rodzaju prby przeprowadzi take w
odniesieniu do innych cen, ale odpowied jest ju oczywista.
Cena rwnowagi ustala si przy tym poziomie, przy
ktrym iloci dobra chtnie dostarczane rwnaj si ilociom
chtnie kupowanym. Na rynku konkurencyjnym taka cena
rwnowagi musi odpowiada punktowi przecicia krzywych
poday i popytu.
Jedynie w punkcie C przy cenie wynoszcej 3 dol.
wielko popytu konsmentw, 12 (milionw) buszli
miesicznie, jest dokadnie rwna wielkoci poday
dostarczanej przez producentw, 12 (milionw). Przy cenie 3
dol. cena jest w rwnowadze, zupenie tak jak pywajca w
szklance mroonej herbaty kostka lodu znajduje si w
rwnowadze, bo nie przejawia adnej tendencji: ani do
wpywania na wierzch, ani do pogrenia si gbiej.
(Oczywicie, taka stacjonarna cena nie zawsze zostaje
osignita od razu. Zanim cena ostatecznie ustali si na
poziomie rwnowagi, moe upyn pewien wstpny okres
prb i bdw, oscylacji wok waciwego poziomu.)
T wanie rwnowag ukazuje w formie graficznej
diagram na rys. 4.3, na ktrym krzywe poday i popytu
zestawilimy w jednym wykresie. Przecinaj si one w jednym
tylko punkcie C, wyraajcym rwnowag popytu i poday
przy cenie P i iloci Q.

Przy wyszej cenie linia pozioma odpowiada nadwyce

wielkoci poday nad wielkoci popytu. Strzaki skierowane w
d pokazuj, jaki bdzie kierunek zmiany ceny w nastpstwie
wystpienia nadwyki poday. Przy cenie niszej od ceny
rwnowagi wynoszcej 3 dol. linia pozioma wskazuje
niedobr. Teraz wielko popytu przewysza wielko poday.
W konsekwencji presja nadwyki popytu kae nam skierowa
strzaki w gr, by w ten sposb odda presj w gr
wywieran na cen. Jedynie w punkcie C przeciwstawne siy
rwnowa si i mamy moliw do utrzymania cen
stacjonarn. Taka jest zasadnicza tre teorii poday i popytu.

Efekt przesunicia krzywej poday lub krzywej

popytu
Aparat krzywych poday i popytu moe da nam o wiele
wicej ni samo tylko okrelenie ceny i iloci w rwnowadze;
moemy si nim posuy, aby si dowiedzie, jaki wpyw na P
i Q wywieraj zmiany warunkw ekonomicznych.
Kluczem do zrozumienia wpywu tych zmian jest
przesunicie krzywej poday lub krzywej popytu. Wyej
rozwaalimy czynniki pozacenowe ukryte za naszymi
krzywymi. Kiedy si zmieniaj dochd albo gusty, krzywa
popytu si przesuwa; krzyw poday przesuwa zmiana kosztw
lub warunkw atmosferycznych. Znaczenie poday i popytu
polega na tym, i dowiadujemy si, w jaki sposb zmienne siy
ekonomiczne przesuwaj krzywe poday czy popytu i w ten
sposb wpywaj na ceny i iloci.
Przesunicie poday. Gregory King, pisarz angielski
yjcy w XVII w., zauway, e kiedy zbiory s ze, ywno
droeje. Kiedy ywnoci jest pod dostatkiem, rolnicy uzyskuj
nisze ceny. Zobaczmy, czy przygldajc si temu, co si
dzieje na naszych wykresach, potrafimy wytumaczy to spostrzeenie.
Utrzymywanie si pogody niekorzystnej dla zbiorw
sprawia, e zmniejsza si wielko poday oferowanej przez
rolnikw przy jakiejkolwiek bd cenie rynkowej; a zatem
krzywa poday przesuwa si na lewo. Ilustruje to lewa strona
wykresu 4.4, gdzie krzywa poday przesuna si z SS do SS.
Ale krzywa popytu nie przesuna si; bez wzgldu na to, czy
w stanie Iowa leje czy jest sucho, jestem rwnie godny.
Co si dzieje na rynku pszenicy? Nowa krzywa S'S'
przecina dotychczasow krzyw popytu w punkcie E', lecym
powyej starego punktu rwnowagi E' i na lewo od niego. Stao
si mianowicie tak, e przy starej cenie P byo za mao

pszenicy, by zaspokoi popyt konsumenta. Wobec tego cena

wzrosa, wywoujc zwikszenie wielkoci poday i
zmniejszenie wielkoci popytu; ostatecznie przy nowej cenie
rwnowagi wielkoci popytu i poday znowu s rwne.
A zatem ze zbiory (albo jakiekolwiek przesunicie
krzywej SS w lewo) podwysza ceny i - zgodnie z prawem
opadajcej krzywej popytu - obnia Q.
Przypumy teraz, e dziki dobrej pogodzie lub tanim
nawozom sztucznym albo te pojawieniu si nowej,
cudownej, odmiany pszenicy poda wzrosa. Narysujemy
krzyw S S wraz z now rwnowag E oraz z nisz cen P
i wysz iloci Q.

Przesunicie popytu. Naszym aparatem moemy si

rwnie posuy do przebadania wpywu si zmieniajcych
popyt. Przypumy, e nastpi gwatowny wzrost dochodw
rodzinnych, tak e kady pragnie wicej pszenicy. Wykres po
prawej stronie rys. 4.4 wyraa to jako przesunicie popytu.
W tym przypadku, przy kadej P konsumenci stwarzaj popyt
na wiksz ilo pszenicy. Wobec tego krzywa popytu
przesuwa si na prawo, z D D do D'D'.
W efekcie, przy starej cenie pojawia si niedobr
pszenicy. Cena i ilo rwnowagi musz zatem przesun si
wyej, z E do E, na wykresie (b). Dlaczego? Dlatego, e po
przesuniciu krzywej popytu przy starej cenie popyt
konsumentw jest wikszy od poday oferowanej przez
wytwrcw. Pojawiaj si niedobory. Zaczyna si pogo za

pszenic. Ceny s licytowane coraz wyej, a wreszcie w

punkcie E poda i popyt znw znajd si w rwnowadze.
A zatem, siy wywierajce wpyw na popyt
konsumentw - dochody, liczba ludnoci, ceny dbr
substytucyjnych, gusty - powoduj przesunicie si krzywej
popytu oraz wpywaj na cen i ilo w stanie rwnowagi.

Trzy puapki
Warto si tu zatrzyma, aby rozway trzy rda
nieporozumie dotyczcych poday i popytu. amali sobie nad
nimi gowy studenci w kadym pokoleniu. Punkt pierwszy
wie si z faktem, e przy rysowaniu funkcji czy krzywej
popytu zawsze podkrela si z naciskiem, i inne rzeczy
musz pozostawa bez zmiany. Punkt drugi dotyczy rnicy
midzy ruchami krzywych a ruchami dokonujcymi si wzdu
krzywych. Punkt trzeci - to sprawa precyzyjnego znaczenia
rwnoci popytu i poday w rwnowadze.
,,Inne rzeczy bez zmiany. Aeby skonstruowa funkcj
popytu na pszenic, zmieniamy jej cen i obserwujemy, co by
si stao z iloci kupowan w kadym takim okresie, w ktrym
nie dopuszczamy do zmiany adnych innych czynnikw, ktre
mogyby zakci nasz eksperyment.
Mwic konkretnie, oznacza to, e zmieniajc cen P
pszenicy, nie powinnimy rwnoczenie wprowadza zmian w
dochodach rodzinnych, zmian w cenach dbr konkurencyjnych
(na przykad kukurydzy), ani w ogle robi czegokolwiek, co
by wywoywao ewentualnie przesunicie krzywej popytu na
pszenic. Dlaczego? Dlatego, e - podobnie jak kady badacz,
ktry chce wyodrbni skutki jednej okrelonej przyczyny musimy si stara, by zmienia tylko jeden czynnik na raz.
To prawda, w ekonomii nie moemy przeprowadza
kontrolowanych eksperymentw w laboratorium. Dokonujc
statystycznych obserwacji wielkoci ekonomicznych, rzadko
jestemy w stanie zapewni niezmienno pozostaych
czynnikw. To ograniczenie moliwoci empirycznego
eksperymentowania w ekonomii sprawia, e tym waniejsza
staje si jasno naszego logicznego rozumowania, tak abymy
mogli rozpozna i oszacowa istotne tendencje - taki jak na
przykad wpyw P na popyt Q - w sytuacji, gdy na
przedstawiony stan rzeczy wpywaj rwnoczenie jakie inne
tendencje.
Przypadek przesunicia popytu ukazany na rys. 4.4 (b)
moe posuy jako ilustracja czstego bdu logicznego,

wynikajcego z nieprzestrzegania tej oto reguy: przy

definiowaniu krzywej popytu musimy zakada, e wszystkie
czynniki poza cen pozostaj bez zmian.
Przypumy, e krzywa poday przesuwa si tylko troch
albo w ogle si nie przesuwa. Zamy jednak, e krzywa
popytu przesuwa si w gr do D'D' w dobrych czasach,
kiedy miejsca pracy s w obfitoci, a ludzie dysponuj
dochodami na zakup wikszej iloci pszenicy. I przypumy, e
w bardziej depresyjnej fazie cyklu koniunkturalnego popyt
zawsze przesuwa si w d do DD. A teraz wemy kawaek
papieru milimetrowego i naniemy rzeczywiste obserwacje
rynku pszenicy.
W okresach oywienia zarejestrujemy punkt rwnowagi
w E, za w zych czasach - punkt rwnowagi E. Bierzemy
linijk i czymy ze sob punkty E i E na rysunku 4.4(b).
Nastpnie owiadczamy: Dowiodem faszywoci prawa
opadajcej krzywej popytu; bo przecie kiedy P byo wysokie,
wysokie rwnie byo Q, jak to wida w punkcie E. Kiedy za
P spado, zamiast zwikszenia si Q w rzeczywistoci nastpio
obnienie Q, jak to wida w punkcie E. Moja prosta linia
czca E i E oznacza rosnc, nie za opadajc, krzyw
popytu. A zatem dowiodem faszywoci podstawowego prawa
ekonomicznego.
Niestety, z rozpacz odkryjemy, e zamana zostaa jedna
z kardynalnych regu teorii ekonomii: inne rzeczy nie
pozostaway nie zmienione. Podobnie jak czowiek, ktry gosi,
e Floryda, raj emerytw, ma klimat niezdrowy, poniewa
stopa umieralnoci w tym stanie jest bardzo wysoka,
pominlimy niesychanie wan zmienn. Rwnoczenie ze
wzrostem P inne rzeczy nie pozostay bez zmiany;
przeciwnie, wzrosy take i dochody. Wynikajc ze wzrostu P
tendencj przyhamowania zakupw przesonia i zdominowaa
tendencja przeciwna - rosnce dochody zwikszyy poziom
zakupw.
Dlaczego jest to przykad bdnego zastosowania
naukowej metody? Dlatego, e prowadzi do absurdalnych
wynikw, jak na przykad: Na podstawie mojego
rewolucyjnego dowodu niesusznoci domniemanego prawa
opadajcej krzywej popytu przewiduj, e w latach, kiedy
zbiory s szczeglnie due, pszenica sprzedawana bdzie nie po
niszej, ale raczej po wyszej cenie. Rozumowanie takie nie
tylko wiedzie do absurdalnych prognoz, ktre mog
doprowadzi do bankructwa zarwno spekulanta, jak mynarza;
nie uwzgldnia ono rwnie innych wanych zalenoci
ekonomicznych, jak na przykad faktu, e kiedy dochd

rodziny ronie, krzywe popytu na dobra w rodzaju pszenicy

bd mie tendencj do przesuwania si w gr i na prawo.
Ruch wzdu krzywych a przesunicia krzywych. Z
problemem niezmiennoci innych rzeczy cile si wie
rozpowszechniony bd, polegajcy na myleniu przesuni
krzywych z ruchem wzdu krzywych. Kiedy analizuje si jaki
problem, trzeba bardzo uwaa, aby nie pomyli wzrostu
popytu (przez co rozumiemy przesunicie caej krzywej popytu
na prawo) ze zwikszeniem wielkoci popytu (iloci, jak ludzie
chc kupi w rezultacie przejcia do niszej ceny na tej samej
krzywej popytu).
Wzrost popytu czy poday oznacza przesunicie krzywej
popytu lub krzywej poday. Danych punkt na krzywej popytu
wyraa ilo nabywan lub wielko popytu przy pewnej
okrelonej cenie.
I tak, wzrost poday (czyli przesunicie krzywej poday
na prawo) doprowadzi do wzrostu wielkoci popytu w
nastpstwie spadku ceny; jest to ruch wzdu danej krzywej
popytu, nie za przesunicie krzywej popytu.
Zobaczmy, na czym polega to rozrnienie, analizujc
nastpujce bdne rozumowanie: Ze zbiory nie zawsze
podwyszaj cen. Na pocztku cena moe wzrosn. Ale
wysza cena wywoa zmniejszenie popytu. Obniony popyt za
sprawi, e cena znw spadnie. Wobec tego ostatecznie wcale
nie jest rzecz pewn, czy ze zbiory rzeczywicie podwysz
cen pszenicy.
C mona na ten temat powiedzie? Mamy tu przykad
zdradliwoci sw. Jedno z piciu zda w tym rozumowaniu
jest bdne, bo sowa popyt uyto bdnie. W trzecim zdaniu
uywalimy sowa popyt w znaczeniu wielko popytu
(kupowanej iloci), mylc w ten sposb poruszanie si wzdu
danej krzywej z przesuniciem krzywej popytu. Prawidowo
sformuowane stwierdzenie powinno brzmie nastpujco.
Ze zbiory wywoaj podwyk ceny, gdy przesunicie
krzywej poday na lewo podwyszy cen rwnowagi pszenicy.
Wysza cena rwnowagi wywoa zmniejszenie wielkoci
popytu, gdy konsumenci bd si przenosi w gr opadajcej
krzywej popytu. Poniewa jednak nie nastpio adne
przesunicie krzywej popytu, nie ma powodu oczekiwa, aby
cena spada w rezultacie zmniejszania si wielkoci popytu.
Znaczenie pojcia rwnowagi. Ostatnia puapka jest
bardziej delikatnej natury, mniej prawdopodobna, ale nie tak
atwa do ominicia. Znajdujemy j w nastpujcym
sformuowaniu: Jak mona powiedzie, e zrwnanie poday i

popytu wyznacza pewn okrelon cen rwnowagi? Bo

przecie ostatecznie kada osoba kupuje dokadnie tyle, ile inna
osoba sprzedaje. Ilo zakupiona zawsze musi si rwna iloci
sprzedanej, bez wzgldu na cen; jeli ju o to chodzi, bez
wzgldu na to, czy rynek jest w rwnowadze czy nie, statystyk
rejestrujcy Q sprzedane i Q kupione zawsze stwierdzi, e s
one z koniecznoci identyczne, gdy kada jest innym
aspektem dokadnie tej samej transakcji.
Odpowied brzmi: Masz zupen racj, e ilo
sprzedana Q i ilo kupiona Q zarejestrowane przez statystyka
musz by identyczne. Ale istotne pytanie brzmi: przy jakim P
ilociom, ktre konsumenci s skonni kupowa, bd
dokadnie odpowiada iloci, ktre producenci s skonni
sprzedawa! Przy tej cenie, przy ktrej istnieje rwno midzy
ilociami, jakie zarwno nabywcy, jak i dostawcy planuj
kupowa i sprzedawa, i jedynie przy takiej wanie cenie
rwnowagi P nie wystpi adna tendencja do wzrostu lub
spadku ceny.
Przy kadej innej cenie, jak na przykad w przypadku,
kiedy P ley powyej punktu przecicia poday i popytu,
trywialne jest stwierdzenie, e ilekro jakie dobra zmieniaj
waciciela, tyle razy zachodzi statystyczna tosamo iloci
kupionych i sprzedanych. Ta tosamo miary w najmniejszym
jednak stopniu nie przeczy jednak temu, e przy tak wysokiej
cenie dostawcy pal si, eby sprzedawa wicej, ni nabywcy
s skonni nadal kupowa, i e ta nadwyka planowanej czy
podanej poday nad planowanym czy podanym popytem
uruchomi presj w d na cen, trwajc a do chwili, gdy cena
ta ostatecznie osignie w poziom rwnowagi, przy ktrym
obie krzywe przecinaj si.
W tym punkcie rwnowagi, tj. w tym punkcie przecicia,
i tylko w tym punkcie, wszyscy bd ukontentowani: dostawcy,
nabywcy, a take cierpliwy statystyk, ktry zawsze rejestruje
rwno obserwowanych iloci kupowanych i sprzedawanych.

CO ZDZIAAY PODA I POPYT:

RWNOWAGA OGLNA
Gdy ju zobaczylimy, jak dziaa mechanizm poday i
popytu, sporzdmy inwentarz tego, czego dokonano. W
spoeczestwie dobra rzadkie zostay rozdzielone midzy
moliwych uytkownikw. Kto dokona tego rozdziau?
Komisja planowania? Jaki urzd? Ale nie. Dokona tego
mechanizm na rynku konkurencyjnym. By to przypadek
racjonowania dokonywanego za pomoc portmonetki.

O tym, dla kogo zostay przeznaczone dobra, czciowo

przesdzio to, kto by skonny za nie zapaci. Jeli
dysponowae gosami pieninymi, dostae pszenic. Jeeli
ich nie miae, musisz si bez niej obej. Albo te, jeli miae
owe gosy pienine, ale wolae nie wydawa ich na
pszenic, musisz si bez niej obej. Zaspokojone zostay
najintensywniej odczuwane potrzeby lub pragnienia - jeeli
byy poparte gotwk!
Rwnoczenie czciowo udzielono odpowiedzi na
pytanie co. Wzrost ceny rynkowej jest sygnaem, ktrego celem
byo wywoanie zwikszonej poday pszenicy - sygnaem, e
inne rzadkie zasoby naley przesun od zastosowa
alternatywnych do produkcji pszenicy.
Za kulisami tego procesu zosta czciowo rozstrzygnity
take problem jak. Mianowicie, przy obecnie wysokich cenach
pszenicy farmerzy mogli sobie pozwoli na kosztowne traktory
oraz nawozy sztuczne i wzi pod upraw gorsze grunty.
Rwnowaga wspzalena. Dlaczego w opisie sposobu,
w jaki rynek konkurencyjny przyczynia si do rozwizania
owych trzech problemw, uylimy sowa czciowo?
Dlatego, e omawiany przez nas rynek pszenicy jest tylko
jednym z wielu rynkw. Liczy si take i to, co si dzieje na
rynkach kukurydzy i yta; wiele te znaczy, rzecz oczywista,
to, co si dzieje na rynkach nawozw sztucznych, pracy i
traktorw.
Mechanizm rynkowy rozwizuje rwnoczenie problemy
co, jak i dla kogo na wielu powizanych ze sob rynkach,
pozwalajc, by krzywe poday i popytu wyznaczyy wszystkie
ceny i wszystkie iloci. Ten zestaw powizanych ze sob cen i
iloci rwnowagi skada si na ogln rwnowag rynkw,
wyznaczon przez poda i popyt.
Mona by rzec, e istnieje swego rodzaju licytator,
dziaajcy rwnoczenie na wielu rnych rynkach - pszenicy,
yta, kukurydzy, nawozw sztucznych i gruntw; pracy, weny,
baweny, baraniny i jedwabiu sztucznego; obligacji, akcji i
kredytw indywidualnych. Kady rynek dochodzi w kocu do
punktu rwnowagi midzy poda i popytem - ustalajc ceny
pszenicy, yta, kukurydzy i nawozw sztucznych, a take poziom renty gruntowej, pacy oraz cen weny, baweny, baraniny
i jedwabiu sztucznego; poziom kursw obligacji i ich
oprocentowania, kursw akcji i dochodw z dywidend, a take
poziom oprocentowania poyczek indywidualnych.

aden rynek nie jest wyizolowan wysp. Kiedy ronie

cena woowiny (na przykad wskutek wybuchu za granic
choroby racic i pyska), podwysza to pace miejscowych
pastuchw i poganiaczy byda oraz ceny gruntw potrzebnych
do zwikszenia krajowej produkcji woowiny. Podwysza to
ceny dbr konkurencyjnych, takich jak baranina, wieprzowina i
drb, ku ktrym zwrci si teraz cz popytu. Moe to nawet
obniy pace zaogi w barach McDonalda.
Z tego przykadu wida, w jaki sposb nowy ukad
oglnej rwnowagi wzajemnie od siebie uzalenionych rynkw
rozwizuje problemy postawione w podstawowej definicji
ekonomii. To wanie za porednictwem cen i rynkw (1)
dokonuje si alokacja zasobw rzadkich, majcych rne
alternatywne zastosowania - ograniczonych nakadw ziemi i
pracy, ktre mog przenosi si z jednej gazi produkcji do
innej i (2) gospodarka osiga swoje cele, tj. realizuje swoje
zadania takie, jakie wynikaj z upodoba - do weny, nylonu,
ywnoci czy mieszka - tych suwerennych konsumentw,
ktrzy s wacicielami czynnikw produkcji, zapewniajcych
im dochody, a co za tym idzie dolarowe gosy na rynku.
Kady rynek z osobna, z waciwymi sobie krzywymi
poday i popytu, przyczynia si w jakiej mierze do
powstawania ukadu cen odpowiadajcego rwnowadze
oglnej. Wanie za porednictwem tego mechanizmu
rynkowego gospodarka mieszana rozwizuje fundamentalne
problemy ekonomiczne co, jak i dla kogo.

ROLA KONKURENCJI DOSKONAEJ

Krzywe poday i popytu obowizuj rygorystycznie
jedynie na rynku doskonale konkurencyjnym, na ktrym
odbywa si - w ramach zorganizowanej wymiany, rejestrujcej
transakcje rozlicznych nabywcw i sprzedawcw - przetarg na
jaki typ standardowego dobra.
Przykadem tego - jednym z wielu - jest gieda zboowa
w Chicago. Gieda papierw wartociowych w Nowym Jorku,
jakkolwiek nie jest to rynek na dobra i towary, jest rynkiem, na
ktrym w kadym momencie dnia dokonuje si przetarg
zwykych akcji, na przykad General Motors czy IBM.
Stosowane przez ekonomistw krzywe poday i popytu
s wanymi narzdziami idealizacji zachowa rynkw. Krzywe
te nie daj dosownego opisu tego, co si dzieje w kadej chwili
na tego rodzaju rynkach, kiedy to maklerzy krc si po
giedzie, gwatownie sygnalizujc gosem czy skinieniem rki
swoje propozycje prowadzcym przetarg na kady rodzaj zboa

czy akcji i obligacji. Niemniej jednak w narzdziach, takich jak

poda i popyt, streszcza si istota tego typu zorganizowanej
wymiany.

Konkurencja doskonaa jako przypadek idealny

Nie trzeba mwi, e warunki konkurencji absolutnie
doskonaej s trudne do spenienia, jak warunki prni
doskonaej w fizyce. Do doskonaoci moemy zblia si coraz
bardziej, ale nigdy nie osigniemy jej w peni. Fakt ten jednak
nie zmniejsza w znacznym stopniu uytecznoci takich
wyidealizowanych poj. W gruncie rzeczy dla ekonomisty
niewiele znaczy to, e faktyczne ceny rnych gatunkw
pszenicy bd nieco odbiega od notowanych cen rynkowych.
Niewiele te znaczy, e obligacje pastwowe s sprzedawane i
kupowane nie tyle w sposb formalny, na jakim jednym
miejscu, ile w sposb nieformalny, przez bardzo wiele
konkurujcych ze sob firm.
Istotne jest, e po kadej stronie rynku wystpuje bardzo
wielu nabywcw i sprzedawcw, dobrze poinformowanych o
jakoci towarw i o cenach oferowanych przez wszystkich
innych, nie majcych adnych bodcw do faworyzowania
ktregokolwiek z partnerw, ani te nie majcych powodw
oczekiwa, aby zmiany ich wasnej, indywidualnej oferty
mogy wywrze liczcy si wpyw na cen rynkow. Dopki
wszystkie te warunki s spenione, dopty mona oczekiwa, e
ceny i iloci bd si ksztatowa bardzo podobnie do tego, co
wynika z naszych krzywych poday i popytu.

Cztery rynki
Wykresy na rys. 4.5 pokazuj, jak narzdzia poday i
popytu mog dostarczy nam dobrego przyblionego opisu
rozmaitych sytuacji poza sytuacj zwizan z jakim dobrem w
rodzaju pszenicy. Wykres (a) ilustruje rynek konkurencyjny na
standardowe wyroby baweniane. Wykres (b) ukazuje
wygrowane ceny, po ktrych OPEC dostarcza teraz rop. Czy
moecie dostrzec, dlaczego teraz, w miar jak konsumenci
przesuwaj si ku grze wzdu DD, mona sprzeda jedynie
mniejsze iloci ropy?

Widzimy rwnie rynek na aktywa kapitaowe,

konkretnie na grunty przybrzene w Manhatanie. Na koniec (co
wyjanimy pniej, przy omawianiu handlu midzynarodowego
w czci sidmej), mamy rynek walut zagranicznych, na ktrym
cen franka francuskiego, marki niemieckiej czy jakiejkolwiek
jednostki innej waluty zagranicznej wyznaczaj oferty
zgaszane z jednej strony przez tych, ktrzy potrzebuj walut
obcych, z drugiej za przez tych, ktrzy te waluty chc sprzeda
za dolary amerykaskie.
Zapewne nie wszystkie rynki odpowiadaj bodaj w
przyblieniu warunkom doskonaej konkurencji w rozumieniu
ekonomistw. Zobaczymy dalej, w czci czwartej, e w gr
mog wchodzi elementy siy monopoli lub niedoskonaoci
rynku, a te niedoskonaoci zmusz nas do zmodyfikowania
zarysowanego tutaj prostego modelu poday i popytu w
warunkach konkurencji. Gdy ju bdziemy umieli sobie radzi
z takimi przypadkami, uwiadomimy sobie, e nasz wiat jest
swoistym stopem konkurencji i niedoskonaoci. Ostatecznie
jednak analiza konkurencyjnej poday i konkurencyjnego
popytu jest - po wprowadzeniu odpowiednich uzupenie nieodzownym narzdziem interpretacji rzeczywistoci.
PODSUMOWANIE
1. Podstawowy problem teorii ekonomii dotyczy
sposobu, w jaki mechanizm cen rynkowych radzi sobie z
rozwizywaniem troistego problemu: co, jak i dla kogo.
2. Nazw funkcji popytu okrelamy tabelk zawierajc
rne iloci jakiego dobra, ktre ludzie skonni s kupi przy
rnych cenach, w kadym momencie i przy zaoeniu, e
pozostae czynniki nie ulegaj zmianom. Zaleno ta
przeniesiona na wykres P i Q (cen i iloci) stanowi krzyw
popytu DD.

3. Poza wyjtkami, ktre mona pomin, im wysza

cena, tym mniejsza bdzie kupowana ilo i odwrotnie. To
prawo opadajcej krzywej popytu - spadku Q w miar wzrostu
P - obowizuje w odniesieniu do wszystkich prawie dbr.
4. Krzywa poday przedstawia zaleno midzy cenami
a t iloci dobra, ktr gotowi s sprzeda producenci, przy
zaoeniu niezmiennoci pozostaych czynnikw. Na og
krzywe poday s rosnce: ze zjawiska malejcych przychodw
wynika, e przy ruchu wzdu krzywej poday SS zazwyczaj dla
wywoania wikszej (i wytwarzanej po wyszych kosztach)
produkcji potrzebne jest wysze P.
5. Rwnowaga rynku moe istnie tylko przy takiej
cenie, przy ktrej wielkoci poday i popytu s rwne. Przy
kadej cenie wyszej od ceny wyznaczonej przez przecicie
krzywych poday i popytu w punkcie rwnowagi ilo, ktr
producenci chc nadal dostarcza, bdzie przewysza ilo,
ktr konsumenci chc nadal kupowa. Presja na ceny w d
bdzie pojawia si z chwil, kiedy niektrzy ze zbyt licznych
sprzedawcw zaczn obnia cen. Analogicznie, cena nisza
od ceny rwnowagi zrodzi tendencj do wystpienia
niedoborw i pojawiania si - wskutek ofert ze strony zbyt
licznych nabywcw - naciskw na dalszy wzrost ceny.
6. Konkurencyjne ceny racjonuj ograniczon poda
dbr, przydzielajc j tym, ktrzy swoje pragnienia czy
potrzeby mog poprze posiadanymi ,,gosami pieninymi.
Przyczyniajc si do rozstrzygnicia problemu dla kogo, ceny
rynkowe sygnalizuj rwnie, co oraz jak naley produkowa.
Jednoczenie kady rynek z osobna tylko czciowo przyczynia
si do rozstrzygnicia co, jak i dla kogo. Jest tak dlatego, e w
procesie ustalania si ,,ukadu cen rwnowagi oglnej kady
rynek jest powizany z innymi rynkami dbr i czynnikw
produkcji oraz sam na nie wpywa.
7. Aparat teorii poday i popytu w formie rygorystycznej
ma zastosowanie do rynkw doskonale konkurencyjnych,
takich jak zorganizowane rynki szeregu dbr standardowych w
rodzaju pszenicy. Mog to by rynki akcji, obligacji i innych
aktyww pieninych. Istniej i inne rynki, zachowujce si w
sposb w przyblieniu odpowiadajcy przetargom czy aukcjom.
Jeeli nawet nie ma formalnie procedury przetargu, jak dugo
mamy do czynienia z wielk liczb dobrze poinformowanych
sprzedawcw i nabywcw, z ktrych kady z osobna odgrywa
zbyt ma rol na to, by wywrze powaniejszy wpyw na cen
wchodzcego w gr dobra standardowego, tak dugo aparat
poday i popytu na og daje nam dostateczne przyblienie
zachowa na tego typu rynkach. Jednakowo, jak zobaczymy

pniej, we wspczesnej gospodarce wiele sytuacji odbiega od

takiego rygorystycznego modelu konkurencyjnego, wic
ekonomici musz sobie znale narzdzia nadajce si do
analizowania monopolu oraz konkurencji niedoskonaej.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jakkolwiek wolelibymy unikn trudnoci
zwizanych ze zwykami cen, to jednak udowodnij, e w
gospodarce rynkowej rosnce ceny rynkowe peni uyteczne
funkcje w okresach niedoborw. Przeanalizuj, w jaki sposb
radz sobie z rzadkoci dbr gospodarki zorganizowane na
innych zasadach (np. gospodarka nakazowa, gospodarka oparta
na tradycji i obyczaju). Zilustruj to na przykadzie rosncych
cen ropy naftowej.
2. Okrel, co oznacza pojcie funkcji czy krzywej popytu.
Sformuuj prawo malejcego popytu. Zilustruj je dwoma
przykadami z wasnego dowiadczenia.
3. Zdefiniuj pojcie funkcji lub krzywej poday. Wyka,
e wzrost poday oznacza przesunicie si krzywej poday w
prawo i ku doowi. Zestaw to z przesuniciem w prawo i ku
grze krzywej popytu w zwizku ze wzrostem popytu. Skd
bierze si ta rnica?
4. Jakie czynniki mogyby zwikszy popyt na zboe? A
poda? Jak by wpyna tanio ropy naftowej na poda
benzyny? Na pace w grnictwie wglowym?
5. Sformuuj argumenty wykazujce, e cena
konkurencyjna ustala si w punkcie rwnowagi na przeciciu
poday i popytu. Przeled, co si stanie, jeeli cena rynkowa
jest pocztkowo za wysoka lub za niska.
6. Wzrost (albo spadek) poday wywoa spadek (lub
wzrost) ceny. Zweryfikuj to twierdzenie. Zinterpretuj z kolei

zdanie: Wzrost (spadek) popytu na og wywoa wzrost

(spadek) ceny.
7. Rwnoczesny wzrost popytu i spadek poday jest
statystycznie i logicznie niemoliwy. Poda i popyt s
dokadnie tym samym. Skomentuj to w kategoriach
zaczerpnitych z paragrafu Trzy puapki.
8. Podaj argumenty za i przeciw racjonowaniu benzyny w
czasie pokoju i w czasie wojny.
9. Wyjanij, czy w poniszych stwierdzeniach chodzi o
przesunicie krzywej popytu czy o zmian wielkoci popytu:
(1) w miar wzrostu dochodw konsumentw zbyt
samochodw ronie; (2) od chwili, gdy papie pozwoli
katolikom je miso w pitki, ceny ryb spadaj; (3)
opodatkowanie benzyny obnia jej konsumpcj; (4) po klsce
nieurodzaju pszenicy sprzeda chleba maleje; (5) po klsce
nieurodzaju pszenicy maleje sprzeda masa z orzeszkw oraz
demw.
10. Wyjanij, dlaczego ponisze zdania naley uzna za
faszywe:
- nieurodzaj kawy brazylijskiej wywoa obnik cen
kawy, herbaty, cytryn i mietanki,
- moda na dugie spdnice wywoaa obnik ceny
weny i podwyk ceny soli,
- zwikszone zapotrzebowanie na miso wywoa
obnik ceny zb i podwyk cen skr i rogw
bydlcych,
- rozwj upraw buraka cukrowego podwyszy rent od
gruntw pod upraw tropikalnej trzciny cukrowej.
11. Problem dla zaawansowanych (tych, ktrzy troch
znaj matematyk):
krzywa popytu wyraa zaleno funkcjonaln midzy Q a P, a
mianowicie Q =f(P). Opadajca krzywa popytu oznacza, e Q
maleje ze wzrostem P, albo - w jzyku rachunku
rniczkowego - e df(P)/dP<Q. Inne zmienne, jak na przykad
dochd (X1) albo cena yta (X2) s stae itd.; std f (P) to
skrcony zapis/(P; X1, X2, .), a zmiana ktregokolwiek z Xi,
przesuwa krzyw popytu. W analogiczny sposb zapisz
zaleno funkcyjn dla poday midzy Q a P jako Q =s (P),
przy czym ds(P)/dp>0. Wwczas cena rwnowagi P* na
przeciciu poday i popytu jest rozwizaniem rwnania f (P) =s
(P).
Dla f (P) = 9 - P oraz s (P) = 2P znajd cen rwnowagi
P * oraz ilo w rwnowadze Q*. Wykrel krzywe popytu oraz
poday i znajd punkt ich przecicia. Nastpnie przyjmij, e f
(P) =9 - P + (X - 11). Jakie bd w rwnowadze P* i Q*, jeeli

X1 = dochd =11? Ktra krzywa przesunie si, jeli dochd

wzronie do 14? Jakie bd P* i Q* przy dochodzie rwnym
14?

Cz druga
MAKROEKONOMIA:
FLUKTUACJE PRODUKCJI I CEN

ROZDZIA 5
OGLNY RZUT OKA NA MAKROEKONOMI:
GLOBALNA PODA I GLOBALNY POPYT
z
e
M

o
g

a
n

i
a

r
o

c
y

y
w

y
d

w
,

f
e

s
p

l
n

n
i

e
g

j
i

w
z

t
u

s
t

t
w

i
a

y
c

z
r

n
k

y
k
p

d
z

n
a

z
m

e
r

r
a

t
k

c
h

a
r

y
k

i
a

y
k

k
t

e
j

n
a

z
y

d
o

u
c

z
c
i

a
t

y
n
i
e
b

d
z
i
e
j
u

h
a
m
o
w
a

s
t
a

y
w
z
r
o
s
t
c
e

p
re
zy
d
e
nt
R
o
n
al
d
R
e
a
g
a
n

o
H

a
w
u

s
t

n
a

s
,

g
o

p
o

z
e

p
r

i
w

i
a
d

i
a

g
a

y
.

(
p

a
o
g

c
z

o
d

n
a

)
t
o

n
i

u
r

o
d

h
o
n

j
s

z
y

w
e

s
t

d
z

r
e

w
e

c
h

d
e

i
h
r

y
c

a
g

i
c

n
t

w
y

d
o

e
g

o
r
d

c
z

y
t

o
w

e
g

z
i

y
s

b
o

u
j

w
e

a
s

b
u

n
a
s
z

p
r
z
y
s
z

r
e
a
g
a
n
o
m
i
a

o
b
c
i

a
j

Celem czci pierwszej byo wprowadzenie

najwaniejszych tematw i problemw ekonomii. Teraz, w
dwch kolejnych czciach, przechodzimy do analizy fal
wzrostu i zaama w gospodarce traktowanej jako cao - do
studium makroekonomii.
Co sprawio, e pod koniec 1982 r. bezrobocie wzroso
prawie do 11%? Dlaczego w 1979 r. inflacja signa 13%, a
nastpnie, w 1984 r., obniya si do 4%? Co to jest produkt
narodowy brutto i dlaczego wraz z upywem czasu fluktuacje
jego wielkoci przybieraj posta cyklw koniunkturalnych?
Czy my - to znaczy my jako pastwo - jestemy w stanie
wygadzi owe szczyty i doliny procesu gospodarczego? Czy w
stabilizacji gospodarki rol wiodc powinien peni pienidz,
czy powinny je spenia podatki czy te wydatki? W dalszych,
kolejnych, rozdziaach bdziemy si zajmowa tymi wanie
problemami.
Gdy przystpujemy do szczegw analizy
makroekonomicznej, warto si zorientowa, co j rni od
analizy mikroekonomicznej, ktr zajmiemy si w czciach
czwartej, pitej i szstej.
Mikroekonomia zajmuje si zachowaniem
poszczeglnych cen i iloci - odpowiada na pytanie, o ile
wzrosn ceny zboa, gdy ceny baweny spadn. Zajmuje si
zoonym systemem wzajemnych zalenoci, znanym pod
nazw mechanizmu rynkowego.
Makroekonomia przeciwnie: zajmuje si zachowaniem
gospodarki jako caoci czy te zmianami szeroko
traktowanych wielkoci agregatowych wystpujcych w yciu
gospodarczym. Jest to badanie oglnego poziomu produkcji,
zatrudnienia, bezrobocia i cen w danym kraju.
Dla przykadu: mikroekonomia rozwaa, w jaki sposb
zachowuj si ceny stali w stosunku do cen energii,
makroekonomia za bada zachowania wszystkich cen dbr
konsumpcyjnych i produkcyjnych. Mikroekonomia bada, czy
decyzja o wstpieniu na studia wysze jest waciwym
wyborem sposobu wykorzystania przez ludzi modych ich
czasu, makroekonomia za analizuje czynniki wyznaczajce
oglny poziom stopy bezrobocia. Mikroekonomia rozpatruje
poszczeglne pozycje handlu zagranicznego - dlaczego Stany
Zjednoczone importuj samochody honda, eksportuj za
wielkie samochody ciarowe. Makroekonomia bada oglne
tendencje importu i eksportu - dlaczego warto dolara wzrosa,
za warto franka francuskiego spada.

Bdmy jednak ostroni: istniej pewne interakcje

midzy mikroekonomi a makroekonomia. Podobnie jak bez
pewnej znajomoci psychologii nie mona zrozumie
zachowania si tumu, tak i dla zrozumienia procesw
zachodzcych w makrogospodarce niezbdne jest pewne
zrozumienie mikroekonomicznych mechanizmw poday i
popytu.
Zanim si zagbimy w rozwaania naszych problemw,
musimy dorzuci jedn jeszcze uwag. Rozdzia niniejszy daje
przegld caej dziedziny makroekonomii. Dlatego te zawiera
bardzo duo nowego materiau. Jeeli raz i drugi stwierdzicie,
e nie moecie zrozumie jakiego punktu, albo e jakie
pojcie wydaje si wam niejasne, nie popadajcie w panik. W
dwunastu nastpnych rozdziaach rozwija si, wyjania i
poszerza analiz zawart w niniejszym, przegldowym
rozdziale.

A. PROBLEMY MAKROEKONOMICZNE
Makroekonomia jest dzi dla wielu przyczyn
przedmiotem o kluczowym znaczeniu. Po pierwsze,
efektywno makroekonomiczna rozstrzyga o sukcesie lub
niepowodzeniu caych narodw. Kraje, w ktrych wzrost
dokonuje si szybko i bez powaniejszych zaburze rwnowagi
(jak na przykad Japonia czy Niemcy Zachodnie), s
powszechnie podziwiane, a ich mieszkacy ciesz si coraz
wysz i nadal rosnc stop yciow. Na przeciwlegym
biegunie znajduj si kraje przeywajce stagnacj, zdajce si
grzzn w ogromnej inflacji i gigantycznych deficytach
handlowych i patniczych. Bada si je tak, jak si dokonuje
sekcji zwok, eby pozna przyczyn choroby.
Makroekonomia jest wanym przedmiotem rwnie i
dlatego, e kady kraj ma mono wywierania istotnego
wpywu na efekty ekonomiczne swej dziaalnoci gospodarczej
za pomoc polityki gospodarczej - przez ksztatowanie
wydatkw, opodatkowania, zmiany poday pienidza. Niczego
nie moemy zdziaa w takich sprawach, jak pogoda, natomiast
to, czy posunicia polityki ekonomicznej bd mdre czy
gupie, wywrze zasadniczy wpyw na nasz stop yciow w
przyszoci.
Argumenty natury makroekonomicznej dostarczaj
rozlicznych elementw, z ktrych konstruowane s programy
rnych partii politycznych oraz ich kandydatw. W kampanii
wyborczej w 1984 r., kiedy to prezydent Reagan walczy o
prezydentur z Mondalem, wida byo wiksz ni zwykle

rnic midzy oboma rywalami. Reagan twardo broni swojej

polityki ci podatkowych jako klucza do zdrowszej
gospodarki. Za dowd susznoci swej polityki uwaa
oywienie gospodarcze, ktre nastpio w 1984 r.
Mondale stara si zmniejszy popularno Reagana,
przepowiadajc, e ogromny deficyt budetowy i wysokie
realne stopy procentowe doprowadz do powstania trudnoci
ekonomicznych w przyszoci. Proponowa wysze podatki, aby
zapobiec rosncemu w szybkim tempie dugowi publicznemu i
zmniejszy deficyt handlowy.
Jak na to zareagowali wyborcy? Woleli uwierzy raczej w
ogldan na wasne oczy prosperity anieli w ponure
przepowiednie demokratw. Ogromn wikszoci gosw
ponownie wybrali Reagana na urzd prezydenta. Wielu badaczy
to spektakularne zwycistwo Reagana przypisywao
wyranemu oywieniu gospodarki.
CELE I NARZDZIA MAKROEKONOMII
Kiedy porwnujemy zapewnienia wspzawodniczcych
osobistoci politycznych albo gdy medytujemy nad wzrostem i
upadkiem narodw, rycho staje si jasne, e w analizach tych
gwn rol gra par tylko najbardziej kluczowych zmiennych
ekonomicznych. Oceniajc efekty dziaalnoci gospodarczej
poszczeglnych narodw raz po raz napotykamy takie oto
pojcia: produkt narodowy brutto (PNB), zatrudnienie, inflacja,
bilans patniczy. One wanie stanowi gwne zadania czy cele
makroekonomicznej analizy i polityki.
Przez znaczn cz swych dziejw narody niewiele
czyniy dla ksztatowania dziaalnoci gospodarczej. Jednake
wraz z rozwojem nowoczesnej teorii makroekonomicznej rosa
i wiedza o tym, w jaki sposb polityka pastwa wpywa na
gospodark. Obecnie lepiej ju rozumiemy instrumenty czy
narzdzia polityki makrogospodarczej. Wiemy, dlaczego
zmiany poday pienidza czy te podatkw lub wydatkw
wpywaj na nasz gospodark.
Tablica 5.1 zawiera list gwnych celw i narzdzi
polityki makroekonomicznej. Przejdziemy teraz do
szczegowego omwienia kadego z nich, dostarczajc tym
samym ilustracji kluczowych problemw, w ktrych obliczu
staje wspczesna makroekonomia.
Cele

Cztery s obszary najwaniejsze z punktu widzenia

efektywnej dziaalnoci makroekonomicznej; obejmuj one
sfer produkcji, zatrudnienia, cen oraz stosunkw
gospodarczych z zagranic. Zacznijmy od produkcji.

Produkcja. Wspczenie podstawowym miernikiem

sukcesu gospodarczego kraju jest zdolno do generowania
wysokiego poziomu i szybkiego wzrostu produkcji dbr i usug
ekonomicznych. Czemu miaaby suy gospodarka, jeli nie
wikszej produkcji ywnoci i odziey, samochodw i owiaty,
aparatw radiowych i koncertw, wytwarzaniu waciwej
kombinacji tego wszystkiego w duej iloci i wysokiej jakoci?
Wiele jest miar poziomu produkcji, najpeniejsz jest jednak
produkt narodowy brutto. PNB to miernik wartoci rynkowej
wszystkich wytworzonych w cigu roku dbr i usug, od a do
zet.
Produkt narodowy brutto mona wyraa albo w cenach
biecych, co daje nam PNB nominalny, albo z poprawk ze
wzgldu na inflacj, a to daje PNB realny. (Peniejsze
omwienie poj lecych u podstaw liczenia PNB zawiera
rozdzia 6.) Zmiany PNB realnego s najlepsz i najbardziej
dostpn miar poziomu i wzrostu produkcji; ruchy te to
niejako skrupulatnie obserwowane ttno gospodarki narodowej.
Rysunek 5.1 przedstawia histori realnego PNB w
Stanach Zjednoczonych od 1929 r. Przygldajc mu si
uwanie, dostrzegamy spadek natenia dziaalnoci

gospodarczej w okresie Wielkiej Depresji, popraw i oywienie

podczas przymusowej mobilizacji w latach drugiej wojny
wiatowej, recesj w okresie demobilizacji, szybki wzrost w
zotych latach szedziesitych, stagnacj rozpoczynajc si
od krytycznego roku 1973, gbok recesj po roku 1979 i
szybk popraw od 1982 r.

Te ruchy w gr i w d realnego PNB nazywa si

cyklami koniunkturalnymi. Byy one wszechobecn cech
kapitalizmu. W ostatnich latach cykle te przebiegay w sposb
mniej gwatowny ni w latach trzydziestych czy wczeniej;
jednak nawet bardzo szczegowa znajomo makroekonomii
nie doprowadzia do ich likwidacji.
Wszelako te wielkie fale czy drobniejsze zaamania,
odpowiadajce wznoszcym si czy opadajcym fazom cyklu
koniunkturalnego nie mog przesoni dugookresowego trendu
- tendencji powolnego, ale staego wzrostu produkcji realnej.
Gospodarka amerykaska w okresie stulecia z gr udowodnia,
e istniej w niej potne siy napdowe postpu; ukazuje to
nam jej rosncy trend, czyli wzrost jej produktu potencjalnego.
Produkt potencjalny to, mwic z grubsza, maksymalny
produkt narodowy brutto osigalny i dajcy si utrzyma, albo

produkt narodowy brutto osigany przy wysokim poziomie

zatrudnienia. Od 1800 r. przecitna roczna stopa wzrostu
gospodarki Stanw Zjednoczonych wynosia 3,5%. To wanie
wielokrotne zwikszenie realnego potencjalnego PNB obrazuje
linia trendu, wok ktrej oscyloway cykle gospodarcze.
Dokadniejsza definicja produktu potencjalnego
wymagaaby wyprzedzenia toku naszego wykadu; definicja ta
zawiera jednak pojcia ju nam znane. Kategoria produktu
potencjalnego opiera si na pogldzie, e kiedy produkcja i
zatrudnienie s bardzo wysokie (a wobec tego bezrobocie jest
bardzo niskie), zaczyna gwatownie rosn inflacja (albo stopa
wzrostu cen). Analogicznie, przy wysokim poziomie
bezrobocia inflacja przygasa. Gdzie porodku ley progowa
stopa bezrobocia, zwana naturaln stop bezrobocia; szacuje
si, e obecnie wynosi ona okoo 6% ogu siy roboczej.
Gdyby bezrobocie spado poniej tej stopy progowej czy
naturalnej, inflacja zaczaby rosn. Za produkt potencjalny
uznajemy ten poziom realnego PNB, ktry odpowiada owej
naturalnej stopie bezrobocia. Jest to najwyszy poziom
realnego PNB, do ktrego utrzymania zdolna jest gospodarka
bez wywoania wzrostu stopy inflacji. Do dokadniejszej
analizy zwizkw midzy stop naturaln, inflacj i
bezrobociem powrcimy w rozdziaach 10-13.
Rnic midzy produktem potencjalnym a realnym
stanowi tak zwana luka PNB; jest to szacunkowa ocena iloci
dbr i usug, ktr tracimy wskutek tego, e gospodarka nie
osiga swoich moliwoci w odniesieniu do zatrudnienia.
Rysunek 5.2 przedstawia szacunkowe oceny produktu
potencjalnego oraz luki PNB dla okresu 1930-1984. Zwrmy
uwag na okresy, w ktrych owe straty produktu byy
szczeglnie due - zwaszcza lata trzydzieste i pocztek lat
osiemdziesitych.
Wane s dwa ostrzeenia dotyczce sposobu rozumienia
tych terminw.
Po pierwsze, produkt potencjalny nie jest rwnoznaczny
z produktem maksymalnym czy z fizyczn zdolnoci
wytwrcz danej gospodarki. Zwaszcza podczas drugiej wojny
wiatowej, a pniej jeszcze podczas wojny wietnamskiej,
gospodarka - jak wida na rys. 5.2 - wytwarzaa na poziomie
znacznie wyszym ni jej produkt potencjalny; luka PNB bya
ujemna. Byy to okresy, w ktrych fabryki produkoway na
poziomie tak bliskim granic ich mocy wytwrczej, e
uruchomione zostay mechanizmy inflacyjne. Powtrzmy: produkt potencjalny to nie jest maksimum osigalnej w danej

gospodarce produkcji, ale ta jej najwysza wielko, jak

mona wytworzy nie wywoujc gorczki inflacyjnej.

Ostrzeenie drugie mwi, e luki PNB wcale nie musz

by rezultatem zej polityki gospodarczej. Ich istnienia nie
mona uzna za dowd bdnych zachowa czy braku
odpowiedzialnoci politycznej. Okresy wysokich luk, u schyku
lat pidziesitych i pocztku osiemdziesitych, byy okresami,
w ktrych z gospodarki wyciskano wczeniejsze inflacje.
Byy to inwestycje na rzecz dezinflacji. Zdecydowano si
wej w te bolesne okresy gospodarczego zastoju i spoecznego
zamtu, gdy twrcy polityki uznali, i owe wielkie luki PNB
s niezbdne do odwrcenia niebezpieczestwa galopujcej
inflacji.

Zatrudnienie i bezrobocie. Wrd przedstawionych w

tabl. 5.1 makroekonomicznych miernikw dziaalnoci
gospodarczej, w nastpnej kolejnoci znajdujemy jako cel
wysokie zatrudnienie albo te niskie bezrobocie. Ludziom
zaley na moliwoci atwego znalezienia dobrej pracy za
wysokie wynagrodzenie. Jak to zobaczymy w rozdziale 11,
postulat wysokiego zatrudnienia to co wicej anieli cel natury
czysto ekonomicznej. Okresy niedobrowolnej bezczynnoci
wi si z powanymi trudnociami finansowymi dla rodzin,
ale w lad za tymi uciliwociami ekonomicznymi id rycho
wysokie koszty psychologiczne, spoeczne i publiczne.
Rysunek 5.3 ukazuje tendencje zmian w liczbie
zawodowo czynnych i wielkoci bezrobocia w ostatnich
szedziesiciu latach. Pojciem globalnej siy roboczej (jak to
zostanie omwione bardziej szczegowo w rozdziale 11)
obejmujemy wszystkie osoby czy to zatrudnione, czy te nie,
jednak z pominiciem tych, ktre nie maj pracy, ale te wcale
jej nie szukaj. W cigu caego okresu po 1929r. mia miejsce
niewielki wzrost tej czci ludnoci dorosej, ktra wchodzi w

skad siy roboczej (od okoo 53% w 1929 r. do 65% w 1984

r.). Bezrobocie w skali wrcz epidemicznej wystpio w okresie
Wielkiej Depresji, w latach trzydziestych XX w., kiedy to jedna
czwarta ogu siy roboczej pozostawaa bez pracy. Po drugiej
wojnie wiatowej jednak dziki lepszym umiejtnociom
sterowania gospodark udao si obniy przecitn stop
bezrobocia do 5,5%.
Niestety, jak to wida w dolnej czci rys. 5.3, wystpia
wyrana tendencja do wzrostu tej czci siy roboczej, ktra
pozostawaa bez pracy w cigu ostatnich dwudziestu lat.
Zadanie zapewnienia dobrych miejsc pracy tym wszystkim,
ktrzy chc si zatrudni, okazao si coraz trudniejsze do
zrealizowania.
Ceny i inflacja. Trzecim z najwaniejszych zada jest
zapewnienie stabilnoci cen przy zachowaniu swobodnej gry si
rynkowych. Stabilno cen oznacza, e ani wzrost, ani spadek
cen nie s zbyt szybkie; e stopa inflacji (mierzona stop
zmiany cen z okresu na okres) jest bliska zeru. Pragnienie
zachowania wolnoci rynkw ma swoje podstawy w
powszechnym w USA przekonaniu politycznym, e zarwno
ceny, jak pace maj si ksztatowa na zdecentralizowanych
rynkach prywatnych i by raczej efektem przetargw ni
decyzji rzdu. Upodobanie do takiej formy organizacji opiera
si na pogldzie ekonomicznym goszcym, e wyznaczanie
cen przez wolne rynki jest efektywnym sposobem
organizowania produkcji, gwarantujcym uwraliwienie rynkw na preferencje ludnoci.
Najpowszechniejszym narzdziem pomiaru oglnego
poziomu cen jest wskanik cen konsumpcyjnych, znany pod
nazw CPI (Consumer Price Index). CPI mierzy koszt pewnego
ustalonego koszyka dbr (zawierajcego pozycje takie jak
ywno, mieszkanie, odzie, opieka lekarska), nabywanego
przez typowego konsumenta miejskiego. Oglny poziom cen
czsto oznacza si liter P. Stopa inflacji jest to stopa wzrostu
(lub spadku) poziomu cen, mierzona na przykad z jednego
roku na drugi1.

Rysunek 5.4 przedstawia stop inflacji CPI dla okresu

1929-1984. rednia stopa inflacji dla caego tego okresu
wyniosa 3,2%. Zauwamy jednak, e w poszczeglnych latach
wystpoway ogromne jej wahania od minus 10% w 1932 r. do
szczytowego poziomu plus 14% w roku 1947.
Problem realizacji celu stabilnoci cen przy zachowaniu
wolnoci rynkw jest delikatniejszy od problemw zwizanych
z produkcj i zatrudnieniem (peniejsze omwienie tego
zawieraj rozdziay 12 i 13). Jest oczywicie rzecz
niepodan narzucanie jakiego absolutnie sztywnego ukadu
cen, jak to bywao niekiedy czy to w krajach komunistycznych,
czy to regulacji cen w czasach wojen, w krajach o gospodarce
rynkowej. Zamroona struktura cen uniemoliwia dziaanie
niewidzialnej rki rynku w dziedzinie alokacji dbr i nakadw;
w takiej sytuacji nie ma skutecznego sposobu, w jaki mona by
zachca do oszczdzania energii lub zniechca do
wytwarzania na przykad bryczek konnych.
Na przeciwlegym kracu - powinnimy take unika
hiperinflacji, kiedy to poziom cen wzrasta o tysic czy milion
procent rocznie. W takich warunkach, jakie wystpoway w
Niemczech lat dwudziestych za Republiki Weimarskiej, ceny
staj si bezuyteczne. Ludzie do gupi czy naiwni na to, by
trzyma swe zasoby w pienidzu, uboej. Gospodarka
powraca do wymiany naturalnej.

Tak wic szukamy zotego rodka gitkoci cen, by moe

skaniajc si do tolerowania pewnego niewielkiego stopnia
inflacji jako najlepszego sposobu umoliwienia efektywnego
funkcjonowania systemu cen.
Zagraniczna polityka gospodarcza. Ostatnie zadanie
makroekonomii wie si z zewntrznymi stosunkami
gospodarczymi danego kraju. Wszystkie gospodarki narodowe
s otwarte: importuj i eksportuj dobra i usugi; zapoyczaj
si za granic lub te udzielaj zagranicznych poyczek; naladuj cudzoziemskie wynalazki lub sprzedaj obcym
kulturom wasne nowe pomysy.
W normalnych okresach nasz eksport i import pozostaj
mniej wicej w rwnowadze, za eksport netto (rnica midzy
pienin wartoci eksportu i importu) jest drobnym tylko
uamkiem naszego produktu narodowego brutto. Od czasu do
czasu nasz bilans handlowy podlega wstrzsom. Cykle
gospodarcze wystpujce w kraju lub zagranic, gwatowne
zwyki lub zniki cen ropy naftowej, wiksze zmiany stp
procentowych, embargo - wszystkie te zjawiska mog
powodowa szybsze i wiksze zmiany w eksporcie netto. W
takich przypadkach kurs waluty danego kraju (mierzony iloci
funtw brytyjskich lub marek niemieckich, albo jenw
japoskich, ktr mona naby za jednego dolara
amerykaskiego) moe gwatownie spada lub rosn.
W okresie od roku 1970 stosunki ekonomiczne Stanw
Zjednoczonych z ich partnerami handlowymi doznay licznych
zakce. Ostry spadek wartoci dolara od roku 1971 do 1973,
ostre recesje lat 1975 i 1982, bardzo wysoki poziom stp
procentowych w pocztkach lat osiemdziesitych doprowadziy
do wielkich przesuni na rynkach towarw importowanych i
eksportowanych.
Taka nierwnowaga zewntrzna wywieraa niszczcy
wpyw zarwno w sferze gospodarczej, jak i politycznej. Ostre
zwyki wartoci dolara, ktre wystpiy w latach 1979-1982,
wywoay inflacj za granic i doprowadziy do wielkiego
spadku eksportu. Zmniejszenie stopnia niezbilansowania w
stosunkach ze wiatem zewntrznym jest kluczowym
problemem polityki ekonomicznej, zwaszcza w gospodarkach
bardzo otwartych (jak Kanada, Wielka Brytania czy Holandia).
Zagadnienia zagranicznej polityki gospodarczej nie zostan
szerzej omwione w rozdziaach powiconych
makroekonomii; ich pen analiz odoymy do rozdziaw 3840.

Podsumujmy.
W gospodarce rynkowej efekty makroekonomiczne
ocenia si pod ktem widzenia realizacji czterech grup zada.
1. Wysoki i rosncy poziom produktu realnego.
2. Wysokie zatrudnienie i niskie bezrobocie, zapewnienie
dobrej i wysoko patnej pracy wszystkim, ktrzy chc
pracowa.
3. Ustabilizowany albo rosncy w agodnym tempie poziom
cen, jednakowo przy cenach i pacach wyznaczanych
dziaaniem wolnych rynkw.
4. Stosunki gospodarcze z zagranic charakteryzujce si
stabilnoci kursu waluty i zbilansowaniem (w mniejszym czy
wikszym stopniu) eksportu i importu.
Niewielu tylko narodom udao si osign te cele, kraje
najbardziej rozwinite cigle jednak szukaj rodkw, ktre by
umoliwiy ich peniejsze osignicie.
Narzdzia
Cele w skali makroekonomicznej nie s zbyt
kontrowersyjne. Ale jak mona je najlepiej zrealizowa? Jakie
s moliwe wybory, dostpne dla kraju pragncego poprawi
osignicia w skali makroekonomicznej?
Odpowied na te pytania zaley po czci od narzdzi
polityki makroekonomicznej.
Jeeli wrcimy do tablicy 5.1, to po jej prawej stronie
ujrzymy cztery gwne grupy narzdzi polityki
makroekonomicznej. Narzdzie polityki to pewna zmienna
ekonomiczna, pozostajca pod bezporedni kontrol rzdu;
zmieniajc narzdzia polityki, oddziaujemy na jeden lub
wicej celw makroekonomicznych. eby posuy si pewn
analogi: celem podry samochodowej moe by na przykad
bezpieczne dotarcie do Nowego Orleanu; narzdziami s:
kierownica, hamulce i peda gazu.
Polityka fiskalna. Dwa pierwsze z gwnych narzdzi
makroekonomicznych, mianowicie wydatki rzdowe oraz
system podatkowy, s elementami polityki fiskalnej. Wemy na
pocztek wydatki. W dalszym cigu niniejszego tekstu terminu
wydatki bdziemy uywa do okrelenia wydatkw na dobra i
usugi; na zakup czogw i owkw; na budow tam i drg; na
pobory sdziw, agentw CIA, generaw i tak dalej. Wydatki
federalne s narzdziem, za ktrego pomoc rzd wyznacza
relatywn wielko sektora publicznego i prywatnego, okrela,
jaka cz naszego PNB ma by przedmiotem konsumpcji

publicznej (zbiorowej), nie za prywatnej. Oprcz tego, jak

wykaemy w rozdziale 9, wydatki rzdowe s gwnym
wyznacznikiem wielkoci globalnych wydatkw, a - co za tym
idzie - krtkookresowych zmian wielkoci realnego PNB.

Drug czci polityki fiskalnej jest opodatkowanie

odgrywajce w makroekonomii dwie kluczowe role. Po
pierwsze, opodatkowanie obnia dochody indywidualne.
Wysze podatki, pozostawiajc gospodarstwom domowym
mniejsz ilo pienidzy do wydania, prowadz do obnienia
ich wydatkw konsumpcyjnych, zmniejszajc globalny popyt i
faktyczn wielko PNB.
Oprcz tego podatki mog oddziaywa na poziom
potencjalnego produktu. Na przykad w 1981 r. administracja
Reagana wprowadzia szereg przepisw obniajcych podatek
od dochodw z nowych inwestycji przedsibiorstw. Celem tych
zmian byo zwikszenie wydatkw na inwestycje w maszyny i
tworzenie nowych fabryk. Z chwil gdy do krajowych zasobw
kapitau doszy nowe inwestycje, wzrosa wydajno siy
roboczej i wzrs potencjalny PNB.
O tym, w jaki sposb opodatkowanie i wydatki rzdowe
wpywaj na globalne wydatki i na potencjalny produkt,
dowiemy si z rozdziaw 8-10.
Pienidz. Nastpnym wanym narzdziem
makroekonomii jest polityka pienina (monetarna). Kady
czyta, e bank centralny Stanw Zjednoczonych, Rezerwa
Federalna, zmienia poda pienidza, modyfikuje owe tajemnicze byty zwane M1 i M2 i tak dalej. Sterowanie poda
pienidza nie polega na praktykowaniu wspczesnej formy
alchemii, zamieniajcej drewniane klocki w zielone. Rzecz
raczej w tym, e zwikszajc lub obniajc tempo wzrostu
iloci pienidza, Rezerwa Federalna obnia lub podwysza
stopy procentowe i pobudza albo opnia inwestycje w domy,
zakady, maszyny i zapasy. W okresach trudnego pienidza
wzrost stp procentowych prowadzi do spadku PNB i
zmniejszania si inflacji.
Waciwa natura polityki pieninej - sposb, w jaki
bank centralny steruje poda pienidza oraz zwizki pomidzy
pienidzem, produkcj i inflacj - to przedmiot jednej z
najbardziej fascynujcych, ale i najbardziej kontrowersyjnych
dziedzin makroekonomii. Oparcie si rzdu Margaret Thatcher
w Wielkiej Brytanii i - w latach 1979-1982 - rzdu Stanw
Zjednoczonych w wysokim stopniu na polityce regulowania
poday pienidza doprowadzio do gwatownego wzrostu stp
procentowych i bezrobocia oraz jednoczesnego spadku stopy
inflacji. W jaki dokadnie sposb Rezerwa Federalna
doprowadzia do recesji i dezinflacji lat 1980-1982? Czy bya
to polityka zaprogramowana dobrze czy le? Oto problemy,
ktre szczegowo omwimy w rozdziaach 15-16.

Narzdzia polityki dochodowej. Trzeci zestaw narzdzi

makroekonomicznych stanowi rne rodzaje polityki
dochodowej, cilej okrelanej mianem polityki pac i cen. Z
chwil gdy istotnym celem politycznym stao si opanowanie
inflacji, rzdy zaczy poszukiwa sposobu zapewnienia stabilnoci cen. Tradycyjna metoda spowolnienia inflacji polegaa na
okieznaniu wzrostu poday pienidza i wydatkw rzdowych.
Posunicia takie obniaj realny PNB, zwikszaj bezrobocie i
przyhamowuj inflacj cen i pac.
Z makroekonomicznych analiz lat szedziesitych i
siedemdziesitych wynika, e ta tradycyjna strategia jest bardzo
kosztowna. Zredukowanie inflacji o par zaledwie procent
wywouje luk PNB wynoszc setki miliardw - wiadkami
tego bylimy wcale niedawno, bo w latach 1980-1984. W
obliczu tak wielkich kosztw, poszczeglne kraje zaczy si
rozglda za rozwizaniami alternatywnymi. Pena ich gama
rozcigaa si od kontroli cen i pac (stosowanej zwaszcza w
okresie wojny) do rodkw mniej drakoskich, jak namawianie
do dobrowolnego przestrzegania okrelonych wytycznych dla
cen i pac, jak wygaszanie przez rzdowych propagandystw
kaza, w celu przekonania zwizkw zawodowych i wielkich
firm, aby w umowach o pace zachowyway umiar.
Polityka dochodowa jest najbardziej kontrowersyjnym
narzdziem makroekonomicznym. Wielu ekonomistw
twierdzi, e jest ona bezuyteczna. Niektrzy sdz, e jest nie
tylko bezuyteczna, lecz gorzej jeszcze - zakca dziaanie
wolnego rynku, nie zmniejszajc przy tym inflacji. Jeszcze inni
przyznaj, e metody polityki dochodowej s niedoskonae, ale
dowodz, e podobnie jak staro, polityka dochodowa i tak
jest czym lepszym anieli rozwizania alternatywne; innymi
sowy, e polityka dochodowa powoduje mniej marnotrawstwa
anieli jej alternatywa - wysokie bezrobocie. Nie ma
jednoznacznej odpowiedzi w tym sporze, przyjrzymy si mu
jednak dokadniej, gdy w rozdziale 13 zajmiemy si teoriami
inflacji oraz rodkami zaradczymi.
Powizania midzynarodowe. Ostatni zestaw narzdzi
wie si z zagraniczn polityk gospodarcz. Obejmuje on
szeroki wachlarz rozmaitych instrumentw, takich jak
manipulowanie kursem waluty, nakadanie ogranicze na
obroty w handlu zagranicznym, stosowanie ce lub subsydiw
albo nawet doprowadzanie - w imi stabilizacji handlu
zagranicznego - do bezrobocia. Dla Stanw Zjednoczonych,
ktrych gospodarka ma charakter stosunkowo zamknity, ten
zestaw rodkw polityki gospodarczej mia tradycyjnie tylko

niewielkie znaczenie, odgrywa natomiast kluczow rol w

krajach o gospodarce bardziej otwartej.
* * *

Podsumujmy.
Kady kraj rozporzdza szerokim wachlarzem
instrumentw polityki gospodarczej, ktre mona stosowa w
celu realizacji swoich zada makroekonomicznych.
Najwaniejszymi s:
1. Polityka fiskalna, dotyczca wydatkw rzdowych i
opodatkowania. Wydatki rzdowe oddziauj na relatywn
wielko konsumpcji zbiorowej i prywatnej. Podatki cigaj
cz dochodw i obniaj wydatki prywatne, mog jednak
rwnie wpywa na inwestycje i produkt potencjalny. Polityka
fiskalna oddziauje na globalne wydatki i w ten sposb wywiera
wpyw na faktyczny realny PNB i na inflacj, przynajmniej w
krtkim okresie.
2. Polityka monetarna, ktr prowadzi bank centralny,
okrela poda pienidza. Zmiany poday pienidza wywouj
ruch stp procentowych w d lub w gr i wywieraj wpyw
na wydatki dokonywane na pozycje takie, jak maszyny czy
budynki. Polityka monetarna wywiera istotny wpyw zarwno
na PNB faktyczny, jak i potencjalny.
3. Polityka dochodowa wyraa podejmowane przez rzd
wysiki, ktrych celem jest hamowanie inflacji przez
bezporednie oddziaywanie na ruch pac i cen.
4. Polityka stosunkw gospodarczych z zagranic interweniowanie w kursy walutowe, polityka handlowa, a
nawet i polityka pienina oraz fiskalna - dy do utrzymania
rwnowagi na rynkach walutowych i do unikania nadmiernej
rozpitoci midzy importem a eksportem.
Narzdzia i cele w praktyce
W kadej rozwinitej gospodarce rzd musi stawia czoa
problemom zwizanym z celami makrogospodarczymi i z
narzdziami polityki makroekonomicznej. Jaka jednak bya
praktyka w tych sprawach w Stanach Zjednoczonych?
W okresie przed drug wojn wiatow problematyk
makroekonomiczn pojmowano jeszcze bardzo prymitywnie.
Oprcz dobrze znanych sloganw, jak na przykad rwnowaga
budetowa, nie istniao nic w przyblieniu bodaj podobnego
do spjnej teorii kierowania gospodark.
W latach trzydziestych wystpiy zacztki wiedzy
makroekonomicznej, zainicjowane twrczymi koncepcjami

Johna Maynarda Keynesa. Po drugiej wojnie wiatowej

zarwno rosncy wpyw pogldw Keynesowskich, jak i obawa
przed nawrotem depresji znalazy odbicie w formalnym
uznaniu przez Kongres odpowiedzialnoci rzdu federalnego za
dziaalno gospodarcz. W makroskali Kongres uchwali
pamitn Employment Act (Ustaw o zatrudnieniu) z 1946 r.,
stwierdzajc, e: Kongres owiadcza niniejszym, e cigym
zadaniem polityki rzdu federalnego oraz jego obowizkiem
jest wykorzystanie wszystkich moliwych rodkw, zgodnych z
jego potrzebami i powinnociami, dla popierania
maksymalnego wzrostu zatrudnienia, produkcji i siy
nabywczej.
Zauwamy, e w Ustawie o zatrudnieniu znalazy
formalny zapis trzy z czterech omawianych wyej celw
makroekonomicznych. Silny dolar oraz istnienie niewielkiego
tylko sektora wymiany zagranicznej zepchny na okres trzydziestolecia problematyk stosunkw gospodarczych z
zagranic na boczny tor.

W tym samym czasie gdy Kongres wytycza owe

szacowne, ale nieco niejasno sformuowane cele, na mocy
Ustawy o zatrudnieniu powoano jako cz skadow sztabu
prezydenckiego Council of Economic Advisers, CEA (Komitet
Doradcw Ekonomicznych), ktrego zadaniem miao by
diagnozowanie stanu gospodarki oraz okrelanie odpowiednich
rodkw zaradczych2.
W poowie lat siedemdziesitych mizerne wyniki
osignite przez gospodark amerykask skoniy Kongres do
poddania ustawy z 1946 r. ponownej ocenie. W rezultacie w
1978 r. Kongres uchwali Fuli Employment and Balanced
Growth Act (Ustaw o penym zatrudnieniu i zrwnowaonym
wzrocie), szerzej znan - od nazwisk jej sponsorw - jako
Ustawa Humphreya-Hawkinsa. Nie poprzestajc na nie do
jasnych sformuowaniach zawartych w Ustawie o zatrudnieniu
z 1946 r., nowa ustawa wyznaczaa dla ekonomicznych zada
pastwa pewne standardy ilociowe, okrelajce stop inflacji
na 3%.
Odmiennie od ustawy wczeniejszej ustawa HumphreyaHawkinsa w niczym si nie przyczynia ani do stworzenia
lepszych warunkw politycznych, ani do poprawy
ekonomicznych efektw funkcjonowania gospodarki. Ustalaa
ona liczbowo okrelone ambitne zadania. Ale zadania
sformuowano zbyt precyzyjnie. Co wicej, byy to cele
obdnie ambitne. Gospodarka Stanw Zjednoczonych od lat
szedziesitych ani razu nie osigna ich nawet w
przyblieniu. Tak bardzo nierealistyczne postulaty nie daway
w rzeczywistoci adnych wytycznych, ktrymi mogliby si
kierowa twrcy polityki. I, w kocu, ustawa z 1978 r. nie
stworzya nowych instrumentw, umoliwiajcych krajowi
osignicie tych celw3.
Dlaczego osignicie ambitnych zada zawartych w
ustawie Humphreya-Hawkinsa - a zreszt, nawet zada
okrelanych rozsdniej, przez co rozwaniej szych
obserwatorw - okazao si niemoliwe? Dlaczego w pocztkach lat osiemdziesitych kraj zosta obarczony ciarem
bezrobocia, bliszego raczej 11% ni postulowanym 4% oraz
inflacji rzdu 3-13%? Odpowiedzi na to pytanie szuka naley
w naturze warunkw ograniczajcych oraz warunkw wyboru
(trade-offs), w ktrych obliczu stoi gospodarka.
2

Oprcz doradzania prezydentowi najwaniejsz dostrzegaln funkcj CEA jest przygotowanie Sprawozdania Gospodarczego Prezydenta i Komitetu Doradcw Ekonomicznych,
ogaszanego corocznie wraz z budetem prezydenckim. Dokument ten jest niezbdn lektur dla
zajmujcych si makroekonomi, zawiera bowiem mnstwo danych statystycznych oraz diagnoz
aktualnych tendencji w gospodarce wraz z analiz i obron polityki gospodarczej prowadzonej
przez administracj. Niekiedy ten suchy dokument staje si rdem sporw. W 1984 r., za

prezydentury Reagana, sekretarz skarbu orzek, e raport Komitetu Doradcw Ekonomicznych

prezydenta naleaoby wyrzuci do kosza.
3
We wczesnych wersjach tej ustawy byy klauzule okrelajce rzd federalny jako
pracodawc w ostatecznej instancji i ustanawiajce pokany aparat planowania. Te dwa
nowe narzdzia byy ekonomicznie nie do przyjcia dla umiarkowanych i dla konserwatystw. Gdy
tekst ustawy ogoocono z tych klauzul, pozostay w nim tylko nieosigalne cele.

W rozdziale 2 zaznajomilimy si z pojciem krzywej

moliwoci produkcyjnych. Z krzywej tej wynika, e nie
moemy rwnoczenie osiga maksymalnej iloci i armat i
masa, ani wysokiego poziomu konsumpcji i dzisiaj, i w przyszoci, ani rwnie wielkiej konsumpcji prywatnej i zbiorowej.
Nie mona zje dzisiaj ciastka i rwnoczenie zachowa je na
jutro.
Takie koniecznoci dokonywania wyboru - pacenia czym
za co - wystpuj take w makroekonomii.
Makroekonomia obejmuje decyzje wyboru midzy
alternatywnymi podstawowymi celami. aden kraj nie moe
rwnoczenie utrzymywa wysokiej konsumpcji i wysokiej
stopy wzrostu. Obnienie wysokiej stopy inflacji wymaga albo
okresu duego bezrobocia i niskiej produkcji, albo ingerowania
w funkcjonowanie wolnych rynkw za pomoc narzdzi
polityki pac i cen. Te trudne wybory s przykadem decyzji,
jakie musz podejmowa twrcy polityki makrogospodarczej w
kadym kraju.
Najtrudniejszym ze wszystkich problemw
makroekonomicznych jest konieczno dokonywania
krtkookresowego wyboru midzy inflacj a bezrobociem. Jak
to zobaczymy w rozdziaach 12 i 13, ceny s napdzane siami
inercji i wstrzsami z zewntrz. Jeeli wielko bezrobocia jest
bliska poziomowi jego stopy naturalnej, i jeeli nie ma
wstrzsw po stronie popytu ani poday, to tegoroczne ceny
mog nadal rosn wedle tej samej stopy co w roku ubiegym inflacja nie ulega wikszym zmianom.
Przypumy jednak, e inflacja jest nieznonie wysoka, e
ceny rosn z roku na rok o 10, 15 czy 20%. W jaki sposb dany
kraj moe obniy tak inflacj? Mona to zrealizowa
inicjujc - lub akceptujc - pewien okres wysokiego bezrobocia
i wysokich luk PNB.
Ze znaczcym tego przykadem mielimy do czynienia
niedawno, pod koniec lat siedemdziesitych. Po upadku szacha
Iranu produkcja ropy naftowej spada, a ceny ropy skoczyy z
14 do 34 dolarw za baryk. Inflacja z 6% w roku 1977
wzrosa do 11% w 1979 r.
Politycy gospodarczy w Stanach Zjednoczonych i za
granic byli przestraszeni narastajc inflacj. Prezydentem
Carterem targay wtpliwoci. Czy powinien przyhamowa
tempo dziaalnoci gospodarczej, dopuci do wzrostu
bezrobocia, zdawi wzrost gospodarczy oraz narazi si na
gniew zwizkw zawodowych i poowy elektoratu? I wszystko
po to, by zahamowa inflacj? Czy te powinien zastosowa

ekspansjonistyczn polityk fiskaln i monetarn, ryzykujc

zwikszenie inflacji i jec wos na karku spoecznoci ludzi
interesu, a take drugiej poowy elektoratu? Carter
opowiedzia si za zwolnieniem tempa dziaalnoci
gospodarczej oraz za wzrostem bezrobocia.
Wobec tego samego dylematu stany wszystkie kraje
przemysowe w wyniku wzrostu cen ropy naftowej w 1979 r.
Jedne, jak Thatcherowska Wielka Brytania, wybray gbok
recesj. Inne, jak socjalistyczna Francja Mitteranda, prboway
oywi gospodark.

Ale dla kadego z tych krajw lekcja bya taka sama.

Bez wzgldu na to, czy u steru wadzy stoi demokrata
lub republikanin, jak w Stanach Zjednoczonych, czy
konserwatysta, jak w Wielkiej Brytanii, czy socjalista, jak we
Francji, aden kraj nie moe si uchyli od krtkookresowej
decyzji wyboru midzy bezrobociem a inflacj. Wszyscy si
nauczyli, e w gospodarce, w ktrej ceny i pace ksztatuj si
na wolnych rynkach, za polityk obniania inflacji trzeba
paci wysoki haracz w postaci znacznego bezrobocia i wielkiej
luki PNB.
Prawdziwa jest take odwrotno tego dylematu. Jeeli
jaki kraj chce si cieszy niezwykle nisk stop bezrobocia
przy wielkoci produkcji znacznie przekraczajcej jego
potencjalny PNB, ptaszta inflacji rycho wrc do swoich
gniazdek. Zobaczymy w drugiej poowie tego rozdziau, e gdy
w latach szedziesitych prezydent Johnson pchn
gospodark na poziom znacznie przewyszajcy jej produkt
potencjalny, cay kraj znalaz si w wirze narastajcej inflacji.
Makroekonomi trapi i inne problemy wyboru. Kraj
moe przejciowo stumi inflacj drog regulowania pac i
cen, ale rezultatem bdzie znieksztacenie cen i nieefektywno
gospodarki. Podniesienie stopy wzrostu potencjalnego PNB
wymaga wikszych inwestycji w wiedz i kapita, ale kiedy
gospodarka zwiksza swoje inwestycje przy wysokim
zatrudnieniu, mniej zostaje na kino czy wycieczki narciarskie.
Moemy otworzy nasz gospodark na wymian z zagranic i
radowa si tanimi nikonami i toyotami; w rezultacie jednak
amerykascy robotnicy zatrudnieni w tych gaziach mog
straci swoje miejsca pracy i zosta zmuszeni do szukania
innego zatrudnienia lub do pogodzenia si z ciciami pac. Nie
ma tu atwych wyborw!
Ostatnie sowo na temat polityki makroekonomicznej.
Rozwaania zawarte w niniejszej ksice maj charakter
analityczny, gdy staramy si zrozumie oglne prawa i zasady
rzdzce zachowaniami. Rzeczywisty proces podejmowania
decyzji - diagnoza, recepta, perswazja, walenie pici w st czsto odbywa si wrd zamieszania i haasu. Rnica midzy
teori a rzeczywistoci jest podobna do rnicy midzy
zaprojektowanym przez trenera diagramem rozgrywki
futbolowej a faktyczn gr na boisku. Albo pomidzy
uoonym przez generaw planem wojennym a krwi i
zamtem w okopach.
Oto przykady: konserwatyci i liberaowie rni si nie
tylko co do tego, w jaki sposb naley ocenia relatywn wag
inflacji i bezrobocia, ale i co do tego, czy rzeczywicie istnieje

wybr midzy nimi. Polityka fiskalna administracji

Reaganowskiej kierowaa si raczej wasn filozofi polityczn
(silna obronno i niskie podatki) anieli filozofi
makroekonomiczn. W rezultacie republikaski prezydent
patronowa najwyszemu deficytowi federalnemu w dziejach
Stanw Zjednoczonych, a republikaski sekretarz skarbu
mwi, jak syszano, e pokane cicia podatkowe i
wydatkowanie z deficytu ostatecznie wcale nie s takie ze.
Pokrtne drogi, zwroty i odwroty, brak spjnoci i
nastawienie na cele dorane - wszystko to mona znale w
publicznych wypowiedziach w sprawach zarwno
makroekonomicznych, jak i dotyczcych innych dziedzin.
B. GLOBALNA PODA I GLOBALNY POPYT
Zapoznalimy si ju z kluczowymi zmiennymi
makroekonomicznymi. Jak oddziauj one na siebie nawzajem?
Ktre s przyczyn, a ktre skutkiem? Przyjrzyjmy si
dokadnie, w jaki sposb funkcjonuje maszyna gospodarcza.
Zmienne zewntrzne, zmienne indukowane, zmienne
polityczne. Zanim si pogrymy w teorii makroekonomicznej,
warto wprowadzi rozrnienie midzy trzema odmiennymi
typami zmiennych ekonomicznych. Czynimy to na rys. 5.5,
ktry ukazuje czarn skrzynk (makrogospodark). W
nastpnym paragrafie zajrzymy do wntrza owej czarnej
skrzynki, ale najpierw postarajmy si zobaczy, jakie to siy na
ni oddziauj.
Na rys. 5.5 widzimy rne rodzaje zmiennych
oddziaujcych na gospodark. Istniej, po pierwsze, zmienne
polityczne, czyli opisane wyej narzdzia. Po drugie, zmienne
zewntrzne, czyli zmienne wyznaczane na zewntrz ukadu
makrogospodarczego. Zmienne takie jak klimat, pogoda czy
liczba ludnoci uwaa si na og za wyznaczane przede
wszystkim przez siy pozaekonomiczne.
Ostatni zbir zmiennych stanowi zmienne indukowane,
wyznaczane przez sam ukad gospodarczy. W zmiennych
indukowanych zawieraj si wszystkie cele polityki
makroekonomicznej: produkcja, zatrudnienie, poziom cen i
eksport netto.
A zatem zmienne polityczne i zmienne ekonomiczne s
to nakady wywierajce wpyw na makrogospodark, natomiast
zmienne indukowane to efekty wytwarzane w wyniku dziaania
makrogospodarki.

Dla zilustrowania tych definicji, powrmy do naszej

podry samochodowej do Nowego Orleanu. Zmienne
egzogeniczne zewntrzne to czynniki pozostajce poza kontrol
kierowcy: pogoda lub stan drg. Zmienne polityczne dotycz
decyzji, jak mocno nacisn na peda gazu lub czy jecha na
trzecim czy czwartym biegu. Zmienne indukowane to szybko
i kierunek, w jakim poda pojazd, to, czy znajduje si on na
drodze czy te w rowie.
Rozrnienia te mona rwnie zastosowa do
opisywanego w rozdziale 4 aparatu poday i popytu. Jeeli
przedmiotem naszych rozwaa s poda i popyt na pszenic,
to zmiennymi egzogenicznymi s: pogoda (wpywajca na
krzyw poday) i gusty (wpywajce na krzyw popytu).
Zmiennymi politycznymi bd natomiast decyzje dotyczce
tego, czy nabywa zboe dla magazynw rzdowych i czy
sprzedawa je Rosjanom. Zmiennymi indukowanymi s cena i
ilo zboa.

W CZARNEJ SKRZYNCE: GLOBALNA PODA I

GLOBALNY POPYT
Teraz, kiedy rozumiemy, jakiego rodzaju siy oddziauj
na makrogospodark, zajrzymy do rodka czarnej skrzynki,
eby zobaczy, jak owe siy dziaaj.
Kluczowe znaczenie dla rozumienia wzajemnego
oddziaywania si w makrogospodarce ma wykres
przedstawiony na rys. 5.6. Jest on powikszeniem rys. 5.5 i
przedstawia sposb, w jaki zmienne wewntrz czarnej skrzynki
wi si ze sob.
Dwoma nowymi pojciami przedstawionymi na rys. 5.6
s: globalna poda (AS) i globalny popyt (AD). Dalej podamy
definicj czynnikw wyznaczajcych owe dwa kluczowe
pojcia i dokonamy ich przegldu.
Globalna poda. Przyjrzyjmy si najpierw dolnej czci
rys. 5.6, to znaczy strzakom skierowanym ku globalnej poday
.Nazw globalnej poday okrelamy t wielko produkcji,
ktr wytworz i sprzedadz podmioty gospodarcze przy
danych istniejcych cenach, mocy wytwrczej i kosztach.
Oglnie rzecz biorc, jednostki gospodarujce bd dy do
tego, by wielko ich produkcji odpowiadaa wielkoci ich
potencjalnego produktu. (Przypomnijmy, e produktem
potencjalnym danej gospodarki jest ta maksymalna ilo, ktr
moe ona wytworzy bez uruchomienia inflacji.) Jeeli jednak
ceny i wydatki s niskie, przedsibiorstwa mog wytwarza
mniej, ni wynosi ich potencjalny produkt; w sytuacji
natomiast, gdy ceny i popyt s wysokie, przedsibiorstwa mog
przez jaki czas wytwarza iloci wiksze od swego
potencjalnego produktu.

Z tej definicji wida jasno, e globalna poda jest cile

zwizana z poziomem potencjalnego produktu. Co wpywa na
potencjalny produkt, i - co za tym idzie - wyznacza globaln
poda? Jak to pokazuje lewa dolna partia rys. 5.6, globalna
poda jest wyznaczana przez wielko nakadw
produkcyjnych (spord ktrych najwaniejsze to praca i
kapita) oraz przez efektywno stosowanych kombinacji
owych nakadw (to znaczy przez istniejce w danym
spoeczestwie technik i technologi).
Globalny popyt. Lewa grna cz rys. 5.6 ilustruje
proces wyznaczania AD. Mianem globalnego popytu okrelamy
t sum, ktr-przy danych cenach, dochodach oraz innych
zmiennych ekonomicznych - wydadz konsumenci, przedsibiorstwa oraz rzd. AD mierzy zatem czne wydatki
dokonywane przez rne podmioty w gospodarce: na
samochody nabywane przez konsumentw, czogi kupowane
przez rzd, ciarwki kupowane przez przedsibiorstwa i tak
dalej. Do si wyznaczajcych AD nale takie czynniki, jak
poziom cen, dochody ludzi, oczekiwania dotyczce przyszoci,

a take zmienne polityczne, takie jak podatki, zakupy rzdowe

czy poda pienidza.
eby doj do rzeczywistych wynikw gospodarki - do
faktycznych wielkoci produkcji, zatrudnienia, cen itd., musimy
zbada wzajemne oddziaywanie globalnej poday i globalnego
popytu. Ilustruje to kko lece najbardziej na prawo na rys.
5.6. Powtrzmy: wzajemne oddziaywania AS (napdzanej
gwnie przez potencjalny PNB) oraz AD (napdzanego przez
wydatki i czynniki je wyznaczajce) prowadzi do wielkoci
wynikowych, ktre wanie analizujemy: poziom faktycznego
PNB, liczba miejsc pracy i stopa bezrobocia, ceny, a wobec
tego i stopa inflacji.
Rysunek 5.6 wydaje si skomplikowany, ale w gruncie
rzeczy jest on w pewnej mierze nadmiernym uproszczeniem
rzeczywistoci. Jedn z wielkoci wynikowych po prawej
stronie jest poziom inwestycji w zakady wytwrcze i
urzdzenia (co stanowi cz PNB). Inwestycje zwikszaj
zasb kapitau. W miar jak gospodarka akumuluje kapita,
robotnicy maj wicej lepszych narzdzi pracy, a poziom
potencjalnego produktu ronie. Moglibymy zatem
przeprowadzi od kka wyraajcego interakcje AS i AD
cienk lini z powrotem do kapitau.
Nie jest to jedyne oddziaywanie zwrotne produktu na
globaln poda. Owiata i wyksztacenie, badania i rozwj,
wyczerpywanie si zasobw ropy naftowej, mineraw i
gruntw ornych - wskutek oddziaywania kadego z tych
czynnikw na przyszo pozostanie zwikszony lub
zmniejszony zasb uytecznych nakadw kapitaowych. W ten
sposb interakcje AS i AD maj sprzenie zwrotne,
wywierajce wpyw na globaln poda (AS) w gospodarce.
Krzywe globalnej poday i globalnego popytu
Powysze rozwaania mona uj teoretycznie za
pomoc dobrze znanego zestawu narzdzi: krzywych globalnej
poday oraz globalnego popytu. W rozdziale 4 wprowadzilimy
pojcie rynkowych krzywych poday i popytu dla celw
mikroekonomicznej analizy poszczeglnych produktw. Tym
mikroekonomicznym narzdziem moemy si posugiwa w
odniesieniu do pszenicy i benzyny, pracy i kapitau.
Ten graficzny aparat moe by nam pomocny w
rozumieniu makroekonomicznych problemw bezrobocia i
stagnacji. Uatwi nam zrozumienie, dlaczego, gdy wydatki
pienine gwatownie rosn w krtkim okresie, produkt realny
ronie bardzo wyranie, natomiast ceny rosn tylko w
nieznacznym stopniu. Moe rwnie wyjani, dlaczego w

dugim okresie kady prawie wzrost wydatkw pieninych

doprowadza raczej do zwyki cen ni do zwikszenia
produkcji.
Rysunek 5.7 przedstawia funkcje globalnej poday i
globalnego popytu dla produkcji caej gospodarki. Na osi
poziomej - czyli osi iloci - znajduje si cakowita produkcja
(realny PNB) gospodarki. Na osi pionowej oznaczamy oglny
poziom cen (mierzony na przykad wskanikiem cen
konsumpcyjnych, CPI).
Opadajca krzywa obrazuje funkcj globalnego popytu,
czyli funkcj AD. Mwi nam, ile wszystkie podmioty w
gospodarce - konsumenci, przedsibiorstwa, rzd - kupi przy
rnych poziomach oglnego wskanika cen.
Rosnca gruba krzywa na rys. 5.7 jest krzyw AS,
dysfunkcj globalnej poday. Krzywa ta wyraa zaleno
pomidzy cenami, jakie bd sobie liczy przedsibiorstwa, a
wielkoci wytwarzanego i sprzedawanego przez nie produktu.
Tak wic, w miar jak wielko zapotrzebowania na produkt
ronie, przedsibiorstwa bd da wyszych cen: wzdu
krzywej AS oglny poziom cen P ronie wraz ze wzrostem
wielkoci realnego produktu Q.
Zestawiajc ze sob AD i AS, moemy take znale
odpowiadajce rwnowadze wartoci zagregowanej ceny i
iloci - moemy znale te wielkoci realnego PNB i CPI, ktre
bd si utrzymywa w pewnym okresie. Jeeli dane s siy
wyznaczajce AS i AD na rys. 5.7, to cao gospodarki znajduje si w rwnowadze w punkcie E. Jedynie w tym punkcie, w
ktrym poziom produkcji wynosi Q=3000 i P =150,
usatysfakcjonowani s zarwno kupujcy, jak i sprzedawcy.
Tylko w punkcie E oglny poziom cen jest akurat taki, e
nabywcy s gotowi kupi dokadnie tyle, ile sprzedawcy s
gotowi wytworzy i sprzeda.

Nachylenie krzywych AS i AD. Dlaczego krzywe na rys.

5.7 maj takie wanie nachylenie, jak przedstawiono4?
Zacznijmy od krzywej AD. Jest ona opadajca, co wskazuje, e
wielko wydatkw ronie w miar spadku oglnego poziomu
cen. Przyczyny tego naley szuka w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Kiedy wyraona w pienidzu
cena kupowanych przeze mnie rzeczy spada, mj dochd
pieniny pozwala mi na zakup wikszej liczby jednostek
ywnoci, odziey czy ksiek. Jeeli, na przykad, CPI spadnie
o 5%, prawdopodobnie niektre ze skadnikw mojego
dochodu i majtku wcale nie spadn; moja paca moe by
ustalona umownie na rok czy na trzy lata, a warto pienina
moich zasobw moe wcale nie spa. Wobec tego moja realna
sia nabywcza ronie, a moje realne wydatki na konsumpcj
najprawdopodobniej wzrosn. Nawet z chwil, kiedy zacznie
dziaa sprzenie zwrotne midzy obnionym poziomem cen a
moim dochodem (gdy dochd ten obniy si wskutek spadku
pac), zapewne stwierdz, e pienina warto mego majtku
(gotwka, papiery wartociowe, wkady na kontach
bankowych) nie spada w tym samym stopniu co poziom cen.
Spadek oglnego poziomu cen prowadzi zatem do wyszej
konsumpcji realnej i wyszego popytu cakowitego, czyli
krzywa AD opada.
4

Trzeba uwaa, aby przyczyn wpywajcych na nachylenie krzywych AD czy

AS w makroskali nie pomiesza z przyczynami oddziaujcymi na krzyw DD czy SS

w mikroskali. W rozdziaach 4, 18, 19 i 22 pokazujemy, e nachylenie krzywych w
mikroskali zwizane jest ze zmiejszeniem uytecznoci kracowej (dla DD) albo
malejcych przychodw (dla SS). Nachylenie krzywych w makroskali opiera si na
zaoeniu staoci kosztw lub istnieniu nakadw o staej wartoci pieninej.

Czy krzywa AS musi rosn? W rzeczywistoci, jak to

zobaczymy w dalszych rozdziaach, dokadny ksztat krzywej
globalnej poday jest obecnie przedmiotem gwatownych
sporw wrd makroekonomistw. Wikszo zgadza si, e w
bardzo dugim okresie krzywa AS jest pionowa. Ale w okresie
krtkim i rednim krzywa AS biegnie ku grze, z poudniowego
zachodu na pnocny wschd. Wobec tego przeanalizujemy
dokadniej sposb, w jaki globalna poda wie si z cenami.
Dugookresowe i krtkookresowe krzywe AS
Podstawowe rozrnienie midzy krzywymi AS w
dugim i krtkim okresie ukazuje rys. 5.8. Po stronie lewej
przedstawiona jest krtkookresowa krzywa AS, ktra mogaby
na przykad mie zastosowanie do jednego roku. Dla takiego
okresu krzywa AS w przewaajcej czci swego przebiegu - w
przedziale a do poziomu produktu potencjalnego - jest
stosunkowo paska. Ten paski ksztat krzywej AS sugeruje, e
przy wyszych poziomach globalnego popytu przedsibiorstwa
s skonne wytwarza i sprzedawa wicej produktw, ale na
og w miar wzrostu poziomu produkcji bd one w pewnym
stopniu podwysza ceny. Tak wic, w miar stopniowego
wzrostu poziomu globalnego popytu w krtkim okresie
zarysuje si rwnoczesny wzrost globalnego produktu oraz cen.
Zwyka cen staje si jednak bardzo ostra od chwili, gdy
wielko produkcji przekracza produkt potencjalny, a
ograniczenia wynikajce z wielkoci zakadw oraz poday
pracy wywieraj coraz silniejsz presj.
Dlaczego w krtkim okresie, kiedy ronie popyt,
przedsibiorstwa zwikszaj zarwno globalny produkt, jak i
ceny? Czyni tak dlatego, e opaca si rwnoczesne
podwyszenie cen i sprzedawanie dodatkowych iloci produktu,
gdy niektre skadniki kosztw pozostaj przejciowo stae.
Zobaczmy, dlaczego tak jest.
Przypumy, e nagle nastpuje eksplozja dodatkowych
wydatkw. Firmy bd wiadome tego, e pokana cz ich
kosztw pozostanie - w kategoriach pieninych - staa:
robotnicy pracuj za stawk godzinow wynoszc 12,63 dol.;
czynsz wynosi 1250 dol. miesicznie i tak dalej. Jeeli w
odpowiedzi na wzrost wydatkw firmy podwysz swoje ceny,
zwikszenie produkcji bdzie zyskowne. Tak wic do chwili,

gdy koszty dostosuj si do wyszych cen, racjonaln reakcj

przedsibiorstw na przyrosty globalnego popytu bdzie
zarwno podwyszenie cen, jak i zwikszenie produkcji.

Zauwamy nawiasem, e najwikszym z owych czasowo

staych kosztw s stawki pac. Wiele przedsibiorstw, w
ktrych okoo poowa pracownikw to pracownicy
produkcyjni, ma dugookresowe porozumienia ze zwizkami
zawodowymi. Porozumienia te s na og zawierane na okres
trzech lat i okrelaj pienin stawk pacy (z uwzgldnieniem
czciowych korekt ze wzgldu na zmiany cen). A zatem na
czas trwania umowy o prac stawki pac, w obliczu ktrych
stoj przedsibiorstwa, s - w kategoriach pieninych czciowo stae. Kiedy konsumenci lub przedsibiorstwa daj
wikszej iloci samochodw osobowych, ciarwek czy
innych dbr, firmy reaguj podwyk cen, osigajc wysze
zyski i wytwarzajc wicej.
Gdy ju rozumiemy, dlaczego w krtkim okresie krzywa
AS moe agodnie rosn, staje si jasne, dlaczego nie jest
prawdopodobne, aby pozostaa ona dugo paska. Gdy umowy o
pac (lub o wysoko innych skadnikw kosztw staych)
wygasaj i zaczyna si ich renegocjowanie, pace oraz inne
koszty dostosowuj si do warunkw gospodarczych. Stae
uprzednio stawki pac rycho wzrosn, odzwierciedlajc wysze
ceny. Jeeli P na rys. 5.8 (a) wzronie o 10% ze wzgldu na

wyszy popyt, to z biegiem czasu pace pienine take

wzrosn o 10%. W rezultacie w dugim okresie przedsibiorstwa nie bd ju mogy odnosi korzyci zwizanych z
wyszym poziomem globalnego popytu i przy dalszym
wzrocie popytu produkcja nie bdzie rosa.
Oddziaywanie kosztw na ceny w dugim okresie
pokazano w prawej czci rys. 5.8. Tutaj widzimy, e
dugookresow krzyw AS rysuje si jako lini pionow przy
poziomie realnej produkcji rwnym produktowi potencjalnemu.
Dugookresowa krzywa AS jest pionowa, poniewa w dugim
okresie nastpuje dostosowanie wszystkich kosztw. Firmy nie
mog w nieskoczono cign korzyci z tego, e w ich
porozumieniach pracowniczych pienine stawki pac s
ustalone. Po pewnym czasie pracownicy zdaj sobie spraw ze
wzrostu cen i domagaj si kompensujcych ten wzrost
podwyek pac. Z biegiem czasu, gdy nastpi ju pene
przystosowanie wszystkich skadnikw kosztw, firmy stan w
obliczu tej samej relacji cen do kosztw, jak w punkcie wyjcia
i nie bdzie adnych bodcw skaniajcych je do zwikszenia
wielkoci produkcji. Dugookresowa krzywa AS jest zatem
pionowa.
Podsumujmy przyczyny okrelajce ksztat krzywej AS.
W krtkim okresie, w cigu paru miesicy czy paru lat,
krzywa globalnej poday jest rosnca. To jej dodatnie
nachylenie odzwierciedla fakt, e przedsibiorstwa maj do
czynienia z cenami niektrych nakadw stosunkowo
sztywnymi w cigu krtkiego okresu - z pacami ustalonymi w
umowach o prac, czynszami za budynki lub regulowanymi
cenami energii, wody itp.
W dugim okresie nie ma takich zamroonych
skadnikw kosztw. W miar postpujcych przystosowa
kosztw reakcja wielkoci produkcji na przesunicia popytu
jest coraz sabsza, reakcja cen za coraz silniejsza. Dugookresowa krzywa AS okae si praktycznie pionowa, jak to
wida na rys. 5.8(b).
Produkcja w dugim i w krtkim okresie
Ksztat krzywej AS ma kluczowe znaczenie dla
wyznaczania wielkoci produkcji w krtkim i w dugim okresie.
Materia empiryczny potwierdza, e krzywa AS pozostaje
stosunkowo paska jak to przedstawia rys. 5.8(a) - przez
okres roku lub dwch lat; po dziesiciu natomiast lub wicej
latach przedsibiorstwa zachowuj si tak, jak to pokazuje
pionowa krzywa AS na rys. 5.8(b). Ta rnica w zachowaniach
jest kluczem do zrozumienia wyznacznikw produkcji realnej.

Sugeruje ona, e dopki produkt pozostaje w granicach swojej

wielkoci potencjalnej lub jest jej rwny, krtkookresowe
zmiany produkcji s wyznaczane gwnie przez zmiany
wydatkw; przy stosunkowo paskiej krzywej AS, kiedy zmiany
popytu przesuwaj go to w gr, to w d, produkt odpowiednio
ronie lub maleje.
W duszym okresie jednak znaczenie globalnego popytu
dla produkcji realnej maleje. Jeeli krzywa AS jest pionowa,
faktyczn wielko produktu wyznacza wycznie poziom
produktu potencjalnego: zmiany AD wpywaj na poziom cen,
ale nie na poziom produkcji realnej.
Globalny popyt jest si napdzajc krtkookresowe
zmiany produkcji realnej. W bardzo dugim okresie jednak
wielkoci produkcji realnej rzdzi gwnie produkt
potencjalny, za globalny popyt wywiera wpyw przede
wszystkim na poziom cen.
DZIAANIE GLOBALNEJ PODAY I GLOBALNEGO
POPYTU
Pojciami globalnej poday i globalnego popytu moemy
si posuy do wyjanienia niektrych waniejszych wydarze
z nowszej historii Stanw Zjednoczonych - oywienia
gospodarczego z okresu wojny wietnamskiej, stagflacji lat
siedemdziesitych i gbokiej recesji z pocztkw lat osiemdziesitych.
Wietnam. W pocztkach lat szedziesitych gospodarka
amerykaska doznaa okresu bezprecedensowego oywienia i
rozkwitu. PNB rs o 4% rocznie, bezrobocie malao, inflacja
praktycznie nie wystpowaa.
Jakie siy legy u podstaw tej ywioowej ekspansji? W
okresie tym twrcy polityki makroekonomicznej stosowali
rodki fiskalne stymulujce gospodark przez zwikszenie
globalnego popytu. W latach 1964 i 1965 dokonano ostrych
ci podatkw obciajcych osoby fizyczne i
przedsibiorstwa. Z rokiem 1965 gospodarka osigna poziom
swego produktu potencjalnego.
Niestety, administracja nie docenia wielkoci obcie
zwizanych z wojn w Wietnamie - wydatki na obron wzrosy
w latach 1965-1968 o 55%. Nawet kiedy stao si jasne, e
nadchodzi boom inflacyjny na wielk skal, prezydent Johnson
wzdraga si przed wprowadzeniem dotkliwych rodkw
polityki fiskalnej dla spowolnienia dziaalnoci gospodarczej;
podwyki podatkw i cicia w wydatkach na cele cywilne
zastosowano dopiero w 1968 r., zbyt pno, by zapobiec

przegrzaniu gospodarki. System Rezerwy Federalnej dopuci

do szybkiego wzrostu iloci pienidza i niskich stp
procentowych.
W rezultacie przez znaczn cz okresu 1966-1970
gospodarka funkcjonowaa znacznie powyej swego produktu
potencjalnego.
Rysunek 5.9 obrazuje wydarzenia tego okresu. Z
poparciem ze strony banku centralnego zwikszono globalny
popyt, obniajc podatki oraz zwikszajc wydatki na obron;
krzywa AD przesuna si na prawo, z AD do AD'. Punkt
rwnowagi przesun si z E do E' na rys. 5.9. Produkcja i
zatrudnienie rosy gwatownie, ale gdy produkcja zacza
natrafia na barier mocy wytwrczych, ceny zaczy pi si w
gr.
Lekcja wynikajca z tego dowiadczenia jest taka, e
wzrost globalnego popytu przynosi wysz produkcj i wysze
zatrudnienie; ale jeli proces ekspansji wyniesie gospodark
daleko poza granice jej produktu potencjalnego, rycho nastpi
przegrzanie gospodarki oraz inflacja cenowa.

Inflacja podaowa. Drugi wany rodzaj wydarze natury

makroekonomicznej by nastpstwem szokw podaowych w
latach siedemdziesitych. Rok 1973 by rokiem siedmiu plag.
By to okres nieurodzajw, przesuni prdw oceanicznych,
gigantycznych spekulacji na wiatowych rynkach towarowych,
zamtu na rynkach walut zagranicznych oraz poczwrnej
zwyki cen ropy naftowej z krajw OPEC. Wytworzy si
klimat koca wiata, a na okadce popularnego magazynu

pokazywano pusty rg obfitoci i tytu Czy zaczyna brakowa

wszystkiego?
Ten wstrzs dotyczcy poday surowcw i paliw znalaz
spektakularne odbicie w ich cenach. Od roku 1972 do 1973
ceny surowcw i paliw wzrosy silniej ni w caym okresie od
koca drugiej wojny wiatowej do 1972 r.
Taki nagy wzrost kosztw surowcw by szokiem
podaowym. Moemy go przedstawi jako gwatowne
przesunicie w gr krzywej globalnej poday: dla
wyduszenia tego samego poziomu produkcji
przedsibiorstwa musiaaby pobiera o wiele wysze ceny.
Ilustruje to rys. 5.10, na ktrym krzywa AS przesuwa si z AS
do AS'.
Skutki szoku podaowego s uderzajce.
Szok podaowy, rozumiany jako gwatowne przesunicie
si w gr krzywej AS, przynosi w rezultacie zwyk cen w
poczeniu ze spadkiem produkcji. Szoki podaowe prowadz
wic do pogorszenia stopnia realizacji wszystkich gwnych
celw polityki makroekonomicznej.
Trudny pienidz, 1979-1982. Z nadejciem roku 1979
gospodarka ochona z szoku podaowego z roku 1973.
Produkcja powrcia do swych potencjalnych rozmiarw.
Jednake akurat z chwil, gdy zostaa osignita rwnowaga,
nastpna runda zwyek cen ropy przyczynia si do rozkrcenia
dwucyfrowej stopy inflacji; wynosia ona 12% rocznie w latach
1979 i 1980. Liderzy polityczni zarwno lewicy, jak i prawicy
uznali tak stop za zbyt wysok.

W obliczu tej niemoliwej do zaakceptowania inflacji,

przez cay okres 1979-1982 polityka zmierzaa do zmniejszenia
skali dziaalnoci gospodarczej.
Zaciskanie pasa zaczo si na serio, kiedy Paul Volcker,
prezes Rezerwy Federalnej, zacieni polityk pienin
(obniajc stop wzrostu poday pienidza) natychmiast po
mianowaniu go przez prezydenta Cartera w 1979 r. Po wyborze
Ronalda Reagana w 1981 r., jego administracja zachcaa
Rezerw Federaln do utrzymywania niskiego tempa wzrostu
poday pienidza, tak, aby zmniejszy inflacj.
Jakie byy tego skutki? W wyniku spowolnienia wzrostu
poday pienidza wzrosy stopy procentowe. Wysokie stopy
procentowe zahamoway te skadniki wydatkw, ktre s
wraliwe na poziom stopy procentowej - a zatem podwyszone
stopy procentowe przyczyniy si do zmniejszenia budownictwa mieszkaniowego, zakupw samochodw, inwestycji
przedsibiorstw i tak dalej.
Jak si przedstawiaj nastpstwa polityki trudnego pienidza
w kategoriach naszych krzywych AS i AD? Trudny pienidz i
wysokie stopy procentowe przesuny krzyw AD w d i na
lewo. Szok ten by wic dokadnym przeciwiestwem
pokazanej na rys. 5.9 napdzanej popytem inflacji okresu wojny
wietnamskiej. W kategoriach tego wykresu, surowe
ograniczenia trudnego pienidza w latach 1979-1982
przesuny AD' z powrotem do AD. W rezultacie, z kocem
1982 r. produkcja spada prawie o 10% poniej swej wielkoci
potencjalnej, a stopa bezrobocia wzrosa z 5,8% w 1979 r. do
10,6% z kocem 1982 r. Nagrod za ten okres wyrzecze byo
ostre obnienie inflacji: spada ona z 12% rocznie w latach
1979-1980 do 4% rocznie w latach 1983-1984.
Polityka gospodarcza
Ten krtki przegld najnowszej historii gospodarczej
uwypukla pewne wstrzsy, na ktre nieustannie wystawiona
jest wspczesna gospodarka. Niektre szoki przychodz od
strony popytu, przesuwajc krzyw AD na lewo lub na prawo,
kiedy globalne wydatki reaguj na bardzo rnorodne siy
ekonomiczne. Inne zaburzenia wynikaj z szokw podaowych,
ktre przesuwaj krzyw AS w gr lub w d, w zalenoci od
ruchw ceny ropy, nagych zmian kursu dolara, porozumie
ustalajcych wysze pace itp.
Gwnym zadaniem polityki makroekonomicznej we
wspczesnej gospodarce jest diagnozowanie rodzaju szokw
uderzajcych w krzywe AS czy AD i zalecanie odpowiednich
posuni. W niektrych przypadkach twrcy tej polityki nie

odczuwaj wtpliwoci. Jeeli gospodarka funkcjonuje zgodnie

z potencjaln wielkoci swego produktu, a przewiduje si
pokaniejszy wzrost czy to wydatkw obronnych, czy to
inwestycji, ich dziaanie bdzie mie tendencj do przesunicia
krzywej AD w gr i na prawo, jak na rys. 5.9. Wikszo
zgodzi si co do tego, e polityka gospodarcza powinna na to
zareagowa zastosowaniem rodkw ograniczajcych powinna si posuy rodkami polityki pieninej lub
fiskalnej, aby zneutralizowa przesunicie krzywej AD ku
grze.
Inne rodzaje wstrzsw stwarzaj trudniejsze problemy
albo, w niektrych przypadkach, dylematy nie do
rozstrzygnicia. Jaka jest waciwa reakcja na szok podaowy
taki, jak wstrzs z 1973 r., pokazany na rys. 5.10? Czy polityka
ekonomiczna powinna ,,zaakceptowa wzrost cen, przesuwajc krzyw AD w prawo, aby unikn spadku produkcji?
Czy te polityka gospodarcza powinna go nie akceptowa i
przesun krzyw AD na lewo, aby zapobiec wzrostowi cen?
Ekonomia nie moe udzieli naukowo prawidowej odpowiedzi
na te pytania. Odpowied ta bdzie si raczej opiera na
gboko zakorzenionych sdach na temat susznego etycznie
sposobu ,,rozdziau cierpienia midzy inflacj a bezrobocie na sdach wartociujcych, formuowanych w ramach naszego
procesu demokratycznego.
Droga przed nami
Przyjrzelimy si pobienie celom i narzdziom
makroekonomii i uzyskalimy przy tym wstpne wyobraenie o
globalnym popycie i globalnej poday, a teraz moemy przej
do bardziej szczegowej analizy. Rysunek 5.11 ukazuje
swoist map drogi przez rozdziay powicone makroekonomii. Oto nasz plan.
Najpierw przyjrzymy si bliej, w jaki sposb mierzy si
produkt narodowy (rozdzia 6). W nastpnych trzech
rozdziaach (7-9) wprowadzimy elementy wspczesnej teorii
produkcji i zatrudnienia - konsumpcj, inwestycje i mnonik.
Pniej, po opanowaniu podstaw teorii makroekonomicznej,
moemy przej w rozdziaach 10-13 do krytycznych
problemw globalnej poday, cyklu koniunkturalnego, inflacji i
bezrobocia. W rozdziaach tych dokadniej analizujemy pojcie
naturalnej stopy bezrobocia i badamy, dlaczego w gospodarce
Stanw Zjednoczonych w ostatnich latach wystpia tak
wysoka stopa bezrobocia.
W czci nastpnej przechodzimy do roli pienidza: jego
natury, jego tworzenia oraz roli bankw centralnych. W

rozdziaach 14 i 15 zobaczymy, dlaczego nawet konserwatyci

nie s na og skonni powierzy kreacji pienidza
przedsibiorczoci prywatnej.
Rozdzia 16 i Dodatek do niego prowadz do
zintegrowania problematyki pieninej z caoci analizy
makroekonomicznej, dajc pene omwienie wspczesnego
monetaryzmu i teorii racjonalnych oczekiwa. Na koniec, w
rozdziale 17, badamy, w jaki sposb wydatki rzdowe mog
wypchn inwestycje, a take omawiamy ciar szybko
rosncego zaduenia federalnego. Zobaczymy te, w jaki
sposb polityka pienina zastpia polityk fiskaln w roli
kluczowego narzdzia sterowania gospodark.

PODSUMOWANIE
A. Problemy makroekonomiczne
1. Rozdzia ten rozpoczyna analiz problemw
makroekonomicznych - analiz wielkich agregatw
wystpujcych w yciu gospodarczym, takich jak globalna

produkcja, cakowite bezrobocie i inflacja, poda pienidza i

deficyt budetowy. Jest to przeciwiestwem teorii
mikroekonomicznej, ktra bada zachowania indywidualnych
rynkw, cen i wielkoci produkcji.
2. Gwnymi celami makrogospodarczymi s:
a. Wysoki poziom oraz wzrost produkcji i konsumpcji.
Produkcj mierzy si zazwyczaj produktem narodowym brutto
(PNB), ktry jest czn wartoci wszystkich dbr i usug
wytworzonych w danym roku. PNB powinien by wysoki w
stosunku do potencjalnego PNB, to jest maksymalnego
dajcego si utrzyma poziomu produkcji albo poziomu
produkcji przy wysokim zatrudnieniu.
b. Wysokie zatrudnienie i niskie niedobrowolne
bezrobocie.
c. Stabilno poziomu cen (albo niska inflacja), przy
czym ceny i pace ksztatuj si na wolnych rynkach.
d. Rwnowaga bilansu zagranicznego, kiedy to eksport z
grubsza rwnoway import, a kurs waluty danego kraju jest
stabilny w stosunku do walut zagranicznych.
3. Zanim rozwina si nauka makroekonomii, kraje
miay tendencj do dryfowania na olep, bez steru, wrd
zmiennych prdw makroekonomicznych. Dzisiaj istniej
liczne narzdzia, ktrymi mog posuy si rzdy dla
sterowania gospodark.
a. Polityka fiskalna (wydatki rzdowe i podatki) pomaga
okreli sposb alokacji wydatkw pomidzy dobra konsumpcji
prywatnej i zbiorowej; pomaga rwnie wyznaczy oglny
poziom wydatkw oraz wpywa na popyt globalny.
b. Polityka pienina (oddziaujca zwaszcza na stopy
procentowe i warunki kredytowania poprzez okrelanie poday
pienidza) wpywa na te dziay gospodarki, ktre s wraliwe
na stop procentow. Najwaniejsze s tu inwestycje w
budownictwo mieszkaniowe i przemys; rosn one lub si
zmniejszaj zalenie od tego, czy bank centralny danego kraju
obnia stopy procentowe czy je podwysza.
c. Narzdzia polityki dochodowej (s to programy
rzdowe, wywierajce bezporedni wpyw na decyzje
dotyczce pac i cen) sprowadzaj si do prb kontrolowania
inflacji bez naraania si na wysokie koszty recesji i
bezrobocia. Programy te czsto byway podejmowane, ale
wyniki ich s w najlepszym razie skromne.
d. W zalenoci od warunkw zewntrznych,
poszczeglne kraje mog podejmowa rne kroki, aby
oddziaywa na handel i wspprac zagraniczn; mog
ingerowa w proces ksztatowania si kursw swych walut lub

nawet je ustala; mog ogranicza import i eksport przez ca lub

wyznaczanie kwot wywozowych czy przywozowych i tak dalej.
4. W Stanach Zjednoczonych ustawowe okrelanie celw
makroekonomicznych zaczo si rozwija dopiero po drugiej
wojnie wiatowej. Ustawa o zatrudnieniu z 1946 r. deklarowaa,
e zadaniem polityki federalnej jest promowanie
maksymalnego zatrudnienia, produkcji i siy nabywczej. Podjta w 1978 r. prba precyzyjniejszego okrelenia tych celw
wywara znikomy wpyw na polityk gospodarcz.
5. Podczas przewaajcej czci lat siedemdziesitych i
osiemdziesitych Stany Zjednoczone - rwnoczenie z innymi
krajami przemysowymi - trapione byy stagflacj (stagnacja w
poczeniu z inflacj). Od lat szedziesitych ani jednemu z
wikszych krajw nie udao si rwnoczesne osignicie dwch
sprzonych ze sob celw: stabilnoci cen i niskiego
bezrobocia. W nieefektywnoci tych wysikw znajduje
odzwierciedlenie fakt, e w makroekonomii wystpuj swoiste
stopy zamiany (trade-offs), bardzo podobne do stopy
zamiany, ktrej odbiciem jest krawd moliwoci
produkcyjnych omawiana w rozdziale 2. Kluczowym
zjawiskiem stopy zamiany w krtkim okresie jest to, e w
adnym kraju nie udao si rwnoczesne utrzymanie duej
penego zatrudnienia, niskiej inflacji i wolnoci rynkw.
B. Globalna poda i globalny popyt
6. W analizie makroekonomicznej istotne jest
rozrnianie trzech rodzajw zmiennych.
a. Zmienne polityczne (czyli narzdzia polityki,
omwione w punkcie 3, wyej).
b. Zmienne zewntrzne (jak liczba ludnoci lub klimat),
ktre (w zasadzie) ewoluuj niezalenie od gospodarki.
c. Zmienne indukowane (jak produkcja, inflacja i
bezrobocie), ktre s wyznaczane wewntrz ukadu
gospodarczego lub przez ten ukad.
7. Podstawowym aparatem analitycznym, sucym
zrozumieniu, w jaki sposb krci si machina gospodarcza, s
krzywe globalnej poday (AS) i globalnego popytu (AD).
Globalny popyt jest wyznaczany przez czne wydatki
gospodarcze dokonywane przez gospodarstwa domowe,
przedsibiorstwa i rzd. Wyraa on cakowity produkt realny,
ktry moe zosta zakupiony przy rnych poziomach cen.
Funkcja globalnej poday mwi, jak wielkie rozmiary realnego
PNB przedsibiorstwa wytworz i sprzedadz przy danych
cenach, kosztach i warunkach rynkowych.

Krzywe AS i A D maj takie same ksztaty, jak znane ju

nam mikroekonomiczne krzywe poday i popytu, analizowane
w rozdziale 4, jakkolwiek przyczyny prowadzce do takiego
wanie ksztatu s odmienne. Globalny popyt jest malejcy,
czciowo dlatego, e w miar obnienia si poziomu cen
konsumenci s w stanie zwiksza realn warto swoich
dochodw pieninych i pieninego bogactwa. Podobnie
krzywa globalnej poday w krtkim okresie jest rosnca,
poniewa przedsibiorstwa maj do czynienia ze staoci - w
wyraeniu pieninym - niektrych elementw kosztw (jak na
przykad stao pac w umowach o prac); w takich
okolicznociach przy wzrocie popytu przedsibiorstwa bd
zarwno zwiksza produkcj dbr, jak i podwysza w
pewnym stopniu ceny. Przy wyszych cenach dbr mog
osign wyszy zysk i dlatego s skonne zwiksza
produkcj.
8. Caociowa rwnowaga makroekonomiczna,
wyznaczajca zarwno oglny poziom cen, jak i czny
produkt, ma miejsce wtedy, gdy krzywe AS i AD przecinaj si.
W bardzo krtkim okresie (dla wszystkich poziomw produkcji
poza bardzo wysokimi) krzywa AS agodnie ronie, tak e
poziom produktu realnego jest wyznaczany gwnie przez
przecicie krzywej AD z prawie pask krzyw AS. W okresie
bardzo dugim krzywa AS staje si pionowa. Jest to odbiciem
faktu, e w bardzo dugim okresie wszystkie koszty s zmienne,
tak e struktura kosztw zmienia si w lad za cenami
produkcji. Poniewa dugookresowa krzywa AS staje si
pionowa wtedy, gdy osigana jest potencjalna wielko
produktu, poziom produkcji jest wyznaczany przez
dugookresowy poziom produktu potencjalnego. Ostateczny
wynik otrzymujemy na przeciciu opadajcej krzywej AD z
pionow krzyw AS.
9. Najnowsze dowiadczenia amerykaskie dostarczaj
przykadu wanych zastosowa mechanizmu krzywych AS i
AD.
a. W poowie lat szedziesitych w wyniku wojny
wietnamskiej deficyty budetowe w poczeniu z polityk
atwego pienidza doprowadziy do szybkich przesuni
krzywej AD dalej na prawo i wzwy. Rezultatem byy gwatowny wzrost cen i inflacja.
b. W pocztkach lat siedemdziesitych seria kolejnych,
nie sprzyjajcych szokw podaowych doprowadzia do
przesuni krzywej AS w gr. To - z kolei - doprowadzio do
obnienia si produkcji w poczeniu ze wzrostem cen i
inflacj.

c. Pod koniec lat siedemdziesitych politycy gospodarczy

w imi obnienia inflacji doprowadzili do ostrej recesji.
Polityka trudnego pienidza przesuna krzyw AD na lewo odwrotno posuni czasw wojny wietnamskiej. Stagnacja z
pocztkw lat osiemdziesitych doprowadzia do ostrego
zmniejszenia inflacji w poczeniu z wysokim bezrobociem.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wymie gwne zadania dziaalnoci
makroekonomicznej dla gospodarki zamknitej (tj. bez importu
ani eksportu). Zapisz w jednym zdaniu definicj rozwaanych
tu zmiennych czy zmiennej. Napisz krtkie wyjanienie,
dlaczego ten akurat cel jest wany.
2. Ktry z celw z pytania 1 jest dla ciebie osobicie
najwaniejszy, a ktry najmniej wany? Czy moesz wymieni
przyczyny, dla ktrych kto mgby by odmiennego zdania?
3. Jeeli CPI w 1984 r. wynosi 300, a w 1985 r. 315, to
jaka jest stopa inflacji dla roku 1985?
4. Jaki byby wpyw kadego z wymienionych poniej
wydarze na globalny popyt lub na globaln poda?
a. Znaczny wzrost cen ropy (na AS)?
b. Wzrost natenia wycigu zbroje, prowadzcy do
znacznego wzrostu wydatkw obronnych (na AD)?
c. Dotkliwy nieurodzaj zb (na AS)?
5. W odniesieniu do kadego z wydarze wymienionych
w pytaniu 4, posu si aparatem krzywych AS-AD, aby ukaza
jego wpyw na produkcj i na oglny poziom cen.
6. Posugujc si krzywymi AS-AD, wyjanij ponisze
stwierdzenie: W krtkim okresie stymulowanie wydatkw i
popytu doprowadzi do wyszego poziomu produkcji i
zatrudnienia, w poczeniu z wyszymi cenami. Ale w okresie
dugim nie jest moliwe utrzymanie wielkoci produkcji
powyej produktu potencjalnego ani utrzymanie poziomu
bezrobocia poniej naturalnej stopy bezrobocia.

7. Dlaczego krzywa AD opada? Dlaczego w krtkim

okresie w gospodarce takiej jak gospodarka Stanw
Zjednoczonych krzywa AS nie biegnie pionowo? Jak mogaby
wyglda krtkookresowa krzywa AS w gospodarce, w ktrej
wszystkie dobra i usugi byby sprzedawane na rynkach
aukcyjnych, tj. takich, gdzie ceny zawsze ustala si na takim
poziomie, e poda i popyt zawsze s w rwnowadze?
8. Sprbuj wej w skr kogo odpowiedzialnego za
polityk gospodarcz. Gospodarka znajduje si w rwnowadze
przy P= 100 oraz Q =3000= potencjalny PNB. Zajmujesz
stanowisko absolutnie nie akceptujce, jeli chodzi o
inflacj^ tj. chcesz zachowa bezwzgldn stao cen przy P=
100, bez wzgldu na to, co stanie si z produkcj. Na koniec,
dysponujesz pewnymi narzdziami, ktre pozwalaj przesuwa
krzyw AD w gr lub w d, ale nie moesz wpywa na
krzyw AS.

Zakadajc, e takie s twoje narzdzia i cele, w jaki

sposb reagowaby na:
a. Nagy niespodziewany wzrost wydatkw
inwestycyjnych.
b. Du zwyk cen ropy naftowej.
c. Porozumienie w sprawie kontroli zbroje, obniajce
wydatki na obron.
d. Spadek produkcyjnoci, obniajcy wielko produktu
potencjalnego.

ROZDZIA 6
MIERZENIE PRODUKTU NARODOWEGO
Kiedy potrafisz zmierzy to, o czym
mwisz, i wyrazi to w liczbach, wiesz o tym co
nieco; kiedy nie moesz tego zmierzy, kiedy
nie moesz wyrazi tego w liczbach, twoja
wiedza jest skpa i nie zadowalajca; moe to
by pocztek wiedzy, ale intelektualnie nie
osigne jeszcze tego stadium, od ktrego
zaczyna si nauka cisa.

L
o
r
d
K
e
l
v
i
n

Jednym z najwaniejszych poj w ekonomii jest produkt

narodowy brutto (PNB), wyraajcy czn warto produkcji
danego kraju. Za jego pomoc mierzymy ekonomiczne efekty
caej gospodarki.
Oczywicie, czowiek nie yje samym chlebem, a
spoeczestwo nie yje samym tylko produktem narodowym
brutto. Ale na naszej drodze do owego utopijnego krlestwa
obfitoci, w ktrym wyganie zainteresowanie dobrobytem
materialnym, potrzebujemy jakiego sumarycznego miernika
cznych efektw ekonomicznych.
Pojcie produktu narodowego jest niezbdnym krokiem
wstpnym do rozpatrywania wielkich problemw bezrobocia,
inflacji i wzrostu gospodarczego. Wykorzystujc rachunkowo

narodow, moemy rwnie stara si poj, jaka jest wielko

gospodarki niewidzialnej. W naszych czasach jednak istnieje
obawa, e wzrost w kategoriach czysto materialnych moe si
dokonywa kosztem jakoci ycia i jakoci rodowiska.
Dlatego te musimy rozszerzy zakres bada, by znale
sposoby skorygowania pojcia PNB i przeksztacenia go w
lepszy miernik - DEN - dobrobytu ekonomicznego netto.
Mierzenie produktu narodowego jest dzisiaj niezbdnym
warunkiem istnienia makroekonomicznej teorii oraz
prowadzenia makroekonomicznej polityki. Gdyby nie
wynaleziono rachunkw PNB, to - prawdopodobnie - bardzo
niewiele mielibymy do powiedzenia w rozdziaach 5-17 tego
podrcznika. Jestemy dunikami ludzi takich jak Simon
Kuznets z Uniwersytetu Harvarda, ktry otrzyma Nagrod
Nobla za swoje pionierskie prace na temat rachunkowoci
PNB, za ten wielki wynalazek dwudziestego stulecia. Chocia
wynalazek PNB nie zosta opatentowany i nie znajdziemy go
wrd eksponatw w Muzeum Nauki i Techniki, gdyby nie on,
makroekonomia dryfowaaby tylko wrd fal oceanu nie
uporzdkowanych danych.
Zanim si zagbimy w studium rachunkowoci PNB,
warto sobie przypomnie, dokd zmierzamy. Rysunek 6.1
przypomina nam, w jaki sposb rachunek PNB jest wpasowany
w struktur caej gospodarki. Ta mapa przepyww pokazuje,
e analizujemy pomiar dwch wanych produktw ukadu
gospodarczego - kocowych punktw zbiegu oddziaywa
globalnej poday i globalnego popytu. Zanim przeto zagbimy
si w problematyk wyznaczania produkcji i cen, sprbujemy
zrozumie, co te pojcia znacz.

MIERNIK EFEKTW GOSPODARKI

Co to jest PNB? Jest to nazwa, ktr okrelamy czn
warto pienin dbr i usug wytworzonych w jakiej
gospodarce w cigu danego okresu.
Gdybycie zapytali historyka gospodarczego, co
naprawd oznacza Wielka Depresja, to jego najlepsza z
moliwych krtka odpowied brzmiaaby: nastpi spadek
poziomu PNB ze 103 mld dol. w 1927 r. do 56 mld dol. w 1933
r. Ten wynoszcy prawie poow spadek pieninej wartoci
strumienia dbr i usug w gospodarce amerykaskiej
spowodowa bied, bankructwa, niewypacalno bankw,
rozruchy i zamt polityczny.
Krtko mwic, produkt narodowy brutto to wynik, ktry
otrzymamy, wyraajc w jednostkach pieninych ca
rnorodno dbr i usug: komputerw, pomaracz, usug
fryzjerskich, okrtw wojennych i maszyn, jakie dane
spoeczestwo wytwarza przy uyciu swoich gruntw, siy
roboczej, zasobw kapitaowych i technicznego know-how. Jest
on rwny sumie pieninych wartoci wszystkich dbr
konsumpcyjnych i inwestycyjnych oraz zakupw
dokonywanych przez rzd.
Po takim wstpnym rzucie oka, przejdziemy do
omwienia elementw rachunkw dochodu narodowego i
produktu. Zaczniemy od rozrnienia wzrostu PNB realnego i

nominalnego. Nastpnie zajmiemy si rnymi sposobami

mierzenia PNB, a take jego gwnych skadnikw. Na koniec
zastanawiamy si nad niedostatkami PNB jako wskanika
dobrobytu gospodarczego, proponujemy pewne alternatywne
podejcie do dobrobytu ekonomicznego netto (DEN) i
rozwaamy znaczenie szarej gospodarki.
PNB realny i nominalny: deflowanie
(korygowanie) za pomoc wskanika cen
Widzielimy, e obliczajc PNB stosuje si wyraane w
jednostkach pieninych biece ceny rynkowe, aeby
rozmaito maszyn, pomaracz i innych dbr zestawi w
jednej, globalnej liczbie. Czy kto jednak zdecydowaby si
dokonywa pomiaru rnych rzeczy za pomoc miarki nie
drewnianej, ale gumowej - takiej, ktra by si z dnia na dzie
rozcigaa w rkach?
Jest to jeden z problemw, ktre musz rozwiza
ekonomici, posugujc si pienidzem jako miar. W obecnych
czasach inflacja cigle podwysza oglny poziom cen. Jest
jasne, e do mierzenia produkcji i dochodu jakiego kraju
potrzebna nam jest miarka nie ulegajca zmianom.
Jak to mona osign? Wiele szkd powodowanych
elastycznoci jednostek pieninych ekonomici mog
naprawi, posugujc si jakim wskanikiem cen1. (Po raz
pierwszy ze wskanikami cen zetknlimy si w rozdziale 5.
Pene omwienie zawiera rozdzia 12.)
Porwnanie dotyczce okresu 1929-1933 pozwoli nam
zilustrowa proces posugiwania si wskanikiem cen w celu
skorygowania biecego albo nominalnego PNB,
przeksztacajc go w PNB realny w cenach z 1929 r. Realny
PNB mierzy cakowit ilo produktu, nominalny natomiast
PNB mierzy biec warto pienin produktu. Stosunek
nominalnego PNB do PNB realnego stanowi cen PNB,
ktra nazywa si deflatorem PNB.
1

Wskanik cen jest to rednia waona cen, w tym przypadku cen

tysicy pozycji wchodzcych w skad PNB. Wskanik cen uywany dla
korygowania wpywu inflacji (czyli dla zdefIowania PNB) nazywa si
deflatorem. Definiujemy go jako redni waon zmian cen wszystkich dbr
wchodzcych do PNB, przy czym kademu z dbr przypisana jest waga,
zalenie od jego procentowego udziau w cakowitym PNB.

W tablicy 6.1 podano faktyczne wartoci PNB za rok

1929 i nominalne za rok 1933 jako 103 i 56 mld dol. Pokazuje
to, e PNB by w 1933 r. o 46% niszy od PNB z roku 1929,
jednak oficjalne szacunki mwi, e w okresie Wielkiej

Depresji ceny spady przecitnie o okoo 23%. Jeeli

przyjmiemy rok 1929 za podstaw rwn 100, to otrzymamy
wskanik cen dla 1933 r., okoo 77. A zatem nasz nominalny
PNB z 1933 r. wynoszcy 56 mld dol. by w kategoriach
realnych wart znacznie wicej ni poow 103 mld dol. PNB z
1929 r.

O ile wicej? W tablicy 6.1 nominalny PNB dzieli si

przez wskanik cen, by otrzyma w wyniku realny PNB, czyli
PNB w cenach z 1929 r. Z rachunku tego wynika, e realny
PNB spad do siedmiu dziesitych poziomu z 1929 r. W
cenach z 1929 r. - czy w pienidzach i sile nabywczej z 1929 r.
- realny PNB spad do 73 mld dol. A zatem cz owego
spadku o prawie poow, jak to wskazuje nominalny PNB, bya
wynikiem iluzji, wynikajcej ze zmiennoci uywanej jednostki
pomiaru.
Rysunek 6.2 oddaje histori nominalnego PNB
(wyraonego w faktycznych jednostkach pieninych i cenach
biecych z kadego kolejnego roku). Nastpnie, dla
porwnania, realny PNB (wyraony w dolarach z 1972 r.)
przedstawia gruba linia.
Zauwamy, e cz wzrostu nominalnego PNB w
okresie ostatniego pwiecza jest naprawd iluzoryczna, wynika
bowiem tylko z inflacji jednostek cenowych
wykorzystywanych do pomiaru. W sumie:

Dwie miary produktu narodowego: strumie dbr i

strumie dochodw
Jak mierzymy PNB? Oglna idea jest prosta. Rysunek
6.3 przedstawia okrny przepyw wydatkw pieninych w
gospodarce, w ktrej nie istnieje sektor rzdowy i nie ma
inwestycji.
Metoda strumienia produktw. Kadego roku
spoeczestwo konsumuje ogromn rozmaito finalnych dbr i
usug: dbr takich, jak jabka, pomaracze i chleb; usug takich,
jak opieka zdrowotna czy strzyenie wosw. Uwzgldniamy
tylko dobra finalne, ostatecznie zakupywane i zuywane przez
konsumentw; przyczyny takiego podejcia omwimy wkrtce
dokadniej. Dochody rodzin wydawane s na te wanie dobra
konsumpcyjne, jak to pokazuje grna cz rys. 6.3. Dodajmy
wszystkie dolary konsumpcyjne wydane na owe dobra
finalne, a dojdziemy do cznego PNB w tej uproszczonej
gospodarce.
A zatem w naszej prostej gospodarce moemy atwo
obliczy dochd czy produkt narodowy jako sum rocznego

strumienia kocowych dbr i usug: cena pomaracz razy ilo

pomaracz plus cena jabek razy ilo jabek plus ...

Produkt narodowy brutto definiujemy jako czn warto

pienin strumienia produktw finalnych wytworzonych przez
dany kraj2.
Dlaczego przy obliczaniu wartoci i sumowaniu
rnorodnych dbr i usug jako wag uywamy cen rynkowych?
Dlatego e - jak to zobaczymy w czci czwartej - ceny
rynkowe odzwierciedlaj relatywn warto ekonomiczn
rnych dbr i usug. To znaczy, relatywne ceny rnych dbr
ukazuj, jak wysoko konsumenci ceni sobie ostatnie (czyli
kracowe) jednostki konsumpcji owych dbr. A zatem wybr
cen rynkowych w roli wag dla rnych dbr nie jest arbitralny:
w zasadzie, w wagach tych znajduje odbicie relatywna
satysfakcja osigana przez konsumentw z kadego dobra.
Metoda dochodowa albo kosztowa. Istnieje i drugi,
rwnowany, sposb obliczania PNB w takiej prostej
gospodarce. Przejdmy do niszej czci rys. 6.3. Jaki jest
czny koszt wytworzonej produkcji, wypacany przez przedsi-

biorstwa czonkom spoeczestwa w postaci ich zarobkw

(dochodw)?
Skadaj si na nie wynagrodzenia, odsetki (procenty),
renty i zyski. Dlaczego? Poniewa te wanie wynagrodzenia
czynnikw produkcji - ziemi, pracy i kapitau - s kosztami
wytworzenia danego strumienia produkcji. (Zauwamy tutaj, e
ekonomista - odmiennie ni ksigowy - traktuje zysk jako
pozycj kosztw czy zarobkw.)
Statystycy mog mierzy roczny strumie tych
zarobkw, czyli dochodw z czynnikw produkcji,
przedstawiony w dolnej czci rys. 6.33. W ten sposb dojd
znowu do wielkoci PNB.
Produkt narodowy brutto definiujemy rwnie - z
drugiego punktu widzenia - jako sum dochodw czynnikw
wytwrczych (pac, procentw, rent i zyskw), bdcych
rwnoczenie kosztami wytworzenia dbr kocowych w danym
spoeczestwie.
Rwnowano obu podej. Teraz obliczylimy
wielko PNB za pomoc dwch metod: opierajc si na
strumieniu produktw przedstawionym w grnej czci rysunku
i na strumieniu dochodw w dolnej jego czci. Ktra z tych
wielkoci jest wiksza?
Odpowied: s one dokadnie takie same.
Tosamo t atwo mona dostrzec w przypadku
fryzjera: w tym przykadzie zaoymy, e nie ma on adnych
wydatkw. Jeeli sprzedaje 10 usug strzyenia wosw po 6
dol. za jedn, jego wkad w PNB wynosi 60 dol. Ale jego
zarobki (czy to w postaci pacy, czy zysku) take wynosz
dokadnie 60 dol. A zatem warto jego czci PNB pozostanie
identyczna bez wzgldu na to, czy mierzymy strumienie w
grnej czci rysunku (strzyenie wosw za 60 dol.) czy
strumienie w czci dolnej (60 dol. w postaci pac i zyskw).
2

Nasz pierwszy model uwzgldnia tylko wydatki konsumpcyjne. Za chwil jednak zobaczymy, e do
produktu narodowego wlicza si rwnie wydatki pastwa na dobra i usugi oraz inwestycje prywatne.
3
Kiedy porzucimy nasz prosty model, trzeba bdzie wprowadzi pozycje dotyczce podatktw i
transferw rzdowych.

Mwic oglniej, dwa te podejcia s identyczne dlatego,

e zysk wczylimy, razem z pacami, procentem i rent, do
strumieni z dolnej czci rysunku. Co to waciwie jest zysk?
Zyskiem jest to, co zostaje nam ze sprzeday jakiego produktu
(naszych pomaracz, jabek, chleba czy usug fryzjerskich) po
zapaceniu innych kosztw czynnikw produkcji - pac,
procentw i rent.

Zysk jest wic reszt, residuum, ktre automatycznie

przybiera tak wielko, jaka jest potrzebna do dokadnego
zrwnania strumienia kosztw i zarobkw z dolnej czci
rysunku z wartoci dbr figurujc w jego grnej czci.
Streszczajc.
PNB, czyli produkt narodowy brutto, moemy mierzy
jako strumie produktw finalnych. Ale statystykom jest take
wygodnie mierzy go jako sum wszystkich kosztw, czyli
zarobkw tych, ktrzy wytwarzaj produkt. Dziki
zdefiniowaniu zysku jako kosztu rezydualnego, oba sposoby
mierzenia daj w wyniku dokadnie taki sam PNB.
Prosty przykad
Warto pokaza, w jaki sposb rachunkowo dochodu i
produktu narodowego mona skonstruowa na podstawie
rachunku wynikw (czyli rachunku strat i zyskw, zeznania
dochodowego - income statement; przyp. tum.)
przedsibiorstw. Rachunek ten - dla poszczeglnego
przedsibiorstwa lub pastwa - jest to liczbowe zestawienie
wszystkich strumieni (produkcji, kosztw itd.) w danym
okresie. W grnej poowie tabl. 6.2 pokazujemy wyniki rocznej
dziaalnoci gospodarstwa rolnego w najprostszym przypadku:
rozpatrujemy prost gospodark, bez dziaalnoci rzdu i bez
inwestycji, gospodark, w ktrej wszystkie produkty kocowe
s wytwarzane w dziesiciu milionach identycznych
gospodarstw rolnych. (Jest to przykad analogiczny do rachunku
wynikw analizowanego szczegowo w Dodatku do rozdziau
20). Po prostu utargi ze sprzeday produktw finalnych
umieszczono po stronie lewej, za rnorodne koszty produkcji
po stronie prawej. Poniewa zysk zosta zdefiniowany jako
koszt rezydualny, suma utargw rwna si sumie kosztw.
Dolna poowa tabl. 6.2 pokazuje, jak atwo skonstruowa
zestaw rachunkw PNB: dodajemy po prostu produkty i koszty
dziesiciu milionw identycznych gospodarstw rolnych i
otrzymujemy, w rezultacie, dwie rne miary PNB.

Problem podwjnego liczenia

Przypomnijmy, e PNB jest to cakowita produkcja
finalnych dbr i usug. Ta definicja oznacza, e przy dodawaniu
do siebie kukurydzy, jabek, pomaracz i chleba musimy
wykluczy dobra porednie (tj. te, ktrych uywa si do
wytwarzania innych dbr i ktre same nie s naprawd dobrami
kocowymi).
Jeeli chodzi o obliczanie PNB metod grnej czci
rys. 6.3, wykluczenie dbr porednich nie nastrcza wikszych
trudnoci. Jest jasne, e do rachunku PNB musimy wczy
chleb, ale musimy si wystrzega policzenia uytych do
wypieku chleba drody i pszenicy. Wrmy raz jeszcze do
grnej czci rys. 6.3. Znajdziemy tam wliczane do PNB chleb i
usugi fryzjerskie, ale nie znajdziemy ani drody, ani mki, ani
stali. Czym s te ostatnie dobra? S to tak zwane produkty
porednie i po prostu kr one w kko wewntrz bloku
oznaczonego napisem przedsibiorstwa. Nigdy nie s
kupowane przez konsumentw i nigdy si nie pojawiaj w roli
produktw kocowych w PNB.
Warto dodana w dolnej ptli rysunku. Pocztkujcy
statystyk, ktry dopiero uczy si mierzenia PNB, mgby
powiedzie z zakopotaniem: mog si zgodzi, e - jeli
postpujemy uwanie - to oparta na grnej czci rysunku
metoda liczenia PNB od strony produktu pozwoli unikn
uwzgldniania produktw porednich. Ale czy nie natrafimy na

pewne trudnoci przy posugiwaniu si metod kosztow czy

dochodow, na podstawie dolnej czci rysunku?
Ostatecznie, my tu, w Departamencie Przemysu i
Handlu, zbieramy rachunki wynikw z ksigowoci
przedsibiorstw. Czy w tej sytuacji nie dostajemy liczb
okrelajcych to, co kupcy zboowi pac rolnikom uprawiajcym pszenic, co piekarze pac kupcom zboowym i co
sklepikarze pac piekarzom? Czy nie doprowadzi to do
podwjnego czy nawet potrjnego liczenia pozycji
wystpujcych w kilku kolejnych stadiach produkcji?
Dobre pytanie, ale istnieje zadowalajca odpowied.
Statystycy dokonujcy pomiarw metod dochodow (dolnej
ptli) bardzo skrupulatnie posuguj si podejciem zwanym
przez nich metod wartoci dodanej. Warto dodana jest to
rnica pomidzy utargiem danego przedsibiorstwa a
dokonywanymi przez nie zakupami materiaw i usug od
innych przedsibiorstw.
Metoda wartoci dodanej nie pozwala wczy do dolnej,
dochodowej czci rysunku wszystkich absolutnie wydatkw
wykazywanych w rachunkach wynikw poszczeglnych
przedsibiorstw. Ktre wydatki si wyklucza? Wyklucza si
wszystkie zakupy materiaw i usug od innych
przedsibiorstw. Dlaczego? Dlatego, e zakupy te zostan
prawidowo zaliczone do PNB na podstawie rachunkowoci
innych przedsibiorstw.
Tablica 6.3 pokazuje na przykadzie szeregu stadiw,
przez jakie przechodzi bochenek chleba, e skrupulatne
przestrzeganie regu metody wartoci dodanej umoliwi nam
odjcie ,,wydatkw porednich, pojawiajcych si w
rachunkach wynikw rolnikw, mynarzy, piekarzy i kupcw
detalicznych. Wtedy w ostatecznym wyniku dochodzimy do
podanej rwnoci midzy (a) wartoci netto produkcji
finalnej chleba i (b) podejciem dochodowym, przy czym
zgodnie z tym ostatnim liczymy sum wszystkich podanych
wytuszczon czcionk wartoci dodanych we wszystkich
stadiach produkcji chleba.
Mona to streci w nastpujcy sposb.
Metoda wartoci dodanej: aby unikn podwjnego
liczenia, uwaamy, eby do produktu narodowego brutto
wcza tylko dobra finalne, nie wcza za dbr porednich,
uywanych w produkcji dbr finalnych. Twardo trzymajc si
wartoci dodanej w kadym stadium, uwaajc, by odj
wydatki na dobra porednie kupowane od innych
przedsibiorstw, stosujc prawidowe podejcie dochodowe
(dolna cz rysunku!), jestemy w stanie unikn podwjnego

liczenia - rejestrujc pace, procent, rent i zysk dokadnie jeden

tylko raz.

SZCZEGY SYSTEMU RACHUNKOWOCI

NARODOWEJ
Poznalimy teraz nagi szkielet rachunkowoci narodowej.
Pozostaa cz niniejszego rozdziau uwidacznia, w jaki
sposb rne sektory gospodarki cz si ze sob. Najpierw
opiszemy, w jaki sposb ujmuje si dziaalno inwestycyjn,
rzdu oraz sektora zagranicznego. Nastpnie przejdziemy do
omwienia strony dochodowej i kosztowej rachunkw.
Zanim wejdziemy na drog prowadzc do zrozumienia
penej rachunkowoci dochodu i produktu narodowego,
popatrzmy na tabl. 6.4, eby zyska pewne wyobraenie o celu,
do ktrego zmierzamy. Tablica pokazuje sumaryczne
zestawienie rachunkw zarwno dla strony produktu, jak i
strony dochodowej. Jeeli si zapoznacie ze struktur tej tablicy
i z definicjami zawartych w niej poj, bdziecie ju na dobrej
drodze do zrozumienia pojcia samego PNB i caej rodziny jego
skadnikw. Do tej samej tablicy - z danymi dla 1983 r. powrcimy w tabl. 6.6.
Inwestycje i akumulacja kapitau
Dotychczas wykluczalimy z naszych rozwaa
wszystkie dobra kapitaowe. Mwilimy o ludziach, ktrzy chc
konsumowa chleb, jabka, pomaracze i usugi fryzjerskie.
Jednake w rzeczywistym wiecie, spoeczestwa cz swojej
produkcji powicaj na wytwarzanie nowych dbr
kapitaowych, na inwestycje.

W rozdziaach 2 i 4 pokazano, e inwestycje wymagaj

zrezygnowania z konsumpcji biecej dla zwikszenia
konsumpcji przyszej. Zamiast zjada wicej chleba dzi, ludzie
chc zbudowa nowe piece, aby mona byo wypieka chleb dla
przyszej konsumpcji. Krtko mwic, musimy uzna, e ludzie
chc zadba zarwno o inwestycje, jak i o konsumpcj biec.
Inwestycje (albo akumulacja kapitau) polegaj na zwikszeniu
w danym spoeczestwie zasobu budynkw, maszyn i urzdze
oraz zapasw. Inwestycje to wytworzone w cigu danego roku
nowe domy, fabryki, ciarwki i zapasy.
Tutaj potrzebne jest pewne ostrzeenie: dla ekonomistw
inwestycje zawsze oznaczaj realn akumulacj kapitau dodawanie nowych dbr do zapasw czy wytwarzanie nowych
fabryk, domw lub narzdzi. Dla wikszoci ludzi
inwestowanie czsto oznacza tylko uywanie pienidzy na
zakup akcji General Motors, dziaki budowlanej, na otwarcie
konta oszczdnociowego. Starajmy si nie popenia pomyek,
posugujc si sowem ,,inwestycje w tych dwch znaczeniach.
W dalszym cigu w miar moliwoci w tym drugim znaczeniu
uywa bdziemy terminu ,,lokaty. (Przyp. tum.).
Jeeli wyjm 1000 dol. z mojego sejfu i zo je w banku
albo kupi od maklera jakie akcje, ekonomista powie, e z
samego tego posunicia nie wynika jeszcze ani wzrost
inwestycji, ani wzrost oszczdnoci. Jest to po prostu zmiana
struktury moich skadnikw majtkowych. Inwestycje maj
miejsce tylko wtedy, gdy dokonuje si jaka akumulacja
kapitau fizycznego.
Powracajc do naszej rachunkowoci narodowej - w jaki
sposb wchodz do niej inwestycje? Jeeli ludzie cz mocy
produkcyjnej danego spoeczestwa zuywaj nie na
konsumpcj, ale na akumulacj kapitau, z punktu widzenia

statystyki gospodarczej produkty takie musz by wczone do

strumienia PNB wystpujcego w grnej czci rysunku 6.3.
Wobec tego musimy zmodyfikowa nasz pierwotn definicj,
aby brzmiaa ona tak:
Produkt narodowy brutto jest to suma wszystkich
produktw finalnych. Obok dbr i usug konsumpcyjnych
musimy wczy do rwnie inwestycje brutto.
Inwestycje netto i inwestycje brutto. Zauwamy, e w
naszej skorygowanej definicji PNB, obok konsumpcji
wymieniamy inwestycje brutto.
Skd to sowo brutto? Statystycy posuguj si nim, by
zaznaczy, e jeszcze nie dokonali adnych odpisw z tytuu
zuycia kapitau, tj., e nie uwzgldnili deprecjacji kapitau4. A
zatem inwestycje brutto obejmuj wszystkie maszyny, fabryki i
domy zbudowane w cigu danego roku, jakkolwiek niektre z
nich byy kupione po prostu po to, aby zastpi jakie stare
dobra kapitaowe, wyrzucone na zomowisko.
Jeeli chcemy uzyska miar przyrostu kapitau w danym
spoeczestwie, to inwestycje brutto nie s tak sensown
miar. Pojcie to pomija niezbdne uwzgldnienie deprecjacji
(starzenia si, zuycia), a wobec tego wielko ta jest za dua zbyt niedokadna.
Nie mylelibymy dobrze o statystykach, ktrzy by
szacowali zmiany w liczbie ludnoci, nie uwzgldniajc
zgonw. Gdyby tylko dodawali urodzenia, nie odejmujc liczby
zgonw, to ich wyobraenie o zmianach netto w liczbie
ludnoci byoby przesadne. To samo dotyczy maszyn i urzdze
oraz budynkw. Musimy potrca amortyzacj, czyli wielko
zuytego kapitau.
Jeeli chcemy oszacowa akumulacj kapitau, mierzymy
zatem inwestycje netto: inwestycje netto to zawsze narodziny
nowego kapitau (inwestycje brutto) minus zgony kapitau
(amortyzacja kapitau).
Inwestycje netto rwnaj si inwestycjom brutto minus
amortyzacja.
Tablica 6.5 podaje typowe liczby obrazujce inwestycje
netto i brutto. Rni si one tylko amortyzacj. Normalnie
wielkoci znaczc s inwestycje netto. Jednake w okresie
Wielkiej Depresji inwestycje netto byy ujemne;
odzwierciedlao to fakt, e nie inwestowalimy dosy, aby
zastpi zuyty kapita.
4

W Dodatku do rozdziau 20 przedstawiamy sposb traktowania amortyzacji (deprecjacji) w

rachunkach wynikw przedsibiorstw.

Od produktu narodowego brutto do produktu

narodowego netto
Inwestycje brutto mona oszacowa do dokadnie bez
trudnych szacunkw amortyzacji. Dlatego wanie na og
rzdy opieraj si przede wszystkim na narodowym produkcie
brutto a nie na narodowym produkcie netto (PNN). Jak mona
wyliczy PNN na podstawie PNB?
Produkt narodowy brutto (PNB) definiujemy jako sum
produktw finalnych: obejmuje to dobra konsumpcyjne plus
inwestycje brutto (oraz, jak zobaczymy pniej, zakupy
rzdowe). Produkt narodowy netto obejmuje tylko konsumpcj i
zakupy rzdowe plus inwestycje netto.
PNB = PNN + amortyzacja.
Po chwili namysu rozumiemy, e PNN stanowi
sensowniejsz miar produkcji danego kraju ni PNB.
Wliczanie deprecjacji jest czym podobnym do wliczania do
produkcji zarwno mki, jak i chleba.
Dlaczego wobec tego wszyscy, od ekonomistw do
dziennikarzy, posuguj si pojciem PNB? Dlatego, e
wielko PNB mona uzyska szybciej i e jest ona bardziej
godna zaufania, zwaywszy na ryzyko zwizane z
oszacowaniem amortyzacji, a take dlatego, e w okresach
jednorocznych lub zblionych zmiany w PNB i PNN s mniej
wicej rwnolege5.
5
Tablica 6.6 pokae, i z chwil, gdy znamy amortyzacj, atwo
obliczy produkt narodowy netto (PNN) na podstawie produktu narodowego
brutto (PNB). Dla ostatnich lat regu jest, e PNN wynosi okoo 90% PNB.

Wydatki rzdowe na dobra i usugi. Dotychczas

pomijalimy dziaalno rzdu. Mwilimy o konsumentach, ale
pominlimy najwikszego ze wszystkich konsumentw wadze federalne, stanowe i lokalne. PNB musi w jaki sposb
uwzgldnia owe, warte miliardy dolarw, produkty, ktre dany
kraj konsumuje lub inwestuje kolektywnie; musimy do
rachunku wczy obok dbr prywatnych take dobra
publiczne. Jak to robimy?
Po pewnych sporach, statystycy Stanw Zjednoczonych i
Organizacji Narodw Zjednoczonych zdecydowali si na uycie
najprostszej ze wszystkich metod. Do strumienia:
konsumpcji i
prywatnych inwestycji brutto (krajowych i
zagranicznych), dodaj oni po prostu
wszystkie wydatki rzdu na dobra i usugi.
W paru nastpnych rozdziaach bd wystpowa
symbole C + I + G, odpowiadajce wymienionym wyej
skadnikom.
Oto przykady. Wraz z konsumpcj chleba i inwestycjami
w samochody ciarowe, do PNB zaliczamy wydatki rzdowe
na drogi i pociski rakietowe; wydatki na usugi nauczycieli i
sdziw; pace agentw CIA i meteorologw.
Krtko mwic, wszystkie wydatki na rzdow list pac
plus dobra (maszyny do pisania, drogi, samoloty) kupowane
przez rzd od przemysu prywatnego zaliczamy do tej trzeciej
zbiorczej kategorii strumienia produkcji, oznaczanej przez G i
okrelanej jako ,,wydatki rzdowe na dobra i usugi.
Wyczenie patnoci transferowych. Czy to znaczy, e
kady dolar wypacany przez rzd jest zaliczany do PNB?
Zdecydowanie nie.
Jeeli dostaniesz od rzdu czek na wypat z tytuu
ubezpiecze spoecznych, nazwiemy to wypat transferow i
nie potraktujemy tego jako czci PNB. Dlaczego? Dlatego, e
tego rodzaju wypaty transferowe nie stanowi wydatku rzdu
na zakup tegorocznych dbr i usug; s to transfery dochodu
wypacanego z innych tytuw, nie za za prac czy inne
biece usugi. Dlatego pomijamy je w rachunku PNB.
Przykadami wypat transferowych mog by: zasiki dla
bezrobotnych; wypaty z ubezpieczenia spoecznego z tytuu
emerytur, niezdolnoci do pracy, wdowiestwa czy sieroctwa;
wiadczenia dla niewidomych, dla rodzicw majcych dzieci na
utrzymaniu, dla weteranw i tak dalej. Wypaty te s
dokonywane bez oczekiwania, e w zamian za nie zostanie
wywiadczona jaka usuga i dlatego s to transfery.

Mona by wymieni wiele innych pozycji bdcych

transferami rzdowymi. Wyliczenie to mona jednak zakoczy
omwieniem jednej powanej pozycji: odsetki od dugu
publicznego. Przed laty wliczao si je do PNB.

Obecnie procenty od zaduenia nie s wliczane. Dug

publiczny powstawa bowiem przewanie w okresie wojny lub
recesji, a zatem wypata procentw jest nie tyle dochodem z
biecych usug, ile wypat transferow.
Ostatnia uwaga: sposobu, w jaki rachunkowo
narodowa mierzy G, nie naley miesza z oficjalnym budetem
pastwa. Kiedy ministerstwo finansw liczy wydatki budetu,
wcza do nich wydatki na dobra i usugi (G) plus transfery.
Sposb ujmowania podatkw. Stosujc metod
strumienia produkcji do obliczania PNB jako C+I+G, nie
musimy si martwi o podatki ani o to, jak rzd sam siebie
finansuje. Bez wzgldu na to, czy rzd finansuje swoje wydatki
wpywami z podatkw czy zacigajc poyczki, statystyk
bdzie oblicza G jako warto rzdowych wydatkw na dobra
i usugi (szacujc poszczeglne pozycje po ich rzeczywistych
kosztach poniesionych przez rzd, niezalenie od tego, skd
pochodziy pienidze na ich opacenie), dodajc nastpnie C+I
po faktycznych cenach rynkowych.
Bardzo wygodnie jest pomija podatki, jeli stosujemy
metod strumienia produkcji, a wic opieramy si na grnej
czci wykresu 6.3. Ale co zrobi, jeli przy obliczaniu PNB
stosujemy podejcie kosztowe, zobrazowane na jego dolnej
czci? Tu rzeczywicie musimy uwzgldni podatki.
Zastanwmy si na przykad nad pacami. Cz tego, co
mj pracodawca wypaca mi w postaci pac, musz odda
rzdowi w formie podatku od dochodw osobistych. A zatem
tego rodzaju podatki bezporednie wyranie s zawarte w
pacowym skadniku uwydatnionym na niszej czci rysunku i
to samo dotyczy podatkw bezporednich (od dochodw
osobistych lub dochodw przedsibiorstw) od procentw, rent i
zyskw.
Albo spojrzyjmy na podatek obrotowy i na inne podatki
porednie, ktre producenci i sprzedawcy musz opaca np. od
bochenka chleba (albo od mki czy drody). Przypumy, e
te podatki porednie wynosz razem 10 centw, przypumy
te, i pace, zysk i inne skadniki wartoci dodanej stanowi 90
centw w kosztach gazi wytwarzajcej chleb. Po ile sprzedaje
si bochenek chleba w grnej czci rysunku? Za 90 centw?
Oczywicie nie. Chleb sprzedaje si za jednego dolara, co si
rwna 90 cenom kosztw czynnikw wytwrczych plus 10
centw podatkw porednich6.
A zatem, stosujc kosztow metod liczenia PNB,
podatki bezporednie i porednie traktujemy jako skadniki
kosztw wytworzenia produktu finalnego.

6
Wynika to w sposb oczywisty z samej definicji zysku rezydualnego
oraz z tego, e zysk rezydualny traktujemy jako koszt; nic to nam jednak nie
mwi o tym, czy podatek jest przerzucany na konsumenta czy obcia
czynniki produkcji. W rozdziale 18 bdziemy analizowa tego rodzaju
problemy oddziaywania podatkw.

Import i eksport
Na koniec, musimy wzi pod uwag, e Stany
Zjednoczone s gospodark otwart, importujc i eksportujc
dobra, usugi i kapita. Pene omwienie tego zawiera rozdzia
38, teraz tylko naszkicujemy najwaniejsze, wzowe problemy
zwizane z obliczaniem tych kocowych skadnikw PNB.
Pamitajmy, e PNB wyraa wszystkie dobra
wytworzone przez staych mieszkacw Stanw
Zjednoczonych. Rni si to pod dwoma wzgldami od tego,
co jest kupowane albo konsumowane przez wszystkie sektory w
Stanach Zjednoczonych. Po pierwsze, cz naszej produkcji
(pszenica ze stanu Iowa i komputery IBM) jest wywoona za
granic i kupowana przez cudzoziemcw. Dodajc utargi z tych
rde oraz zarobki, dywidendy i procenty z tytuu dochodw
czynnikw produkcji zlokalizowanych za granic, ale
stanowicych wasno Amerykanw, otrzymujemy eksport.
Po drugie, cz tego, co konsumujemy (francuskie
perfumy i japoskie samochody), jest wytwarzana za granic,
przewoona do Stanw Zjednoczonych i konsumowana przez
Amerykanw. Dodajc t wielko do dywidend i innych
wynagrodze czynnikw produkcji wypacanych
cudzoziemcom, obliczamy nasz import.
Rnic midzy eksportem a importem nazywamy
eksportem netto.
W naszym ujciu rachunkowoci narodowej zastosujemy
pewne uproszczenie, wczajc eksport netto jako cz
inwestycji. Zobaczymy, dlaczego. Kiedy jaki kraj ma dodatni
eksport netto, sprzedaje za granic wicej, ni kupuje. Wobec
tego inwestuje za granic nadwyk (tj. warto eksportu netto)
i dlatego ten skadnik nazywamy zagranicznymi inwestycjami
netto. W niniejszym rozdziale dodajmy zagraniczne
inwestycje netto do inwestycji krajowych, by otrzyma czne
inwestycje, czyli czne I.
Ostatecznie zatem nasza definicja PNB brzmi7:
PNB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rzdowe na
dobra i usugi = C + (inwestycje krajowe + eksport
import) + G =C+I+G.
Przez, wiksz cz okresu po drugiej wojnie wiatowej w
Stanach Zjednoczonych eksport netto by dodatni; Ameryka
inwestowaa na du skal w innych krajach. Jednake od 1983
r., gdy Stany Zjednoczone stay si importerem netto,
amerykaski eksport netto sta si wyranie ujemny.

7
A zatem nasz peny wzr bdzie si przedstawia nastpujco:
PNB=C+(I+X-M)+G, gdzie I+X-M oznacza sum inwestycji krajowych i
zagranicznych. Przykad: ze 100 buszli pszenicy skadajcych si na PNB
niech 80 idzie na C, 10 na G, 6 na krajowe / w postaci wzrostu zapasw, 4
za zostanie wyeksportowane za granic (X), przy czym import z zagranicy
(M) wynosi 0. Wwczas PNB=C+I+G + (X-M)=80+6+10+(4-0)=100.
Gdybymy importowali i konsumowali wicej pszenicy anieli owe
wyeksportowane 4 buszle (na przykad gdybymy importowali 7, a
konsumowali ogem 80+7=87 buszli pszenicy), musielibymy potrci
import netto w iloci 3, co daje nam PNB =87+6+10+(4-7)= 100.

Teraz moemy poda ostateczn, pen definicj PNB.

PNB (i PNN) definiujemy jako sum trzech gwnych
skadnikw:
1. Wydatki na konsumpcj osobist dbr i usug, plus
2. Wydatki na inwestycje, obejmujce zarwno inwestycje
krajowe, jak i eksport netto, plus
3. Wydatki rzdu na dobra i usugi.
Pamitajmy, e do PNB wchodz wydatki inwestycyjne
brutto na nowe zapasy i wszystkie nowe maszyny, konstrukcje
i budow; natomiast do PNN wliczamy tylko wydatki
inwestycyjne netto, potrcajc od przyrostu dbr kapitaowych
brutto odpowiedni odpis na amortyzacj, uwzgldniajcy
ubytki lub zuycie dbr kapitaowych.
PNB (i PNN) mona definiowa rwnie jako sum
kosztw:
1. Pace, procenty, renty i zyski (zawsze wykluczajc
skrupulatnie, zgodnie z metod wartoci dodanej, warto
podwjnie zarachowywanych dbr porednich nabywanych od
innych przedsibiorstw), plus
2. Porednie podatki przedsibiorstw, przejawiajce si jako
koszt wytworzenia strumienia produktw, i
3. W przypadku produktu narodowego brutto uwzgldnimy
take odpis amortyzacyjny, natomiast produkt narodowy netto
bdzie mniejszy od PNB o odpowiednio oszacowany odpis na
amortyzacj.
Te dwie miary PNB daj nam identyczne wielkoci z samej
definicji (tj. wskutek stosowania si do regu ksigowoci
podwjnej oraz definiowania zysku jako wielkoci
rezydualnej).

PNB i PNN: rzut oka na liczby

Uzbrojeni w wiedz o wchodzcych w gr pojciach,
moemy si teraz przyjrze rzeczywistym danym z wanej tabl.
6.6; naley j sumiennie przestudiowa.
Metoda strumienia produktu. Przyjrzyjmy si najpierw
lewej stronie tabl. 6.6. Zawiera ona odpowiednik grnej czci

rysunku - podejcie od strony strumienia produktu.

Rozrniajc inwestycje krajowe i zagraniczne, mamy tu cztery
skadniki PNB. C i G, ani ich oczywiste skadniki nie
wymagaj specjalnego omwienia.
Kategoria prywatnych inwestycji krajowych brutto wymaga
jednego komentarza. W jej sumie - 472 mld dol. - mieszcz si
wszystkie nowe zakady i urzdzenia trwae przedsibiorstw,
take budownictwo mieszkaniowe, a oprcz tego przyrost
zapasw dbr. W tej sumie brutto nie ma adnych potrce z
tytuu deprecjacji kapitau. A zatem inwestycje brutto s
wiksze od wynoszcych 95 mld dol. inwestycji netto o 377
mld dol. deprecjacji - dokadnie tak, jak to widzimy w tabl. 6.5.
Zwrmy uwag na niewielk pozycj, wynoszc 8 mld
dol. eksportu netto. Odzwierciedla ona rnic midzy 336 mld
eksportu i 344 mld importu; czyli mamy niedu ujemn
wielko eksportu netto.
Dodajc do siebie te cztery skadniki figurujce po lewej
stronie, otrzymujemy czny PNB wynoszcy 3305 mld dol.
Oto niwo, na ktre zapracowalimy: pienina miara
caociowych efektw gospodarki amerykaskiej za rok 1983.

Metoda strumienia kosztw (dolna ptla na rysunku).

Przejdmy teraz do prawej strony tablicy. Tutaj mamy
wszystkie koszty netto produkcji plus podatki oraz amortyzacj.
Naley si tu par wyjanie. W placach i innych
wynagrodzeniach zatrudnionych zawieraj si wszystkie
wypaty na rk i dodatki okazjonalne. W pozycji tej mieci
si take cao potrce z dochodu zatrzymywanych u
pracodawcw i innych podatkw dochodowych czy od pac,
obciajcych pacobiorcw.
Podobn pozycj s odsetki netto. (Przypomnijmy, e
odsetki od obligacji rzdowych nie s wliczane jako cz G
czy PNB, gdy jest traktowany jako transfer.)
Dochd osobisty pochodzcy z rent i czynszw wymaga
jednego tylko wyjanienia. Wchodzi do oczywicie renta
otrzymywana przez wacicieli gruntw. Oprcz tego, jeeli
mieszkasz w swoim wasnym domu, to si uwaa, e niejako
sam sobie pacisz czynsz. Jest to jedna z pozycji, ktre
nazywamy imputowanymi; ma to sens, jeeli rzeczywicie
chcemy prawidowo szacowa usugi mieszkaniowe, z ktrych
korzystaj ludzie w Ameryce, i nie chcemy, eby szacunek ten
musia ulega zmianie za kadym razem, kiedy lokatorzy
kupuj na wasno dotychczas wynajmowany dom. T
imputowan pozycj trzeba szacowa, poniewa ludzie w
swych owiadczeniach podatkowych nie zgaszaj wpyww z
czynszu (renty) za zamieszkiwane przez nich wasne domy.
Porednie podatki przedsibiorstw trzeba - jak
widzielimy wczeniej - wczy jako odrbn pozycj
dolnego uku, jeli ma on by rwnowany ukowi
grnemu. Wszelkie bezporednie podatki od pac, procentw
czy rent weszy ju do samych tych pozycji, tak e nie naley
liczy ich po raz drugi. (Jak pokazuje tabl. 6.6, wraz z
porednimi podatkami przedsibiorstw zamiecilimy pewne
poprawki czy korektury: wypaty transferowe przedsibiorstw i
nieuniknione rozbienoci statystyczne, odzwierciedlajce
fakt, e urzdy nigdy nie dostaj wszystkich potrzebnych
danych8.)
Amortyzacja zuytych dbr kapitaowych musi
figurowa w PNB jako wydatek, podobnie jak i inne wydatki.
Przejdmy z kolei do zysku. Powinien on wystpowa na
ostatnim miejscu, jest bowiem wielkoci rezydualn,
okrelan jako to, co pozostaje po odjciu od cakowitych
utargw wszystkich innych kosztw. Istniej dwa rodzaje
zysku: zysk spek akcyjnych i zysk przedsibiorstw nie
majcych formy spki akcyjnej (np. zysk wacicieli i
wsplnikw).

Statystycy zawsze musz pracowa na niekompletnych materiaach sprawozdawczych, a

pewne luki zmuszeni s wypenia drog szacunkw. Podobnie jak pomiary w laboratorium
chemicznym mog odbiega od ideau, tak i w rzeczywistoci zarwno w grny, jak i w dolny uk
naszego przedstawienia PNB wkradaj si bdy w szacunkach. Uwzgldniamy je w pozycji
opatrzonej nagwkiem rozbieno statystyczna. Obok urzdnikw piastujcych stanowiska
kierownikw dziaw nazywajcych si Pace, Odsetki itd. w gruncie rzeczy istnieje i kto, ktrego
tytu brzmi: Kierownik Dziau Rozbienoci Statystycznych. Gdyby dane byy doskonae, taki
urzdnik staby si bezrobotny; poniewa jednak ycie nigdy nie odpowiada ideaowi, zadania tej
osoby nale do najtrudniejszych.

Dochd przedsibiorstw nie majcych formy spki

akcyjnej, obejmuje dochody spek jawnych i przedsibiorstw
majcych jednego waciciela. Obejmuje to przewaajc cz
dochodu rolnikw oraz przedstawicieli wolnych zawodw.
Mamy na koniec zyski spek akcyjnych przed
opodatkowaniem (skorygowane). Ich suma - 225 mld dol. obejmuje podatki od zyskw spek akcyjnych, wynoszce 76
mld dol. Pozostaa suma przechodzi na dywidendy lub nie
rozdzielone zyski, przy czym ta ostatnia wielko - 55 mld dol.
- pozostaje w przedsibiorstwie (czy jest z powrotem
wkadana w przedsibiorstwo); s to tak zwane oszczdnoci
netto spek akcyjnych.
Zauwamy, e zyski korygujemy ze wzgldu na inflacj.
Koszty zapasw, zakadu fabrycznego, maszyn i urzdze wszystko to, co zuylimy i bdziemy musieli zastpi po
cenach wyszych wskutek inflacji od pierwotnych cen kupna korygujemy w gr, eby uwzgldni inflacj9.
I znowu, po prawej stronie metoda strumienia kosztw
daje nam te same 3305 mld dol. produktu narodowego brutto
oraz - po odjciu amortyzacji - t sam wysoko produktu
narodowego netto, 2928 mld dol. Prawa i lewa strona s ze sob
zgodne.

Od PNB do dochodu
rozporzdzalnego (do
dyspozycji)
I ot zestawilimy podstawowe rachunki produktu
narodowego brutto. Aby wyjani, w jaki sposb prowadzona
jest rachunkowo narodowa, celowe jest wprowadzenie
jeszcze jednego rozrnienia. Chodzi o to, w jaki sposb z PNB
mona wyprowadzi dochody osobiste. Sprawy te s wane nie
tylko same przez si, ale take ze wzgldu na ich znaczenie dla
funkcji konsumpcji, ktra bdzie omawiana w nastpnym
rozdziale. Teraz pokaemy, w jaki sposb rachmistrze
przechodz od PNB do dochodw osobistych, a na koniec do
dochodu do dyspozycji.
9

W okresach inflacji rachunkowo przedsibiorstw normalnie nie obcia kosztw produkcji

pen sum tego, co trzeba by wyda na zastpienie wyczerpanych zasobw lub zdeprecjonowanych
budynkw i urzdze. Skarb pastwa pozwala odpisywa na amortyzacj raczej historyczne koszty
anieli faktyczny koszt zastpienia ciarwki czy budynku. W przypadku gdy prawdziwe koszty
realne s w ten sposb nie doszacowywane, ksigowe zyski okazuj si za wysokie. Wobec tego
departament handlu rejestrowane przez rachunkowo zyski koryguje odejmowan od nich

poprawk, uwzgldniajc wzrost cen zapasw, ktre zostay wyprzedane i ktre trzeba zastpi
(poprawka ze wzgldu na zmian ceny zapasw). Odejmuje si take poprawk uwzgldniajc
wzrost kosztu odtworzenia zdeprecjonowanych elementw kapitau (poprawka ze wzgldu na
zuycie kapitau). I tak, w nacechowanym inflacj roku 1980 zaksigowane 175 mld dol. zyskw
przedsibiorstw zawierao w sobie 57 mld dol. w obu tych pozycjach zyskw na papierze, czyli
ksigowych.

Dochody osobiste. Czasami interesuje nas nie tyle to, co

wyliczaj rachmistrze jako nasz dochd narodowy, ale to, co
dostaj ludzie. W tym celu dysponujemy miesicznymi
szeregami danych statystycznych o dochodach osobistych
czyli PI (personal income). PI wyraa wszystkie dochody zarwno wynagrodzenia czynnikw produkcji, jak i transfery faktycznie otrzymywane przez gospodarstwa domowe.
Konstrukcja tej kategorii polega w zasadzie na tym, e (1)
wychodzc od PNN (2) potrcamy zyski nie rozdzielone i
zatrzymane w przedsibiorstwach, podatki porednie i skadki
na ubezpieczenia spoeczne oraz wypaty odsetek netto dla
dziaw gospodarki poza gospodarstwami domowymi;
nastpnie (3) dodajemy wszystkie wypaty transferowe
otrzymywane przez gospodarstwa domowe. Zauwamy, e PI
obejmuje podatki od dochodw osobistych.
Dochd rozporzdzalny (do dyspozycji). Ile pienidzy
rocznie maj osoby prywatne i rodziny do rozporzdzenia na
wasne wydatki? Prb odpowiedzi na to pytanie jest kategoria
dochodu rozporzdzalnego. Aby otrzyma t wielko, po
prostu odejmujemy od dochodw osobistych podatki od tyche
dochodw. Mona powiedzie, e dochodem rozporzdzalnym
jest to, co faktycznie ogl ludnoci dostaje do rk i czym moe
rozporzdza wedle swego uznania.
Dochd rozporzdzalny (DI) jest wany dlatego, e - jak
to zobaczymy w nastpnych rozdziaach - to wanie DI ludzie
dziel midzy (a) wydatki konsumpcyjne wcznie z zapat
procentw oraz (b) oszczdnoci indywidualne netto. I tak, w
ostatnich latach ludzie wydawali okoo 93% rozporzdzalnego
dochodu na konsumpcj i spat procentw, okoo 7% za szo
na oszczdnoci indywidualne netto. To wanie szeregi DI
bdzie pilnie obserwowa polityk gospodarczy, obawiajcy si
czy to presji proinflacyjnych, czy to zaamania si wydatkw
konsumpcyjnych.
Tosamo zmierzonych
oszczdnoci i inwestycji
Jedn z najwaniejszych zalenoci wynikajcych z
rachunku dochodu narodowego jest zaleno midzy
oszczdnociami a inwestycjami. Przygotowujc grunt pod
analiz procesu wyznaczania dochodu w rozdziale 8, tutaj
wykazujemy, e - jeli stosujemy opisane wyej reguy
rachunku - oszczdnoci s dokadnie rwne inwestycjom.

Rwno ta wynika z tosamoci w ksigowoci podwjnej i

zachowana jest z samej definicji.
Jaka jest miara inwestycji? Przyjmujc na chwil, e nie
istnieje adna dziaalno rzdu, wiemy, i I jest t czci
produkcji zobrazowanej w grnej ptli, ktra nie naley do C
(konsumpcji). Co jest miar oszczdnoci S? I znw, pomijajc
istnienie rzdu i oszczdnoci spek akcyjnych, wiemy, e S
stanowi t cz przedstawionego w dolnej ptli
rozporzdzalnego dochodu (czyli PNB), ktra nie jest
wydatkowana na C. Podsumujmy:

I = liczony metod produktu PNB minus C.

S = liczony metod zarobkw PNB minus C.
Ale obie ptle daj nam t sam miar wielkoci PNB.
Std mamy:
I = S: tosamo zmierzonych oszczdnoci i inwestycji.
Jest to przypadek najprostszy. Doprowadzimy do koca
nasze zadanie z chwil, gdy uwzgldnimy istnienie
przedsibiorstw i rzdu. Inwestycje, tak jak poprzednio, s to
inwestycje krajowe plus eksport netto. Ale teraz oszczdnoci
brutto, S, musimy rozbi na trzy rne kategorie: (1)
oszczdnoci indywidualne netto, NPS (net personal saving),
pochodzce z rozporzdzalnych dochodw ludnoci; (2)
oszczdnoci spek akcyjnych (mwic dokadniej, przedsibiorstw) brutto, G'CS' (gross corporate saving), skadajce si
z deprecjacji plus wszystkie dochody zatrzymane w
przedsibiorstwie; i, na koniec, (3) nadwyka (albo
oszczdnoci) rzdu netto, NGS (net government surplus),
ktra jest algebraiczn rnic midzy wpywami rzdu z
podatkw a jego wydatkami na dobra i usugi oraz na transfery.
Nasza tosamo S oraz I moe teraz by zapisana w
kategoriach trzech czci skadowych cznych S10.
I = NPS + GCS + NGS = oszczdnoci czne.
I znowu: trzeba pamita, e ta tosamo obowizuje
bez wzgldu na to, czy gospodarka znajduje si w rwnowadze,
czy wchodzi w faz depresji, czy te przeywa boom wojennej
koniunktury.

PONAD GRANICAMI PNB DO

DOBROBYTU
EKONOMICZNEGO NETTO
(DEN)
10

T podstawow, lecz skomplikowan, tosamo mona wyprowadzi, wracajc znw do

analizy sposobu definiowania rozporzdzalnego dochodu. Definicj t, w poczeniu z rozbiciem
PNB na C+I+G, mona si posuy do uzyskania algebraicznego dowodu naszej tosamoci. A
zatem, z definicji rozporzdzalnego dochodu DI, PNB=(DI - odsetki konsumentw) +GCS+Tx-Tr,
gdzie Tx to podatki, za Tr - transfery. Poza tym, NPS = DI-C oprocentowanie konsumpcji.
Dodajc i odejmujc G oraz rozbijajc DI (DI- oprocentowanie konsumpcji), otrzymujemy:
PNG=C+[NPS+GCS+(Tx+Tr-G)]+G= C+ [NPS+ GCS+ (NGS) + G.
Ale przypomnijmy sobie definicj grnego uku:
PNB=C+[I]+G.

A zatem rzeczywicie zweryfikowalimy tosamo oszczdnoci i

inwestycji:

[/] = [NPS+ GCS+NGS].

Ju w pierwszym rozdziale widzielimy, e w wielu

krgach istnieje wysoki stopie nieukontentowania analiz
ograniczajc si do samych tylko materialnych dbr i usug.
Rozczarowanie kategori PNB w roli miernika dobrobytu
ekonomicznego wynika po pierwsze z tego, e zawiera ona
wiele skadnikw, ktre si nie przyczyniaj w widoczny
sposb do dobrobytu indywidualnego, oraz, po drugie, z tego,
e pomija elementy kluczowe dla dobrobytu. Mwic po
prostu, PNB jako wskanik autentycznego dobrobytu
ekonomicznego jakiego kraju ma rozliczne wady. Na
szczcie, jak to widzielimy w rozdziale 1, moliwe jest takie
skorygowanie liczb PNB, w wyniku ktrego uzyska si
bogatsz miar ,,dobrobytu ekonomicznego netto (DEN)11.
Zobaczmy, jakie s. braki PNB mierzonego tak, jak to si czyni
obecnie.
Doda: przykad czasu wolnego. Przypumy, e w
miar wzrostu naszej zamonoci postanawiamy pracowa
krcej, aby osiga satysfakcj psychiczn nie tylko z
konsumpcji dbr i usug, ale take w wyniku zwikszenia si
iloci czasu wolnego. W takim razie PNB spadnie, chocia
dobrobyt wzronie. Wobec tego, aby uwzgldni ow
satysfakcj psychiczn zwizan z czasem wolnym, dla
osignicia wielkoci DEN na podstawie PNB do tego
ostatniego trzeba wprowadzi pewn dodatni poprawk.
Wemy pod uwag take wszystkie prace, ktre
wykonujemy dla siebie w domu - gotowanie posikw albo
izolowanie cian. Poniewa wchodzce w gr wartoci dodane
nie s kupowane ani sprzedawane na rynku, przeto nigdy nie
wchodz one do zestawu dbr i usug skadajcych si na PNB
- ani w grnym, ani w dolnym uku naszego wykresu. W
szacunku DEN naley uwzgldnia warto wszystkich
podobnych dziaa prowadzonych na zasadzie zrb to sam.
Doda: szara gospodarka (gospodarka podziemna).
Ostatnimi czasy, zdaniem wielu ekonomistw, ujawni si
gwatowny wzrost gospodarki nieformalnej (szarej). Owa szara
dziaalno jest dwojakiego rodzaju: dziaalno nielegalna (jak
na przykad handel narkotykami albo najem zabjcw) oraz
dziaalno legalna, nie rejestrowana jednak dla celw
podatkowych (na przykad ciela buduje nam wieczorem gara
w zamian za plik banknotw dwudziestodolarowych).
Oglnie rzecz biorc, rachunkowo narodowa pomija
przy obliczaniu produktu narodowego dziaalno nielegaln,

ktrej produkt jest uznany zgodnie przez spoeczestwo za

zo. Kwitncy handel kokain nie zostanie wliczony ani do
PNB, ani do DEN.
11

Przedstawione tu omwienie zaczerpnlimy z: W. Nordhaus i J. Tobin Is Growth

Obsolete? w (Fiftieth Anniversary Colloqium V), National Bureau of Economic Researeh,
Columbia University Press, New York 1972. Wczeniejsze pojcie miary dobrobytu gospodarczego (Measure of Economic Welfare, MEW) zastpilimy wicej mwic nazw dobrobyt
ekonomiczny netto (Net Economic Welfare, NEW). Dane szacunkowe dla lat 1929-1965
doprowadzilimy do 1984 r.

Co mona powiedzie o drugim rdle dziaalnoci

nieformalnej, o tych wszystkich cielach, murarzach, lekarzach,
opiekunkach dzieci oraz o rolnikach, produkujcych
wartociowe dobra i usugi, ktrzy mog jednak umkn
uwadze statystykw wyliczajcych produkt narodowy?
Wielu ekonomistw - z Edwardem Feige oraz Peterem
Gutmannem na czele - twierdzi, e ten sektor gospodarki
gwatownie si rozwija. Analizuj oni dane finansowe
(zwaszcza stopie posugiwania si gotwk, bdc gwn
form regulowania transakcji zawieranych w podziemiu) i
dochodz do wniosku, e faktyczny wzrost PNB w latach
siedemdziesitych zosta pokanie niedoszacowany wskutek
pominicia nieformalnej dziaalnoci gospodarczej. Niektrzy
uwaaj wysokie stopy opodatkowania za bodziec zachcajcy
do prowadzenia dziaalnoci ponad- albo pozarynkowych.
Pogldy te znajduj potwierdzenie w materiaach rde
niezalenych. Nowsze badania dowodz, e w ostatnich latach
stopie przestrzegania przepisw federalnego systemu
opodatkowania dochodw spada. W rezultacie coraz wiksza
cz dochodu narodowego wymyka si oczom pilnie
wszcego poborcy podatkw12.
Inni zachowuj sceptycyzm. Chocia nie przecz, e 5,
10 albo 15% produktu gospodarki nie jest rejestrowane przez
suby podatkowe, ywi wtpliwoci co do stwierdzenia, e
wielko ta ronie. Zwracaj te uwag, e rachunkowo
narodowa i tak ju uwzgldnia - przez imputacj - dziaalnoci
nie rejestrowane.
Inne dowody pochodz z przegldw danych
dotyczcych zatrudnienia i rachunkowoci narodowej. Po
skrupulatnej analizie danych o PNB Edward Denison dochodzi
do wniosku, e gwnym rdem bdw mogoby by
niedoszacowanie zatrudnienia. Ale rejestrowane dane o
zatrudnieniu pochodz z dwch zupenie niezalenych od siebie
rde (gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa), a oba te
rda s w wysokim stopniu zgodne i wykazuj, e stosunek
liczby zatrudnionych do liczby ludnoci w cigu ostatnich 1015 lat gwatownie wzrs. Denison wnioskuje, e - zwaywszy
na ten wzrost zarejestrowanego zatrudnienia - rozwj
gospodarki nieformalnej nie przyczynia si w znaczniejszym
stopniu do niedoszacowywania wzrostu dochodw i produktu
narodowego13.
12
W jaki sposb urzd podatkowy (Intemal Revenue Service) szacuje zakres uchylania si od
podatkw? Wdroy on program specjalny (Taxpayers' Compliance Measurement Program).
Dobiera si niewielk prb gospodarstw domowych i dokonuje przegldu kadego kwitka i zapisu
wydatkw w celu odtworzenia rzeczywistego dochodu danego gospodarstwa domowego. Niekiedy

urzd podatkowy wprost zapytuje, skd wzie pienidze na twj kosztowny samochd czy na
zakup perskiego dywanu. Posugujc si szacunkami zaniania dochodw na podstawie prby
wspomnianego wyej programu badawczego, rachmistrze odpowiednio podwyszaj
zadeklarowane dochody, uwidoczniane w systemie rachunkw narodowych (tabl. 6.6).
13
E. Denison Z? U.S. Growth Understated Because ofthe Underground Economy?
Employment Rations Suggest Not, Review of Income and Wealth, padziernik 1982.

Odj: zniszczenie rodowiska (szkody ekologiczne).

Wymienione niedoszacowania i nieadekwatnoci PNB
nietrudno zrozumie. Trudniejszym problemem s pewne
zawyenia rachunku wystpujce w utartych miarach PNB.
PNB naleaoby skorygowa nie tylko dodajc do niektre
dobra (np. przyjemnoci wynikajce z klimatyzacji), ale
take odejmujc szkody albo dobra negatywne (np.
zanieczyszczenie powietrza i wody, uszkodzenie wasnoci i
zagroenie dla zdrowia, wynikajce ze spalania wgla w celu
uzyskania energii elektrycznej dla klimatyzacji). Jest jasne, e
ilekro koszt tego typu dziaalnoci nie znajduje
odzwierciedlenia w rynkowych poziomach produkcji i cen,
naleaoby ekonomiczny koszt tego typu dbr ujemnych
odejmowa od PNB.
Na przykad powiedzmy, e mieszkacy przedmie
korzystaj z dziesiciu milionw kilowatogodzin energii,
pacc firmie dostarczajcej energi elektryczn 10 centw za
kilowatogodzin. Ten milion dolarw pokrywa koszty pracy,
koszty zakadowe, koszty paliw (bez wzgldu na to, czy chodzi
o rop, wgiel, energi jdrow czy wodn). Ale przypumy,
e firma nie ponosi adnych kosztw pieninych z tytuu
szkd, jakie wyrzdza rodowisku: zasiarczenie pochodzce z
uytkowania wgla i ropy, wycieki ropy do wd, radiacja itd.
Dlaczego powiedzielimy, e nie ponosi adnych
kosztw pieninych? Dlatego, e w tym przypadku w gr
wchodzi ujemny efekt zewntrzny (externality) - koszt
ponoszony przez spoeczestwo, ale nie opacany ani przez
przedsibiorstwo, ani przez uytkownikw energii elektrycznej
(omwienie problemu efektw zewntrznych znajdzie czytelnik
w rozdziale 3). Przypumy, e oprcz ponoszonych przez
mieszkacw kosztw bezporednich wynoszcych 10 centw,
rodowisko w ssiedztwie elektrowni ponosi szkody wynoszce
jednego centa za kad kilowatogodzin. Jest to koszt (koszt
dla drzew, pstrgw, strumieni i rzek oraz ludzi, wynikajcy z
zasiarczenia, wyciekw ropy, kwanych deszczw itd.),
ktrego elektrownia nie paci. Wobec tego cakowity koszt
zewntrzny wynosi 100000 dol. Dla uwzgldnienia tych
ukrytych kosztw musimy przy obliczaniu DEN od strumienia
dbr zwizanych z elektryfikacj w wysokoci 1000000 dol.
odj 100000 dol. za zwizanego ze skaeniem rodowiska.

Nie bdziemy tu opisywa wszystkich rnorodnych

korekt, jakich wymaga przejcie od realnego PNB do DEN. Z
innych waniejszych modyfikacji naley wymieni potrzeb
potrcenia rzdowych dbr porednich i korekty ze wzgldu
na zatoczenie miast. Ostateczne wyniki pokazuje rys. 6.4.
Widzimy, e DEN ronie wolniej ni PNB. Rnica ta,
by moe, jest nieunikniona w wiecie, ktry staje si coraz
bardziej zatoczony i coraz bardziej uzaleniony od
gigantycznych zakadw energetycznych i wyrafinowanych
chemikaliw organicznych. Odwoujc si do lepszych,
peniejszych miar produktu narodowego takich jak DEN,
spoeczestwo moe lepiej zda sobie spraw ze swojej
hierarchii wartoci. Spoeczestwo nie musi by uwizane do
samego tylko wzrostu materialnego, chyba e tego wanie
chce. Gospodarka moe suy celom szerszym - jak na
przykad waciwa rwnowaga midzy czasem pracy a czasem
wolnym albo lepsze wykorzystanie zasobw do ochrony
naszego rodowiska - jeeli takie wanie cele ludzie uwaaj
za najwaniejsze.

PODSUMOWANIE
1. Produkt narodowy brutto, PNB, definiujemy jako
pieniny strumie cznego produktu danej gospodarki
narodowej: jest to konsumpcja plus inwestycje (krajowe i
zagraniczne) plus wydatki rzdowe na dobra i usugi. PNB =
C+I+G.
2. Posugujc si wskanikiem cen, moemy zdeflowa
(skorygowa ze wzgldu na inflacj) nominalny PNB (PNB w
biecych dolarach) i doj w rezultacie do dokadniejszej

miary realnego PNB (PNB wyraony w jednostkach

pieninych siy nabywczej roku przyjtego za podstaw).
Zastosowanie tego rodzaju wskanika cen pozwala nam
przybliy si do skorygowania rozcigliwoci miarki
pieninej zwizanej ze zmianami poziomu cen.
3. Ze wzgldu na przyjty sposb definiowania zysku
rezydualnego, moemy doprowadzi do rwnowanoci
pomiaru PNB metod strumienia produktu (grny uk wykresu)
z jego pomiarem metod strumienia kosztw (dolny uk na
rysunku 6.3). Metoda strumienia kosztw wykorzystuje wynagrodzenia czynnikw produkcji, skrupulatnie obliczajc
warto dodan, aby wyeliminowa podwjne liczenie
produktw porednich. Po zsumowaniu wszystkiego - pac,
procentw, czynszw (przed opodatkowaniem), deprecjacji
oraz dochodw z zysku - dodajemy do tego wszystkie koszty
podatkw porednich ponoszone przez przedsibiorstwa. (PNB
zdecydowanie nie zawiera pozycji o charakterze transferowym,
jak dochody z odsetek od obligacji rzdowych lub dochd z
zasikw socjalnych.)
4. Inwestycje netto s dodatnie wtedy, gdy jaki kraj
wytwarza wicej zapasw, budynkw, maszyn i urzdze,
anieli wynosi biece ich zuycie, znajdujce odbicie w
amortyzacji. Poniewa amortyzacj trudno dokadnie
oszacowa, statystycy bardziej ufaj pomiarom inwestycji
brutto ni netto.
5. Dochody osobiste i dochody rozporzdzalne to dwie
dodatkowe oficjalne miary. Dochodem rozporzdzalnym (DI)
jest to, co rzeczywicie pozostaje ludziom po opaceniu
wszystkich podatkw, zaoszczdzonych lub nie rozdzielonych
zyskw i po korekturach z tytuu dokonanych transferw; to, co
im pozostaje do wydania na konsumpcj lub do
zaoszczdzenia. Dochd osobisty jest to DI plus podatki
osobiste.
6. Jeeli przestrzegamy regu rachunkowoci narodowej,
tak mierzone oszczdnoci musz by dokadnie rwne
inwestycjom. atwo to dostrzec w hipotetycznym modelu
gospodarki obejmujcej wycznie gospodarstwa domowe. W
gospodarce penej mamy tosamo
I=NPS+GCS+NGS,

czyli czne inwestycje rwnaj si dokadnie sumie

prywatnych oszczdnoci netto plus oszczdnoci
przedsibiorstw brutto plus oszczdnoci rzdowe netto.
Tosamo oszczdnoci i inwestycji oznacza po prostu
tyle: oszczdnoci musz by rwne inwestycjom bez wzgldu

na to, czy gospodarka przeywa koniunkturalny boom czy

recesj, czy znajduje si w stanie wojny czy pokoju. Tosamo
ta wynika z zasad podwjnej ksigowoci.
7. Produkt narodowy brutto jest tylko niedoskona miar
rzeczywistego dobrobytu ekonomicznego. Podejciem
alternatywnym jest liczenie dobrobytu ekonomicznego netto
(DEN). Przy obliczaniu DEN dodajemy do PNB niektre
pozycje, takie jak warto czasu wolnego, usugi wane dla
ycia domowego i dziaanie na zasadzie zrb to sam. Od
PNB odejmujemy rwnie nie opacone koszty
zanieczyszczenia rodowiska, inne niedogodnoci nowoczesnej
urbanizacji i jeszcze inne korektury. W wyniku otrzymujemy i
tak dodatni wzrost DEN, ronie on jednak w tempie wolniejszym ni PNB.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Porwnaj strumienie pienine z dwch ukw na rys.
6.3 z rys. 3.1.
2. Nie mona dodawa jabek do gruszek. Udowodnij,
e posugujc si cenami, mona tego dokona.
3. Zastanw si nad poniszymi danymi: nominalny PNB
dla 1983 r. wynis 3305 mld dol.; w 1982 r. wynis on 3073
mld dol. Deflator PNB wynosi 215,3 w 1983 r. i 206,9 w r.
1982. Wspczynnik ten dla 1972 r. wynosi 100. Oblicz realny
PNB w cenach z 1972 r. dla lat 1982 i 1983. Oblicz stopy
wzrostu nominalnego i realnego PNB dla 1983 r. Jaka bya
stopa inflacji (mierzonej deflatorem PNB) dla roku 1983?
4. Robinson Crusoe wytwarza - wedug grnego uku produkt wartoci 1000 dol; 750 dol. wydaje na pace, 125 dol.
na procenty, 75 dol. na renty i czynsze. Ile musi wynosi jego
zysk? Jeeli 3/4 produktu Robinsona jest skonsumowane, reszta
za zostaje zainwestowana, oblicz PNB kraju Robinsona
zarwno za pomoc metody produktw, jak i dochodw i
wyka, e oba wyniki musz by jednakowe.

5. Ekonomia polityczna na koniec, po zbyt dugiej

zwoce, zacza si zajmowa jakoci ycia gospodarczego.
Badajc DEN raczej ni PNB, moemy zacz ocenia
prawdziwe koszty i korzyci ekonomiczne, nie za te tylko,
ktre mona dostrzec na rynkach. Oce suszno tego zdania.
6. Oto par rozkoszy amania gowy. Czy moesz
powiedzie, czemu ponisze pozycje nie s liczone w PNB?
(a) Posiki domowe wytwarzane przez wietn kuchark.
(b) Zakup uywanego auta.
(c) Zakup autentycznego obrazu Rembrandta.
(d) Warto satysfakcji osiganej z przegrania sobie
pyty Boba Dylana z 1978 r.
(e) Zakup pdzla przez malarza pokojowego.

ROZDZIA 7
KONSUMPCJA I INWESTYCJE
Midzy ustami a brzegiem pucharu
wiele zdarzy si moe.
Anonim

Poprzednie rozdziay zawieraj podstawy umoliwiajce

dokadne zrozumienie sposobu funkcjonowania wspczesnej
gospodarki mieszanej. W rozdziale 5 omawiano pojcia
globalnej poday i globalnego popytu, w rozdziale 6 natomiast
analizowano szczegowo anatomi makrogospodarki. Teraz
odchodzimy od samej anatomii, by zaj si diagnoz
trapicych gospodark niedomaga i schorze, a take
zdarzajcych si jej okresw dobrej kondycji.
W tym rozdziale i w rozdziale 8 rozpatrujemy
szczegowo wspczesn teori produkcji i ksztatowania
dochodu. Nacisk pooono gwnie na wyznaczaniu globalnego
produktu przez wzajemne oddziaywanie wydatkw i
oszczdnoci.
Niniejszy rozdzia rozpoczyna analiz procesu
wyznaczania produkcji i zatrudnienia, koncentrujc si na
wyznacznikach globalnego popytu. Przypomnijmy, e globalny
popyt jest to ilo dbr i usug, ktre zakupi - na podstawie
oddziaywania dochodw, cen oraz innych czynnikw - konsumenci, przedsibiorstwa i rzd. Koncentrujemy si w tym
rozdziale na dwch skadnikach globalnego popytu: wydatkach
gospodarstw domowych na konsumpcj i wydatkach
przedsibiorstw na inwestycje. Kiedy te skadniki dodamy do

wydatkw rzdu i eksportu netto, otrzymamy wydatki globalne,

czyli globalny popyt.
Na rys. 7.1 pokazano, w jaki sposb ta analiza mieci si
w oglnym obrazie makrogospodarki. Zaczynamy od grnej
lewej czci wykresu, powicajc cao rozdziau
szczegowej analizie czynnikw rzdzcych konsumpcj i
inwestycjami. W rozdziale smym oba te czynniki bd
zestawione w najprostszym modelu wyznaczania dochodu modelu mnonikowym.

Narzdzia wprowadzone w nastpnych rozdziaach (8 i

9) skadaj si na intelektualne jdro tego, co nazywa si
ekonomi Keynesowsk. Gdy pojcia te wprowadzi p
wieku temu angielski ekonomista John Maynard Keynes1,
byy rwnie obce zajmujcym si podwczas ekonomi, jak
kwarki lub osobliwoci studentom rozpoczynajcym
kurs nowoczesnej fizyki. Obecnie znaczna cz elementw
myli Keynesa - jak na przykad idee przedstawiane w
nastpnych dwch rozdziaach - jest integraln czci
jzyka wspczesnej ekonomii.
1

Sam Keynes (1883-1946) by wszechstronnym geniuszem, ktry zdoby rozgos w dziedzinie

matematyki, filozofii i literatury. Na dodatek znalaz jeszcze czas, by prowadzi wielkie
przedsibiorstwo ubezpieczeniowe, udziela konsultacji brytyjskiemu skarbowi, wspomaga kierownictwo Banku Anglii, redagowa czasopisma ekonomiczne o wiatowym zasigu, kolekcjonowa
dziea sztuki wspczesnej i biae kruki bibliofilskie, a wreszcie by sponsorem baletu i teatru. By

take ekonomist, ktry zrczn spekulacj giedow potrafi zrobi pienidze zarwno dla siebie,
jak i dla swego kolegium w Cambridge (King's College). Jego opublikowana w 1936 r. ksika
Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza rzucia wyzwanie wczesnej makroekonomii i
staa si punktem wyjcia gwnego nurtu makroekonomii wspczesnej.

Wystpujce w tym rozdziale pojcie funkcji konsumpcji

- wraz z mnonikiem wydatkw z nastpnego rozdziau wchodzi w skad instrumentarium wspczesnego ekonomisty.
Przedstawiciele wszystkich szk ekonomicznych opieraj si
na tych pionierskich ideach. S one istotne dla analizy
przebiegu cyklu koniunkturalnego czy dla analizy efektw
koniunktury wojennej. Trzeba jednak podkreli, e stanowi
jeden tylko element ekonomicznej skrzynki z narzdziami.
eby by ekonomist w peni wspczesnym, trzeba take
zdawa sobie spraw z tego, e analiza mnonikowa jest nazbyt
uproszczona. Pomija ona kluczowe znaczenie pienidza i
zakada brak gitkoci cen. Jednake dokadniejsze omwienie
tych zastrzee odoymy do chwili, kiedy cakowicie
opanujemy model uproszczony.
Plan tego rozdziau jest nastpujcy: cz A
rozpoczynamy od analizy indywidualnych decyzji dotyczcych
konsumpcji i oszczdzania. Nastpnie zobaczymy, jak wydatki
konsumpcyjne w skali oglnogospodarczej ksztatuj w
przewaajcej mierze czny rozporzdzalny dochd osobisty.
Cz B zawiera przegld czynnikw wyznaczajcych
inwestycje. Na koniec, w ostatniej czci, zwracamy si do
wzajemnych oddziaywa w procesie wyrwnywania si
oszczdnoci i inwestycji.
A. KONSUMPCJA I OSZCZDZANIE
Przypomnijmy z rozdziau 6, e konsumpcja to wydatki
gospodarstw domowych na dobra i usugi, takie jak: ywno,
odzie, samochody, opieka zdrowotna, mieszkanie.
Konsumpcja to najwikszy z poszczeglnych skadnikw PNB,
a w ostatnim dziesicioleciu stanowia 65% cznych
wydatkw. Jest wic naturalne, e zmierzajc do penego
wyoenia wyznacznikw globalnego popytu rozpoczynamy od
analizy konsumpcji.
Podstawowym narzdziem analitycznym jest funkcja
konsumpcji, wica czne wydatki na konsumpcj z
poziomem rozporzdzalnego dochodu konsumenta.
Prawidowoci struktury wydatkw z budetw
gospodarstw domowych

Nie ma dwch rodzin, ktre by swoje pienidze

wydaway dokadnie tak samo. Jednake statystyki dowodz, e
istnieje - przecitnie rzecz biorc - dajca si prognozowa
prawidowo w sposobach rozdzielania przez ludzi ich
wydatkw midzy ywno, odzie i inne gwne pozycje.
Dokonano tysicy bada budetw domowych dotyczcy
modeli wydatkw rodzin o rnych poziomach dochodu i
wyania si z nich godna uwagi zgodno wnioskw co do
oglnych, jakociowych schematw zachowa2. Rysunek 7.2
pokazuje, jakie s to schematy.
Rodziny ubogie musz, oczywicie, wydawa swoje
dochody gwnie na rzeczy niezbdne: na ywno i
mieszkanie. W miar jak dochd ronie, wydatki na wiele
artykuw ywnociowych zwikszaj si. Ludzie jedz wicej
i jedz lepiej. Od tanich, objtociowych wglowodanw
przechodz do kosztowniejszych mis, owocw i rzadszych
warzyw.
2

Schemat zachowa przedstawionych na rys. 7.2 nazywany jest prawem Engla, od

nazwiska dziewitnastowiecznego statystyka pruskiego Ernsta Engla. Typowe, przecitne wydatki
na konsumpcj zmieniaj si wraz ze zmianami dochodu w do regularny sposb, zachowania
przecitne nie wyczerpuj jednak caoci problemu. W obrbie kadej grupy dochodowej istnieje
do znaczny rozrzut konsumpcji wok przecitnej, za w razie nagych i nieoczekiwanych zwyek
dochodu moe si zdarzy, e wydatki bd mniejsze ni rednio w dugim okresie.

Istniej jednak granice dodatkowych iloci pienidzy

wydawanych na ywno, w miar jak rosn dochody osobiste.
W rezultacie udzia ywnoci w cznych wydatkach spada w
miar wzrostu dochodu.
Kiedy ju wyjdziemy z przedziau dochodw na
poziomie najniszym, uamek dochodu wydawany na
mieszkanie w do duym obszarze utrzymuje si w
przyblieniu na staym poziomie. Wyraa si to w popularnej
regule opartej na dowiadczeniu: tygodniowy zarobek powinien
pokrywa wydatki na czynsz mieszkaniowy za jeden miesic.
Wydatki na odzie, rozrywki i wypoczynek oraz
samochody rosn wicej ni proporcjonalnie w stosunku do
dochodu po opodatkowaniu a do chwili osignicia dochodw
wysokich. Oczywicie, wydatki na pozycje luksusowe z samej
definicji rosn szybciej ni dochd.
Na koniec, dokonujc przegldu budetw rodzinnych,
dostrzegamy, e w miar wzrostu dochodu oszczdnoci rosn
bardzo szybko. Oszczdzanie jest najbardziej luksusowym ze
wszystkich dbr.
Konsumpcja, oszczdnoci i dochd

Przyjrzyjmy si uwanie oszczdnociom: jest to ta cz

dochodu, ktra nie jest konsumowana (oszczdnoci rwnaj
si dochodowi pomniejszonemu o konsumpcj). atwo mona
zaobserwowa, e ludzie bogaci oszczdzaj wicej ni ludzie
biedni, nie tylko w wielkociach bezwzgldnych, ale rwnie w
stosunku do posiadanych dochodw. Bardzo biedni w ogle nie
mog oszczdza. Przeciwnie, dokonuj oni oszczdnoci
ujemnych, to znaczy kadego roku wydaj wicej, ni zarobili,
pokrywajc rnic przez zaduanie si lub przejadanie
nagromadzonych wczeniej oszczdnoci. A zatem gwnym
wyznacznikiem oszczdnoci jest wysoko dochodu, jak to
pokazano na rys. 7.2iwtabl. 7.1.
Tablica 7.1 zawiera dane o oszczdnociach i konsumpcji
gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych; dane te,
pochodzce z wczeniejszych bada budetowych, przeliczono
na ceny z 1984 r. Pierwsza kolumna ukazuje siedem rnych
poziomw rozporzdzalnych dochodw, druga podaje oszczdnoci dla kadego poziomu dochodu, trzecia za - wydatki na
konsumpcj dla kadego poziomu dochodu.

Punkt zrwnania, w ktrym reprezentatywne

gospodarstwo domowe nie ma oszczdnoci dodatnich ani
ujemnych, konsumuje natomiast cao swego dochodu,
przypada na okoo 13000 dol. poniej tego poziomu,
powiedzmy przy 12000 dol., gospodarstwo domowe w gruncie
rzeczy konsumuje wicej, ni wynosi jego dochd; ma ono
oszczdnoci ujemne (zob. pozycj 110 dol.). Powyej
13000 dol. dochodu zaczyna ono mie oszczdnoci dodatnie
(zob. +150 dol. i inne dodatnie pozycje w kolumnie 2).

Kolumna trzecia pokazuje wydatki na konsumpcj dla

kadego poziomu dochodu. Poniewa kady dolar dochodu
dzieli si midzy cz konsumowan i zaoszczdzon
pozostao, kolumny (3) i (2) nie s od siebie niezalene;
zawarte w nich pozycje musz si zawsze sumowa dokadnie
do wielkoci podanych w kolumnie pierwszej.
Zaleno midzy dochodem a konsumpcj lub
oszczdnociami ma kluczowe znaczenie dla wielu problemw
ekonomicznych. W tym momencie zajmujemy si jednak
aspektem konsumpcji, wicym si z globaln produkcj i
zatrudnieniem. W tym kontekcie potrzebne jest nam
zrozumienie, ile dodatkowych dolarw konsumpcji i
oszczdnoci wywoa wzrost dochodu o kady dodatkowy
dolar.
eby zrozumie, w jaki sposb oszczdnoci i inwestycje
wyznaczaj poziom produktu narodowego i zatrudnienia,
musimy szczegowo przeanalizowa:
funkcj konsumpcji, wic konsumpcj z dochodem,
oraz jej funkcj bliniacz, tj.
funkcj oszczdnoci, wic oszczdnoci z
dochodem.
Szczegowe przedstawienie funkcji konsumpcji
Zaleno midzy konsumpcj a dochodem mona
przedstawi wyraniej w postaci wykresu. Jeeli przyjmiemy
siedem poziomw dochodu wymienionych w tablicy 7.1,
moemy je zaznaczy na rys. 7.3.

Na rysunku tym odmierzamy rozporzdzalny dochd

gospodarstw domowych (kolumna 1 z tabl. 7.1) na osi
poziomej, za konsumpcj gospodarstw domowych (kolumna
(3)) na osi pionowej. Kad kombinacj dochodu i konsumpcji
oznacza keczko. Nastpnie czymy punkty A, B, C, D, E, F i
G gadk krzyw.
Ukazan na rys. 7.3 zaleno midzy konsumpcj a
dochodem nazywamy funkcj konsumpcji.
eby zrozumie ten wykres, warto si przyjrze linii
wyprowadzonej z punktu zerowego w gr pod ktem 45.
Poniewa na osi pionowej i poziomej przyjlimy dokadnie
tak sam skal, linia ta ma bardzo szczegln waciwo: w
kadym jej punkcie odlego od osi pionowej (czyli dochd)
jest dokadnie rwna odlegoci od osi poziomej (tj.
konsumpcji). eby to sprawdzi, wystarczy spojrze goym
okiem lub posuy si linijk.
A zatem, w kadym punkcie na owej linii biegncej pod
ktem 45 konsumpcja dokadnie rwna si dochodowi.
Punkt zrwnania. Linia biegnca pod ktem 45 mwi
nam zatem od razu, czy wydatki na konsumpcj s rwne
dochodowi czy te s od niego wiksze lub mniejsze. Lecy
na krzywej konsumpcji punkt jej przecicia z lini pod ktem
45 ukazuje nam ten poziom rozporzdzalnego dochodu, ktry

jest punktem zrwnania (dochd, przy ktrym rodziny akurat

wychodz na swoje).
Na rys. 7.3 punkt ten ley w B. Tu wydatek na
konsumpcj jest dokadnie rwny rozporzdzalnemu
dochodowi. Dana rodzina nie zapoycza si i niczego nie
oszczdza.
W dowolnym innym punkcie na funkcji konsumpcji
wchodzca w gr rodzina nie moe po prostu wychodzi na
swoje. Na prawo od punktu B funkcja konsumpcji ley poniej
linii o nachyleniu 45: duga strzaka E' E na rys. 7.3 pokazuje,
e odlego w pionie (wydatek na konsumpcj) jest mniejsza
ni odlego w poziomie (rozporzdzalny dochd).
Jeeli rodzina nie wydaje caego swego dochodu, to musi
oszczdza jego pozosta cz. Porwnanie z lini o
nachyleniu 45 mwi jeszcze co wicej: pozwala nam
stwierdzi, ile dana rodzina oszczdza. Oszczdnoci netto
mierzy si odlegoci funkcji konsumpcji od linii 45, jak to
pokazuje odpowiednia strzaka EE, oznaczajca oszczdnoci.
Podobnie, na lewo od punktu B nasza linia 45 mwi
nam, e dana rodzina chwilowo wydaje wicej, ni wynosi
dochd. Ta nadwyka konsumpcji nad dochodem stanowi jej
oszczdnoci ujemne netto i mierzy si odlegoci w pionie
midzy obiema krzywymi.
Reasumujc:
Jeeli funkcja konsumpcji ley powyej linii o
nachyleniu 45, dana rodzina ma oszczdnoci ujemne. Gdy
obie krzywe przecinaj si w punkcie zrwnania, dana rodzina
wychodzi na swoje. Kiedy funkcja konsumpcji ley poniej
linii o nachyleniu 45, rodzina ma dodatnie oszczdnoci netto.
Wielko oszczdnoci ujemnych lub dodatnich za zawsze si
mierzy odlegoci w pionie midzy obiema liniami.
Funkcja oszczdnoci. Fakt, e oszczdnoci rwnaj si
dochodowi minus konsumpcja, oznacza, e atwo moemy
wyprowadzi now zaleno: funkcj oszczdnoci.
Graficznie jest to pokazane na rys. 7.4. I tu znw
odcinamy rozporzdzalny dochd na osi poziomej; na osi
pionowej odmierzamy teraz oszczdnoci netto, czy to dodatnie
czy to ujemne.
T funkcj oszczdnoci otrzymujemy wprost z rys. 7.3.
Jest to odlego midzy lini o nachyleniu 45 a funkcj
konsumpcji. W punkcie takim jak A na rys. 7.3 fakt, e
oszczdnoci danej rodziny byy ujemne, wyraony jest przez
to, e funkcja konsumpcji biegnie powyej linii 45. Rysunek
7.4 ukazuje oszczdnoci ujemne bezporednio - funkcja

oszczdnoci biegnie poniej osi poziomej w punkcie A.

Analogicznie oszczdnoci dodatnie pojawiaj si na prawo od
punktu B, jak to pokazuje funkcja oszczdnoci, biegnca
powyej osi poziomej w punktach C, D i tak dalej.

Kracowa skonno do konsumpcji

W nastpnym rozdziale bdziemy przywizywa wiele wagi
do dodatkowych iloci pienidzy, ktre ludzie bd skonni
wydawa na konsumpcj, jeeli dostan dodatkowy dolar
dochodu. Ekonomici tak s zainteresowani tym pojciem, e
nadaj mu specjaln nazw: kracowa skonno do konsumpcji, czyli MPC (marginal propensity to consume).
W teorii ekonomii przymiotnika ,,kracowy uywa si w
znaczeniu dodatkowy. I tak, koszt kracowy zdefiniujemy
jako dodatkowy koszt wytworzenia dodatkowej jednostki
produktu, kracow uyteczno jako dodatkow uyteczno
jednostkowego przyrostu konsumpcji, kracowy utarg jako
dodatkowy utarg ze zwikszenia zbytu o jednostk, i tak dalej.
Tablica 7.2 podaje dane z tabl. 7.1 w dogodniejszej
formie. Najpierw sprawdzimy jej podobiestwo do tabl. 7.1.
Nastpnie przyjrzymy si kolumnom pierwszej i drugiej, eby
zobaczy, jak rosn wydatki na konsumpcj przy kolejnych
coraz wyszych poziomach dochodu.
Kolumna trzecia tabl. 7.2 pokazuje, w jaki sposb
obliczamy kracow skonno do konsumpcji. Midzy
punktem B i C dochd wzrs o 1000 dol. (z 13000 do 14000
dol.). O ile wzrosa konsumpcja? Konsumpcja wzrosa z 13000
do 13850 dol., czyli o 850 dol. Ta dodatkowa konsumpcja
stanowi 0,85 dodatkowego dochodu. Z kadego dodatkowego
dolara dochodu 85 centw idzie na konsumpcj, a 15 na
oszczdnoci. Moemy zobaczy, e przy przesuniciu z

punktu B do C kracowa skonno do konsumpcji, czyli MPC,

wynosi 0,85 i jest to zgodne z kolumn trzeci w tabl. 7.2.
Moemy obliczy MPC midzy innymi poziomami
dochodu. W tablicy 7.2 MPC zaczyna si od 0,89 dla
niezamonych i ostatecznie spada do 0,53 przy dochodach
wysokich.
Kracowa skonno do konsumpcji jako geometryczna
miara nachylenia. Wiemy teraz, jak wyliczy MPC z danych o
dochodzie i konsumpcji. A co z jej wyraeniem
geometrycznym? MPC jest miar liczbow nachylenia funkcji
konsumpcji3.
Spjrzmy znw na rys. 7.3. W pobliu punktw B i C
narysowany jest may trjkcik. Jeeli przesuwamy si na
prawo od B o 1000 dol., to chcc pozosta na krzywej, musimy
si przesun w gr o 850 dol.; daje to liczbow miar
nachylenia wynoszc 850/1000, czyli 0,85; MPC wynosi 0,85.

Kracowa skonno do oszczdzania

Obok kracowej skonnoci do konsumpcji mamy jej
zwierciadlane odbicie, kracow skonno do oszczdzania,
czyli MPS. Definiujemy j jako t cz kadego dodatkowego
dolara dochodu, ktra idzie na dodatkowe oszczdnoci.
Dlaczego M P C i MPS s swymi zwierciadlanymi
odbiciami? Przypomnijmy, e dochd rwna si konsumpcja
plus oszczdnoci. Oznacza to, e kady dodatkowy dolar
dochodu musi zosta podzielony midzy dodatkow konsumpcj i dodatkowe oszczdnoci. A zatem, jeli MPC wynosi
0,85, to MPS musi by rwna 0,15. (Ile wyniesie MPS przy
MPC rwnym 0,6? Albo 0,99?) Porwnanie kolumn trzeciej i
pitej tabl. 7.2 potwierdza, e przy kadym poziomie dochodu
MPC i MPS zawsze musz si sumowa dokadnie do 1, ani
mniej, ani wicej. Wiemy zatem, e zawsze i wszdzie MPS
1 MPC.
Krtki przegld definicji
Przypomnijmy sobie najwaniejsze definicje, ktrych si
nauczylimy.
1. Funkcja konsumpcji wyraa zaleno midzy
poziomem konsumpcji a poziomem dochodu w formie tabeli
albo krzywej.

2. Funkcja oszczdnoci wyraa zaleno midzy

oszczdnociami a dochodem. Poniewa to, co zostao
zaoszczdzone, jest tym, co nie zostao skonsumowane, funkcje
oszczdnoci i konsumpcji s swymi zwierciadlanymi
odbiciami w tym sensie, e
oszczdnoci + konsumpcja = rozporzdzalny dochd.
3. Punktem ,,zrwnania (punktem, w ktrym akurat
wychodzi si na swoje) jest ten poziom dochodu, przy
ktrym oszczdnoci netto rwnaj si zeru. Poniej tego
poziomu wystpuj ju oszczdnoci ujemne; powyej dodatnie oszczdnoci netto. W ujciu graficznym punkt
zrwnania przypada tam, gdzie prosta przeprowadzona pod
ktem 45 przecina funkcj konsumpcji (na rys. 7.3) albo tam,
gdzie funkcja oszczdzania przecina o poziom (na rys. 7.4).
4. Kracowa skonno do konsumpcji (MPC) jest to
przyrost konsumpcji generowany przez przyrost dochodu o
jednego dolara. W ujciu graficznym jej miar jest nachylenie
funkcji konsumpcji: stromo nachylenia oznacza wysok
MPC, jego pasko - nisk MPC.
5. Kracowa skonno do oszczdzania (MPS) jest to
przyrost oszczdnoci generowany przez przyrost dochodu o
jednego dolara; jej miar jest nachylenie funkcji oszczdzania.
Poniewa nie skonsumowana cz kadego dolara z natury
rzeczy zostaje zaoszczdzona, MPS = 1 MPC.
KONSUMPCJA W SKALI CAEGO KRAJU
Dotychczas mwilimy o prawidowociach wystpujcych
w budetach rodzinnych i o zachowaniach konsumpcyjnych
typowych rodzin przy rnych, zmieniajcych si poziomach
dochodu. Teraz przejdziemy do omwienia konsumpcji w skali
caego spoeczestwa. Dlaczego jestemy zainteresowani
ksztatem prawidowoci wystpujcych w konsumpcji w skali
caego kraju? Dlatego, e staramy si zrozumie proces
ksztatowania si globalnego popytu i dlatego, e konsumpcja
jest najwaniejsz czci globalnych wydatkw, a tym samym
globalnego popytu. Na nastpnych stronach powiemy, w jaki
sposb cakowity rozporzdzalny dochd wszystkich konsumentw oddziauje - w poczeniu z innymi czynnikami - na
czn konsumpcj krajow.
Czynniki wyznaczajce konsumpcj
Rozpoczynamy od analizy gwnych si wywierajcych
wpyw na wydatki konsumpcyjne. Jakie czynniki ycia danego

narodu i sposobu zdobywania rodkw utrzymania wyznaczaj

tempo zmian jego wydatkw konsumpcyjnych?
Dochd rozporzdzalny. Zarwno zwyka obserwacja,
jak i badania statystyczne wykazuj, e kluczowym czynnikiem
wyznaczajcym konsumpcj w danym kraju jest dochd.
Przyjrzyjmy si rys. 7.5, na ktrym wida, jak wyranie zmiany
w konsumpcji id w lad za zmianami w rocznym dochodzie do
dyspozycji w okresie 1929-1984. Jedynym okresem, w ktrym
dochd i konsumpcja nie szy razem rwno, byy lata drugiej
wojny wiatowej, kiedy to dobra wystpoway w niedoborze i
byy racjonowane, a spoeczestwo byo nakaniane do
oszczdzania, by w ten sposb wspomc kraj w wojnie.
Dochd permanentny lub dochd w cigu caego cyklu
ycia. Prostsze teorie przy prognozowaniu konsumpcji
uwzgldniaj tylko dochd w roku biecym. Badania
prowadzone w ostatnich trzech dziesicioleciach wskazuj, e
konsumenci nie poprzestaj na krtkowzrocznym
uwzgldnianiu samych tylko tegorocznych wielkoci dochodu i
konsumpcji. Podejmujc decyzje konsumpcyjne, ludzie bior
pod uwag raczej swoje warunki ekonomiczne w dugim
okresie.
Jeeli rolnik zostanie dotknity katastrofalnym
nieurodzajem, prawdopodobnie uruchomi jak cz swoich
oszczdnoci. Jeeli makler na koniec roku stwierdzi
fantastycznie wysoki wzrost dokonywanych transakcji, jest
mao prawdopodobne, by natychmiast wyda cae swoje
zarobki z tytuu porednictwa. W obu tych przypadkach
konsumenci spojrz na spraw z dugookresowe go punktu
widzenia, zadajc sobie pytanie: Czy ten dochd to tylko
jednorazowy umiech losu, czy te mona liczy, e bdzie si
on powtarza? Czy mog si spodziewa rwnie wysokich (czy
rwnie niskich) zarobkw z roku na rok, czy te mj dochd
powrci do jakiego normalnego, tj. permanentnego poziomu?

Z dowiadczenia wynika, e decydujc o poziomie

swojej konsumpcji ludzie opieraj si w przewaajcej mierze
na perspektywach dochodw w dugim okresie. Te
perspektywy nazywamy dochodem permanentnym albo
dochodem w cigu caego cyklu ycia; jest to ten poziom
dochodu, jaki dana osoba uzyskuje przecitnie w okresach
zarwno dobrej, jak i zej koniunktury gospodarczej4.
4

Przeomowe znaczenie miay badania przeprowadzone przez Franco Modiglianiego (model

uwzgldniajcy cao cyklu ycia) i Miltona Friedmana (teoria dochodu permanentnego).

Pojcie dochodu permanentnego ma due znaczenie, wie

si z nim bowiem sugestia, e konsumenci nie na wszystkie
wstrzsy dochodowe reaguj jednakowo. Jeeli jaka zmiana
dochodu zdaje si by trwaa (na przykad awans na pewne i
dobrze patne stanowisko), konsumenci najprawdopodobniej
zwikszaj konsumpcj proporcjonalnie do podwyszonego
dochodu. Jeeli jednak zmiana ta ma charakter wyranie
przejciowy (jak na przykad okres wyjtkowo dobrej pogody
lub dorana premia), kracowa skonno do konsumpcji moe
by cakiem niska. A zatem na kracow skonno do
konsumpcji bardzo powany wpyw mog wywiera
oczekiwania konsumentw dotyczce danej zmiany dochodu:
na przykad czy zmiana ta jest trwaa, czy tylko przejciowa.

Bogactwo (majtek). Nastpnym wanym czynnikiem

okrelajcym wielko konsumpcji jest stan majtkowy
(bogactwo). Wyobramy sobie dwch konsumentw; obaj
zarabiaj 25000 dol. rocznie. Jeden ma w banku 100000 dol.,
drugi za nie ma oszczdnoci. Pierwszy konsument moe
konsumowa wicej, wcale nie postpujc nieostronie ani nie
ryzykujc bankructwa, a z bada wynika, e taki efekt
majtkowy rzeczywicie wystpuje.
Normalnie stan majtkowy nie ulega szybkim zmianom z
roku na rok. Dlatego te efekt majtkowy rzadko tylko
powoduje gwatowne zmiany konsumpcji. Od czasu do czasu
zdarzaj si jednak wyjtki. Kiedy po 1929 r. nastpi krach
giedowy, upady cae fortuny i kapitalistyczni bogaci posiadacze papierw wartociowych z dnia na dzie stali si
biedakami. Wielu bogatych ludzi musiao radykalnie
zredukowa swoj konsumpcj. Podobnie w okresie wielkiego
boomu w mieszkalnictwie pod koniec lat siedemdziesitych,
gdy ceny domw rosy znacznie szybciej od innych cen, nage
poczucie wzrostu zamonoci wrd wacicieli domw mogo
bardzo pobudzi konsumpcj.
Inne oddziaywania. Od czasu do czasu ekonomici
wskazywali i na inne zmienne jako na wane czynniki
wywierajce wpyw na oszczdzanie czy konsumpcj. W
ostatnim dziesicioleciu, niektrzy upatrywali przyczyny niskiej stopy oszczdzania w wysokiej stopie opodatkowania i
niskich realnych (czyli skorygowanych ze wzgldu na inflacj)
przychodach z oszczdnoci. Martin Feldstein, przewodniczcy
Komitetu Doradcw Ekonomicznych za prezydentury Reagana,
przedstawi szereg bada dowodzcych, e istniejcy system
zabezpieczenia spoecznego prowadzi do zmniejszenia
oszczdnoci indywidualnych: mniemanie, e w przyszoci
bdziemy dostawa od rzdu szczodre emerytury i renty, moe
nas skania do tego, aby obecnie oszczdza mniej. Take i
inflacja lub oczekiwania dotyczce przyszej sytuacji gospodarczej wpywaj na wielko oszczdnoci konsumentw.
Jakie znaczenie w procesie wyznaczania konsumpcji
maj inne czynniki poza dochodem? Rzadko kto wtpi o tym,
e dla poziomu oszczdnoci due znaczenie maj: stan
majtkowy, czynniki spoeczne oraz oczekiwania dotyczce
przyszoci. Jake inaczej moglibymy wytumaczy fakt, e
konsumenci japoscy oszczdzaj 20% swoich dochodw,
Amerykanie za zaledwie 5 czy 7%? Przyjmujc jednak, e
zaleno midzy oszczdnociami a dochodem wykazuje
niezwyk stabilno, wielu ekonomistw stawia sobie pytanie,

czy w ostatnich trzech dziesicioleciach oddziaywanie

czynnikw pozadochodowych miao wielkie znaczenie.
Funkcja konsumpcji narodowej
Ten przegld czynnikw wyznaczajcych konsumpcj
prowadzi do wniosku, e gwn determinant konsumpcji w
danym spoeczestwie jest rozporzdzalny dochd. Opierajc
si na tym wniosku, moemy na rys. 7.6 zaznaczy najnowsze
roczne dane dotyczce konsumpcji i dochodu do dyspozycji.
Wykres punktowy ukazuje dane za okres 1964-1984, przy
czym kady punkt oznacza poziom konsumpcji i dochodu dla
danego roku.
Oprcz tego przez te rozrzucone punkty
przeprowadzilimy lini, ktr oznaczamy CC i nazywamy
dopasowan funkcj konsumpcji. Ta dopasowana funkcja
konsumpcji pokazuje nam, jak dokadnie konsumpcja poda w
lad za rozporzdzalnym dochodem w okresie ostatniego
wierwiecza (a nawet i w duszych okresach). Jeeli jednak
przyjrzymy si dokadniej, to dojrzymy jedn z najlepiej
wytrzymujcych prb czasu prawd makroekonomii: z kadego
dolara rozporzdzalnego dochodu konsumenci amerykascy
oszczdzaj 7 centw, a wydaj 93 centy. Trzeba by si
przyglda bardzo dokadnie, aeby znale jakie rozbienoci
midzy lini dopasowan a danymi faktycznymi.

Ale rozbienoci takie istniej. Kae nam to pamita, e

w ekonomii roi si od przyblie i niedoskonaych teorii:
ekonomia nie jest nauk cis, na miar fizyki. Zawsze istniej
jakie inne wpywy, ktre przegapilimy (w tym przypadku na
przykad stan majtkowy czy inflacja), a - co rwnie wane -

konsumenci maj paskudn skonno do zmieniania swoich

obyczajw z biegiem czasu.
B. NIESTABILNO INWESTYCJI
Drugim z gwnych skadnikw wydatkw prywatnych
s inwestycje5. W makroekonomii inwestycje odgrywaj dwie
role. Po pierwsze, stanowi one znaczc i przy tym mao
stabiln cz wydatkw. Tote gwatowne zmiany w
inwestycjach mog wywiera potny wpyw na globalny
popyt i w wyniku na produkcj oraz zatrudnienie.
Oprcz tego inwestycje prowadz do akumulacji
kapitau. Tworzc zasoby uytecznych budynkw i urzdze
kraj zwiksza swj produkt potencjalny, co w dugim okresie
sprzyja wzrostowi gospodarczemu. A zatem inwestycje peni
dwoist funkcj, wpywajc na produkt i na dochody.
Zanim w dalszych rozdziaach przejdziemy do
rnorakich skutkw inwestowania, tutaj dokonamy oglnego
przegldu samej ich natury oraz oddziaujcych na nie si.
W dalszych rozdziaach powrcimy do bardziej
szczegowych i specjalistycznych teorii inwestycji (zasad
przyspieszenia czyli mechanizm akceleratora przedstawimy
w rozdziale 10, natomiast rozdzia 30 zawiera mikroekonomiczn teori kapitau). Warto jednak ju teraz
naszkicowa pewn zapowied tych dalszych rozdziaw.
5
Pamitajmy, e terminw inwestowanie, inwestycje, uywamy w makroekonomii w
pewnym bardzo szczeglnym znaczeniu. Inwestycje netto, czyli akumulacj kapitau,
definiujemy jako przyrost netto realnego kapitau w danym spoeczestwie (maszyny i urzdzenia,
budynki, zapasy). Wielu ludzi mwi o inwestowaniu w odniesieniu do zakupu kawaka ziemi,
papieru wartociowego firm ju istniejcych (stare akcje czy obligacje) czy w ogle
jakiegokolwiek tytuu wasnoci. Dla ekonomisty takie zakupy wyranie dotycz transferu
poszczeglnych pozycji majtkowych czy zmian w strukturze porfela. To, co jedna osoba kupia,
inna osoba sprzedaa. Inwestycje netto pojawiaj si wtedy tylko, gdy stworzony zostaje
dodatkowy kapita realny.

Przypomnijmy sobie na podstawie tabl. 6.5, e

inwestycje mona rozbi na trzy kategorie: zakup urzdze,
przyrost zapasw, budow fabryk i domw. W sumie mniej
wicj jedn czwart stanowi budownictwo mieszkaniowe, jedn
dwudziest normalnie przyrost zapasw, reszta za - w cigu
ostatnich piciu lat wynoszca przecitnie 70% cznych
inwestycji - to inwestycje w zakady fabryczne przedsibiorstw
i ich wyposaenie.
W ostatecznym rezultacie przedsibiorstwa inwestuj
wtedy, kiedy oczekuj, e zbudowanie nowej fabryki lub
kupienie nowej maszyny da im zysk, czyli przyniesie im
wpywy wysze od kosztw inwestycji. To proste stwierdzenie

zawiera trzy elementy zasadnicze dla zrozumienia inwestycji:

przychody, koszty i oczekiwania.
Przychody. Inwestycja przyniesie przedsibiorstwu
dodatkowe wpywy tylko wtedy, jeeli umoliwi mu
sprzedawanie wikszej iloci produktw lub wytwarzanie ich
taniej. Wynika z tego, e bardzo wan determinant inwestycji
bdzie oglny poziom produkcji (czyli PNB). Kiedy fabryki nie
s w peni wykorzystywane, zapotrzebowanie przedsibiorstw
na nowe zakady wytwrcze jest stosunkowo mae, wobec
czego inwestycje s niskie. Mwic oglniej, inwestycje zale
od przychodw generowanych przez poziom oglnej aktywnoci gospodarczej. Na przykad w okresie ostatniej
powaniejszej recesji gospodarczej wielko produkcji w latach
od 1979 do 1982 gwatownie spada i w rezultacie inwestycje
zmniejszyy si o 18%.
Z niektrych bada wynika sugestia, e w ramach cyklu
koniunkturalnego pord czynnikw oddziaujcych na rozwj
inwestycji dominuje w efekt przychodw czy wpyww z
utargw. Jest on tak wany, e przy omawianiu akceleratora w
rozdziale 10 powrcimy do jego peniejszej analizy.
Koszty. Drug wan determinant poziomu inwestycji
s koszty inwestowania. Kiedy jednak analizujemy owe koszty,
to stwierdzamy, e s one bardziej skomplikowane anieli
koszty innych towarw, jak na przykad usug fryzjerskich czy
kina. Te dodatkowe komplikacje wynikaj z tego, e dobra
inwestycyjne trwaj przez wiele lat. Co wicej, kiedy jakie
zakupione dobro jest stosunkowo trwae, zarwno
przedsibiorstwa, jak i gospodarstwa domowe czsto skonne
s paci za nie z funduszw poyczonych (na przykad
obciajc hipotek).
Co jest kosztem zacigania poyczek? Jest nim stopa
procentowa od poyczonych funduszw. Przypomnijmy, e
stopa procentowa jest cen pacon za wypoyczenie pienidzy
na pewien okres; na przykad trzeba paci 13% za
wypoyczenie 1000 dol. na przecig roku. Kiedy jaka rodzina
kupuje dom, stop procentow jest procent hipoteczny.
Przedsibiorstwa finansuj zacigane przez siebie poyczki na
wiele rnych sposobw, na przykad poyczkami bankowymi
albo reinwestujc swoje zyski.

Podstawow spraw jest zrozumienie, e stopy

procentowe s mechanizmem, za porednictwem ktrego
wspczesna polityka pienina z niezwyk si oddziauje na
gospodark. Kiedy poda pienidza ronie, ludzie przejciowo
konstatuj, e s w posiadaniu wikszej iloci pienidzy, ni
jest to im niezbdne. Kiedy si pozbywaj owego
nadwykowego pienidza, cena pienidza (a jest ni stopa
procentowa) spada. Kiedy stopy procentowe spadaj, koszt
inwestowania spada, przedsibiorstwa kupuj wicej urzdze i
konstrukcji, gospodarstwa domowe za kupuj wicej domw.
(Wszystko to przeanalizujemy dokadniej w rozdziaach 14
16.) W sumie:
Stopy procentowe odgrywaj w gospodarce kluczow
rol, wywieraj one bowiem wpyw na koszt inwestowania i s
dlatego wanym wyznacznikiem wielkoci inwestycji oraz
globalnego popytu.
Innym wanym kanaem, przez ktry mona oddziaywa
na stron kosztow decyzji inwestycyjnych, s podatki. Rzd
federalny dysponuje szerok gam rodkw podatkowych,
wywierajcych wpyw na koszty inwestowania. Wanym
czynnikiem hamujcym inwestycje jest podatek dochodowy od
spek. cigajc do 46% od wszelkich zyskw rzd zmniejsza
bodce do inwestowania w sektorze wielkich korporacji.
Rwnoczenie rzd federalny pobudza inwestycje za pomoc
rodkw takich, jak tzw. inwestycyjne ulgi podatkowe
(investment tax credit, ITC), tj. odraczanie spaty podatkw od
dziaalnoci inwestycyjnej. ITC wprowadzono za prezydentury
Kennedy'ego; oznacza ono, e od kadego nowo zakupiono
elementu urzdze wytwrczych spka otrzymuje ulg
podatkow w wysokoci 10%. Podobnie jak ulgi czy rabaty
przy sprzeday kamer fotograficznych lub ulgowe przeloty, ma
to zachci do zakupw dbr inwestycyjnych.
Jaki jest efekt netto wszystkich podatkw dla kosztw
kapitau? Najnowsze badania sugeruj, e -jak to byo w 1984 r.
- system podatkowy w gruncie rzeczy subsydiuje (netto)
inwestycje w maszyny i urzdzenia oraz nakada niewielki
podatek na inwestycje w prace budowlane i w zapasy.
Czytelnik mgby zapyta, w jaki sposb system podatkowy
moe faktycznie subsydiowa inwestycje w maszyny i
urzdzenia? Dzieje si tak dlatego, e w odniesieniu do tych
dbr rodki o charakterze subsydiw, jak ITC, swoim wpywem
przewaaj oddziaywanie innych podatkw.
Oczekiwania. Trzeci element wchodzcy w gr przy
inwestowaniu wie si ze ,,stanem zaufania gospodarczego i

z oczekiwaniami. Inwestycje to przede wszystkim pewien

hazard, ,,stawianie na przyszo, stawianie na to, e wpywy
w teraniejszoci i w przyszoci oka si wysze od
teraniejszych i przyszych kosztw. Jeeli przedsibiorstwa s
skonne podejrzewa, e w gospodarce Meksyku wystpi w
przyszoci depresja, albo e ich inwestycje we Francji
pewnego dnia mog zosta znacjonalizowane, albo e ceny, po
ktrych s w stanie sprzeda swoj rop naftow, w przyszoci
zaczn spada, to bd one niechtne podejmowaniu obecnie
inwestycji w Meksyku, we Francji czy w wiercenia ropy.
I odwrotnie, jeeli przedsibiorstwa w 1984 r.
dostrzegaj szans szybkiej poprawy gospodarczej, zaczynaj
planowa rozbudow swoich zakadw w 1985 r.
A zatem decyzje inwestycyjne s niejako zawieszone na
wosku - wosku oczekiwa dotyczcych przyszego biegu
wypadkw; a co gorsza, zale one od takich przyszych
wydarze, ktre bardzo trudno prognozowa. Nic te dziwnego,
e zarwno przedstawiciele rzdw, jak i bankw centralnych
wiele godzin spdzaj na rozwaaniu, jak oywi czy
zwikszy zaufanie gospodarcze.
Ten nasz przegld si lecych u podstaw decyzji
inwestycyjnych mona by streci w nastpujcy sposb.
Przedsibiorstwa inwestuj po to, by osign zyski.
Poniewa dobra kapitaowe su przez wiele lat, decyzje
inwestycyjne zale od (a) stanu popytu na produkt wytwarzany
przez nowe inwestycje, (b) poziomu stp procentowych i
podatkw oddziaujcych na koszty inwestycji oraz (c) oczekiwa przedsibiorstw dotyczcych sytuacji gospodarczej w
przyszoci.
Krzywa popytu na inwestycje
Ktre z czynnikw wpywajcych na inwestycje
odgrywaj rol dominujc? Z punktu widzenia
makroekonomii nader wane s zwizki pomidzy pienidzem,
stopami procentowymi a inwestycjami. Zastanwmy si przeto
przez chwil nad zalenoci midzy stopami procentowymi a
inwestycjami, nad tym, co bdziemy nazywa krzyw popytu
na inwestycje.
Wyobramy sobie gospodark uproszczon, w ktrej
przedsibiorstwa maj rne liczne projekty inwestycyjne: A,
B, C i tak dalej a do H. Dla uproszczenia zamy, e trwao
tych inwestycji (na przykad elektrowni czy budynkw) jest tak
wielka, e moemy pomin konieczno zastpowania
wskutek zuycia. Zamy te, i owe projekty inwestycyjne
daj stay strumie dochodu netto w kadym roku. Nie ma

inflacji. Tablica 7.3 zawiera dane finansowe dotyczce kadego

z tych projektw inwestycyjnych.
Spjrzmy na inwestycj A. Kosztuje ona milion dolarw.
Daje bardzo wysoki przychd, wynoszcy 1500 dol. rocznie na
kady zainwestowany tysic dolarw (oznacza to roczny
przychd 150%). Kolumny czwarta i pita pokazuj koszt
inwestycji. Dla uproszczenia zamy, e inwestycja ta jest
finansowana wycznie z poyczek zaciganych przy rynkowej
stopie procentowej; przyjmujemy, e jej wysoko wynosi
alternatywnie 10% (kolumna 4) albo 5% rocznie (kolumna 5).A
zatem przy rocznej stopie procentowej wynoszcej 10% koszt
poyczenia tysica dolarw wynosi 100 dol. rocznie, co
pokazuj wszystkie pozycje w kolumnie (4); przy stopie
wynoszcej 5% koszt kredytu od tysica dol. poyczki stanowi
50 dol. rocznie.

Na koniec, ostatnie dwie kolumny pokazuj roczny zysk

netto z inwestycji. Dla projektu A, bardzo zyskownego, roczny
zysk netto wynosi 1400 dol. na kady tysic dolarw
zainwestowany przy stopie procentowej 10%. Projekt H
przynosi straty.
Powtrzmy: dla kadej inwestycji przeprowadzamy
kalkulacj rocznych wpyww i rocznego kosztu funduszy, na
podstawie istniejcej stopy procentowej; rnica stanowi

roczny zysk (albo strat) netto z danej inwestycji6.

6

Przykad ten jest ogromnym uproszczeniem w stosunku do wikszoci rzeczywistych

rachunkw inwestycyjnych. W rachunkach tych najczciej wchodz w gr: strumie nierwnomiernych przychodw, amortyzacja kapitau, podatki i rne rozliczne stopy procentowe od
poyczanych funduszw. W rozdziale 30 i Dodatku do niego problem ten jest omawiany bardziej
szczegowo, a nacisk pooono na konieczno dyskontowania przyszych sum pieninych,
poniewa stopa procentowa jest dodatnia. Bardziej wyczerpujce omwienie czytelnik moe
znale w specjalistycznych ksikach traktujcych o finansach.

Cel, do ktrego dymy, ukazuj dwie ostatnie kolumny

tabl. 7.3. Przyjrzyjmy si ostatniej kolumnie, odpowiadajcej
stopie procentowej 5%. Zauwamy, e przy tej wysokoci stopy
procentowej projekty inwestycyjne od A do G oka si
zyskowne. Wobec tego naleaoby si spodziewa, e
maksymalizujce zyski przedsibiorstwa bd inwestowa w te
wszystkie siedem projektw, co (na podstawie kolumny 2) da
czn sum 55 mln dol. inwestycji. A zatem przy stopie
procentowej wynoszcej 5% popyt na inwestycje wynisby 55
mln dol.

Przypumy jednak, e ze wzgldu na zaostrzenie

polityki pieninej stopa procentowa wzrosa do 10%. W
wyniku tego koszt sfinansowania tych inwestycji podwoi si.
Kolumna szsta mwi nam, e przy stopie procentowej

wynoszcej 10% projekty inwestycyjne F i G staj si

nierentowne; popyt na inwestycje spadnie do 30 mln dol.
Wyniki tej analizy moemy pokaza na rysunku 7.7.
Rysunek przedstawia funkcj popytu na inwestycje, ktra jest
tutaj opadajc schodkow funkcj stopy procentowej. Kady
schodek wyraa zainwestowan kwot przy rwnowacej
stopie procentowej w odniesieniu odpowiednio do projektw A,
B i tak dalej.
Rwnowaga przy stopie wynoszcej 5% przypada w
punkcie M, przy inwestycjach wartoci 55 mln dol. Przy takiej
stopie procentowej realizowane bd projekty od A do G.
Jeeli w wyniku zacienienia polityki pieninej Rezerwy
Federalnej lub ze wzgldu na zmian innych warunkw stopy
procentowe wzrosn do 10%, projekty F i G wypadn z
kalkulacji; czny popyt na inwestycje przypadnie w punkcie M'
na rys. 7.7, a cakowity popyt inwestycyjny wyniesie 30 mln
dol.
Przesunicia krzywej popytu na inwestycje
Widzielimy, jak stopy procentowe oddziauj na poziom
inwestycji. Z naszego przegldu wynika jednak, e na
inwestycje wpywaj take i inne czynniki. Na przykad wzrost
cznej wielkoci produktu w gospodarce przesunie krzyw
popytu na inwestycje na prawo i ku grze.
Si dziaajc w przeciwnym kierunku bd podatki od
dziaalnoci gospodarczej. Przypumy, e podatki od
korporacji zabieraj poow rocznego przychodu z kolumny
trzeciej w tabl. 7.3, a kosztw zawartych w kolumnach czwartej
i pitej nie potrca si od podstawy wymiaru. W tej sytuacji
zyski netto w kolumnach szstej i sidmej zmniejsz si.
(Sprawd, e przy stopie procentowej wynoszcej 10%,
podatek w wysokoci 50% obciajcy wielkoci zawarte w
kolumnie trzeciej wytrci z kalkulacji projekty lece midzy
B a C, za popyt na inwestycje obniy si do 5 mln dol.)
Na koniec, zwrmy uwag na znaczenie oczekiwa.
Wysoko przychodw ukazanych w kolumnie trzeciej
skalkulowana jest na podstawie wydarze, ktre nastpi w
odlegej przyszoci. A co si stanie, jeeli inwestorzy stan si
gboko pesymistyczni i oceni, e przychody rycho spadn o
poow? Albo e si podwoj? Analizujc wszystkie te
przypadki, moemy poj, jak potny wpyw oczekiwania
mog wywiera na inwestycje.
Stopy procentowe realne a stopy procentowe

nominalne
Zanim przestaniemy si zajmowa problemami popytu na
inwestycje, musimy wprowadzi pewne kluczowe rozrnienie,
zwizane z inwestycjami. Przegldajc gazety z koca lat
siedemdziesitych i pocztkw lat osiemdziesitych,
zobaczymy nominalne (albo pienine) stopy procentowe
wynoszce 8, 15 czy nawet 18% rocznie. W pocztkach lat
szedziesitych stopy procentowe wynosiy odpowiednio 3, 4
albo 5%. Czy z porwnania tego wynika, e w ostatnich latach
inwestycje si zaamay? Albo wemy przykad Brazylii, gdzie
stopy procentowe wynosiy 40 do 300% rocznie. Czy nie
powinno to byo zdawi najbardziej nawet dynamicznych
inicjatyw gospodarczych ?
Rzecz zaskakujca, ale odpowied brzmi: nie. W
rzeczywistoci z perspektywy historycznej w Stanach
Zjednoczonych w kocu lat siedemdziesitych i w pocztkach
lat osiemdziesitych inwestycje byy wysokie. W pniejszych
latach siedemdziesitych za w Brazylii odnotowywano
niezwykle wysokie rozmiary realnych inwestycji.
Rozwizanie tego paradoksu ley w koncepcji realnej
stopy procentowej. W Stanach Zjednoczonych czy w Brazylii w
latach siedemdziesitych wysokim biecym stopom
procentowym towarzyszyy rwnie wysokie, a niekiedy jeszcze
wysze, stopy inflacji. To prawda, eby poyczy, trzeba byo
paci bardzo duo, ale poyczk spacao si w
zdeprecjonowanych dolarach czy cruzeiros. Przeliczona na
dobra realne stopa procentowa bya w rzeczywistoci niska albo
nawet ujemna.
Moemy to lepiej wyjani na przykadzie. Przypumy,
e zarwno stopa procentowa, jak i stopa inflacji wynosz 20%.
Jeeli dzi poyczysz 1000 dol., w przyszym roku bdziesz
musia spaci 1200 dol. Ale ze wzgldu na inflacj rzeczywista
warto 1200 dol. w przyszym roku jest dokadnie taka sama
jak realna warto 1000 dol. w tym roku. A zatem, w rezultacie,
spacisz dokadnie tyle samo dbr realnych. W takim za
przypadku stopa procentowa wyraona w kategoriach dbr
realnych (realna stopa procentowa) rwna jest zeru, nie za
dwudziestu procentom.
Mwic bardziej oglnie, rzecz ma si tak oto:
Realna stopa procentowa jest to procent pacony przez
dunikw w kategoriach realnych dbr i usug. Rwna si ona
nominalnej (czyli pieninej) stopie procentowej minus stopa
inflacji.

Na rysunku 30.3 w rozdziale 30 przedstawiono

zachowanie stp procentowych realnych i nominalnych w
Stanach Zjednoczonych w ostatnich latach.
W jaki sposb pojcie to wie si z inwestycjami?
Przypomnijmy, e nasza analiza ukazana w tabl. 7.3 zakadaa
inflacj zerow, tak e realna i nominalna stopa procentowa
byy takie same. Jeeli jest inflacja, to wartoci zawarte w
kolumnie trzeciej nie s ju stae; rosn one zgodnie ze stop
inflacji. Przysze przychody bd w rzeczywistoci wysze od
przychodu z pierwszego okresu, tak e pienina warto
inwestycji bdzie rosn zgodnie z tempem inflacji. W
kategoriach naszej funkcji popytu na inwestycje z rys. 7.7, jeli
ukazywana tam stopa procentowa jest stop nominaln, inflacja
bdzie wywoywa przesunicie krzywej w pionie ku grze.
Czsto, aeby wyeliminowa zakcajce efekty inflacji
oddziaujcej zarwno na przychody, jak i na nominalne stopy
procentowe, ekonomici analizuj inwestycje, posugujc si
liczbami skorygowanymi ze wzgldu na inflacj. Oznacza to, e
popyt na inwestycje mona analizowa, badajc wpyw
wielkoci produktu realnego i wysokoci realnych stp
procentowych na realne wydatki na inwestycje (przy czym
realny produkt i ,,realne inwestycje oznaczaj wartoci tych
zmiennych wyraone w cenach staych).
A zatem pojcie realnej stopy procentowej wyjania
paradoks rwnoczesnego wystpowania wysokich inwestycji i
wysokich stp procentowych, tak jak to byo w Brazylii czy w
Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesitych. Nominalne
stopy procentowe byy wysokie, natomiast realne stopy
procentowe byy niskie. To wanie niskie realne stopy
procentowe doprowadziy pod koniec lat siedemdziesitych do
wielkiego oywienia inwestycji.
Chwiejno inwestycji
Skoro ju si dowiedzielimy, jakie czynniki wywieraj
wpyw na inwestycje, nie bdzie dla nas zaskakujce
stwierdzenie, e inwestycje s niezwykle chwiejne. Zachowuj
si one w sposb tak kapryny i trudny do przewidzenia
dlatego, e zale od tak chwiejnych czy zmiennych
czynnikw, jak na przykad sukces lub niepowodzenie nowych,
nie sprawdzonych i nie wyprbowanych jeszcze produktw; od
zmian stawek podatkowych i stp procentowych; od postaw
politycznych i sposobw podejcia do problemw
stabilizowania gospodarki; od sytuacji w handlu zagranicznym

Ameryki i od wartoci dolara oraz od innych podobnie

zmiennych wydarze ycia gospodarczego.
Inwestycje s ogromnie chwiejne dlatego, e zale od
zmiennych i nerwowych oczekiwa dotyczcych bardzo
trudnych do przewidzenia przyszych wydarze.
Obraz niestabilnoci inwestycji przedstawia rys. 7.8.
Inwestycje s na nim wyraone w procencie potencjalnego
PNB. Zwrmy uwag na niezmiernie gwatowne zmiany tego
stosunku w latach trzydziestych i czterdziestych oraz na ostry
spadek inwestycji w pocztkach lat osiemdziesitych.
ROZDWIK MIDZY CZYNNIKAMI
MOTYWUJCYMI OSZCZDZANIE A
CZYNNIKAMI MOTYWUJCYMI INWESTYCJE
Po przegldzie wspczesnych teorii konsumpcji i
inwestycji moemy ju zrozumie wany fakt: w zoonej
wspczesnej gospodarce podane wielkoci oszczdzania i
inwestycji nie rwnaj si sobie w sposb automatyczny.
Dlaczego? Dlatego, e na ogl oszczdzania i inwestycji
dokonuj cakiem inni ludzie z cakiem odmiennych przyczyn, a
take dlatego, e rynek nie koordynuje szybko wielkoci
oszczdzania i inwestycji.

Nie zawsze tak byo. Kiedy samowystarczalni rolnicy

powicaj swj czas na osuszanie czy nawadnianie pl zamiast
na zbieranie i spoywanie plonw, to rwnoczenie oszczdzaj
i inwestuj. Rezygnuj z konsumpcji biecej (a wic
oszczdzaj) tylko dlatego, e chc zmeliorowa swoje pola
(inwestowa). Rezygnujc z konsumpcji biecej, stwarzaj
podstawy zwikszenia konsumpcji w przyszoci.
Rwnoczenie jednak inwestuj, zwikszajc potencja
wytwrczy swoich gospodarstw.
Dla samowystarczalnych rolnikw nie tylko
oszczdzanie i inwestowanie jest jednym i tym samym; takie
same s rwnie przyczyny, dla ktrych podejmuj decyzje
dotyczce oszczdzania i inwestowania. Konsumuj dzisiaj
mniej (to jest oszczdzaj) po to, eby ulepszy swoje grunty
(by inwestowa). Gdyby nie dostrzegali adnych moliwoci
inwestowania, nigdy by im nie przyszo do gowy, by
oszczdza; zreszt gdyby nawet naiwnie usiowali oszczdza,
oszczdzanie na przyszo w gruncie rzeczy nie miaoby
adnych perspektyw.

W naszej wspczesnej gospodarce nie istnieje tego

rodzaju automatyczny zwizek. Gwn przyczyn
wystpowania obecnie fluktuacji gospodarczych jest to, e
zaleno midzy oszczdzaniem a inwestowaniem nie jest
automatyczna. Wi zostaje przerwana z chwil, gdy rynki nie
dokonuj automatycznego przeniesienia podanych
oszczdnoci ciuaczy do podejmujcych inwestycje
przedsibiorstw.
Akumulacji kapitau, czyli inwestycji, obecnie dokonuj
przewanie przedsibiorstwa, zwaszcza wielkie korporacje.
Kiedy korporacja albo mae przedsibiorstwo ma moliwoci
zyskownych inwestycji, ich waciciele bd mie ochot
woy znaczn cz swoich dochodw z powrotem w
przedsibiorstwo. Do pewnego stopnia zatem niektrymi
oszczdnociami przedsibiorstw nadal rzdzi bezporednio
motyw inwestowania w przedsibiorstwo. Kiedy jednak
przychodz gwatowne zmiany w inwestycjach
przedsibiorstwa, s one finansowane gwnie zmianami w
rdach zewntrznych, takich jak akcje, obligacje albo kredyty
bankowe.
Kto oszczdza? Oszczdnoci dokonuj przede
wszystkim zupenie inne grupy: jednostki, rodziny,
gospodarstwa domowe, fundusze ubezpieczeniowe czy
emerytalne. Poszczeglne osoby mog chcie oszczdza dla
bardzo rnorodnych przyczyn: eby zabezpieczy si na
staro, eby zapewni sobie rodki na jakie przysze wydatki
(na urlop czy na zakup samochodu). Mog te czu si
niepewnie i szuka zabezpieczenia na czarn godzin. Albo
te moe ich wabi wysoki procent oferowany przez banki.
Albo, wreszcie, oszczdzanie moe by po prostu pewnym
nawykiem, bez maa odruchem warunkowym, z ktrego
praprzyczyn sami nie zdaj sobie sprawy.
Widzimy zatem, e istnieje swoista przepa pomidzy
decyzjami o oszczdzaniu a decyzjami inwestycyjnymi.
Istnienie tej przepaci moe wywiera wpyw na globalny popyt
i produkt, poniewa rynki nie zawsze s dobrymi
przewodnikami, gwarantujcymi szybki i efektywny przepyw
oszczdnoci do inwestycji. Oczywicie, nie ma w tym niczego
dziwnego, e obecnie oszczdnoci i inwestycji dokonuj rne
osoby. Ostatecznie zboe wytwarzane jest przez rolnikw na
wsi, a konsumuj je mieszkacy miast. Istota ley jednak w
tym, e rynki nie przewodz automatycznie zmian w
zamierzonych oszczdnociach u konsumentw do zmian w
zamierzonych inwestycjach w przedsibiorstwach. Dlaczego
tak jest, zobaczymy w nastpnym rozdziale: jeli ceny i pace s

nie do gitkie, rurocig wiodcy od oszczdzania do

inwestycji moe si zatka.
Z t ewentualnoci zatkania si kanaw midzy
oszczdzaniem a inwestycjami wi si najistotniejsze
problemy nowoczesnej makroekonomii. Czy istnieje jaki
automatyczny mechanizm zapewniajcy rwnowag oszczdnoci i inwestycji przy penym zatrudnieniu? Czy istnieje jaka
makroekonomiczna niewidzialna rka, ktra by prowadzia
wspczesn gospodark przemysow ku optymalnemu
poziomowi oszczdnoci, inwestycji i zatrudnienia?
Odpowied brzmi: nie. Gospodarka funkcjonujca na
zasadzie laissez-faire nie jest w stanie zagwarantowa tego, e
inwestycje i inne wydatki osign dokadnie poziom
pozwalajcy zapewni pene zatrudnienie. Przez cae lata czy
dziesiciolecia moe si utrzymywa tendencja do zbyt maych
inwestycji i innych wydatkw, co prowadzi do deflacji,
bankructw, wystpienia nadwyek nie wykorzystanej mocy
produkcyjnej, bezrobocia, ndzy i upadku. Kiedy indziej, przez
lata czy dziesiciolecia moe si utrzymywa tendencja do
wysokiego poziomu inwestycji (oraz innych skadnikw
cznego popytu), prowadzc do okresw chronicznej inflacji.
Pod koniec XIX i w XX wieku fluktuacje inwestycji
rzucay gospodark z jednej skrajnoci w drug. Od 1855 do
1875 r. na caym wiecie budowano koleje. W cigu nastpnych
lat dwudziestu nie wystpia w peni analogiczna dziaalno
gospodarcza. Podobny przewrt nastpi w latach dwudziestych
dziki samochodowi i rozwojowi zakadw uytecznoci
publicznej.
We wspczesnej dobie niestabilnoci te nie zaniky. W
okresie od 1973 r. Stany Zjednoczone przeyy dwie powane
recesje i dwa znaczce epizody inflacyjne. W znacznej mierze
przyczyn tych wzlotw i upadkw byo dziaanie czynnikw
pieninych i wstrzsw pochodzcych z zewntrz, pchajcych
inwestycje to w jedn, to w drug stron.
CIG DALSZY: KU WYZNACZANIU WIELKOCI
PRODUKTU
W rozdziale tym wykazalimy, e czynniki wyznaczajce
oszczdnoci i inwestycje s na og cakiem rne. Rodzi to
podejrzenie, e nie ma adnej gwarancji, by strumie
cakowitych wydatkw pieninych, czyli globalny popyt,
pyn w dokadnie tym samym tempie z roku na rok.
W nastpnych dwch rozdziaach badamy, w jaki sposb
siy oszczdzania i inwestowania wspdziaaj ze sob,

prowadzc do uksztatowania si produktu narodowego na

poziomie rwnowagi. Wiemy, e w pewnych okolicznociach,
zwaszcza w krtkim okresie, produkt moe odbiega od swojej
wielkoci potencjalnej. Kiedy za pojawi si taka rozbieno, z
wysokim prawdopodobiestwem stwierdzimy to niszy, to
wyszy poziom bezrobocia oraz wiksze lub mniejsze tempo
wzrostu cen.

PODSUMOWANIE
A. Konsumpcja i oszczdzanie
1. Dochd jest wanym wyznacznikiem konsumpcji
(ywnoci, odziey i innych pozycji w wydatkach
gospodarstwa domowego) i oszczdzania. Funkcja konsumpcji
to zaleno midzy cakowit konsumpcj a cakowitym
dochodem. Poniewa kady dolar dochodu jest albo
oszczdzany, albo konsumowany, funkcja oszczdnoci jest
drug stron - czy zwierciadlanym odbiciem - funkcji
konsumpcji. Waciwoci funkcji konsumpcji i funkcji
oszczdnoci zostay podsumowane na s. 210 i naley do nich
powrci.
2. Indywidualne funkcje konsumpcji moemy do siebie
dodawa i otrzymywa w rezultacie oglnonarodow funkcj
konsumpcji. W najprostszej formie wyraa ona cao
wydatkw konsumpcyjnych jako funkcj rozporzdzalnego
dochodu. Na konsumpcj wywieraj wpyw take inne
zmienne; wyrane pitno na wzorach konsumpcji wycisny
zarwno stan majtkowy (bogactwo), jak i oczekiwania
dotyczce dochodu w przyszoci.
B. Niestabilno inwestycji
3. Drug wielk czci wydatkw s inwestycje w
budownictwo mieszkaniowe, w fabryki, urzdzenia i maszyny.
Podstawowym motywem rzdzcym inwestycjami jest denie
do osignicia zysku netto, to jest dokonywanie inwestycji
gdzie i kiedy oczekiwane w przyszoci wpywy z utargw
przewyszaj obecne i przewidywane koszty. Gwnymi
zmiennymi ekonomicznymi wyznaczajcymi poziom
inwestycji s zatem przychody osigane dziki inwestycjom
(na ktre wpywa przede wszystkim stan gospodarki w
poszczeglnych fazach cyklu koniunkturalnego), koszt
inwestycji (wyznaczany przez polityk stopy procentowe i
polityk podatkow) oraz stan oczekiwa dotyczcych
przyszoci. Poniewa czynniki wyznaczajce inwestycje
zale od mao przewidywalnych przyszych wydarze, przeto
inwestycje s najchwiejniejszym ze wszystkich skadnikw
globalnych wydatkw.
4. Wan zalenoci jest funkcja popytu
inwestycyjnego, odzwierciedlajca zaleno midzy
wydatkami inwestycyjnymi a stop procentow. Kiedy decyzje

przedsibiorstw dotyczce wyboru projektw inwestycyjnych

podejmowane s ze wzgldu na zyski, prowadzi to do
opadajcej krzywej popytu na inwestycje. Zwyka stopy
procentowej skoni przedsibiorstwa do odrzucenia niektrych
projektw inwestycyjnych.
5. Przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych istotna
jest zwaszcza realna stopa procentowa. Realna stopa
procentowa - to powszechniej znana stopa procentowa
nominalna (pienina), skorygowana ze wzgldu na stop
inflacji.
A zatem: realna stopa procentowa = nominalna stopa
procentowa stopa inflacji.
6. Poniewa zarwno osoby, jak i racje wchodzce w gr
w oszczdzaniu i inwestowaniu s rne i poniewa rynki nie
przewodz szybko i automatycznie oszczdnoci do
inwestorw, midzy tymi wielkociami mog wystpowa i
utrzymywa si przez duszy czas niedopasowania. Moe to
prowadzi do rozbienoci midzy produktem faktycznym a
potencjalnym i do przyspieszenia lub spowolnienia tempa
wzrostu cen.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podsumuj prawidowoci budetowe dla pozycji
takich, jak ywno, odzie, artykuy zbytku, oszczdnoci.
2. Wymie niektre przyczyny oszczdzania. Wymie
niektre formy, w jakich ludzie przechowuj swj majtek.
3. Jak dokadnie obliczono MPC i MPS w tabl. 7.2?
Zilustruj to na przykadzie, obliczajc MPC i MPS pomidzy
punktami A i B. Wyjanij, dlaczego MPC + MPS 1 zawsze
musi by prawdziwa.

4. Zamy, e przy kadym poziomie dochodu

konsumuj cay mj dochd. Narysuj moje funkcje konsumpcji
i oszczdzania.
5. Czy sdzisz, e punkt zrwnania w Nowym Jorku
jest taki sam jak w regionie Missisipi? Jaki, twoim zdaniem,
jest ten punkt tam, gdzie yjesz? Wymie moliwe sposoby
dokonywania przez pewien czas oszczdnoci ujemnych.
6. Jeeli porusza si wzdu danej funkcji konsumpcji,
dochd zmienia si bardziej ni konsumpcja. Dlaczego? Co to
nam mwi o MPC i MPS?
7. Jakie byyby skutki wymienionych poniej wariantw
dla funkcji popytu inwestycyjnego przedstawionej w tabl. 7.3 i
na rys. 7.7:
(a) podwojenie rocznych wpyww (utargw) na kady
zainwestowany tysic dol. (kolumna 3);
(b) wzrost stp procentowych do wysokoci 15%
rocznie;
(c) dorzucenie do tabeli dziewitego projektu
inwestycyjnego, dla ktrego dane w pierwszych trzech
kolumnach byyby: J, 10, 70;
(d) wprowadzenie wynoszcego 50% podatku od zyskw
netto, pokazanych w kolumnach (6) i (7).
8. Problem dla zaawansowanych: przypumy, e
funkcja konsumpcji jest

ROZDZIA 8
TEORIA WYZNACZANIA PRODUKTU
Przy danej
skonnoci do konsumpcji
i danych rozmiarach
inwestycji istnieje tylko
jeden poziom
zatrudnienia, przy ktrym
moe zachodzi
rwnowaga.
J. M. Keynes Oglna
teoria zatrudnienia,

procentu i pienidza
(1936)

Poznalimy gwne osoby dramatu - globalny popyt i

globaln poda, produkt i ceny, funkcj konsumpcji oraz
oszczdnoci i inwestycje. Tematy te obrosy ca histori
inflacji i bezrobocia, wzrostu i stagnacji. Scena jest ju
przygotowana do przedstawienia podstawowego dramatu
gospodarczego naszych czasw: czy gospodarka
kapitalistyczna jest w stanie osign pene zatrudnienie przy
stabilnych cenach, czy te jest skazana na powtarzajce si
cykle inflacji i recesji?
W tym rozdziale i w nastpnych zajmujemy si owymi
kluczowymi problemami. W rozdziale niniejszym zaczniemy
od powrotu do narzdzi globalnego popytu i globalnej poday.
Posugujc si tymi narzdziami, moemy przeanalizowa
podstawowy spr makroekonomiczny naszych czasw: czy w
gospodarce amerykaskiej istnieje tendencja do uporczywego
powtarzania si okresw zastoju i rozkwitu? W pierwszym
paragrafie przedstawiamy skrajnie przeciwstawne stanowiska
w owym sporze - pogld klasyczny i Keynesowsk koncepcj
depresji - oraz pokazujemy, jak odmienne s obie te wizje
wiata.
W drugiej czci rozdziau przechodzimy do opisu
Keynesowskiej teorii wyznaczania produktu; analizuje ona, w
jaki sposb wyznaczany jest produkt, gdy place i ceny s
sztywne, lepkie, to znaczy wtedy, kiedy krzywa globalnej
poday jest paska. Analiza ta ma wielkie znaczenie i dlatego
podkrelamy tutaj problem podstawowy: jak wzajemne
oddziaywanie oszczdnoci i inwestycji wyznacza
odpowiadajcy rwnowadze poziom PNB przy penym zatrudnieniu albo poniej niego. Oprcz tego przedstawimy
rwnowan analiz, ukazujc, w jaki sposb funkcja
konsumpcji i funkcja inwestycji wspdziaaj przy
wyznaczaniu poziomu PNB w rwnowadze.
Pozwala nam to zbada, w jaki sposb w modelu
Keynesowskim kada zmiana inwestycji o jednego dolara
prowadzi do zmiany PNB o wicej ni jeden dolar to znaczy
do zmiany pomnoonej. Gdy ju opanujemy narzdzia
przedstawione w tym rozdziale, bdziemy przygotowani do
zrozumienia zawartej w nastpnym rozdziale analizy, w jaki
sposb wydatki rzdowe i polityka podatkowa mog zmieni
wielko produktu w rwnowadze; zbadamy te paradoksalne
zjawiska polegajce na tym, e niekiedy, gdy jaki kraj usiuje

wicej oszczdza, w rezultacie osiga tyle tylko, e zarabia i

wytwarza mniej.
Rysunek 8.1 daje schematyczny przegld gwnych
problemw, jakie poruszamy w tym rozdziale. W pierwszej
czci rozdziau porwnuje si wzajemne oddziaywania AS
(globalnej poday) i AD (globalnego popytu) przy zaoeniach
Keynesowskich i klasycznych. W czci drugiej - gwnej ukazuje si, dlaczego w wiecie, w ktrym ceny i pace s
sztywne, najwaniejszym wyznacznikiem poziomu produktu
staje si globalny popyt.

A. KLASYCZNE I KEYNESOWSKIE PODEJCIE DO

PROBLEMU WYZNACZANIA PRODUKTU
Istniej wspczenie - podobnie jak to byo w cigu
ostatniego pwiecza - dwa przeciwstawne pogldy na
makroekonomi. Przedstawicieli pierwszej grupy pogldw
nazywa si klasykami. Ich podejcie uwypukla rol dostosowawczego mechanizmu cen na rynkach konkurencyjnych.
Podkrela sposb, w jaki ruch cen i plac moe oczyszcza
rynki, to znaczy, likwidowa nadwyki popytu lub poday
przez podwyszenie lub obnienie ceny danego nakadu lub
produktu. To klasyczne podejcie dominowao w znacznej

czci dziejw myli ekonomicznej i odyo w latach

siedemdziesitych i osiemdziesitych.
W latach trzydziestych w stanowisko klasyczne ugodziy
dwa ciosy. By to okres, w ktrym bezrobocie byo bardzo
wysokie - sigao 25% w Stanach Zjednoczonych - i
utrzymywao si na wysokim poziomie w cigu przeszo
dziesiciolecia. Wszyscy mogli dostrzec, e rynek pracy nie by
oczyszczany z nadwyek, e ujawniay si jakie zasadnicze
niedostatki mechanizmu ekonomicznego.
Drugim ciosem byo pojawienie si i rozwj podejcia
Keynesowskiego. Jego Oglna teoria ., opublikowana po raz
pierwszy w 1936 r., prezentowaa alternatywne podejcie do
problematyki makroekonomicznej. Podejcie to dopuszczao w gruncie rzeczy z naciskiem obstawao przy tym - e okresy
masowego bezrobocia nale do nieodcznych cech
gospodarki kapitalistycznej. Kluczow rnic midzy
modelami Keynesowskim i klasycznym byo twierdzenie
Keynesa, e ceny i pace nie s gitkie. Mwic inaczej, rynki
nie s oczyszczane, poniewa pace i ceny ocigaj si w
swych ruchach ku punktowi, w ktrym poda i popyt si
zrwnuj. Przyjrzyjmy si obu podejciom.
Model klasyczny
Klasyczny punkt widzenia na makroekonomi mona
przedstawi, posugujc si wykresami globalnej poday i
globalnego popytu, ukazanymi na rys. 8.2. Krzywa AD jest
narysowana w normalny sposb, opisany w rozdziale 5, to jest
jako krzywa opadajca. Zauwamy jednak, e w wersji
klasycznej krzywa AS jest pionowa.
Dlaczego? Aby odpowiedzie na to pytanie, zastanwmy
si dokadniej nad krzyw AS. Przypomnijmy sobie z rozdziau
5, e krzywa AS ukazuje zbir cen, po ktrych
przedsibiorstwa s gotowe sprzedawa rne iloci produktu.
A zatem, w stanie jakiej rwnowagi wyjciowej, wyraonej
przez punkt A na rys. 8.2, produkt osiga swoj potencjaln
wielko, a oglny poziom cen jest rwny P.

Ekonomista klasyczny obstawaby przy twierdzeniu, e

zarwno ceny, jak i pace (wyraone w pienidzu) s absolutnie
gitkie. Moemy zatem wyobrazi sobie jaki nowy stan
rwnowagi, w ktrym wszystkie ceny, pace i koszty podwoiy
si. W takiej nowej sytuacji oglny poziom cen wzrs
dwukrotnie, ale ceny wzgldne (to jest stosunek cen chleba do
cen samochodw czy cen ropy naftowej do ceny pracy) w
ogle si nie zmieniy.
Zadajemy sobie z kolei pytanie: dlaczego
przedsibiorstwa miayby zmieni wielko swojej produkcji,
jeeli wszystkie ceny i wszystkie koszty dokadnie si
podwoiy? To znaczy: dlaczego przedsibiorstwo miaoby
zmieni swoj produkcj i poda, jeeli wszystkie wielkoci
pienine (jak ceny ropy, ceny pszenicy, stawki pac, opaty
drogowe) zostay dokadnie podwojone, ale relatywne ceny i
koszty pozostay bez zmian? Jest oczywiste, e z punktu
widzenia racjonalnych przedsibiorstw i robotnikw
podwojenie wszystkich kosztw i wszystkich cen produktw,
pozostawiajce bez zmiany relacje cen, w niczym nie zachca
do zmiany poday.

Moemy teraz dostrzec konsekwencje takiego stanu

rzeczy dla krzywej AS. W wiecie klasycznym, w miar jak
oglny poziom cen przesuwa si harmonijnie w gr lub w d,
wszystkie ceny i koszty maj swobod gitkiego
przystosowania si. W takim przypadku przedsibiorstwa nie
zmieni wielkoci swojej produkcji. A zatem krzywa AS bdzie
przebiega pionowo.
Powtrzmy: klasyczna krzywa AS jest pionowa,
poniewa ceny i pace s doskonale gitkie i byskawicznie si
zmieniaj, reagujc na wstrzsy. Jeeli wskutek zwikszenia
podatkw lub wprowadzenia bardziej rygorystycznej polityki
pieninej konsumenci albo przedsibiorstwa postanawiaj
wydawa mniej, ceny i pace szybko si zmieniaj i
przywracaj pene zatrudnienie.
Posugujc si przedstawionymi na rys. 8.2 krzywymi AS
i AD, moemy przeledzi efekty danej zmiany globalnego
popytu w wiecie teorii klasycznej. Zamy, e globalny popyt
spada (ze wzgldu na cicia w poday pienidza, ktre
podwyszaj stopy procentowe, z powodu zmniejszenia si
wydatkw rzdowych lub dziaania ktregokolwiek z innych
czynnikw wpywajcych na krzyw AD). W rezultacie na rys.
8.2 krzywa AD przesuwa si do AD'. W wiecie klasycznym za
byskawicznym wstrzsem po stronie popytu nastpi
natychmiast caa fala dostosowa wszystkich pac i cen.
Rycho bdziemy wiadkami powrotu do penego zatrudnienia
przy penym wykorzystaniu zakadw wytwrczych i urzdze.
Kiedy cay system znowu okrzepnie, oglny poziom cen
spadnie rzeczywicie z P do P' na rys. 8.2. Ale poziom
produktu realnego nie zmieni si w ogle. Dlaczego? Bo
mechanizm cenowy zadziaa dostatecznie szybko, by
zagwarantowa rwno poday i popytu na poszczeglnych
rynkach i w caej gospodarce. Ceny zmieniayby si
dostatecznie szybko, aby caa ropa naftowa czy caa pszenica,
ktr chcieliby sprzeda producenci, rzeczywicie moga by
sprzedana. Pace zmieniyby si w stopniu wystarczajcym, by
wszyscy robotnicy gotowi si trudzi przy istniejcych
stawkach pac mogli znale zatrudnienie; nie istniaoby w
ogle bezrobocie niedobrowolne.
Konsekwencje polityczne. Z tym klasycznym pogldem
wi si dwie bardzo wane implikacje. Po pierwsze, zgodnie
z nim nie wystpuje nigdy marnotrawstwo makroekonomiczne
wynikajce z przymusowo nie wykorzystywanych zasobw.
Czy oznacza to, e nie ma bezrobocia? Na pewno nie, bo
zawsze wysoko patni instruktorzy narciarscy mog

pozostawa bezrobotni podczas dugich okresw deszczowych

albo te zwizki zawodowe mog obstawa przy tak wysokich
pacach realnych, e nie mona liczy na to, by wszyscy ich
czonkowie byli przez cay czas zatrudnieni. W gruncie rzeczy
w wiecie klasycznym bezrobocie moe nawet by
efektywnym sposobem organizowania gospodarki. Podobnie
jak zapasowe opony w samochodach, bezrobotni pracownicy
czy zapasy zmagazynowanej ropy mog odgrywa rol wysoce
produktywnych czci zapasowych, gotowych na
okolicznoci, w ktrych choroba albo embargo na rop sprawi,
e robotnicy czy baryki ropy nagle mie bd bardzo wysok
warto wynikajc z rzadkoci1.
Bardziej jeszcze uderzajcy jest drugi element
stanowiska klasycznego; zgodnie z nim polityka
makroekonomiczna nie jest w stanie wpywa na poziom
bezrobocia i produkcji, wywiera ona wpyw tylko na poziom
cen w gospodarce (albo na stop inflacji).
T drug tez klasyczn atwo odczyta z rys. 8.2.
Wyobramy sobie gospodark w stanie rwnowagi w punkcie
A, na przeciciu pierwotnej krzywej AD i pionowej krzywej
AS. Co si stanie, jeeli wskutek polityki trudnego pienidza
krzywa AD przesunie si w d od AD do AD? Przez pewien
bardzo krtki czas przy wejciowym poziomie cen P wystpi
nadwyka poday. Przedsibiorstwa chc sprzeda wicej, ni
chc kupi konsumenci; na rys. 8.2 odlego midzy A i B
ukazuje nadwyk poday przy pierwotnym poziomie cen P.
Jednakowo, poniewa ceny i pace s gitkie, istnienie
nadwyki poday doprowadza do szybkiego spadku cen i pac wystpuje deflacja. Gdy ceny spadaj, gospodarka galopuje
w d wzdu pionowej krzywej AS a do chwili, gdy osignie
now rwnowag w punkcie C na rys. 8.2.
Jaki jest efekt netto przesunicia krzywej AD? Produkt i
zatrudnienie pozostaj na tym samym poziomie co przedtem,
ale ceny spady. Istotnie, ten spadek cen by wystarczajcy
akurat na to, by doprowadzi do przywrcenia penego
zatrudnienia.
Wielki przeom. To omwienie ukazuje nam, co byo
jdrem klasycznego sposobu widzenia wiata, ukazuje te
wielki przedzia intelektualny midzy klasykami (dawnymi i
wspczesnymi) a gwnym nurtem wspczesnej
makroekonomii. Rnica ley w pogldzie na temat gitkoci
pac i cen w krtkim okresie. Ekonomista klasyczny uwaa
pace i ceny za cakiem gitkie, tak e po krtkim procesie
przegrupowania cen gospodarka szybko powrci do penego
zatrudnienia. Jak rycho zobaczymy, Keynes i wspczeni

makroekonomici gwnego nurtu raczej wtpi, czy pace i

ceny zmieniaj si w cigu paru miesicy (czy nawet w cigu
dwch czy trzech lat) dostatecznie szybko, by zapewni
zatrudnienie bliskie penego.
1

Ile wynosi stopa bezrobocia (tj. niepenego wykorzystania) opon samochodowych?

Poniewa w kadym samochodzie jest jedna opona zapasowa, mona by powiedzie, e owa stopa
bezrobocia wynosi 20%. Jednake nigdy jeszcze aden rzecznik nie wystpi z daniem, aby
podjto jakie kroki na rzecz obnienia stopy bezrobocia opon samochodowych. Za kluczow
rnic midzy rynkiem opon a rynkiem pracy mona uzna to, e aden z posiadaczy opon nie
prbuje si pozbywa swoich zapasowych opon po staych cenach, natomiast przy wynoszcej 20%
stopie bezrobocia bardzo wielu robotnikw chtnie by si zgodzio pracowa w zamian za rynkow
stawk pac.

Pogldy klasyczne omawiamy tutaj nie tak, jak biolog

analizuje dinozaury, wycznie ze wzgldu na ich historyczn
rol. Klasyczna teoria ekonomii, pod postaci szkoy
racjonalnych oczekiwa, yje i prosperuje. W istocie rzeczy,
wedug zdania niektrych, prace nowych klasykw - Roberta
Lucasa, Thomasa Sargenta, Roberta Barro oraz Neila Wallace'a
- tworz najbardziej ywotny i innowatorski kierunek we
wspczesnej myli makroekonomicznej. Autorzy ci podzielaj
zasadniczy punkt widzenia dawniejszych klasykw, wcznie z
przedstawionymi wanie dwiema gwnymi tezami, ale rzucili
na szal ciar wspczesnych analiz statystycznych oraz
matematycznych i s w swoich sformuowaniach wysoce
rygorystyczni; s oni rwnie obecnie wysoce kontrowersyjni,
nad czym bdziemy si zastanawia w Dodatku do rozdziau
16.

Rewolucja Keynesowska
Ekonomici lat trzydziestych nie mogli pomija istnienia
wielkiej armii bezrobotnych, ebrzcych o prac,
sprzedajcych owki na rogach ulic. Klasyczne teorie
makroekonomiczne nie oferoway adnej metody, pozwalajcej
zrozumie to masowe i uporczywie si utrzymujce
bezrobocie.
Na scenie pojawia si Keynes. W 1936 r. ukazuje si
jego Oglna teoria. Nie ulega wtpliwoci, e trudno o lepsz
ku temu chwil. Co jednak waniejsze, dzieo to po raz
pierwszy oferowao zupenie now koncepcj ewolucji
gospodarki w czasie i w ten sposb otworzyo er nowoczesnej
teorii makroekonomicznej.
Najwaniejsz czci pogldw Keynesa byo
odrzucenie zaoenia gitkoci pac i cen. Wedug niego

dostosowanie makroekonomiczne odbywa si raczej przez

dostosowywanie wydatkw do zmienionych dochodw ni przez
dostosowywanie si gitkich plac i cen. Jak funkcjonuje ten
Keynesowski mechanizm wyznaczania produktu, wyjanimy
dokadnie w drugiej poowie niniejszego rozdziau, tutaj
moemy jednak rzuci okiem na kluczow rol gitkoci cen.
Aby zrozumie argumentacj Keynesa, wyobramy
sobie, e obserwujemy reakcj na jaki szok naftowy,
podobny do tego, ktry w 1973 r. wywoa czterokrotny wzrost
cen ropy. Szok taki musiaby doprowadzi do wielkich
przetasowa w caej gospodarce; popyt na rop, piece naftowe,
samochody i si robocz w tych gaziach zmniejszyby si.
Wzrsby popyt na materiay izolacyjne, rowery, wgiel oraz
na grnikw.
W wiecie klasykw bardzo szybko nastpiyby ruchy
dostosowawcze relatywnych cen i nie wystpiyby ani
bezrobocie, ani nadmierne zatrudnienie czy to pracy, czy to
kapitau. Makroekonomista podzielajcy przekonanie Keynesa
odpowiedziaby, e nie nastpi wanie szybkie ruchy
dostosowawcze cen i pac. Dlaczego?
rda sztywnoci cen i pac. Gwna przyczyna ley w
tym, e pracownicy przemysu samochodowego, grnicy
wglowi oraz wikszo zrzeszonych robotnikw zatrudniona
jest na podstawie dugookresowych umw o prac,
obejmujcych na og okres trzyletni. Umowy te dotycz pac
pieninych (a w ostatnich latach take czciowych
wyrwna zwizanych ze zmianami kosztw utrzymania). A
zatem, dla caego okresu wanoci takiej umowy, robotnicy i
przedsibiorstwa uzgadniaj, e pienine stawki pac bd odpowiada stawkom zapisanym w umowie. Poniewa
dugookresowe umowy o prac dotycz bezporednio jednej
czwartej prywatnych pracownikw poza rolnictwem
(porednio za zapewne jeszcze jednej czwartej), wprowadzaj
one znaczcy stopie lepkoci czy sztywnoci pac.
Jakkolwiek ta sztywno pac jest prawdopodobnie
najbardziej widocznym i najwaniejszym elementem oglnej
lepkoci, we wspczesnej gospodarce mona znale i inne
rda. Wiele cen jest poddanych regulacji rzdowej. W
poowie lat siedemdziesitych ustalano ceny usug
telefonicznych, elektrycznoci, gazu ziemnego, ropy,
przewozw samochodowych, kolejowych, lotniczych i
morskich. Ceny te nie byy ustalone raz na zawsze, gdy
agencje uprawnione do ich regulowania dokonyway
dostosowa w razie drastycznych zmian w kosztach. Z reguy

jednak komisje zajmujce si owymi przystosowaniami

dziaay z opnieniem paru miesicy czy nawet roku.
Istniej i inne rda lepkoci, spowalniajce reakcj
cen w razie wystpienia nadwyek popytu czy poday.
Czasami wynikaj one ze zwykej inercji, pewnej
bezwadnoci masy, wielkich organizacji. Firma General
Motors musi zwoa sesj wielkiego komitetu, aby podj
decyzje o powaniejszych zmianach cen. Przedsibiorstwa nie
objte umowami zwizkowymi wol si zajmowa problemami
pac i pensji tylko raz do roku. OPEC musi ciga na jedno
miejsce ca grup ktliwych ministrw do spraw ropy,
stawiajc czoa grobom ze strony terrorystw, targujc si jak
na tureckim bazarze, wysuchujc nie koczcych si sporw
za kadym razem, gdy zechce zmieni oficjalne ceny ropy. I
tak dalej.
Przyjrzelimy si tym elementom sztywnoci pac i cen
we wspczesnej gospodarce, nie powinnimy jednak uwaa,
e ceny s twarde jak beton. Niektre - na przykad ceny dbr
sprzedawanych na zorganizowanych rynkach pszenicy czy
miedzi - zmieniaj si z kad minut, s szybkie jak nerwowe
charty. Take instytucje mog reagowa szybko, jeli sdz, e
w gr wchodz due zyski. Niemniej jednak czsto
obserwowan cech wikszoci rynkw jest to, e szoki po
stronie poday lub popytu znajduj wyraz w cenach i pacach
dopiero ze znacznym opnieniem.
Z perspektywy makroekonomicznej ta lepko cen i pac
moe si wydawa raczej bahym szczegem. Jest to jednak,
cakiem przeciwnie, sprawa kluczowa dla zrozumienia
zachowa makroekonomicznych. Istot tego rozumowania
pokazano na rys. 8.3. Przedstawia on skrajny przypadek
Keynesowskiego modelu depresji, w ktrym krzywa AS jest
zupenie paska. Dlaczego jest ona paska? Dlatego, e
przyjlimy nierealistyczne zaoenie, i ceny i pace s
cakowicie lepkie (czy te sztywne) w krtkim okresie, oraz
dlatego, e istniej nie wykorzystane zasoby. Oba te czynniki
s niezbdnym warunkiem trafnoci Keynesowskiego modelu
depresji: sztywno pac i cen oraz niewykorzystywanie
zasobw.

(Zanim przejdziemy do tej analizy, zauwamy, i

zaoenie cakowitej sztywnoci pac i cen jest niewtpliwie
zbyt skrajne i e nikt nie gosi tak skrajnych pogldw. Na
pewno nigdy tak nie uwaa Keynes, gdy wiele pisa na temat
sposobw hamowania inflacji. W gruncie rzeczy analizujemy
ten Keynesowski model depresji dlatego, e pozwala on jasno
przedstawi rozumowanie Keynesa.)
Zaskakujce nastpstwa. Rysunek 8.3 pokazuje, e
produkcja moe si znale w rwnowadze (na przeciciu AS i
AD) w paskiej czci krzywej AS. Taka rwnowaga rni si
od modelu klasycznego pod dwoma wzgldami. Po pierwsze,
wspczesna gospodarka (taka jak w Stanach Zjednoczonych i
w Europie) atwo moe si ustali w rwnowadze przy
bezrobociu, nawet przy bezrobociu masowym. Tak wic, jeeli
krzywa AD przecina pask krzyw AS bardzo na lewo, jak to
ilustruje punkt A na rys. 8.3, produkcja moe pozostawa w
rwnowadze na poziomie znacznie niszym od jej potencjalnej
wielkoci.
Keynes obwieci zatem, e bezrobocie moe by trwa,
dugo si utrzymujc cech gospodarki kapitalistycznej. Dany
kraj moe przez dugie okresy pozostawa w odpowiadajcej
punktowi A sytuacji wysokiego bezrobocia i wielkiej ndzy;

nie istnieje aden automatyczny mechanizm gwarantujcy

szybki powrt PNB do jego potencjalnego poziomu.
Drugi z wnioskw Keynesa wynika z pierwszego. Rzd,
prowadzc aktywn polityk makroekonomiczn, moe
podwign gospodark ze stanu rwnowagi przy niskim
zatrudnieniu. Zwikszajc na przykad poda pienidza lub
wydatkw rzdowych polityka gospodarcza mogaby
przesun krzyw AD na prawo, z AD do AD'. W rezultacie
produkt wzrsby z Q do Q', co zmniejszyoby luk midzy
faktycznym a potencjalnym PNB. Polityka gospodarcza ma
zatem znaczenie.
Jaka bya rola i jaki by wpyw analizy Keynesowskiej?
Tak oto wspomina jeden ze wiadkw nadejcia Oglnej
teorii. do Ameryki. Oglna Teoria .uderzya wikszo
ekonomistw liczcych sobie poniej trzydziestu piciu lat z
nieoczekiwan gwatownoci zarazka, ktry po raz pierwszy
atakuje i dziesitkuje odizolowan grup wyspiarzy z Mrz
Poudniowych. Ekonomici majcy wicej ni pidziesit lat
okazali si cakiem odporni na t infekcj .
Oczywicie, Wielka Depresja lat trzydziestych nie po raz
pierwszy ujawnia, e synteza ekonomii klasycznej jest nie do
utrzymania. Akceptacja filozofii klasycznej zawsze to si
zwikszaa, to zmniejszaa w miar rozwoju wielkich cykli w
nateniu dziaalnoci gospodarczej. Za kadym razem
powracaa. Teraz jednak po raz pierwszy musiaa stawi czoa
innemu, konkurencyjnemu systemowi - teorii logicznej i
przemylanej . pewnej nowej syntezie2.
2

199.

P. A. Samuelson Lord Keynes and the General Theory, Econometrica 1946, ss. 187-

Wpyw rewolucji Keynesowskiej jest dobr ilustracj

procesu postpu naukowego. Przestarzae teorie mog
przetrwa atak faktw wiadczcych o braku ich susznoci. By
obali star teori, nie wystarcz same tylko uparte fakty:
trzeba nowej teorii. Teorie upadaj wtedy, gdy sprzeczne z
nimi fakty znajduj wytumaczenie w dobrze skonstruowanym
alternatywnym systemie teoretycznym.
Teoria i polityka
W ekonomii pogldy na polityk gospodarcz czsto
zale od uywanych okularw teoretycznych. Czy dany
prezydent, senator albo ekonomista jest zwolennikiem
koncepcji klasycznych czy te Keynesowskiej koncepcji
depresji? Gdy ju to wiemy, czsto moemy z du
dokadnoci przewidzie, jakie bdzie jego (czy jej)
stanowisko w kwestiach bdcych przedmiotem
najwaniejszych sporw dotyczcych polityki gospodarczej.
Przykadw mona przytoczy bardzo wiele. Ekonomici
skaniajcy si ku stanowisku klasycznemu czsto odnosz si
sceptycznie do potrzeby podejmowania przez rzd
jakichkolwiek krokw w celu stabilizowania koniunktury.
Bd oni raczej zdania, e wikszo rzdowych wysikw na
rzecz ekspansji gospodarczej spowoduje jedynie przesunicie
krzywej AD wyej, wzdu stromo przebiegajcej krzywej AS,
co prowadzi gwnie do wzrostu cen. Podobnie, nawet w
okresach recesji, teoretyk klasyczny lka si wyparcia
inwestycji przez wydatki rzdowe. Kiedy bowiem rzd wydaje
wicej, te jego zwikszone wydatki mog - ze wzgldu na to,
e gospodarka rycho zbliy si do swego produktu
potencjalnego - po prostu odsun wydatki dokonywane na
dobra prywatne typu inwestycji.
Stanowisko zwolennika Keynesowskiej teorii depresji
bdzie cakowicie odmienne. Poniewa uwaa si, e
gospodarka moe trwa przez dugie okresy z duym
bezrobociem lub wysok inflacj, Keynesista tego typu wierzy,
e rzd moe manipulowa gospodark, stosujc rne rodki
polityczne w celu jej pchnicia ku produktowi potencjalnemu ku prawej lub lewej stronie na rys. 8.3, w zalenoci od tego,
czy gospodarka znajduje si w stanie depresji czy te rozkwitu.
Przy takim spojrzeniu mgby on take doj do wniosku, e
wzrost wydatkw rzdowych niczego nie wypchnie.
Poniewa z chwil, gdy krzywa AD przesunie si ku prawej
stronie rys. 8.3, ekonomiczny ,,bochenek do podziau stanie
si wikszy, rzdowi po prostu przypadnie wikszy kawaek

owego wikszego bochenka. Wedle tego pogldu wydatki

rzdowe (albo cicia podatkowe podczas okresw recesji)
kreuj wzrost produktu i wobec tego raczej pobudzaj wzrost
inwestycji, anieli hamuj akumulacj kapitau.
Ktry z tych pogldw jest suszny? Jak zobaczymy w
nastpnych rozdziaach, oba s nadmiernie uproszczone.
adnego z nich nie powinno si przyjmowa bez zastrzee.
Kady z nich zawiera pewn doz susznoci. Te walory i
saboci stan si dla nas wyrane, w miar jak si bdziemy
posuwa w naszych rozwaaniach. Na razie spraw kluczow
jest, by zapamita, e znaczna cz sporw o polityk
gospodarcz wynika z tego, e jeden z uczestnikw dyskusji
ma na myli model klasyczny, drugi za - model
Keynesowskiej teorii depresji. Sztuka prawidowej oceny
makroekonomicznej polega na wyczuciu siy i saboci
kadego paradygmatu.
Przejdziemy teraz do szczegowej analizy
Keynesowskiego modelu mnonikowego. Podejcie to jest
blisko spowinowacone z naszkicowanym wyej
Keynesowskim modelem depresji. Zaczynamy od tego wanie
modelu, czytelnik powinien jednak pamita, e nie pozosta
on nie tknity przez ekonomistw w cigu owych
pidziesiciu lat, ktre upyny od ukazania si Oglnej teorii
. Dobra teoria jest jak zdolny do przetrwania gatunek
organizmw ywych: z biegiem czasu podlega ona ewolucji, w
miar jak trwalsze cechy przeywaj, a elementy sabsze s
wypierane przez mocniejsze.
I tak, nie traktuje si ju powanie pogldu, powszechnie
przyjmowanego przez wczesnych Keynesistw, jakoby krzywa
AS biega poziomo. Ale gwne elementy - trwae
utrzymywanie si bezrobocia lub rozkwitu, rola polityki rzdu nadal s jdrem gwnego nurtu wspczesnej makroekonomii.
Po zapoznaniu si z tym rozdziaem i z nastpnym dowiemy
si, dlaczego tak jest.
B. WYZNACZANIE PRODUKTU:
MODEL MNONIKOWY
Jakie to siy wyznaczaj poziom produktu w danym
kraju? Dlaczego w niektrych krajach stopa yciowa jest
wysoka i istnieje obfito miejsc pracy, inne natomiast trwaj
w stagnacji, przy wysokim bezrobociu? W poprzednim
paragrafie odpowiadalimy na te pytania, posugujc si
struktur krzywych AS i AD. Dowiedlimy take, i w
Keynesowskim modelu depresji produkt zmienia si dlatego, e
AD przesuwa si na lewo lub na prawo po paskiej krzywej AS.

W tym paragrafie analizujemy dokadnie Keynesowski

model mnonikowy, ktry jest bliskim powinowatym
Keynesowskiego modelu depresji. Zaczynamy od pokazania, w
jaki sposb wzajemne oddziaywanie konsumpcji i inwestycji
wyznacza globalny popyt. Kiedy za globalna poda jest
bierna, a jej krzywa przebiega pasko, zobaczymy, e wielko
produktu jest wyznaczana przez globalny popyt. Nastpnie,
pod koniec tej czci rozdziau, kiedy ju przebadamy model
mnonikowy, zawrcimy znw, by zobaczy, jak mona go
wpasowa w struktur AS i AD. Stwierdzamy z naciskiem:
W modelu mnonikowym, ktry mamy wanie
analizowa, produkt narodowy ronie lub maleje ze wzgldu na
ruchy krzywej globalnego popytu.
Globalna poda pozostaje bierna, co oznacza, e
przedsibiorstwa s gotowe wytwarza i sprzedawa po staych
cenach to, co decyduj si kupi konsumenci, rzd i inne
przedsibiorstwa.
Posugiwanie si funkcjami konsumpcji i
oszczdnoci
Rozdzia 7 zawiera uproszczony obraz funkcji
konsumpcji i oszczdnoci dla caego spoeczestwa. Owe
funkcje CC i SS rysujemy, opierajc si na posiadanych
informacjach o zapobiegliwoci rnych rodzin, ich stanie
majtkowym i tak dalej.
W punkcie wyjcia powinnimy tutaj wprowadzi
dodatkowe zaoenia uproszczajce: nie ma podatkw, nie
rozdzielonych zyskw przedsibiorstw, handlu zagranicznego,
deprecjacji ani wydatkw rzdowych lub transferw
jakiegokolwiek bd typu. Wobec tego na razie nie musimy si
kopota rozrnianiem produktu narodowego brutto i dochodu
rozporzdzalnego. W dalszym cigu niniejszego tekstu
dochd oznacza dochd do dyspozycji i rwna si PNB.
Oprcz tego (powtrzmy to) przyjmiemy na razie
zaoenie, e poziom cen i pac jest stay. To zaoenie
staoci cen bdzie obowizywa przez reszt niniejszego
rozdziau i w nastpnym rozdziale, po czym dopucimy zmiany
cen.
Rysunek 8.4 przedstawia funkcje konsumpcji
oglnonarodowej i oglnonarodowych oszczdnoci. Kady
punkt na krzywej konsumpcji oznacza podan albo
planowan konsumpcj przy tym wanie okrelonym poziomie
rozporzdzalnego dochodu. Kady punkt na krzywej
oszczdzania ukazuje podane albo planowane oszczdnoci
przy tyme poziomie dochodu. Przypomnijmy, e obie funkcje

s cile ze sob zwizane: poniewa C+S zawsze rwna si

dochodowi, przeto CC i S S to zwierciadlane odbicia czy
blinita, a obie krzywe zawsze si sumuj do linii
przebiegajcej pod ktem 45.

W JAKI SPOSB WYZNACZANY JEST PRODUKT

NA POZIOMIE, PRZY KTRYM PRZECINAJ SI
KRZYWE OSZCZDNOCI I INWESTYCJI
Widzielimy, e oszczdnoci i inwestycje zale od
zupenie innych czynnikw. Oszczdnoci maj tendencj do
zalenoci - w sposb bierny - od dochodu, natomiast chwiejne
i zmienne inwestycje zale zarwno od produktu, jak i od
wielu innych czynnikw (takich jak przewidywany przyszy
produkt, stopy procentowe, polityka podatkowa i stan zaufania
gospodarczego).

Dla uproszczenia zamy najpierw, i moliwoci

inwestycyjne s takie, e inwestycje wynios dokadnie 200
mld dol. rocznie bez wzgldu na poziom PNB. Oznacza to, e
jeli teraz narysujemy funkcj ilustrujc zaleno inwestycji
od PNB, bdzie to linia pozioma; jej odlego od osi poziomej
bdzie stale taka sama. Przypadek taki pokazano na rys. 8,5, na
ktrym ta krzywa inwestycji jest oznaczona jako II, aby
odrni j od krzywej oszczdzania SS. (Zauwamy, e II nie
ma oznacza zapisanej rzymskimi cyframi liczby 2.)
Badajc wzajemne oddziaywanie oszczdnoci i
inwestycji, moemy znale odpowiadajc rwnowadze

wielko PNB. Funkcje oszczdnoci i inwestycji przecinaj

si w punkcie E na rys. 8.5. Punkt ten, odpowiadajcy
wielkoci PNB rwnej odlegoci od 0 do M (jak to pokazuje
strzaka), wyraa w modelu mnonikowym poziom produktu w
rwnowadze.
To przecicie krzywych oszczdnoci i inwestycji
stanowi punkt rwnowagi, ku ktremu bdzie grawitowa
produkt narodowy.
Pozostae strony niniejszego rozdziau powicamy
jednemu tylko zadaniu: wyjanieniu i zinterpretowaniu tej tak
wanej teorii wyznaczania poziomu PNB.
Znaczenie rwnowagi
Aby zrozumie natur procesu wyznaczania produktu,
trzeba - przede wszystkim - zda sobie spraw z tego, dlaczego
punkt E na rys. 8.5 jest punktem rwnowagi. Przyczyna ley w
tym, e tylko w punkcie E podane oszczdnoci gospodarstw
domowych zrwnuj si z podanymi inwestycjami
przedsibiorstw. Kiedy za podane oszczdnoci i podane
inwestycje nie s sobie rwne, produkt nie pozostaje bez
zmiany.
Zacznijmy od podkrelenia, e funkcje oszczdnoci i
inwestycji ukazane na rys. 8.5 przedstawiaj poziomy podane
albo planowane. I tak, przy poziomie produkcji M
przedsibiorstwa pragn, aby ich inwestycje rwnay si
pionowej odlegoci ME. Rwnie gospodarstwa domowe chc
zaoszczdzi ilo ME. Nie ma jednak logicznej koniecznoci,
by rzeczywiste oszczdnoci (albo inwestycje) rwnay si
oszczdnociom albo inwestycjom planowanym. Ludzie mog
si myli. Mog te bdnie przewidywa bieg wypadkw. Tak
czy inaczej, faktyczne wielkoci S lub I mog si odchyla od
swych wielkoci planowanych.
Aby zobaczy, w jaki sposb wielko produktu ulega
przystosowaniom dopty, dopki podane oszczdnoci i
podane inwestycje si nie zrwnaj, rozpatrzmy trzy
przypadki. Przypadek pierwszy ma miejsce wtedy, gdy cay
ukad znajduje si w samym punkcie E, gdzie krzywa II,
wyraajca, ile przedsibiorstwa chc zainwestowa, wanie
przecina krzyw S S, wyraajc kwoty, jakie gospodarstwa
domowe chc zaoszczdzi. Kiedy plany wszystkich s
zrealizowane, wszyscy bd chcieli nadal postpowa
dokadnie tak, jak dotd postpowali.
W rwnowadze przedsibiorstwa nie skonstatuj, e na
ich pkach w magazynach pitrz si zapasy; nie stwierdz
te, i utargi rosn w taki sposb, by skania ich do

wytwarzania wikszej iloci dbr. Wobec tego produkcja,

zatrudnienie, dochd i wydatki pozostan bez zmiany. W tym
pierwszym przypadku PNB rzeczywicie utrzymuje si w
punkcie E i mamy suszno, nazywajc taki stan rzeczy
rwnowag.
Przypadek drugi wystpuje wtedy, kiedy na pocztku
cay ukad dziaa przy PNB wyszym ni w punkcie E; a zatem
PNB jest gdzie na prawo od M, przy takim poziomie dochodu,
przy ktrym funkcja SS biegnie wyej od funkcji II. Dlaczego
ukad nie moe pozostawa w takiej sytuacji w nieskoczono? Dlatego, e przy tym poziomie dochodu og rodzin
oszczdza wicej - to jest powstrzymuje si od wydawania na
konsumpcj - anieli przedsibiorstwa byyby skonne
zainwestowa.

Wobec tego przedsibiorstwa skonstatuj, e maj za

mao klientw i e ich zapasy narastaj, wbrew ich yczeniom.
Nie bd chciay nadal ulega przymusowi dokonywania tego
rodzaju niepodanych inwestycji w zapasy. Co mog na to
poradzi? Mog zredukowa produkcj i zmniejszy
zatrudnienie. To przesuwa PNB stopniowo w d, czyli na lewo
na rysunku 8.5. Kiedy ukad przestanie by w nierwnowadze?
Dopiero wtedy, kiedy powrci znw do E, do punktu
przecicia, punktu rwnowagi. Z t chwil tendencja do zmian
zaniknie.
Czytelnik sam powinien da sobie rad z trzecim
przypadkiem. Wykacie, e gdyby PNB znalazo si poniej
poziomu rwnowagi, zaczyby dziaa siy powodujce
przesunicie go na prawo, z powrotem do punktu E. Wszystkie
te trzy przypadki mona zawrze w podsumowaniu. Jedyna

moliwa rwnowaga PNB przypada w E, gdzie przecinaj si

krzywe oszczdnoci i inwestycji. W kadym innym punkcie
podane przez gospodarstwa domowe oszczdnoci nie bd
odpowiada wielkoci podanych inwestycji w
przedsibiorstwach; rozbieno ta za skoni przedsibiorcw
do zmiany wielkoci produkcji i zatrudnienia w taki sposb,
aby cay ukad powrci do punktu rwnowagi PNB.
Wyznaczanie wielkoci produktu przez
konsumpcj i inwestycje
Poza odwoywaniem si do punktu przecicia krzywych
oszczdzania i inwestycji istnieje i drugi sposb, by
przedstawi proces wyznaczania wielkoci produktu.
Ostateczna rwnowaga jest taka sama. Jednak analiza tego
drugiego podejcia pogbi nasze zrozumienie procesu
wyznaczania produktu.
T drug metod nazywamy podejciem nie od strony
zrwnywania oszczdnoci z inwestycjami, lecz od strony
sumy konsumpcji i inwestycji (C+7). Jak si przedstawia to
podejcie od strony sumowania C+I? Na rys. 8.6 mamy krzyw
cakowitych wydatkw w zalenoci od globalnego produktu
lub dochodu. Linia CC to po prostu nasza funkcja konsumpcji,
ukazujca wielko podanej konsumpcji dla kadego
poziomu dochodu. Do konsumpcji dodajemy podane
inwestycje, zakadajc pewien stay ich poziom I. A zatem
cakowite wydatki wynosz C+I; na rys. 8.6 ukazuje je gruba
krzywa C+I.
Nastpnie, aby uatwi sobie znalezienie punktu
rwnowagi, wykrelamy sieczn pod ktem 45. Linia ta, jak
ju widzielimy, ma t cenn waciwo, e wyznacza nam (w
pionie) odlego zawsze dokadnie rwn wielkociom
produktu oznaczonym na osi poziomej. A zatem w kadym
punkcie na linii biegncej pod ktem 45 czny poziom
konsumpcji i inwestycji (cakowitych wydatkw odmierzanych
w pionie) dokadnie si rwna cznej wielkoci produktu czy
dochodu (mierzonej w poziomie).
atwo teraz wyliczy na rys. 8.6 odpowiadajc
rwnowadze wielko produktu. Gospodarka znajduje si w
rwnowadze wtedy i tylko wtedy, kiedy podana wielko
wydatkw (wyraona przez krzyw C+7) rwna si
globalnemu produktowi. Podsumujmy.

Krzywa cakowitych wydatkw (czyli krzywa C+I)

pokazuje wielko wydatkw podanych przez konsumentw
i przedsibiorstwa przy kadym poziomie produktu.
Gospodarka znajduje si w rwnowadze w tym punkcie, w
ktrym krzywa C +I przecina sieczn biegnc pod ktem 45 w punkcie E na rys. 8.6. Punkt E odpowiada stanowi
rwnowagi, poniewa przy tym wanie poziomie podane
(zamierzone) wydatki na konsumpcj i inwestycje dokadnie
si rwnaj wielkoci cznego produktu.
Mechanizm przystosowa. Rzecz istotn jest
zrozumienie, dlaczego E jest punktem rwnowagi. Rwnowaga
istnieje wtedy, kiedy planowane wydatki (na C i I) rwnaj si
planowanemu produktowi. Gdyby cay ukad mia si odchyli
od rwnowagi i znale na przykad na poziomie produktu D,
to co by si stao? Zauwamy, e przy tym poziomie produktu
linia wydatkw C+I przebiega powyej linii nachylonej pod
ktem 45, a zatem planowane wydatki C+I s wiksze od
planowanego produktu. Oznacza to, e konsumenci bd
chcieli kupowa wicej aut i butw, anieli wytwarzaj
producenci. Sprzedawcy samochodw stwierdz, e ich skady
si oprniaj, a w sklepach z obuwiem brakowa bdzie wielu
rozmiarw.

W takim stanie nierwnowagi sprzedawcy aut oraz

sklepy z obuwiem reaguj zwikszeniem zamwie.
Producenci samochodw i butw odwouj robotnikw z
urlopw i zwikszaj produkcj. Produkt ronie.
Rozumujc w ten sposb widzimy, e tylko wtedy, kiedy
przedsibiorstwa wytwarzaj tyle, ile gospodarstwa domowe i
przedsibiorstwa planuj wyda na C i I, gospodarka bdzie si
znajdowa w rwnowadze dokadnie w punkcie E. (Czytelnik
sam powinien przemyle, co si dzieje wtedy, kiedy produkt
jest na poziomie wyszym od poziomu rwnowagi.)
Wielkoci planowane i faktyczne. Ostatnie sowo: w
rozdziale tym nieustannie uywamy wyrazw takich jak
planowane i podane. Robimy tak, eby zwrci uwag
na rnic midzy (a) wielkoci planowanej konsumpcji danej
przez funkcj konsumpcji lub funkcj popytu inwestycyjnego
oraz (b) rzeczywist wielkoci konsumpcji czy inwestycji
mierzon ju po fakcie. Rozrnienie to jest potrzebne, by
podkreli, e PNB znajduje si w rwnowadze tylko wtedy,
kiedy przedsibiorstwa i konsumenci pozostaj na swoich
krzywych podanych wydatkw i inwestycji. Oszczdnoci i
inwestycje mierzone przez statystykw i figurujce w
rachunkowoci narodowej zawsze, podczas recesji i podczas
rozkwitu, bd dokadnie sobie rwne. Jednak rzeczywiste
inwestycje czsto bd odbiega od inwestycji planowanych, a
to wtedy, kiedy przedsibiorstwa stwierdzaj, e ich planowana
sprzeda nie rwna si ich planowanej produkcji i e wobec
tego, wbrew ich woli, inwestycje w zapasy nadmiernie rosn
albo te zapasy si wyczerpuj. Tylko wtedy, gdy wielko
produktu jest akurat taka, e planowane wydatki na C+I
rwnaj si planowanej produkcji, nie wystpi tendencja do
zmian wielkoci produktu, dochodu lub wydatkw.
Analiza arytmetyczna
By moe, przykad arytmetyczny uatwi nam
wykazanie, dlaczego odpowiadajca rwnowadze wielko
produktu wystpuje wtedy wanie, gdy planowane wydatki i
planowany produkt s sobie rwne. Tablica 8.1 przedstawia
prosty przykad funkcji konsumpcji i oszczdzania.
Punkt zrwnania dochodu, kiedy kraj jest zbyt ubogi
na to, aby per saldo dokonywa oszczdnoci netto, przypada,
jak zakadamy, przy dochodzie wielkoci 3000 mld dol.
Przyjmujemy, e kada zmiana tego dochodu o 300 mld dol.
prowadzi do zmiany oszczdnoci o 100 mld dol. i zmiany
konsumpcji o 200 mld dol.; innymi sowy, kracowa skonno

do konsumpcji MPC (przyjta dla uproszczenia jako staa)

rwna si dokadnie 2/3, kracowa skonno do oszczdzania
za, M P S, jest rwna 1/3.
Jakie powinnimy przyj zaoenia w odniesieniu do
inwestycji? Dla uproszczenia przyjmijmy znw, e jedyna
wielko inwestycji, ktr jednostki gospodarujce s gotowe
dobrowolnie utrzymywa w nieskoczono, wynosi dokadnie
200 mld dol., jak to przedstawia kolumna czwarta tabl. 8.1.
Innymi sowy, przy kadym poziomie PNB przedsibiorstwa
pragn zakupi za 200 mld dol. dbr inwestycyjnych, nie
wicej, nie mniej.
Decydujce znaczenie maj kolumny pita i szsta.
Kolumna pita ukazuje cakowity PNB; jest to po prostu
kolumna pierwsza przepisana raz jeszcze w kolumnie pitej.
Z kolei kolumna szsta mwi nam, co przedsibiorstwa
rzeczywicie bd stale sprzedawa rok po roku; jest to suma
planowanych wydatkw konsumpcyjnych oraz planowanych
inwestycji. Faktycznie jest to krzywa C+I z rys. 8.6, wyraona
w liczbach.
Kiedy og przedsibiorstw przejciowo wytwarza zbyt
wielk ilo produktu globalnego (wiksz od sumy tego
wszystkiego, co kupi konsumenci, oraz tego, co - spord
rozmaitych dbr inwestycyjnych, jak ciarwki czy
komputery - zechc kupi przedsibiorstwa), to
przedsibiorstwa skonstatuj, e wbrew wasnej woli zostay
zmuszone do nagromadzenia zapasw niesprzedawalnych dbr.
I ot, odczytujc grny wiersz tabl. 8.1, widzimy, e
jeli przedsibiorstwa czasowo wytwarzaj PNB w wysokoci
4200 mld dol., to zarejestrowane w kolumnie szstej wydatki
wynosz tylko 4000 mld dol. Wobec tego przedsibiorstwa
stwierdz, e gromadz zapasy samochodw, obuwia i ksiek.
Zmniejsz zatem skal swoich operacji, a PNB spadnie. (W
odwrotnym przypadku, przedstawionym w dolnym wierszu
tabl. 8.1, czne wydatki wynosz 3000 mld dol. przy wielkoci
produktu 2700 mld dol. Zapasy si wyczerpuj, a
przedsibiorstwa zwiksz skal swoich operacji,
podwyszajc produkt.)
Widzimy zatem, e kiedy og przedsibiorstw
przejciowo wytwarza wicej, anieli mog one sprzeda z
zyskiem, decyduj si one zmniejszy skal swojej
dziaalnoci, PNB za bdzie mie tendencj spadkow. Jeeli
przedsibiorstwa sprzedaj wicej, ni wynosi bieca
wielko produkcji, zwikszaj one swoj produkcj i PNB
ronie.

Tylko wtedy, kiedy wielko produktu w kolumnie pitej

dokadnie si rwna planowanym wydatkom w kolumnie
szstej, przedsibiorstwa znajduj si w rwnowadze. Wtedy
ich sprzeda okae si akurat wystarczajca, aby
usprawiedliwi kontynuacj wytwarzania na poziomie
wielkoci produktu globalnego. PNB nie bdzie ani rosn, ani
si zmniejsza.

***

Zawrmy na chwil, by zobaczy, co osignlimy.

Dokonujc przegldu problematyki makroekonomicznej,
zobaczylimy, e jednym z gwnych wskanikw sukcesu
gospodarczego danego kraju s wielko oraz tempo wzrostu
jego produktu narodowego, czyli PNB. Stopa yciowa danego
kraju - jego zdolno do finansowania owiaty i kultury czy te
do obrony wasnych granic - zaley w istocie rzeczy od jego
zdolnoci do wytwarzania uytecznych dbr i usug.
Co zatem wyznacza poziom PNB? W bardzo dugim
okresie granic tego, co moe wytwarza dany kraj, wyznacza
wielko jego produktu potencjalnego. Ale w krtkim okresie,
zwaszcza wtedy, kiedy pace i ceny nie s gitkie, produkt jest
wyznaczany przez globalny popyt, czyli cakowite wydatki.
Ostatnie par stron wyjanio nam, w jaki sposb funkcje
inwestycji i konsumpcji w prostym modelu gospodarki
wspdziaaj ze sob przy wyznaczaniu wielkoci produktu
narodowego. Jakkolwiek to ujcie jest drastycznie
uproszczone, jego istota zachowuje suszno take i w
sytuacjach bardziej realistycznych, uwzgldniajcych dziaania
rzdu, polityk pienin oraz handel zagraniczny.

MNONIK
Teraz jestemy ju przygotowani do przeanalizowania
jednego z kluczowych poj nowoczesnej makroekonomii mnonika. Aby zrozumie, skd si bierze koncepcja
mnonika, przypomnijmy, e wanie rozwaalimy, w jaki
sposb wspdziaanie wydatkw konsumpcyjnych i
inwestycyjnych wyznacza poziom produktu narodowego. Jest
rzecz oczywist, e kady przyrost inwestycji zwikszy
rozmiary produktu i zatrudnienia. Na przykad boom
inwestycyjny moe wydwign dany kraj z depresji, czy to
gbokiej czy agodnej: podwyszona krzywa C +I przecina
sieczn biegnc pod ktem 45 przy wyszym poziomie
odpowiadajcego stanowi rwnowagi PNB.
W opisywanym tu Keynesowskim modelu
mnonikowym przyrost inwestycji prywatnych wywoa
ekspansj produktu i zatrudnienia; obnika inwestycji wywoa
kurczenie si obu tych wielkoci.
Wniosek ten nie jest szczeglnie zaskakujcy. Przecie
ju si nauczylimy, e inwestycje s jedn z czci PNB, a
skoro jedna z czci ronie, naturalnie mona oczekiwa
zwikszenia si caoci. Jest to jednak tylko cz caej historii.
Nasza Keynesowska teoria wyznaczania produktu przyniesie
nam bardziej uderzajcy rezultat.
Z tej prostej Keynesowskiej analizy procesu
wyznaczania produktu wynika, e dany przyrost inwestycji
wywoa wzrost PNB o wiksz - zwielokrotnion - ilo; o
ilo wiksz od pocztkowego przyrostu. Wydatki na
inwestycje s wydatkami wysokoenergetycznymi. Ten
zwielokrotniony efekt inwestycji wyraajcy si w przyrocie
produktu nazywamy mnonikiem. Terminu mnonik
uywamy dla okrelenia liczbowej wartoci wspczynnika
mierzcego przyrost produktu wynikajcy z jednostkowego
przyrostu inwestycji.
Par przykadw wyjani t terminologi. Niechaj
przyrost inwestycji wyniesie 100 mld dol. Jeeli spowoduje on
przyrost produktu o 300 mld dol., to mnonik wyniesie 3.
Gdyby natomiast wynikajcy ze przyrost produktu wynis
400 mld dol., mnonik rwnaby si 4.
Mnonik jest to liczba, przez ktr naley przemnoy
dan zmian inwestycji, aby wyznaczy wielko wynikajcej
std zmiany cakowitego produktu.
Drewutnie i ciele. Jak dotd, nie przedstawilimy
adnych dowodw na to, e mnonik bdzie wikszy od
jednoci. Ale z dotychczasowej analizy wynika, e kiedy

zatrudni bezczynne dotd zasoby, eby zbudowa szop na

drewno za 1000 dol., nastpi - oprcz mojej pierwotnej
inwestycji - take wtrna ekspansja dochodu narodowego i
produkcji. A oto przyczyna tego zjawiska. Moi drwale i ciele
dostan dodatkowy tysic dolarw dochodu. Ale to wcale nie
koniec historii. Jeeli wszyscy oni maj kracow skonno do
konsumpcji w wysokoci 2/3, to wydadz teraz 666,67 dol. na
nowe dobra konsumpcyjne, a producenci tych dbr dostan
dodatkowy dochd wynoszcy 666,67 dol. Jeeli ich kracowa
skonno do konsumpcji take wynosi 2/3, to oni rwnie
wydadz 444,44 dol. (czyli 2/3 sumy 666,67 dol. albo dwie
trzecie dwch trzecich tysica dol.). I w ten sposb cay proces
bdzie kontynuowany, przy czym w kadej nowej rundzie
wydatki wynios 2/3 wydatkw z rundy poprzedniej.
acuch wydatkw wtrnych. A wic mj pierwotny
wynoszcy 1000 dol. wydatek na inwestycje zapocztkowa
nie koczcy si acuch wtrnych wydatkw
konsumpcyjnych. Ich cig, jakkolwiek nieskoczony, jest
cigiem malejcym. Jego poszczeglne wyrazy sumuj si w
wielko skoczon.
Posugujc si prost arytmetyk, moemy znale
cakowity (czny) przyrost wydatkw (w dol.):

Wielko mnonika zaley zatem od tego, jak wysoka

jest kracowa skonno do konsumpcji; mona go take
wyrazi, uywajc bliniaczego pojcia kracowej skonnoci
do oszczdzania. Gdyby MPS bya rwna 1/4, MPC
wyniosaby 3/4, mnonik za 4. Gdyby MPS wynosia 1/3,
mnonik rwnaby si 3. Gdyby MPS wynosia 1/X, mnonik
byby rwny X.
Teraz powinno by ju jasne, e mnonik prosty zawsze
jest odwrotnoci kracowej skonnoci do oszczdnoci. Jest
on rwnie - co jest rwnowane - rwny

Innymi sowy, im wysze wtrne wydatki na dodatkow

konsumpcj, tym wyszy mnonik. Im wikszy ,,wyciek
MPS idcy na dodatkowe oszczdnoci przy kadej rundzie
wydatkw, tym niszy ostateczny mnonik.

Graficzne przedstawienie mnonika

A do tej chwili omawialimy mnonik w kategoriach
zdrowego rozsdku i prostej arytmetyki. Czy analiza dochodu
od strony oszczdzania i inwestycji doprowadzi nas do tych
samych wynikw? Odpowied brzmi: tak.
Przypumy, e - tak jak w tabl. 8.1 - MPS wynosi 1/3 i
pojawia si nowa seria wynalazkw; powoduje to powstanie
dodatkowych trwaych moliwoci inwestycji w wysokoci 100
mld dol. (oprcz naszych pierwotnych 200 mld dol.). W takiej
sytuacji przyrost inwestycji powinien podwyszy wielko
PNB bdc poziomem rwnowagi z 3600 mld dol. - a do
jakiej wysokoci? Do 3900 mld dol., jeeli rzeczywicie
warto mnonika wynikajca z naszej poprzedniej analizy,
czyli 3, jest prawidowa.
Rzut oka na rys. 8.7 moe to potwierdzi. Nasza dawna
funkcja inwestycji II przesuna si w gr o 100 mld dol., do
nowego poziomu II. Nowym punktem przecicia jest E. I
prosz: przyrost dochodu jest akurat trzykrotnie wikszy od
przyrostu inwestycji. Jest tak dlatego, e z niskiej MPS,
wynoszcej zaledwie 1/3, wynika stosunkowo paska krzywa
oszczdzania SS. Jak pokazuj strzaki, miara produktu odlego w poziomie - jest trzykrotnie wiksza od
przesunicia w gr krzywej inwestycji; nadwyka pochodzi z
wtrnych wydatkw na konsumpcj.
Rzecz polega na tym, e produkt musi wzrosn w
stopniu wystarczajcym, aby wywoa podane oszczdnoci
w wysokoci rwnej nowym inwestycjom. O ile musi wzrosn
dochd przy kracowej skonnoci do oszczdzania
wynoszcej 1/3, aby wywoa 100 mld dol. nowych
oszczdnoci, dokadnie odpowiadajcych nowym
inwestycjom? Moliwa jest tylko jedna odpowied - musi
wzrosn dokadnie o 300 mld dol.4, co potwierdza nasze
arytmetyczne wyliczenia mnonika.

MNONIK W DZISIEJSZEJ
MAKROEKONOMII
Naszkicowany model mnonika - odpowiednio
rozwinity - wywar ogromny wpyw na analiz
makroekonomiczn w ostatnim pwieczu. Sprawdzimy teraz,
w jakiej mierze pasuje on do szerszych makroekonomicznych
koncepcji analizy globalnej poday i globalnego popytu,
przedstawionej w pierwszej czci niniejszego rozdziau.
4
Aby zweryfikow t odpowied, zmie nieco tabl. 8.1. Do kolumny (4) wstawiamy teraz
zamiast 200 mld dol. inwestycji 300 mld dol. Nowy poziom rwnowagi produkcji przesunie si
teraz o jeden wiersz w gr od wiersza zawierajcego wartoci dla samej rwnowagi. Mnonik
moe rwnie dziaa w dol; zmniejszenie si wydatkw na inwestycje o 100 mld dol. uruchomi
nieskoczony cig pozycji ujemnych, prowadzc, w rezultacie, do obnienia si poziomu produkcji
w stanie rwnowagi o 300 mld dol. (Sprawd to, obniajc I w tabl. 8.1 z 200 do 100).

Zwizki pomidzy podejciem mnonikowym a

podejciem od strony krzywych AS-AD ukazuje rys. 8.8.
Zacznijmy od dolnego wykresu. Przedstawia on Keynesowsk
krzyw AS w depresji: ta krzywa AS biegnie poziomo a do
punktu odpowiadajcego potencjalnej wielkoci produktu, a
nastpnie staje si pionowa, odzwierciedlajc fakt, e
potencjalny PNB jest najwyszym dajcym si stale
podtrzymywa poziomem produkcji.
A zatem w caym przedziale na lewo od Q*, to jest
dopty, dopki istniej nie wykorzystane zasoby, rozmiary
produktu wyznacza pooenie krzywej AD.

T sam gospodark mona opisa w nieco odmienny

sposb za pomoc wykresu mnonikowego w grnej czci
rys. 8.8. Rwnowaga w modelu mnonikowym wystpuje przy
tym samym poziomie produktu co rwnowaga na przeciciu
krzywych AS i AD: w obu przypadkach prowadzi to do
realnego produktu narodowego brutto na poziomie Q. Te dwa
podejcia po prostu uwypuklaj inne cechy procesu
wyznaczania produktu.
Warto przeoy to wszystko na jzyk potoczny. W
yciu, kiedy mnonik oddziauje na ukad gospodarczy z
pokanym nadmiarem mocy wytwrczych oraz bezrobotnych
pracownikw, wikszo przyrostw cznych wydatkw
doprowadzi do pojawienia si w ostatecznym rezultacie
dodatkowego produktu realnego, nieznaczna za tylko cz
oddziaa na oceny i doprowadzi do ich wzrostu. Jednakowo z
chwil gdy gospodarka osignie i przekroczy potencjalny
poziom produktu, nie bdzie ju moliwe wywoanie dalszych
przyrostw produkcji przy istniejcym poziomie cen; wobec
tego wzrost wydatkw (przesunicie ku grze krzywej AD na
dolnym wykresie rys. 8.8) w ostatecznym wyniku wywoa
gwnie wzrost poziomu cen, a nieznaczna tylko cz wzrostu
wydatkw (albo adna) doprowadzi do wzrostu realnego
produktu czy zatrudnienia.
Podstawowe ograniczenie. Takie postawienie sprawy
ukazuje nam bardzo wany warunek ograniczajcy
stosowalno modelu mnonikowego jako narzdzia
realistycznej analizy. Model ten moe si okaza wysoce
uyteczny dla analizy stanw depresji czy nawet recesji, nie da
si go jednak stosowa w przedziale penego zatrudnienia,
gdzie PNB ksztatuje si w pobliu lub powyej potencjalnych
rozmiarw produktu w Q*. Gdy fabryki i poda pracy s w
peni wykorzystane, po prostu nie jest moliwe, by
przedsibiorstwa wytwarzay przy wzrocie AD wicej
produktu brutto. To wzmacnia suszno twierdzenia, e model
mnonikowy ma zastosowanie wycznie w odniesieniu do
takiej gospodarki, w ktrej istniej nie zatrudnione zasoby.

Przedstawienie intuicyjne
Rysunek 8.9 - w sposb intuicyjny - skada w cao
gwne elementy Keynesowskiej teorii wyznaczania produktu.
Bez oszczdnoci i bez inwestycji mielibymy do czynienia ze
zbilansowanym przepywem okrnym dochodu midzy

przedsibiorstwami a gospodarstwami domowymi. W grnym

kanale owego przepywu przedsibiorstwa wypacaj
gospodarstwom domowym - w zamian za usugi pracy i
majtku - pace, procenty, renty i zyski. W kanale dolnym
gospodarstwa domowe pac przedsibiorstwom swoimi
konsumpcyjnymi dolarami za dobra i usugi.

Realistycznie rzecz biorc, wiemy, e spoeczestwo

bdzie chciao zaoszczdzi jak cz swego dochodu.
Wobec tego przez ujcie w punkcie Z nastpi wyciek pewnej
czci dochodu. Przedsibiorstwa nie mog zatem liczy na to,
e ich utargi ze sprzeday dbr konsumpcyjnych bd rwne
sumie pac, procentw, rent i zyskw. Dlaczego? Bo wszystkie
zaoszczdzone pienidze nie powracaj automatycznie w
postaci utargw z dbr konsumpcyjnych.
Niektrzy maniakalni monetaryci zwykli sdzi, e owe
oszczdnoci nieuchronnie oznaczaj bezrobocie i depresj.
Taki pogld jest bdny. Jeeli istniej dostatecznie zyskowne
moliwoci inwestycyjne, przedsibiorstwa bd raczej
wypaca czciowo pace, procenty i inne elementy kosztw
zwizanych z nowymi dobrami inwestycyjnymi, anieli
zuywa wszystko na zakup dbr konsumpcyjnych. Wobec
tego, aby kontynuowa sw dziaalno, przedsibiorstwa
musz otrzyma z powrotem - w postaci utargw z dbr
konsumpcyjnych - tylko cz cznego dochodu wypaconego
spoeczestwu.

Kiedy motor pompy inwestycyjnej funkcjonuje w

szybkim staym tempie, oszczdnoci rejestrowane w punkcie
Z dokadnie si rwnaj inwestycjom rejestrowanym w A przy
wysokich wielkociach PNB. Oszczdnoci, jakich chce
dokonywa og, w niczym nie zaszkodz produktowi
narodowemu dopty, dopki nie stan si wysze od tego, co
przedsibiorstwa s w stanie nadal inwestowa z zyskiem.
***

Wiele zuyto atramentu prbujc wytumaczy, dlaczego

jaki kraj dowiadcza to boomw, to depresji; ale dopiero w
paru ostatnich dziesicioleciach ekonomici nauczyli si
oddziela mity od rzeczywistoci. Koncepcje wprowadzone w
niniejszym rozdziale s niezbdne do zrozumienia fluktuacji
koniunktury. Narzdzia te jednak nadal s nadmiernie
uproszczone. W dalszym cigu rozbudujemy wic
instrumentarium przedstawione w tym rozdziale. W nastpnym
rozdziale rozpatrujemy efekty polityki fiskalnej. Nastpnie inflacj i bezrobocie; zobaczymy, jakie jest dziaanie polityki
pieninej, a potem owe efekty polityki pieninej i polityki
fiskalnej zintegrujemy z teori wyznaczania produktu.
PODSUMOWANIE
A. Klasyczne i Keynesowskie podejcie do
procesu wyznaczania produktu
1. Istniej dwa przeciwstawne pogldy dotyczce
funkcjonowania wspczesnej makrogospodarki - klasyczny i
Keynesowski. Pogld klasyczny zakada doskona gitko
cen i pac, tak e ceny zmieniaj si dostatecznie szybko, by
wyssa z rynkw wszelkie nadwyki popytu i poday.
Prowadzi to do sytuacji, w ktrej krzywa cznej poday jest
pionowa lub prawie pionowa. W takim klasycznym wiecie
nigdy nie bdzie niedobrowolnego bezrobocia, za polityka
makroekonomiczna nie bdzie moga wywiera wpywu na poziom produktu.
2. W obliczu niezaprzeczalnie wysokiego i zmiennego
poziomu bezrobocia, J.M. Keynes rozwin alternatywn
teori. Jego pogld opiera si na stwierdzeniu, e ceny - a
zwaszcza pace - w krtkim okresie s sztywne lub lepkie.
Przy takim scenariuszu krzywa globalnej poday nie jest
pionowa, przeciwnie - przy niskich poziomach produktu jest
ona raczej paska. W skrajnej wersji Keynesowskiej teorii
depresji krzywa AS biegnie cakiem poziomo, co oznacza, e

ceny s zupenie sztywne. W takim przypadku jakakolwiek

zmiana globalnego popytu znajdzie odbicie w zmianach raczej
produktu realnego anieli cen. W wiecie Keynesowskim
gospodarka moe dowiadczy wysokiego i uporczywego
bezrobocia: wobec tego makroekonomiczna polityka rzdu
moe wpywa na wielko produktu i bezrobocia.
B. Wyznaczanie produktu: model mnonikowy
3. Motywy skaniajce ludzi do oszczdzania s
odmienne od tych, ktre skaniaj przedsibiorstwa do
inwestowania. Oszczdnoci gospodarstw domowych s przede
wszystkim funkcj ich rozporzdzalnych dochodw, a tym
samym odpowiadaj stanowi gospodarki. Podane inwestycje
s wysoce zmienne i chwiejne, zale bowiem od tego, jak
przedsibiorstwa oceniaj przysze perspektywy zysku.
4. yczenia ludzi dotyczce oszczdzania oraz chci
przedsibiorcw dopasowuj si za porednictwem zmian
wielkoci produktu. Odpowiadajcy rwnowadze poziom
produktu narodowego musi przypada w punkcie przecicia
krzywych oszczdnoci i inwestycji SS oraz II. Albo, co jest
dokadnie tym samym, produkt w rwnowadze odpowiada
punktowi przecicia krzywej konsumpcji i inwestycji C+I z
sieczn biegnc pod ktem 45.
5. Jeeli produkt znajdzie si przejciowo na poziomie
wyszym od poziomu rwnowagi, przedsibiorstwa
stwierdzaj, e nie s w stanie sprzeda wszystkiego, co
wytwarzaj, po cenach w peni pokrywajcych koszty produkcji. Przez pewien czas zapasy mog gromadzi si wbrew woli
przedsibiorcw, a zyski bd spada. Z biegiem czasu jednak
zatrudnienie i produkcja zaczn by ograniczone i zblia si
ku poziomowi rwnowagi. Jedyna odpowiadajca rwnowadze
cieka produkcji, ktr da si utrzyma, odpowiada temu
poziomowi produkcji, przy ktrym gospodarstwa domowe
bd dobrowolnie nadal oszczdza dokadnie tyle, ile
przedsibiorstwa dobrowolnie zamierzaj nadal inwestowa.
6. A zatem o uproszczonym modelu Keynesowskim
przedstawionym w tym rozdziale mona powiedzie:
inwestycje poddaj ton, a konsumpcja taczy w takt tej
muzyki. Inwestycje wyznaczaj produkcj, oszczdnoci za
biernie reaguj na zmiany dochodu. Produkcja ronie lub spada
dopty, dopki planowane oszczdnoci nie dopasuj si do
wielkoci planowanych inwestycji.
7. Inwestycje wywieraj na produkcj efekt mnonikowy.
Gdy nastpi zmiana inwestycji, nastpi take rwna jej co do
wielkoci pierwotna zmiana w produkcie narodowym. W miar

jednak jak dochodobiorcy w gaziach wytwarzajcych dobra

kapitaowe zaczynaj uzyskiwa wysze dochody, wprawiaj
oni w ruch acuchow reakcj dodatkowych, wtrnych
wydatkw konsumpcyjnych i przyrostw zatrudnienia.
Jeeli ludzie zawsze wydaj na konsumpcj okoo 2/3
kadego dodatkowego dolara dochodu, suma wyrazw
szeregu mnonikowego wyniesie:

Mnonik dziaa w gr albo w d, zwikszajc bd

przyrosty, bd ubytki inwestycji. Najprostszy mnonik ma
warto liczbow rwn odwrotonoci kracowej skonnoci
do oszczdzania MPS albo (co oznacza to samo) wynosi:
Wynik ten otrzymujemy dlatego, e trzeba zawsze wicej
anieli jednego dolara przyrostu dochodu, by otrzyma
jednodolarowy przyrost oszczdnoci.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Czy moecie sobie przypomnie z ostatniego
rozdziau, jak to funkcje CC i SS s dla siebie zwierciadlanym
odbiciem, przy czym zawsze MPC+MPS1? Dlaczego punkt
zrwnania w funkcjach oszczdnoci i konsumpcji przypada
zawsze przy tym samym poziomie dochodu (albo te, dlaczego
punkt zrwnania B przypada na t sam wielko produktu
zarwno na osi poziomej w dolnej czci rys. 8.4, jak i na
siecznej biegncej pod ktem 45 w grnej czci tego
rysunku)?

2. Udowodnij, e gdyby inwestycje stale byy zerowe,

rwnowaga przypadaaby na punkt zrwnania. (Wskazwka:
dochd i produkt musz si obniy do takiego poziomu, przy
ktrym iloci, jakie ludzie skonni bd stale oszczdza, bd
rwne zeru.)
3. Wykres oszczdnoci i inwestycji oraz wykres
zawierajcy krzyw C+I oraz sieczn biegnc pod ktem 45
to dwa rne sposoby ukazywania procesu wyznaczania
produktu narodowego. Opisz kady z nich. Dowied ich
rwnowanoci.
4. Przekonstruuj tabl. 8.1 przy zaoeniu, e inwestycje
netto rwnaj si (a) 300 mld dol., (b) 400 mld dol. Jaka
wyniknie z tego rnica w wielkoci PNB? Czy rnica ta jest
wiksza czy mniejsza od zmiany w I ? Dlaczego? Kiedy I
spadnie z 200 mld dol. do 100 mld dol., o ile musi si obniy
PNB?
5. Przedstaw (a) ujcie wycznie w kategoriach
zdrowego rozsdku, (b) ujcie arytmetyczne, (c) ujcie
geometryczne mnonika. Oblicz wartoci mnonika dla MPC =
0,9? 0,8? 0,5? Dla MPS = 0,1? 0,8?
6. Przedstaw wybuchowy (!) szereg wydatkw
wtrnych dla przypadku, gdy MPC = 2. Sprbuj poda
ekonomiczne wyjanienie arytmetyki takich rozbienych
nieskoczonych szeregw geometrycznych.
7. Porwnaj efekty podanych niej zmian dla
depresyjnego modelu Keynesa i dla modelu klasycznego.
Stwierdzisz, e odpowiedzi najatwiej udzieli, posugujc si
analiz krzywych AS-AD z rys. 8.2 i 8.3.
(a) Jakie bd skutki zwikszenia produktu
potencjalnego dla wielkoci produktu faktycznego w obu
modelach przy danym przebiegu krzywych globalnego popytu?
(b) Przy danym poziomie produktu potencjalnego, jaki w
kadym z tych przypadkw bdzie efekt niewielkiego
przesunicia krzywej AD na prawo i w gr? A jeli
przesunicie krzywej AD bdzie bardzo due?

Dodatek do rozdziau 8
ALGEBRA MNONIKA

Tym, ktrzy nie maj trudnoci z algebr, z atwci

przedstawimy Keynesowsk analiz rwnowagi w depresji
oraz mnonik.
Zamy, e poziom cen jest stay i e funkcja konsumpcji
jest lini prost (co oznacza, e kracowa skonno do
konsumpcji MPC jest staa).
W naszym prostym modelu Keynesowskim mamy wtedy
trzy zalenoci. Po pierwsze, globalny PNB (Q) jest rwny
sumie konsumpcji (C) plus inwestycje (I), poniewa nie istniej
ani dziaalno rzdu, ani eksport netto:

Po drugie, zakadamy, e funkcja konsumpcji jest lini

prost (albo e jest liniowa), przy czym MPC jest rwna b,
wyraz wolny za (wspczynnik przesunicia) wynosi a:
Poniewa nie istniej oszczdnoci ani ze strony rzdu,
ani ze strony przedsibiorstw, produkt rwna si
rozporzdzalnemu dochodowi. Na koniec, podane inwestycje
s rwne wielkoci staej, :
Podstawiajc (2) i (3) do (1), otrzymujemy:
Przy rozwizywaniu otrzymujemy nasze podstawowe
rwnanie, ukazujce, e poziom produktu jest wyznaczany
przez inwestycje:

Aeby znale mnonik, zwikszamy po prostu I

jednostk, na przykad ze 100 do 101. Wtedy odpowiadajcy
rwnowadze poziom cznego Q wzrasta o 1/(1 b). Produkt
wzrasta zgodnie z wartoci mnonika.

ROZDZIA 9
POLITYKA FISKALNA W TEORII I W PRAKTYCE
Jedynym dobrym budetem jest budet zrwnowaony.
Ada
m
Smit
hz
Glas
gow
(177
6)
J
e
d
y
n

u
s
z
n

z
a
s
a
d

j
e
s
t
t
a
,

e
b
u

e
t
n
i
g
d
y
n
i
e
p
o
w
i
n
i
e
n
b
y

z
r

w
n
o
w
a

o
n
y
p
o
z
a
t
y
m
u

l
o
t
n
y
m
m
o
m
e
n
t
e
m
,
g
d
y
o
d
n
a
d
w
y

k
i
b
u
d

e
t
o
w
e
j
,
s

c
e
j

p
r
z
y
h
a
m
o
w
a
n
i
u
i
n
f
l
a
c
j
i
,
p
r
z
e
c
h
o
d
z
i
s
i

d
o
d
e
f
i
c
y
t
u
b

u
d

e
t
o
w
e
g
o
,
m
a
j

c
e
g
o
n
a
c
e
l
u
z
w
a
l
c
z
a
n
i
e
r
e
c
e
s
j
i
.
War
ren
Smit
hz
Ann
Arb

or
(196
5)

W rozdziale 8 przedstawiono najistotniejsze elementy

wspczesnej makroekonomicznej teorii wyznaczania
produktu. Ukazano rwnie, w jaki sposb Keynesowski model
depresji mona by uzna za jeden kraniec spektrum teorii, na
ktrego drugim kracu znajduje si klasyczny model penego
zatrudnienia przy penej rwnowadze rynkowej.
Tutaj przechodzimy do szeregu wanych zastosowa i
bardziej szczegowych wtkw. Jakie jest oddziaywanie
polityki fiskalnej rzdu - wydatkw publicznych lub polityki
podatkowej - na produkt i zatrudnienie? Czy wydatki te
pocigaj za sob, tak jak inwestycje, efekty mnonikowe?
Dalej zobaczymy, e, teoretycznie rzecz biorc, polityka
fiskalna moe suy agodzeniu przebiegu cyklu
gospodarczego.
Nastpnie powrcimy do problemu oszczdzania. W jaki
sposb zmiana postaw ludzi w tej sprawie - przesunicie w
gr funkcji oszczdzania lub przesunicie w d funkcji
konsumpcji - wpywa na poziom produktu narodowego? Jakie
paradoksy czaj si za tym problemem?
Podejcie Keynesowskie sugeruje kluczow rol polityki
fiskalnej i dlatego w czci B niniejszego rozdziau dokonamy
take przegldu wielu wystpujcych w praktyce cech polityki
fiskalnej we wspczesnej gospodarce. Zobaczymy, e w
Stanach Zjednoczonych moliwoci polityki fiskalnej s w
rzeczywistoci wysoce ograniczone, a to ze wzgldu na
opnienia czasowe oraz na instytucje polityczne w tym kraju.
Oprcz tego, ilociowe szacunki mnonika ka nam sdzi, e
zarwno jego wielko, jak i dokadne rozoenie w czasie
efektw s niepewne.
Skupimy si na polityce fiskalnej, trzeba jednak
pamita, e pomijamy tu drugiego uczestnika procesu
sterowania gospodark, mianowicie pienidz. Podkrelamy z
naciskiem, e dzieje si tak nie dlatego, e jest on mniej wany.
Pod niektrymi wzgldami pienidz jest w gruncie rzeczy
gwnym aktorem na makroekonomicznej scenie. Rozdziay o
pienidzu przyjd dopiero pniej po prostu dlatego, e
problem ten jest bardziej zoony. Co wicej, wyjanienie
funkcjonowania polityki fiskalnej jest uytecznym wstpem do
wytumaczenia, w jaki sposb pienidz wpywa na dziaalno
gospodarcz.
Rysunek 9.1 pokazuje, dokd zmierzamy w tym
rozdziale. Jego przedmiot i zastosowane w nim podejcie s

bardzo zblione do tego, o czym bya mowa w rozdziale

ostatnim (jak to mona spostrzec, porwnujc rys. 9.1 z rys.
8.1).
Przegld treci rozdziau

Rys. 9.1. Widzimy tu, jak polityka fiskalna oddziauje na produkt za porednictwem
globalnego popytu
Nadal rozwijamy Keynesowski
model mnonikowy pokazujcy, jak wzrost
rzdowych wydatkw na dobra i usugi
zwiksza globalny popyt AD oraz produkt
realny - zawsze przy zaoeniu, e w
gospodarce istniej nie zatrudnione zasoby.
Poza tym pokazuje on, e i zmiany podatkw
maj swj mnonik, jakkolwiek mniejszy, 1, na
koniec, uwzgldniamy niektre, realistyczne,
cechy polityki fiskalnej.

A. POLITYKA FISKALNA W MODELU

MNONIKOWYM
W ostatnim rozdziale pokazano, w jaki sposb fluktuacje
cznego popytu mog prowadzi do zmian produktu
narodowego. Przy takim lub innym ksztacie zalenoci midzy
poziomem faktycznego i potencjalnego PNB w danej
gospodarce, moe wystpi okres ostrego bezrobocia (jak to
byo w latach trzydziestych, a potem, znowu, od 1980 do 1983
r.) albo nadmiernego zatrudnienia w poczeniu z szybk
inflacj (jak w czasie drugiej wojny wiatowej oraz w okresie
wojny wietnamskiej).

Aby uwypukli ten kluczowy punkt makroekonomii, na

rys. 9.2 ukazujemy poziom faktycznego i potencjalnego PNB
w ostatnich trzydziestu latach1. Zacienione partie rysunku
odpowiadaj okresom, w ktrych produkt ksztatowa si
poniej swego potencjalnego poziomu a tendencja inflacyjna
wygasaa. Partie nie zacienione to okresy, gdy produkt by
wyszy od potencjalnego PNB, a inflacja miaa tendencj
rosnc.
Rysunek 9.2 to smtne przypomnienie odwiecznych
dylematw kadego, kto si stara ksztatowa polityk
makroekonomiczn. Gospodarka nigdy nie pozostaje w
bezruchu. Jak mae dziecko, ustawicznie popada w jakie
tarapaty. W pocztkach lat osiemdziesitych Stany
Zjednoczone bliskie byy histerii w zwizku z obawami przed
inflacj i spekulacj: prowadzio to do rygorystycznego
kontrolowania kredytu i najbardziej w cigu najnowszych
dziejw restrykcyjnej polityki pieninej. Po tym okresie
szybko przyszo gwatowne osabienie aktywnoci
gospodarczej - a tak gwatowne, e w 1982 r. za najcisze
schorzenie gospodarki narodowej uchodzio bezrobocie.

Wyrana poprawa w latach 1983 i 1984 obniya bezrobocie

tak szybko, e niektrzy znw zaczli si martwi, i
gospodarka rycho moe wej w stan przegrzania.
POLITYKA FISKALNA A WYZNACZANIE
PRODUKTU
Kiedy gospodarka znajduje si znacznie powyej lub
poniej swego potencjalnego PNB, podana moe si sta
makroekonomiczna ,,polityka stabilizacji. Moe ona przybra
posta albo omawianej tutaj polityki fiskalnej, albo polityki
pieninej (rozwaanej w rozdziaach 14-16) albo i obu naraz.
Gwnymi narzdziami polityki fiskalnej
wprowadzonymi w rozdziale 5 s wydatki rzdowe na dobra i
usugi (G) oraz podatki lub transfery (T). W Keynesowskim
modelu mnonikowym G i T mona zmienia, by w ten sposb
wywiera wpyw na poziom wydatkw. Dopki istniej nie
zatrudnione zasoby, dopty zmiany globalnych wydatkw bd
prowadzi do zmian w produkcie narodowym.
Musimy tu teraz jeszcze wymieni warunki, w ktrych
opisana analiza okae si najwaciwsza: jest to Keynesowski
model depresji, w ktrym ceny s stae, a krzywa globalnej
poday jest paska. Utrzymujemy wic podejcie
przedstawione na rys. 8.3, w rozdziale 8. A jeli kto nie
pamita dokadnie przedstawionego tam rozumowania, warto
raz jeszcze wrci do analizy rysunku.
Chocia jednak wynikajce std wnioski najatwiej
dostrzec w przypadku zupenie poziomej krzywej A S, dotycz
one rwnie krzywej AS nie cakiem pionowej. W przypadku
rosncej krzywej AS przesunicie krzywej AD w prawo
doprowadzi do pewnego wzrostu realnego produktu i rwnie
- do pewnego wzrostu cen czy te stopy inflacji. W rozdziale
12 i 13 zobaczymy, jak to dokadnie przebiega. Przypominamy
tutaj to oddziaywanie na ceny, gdy polityk
makroekonomiczn stosuje si nie tylko w celu podwyszania
produktu wtedy, gdy jest on niszy od potencjalnego, ale take
w celu zmniejszania inflacji wtedy, gdy produkt jest wyszy od
potencjalnego. Te dwa zadania polityki bd powraca w
nastpnych rozdziaach.
1

Nastpny rozdzia zawiera bardziej szczegowe omwienie historii potencjalnego PNB i

wyznaczajcych go czynnikw.

Rola rzdu. Teraz, po raz pierwszy, wprowadzamy do

naszego opisu explicite polityk fiskaln rzdu, aby si

dowiedzie, jaki to bdzie mie wpyw na proces wyznaczania

produktu. Jak mona by oczekiwa, teraz funkcja wydatkw
C+I+G bdzie suy ukazaniu rwnowagi ustalajcej si z
chwil, gdy na scen makrogospodarcz wkracza rzd, wraz z
wydatkami publicznymi oraz podatkami.
Uprocimy sobie zadanie, jeeli na pocztku bdziemy
analizowa efekty wydatkw rzdowych przy zaoeniu, e
podatki s stae. Nawet przy staej wysokoci pieninych sum
podatkw nie moemy ju duej nie uwzgldnia rnicy
midzy dochodem rozporzdzalnym a produktem narodowym
brutto. Jeeli nadal bdziemy eliminowa oszczdnoci wasne
przedsibiorstw oraz handel zagraniczny, to z rozdziau 6
wiemy, e PNB rwna si rozporzdzalnemu dochodowi plus
podatki. Jeeli jednak wpywy z podatkw s stae, to produkt
narodowy brutto (PNB) i dochd rozporzdzalny DI zawsze
bd si rni o t sam sum; co wicej, po uwzgldnieniu
podatkw nadal moemy funkcj konsumpcji CC odnosi
raczej do PNB ni do DI.
Przykad wyjani, w jaki sposb moemy przedstawi
funkcj konsumpcji przy zaoeniu istnienia podatkw. Na rys.
9.3 nasz pierwotn funkcj konsumpcji bez podatkw
narysowalimy jako lini CC. W takim przypadku PNB=DI.
Tutaj konsumpcja wynosi 3000 przy DI rwnym 3000; przy
PNB rwnym 3600 konsumpcja wynosi 3400.
Teraz wprowadzimy podatek w wysokoci 300. Przy DI
rwnym 3600 PNB musi by rwny 3600+300=3900.
Konsumpcja wynosi zatem 3400 przy DI rwnym 3600 albo
przy PNB rwnym 3900. Wobec tego moemy zapisa
konsumpcj jako funkcj PNB, przesuwajc funkcj
konsumpcji na prawo, do linii C'C'; wielko przesunicia na
prawo rwna si dokadnie sumie podatkw wynoszcej 300.
Przejdmy do skadnikw wydatkw; czytajc rozdzia 6
dowiedzielimy si, e produkt narodowy brutto skada si z
trzech raczej ni dwch czci, a mianowicie:
PNB = wydatki konsumpcyjne
+ wydatki inwestycyjne prywatne (zagraniczne i
krajowe)
+ wydatki rzdowe na dobra i usugi = C+I+G.

Wpyw G moemy pokaza na rys. 9.4, rysunku, ktry z jednym wyjtkiem - jest taki sam jak ten, ktrym si
posuylimy w ostatnim rozdziale, aby wyjani proces
wyznaczania produktu. Do funkcji konsumpcji i staej
wielkoci inwestycji dodalimy jedn now zmienn (G,
wydatki rzdu na dobra i usugi). To znaczy, e pionowy
odstp midzy lini C+I a lini C+I+G odpowiada wielkoci
wydatkw rzdu na dobra i udugi (na policj, czogi, drogi
itd.).
Dlaczego po prostu dodajemy do wszystkiego G?
Dlatego, e wydatki na budynki rzdowe (G) maj takie samo
oddziaywanie makroekonomiczne, jak i wydatki na
budownictwo prywatne (I), a wydatek na konsumpcj zbiorow
zwizany z utrzymywaniem biblioteki publicznej (G) ma taki
sam wpyw na miejsca pracy, jak wydatek na prywatn
konsumpcj w postaci zakupw biletw do kina lub ksiek
(C).
Dochodzimy wic na koniec do trjwarstwowej
funkcji C+I+G, przedstawiajcej sum cakowitych wydatkw
wystpujcych przy kadym poziomie PNB. Teraz musimy
przej do punktu przecicia tej krzywej z wychodzc z

pocztku ukadu lini biegnc pod ktem 45, aby odczyta

poziom produktu narodowego odpowiadajcy stanowi
rwnowagi. Przy tym poziomie PNB w rwnowadze,
oznaczonym na rys. 9.4 przez punkt E, cakowite planowane
wydatki s dokadnie rwne cakowitej planowanej produkcji.
Punkt E wyznacza zatem poziom produktu w rwnowadze.

Podatki a przesunicia krzywej CC

Przejdmy teraz do depresyjnego wpywu, jaki
wywieraj podatki na PNB w rwnowadze. Nawet jeli nie ma
wykresu, intuicja mwi nam, co si musi sta, kiedy rzd (a)
podwyszy podatki (b), rwnoczenie pozostawiajc bez
zmiany swoje wydatki.
Zwikszenie podatkw oznacza, e nasze rozporzdzalne
dochody do dyspozycji s nisze, a obnika rozporzdzalnych
dochodw oznacza, i bdziemy musieli zmniejszy wydatki
na konsumpcj. Jest jasne, e jeli inwestycje i wydatki
rzdowe pozostaj na tym samym poziomie, obnika
wydatkw konsumpcyjnych doprowadzi do spadku produktu
narodowego brutto i zatrudnienia. A zatem w modelu
Keynesowskim, jeli produkt jest niszy od potencjalnego,
podwyka podatkw bez zwikszenia wydatkw rzdowych
zepchnie produkt jeszcze bardziej poniej jego potencjalnego
poziomu.

Rysunek 9.3 potwierdza to rozumowanie. Na rysunku

tym grna krzywa CC okrela poziom funkcji konsumpcji, jeli
w ogle nie ma podatkw. Oczywicie, krzywa CC jest
nierealistyczna, poniewa konsumenci musz paci podatki od
swoich dochodw. A zatem w przypadku uproszczonym
zakadamy, e konsumenci przy kadym poziomie dochodu
pac podatki w wysokoci 300 mld dol. (tak zwane podatki
zryczatowane). Wobec tego DI jest dokadnie o 300 mld dol.
mniejsze anieli PNB przy kadym poziomie produkcji. Jak to
wida na rys. 9.3, taki poziom opodatkowania mona wyrazi,
przesuwajc funkcj konsumpcji na prawo o 300 mld dol. Albo
te, jeeli MPC (kracowa skonno do konsumpcji) wynosi
, oznacza to przesunicie krzywej CC w d, do nowej
krzywej C'C' biegncej o 200 mld dol. niej.
atwo wic dostrzec, e w modelu mnonikowym
podatki obniaj produkt. Rzut oka wstecz, na rys. 9.4, pozwoli
nam zrozumie, dlaczego tak jest. Kiedy podatki rosn, I + G
pozostaje bez zmiany, jednak wzrost podatkw obniy
rozporzdzalny dochd, przesuwajc tym samym w d krzyw
konsumpcji CC. Wobec tego krzywa C+I+G przesuwa si w
dol. Na rysunku 9.4 moemy teraz wykreli now,
przebiegajc niej, krzyw C+I+G. Sprawdmy, e punkt jej
przecicia z prost przebiegajc pod ktem 45 musi
odpowiada niszemu poziomowi PNB w rwnowadze.
Przykad liczbowy
Sformuowane dotychczas wnioski moemy zilustrowa
tablic 9.1. Jest ona bardzo podobna do tabl. 8.1 w poprzednim
rozdziale, ukazujcej proces wyznaczania produktu. W
pierwszej kolumnie mamy wyjciowy poziom PNB, druga za
ukazuje stay poziom podatkw, 300 mld dol. Wobec tego
rozporzdzalny dochd w kolumnie trzeciej rwna si PNB
minus podatki. Konsumpcj, traktowan jako funkcja DI,
ukazuje kolumna czwarta. Kolumna pita przedstawia stay
poziom inwestycji, kolumna szsta za - poziom wydatkw
rzdowych. (Pamitajmy jednak, e G oznacza wydatki rzdu
na dobra i usugi i e z wielkoci tej wykluczone s transfery,
takie jak zasiki dla bezrobotnych lub wypaty z tytuu
ubezpieczenia spoecznego. Transfery te najdogodniej
traktowa jako ujemne podatki, tak e T w kolumnie drugiej
wyraa w gruncie rzeczy podatki minus transfery.)
Aeby znale globalny popyt w kolumnie sidmej,
dodajemy do siebie C+I+G z kolumn od czwartej do szstej.
Na koniec powinnimy porwna czne wydatki z
kolumny sidmej z wyjciowym poziomem PNB w kolumnie

pierwszej. Jeeli wydatki s wiksze od PNB, produkt ronie;

jeli wydatki s nisze od PNB, produkt maleje. Ta tendencja
ukazana w ostatniej kolumnie kae nam sdzi, e produkt
bdzie zmierza do poziomu rwnowagi 3600 mld dol.

MNONIKI W POLITYCE FISKALNEJ

Podobiestwo midzy wykresem C+I a wykresem
C+I+G sugeruje, e wydatki rzdowe wywieraj na produkt
wpyw podobny do wywieranego przez inwestycje. I tak
wanie jest.
Mnonik wydatkw rzdowych jest to przyrost PNB
wynikajcy ze zwikszenia rzdowych wydatkw na dobra i
usugi o jeden dolar. Rysunek 9.5 pokazuje, e mnonik
wydatkw rzdowych jest rwny mnonikowi inwestycji
prywatnych, ktry wprowadzilimy w ostatnim rozdziale. S
one rwne sobie, poniewa kady z nich uruchamia ca seri
wydatkw wtrnych, dokonywanych przez budowniczych
drg, bibliotekarzy i wszystkich innych ludzi, otrzymujcych
pace lub wpywy z utargw. Poniewa oba te mnoniki s
sobie rwne, w dalszym cigu bdziemy je nazywa
mnonikami wydatkw.
Aby ukaza wpyw dodatkowych, wynoszcych 100 mld
dol., wydatkw rzdowych G, krzywa C+I+G na rys. 9.5
zostaa przesunita ku grze o 100 mld dol. Ostateczny
przyrost PNB jest rwny iloczynowi 100 mld dol. wydatkw
pierwotnych razy mnonik wydatkw.

W tym przypadku, poniewa kracowa skonno do

konsumpcji MPC wynosi , mnonik wynosi 3, tak e
odpowiadajcy rwnowadze PNB wzrasta o 300 mld dol.
Zauwamy, i wozem tym mona jecha w dwch
kierunkach. Gdyby wydatki rzdowe miay spa, przy nie
zmienionym poziomie podatkw i innych czynnikw, PNB
musiaby si obniy o sum rwn zmianie G razy mnonik.
Moemy podsumowa.
Wydatki rzdowe na dobra i usugi (G) s kluczowym
narzdziem wywierania wpywu na poziom produkcji i
zatrudnienia. W modelu Keynesowskim, jeeli G wzronie,
wynikajcy std poziom produktu wzronie o iloczyn tej
zmiany i mnonika wydatkw. A zatem G ma moliwo
stabilizujcego (lub destabilizujcego) oddziaywania na ruchy
PNB w cigu caego cyklu koniunkturalnego.
Wpyw G na produkt moemy rwnie zobaczy na
liczbowym przykadzie z tabl. 9.1. Moemy wpisa do niej
inny poziom G - 300 mld dol. - i znale poziom PNB w
rwnowadze. Powinnimy otrzyma t sam odpowied co na
rys. 9.5.
Wpyw podatkw. Z analizy tej wynika take, i podatki
powinny wywiera wpyw na poziom PNB w rwnowadze.

Rzeczywicie, wywieraj, ale trzeba tu by ostronym:

oddziaywanie mnonikw podatkowych w d jest sabsze od
oddziaywania mnonikw wydatkowych w gr.
Aby zrozumie, dlaczego tak jest, rozpatrzmy
hipotetyczny przypadek: przypumy, e gospodarka
funkcjonuje przy swoim potencjalnym poziomie PNB, a
pastwo przygotowuje si do ewentualnego konfliktu w
przyszoci, podwyszajc wydatki na obron o 200 mld dol.
(W rzeczywistoci przykad ten wcale nie jest taki
fantastyczny. Nage skoki wielkoci wydatkw obronnych
miay miejsce w latach 1941, 1951, 1966, 1984.) O ile trzeba
by podwyszy podatki, eby zrwnoway ekonomiczne
oddziaywanie takiego przyrostu G na wielko produktu?
Mnoniki nierwne sobie. Czeka nas spora
niespodzianka: aby zrwnoway oddziaywanie na produkt
przesunicia G w gr o 200 mld dol., trzeba by zwikszy
obcienia podatkowe o wicej ni 200 mld dol. Rzeczywicie,
moemy wrci do rys. 9.3, aby si zorientowa, o ile wysze
T jest nam potrzebne i dlaczego. W naszym przykadzie, dla
zrwnowaenia 200 mld dol. nowych wydatkw G potrzebne
s nowe podatki w wysokoci 300 mld dol. Na rysunku 9.3
wida, e wzrost podatku o 300 mld dol. Przesuwa krzyw CC
na prawo o 300 mld dol.; jeli MPC = , przesuwa to krzyw
CC o MPC x 300 mld dol. = 200 mld dol. Wobec tego, jeeli 1
miliard dol. przyrostu wydatkw na obron przesuwa krzyw
C+I+G w gr o 1 mld dol., to 1 miliard dol. przyrostu
podatkw przesunie krzyw C+I+G w d tylko o mld dol.
(jeeli MPC wynosi ).
A zatem, aby skompensowa przyrost wydatkw na
obron w sytuacji, gdy pozostae wydatki si nie zmieniaj,
konieczny jest przyrost T wikszy od przyrostu G!
Przyczyn, dla ktrej wpyw T jest inny ni wpyw G,
jest fakt, e mnonik podatkowy jest niszy od mnonika
wydatkw. O ile mniejszy?
Pienine zmiany podatkw s prawie tak samo potn
broni przeciwko bezrobociu czy inflacji, jak pienine zmiany
wydatkw rzdowych. Mnonik podatkowy jest niszy od
mnonika wydatkw tyle razy, ile wynosi MPC:
mnonik podatkowy = MPC x mnonik wydatkw.
Przyczyna, dla ktrej mnonik podatkowy jest niszy od
mnonika wydatkw, jest prosta. Kiedy rzd wydaje jeden
dolar na G, ten jeden dolar zostaje wydany bezporednio na
PNB. Jeeli jednak rzd obnia podatki o jednego dolara, tylko
cz tego dolara zostaje wydana na C, pewien uamek

natomiast tej jednodolarowej obniki podatkw zostaje

zaoszczdzony. Ta odmienno reakcji na jednodolarow
zmian G i T wystarcza, by obniy mnonik podatkowy tak,
by jego poziom by niszy od poziomu mnonika wydatkw2.
Polityka fiskalna w praktyce. W ostatnich dwudziestu
piciu latach stulecia polityka fiskalna bya jednym z gwnych
narzdzi pastwa w zwalczaniu recesji lub inflacji. Obnika
podatkw wprowadzona przez Kennedy'ego i Johnsona w 1964
r. pchna gospodark do jej potencjalnego poziomu produkcji,
a nastpnie powyej tego poziomu. Pniej, w 1968 r.,
nastpia podwyka podatkw, ktrej celem byo
skompensowanie zwikszonych wydatkw na wojn
wietnamsk. Prezydent Ford, walczc z gbok recesj,
obniy podatki w 1975 r.; prezydent Carter by niezadowolony
z tempa poprawy i wprowadzi dalsze stymulujce rodki
fiskalne w latach 1977-1978. Jednake w roku 1979 gwnym
przedmiotem niepokoju staa si inflacja i administracja
Cartera przeciwstawia si dalszym obnikom podatkw.

Ekonomia Reaganowska dostarczya dramatycznego

przykadu tej bezustannej walki przeciwiestw. W pocztkach
lat osiemdziesitych uchwalono obniki podatkw
zmniejszajce o okoo jedn czwart podatki od dochodw
osobistych i korporacji. Te bodce fiskalne przyczyniy si do
wygaszenia recesji lat 1981-1982. Zdaniem wielu
ekonomistw owe obniki podatkw rzeczywicie byy
paliwem, ktre napdzio bardzo szybk popraw gospodarcz
w latach 1983-1984. W zwizku jednak z patow sytuacj w
Kongresie w sprawie kontynuowania wydatkw na cele
zbrojeniowe i cywilne, gospodarka amerykaska na szereg lat
pozostaa z ogromnym deficytem budetowym3.
PARADOKS OSZCZDNOCI

Od modoci uczy si nas, e oszczdno jest cenn

cnot. Almanach biednego Ryszarda Benjamina Franklina
powiada nam, e grosik zaoszczdzony to grosik zarobiony.
W nowszych czasach obniki podatkw dokonywane przez
prezydenta Reagana przedstawiano jako narzdzie pobudzania
oszczdnoci.
Powrmy do prostego wiata Keynesowskiego, bez
jakiejkolwiek polityki fiskalnej - nie ma G, nie ma T.
Powiedzmy, e rzd konstruuje jaki program oszczdnoci,
podwyszajcy oszczdnoci przy kadym poziomie dochodu.
Wwczas, jak to pokazuje rys. 9.6, krzywa SS przesuwa si w
gr (czyli, jak na naszym wykresie wydatkw z rys. 9.4,
funkcja konsumpcji przesuwa si w d).
Czy nowa krzywa S 'S' nie przetnie nie zmienionej
krzywej II w nowym punkcie rwnowagi E? I czy nie stanie
si to przy nowym, niszym poziomie PNB?
Odpowied na oba te pytania brzmi: tak i jeszcze raz tak.
Na rysunku 9.6 wida, e przesunicie krzywej oszczdnoci w
gr rodzi, w naszym Keynesowskim modelu ze staymi
inwestycjami, tendencj do obniania odpowiadajcego
rwnowadze poziomu PNB.
Zdrowy rozsdek mwi nam, dlaczego. Jeeli ludzie
konsumuj mniejsz cz swoich dochodw, jeeli
przedsibiorstwa nie chc kupowa wicej dbr
inwestycyjnych, zbyt spadnie i rycho trzeba bdzie zmniejszy
produkcj. Jak dalece? Zmniejsza si ona dopty, dopki nie
zostanie zniszczona dostatecznie dua cz produktu
narodowego, tak e ludzie poczuj si do biedni, aby
zaniecha prb oszczdzania wicej anieli przedsibiorstwa
inwestuj.
By moe ta sprawa wydaje si oczywista. Ale rysunek
9.6 mwi nam co bardziej zaskakujcego. Pokazuje on
mianowicie, e przesunicie funkcji oszczdzania o jednego
dolara w gr potrafi umierci 3 dol. dochodu! I odwrotnie,
przesunicie krzywej oszczdnoci o jednego dolara w d, co
oznacza przesunicie krzywej konsumpcji o jednego dolara w
gr, doprowadzi do analogicznego mnonikowego wzrostu
dochodu o 3 dolary. (Pozioma strzaka na rys. 9.6 jest trzy razy
dusza od strzaki pionowej.)
3

W punkcie 9 problemw do dyskusji uwzgldniono podatki, jak i wydatki, aby

przeanalizowa mnonik zrwnowaonego budetu.

Krtko mwic, podobnie jak wydatki na inwestycje s

,,wydatkami wysokoenergetycznymi, mnonikowo
oddziaujcymi na dochd, tak i wydatki na konsumpcj
odpowiadajce autentycznym przesuniciom funkcji
konsumpcji i oszczdzania oka si ,,wydatkami
wysokoenergetycznymi.
Ten zaskakujcy wynik prowadzi nas do paradoksu
oszczdnoci.
W modelu mnonikowym z nie zmieniajcymi si
inwestycjami przesunicie w gr funkcji oszczdnoci,
odzwierciedlajce wzrost cnoty oszczdzania, w
rzeczywistoci obniy zarwno dochd, jak i produkcj. O ile?
Produkt obniany jest sposobem mnonikowym do chwili, gdy
dochd spadnie do nisko, aby nowe podane oszczdnoci
ludzi znw si zrwnay z inwestycjami.
A zatem, kada prba oszczdzania wicej moe
doprowadzi, wbrew intencjom, do obnienia dochodu i w
rezultacie do zaniku i oszczdzania, i inwestycji.
Wanie wtedy, kiedy ju nauczylimy si mdroci
biednego Ryszarda, dochodzi do gosu nowe pokolenie
finansowych mdrcw, goszcych, e w okresie depresji stare
cnoty mog si sta wspczesnymi grzechami.
Rozwizanie paradoksu
Sprbujmy beznamitnie rozwika ten paradoks;
pomog nam w tym dwie uwagi.
Pierwsza: pamitajmy, e w ekonomii zawsze musimy
si strzec logicznego bdu zoenia. Oznacza on, e to, co
jest dobre dla kadego z osobna, nie zawsze musi by dobre dla

wszystkich; w pewnych okolicznociach prywatna rozwaga

moe si okaza spoecznym szalestwem.
Mwic konkretnie, oznacza to, e podejmowane przez
kadego z osobna prby zwikszenia oszczdzania mog, w
warunkach, ktre trzeba opisa, nie spowodowa zwikszenia
rzeczywistych oszczdnoci wszystkich ludzi. Zwrmy uwag
na napisane kursyw wyrazy prby i rzeczywiste. W
dzisiejszej gospodarce midzy tymi dwoma pojciami moe
istnie masa rnic, kiedy to ludzie s wyrzucani z pracy i ich
dochody s obniane.
Drugi klucz do paradoksu oszczdnoci wie si z tym,
czy gospodarka znajduje si w stanie depresji czy te nie. W
wiecie ekonomii klasycznej zawsze mielibymy pene
zatrudnienie; a zatem, im wiksza cz naszego produktu
narodowego bya przeznaczona na biec konsumpcj, tym
mniej pozostawao do dyspozycji na akumulacj kapitau.
Gdyby mona byo zaoy, e produkt zawsze znajduje si na
swym potencjalnym poziomie, starowiecka doktryna
oszczdzania byaby absolutnie poprawna - prawdziwa,
podkrelamy to, zarwno z indywidualnego, jak z
oglnospoecznego punktu widzenia. W pierwotnych
spoecznociach rolniczych, takich na przykad jak kolonie
amerykaskie z czasw Benjamina Franklina, jego maksyma
przypuszczalnie zawieraa bardzo wiele prawdy. Podobnie,
gdyby ludzie oszczdzali wicej w okresach penego
zatrudnienia, takich jak pierwsza czy druga wojna wiatowa,
wiksza cz wytwarzanego przy penym zatrudnieniu
produktu byaby do dyspozycji na inwestycje.
Czy w fazie recesji naley oszczdza wicej? To
wyjanienie paradoksu stawia przed nami pewien problem
dotyczcy czasw dzisiejszych: dlaczego wspczeni
ekonomici czy politycy staraj si doprowadzi do
zwikszenia oszczdnoci w okresie, kiedy bardzo pokane
zasoby s nie zatrudnione? Czy Kongres i administracja
Reagana powinni powica w 1982 r. tak wiele wysikw na
to, by przebudowa system zabezpieczenia spoecznego? Czy
wyobraenia, jakoby hojne zabezpieczenie spoeczne mogo
obniy oszczdnoci, nie byy w tym roku depresji
niewaciwe?

Odpowied, jak w wielu innych sporach

makroekonomicznych, zaley od tego, czy zgodnie z naszym
pogldem gospodarka jest blisza biegunowi klasycznemu czy
te biegunowi depresji Keynesowskiej. Dwa te przypadki
ilustruje rys. 9.7, przedstawiajc obie te koncepcje gospodarki.
(Nie ma on przedstawia tej samej gospodarki przy rnych
poziomach produkcji.) Przypumy, e skaniamy si ku
pogldowi klasycznemu - uwaamy, e ceny s gitkie, tak e
krzywa cznej poday jest bardzo stroma (przypomnijmy z
ostatniego rozdziau, e na ,,biegunie klasycznym znajdujemy
si wtedy, kiedy krzywa AS jest pionowa, a zatrudnienie jest
zawsze pene). Powinnimy si przyjrze uwanie grnej
czci rys. 9.7. W tym przypadku wzrost oszczdzania
przesunby AD do AD', obniajc ceny, nie zmieniajc jednak
produkcji ani zatrudnienia. Powtrzmy: w przypadku
klasycznym wzrost oszczdzania nie obniy produkcji, ale
moe pozwoli na wiksze inwestycje.
Jeeli natomiast skaniamy si ku Keynesowskim
pogldom na depresj, skierujemy uwag na oddziaywania
ukazane w dolnej, lewej czci rysunku. W tym przypadku,
przy krzywej AS biegncej poziomo, wzrost oszczdzania

wywoa przesunicie z AD do AD i doprowadzi do spadku

produkcji.
Politycy zalecajcy oszczdno w fazach recesji nie s
obojtni wobec bezrobocia. Chodzi raczej o to, e
najprawdopodobniej maj oni na myli w swych pomysach
klasyczny obraz gospodarki. Podobnie ekonomici, ktrzy w
okresach gbokich recesji chc pobudza konsumpcj, nie
musz by przeciwni inwestycjom; natomiast sdz oni
zapewne, e krzywa AS w krtkim okresie jest stosunkowo
paska. Oprcz tego mog oni by ywiej zainteresowani
zmniejszeniem bezrobocia w bliszej przyszoci i wol pobudza inwestycje przez obnienie konsumpcji wtedy dopiero,
gdy produkt jest bliszy swego poziomu potencjalnego.
B. POLITYKA FISKALNA W PRAKTYCE
Proste ujcie analityczne przedstawione w czci A
niniejszego rozdziau mogoby wzbudzi w entuzjacie
przekonanie, e w polityce fiskalnej znalelimy kamie
filozoficzny - odpowied na nasze mody o rodek
wyhamowujcy wahania cyklu koniunkturalnego. Jeeli uderza
w nas bezrobocie, po prostu dorzumy odrobin G albo
usumy szczypt T; jeeli zagraa inflacja, okrjmy G albo
dodajmy pewn dawk T. W takim prostym wiecie
Keynesowskich mnonikw ycie sternikw makrogospodarki
niewtpliwie byoby atwe. A raczej, tak moe mniemali
niektrzy dwadziecia lat temu. Dzisiaj nikt ju nie wyznaje
takich naiwnie optymistycznych pogldw, jakoby miejscem
dla problemu cyklu koniunkturalnego byy tylko ksiki
historyczne. Cykl koniunkturalny towarzyszy nam nadal;
polityka fiskalna nie zlikwidowaa go z dwch podstawowych
przyczyn, analizowanych w niniejszej czci. Najpierw
zobaczymy, e posugiwanie si narzdziami polityki fiskalnej
w praktyce nie jest takie proste jak w teorii. Nastpnie
przyjrzymy si informacji ilociowej o mnonikach, aby
stwierdzi, e znalezienie odpowiedniej dawki polityki
fiskalnej nie jest zadaniem atwym.
KONSTRUOWANIE I STOSOWANIE POLITYKI
FISKALNEJ
Pod pojciem polityki fiskalnej rozumiemy proces
ksztatowania podatkw oraz wydatkw publicznych po to, aby
(a) pomc w zagodzeniu waha cyklu koniunkturalnego oraz
(b) przyczyni si do utrzymania tendencji wzrostowej

gospodarki o wysokim zatrudnieniu, wolnej od wysokiej i

zmiennej inflacji.

Przypumy, e danemu ukadowi gospodarczemu w

pewnym okrelonym roku zagraa gboka i przecigajca si
recesja. Jakich dziaa mona by si wtedy domaga?
Rezerwa Federalna, centralny bank Stanw
Zjednoczonych, mogaby si posuy polityk pienin,
prbujc stymulowa inwestycje. Albo te Kongres i prezydent
mogliby wprowadzi programy podatkw i wydatkw publicznych, ktre by dopomogy w osigniciu zadanych celw
dotyczcych poziomu produkcji i cen.
Dziaania fiskalne, teraz jednak odwrotne, s podane w
przypadku, gdy inflacja osigna poziom nie do przyjcia
wysoki, zwaszcza gdy wynika to z faktu, e produkt znacznie
przekracza swoj potencjaln wysoko. W takiej sytuacji
Kongres mgby si zdecydowa na zainicjowanie wyszych
stp opodatkowania i/lub na okrojenie programu wydatkw
publicznych, starajc si w ten sposb powcign inflacj.
Albo te bank centralny mgby zmniejszy poda
pienidza i podwyszy stopy procentowe, zmierzajc w ten
sposb do zredukowania inflacji. Taki krok oznacza zmian
polityki pieninej.
W sumie, rne rodzaje polityki fiskalnej dotyczcej
podatkw i wydatkw publicznych, we wspdziaaniu ze
rodkami polityki pieninej, stawiaj sobie za cel szybki
wzrost gospodarczy, z wysokim zatrudnieniem i stabilnymi
cenami. Ideaem jest zwraca si przeciwko porywom
wichrw gospodarczych.
Taki jest idea, nie wolno jednak nie docenia trudnoci,
nawet kontrowersji, w ktrych wirze znajduj si politycy z
chwil, gdy prbuj osign owe cele. Zwaszcza w ostatnim
dziesicioleciu marne efekty gospodarcze oraz pojawienie si
rywalizujcych ze sob szk ekonomicznych skaniay wielu
ludzi do powtpiewania w skuteczno jakiegokolwiek
dziaania wadz fiskalnych i pieninych w celu polepszania
wynikw gospodarczych.
Polityka automatyczna a polityka dyskrecjonalna
Na podstawie powyszych uwag mona by odnie
wraenie, e polityka fiskalna dopomaga w stabilizacji
gospodarki tak dugo tylko, jak dugo instytucje rzdowe
skrupulatnie obserwuj wystpujce trendy, skutecznie
antycypuj przyszy rozwj wydarze i s w stanie szybko
decydowa o podjciu dziaa. Taka dyskrecjonalna aktywna
polityka fiskalna, polegajca na podejmowaniu i zmienianiu
wyranych decyzji, jest rzecz wan, jest to jednak tylko cz
caej historii.

W nowoczesny system fiskalny s rwnie wbudowane

istotne cechy automatycznych stablizatorw. Przez cay czas, w
dzie i noc, bez wzgldu na to, czy prezydent pi czy nie,
system fiskalny pomaga utrzyma stabilno naszej
gospodarki. Jeeli ktrego roku recesja zacznie si pogbia,
w czasie gdy Kongres bdzie na wakacjach, potne siy
automatyczne zaczn i tak natychmiast funkcjonowa, aby jej
przeciwdziaa, zanim si jeszcze spotka odpowiednia komisja
czy komitet lub zacznie si stosowa jak polityk
dyskrecjonaln.
Automatyczne stabilizatory
Jakie s owe tajemnicze stabilizatory? Oto gwne z
nich.
Automatyczne zmiany we wpywach podatkowych.
Zobaczymy w rozdziale 33, e federalny system podatkowy
polega na progresywnym opodatkowaniu dochodw osobistych
i korporacji. (Progresywne podatki wystpuj wtedy, gdy w
miar wzrostu dochodu wpywy z podatkw rosn wicej ni
proporcjonalnie.) Co oznacza progresywne opodatkowanie z
punktu widzenia stabilnoci? Oznacza ono, e gdy tylko
dochd zaczyna spada, zanim jeszcze Kongres wprowadzi
jakiekolwiek zmiany stawek podatkowych, wpywy rzdu z
podatkw take spadaj. Obecnie na kady spadek PNB
wynoszcy 10 mld dol. przypada wynoszcy okoo 3,5 mld dol.
spadek cznych wpyww z podatkw.
I c z tego? To, e obnika wpyww podatkowych
moe by owym przyjemnym lekarstwem, ktre lekarz zapisuje
w przypadku obnienia si produkcji. A wic aktualny system
podatkowy jest potnym i szybko dziaajcym,
,,wybudowanym na stae stabilizatorem. Zauwamy, e
podatki wywieraj stabilizujcy wpyw zarwno w przypadku
ruchw w gr, jak i w dol. W okresach gwatownych
podwyek C+I+G, przedstawiciel makroekonomii mgby
proponowa zastosowanie jakiej podwyki podatku w celu
zdawienia w zarodku zagraajcej inflacji. Wpywy z tego
rda wzrosn automatycznie dziki stosowaniu progresji
podatku dochodowego.
Przed wiekiem, autorzy piszcy na ten temat mniemali,
e stabilno wpyww podatkowych jest dobr rzecz. Dzisiaj
wielu ekonomistw jest odwrotnego zdania. Moe zatem mamy
due szczcie, e nasz obecny system podatkowy bez maa
mimowolnie osign wysoki stopie automatycznej gitkoci,
przy czym wpywy podatkowe maj tendencj wzrostow w

czasach inflacji i spadkow w czasach depresji. Jest to potny

czynnik stabilizujcy gospodark i moderujcy cykl
koniunkturalny.
Zasiki dla bezrobotnych i inne transfery socjalne. W
ostatnich pidziesiciu latach zbudowano w USA kunsztowny
system ubezpiecze od bezrobocia (unemployment insurance UI). Zatrudnieni zaczynaj pobiera wiadczenia
ubezpieczeniowe wkrtce po zwolnieniu z pracy. Z chwil
kiedy znw zaczynaj pracowa, wypaty ustaj. A system UI
wpompowuje niejako fundusze w gospodark albo
wypompowuje je, co dziaa antycyklicznie, stabilizujco.
Podobne cechy mona dostrzec w wielu programach
pomocy spoecznej. Bony ywnociowe, zasiki dla biednych
rodzin z dziemi wymagajcymi specjalnej opieki, wczesne
emerytury z ubezpieczenia spoecznego - to przykady
publicznych wypat transferowych, pozwalajcych spaszcza
gry i doki cyklu gospodarczego.
Mona by wymieni i inne stabilizatory, jednak gwn
rol odgrywaj te wanie4.
Ograniczenia automatycznych stabilizatorw
Zanim porzucimy temat automatycznych stabilizatorw,
musimy podkreli, e stabilizatory wbudowane w system s
pierwsz lini obrony, ale nie wystarczaj do utrzymania penej
stabilnoci. Zobaczymy, dlaczego.
Automatyczna tendencja podatkw do ujmowania
pewnego uamka z kadego dodatkowego dolara PNB oznacza,
e wielko mnonika ulega obnieniu. Kady dolar zmiany
w inwestycjach czy w napdzanych czynnikami zewntrznymi
wydatkach obronnych - wywoany czy to przez wynalazki,
knowania innych krajw czy cokolwiek innego - bdzie teraz
wywiera sabszy wpyw destabilizujcy na cao systemu,
wpyw ten jednak nie zostanie cakiem wyeliminowany.
Zamiast sytuacji, w ktrej si oddziaywania tego typu
zakce na PNB trzeba byo pomnoy trzy lub wicej razy,
obecnie - ze wzgldu na automatyczne stabilizujce
oddziaywanie podatkw - bdziemy mie do czynienia z
efektem mnonikowym wynoszcym zaledwie 2 do 2,5 razy5.
Krtko mwic, stabilizator wybudowany w system
przyczynia si do zredukowania pewnej czci kadej
fluktuacji gospodarczej, ale nie jest w stanie wyeliminowa
tego zakcenia cakowicie. To, czy zredukowa pozostae
saldo takiego zakcenia i w jaki sposb to zrobi, pozostaje
zadaniem dyskrecjonalnej polityki pieninej i fiskalnej.

4
Entuzjaci dyskrecjonalnego posugiwania si polityk fiskaln wysuwali propozycje
zmierzajce do zwikszania roli automatycznych stabilizatorw. Jedna z tych propozycji sugerowaa uchwalenie przez Kongres ustawy, ktra by sprawiaa, e stopy opodatkowania zmieniayby
si automatycznie, wraz ze zmianami rnych wskanikw produkcji czy inflacji. Inna propozycja
polegaa na tym, by pozwoli prezydentowi na wprowadzenie zmian stp podatkowych w pewnym
niewielkim przedziale, aby w ten sposb stabilizowa gospodark. Kongres jednak odnis si
podejrzliwie do tego rodzaju projektu delegowania swoich kompetencji fiskalnych i z sugestii tych
nic nie wyniko.
5
Wyjanienie efektu czstkowo stabilizujcego mona znale w tekstach omawiajcych
sytuacje porednie. Wyjanienie to przedstawia si nastpujco (podane liczby nie s w peni
dokadne i maj raczej ilustracyjny charakter). Zamy, e bez jakichkolwiek podatkw, bez
sektora rzdowego i handlu zagranicznego itd. kracowa skonno do konsumpcji (MPC) wynosi
0,90; wynika z tego, e mnonik jest rwny 10. Teraz zamy, e 33% kadego dodatkowego
dochodu idzie na podatki, tak e z kadego przyrostu PNB o jednego dolara na podatki idzie
dol., za dol. powiksza rozporzdzalny dochd DI. Z owych dol. idcych na DI, 90% (czyli
60 centw) zostaje wydatkowane. Teraz mnonik wynosi tylko 2,5!

Dyskrecjonalna polityka fiskalna

Nawet gdy automatyczne stabilizatory zrobiy ju swoje,
fluktuacja dziaalnoci gospodarczej utrzymuje si nada1.
Wiele jest obecnie powanych ekonomicznych i politycznych
zastrzee dotyczcych przejcia do nastpnego stadium - do
narzdzi polityki dyskrecjonalnej, zwanej te aktywn. Zajmiemy si tymi zastrzeeniami, ale najpierw musimy pozna
owe narzdzia. Podstawowa bro dyskrecjonalnej polityki
fiskalnej - programy, w ktrych decyzje publiczne dokonywane
s explicite - to:
roboty publiczne i inne programy wydatkw,
publiczne programy zatrudnienia,
programy wydatkw transferowych,
stawki podatkowe.
Roboty publiczne. W czasach, gdy pastwo zaczo
aktywnie przeciwstawia si depresji, niejednokrotnie uciekao
si do programw inwestycji publicznych dajcych
zatrudnienie bezrobotnym. Czsto programy te byy
konstruowane bardzo popiesznie. Poniewa ich celem byo
przede wszystkim stworzenie dla ludzi roboty, czsto byy
nieefektywne (np. budowa drg przy uyciu moliwie jak
najmniejszej iloci maszyn, aeby wyduy czas owej
roboty; grabienie lici podczas Wielkiej Depresji przez
robotnikw pobierajcych zasiek; wymylane na chybcika
byle jakie projekty o znikomej uytecznoci i bez starannego
zaplanowania). Skrajnym przypadkiem jest mityczny program
kopania dziur w ziemi, by potem je zasypywa.
Dzisiaj wiemy o wiele wicej na temat polityki
antycyklicznej i rzadko odwoujemy si do projektw
sucych temu tylko, aby da ludziom jak prac. Skd to
odejcie od robt publicznych w roli lekarstwa na recesj?
Planici uwiadamiaj dzi sobie, e uruchomienie urzdu
pocztowego, zbudowanie drogi czy zrealizowanie programu
przebudowy slumsw wymaga duszego czasu. Trzeba
opracowa projekty, sporzdzi plany, naby grunty drog
kupna czy na podstawie sdowej konfiskaty, wyburzy
budynki, wybudowa nowe domy i drogi.
Wszystko to moe trwa pi lub wicej lat, a poowa
tego okresu moe upyn do chwili, kiedy jaka godna uwagi
ilo pienidzy zostanie wydatkowana na prac i na materiay.
Przypumy, e si okae, i recesja trwaa jeden rok, po czym
nastpiy dwa lata systematycznej poprawy. I oto wanie w

trzecim roku, kiedy w gospodarce trysny prywatne wydatki i

zaczyna si zbiera na inflacj, nagle na rynek wpywaj sumy
z wydatkw pastwowych, ktrych celem byo zwalczanie
recesji. W wyniku takiego braku synchronizacji, oczywicie,
polityka fiskalna przyczyniaby si do zaostrzenia, nie za do
ustabilizowania cyklw koniunkturalnych. Jak generaowie
toczcy nie t, co trzeba, wojn, roboty publiczne czsto
walcz przeciwko nie tej, co trzeba, fazie cyklu gospodarczego.
Nie naley traktowa tych uwag jako argumentw
przeciwko robotom publicznym. Budowa drg, zakady
przerobu odpadw i odbudowa rodowiska s uwaane przez
Amerykanw (a przynajmniej niektrych) za uyteczny sposb
wykorzystywania zasobw spoeczestwa; maj one swoje
miejsce w budecie federalnym. Ale - i w tym wanie sk - nie
naley ich lansowa na si jako programu, ktrego jedynym
celem jest osignicie stabilizacji w krtkim okresie. Jeeli
roboty publiczne w ogle s warte podjcia, tak jak i wydatki
na obron czy na konsumpcj prywatn, to warto prowadzi je
dobrze w cigu tak dugiego okresu, jakiego wymaga ich
zdrowa i efektywna realizacja.
Programy zatrudnienia publicznego. Na przeciwlegym
kracu w stosunku do wysoce kapitaochonnych,
dugookresowych projektw robt publicznych znajduje si
nowsze narzdzie polityki stabilizacyjnej - projekty
zatrudnienia publicznego czy tworzenie miejsc pracy w sferze
usug publicznych (public service employment, PSE). S to
programy zatrudnienia bezrobotnych na okresy mniej wicej
roku, na og sponsorowane przez wadze federalne i stanowe.
Zastosowano je po recesji z 1975 r. i dziki nim siedemset
tysicy dorosych i milion nastolatkw znalazo prac.
Takie zatrudnianie w usugach publicznych wolne jest od
jednej z gwnych saboci programw robt publicznych:
mona je bowiem wdroy, a take zakoczy bardzo szybko.
Krytycy takich programw uwaaj je za marnotrawne czy
rozrzutne. Czsto s to projekty o drugorzdnym znaczeniu (w
przeciwnym razie dawno ju byyby zrealizowane). Oprcz
tego, droga od pracy w PSE do staego zatrudnienia bywa
najeona trudnociami; nie wydaje si, by praca w ramach PSE
znaczco poprawiaa szans uzyskania pniej staej pracy.
Wydatki na zabezpieczenie spoeczne. Widzielimy, e
istniejce programy zabezpieczenia spoecznego, jak na
przykad zasiki dla bezrobotnych i wypaty emerytur, peni
rol automatycznych stabilizatorw, gdy automatycznie rosn
wtedy, kiedy dochody spadaj i trzeba je zwikszy.

Oprcz tego rodzaju wbudowanych w system

stabilizatorw, rzd ma moliwo wprowadzania rozmaitych
dyskrecjonalnych programw wydatkw transferowych,
stabilizujcych cykle gospodarcze. Kongres czsto na przykad
przedua okres, w ktrym zwolnieni z pracy maj prawo
pobiera zasiki dla bezrobotnych.
W ostatnich latach rzd federalny sta si o wiele
ostroniejszy w odniesieniu do zwikszania wypat
transferowych podczas recesji. Zwikszenie takie czsto
okazuje si lep uliczk, bo zmniejszenie transferw, nawet w
okresach penego rozkwitu, jest rzecz bardzo trudn.
Zmienno stawek podatkowych. Jeeli istniej
podstawy, by mniema, e faza recesji bdzie trwa krtko,
jednym ze sposobw zapobiegania spadkowi rozporzdzalnych
dochodw i kumulowaniu si tendencji spadkowych moe by
przejciowa obnika stawek podatkowych. Zgodnie z
przyjtym w Stanach Zjednoczonych systemem potrce,
bardzo szybko po podjciu przez Kongres i wadze
wykonawcze decyzji, e gospodarka wymaga pobudzenia przez
zmniejszenie podatkw, pracodawcy zaczynaj potrca mniej
z wypat zarobkw. Zmiany stawek podatkowych mog by
wykorzystywane czy to w celu pobudzania, czy to hamowania
dziaalnoci gospodarczej.
Wielu zwolennikw aktywnej polityki stabilizacyjnej
uwaa zmiany stawek podatkowych za idealne narzdzie. Po
zmianie podatkw konsumenci reaguj bardzo szybko; wpyw
redukcji podatkw obejmuje szerokie krgi ludnoci i pobudza
wydatki na dobra, ktrych ludzie rzeczywicie pragn.
Niestety, dowiadczenie dowiodo, e kontrcykliczne
zmiany podatkw maj powane wady. Przedyskutowanie oraz
uchwalenie przez Kongres propozycji dotyczcych podatkw
czsto trwa dugo. W okresie boomu zwizanego z wojn
wietnamsk uchwalenie wniosku o dodatkowym podatku zajo
Kongresowi ptora roku.
Drugim problemem jest prawda natury politycznej, e mianowicie - ilekro nastpi jakie przejciowe obnienie
czy zawieszenie podatkw w celu przeciwdziaania recesji, w
ustroju demokratycznym przywrcenie wyszych stawek
podatkowych moe by trudne. Czsto atwiej zmobilizowa
nastroje polityczne do zwalczania bezrobocia anieli do
zwalczania inflacji.
I na koniec, jak widzielimy w rozdziale 7, jeeli ludzie
wiedz, i zmiana podatkw jest tylko przejciowa i nie zmieni

w znaczniejszym stopniu ich staego poziomu dochodw, mog

si nie zdecydowa na pokaniejsze zmiany swej konsumpcji.

***
Na tym koczymy omawianie narzdzi, mocnych stron
oraz ogranicze polityki fiskalnej prowadzonej w gospodarce
amerykaskiej w poowie lat osiemdziesitych. Po tym
spojrzeniu na praktyk staje si jasne, dlaczego w obecnych
czasach polityka fiskalna odgrywa w polityce stabilizacyjnej
rol stosunkowo drugorzdn, wikszy natomiast nacisk
kadzie si na bardziej porczne narzdzia polityki pieninej.
WIELKO MNONIKW
Aeby mc skonstruowa program efektywnej polityki
antycyklicznej, trzeba przede wszystkim dysponowa
omwionymi wyej narzdziami fiskalnymi albo te
instrumentarium monetarnym, do ktrego analizy rycho
przystpimy. Jednake to jeszcze nie wszystko. Ekonomici
powinni take umie okreli z dostateczn pewnoci, jak
wielkie bd efekty danej polityki. Podobnie jak lekarz
przepisujcy rodek przeciwblowy musi zna efekty rnych
dawek, take i ekonomista musi wiedzie, czy mnoniki G lub
T wynosz 2 czy 4 albo 6.
I rzeczywicie, w ostatnich dziesicioleciach bylimy
wiadkami istnej eksplozji statystycznych bada nad modelami
makroekonomicznymi analizowanego przez nas wyej typu.
Wczesne prace w tej dziedzinie rozpoczy si wraz z
badaniami prowadzonymi przez pionierw - Jana Tinbergena z
Holandii i Lawrence Kleina z Uniwersytetu Pensylwanii,
laureatw Nagrody Nobla za prace nad modelami
makroekonomicznymi. Dzisiaj istnieje caa ga przemysu
- mnstwo ekonometrykw estymujcych modele
makroekonomiczne, ustalajcych wielko mnonikw i
prognozujcych przyszo gospodarki.
Szacowanie mnonikw. Rysunek 9.8 pokazuje pi
mnonikw wydatkw rzdowych - cztery z wielkich modeli
Keynesowskich i jeden zaczerpnity z modelu AndersenaJordana, uwypuklajcego rol pienidza i bagatelizujcego
polityk fiskaln. Mnoniki, ktre tu widzimy, s mnonikami
dynamicznymi; obrazuj one reakcje realnego PNB w cigu
okresu trzech lat po hipotetycznym permanentnym zwikszeniu
wydatkw rzdowych na cele pozaobronne.

eby sign do jednego tylko przykadu, mianowicie

bardzo czsto uywanego modelu DRI (Data Resources, Inc.);
znajdujemy tu, e warto mnonika wydatkw wynosi 0,9 po
trzech miesicach i 1,6 po penym roku. Z kocem dwch lat
(ze wzgldu na dziaanie czynnikw pieninych, ktre
przeanalizujemy pniej) mnonik wynosi tylko 0,6, jak to
pokazuje rys. 9.8.
Rysunki te przedstawiaj stan wiedzy w makroekonomii.
Co z nich wynika? Po pierwsze, zauwamy, e cztery modele
Keynesowskie s zgodne co do tego, e mnonik G jest wysoki
dla pierwszych dwch lat. Pod koniec pierwszego roku cztery
modele Keynesowskie daj przecitn warto mnonika
wynoszc 2.
Nastpna uwaga dotyczy dynamiki mnonika. Na to,
by mnonik osign poow swojej penej wartoci, potrzeba
troch czasu, na og okoo czterech miesicy. Dlaczego?
Dlatego, e konsumenci reaguj na zmiany dochodu z pewnym
opnieniem. Co wicej, zauwamy, e z bada tych wynika,
i mnoniki zaczynaj male po upywie dwch lat. Dzieje si
tak dlatego, e w modelach zawarte s pewne efekty pienine
(zwane niekiedy efektami wypychania), ktrych jeszcze nie
analizowalimy.
Niezgodno mnonikw. Kopotliw cech rys. 9.8 jest
to, e modele ekonomiczne nie s ze sob zgodne. Wszyscy
znamy dowcipy na temat niezgodnoci zda na tematy
ekonomiczne: jeeli postawisz piciu ekonomistom jakie
pytanie, otrzymasz sze odpowiedzi. Dlaczego ekonomici
nie mog si zgodzi w sprawie tak prostej jak mnonik?
S dwie przyczyny. Po pierwsze, w naturze zalenoci
ekonomicznych ley pewna przyrodzona niepewno
dotyczca natury stosunkw ekonomicznych. Nawet w
naukach przyrodniczych wystpuje taka niepewno: cakiem
niedawno fizycy zmienili swoj ocen wieku wszechwiata z
omiu na szesnacie miliardw lat! Ekonomia zawiera jeszcze
wiksz ,,naturaln niepewno i znajduje to odzwierciedlenie
w rozbienociach ocen i szucunkw ilociowych.

Drug, bardziej jeszcze fundamentaln przyczyn

nieporozumie ekonomicznych jest brak zgody wrd
ekonomistw w kwestii podstawowych teorii; pewien stopie
niezgodnoci wystpuje nawet midzy spowinowaconymi modelami Keynesowskimi.
Z rnic bardziej zasadnicz mamy do czynienia w
modelu Andersena-Jordana. Model ten jest odzwierciedleniem
pogldu monetarystycznego (ktry skrupulatnie
przeanalizujemy w rozdziale 16), a mianowicie, e gwnym
czynnikiem wyznaczajcym ruchy PNB s zmiany w poday
pienidza. Zwaywszy znaczenie, jakie modele
monetarystyczne przywizuj do pienidza, trudno si dziwi,
e konkluduj one, i po upywie mniej wicej jednego roku
wydatki rzdowe nie s ju zdolne do pobudzenia gospodarki.
Zastrzeenia i ograniczenia
Naszkicowana w ostatnich dwch rozdziaach teoria
procesu wyznaczania produktu jest potnym narzdziem,
ktre pomaga zrozumie wzniesienia i zaamania cyklu

koniunkturalnego. Pokazuje, w jaki sposb inwestycje

oddziauj na produkt i zatrudnienie. Tumaczy, jak mona si
posuy polityk fiskaln rzdu w celu zwalczania inflacji i
bezrobocia. Do problemw tych powrcimy w dalszych
rozdziaach.
Bdem byoby jednak mniema, e ekonomist mona
zrobi z byle papugi, po prostu uczc to ptaszysko magicznych
sw oszczdnoci i inwestycje. Za przeson tych sw
dzieje si mnstwo rzeczy.
Po pierwsze, przypomnijmy sobie z rozdziau 7, e w
rzeczywistoci inwestycje nie s naprawd stae. Zmiany w
poday pienidza wywr wpyw na poziom funkcji II, tak jak i
wielko produkcji, polityka podatkowa, oczekiwania
dotyczce przyszoci i wiele innych czynnikw. Pene
znaczenie oddziaywania polityki fiskalnej bdzie mona
zrozumie dopiero wtedy, kiedy do naszej analizy wczymy
pienidz.
Najwaniejsze jest jednak to, e w omawianym tu ujciu
modelu mnonikowego zakadamy zamroenie cen i pac.
Jeeli ceny maj swobod reagowania na zmiany stanu
gospodarki, wpyw mnonika G lub I na realny PNB zostaje
osabiony i moe nawet zblia si do zera.
Te podstawowe zastrzeenia bdziemy musieli bra pod
uwag w dalszym cigu czci drugiej oraz w czci trzeciej.
Zanim jednak do nich przejdziemy, w nastpnym rozdziale
zaczniemy bada ksztat cyklu koniunkturalnego, bdcego
dotkliwym utrapieniem kapitalizmu w caej jego historii.

PODSUMOWANIE

A. Polityka fiskalna w modelu mnonikowym

1. Dawno temu spoecznoci doznaway klsk godu w
nastpstwie nieurodzaju. We wspczesnej gospodarce
rynkowej mona cierpie ndz pord obfitoci. Mog tu
wystpowa olbrzymie luki midzy potencjaln a faktyczn
wielkoci produktu wskutek niedostatecznego globalnego
popytu. Albo te nadmierne wydatki mog prowadzi do
inflacji. Teraz badamy, w jaki sposb polityka fiskalna moe

co zdziaa dla wygadzenia cyklicznych boomw i zapaci

gospodarczych.
2. Przedstawiana tu analiza polityki fiskalnej jest
kontynuacj Keynesowskiego modelu mnonikowego z
rozdziau 8. Najlepiej mona j zrozumie w odniesieniu do
wiata, w ktrym ceny i pace pozostaj sztywne, tak e krzywa
globalnej poday dla poziomw produktu nie osigajcych
potencjalnej wielkoci PNB jest paska.
3. Zwikszenie wydatkw rzdowych - samo przez si,
przy nie zmienionych podatkach i inwestycjach - bardzo
podobnie jak zwikszenie inwestycji pobudza ekspansj
produktu narodowego. Funkcja C+I+G przesuwa si w gr,
do wyej pooonego punktu przecicia (w stanie rwnowagi) z
sieczn biegnc pod ktem 45.
4. Obnienie podatkw - samo przez si, przy nie
zmienionych inwestycjach i wydatkach rzdowych podwysza poziom rwnowagi produktu narodowego. Funkcja
konsumpcji CC w stosunku do PNB w wyniku obniek
podatkw przesuwa si w gr i ku lewej stronie, poniewa
jednak dodatkowe dolary rozporzdzalnego dochodu id
czciowo na oszczdnoci, wyraony w dolarach przyrost
konsumpcji nie bdzie tak duy, jak wyraony w dolarach
przyrost rozporzdzalnego dochodu. Dlatego mnonik
podatkowy jest niszy od mnonika wydatkw rzdowych.
5. Wysiki na rzecz zwikszenia oszczdnoci to co
innego ni osignicie wzrostu oszczdnoci w skali caego
spoeczestwa. Paradoks oszczdnoci ukazuje nam, e
wzrost skonnoci do oszczdzania w czasach depresji moe
wywoa obnik produktu bez jakiegokolwiek wzrostu
inwestycji. Jedynie w wiecie klasycznym, gdzie zatrudnienie
stale jest pene, konsumpcja i inwestycje nieuchronnie
konkuruj ze sob. Jedynie wtedy prywatna cnota oszczdnoci
jest zawsze cnot spoeczn.
Wynikajcym z tego moraem nie jest zalecenie, by
kady rzuca pienidzmi w czasie depresji, usiujc dziaa
patriotycznie. Chodzi natomiast o zwrcenie uwagi, e polityka
moe odtworzy warunki wysokiego zatrudnienia, w ktrych
cnoty prywatne nie s ju rwnoznaczne ze spoeczn gupot.
B. Polityka fiskalna w praktyce
6. Kiedy prywatne wydatki na inwestycje i konsumpcj
stwarzaj luk midzy faktycznym a potencjalnym poziomem
produktu, polityka pienina i fiskalna moe by zdolna

zredukowa t luk w deniu do utrzymania stabilnoci cen,

wysokiego zatrudnienia i wzrostu.
7. Polityka fiskalna obejmuje polityk podatkow,
polityk wydatkw oraz polityk nadwyek i deficytw
budetowych. Gospodarka wspczesna ma szczcie, gdy
korzysta z wanych, wbudowanych w ni stabilizatorw.
Wpywy z podatkw zmieniaj si automatycznie, wraz ze
zmianami dochodu bez uciekania si do dziaa
dyskrecjonalnych. To zmniejsza mnonik i likwiduje cz
kadego zakcenia. Ten sam efekt stabilizujcy daj zasiki
dla bezrobotnych i inne transfery zwizane z zabezpieczeniem
spoecznym, ktre automatycznie rosn przy obnianiu si
dochodu.
8. Automatyczne stabilizatory nigdy nie wyrwnuj w
peni niestabilnoci gospodarki. Zmniejszaj one mnonik, ale
nie sprowadzaj go do zera. Pozostaje pewna przestrze dla
programw dziaa dyskrecjonalnych. Do narzdzi polityki
dyskrecjonalnej zalicza si roboty publiczne, programy tworzenia miejsc pracy oraz rne programy transferw i
podatkw. Z robotami publicznymi i innymi wydatkami na
dobra i usugi wi si tak dugie opnienia czasowe ich
realizacji, e posugiwanie si tymi rodkami dla zwalczania
krtkich recesji jest niepraktyczne. Dyskrecjonalne
modyfikacje stawek podatkowych maj wiksz gitko w
okresie krtkim, ale i one w Stanach Zjednoczonych maj
powane wady z politycznego punktu widzenia.
9. W licznych badaniach ekonometrycznych szacowano
warto mnonikw wydatkw rzdowych wystpujcych w
rzeczywistym wiecie. W odniesieniu do modeli
standardowych badania te podaj, e mnoniki wynosz okoo
2 dla okresw od p roku do dwch lat.

PROBLEMY DO DYSKUSJI

1. Dlaczego pastwo okresowo musi stablizowa

gospodark?
2. Nawet jeli rzd wydaje miliardy na marnotrawne
zbrojenia zimno-wojenne, w czasie depresji dziaania takie
wspieraj tworzenie miejsc pracy i przynosz now, uyteczn
produkcj wartoci wielu miliardw dolarw. Przeanalizuj to
zdanie.
3. Podaj argumenty przemawiajce za i przeciw cnocie
oszczdnoci. Przeciwstaw sobie (a) punkt widzenia
indywidualny i oglnospoeczny, (b) warunki rozkwitu i
depresji oraz (c) pogld klasyczny i depresyjne pogldy
Keynesowskie.
4. Opisz oddziaywanie na produkt (a) wydatkw
rzdowych oraz (b) podatkw.
5. Przeanalizuj ekonomiczn tre toczcych si w 1984
r. sporw dotyczcych potrzeby zredukowania deficytu
rzdowego.
6. Gdyby uzgodniono spraw zamroenia wydatkw na
zbrojenia i obcito wydatki na obron o 20%, w jaki sposb
moglibymy utrzyma pene zatrudnienie? Wy swoje
alternatywne programy, posugujc si kategoriami przesuni
funkcji C+I+G.

8. Jakie s cztery gwne narzdzia polityki fiskalnej?

Wylicz ekonomiczne oraz polityczne walory i saboci kadego
z nich. Ktre z nich wolaby wybra dla przeciwdziaania (a)
recesjom i (b) przegrzanym rozkwitom?
9. Problem dla zaawansowanych. W ukadzie
znajdujcym si w stanie rwnowagi midzy produkcj a
wydatkami dodaj 1 mld dol. wydatkw rzdowych na dobra i
usugi. Opa je, ustanawiajc zwikszenie podatkw o jeden
miliard dol. Czy taka ekspansja fiskalna przy zrwnowaonym
budecie pozwoli zachowa poziom dochodu w rwnowadze
bez zmiany? Nie. Oddziaywanie dodatkowego mnonika
wydatkw przewaa, jak widzielimy, wpyw ujemnego
mnonika wzrostu podatkw. O ile? Dokadnie o tyle, ile
wystarczy, by da nam nowy mnonik zrwnowaonego
budetu, wynoszcy akurat 1. Oto dlaczego.
Wypisujemy nasze szeregi geometryczne wydatkw i
podatkw:

(Oczywicie, w yciu posugujc si tymi wynikami trzeba

bra pod uwag wiele rnych komplikacji, na przykad
posunicia Rezerwy Federalnej w zakresie polityki pieninej;
podobnie indywidualne decyzje o oszczdzaniu trzeba bra pod
uwag cznie z decyzjami o oszczdzaniu i wydatkowaniu
podejmowanymi przez wielkie przedsibiorstwa.)
W roku 1981 prezydent Reagan zaproponowa obnienie
o 300 mld dol. zarwno podatkw, jak i wydatkw G.
Przedstaw skutki takiej polityki na wykresie obrazujcym
rwnowag midzy wydatkami a produkcj C+I+G
analogicznym do wykresu na rys. 9.4. Jaki bdzie efekt tego
rodzaju zmniejszenia skali dziaalnoci pastwa w warunkach
zrwnowaonego budetu dla poziomu PNB w Keynesowskim
modelu mnonikowym?

ROZDZIA 10
GLOBALNA PODA I CYKLE GOSPODARCZE
Wina, Brutusie drogi, jest nie w gwiazdach, lecz w nas.
Szekspir ywot i mier Juliusza Cezara, akt 1,
scena 2; przekad M. Somczyskiego, Krakw
1980.

W poprzednich rozdziaach, omawialimy czynniki,

ktre cznie wyznaczaj poziom globalnego popytu i produktu
narodowego. Widzielimy, jak inwestycje i wydatki pastwa
doprowadzaj do rwnowagi oszczdnoci i inwestycji. Nacisk
kadlimy dotychczas przede wszystkim na rol globalnego
popytu w napdzaniu produktu.
W tym rozdziale zaczynamy poszerza zakres naszych
zainteresowa. Musimy zbada bardziej skrupulatnie czynniki
wyznaczajce globaln poda: jakie s siy prowadzce do
tego, staego, z dziesiciolecia na dziesiciolecie, wzrostu
produktu? Jakie s moliwe rodzaje polityki po stronie
podaowej i w jaki sposb oddziauj one na gospodark? A
take, jak zaleno midzy globaln poda a globalnym
popytem prowadzi - za porednictwem prawidowoci znanej
jako prawo Okuna - do okrelonej stopy bezrobocia? Oto
tematy omawiane w pierwszej czci niniejszego rozdziau. W

drugiej jego czci zwracamy si do innej, empirycznej,

strony tego samego medalu: jakim fluktuacjom podlega PNB
w cigu paru ubiegych dziesicioleci? Czy cyklw
koniunkturalnych mona unikn? Jakie prawidowoci
statystyczne ujawniaj si w wielu cyklach?
We wspczesnej nauce nieodzownym ogniwem jest
porwnanie teorii goszonych przez ekonomistw z faktami
historycznymi. Zanim zdecydujemy si akceptowa miae
sformuowania teoretyczne, naley je zweryfikowa,
zestawiajc ze skrupulatnym opisem rzeczywistoci danej z
dowiadczenia.
Rysunek 10.1, posugujc si znan nam ju map
strumieni, daje przegld treci rozdziau.

Nieustanne fluktuacje
Warunki gospodarcze nigdy nie pozostaj w bezruchu.
Po rozkwicie moe wystpi panika czy gwatowne zaamanie.
Ekspansja gospodarcza ustpuje miejsca recesji. Produkt
narodowy brutto, zatrudnienie oraz realne dochody spadaj.
Inflacja i zyski malej, a ludzie s wyrzucani z pracy.
Z biegiem czasu zostaje osignite dno i zaczyna si
poprawa; moe ona by powolna albo szybka; moe by

niepena albo te tak silna, e prowadzi do nowego rozkwitu.

w nowy rozkwit moe przybra posta dugotrwaego
utrzymywania si oywionego popytu, obficie dostpnych
miejsc pracy i podwyszonej stopy yciowej. Albo te moe
przybra form nagej, inflacyjnej eksplozji cen i spekulacji,
po ktrej nadejdzie nastpna depresja.
Takie ruchy w gr i w d produktu, cen, stp
procentowych i poziomu zatrudnienia skadaj si na cykl
koniunkturalny, ktry przez dwa ostatnie stulecia by
charakterystyczn cech gospodarki uprzemysowionych
krajw wiata - poczynajc od chwili, gdy skomplikowana,
powizana licznymi zalenociami wzajemnymi gospodarka
pienina zacza zastpowa relatywnie samowystarczalny
ustrj spoeczestwa przedindustrialnego.

A. STRONA PODAY
Ale jak tego rodzaju cykle pasuj do teorii, ktre
przedstawilimy? Ujmujc rzecz w kategoriach globalnego
popytu i globalnej poday - ktra z tych krzywych przesuwa
si, wywoujc zmiany produktu i cen? Zanim odpowiemy na
te pytania, opiszemy pokrtce czynniki wyznaczajce globaln
poda.
CZYNNIKI WYZNACZAJCE GLOBALN PODA
A do tej chwili przyjmowalimy w duej mierze
globaln poda jako dan i koncentrowalimy si na zmianach
globalnego popytu. Jakkolwiek moe to by rozsdne w
odniesieniu do bardzo krtkiego okresu, nie ulega wtpliwoci,
e w odniesieniu do okresw dugich prowadzi ono wyranie
na manowce. Z dugookresowego punktu widzenia, gwnymi
czynnikami pobudzajcymi wzrost gospodarki w cigu szeregu
dziesicioleci s produkt potencjalny i globalna poda.
Dlaczego stopa yciowa w Stanach Zjednoczonych jest
obecnie o wiele wysza anieli w Ameryce aciskiej?
Dlaczego poziom konsumpcji w 1985 r. by tak wyranie
wyszy ni w 1885 r.? Odpowied kryje si w poziomie
potencjalnego produktu i globalnej poday, nie za w szczeglnym umiejscowieniu globalnego popytu w jakim okrelonym
roku.
Zagadnienie czynnikw wyznaczajcych potencjalny
produkt i globaln poda to problem stanowicy przedmiot
bada teorii wzrostu; omawiamy go nieco dokadniej w
rozdziaach 36 i 37. Na tym etapie przedstawimy tylko sam

szkielet analizy - tyle, ile nam wystarczy, by zrozumie

tendencje zmian globalnej poday oraz cyklw
koniunkturalnych.
Moemy zacz od rysunku 10.2, ukazujc zaleno
midzy globaln poda a potencjalnym produktem w dwch
latach: 1981 i 1984. Linie pionowe okrelaj poziom
potencjalnego produktu w tych latach; szacuje si, e midzy
rokiem 1981 a 1984 realny produkt potencjalny rs w tempie
2,6% rocznie.
Oprcz tego, przedstawilimy graficznie nasz
szacunkow ocen krtkookresowej krzywej globalnej poday
za owe dwa lata z tym, e krzywa AS dotyczy roku 1981, za
szacunkowa krzywa dla 1984 r. jest to AS'.
Zauwamy na rysunku 10.2 dwie sprawy: po pierwsze,
wzrost wielkoci produktu potencjalnego przesuwa ca
krzyw AS na prawo. Po drugie, wzrost kosztw produkcji (bez
jakiejkolwiek zmiany wielkoci produktu potencjalnego)
przesuwa krzyw AS do gry.
A zatem zmiana, jak dostrzegamy midzy rokiem 1981
a 1984, jest poczeniem tych dwch efektw: ruchu krzywej
AS ku prawej stronie w nastpstwie zwyki potencjalnego
produktu oraz jej przesunicia w gr w nastpstwie zwyki
kosztw, zwaszcza kosztw pracy.
Na koniec, zauwamy, e poziom produktu
potencjalnego suy jako co w rodzaju osi dla
krtkookresowej krzywej AS. Poniej potencjalnego poziomu
produktu krzywa AS jest do paska, gdy kiedy PNB jest
niszy od produktu potencjalnego, ceny s stosunkowo
lepkie czy sztywne. Gdy produkt realny zaczyna
przewysza potencjaln wielko produktu, ceny trac ow
lepko i zaczynaj szybko rosn; wobec tego na prawo od
poziomu potencjalnego produktu krzywa AS zaczyna
gwatownie rosn.

rda wzrostu produktu potencjalnego

Co sprawia, e w miar upywu czasu produkt
potencjalny ronie? Dokadn odpowied na to pytanie zawiera
rozdzia 36, ale ju w tym punkcie warto co o tym
powiedzie.
Przyjo si dzieli rda wzrostu produktu
potencjalnego na dwa rodzaje: wzrost nakadw (kapita,
praca, ziemia) oraz ulepszenie techniki lub polepszenie
efektywnoci. Stosujc metody statystyczne, moemy nawet
oszacowa ilociowy udzia kadego z tych rde.
Wemy na przykad okres 1948-1981. Szacuje si, e
wzrost produktu potencjalnego wynis w tym okresie 3,3%
rocznie. Z tego 0,7% rocznie uwaa si za wynik wzrostu
nakadw pracy, 0,5% - zwikszenie zasobw kapitau, 1 % osigni wiedzy i techniki; reszt za przypisuje si rnorodnym rdom.
Szacunki wzrostu produktu potencjalnego wskazuj
take na jego poniekd zaskakujc waciwo: ujawnia si
tendencja do wzrostu stosunkowo gadkiego. I tak, produkt

potencjalny moe przez szereg lat rosn w tempie 4%, potem

za tempo to na par lat moe ulec zwolnieniu do 3,25%
rocznie. Bardzo rzadko wystpuj gwatowne zmiany
potencjalnego produktu gospodarki1.
Jakie s przyczyny cykli?
Cykle gospodarcze wystpuj z powodu przesuni w
funkcjach globalnej poday lub globalnego popytu. Wyjanimy
tu, w jaki sposb takie przesunicia mog prowadzi do
typowych ruchw cyklu gospodarczego.
Rysunek 10.3 pokazuje, w jaki sposb rodzi si typowa
recesja. Recesja jest to osabienie dziaalnoci gospodarczej;
obecnie powiada si, e recesja wystpuje wtedy, kiedy realny
PNB obnia si przez dwa kolejne kwartay.
Przypumy teraz, e na wstpie gospodarka znajduje si
w krtkookresowej rwnowadze w punkcie B. Nastpnie
wskutek spadku G lub I, albo w wyniku tego, e konsumenci
chc wicej oszczdza, nastpuje przesunicie ku lewej
stronie AD, tj. krzywej cznych wydatkw. Jeeli to
przesunicie krzywej AD jest nage, to jest mao
prawdopodobne, by krzywa AS przesuna si w
znaczniejszym stopniu; przyjmijmy, e pozostaa ona bez
zmiany. Efekt netto, gdy zadziaaj ju mnoniki, bdzie taki,
e nowy punkt rwnowagi dla gospodarki bdzie lea w C.
Zauwamy, e produkt spad z Q do Q' i e ceny s nisze
(albo, w modelu bardziej realistycznym, e stopa inflacji
zmniejszya si).
1

Peniejsz analiz zawiera rozdzia 36; w rozdziale tym omawiane jest rwnie
spowolnienie wzrostu wydajnoci pracy w ostatnim dziesicioleciu.

W przypadku boomu sytuacja jest, naturalnie, odwrotna

- krzywa AD przesuwa si na prawo, produkt wzrasta i zblia
si do poziomu potencjalnego PNB albo nawet przekracza ten
poziom, ceny za (lub inflacja) rosn.
PRAWO OKUNA
Zgodnie z rys. 10.3, cykle koniunkturalne bior si std,
e luka midzy PNB potencjalnym a faktycznym rozszerza si
albo zwa. Historia nie koczy si jednak na produkcie.
Wpyw cykli gospodarczych rozszerza si i oddziauj one na
zatrudnienie i bezrobocie.
Co si dzieje z bezrobociem podczas recesji? Gdy
zamwienia i produkcja malej, robotnicy s zwalniani.
Sztywno pac uniemoliwia im szybkie znalezienie nowych
miejsc pracy przy niszych stawkach pac. W sumie, podczas
recesji stopa bezrobocia ronie.
Rysunek 10.4 ukazuje, jak cisa jest zaleno midzy
zmianami w produkcji a bezrobociem: zalenoci tej odkrytej
przez nieyjcego ju Arthura Okuna2, nadano nazw prawa
Okuna.
2

Arthur Okun (1929-1979) by jednym z najbardziej twrczych amerykaskich

politykw gospodarczych ery powojennej. Po studiach na uniwersytecie Columbia uczy w
Yale a do chwili, kiedy wszed do Komitetu Doradcw Ekonomicznych prezydenta
Kennedy'ego w 1961 r. Czonkiem Komitetu zosta w 1964 r., w 1968 r. za, za prezydentury
Johnsona, jego przewodniczcym. Po opuszczeniu Komitetu Okun pracowa w Brookings
Institution w Waszyngtonie. W ostatnich latach ycia pracowa nieustannie nad znalezieniem
sposobu zredukowania inflacji bez pozbawienia pracy milionw ludzi; wrd metod
osignicia tego celu znajdoway si metody polityki dochodowej opartej na podatkach (TaxBased Incomes Policies, TIP), omawianej w rozdziale 13. Syn on poza tym ze stosowanych
przez siebie dobitnych, lecz prostych przykadw ilustrujcych problemy ekonomiczne.
Argumenty wysuwane przeciwko wprowadzonej w 1968 r. zwyce podatkw porwnywa z
argumentacj, jak si posugiwa jego siedmioletni synek, kiedy nie chcia wzi lekarstwa:
Jest absolutnie zdrw; jest tak bardzo chory, e nic w ogle nie moe mu pomc; wemie
lekarstwo kiedy pniej, jeeli gardo nie przestanie go bole; jest rzecz niesprawiedliw,
eby tylko on bra lekarstwo, a jego bracia nie. (A. M. Okun The Political Economy of
Prosperity, Norton, New York 1970, s. 99). Okun raz po raz dowodzi, e dobrze
opowiedziana anegdota warta jest tysica mtnych rwna.
3
W swych wczesnych badaniach Okun stwierdzi, e zaleno ta wynosi okoo 3 do 1;
to znaczy, 1 punkt U (bezrobocia) na kade 3 punkty luki PNB. Jednakowo z nowszych
danych i stosowania bardziej wyrafinowanych technik ekonometrycznych zdaje si wynika,
e dla ostatnich okresw waciwsza jest relacja 2 do 1 (albo - wedle niektrych bada - 2,5
do 1).

Prawo Okuna stwierdza, e na kade 2% spadku PNB

realnego w stosunku do PNB potencjalnego, stopa bezrobocia
wzrasta procentowo o 1 punkt. Tak wic, jeeli w punkcie
wyjcia PNB stanowi 100% swego potencjalnego poziomu i
spadnie do 98%, to stopa bezrobocia wzronie z 6 do 7%.

Zaleno ta zdaje si do skomplikowana, ale atwo j

wytumaczy, posugujc si przykadami3.
Przykady. Po pierwsze, zamy, e potencjalny PNB
ronie w tempie 3% rocznie, co byo w przyblieniu prawd
dla dziesiciolecia, ktre dobiego koca w 1985 r. Utrzymanie
staej stopy bezrobocia wymaga corocznego wzrostu realnego
PNB o 3%. Aby tylko stopa bezrobocia pozostaa bez zmiany,
gospodarka musi stale i naprzd!
Drugi przykad dotyczy trzech lat stagnacji - od roku
1979 do 1982. W tym okresie realny PNB wcale nie wzrasta;
rozwj poszed bokiem. Ale potencjalny PNB rs przez 3
lata w tempie 3% rocznie. A zatem, aby zilustrowa prawo
Okuna, rozpoczynamy od wynoszcego 9% wzrostu potencjalnego PNB w latach od 1979 do 1982.
Co zatem powinno si sta ze stop bezrobocia w latach
1979-1982? Przypomnijmy, e na podstawie prawa Okuna
kade 2% niedoboru PNB w stosunku do jego poziomu
potencjalnego dorzuca 1 % do stopy bezrobocia; wynoszcy
9% niedobr PNB powinien doprowadzi do wzrostu stopy
bezrobocia o 4,5%. Rozpoczynajc od stopy bezrobocia
wynoszcej 5,8% w 1979 r., powinnimy wobec tego na mocy
prawa Okuna prognozowa dla roku 1982 stop bezrobocia
wynoszc 10,3%. Urzdowe statystyki podaj nieco nisz
(9,7%) liczb bezrobotnych dla 1982 r. W nauce tak niecisej
jak ekonomia jest to zdumiewajco dobra dokadno.
Oto jeszcze jeden przykad. Wyobramy sobie, e
jestemy nowo wybranym prezydentem i e planujemy nasz
polityk makrogospodarcz w kocu 1988 r. Stopa bezrobocia
u schyku 1988 r. wynosi 7% i chcielibymy doprowadzi
gospodark znw do potencjalnego poziomu PNB w chwili,
kiedy nasz program bdzie oceniany przez elektorat przed
wyborami w 1992 r. (moe to by odbiciem zjawiska, ktre w
dalszym cigu nazywa bdziemy politycznym cyklem
gospodarczym).
Pytanie: jak szybko musi rosn gospodarka w cigu
czterech lat od 1988 do 1992 r.? Odpowied: musi si ona
rozwija zgodnie ze stop wzrostu potencjalnego PNB (okoo
3% rocznie), plus tyle, ile potrzeba, by stopa bezrobocia
obniaa si kadego roku o okoo 0,25%. Przecitna stopa
wzrostu PNB musi zatem wynosi 3+0,5 = 3,5% rocznie w
cigu caego czteroletniego okresu. Prawo Okuna dostarcza
zatem klucza do zrozumienia zwizku pomidzy rynkami
produktu a rynkami pracy w okresach recesji i w okresach
oywienia.

Czy wikszo cykli to cykle globalnego popytu?

Z prowadzonej do tej chwili analizy wynikaa sugestia, e
cykle koniunkturalne oraz zmiany w stopie bezrobocia
wystpuj wtedy, gdy zmienia si luka pomidzy potencjalnym
a faktycznym poziomem PNB. Otwarte pozostaje pytanie, czy
zmienno owej luki wynika z fluktuacji globalnego popytu
czy globalnej poday. Czy cykle s nastpstwem zmian w
potencjale wytwrczym gospodarki - zmian, jakie mog
wystpowa wtedy, kiedy zbiory byy ze lub wtedy, gdy
zastosowanie robotw powoduje gigantyczn ekspansj
potencjalnego produktu gospodarki? Albo te, czy rosnce i
spadkowe fazy cyklu wystpuj wtedy, gdy zmiany inwestycji,
nakadw na obron i innych pozycji wydatkw oddziauj na
globalny popyt?
Od Wielkiej Depresji lat trzydziestych wikszo
makroekonomistw bya zdania, e cykle s generowane przez
przesunicia funkcji globalnego popytu. I dane, ktrych uyto
dla zilustrowania prawa Okuna, przemawiaj za tym
pogldem. Szacunki produktu potencjalnego bdce podstaw
rysunku 10.4 sugeruj gadki wzrost potencjau wytwrczego z
roku na rok. Dlatego te spadkowi produktu towarzyszy wzrost

bezrobocia. Z takiego schematu wynika, e spadek produkcji

podczas recesji jest rezultatem raczej spadku globalnego
popytu anieli wzrostu globalnej poday czy produktu
potencjalnego. Gdyby cykle byy generowane przede
wszystkim fluktuacjami globalnej poday, boomowi
gospodarczemu towarzyszyby raczej wzrost anieli spadek
bezrobocia. To za, w poczeniu z innymi danymi majcymi
charakter cykliczny, potwierdza pogld, e cykle gospodarcze
s w przewaajcej mierze wywoywane zmianami globalnego
popytu.
PODAOWA TEORIA EKONOMII
Do tej chwili podkrelalimy znaczenie globalnego popytu
dla zrozumienia cyklicznych waha gospodarki i
podejmowania odpowiednich korekcyjnych posuni w
polityce fiskalnej czy monetarnej. W cigu ostatnich paru lat
wielu krytykw twierdzio, e polityka gospodarcza staa si
zbyt jednostronnie zorientowana na problemy popytu.
Utrzymywali oni, e przesadne przywizywanie wagi do
stabilizowania globalnego popytu zagraa zdolnoci
przetrwania gospodarki w duszym okresie.
Jako reakcja na postrzegany nadmiar ekonomicznych teorii
popytowych pojawia si caa fala pogldw teoretykw,
zwanych niekiedy ,,szko podaow. Do gwnych strategw
tej grupy naleeli Arthur Laffer (krzyw Laffera rozpatrujemy
dalej, w rozdziale 33), Jude Winniski oraz ekonomici z
administracji Reagana, Norman Ture i Paul Craig Roberts.
W sferze polityki za ekonomi podaow opowiadaa si
jawnie administracja Reagana, a lansowan przez ni
hierarchi wartoci podziela w duej mierze rzd brytyjski,
gdy premierem bya Margaret Thatcher.
Jakkolwiek w tej grupie ekonomistw i liderw
politycznych napotykamy bardzo szeroki wachlarz
rnorodnych stanowisk, uwypuklaj si trzy motywy:
odejcie od pogldw Keynesowskich; nacisk na zmiany raczej
globalnej poday ni na zmiany globalnego popytu oraz
opowiadanie si za znacznymi obnikami podatkw.
Odejcie od Keynesa. Odejcie od pogldw
Keynesowskich wida byo wyranie w dziaaniach
administracji R. Reagana i M. Thatcher. Oboje zdecydowani
byli prowadzi polityk nastawion na przypieszenie wzrostu
w okresie rednim raczej ni czynienie zado wymaganiom
stabilizacji gospodarczej w krtkim okresie. Okrelali
odpowiadajc temu lini polityczn i nastpnie twardo przy

niej obstawali. Uznali, e naley unika precyzyjniejszego

sterowania gospodark, wraz ze zwizanymi z tym
nieustannymi modyfikacjami, gdy polityka prbuje stawi
czoa stale si zmieniajcym tendencjom makrogospodarczym.
Skd takie nage odrzucenie wczeniejszej zgody w
sprawie stabilizacji gospodarczej? Czciowo linia polityczna
owych dwch rzdw miaa swoje korzenie w bardzo
zblionym do klasycznego pogldzie na gospodark. Oba
rzdy chciay zmniejszy inflacj i - wyobraajc sobie stosunkowo stromy przebieg krzywej AS - mniemay, e krtka
recesja powinna szybko sprowadzi ceny na waciwy poziom.
Oprcz tego gowy obu rzdw uwaay, e pastwo zaczo
dziaa zbyt natrtnie; e gospodarka ich krajw popada
niejako w stan uzalenienia od pochodzcych od wadz
bodcw ekonomicznych. Byli zdania, e ,,zaciskanie pasa
przyhamowujce gospodark doprowadzi do wzrostu
wydajnoci.
Czy to nowe podejcie przyczynio si do zwikszenia
maym kosztem wzrostu produkcyjnoci oraz obnienia
inflacji? Chocia nie czas jeszcze na ostateczn ocen, wida
wyranie, e w Stanach Zjednoczonych od 1980 r. nie
nastpia adna zasadnicza zmiana w gospodarce. Inflacja
zmniejszya si w sposb znaczcy, ale krzywa AS okazaa si
dosy paska, tak e tej obnice inflacji towarzyszyo bardzo
wysokie bezrobocie. Zastosowana polityka by moe
doprowadzia do pewnego nieznacznego wzrostu wydajnoci,
ale jest to kwestia kontrowersyjna.
Wydaje si natomiast, e w Wielkiej Brytanii polityka
podaowa wywara nieoczekiwanie wielki wpyw, oddziaujc
korzystnie zarwno na inflacj, jak i na wydajno w stopniu
wyszym, anieli przewidywao wielu obserwatorw. By
moe, te wiksze efekty w Wielkiej Brytanii wynikay z
wikszej sztywnoci gospodarki brytyjskiej przed epok M.
Thatcher; by moe, posunicia polityki podaowej byy tam
bardziej skuteczne dlatego te, i miay charakter bardziej
drakoski anieli w Ameryce.
Nacisk na poda. Drugim motywem teorii podaowej jest
koncentrowanie si raczej na rozkrcaniu globalnej poday ni
na samym tylko globalnym popycie, AD. Jeeli gospodarka
jest stagnacyjna, dlaczego nie zwikszy raczej AS anieli AD1
To za mona osign rodkami sucymi zwikszeniu
potencjalnego produktu.

Rysunek 10.5 obrazuje wpyw hipotetycznego programu

propodaowego. Dla uatwienia analizy, zamy, e rzd
podejmuje jakie kroki zmierzajce do zwikszenia poday
nakadw - by moe obniajc podatki w celu pobudzenia
poday pracy czy akumulacji kapitau. Dla uproszczenia przyjmiemy, e koszty produkcji si nie zmieniaj, raczej krzywa
AS po prostu przesuwa si na prawo wskutek wzrostu
potencjau wytwrczego. Tak wic na rysunku 10.5
przyjmujemy, e potencjalna wiel`ko produktu przesuna
si z Q* na poziomie 3200 do nowego Q*', na poziomie 3400.
W wyniku krzywa AS przesuwa si w kierunku poziomym
akurat o 200.
Sia oddziaywania jakiego rodka propodaowego
zaley od ksztatu krzywej globalnej poday. Jeeli gospodarka
znajduje si w stanie recesji, a krzywa AS przebiega bardzo
pasko, jak to ukazuje punkt B na rys. 10.5, wpyw na produkt
bdzie nieznaczny. W ilustrowanym tu przypadku rwnowaga
przesuwa si z punktu B do punktu C, przy bardzo niewielkim
wzrocie produktu i bardzo maej obnice cen.
Gdyby jednak gospodarka znajdowaa si w sytuacji
bardziej odpowiadajcej postulatom klasycznym, jak na
przykad w punkcie D na krzywej AS, wzrost potencjalnego
PNB miaby znaczniejszy wpyw na wielko produkcji: kady

procent wzrostu produktu potencjalnego wywoywaby prawie

jednoprocentowy przyrost produktu realnego.
A zatem posunicia polityki czysto podaowej tylko
wtedy mog by efektywne, kiedy towarzysz im rodki
polityki propopytowej, albo wtedy, kiedy gospodarka
zachowuje si na sposb bliski wersji klasycznej. Ta uyteczno polityki zorientowanej na poda w gospodarce bliskiej
koncepcji klasycznej moe tumaczy atrakcyjno tego
podejcia dla ekonomistw odrzucajcych Keynesowsk
struktur teoretyczn.
Trzeba podkreli jeszcze jeden realistyczny moment
dotyczcy rodkw propodaowych. Badania nad czynnikami
wyznaczajcymi produkt potencjalny sugeruj, e szybkie czy
znaczniejsze przesunicie poziomu produktu potencjalnego jest
niezwykle trudne. Wemy na przykad jaki ambitny program
zwikszenia oszczdzania; przypumy, e udao si dziki
niemu podwyszy stop oszczdnoci osobistych z 7 do 9%
dochodu (ogromnie trudne to zadanie); powiedzmy, e ten
wynoszcy 2 punkty procentowe przyrost oszczdnoci zostaje
cakowicie odprowadzony do inwestycji (wynik wysoce
nieprawdopodobny) i powiedzmy, e okres oczekiwania
wynosi 10 lat. Badania Denisona i innych wskazuj, e
posunicie takie z kocem dziesiciolecia daoby przyrost
produktu potencjalnego wynoszcy okoo 1 % (na przykad z
5000 mld dol. do 5050 mld dol.) Koa poruszajce produkt
potencjalny obracaj si niezmiernie powoli.
Obniki podatkw. Ostatni wtek mylenia
propodaowego to opowiadanie si za wielkimi obnikami
podatkw. W poprzednim rozdziale pokazano, jak mona
zmieni podatki, aby oddziaywa na globalny popyt, a w
konsekwencji na produkcj. Ekonomici propodaowi
utrzymuj, e popytowe efekty podatkw byy znacznie
przeceniane. Argumentuj, i nie bez pewnej racji, e w latach
szedziesitych i siedemdziesitych XX w. wadze
posugiway si podatkami w celu podwyszania przychodw i
oddziaywania na wydatki, czsto jednak ignoroway wpyw
rosncego obcienia podatkowego na bodce zachcajce do
oszczdzania i do pracy. Podaowcy zalecali ostr obnik
podatkw jako sposb pobudzania poday pracy i kapitau, a
tym samym pobudzenia wzrostu gospodarczego4.
Makroekonomiczne oddziaywanie propodaowej
obniki podatkw mona pokaza na rys. 10.6. Z analizy
zawartej w ostatnim rozdziale wiemy, e obniki podatkw
zwikszaj globalny popyt, czyli przesuwaj krzyw AD na
prawo. Znaczna i permanentna ich obnika, jak na przykad

wynoszca 25% obnika podatkw od dochodw osobistych

przeprowadzona w 1981 r., spowoduje bardzo pokane
przesunicie krzywej AD na prawo. Obnika taka
prawdopodobnie (ale nie na pewno) doprowadzi do wzrostu
potencjalnego produktu, chocia efekt ten bdzie dosy
znikomy. Tak wic na rys. 10.6 widzimy, e obnika podatku
przesuwa krzyw AS tylko troch na prawo.

Jednym z moliwych sposobw zrozumienia tej argumentacji bdzie powrt do mapy

strumieni makroekonomicznych na s. 231. Podaowcy przeciliby lini prowadzc od podatkw do globalnego popytu. Zamiast tego poprowadziliby dug lini czc podatki z prac,
kapitaem i technik, podkrelajc w ten sposb, e podatki oddziauj na produkt potencjalny
przez swj wpyw na bodce pobudzajce poda czynnikw. Dodatkowe twierdzenie niektrych
podaowcw, e obniki podatkw same si finansuj i nie prowadz do zmniejszenia
wpyww, omawiane jest w rozdziale 33, w ramach zawartej tam analizy problemw opodatkowania.

Efektem netto bardzo znacznej propodaowej obniki

podatku bdzie, jak to prognozuj Laffer i inni, ogromne
zwikszenie produkcji; ukazuje to przesunicie z A do B na
rys. 10.6. Ale w okresie a do piciu lat podstawowe
konsekwencje propodaowych obniek podatkw wynikaj z
ich wpywu na globalny popyt, nie za z ich bodcowego
oddziaywania na globaln poda.
Lekcja wynikajca z rys. 10.6 ma wielkie znaczenie dla
nowszej historii amerykaskiej. Nie byo to przypadkiem, e
gospodarka Stanw Zjednoczonych wysza z gbokiej recesji
lat 1980-1982 wanie wtedy, kiedy propodaowe obniki
podatkw wywoay znaczny wzrost rozporzdzalnych do-

chodw ludnoci. Gdy w latach 1982-1984 deficyt budetu

federalnego rs bardzo szybko, rosy te szybko wydatki
konsumentw, podwyszajc globalny popyt, zwikszajc
PNB i prowadzc do wyranego spadku bezrobocia. Burzliwy
wzrost nasilenia dziaalnoci gospodarczej w latach 1983-1984
by ekspansj napdzan przez wzrost po stronie popytu, w
imi teorii propodaowej.
B. CYKLE GOSPODARCZE
W pierwszej poowie tego rozdziau pokazalimy, w jaki
sposb wzajemne oddziaywanie globalnej poday i
globalnego popytu moe doprowadzi do cykli
koniunkturalnych. Obecnie przechodzimy do bardziej
skrupulatnego opisu faktw: jakie s prawidowoci cyklu
gospodarczego? Jakie zmiany - w zmiennych zewntrznych
czy politycznych - napdzaj globalny popyt? I jak dokadnie
ekonomici potrafi przewidywa cykle? Przeanalizujemy
teraz te pytania.
Cykle w XX wieku
Cykle nigdy nie przebiegaj dokadnie tak samo.
Pomimo to maj one wiele cech wsplnych. Cho nie s
identyczne jak blinita, atwo rozpozna, e nale do tej
samej rodziny. Dla prognozowania cykli koniunkturalnych nie
dysponujemy adn cis formu, w rodzaju tych, ktre
mona stosowa do ruchw ksiyca czy wahada.
Nacechowane rnorodnymi nieregularnociami cykle
koniunkturalne bardziej zbliaj si do waha pogody.
Rysunek 10.7 ukazuje, jak gospodark amerykask w
caym okresie jej nowszej historii trapiy cykle gospodarcze5.

Cechy cyklu gospodarczego

Dawniejsi autorzy piszcy o cyklach koniunkturalnych,
dysponujc bardzo skp informacj ilociow, skonni byli
przywizywa nieproporcjonalnie wielk wag do wybuchw
paniki i do kryzysw. Pisali o pkniciu ,,mydlanej baki
Towarzystwa Mrz Poudniowych w 1720 r., o panice Jay
Cooke z 1873 r., panice Grover Cleveland z 1893 r., ,,panice
bogaczy z 1904 r. i, oczywicie, o kataklizmie krachu
giedowego w czarny wtorek 29 padziernika 1929 r.
5

Jak si dochodzi do wykresw przedstawiajcych cykle koniunkturalne? Najpierw eliminuje si z danych czynnik sezonowoci, tj. efekt systematycznie dziaajcych czynnikw (np.
wpyw Boego Narodzenia na zbyt zabawek), potrca si od danych miesicznych czy kwartalnych. Niekiedy eliminuje si trend, tj. dane przelicza si ponownie jako odchylenie od
trendu dugookresowego. Szczegowe wyjanienia obu tych procedur zawieraj podrczniki
statystyki.

Fazy. Wspczeni badacze dziel cykl koniunkturalny

na fazy. Szczyt i dno to punkty zwrotne cyklu, gwnymi
natomiast fazami s recesja i ekspansja.
Rysunek 10.8 przedstawia kolejne fazy cyklu
koniunkturalnego. Gospodarka wchodzi w recesj, jeeli
realny PNB obnia si przez dwa kolejne kwartay. Recesja
koczy si dnem czy depresj, przy czym ostatnie dno
zdarzyo si w listopadzie 1982 r. wedle nieoficjalnej instytucji
zbierajcej dane dotyczce cyklw koniunkturalnych, National

Bureau od Economic Research. Nastpnie przychodzi poprawa

czy oywienie, szczyt, recesja, dno, poprawa. i tak nie
koczcy si szereg wzlotw i spadkw.

Zauwamy raz jeszcze, e przebieg cykli jest

nieregularny. Jak to wida na rys. 10.7, cykle s podobne do
acuchw grskich - s one nieregularne, a szczyty i doliny
przypadaj na rozmaitych wysokociach. Niektre doliny s
bardzo gbokie, jak w czasie Wielkiej Depresji; inne s
pytkie, jak w 1970 r. Co wicej, czas trwania cyklu bywa
rny. Niekiedy wiksza depresja moe trwa przez
dziesiciolecie; kiedy indziej, jak w 1975 r., faza spadku moe
by stosunkowo krtkotrwaa.
Uderzajce cechy. Cykle koniunkturalne nie s
bliniacze, czsto jednak wystpuje w nich rodzinne
podobiestwo. Kiedy jaki godny zaufania prognosta
ekonomiczny zapowiada nadejcie recesji, to czy oczekuje si
typowych zjawisk, ktrych pojawienia wraz z recesj mona
by si spodziewa? Wymiemy tylko par prawidowoci
cyklicznych.
We wczesnej fazie recesji na og likwiduje si zapasy.
Wkrtce potem gwatownie spadaj rwnie inwestycje
przedsibiorstw w zakady i urzdzenia wytwrcze. Jak to
pokazalimy w rozdziale 7, inwestycje s jednymi z najbardziej zmiennych skadnikw PNB.
Spada popyt na prac - widoczne jest to najpierw w
skracaniu redniej dugoci tygodnia pracy, potem nastpuj
zwolnienia i wzrost bezrobocia.

 Wraliwsze ceny towarw czsto spadaj w okresie

recesji gospodarczej; bardziej bezwadne ceny i pace
obecnie spadaj rzadko, ale zdecydowanie ich wzrost ulega
spowolnieniu.
W okresach recesji gwatownie spadaj zyski
przedsibiorstw. Wyprzedza to zazwyczaj gwatowny ruch w
d kursw akcji, w miar jak racjonalnie dziaajcy
inwestorzy wyczuwaj zapach spadku nasilenia dziaalnoci
gospodarczej. Poniewa jednak spada popyt na kredyt, stopy
procentowe rwnie na og spadaj w okresach recesji.
Dotd operowalimy kategoriami dotyczcymi recesji.
Boom, czyli rozkwit, to zwierciadlane odbicie recesji, kady
jednak z wymienionych wyej elementw dziaa w odwrotnym
kierunku: stopy procentowe, zyski i wraliwsze ceny rosn.
TEORIE CYKLU KONIUNKTURALNEGO
W poprzedniej czci zwracalimy uwag na zmiany
globalnego popytu jako rdo cyklw. Czy moemy i dalej i
znale wsplne prawidowoci dotyczce czynnikw
inicjujcych i napdzajcych cykle?
Jednym z moliwych punktw wyjcia procesu
zrozumienia cyklw koniunkturalnych jest poszukiwanie
prawidowoci waha cyklicznych. Jednym ze
wzmiankowanych wyej wanych zjawisk jest to, e
inwestycje i zakupy dbr trwaych maj tendencj do
gwatownego wzrostu w fazach ekspansji oraz do spadku w
fazach recesji. Nie powinno to nas szczeglnie dziwi, bo
zakup nowego samochodu czy fabryki lub maszyny moemy przeduajc ycie starego obiektu - odoy o wiele atwiej,
anieli wyduy ywot palonego papierosa czy nietrwaej
gwki saaty.
Wikszo teorii podkrela dzisiaj zatem znaczenie
trwaych dbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Gdybymy
za chcieli zestawi list teorii cyklw, moglibymy si ich
doliczy caych tuzinw6. Jeli jednak przeanalizu jemy te
teorie dokadniej i odrzucimy treciowo puste albo stojce w
wyranej sprzecznoci z faktami czy zasadami logiki,
pozostanie nam tylko par rzeczywicie odmiennych
koncepcji. Wikszo z nich rni si midzy sob tylko
rozkadem akcentw.
6

Moemy tu wymieni choby par z najlepiej znanych teorii: (1) teoria monetarna wystpowanie cykli ekspansji i kurczenia si przypisuje poday pienidza i kredytu (Hawtrey,
Friedman i in.); (2) teoria innowacji - przypisuje wystpowanie cykli spitrzaniu si wanych
wynalazkw, jak np. kolej elazna (Schumpeter, Hansen i in.); (3) teoria psychologiczna uwaa

cykl za przejaw wzajemnego zaraania si ludzi pesymistycznymi i optymistycznymi przewidywaniami (Pigou, Bagehot i in.); (4) teoria podkonsumpcji - utrzymuje, e w porwnaniu z tym, co
mona zainwestowa, zbyt wielka cz dochodu dostaje si w rce ludzi bogatych czy oszczdnych (Hobson, Sweezy i in.); (5) teoria przeinwestowania - twierdzi, e recesje wywoywane s
raczej przez nadmierne ni niedostateczne inwestycje (Hayek, Mises i in.); (6) polityczne teorie
cyklu (Kalecki, Nordhaus, Tufte); (7) rwnowagowa teoria cyklu, utrzymuje, e bdne oceny
sytuacji sprawiaj, i ludzie za bardzo s skonni pracowa lub poszukiwa pracy (Lucas, Barro,
Sargent).

Czynniki zewntrzne i wewntrzne

Teorie te moemy sklasyfikowa w dwch grupach,
uwypuklajcych gwnie albo czynniki zewntrzne, albo
wewntrzne. Teorie zewntrzne doszukuj si rde cyklu
koniunkturalnego w wahaniach czego, co znajduje si poza
systemem gospodarki - w plamach na socu lub astrologii; w
wojnach, rewolucjach i wyborach; w odkryciach nowych z
zota; w stopie wzrostu liczby ludnoci i migracjach; w
odkryciach nowych ldw i nowych zasobw; w przeomach
naukowych i innowacjach technicznych.
Teorie wewntrzne szukaj w obrbie samego ukadu
gospodarczego mechanizmw zapocztkowujcych
samoregulujce si cykle koniunkturalne, tak e kada
ekspansja hoduje w sobie przysz recesj i kurczenie si
gospodarki, co z kolei inicjuje popraw i ekspansj, w niejako
regularnym, powtarzajcym si, nigdy nie koczcym si
acuchu zjawisk.
Polityczny cykl koniunkturalny
Jednym z gwnych przykadw teorii nawizujcych do
czynnikw zewntrznych jest teoria cyklu politycznego. Jej
podstaw jest obserwacja, e polityk makroekonomiczn
wyznaczaj raczej pochodzcy z wyboru funkcjonariusze
anieli krlowie-filozofowie Platona7. Rozumowanie jest tu nastpujce.
Od czasw Keynesa sternicy polityki znajduj si w
posiadaniu narzdzi pobudzania gospodarki.
Wyborcy lubi okresy niskiego bezrobocia, szybkiego
wzrostu gospodarczego i niskiej inflacji.
Politycy lubi wygrywa kolejne wybory.
7
Pogld ten czy si zatem cile z teori wyborw (decyzji) publicznych, przedstawion w
rozdziale 32. Gwny nacisk kadzie si nie na szalestwo czy z wol politykw, ale na bodce i
motywy, ktrymi kieruj si decydenci.

Co wynika z tych trzech stwierdze? Polityczny cykl

koniunkturalny. Oto jaka moe by sekwencja wydarze: zaraz
po wyborach wykorzystaj rok czy te dwa lata na tward
polityk w stosunku do gospodarki; zwiksz bezrobocie oraz
liczb nieczynnych zakadw, redukujc tym samym presj
inflacyjn. Upewnij si, e wyborcy zayj owe leki
antyinflacyjne do wczenie, w nadziei, e w dniu wyborw
zd ju zapomnie o ich przykrym smaku.
Potem za, mniej wicej na rok przed dniem wyborw,
zacznij pobudza gospodark. Obni podatki, zwiksz G,
przekonaj Rezerw Federaln do utrzymywania stp
procentowych na niskim poziomie. Obywatele idcy do urn
wyborczych zapewne bd mie w wieej pamici tylko
boom, nie za recesj.
Czy to tylko cyniczna fikcja naukowa? Wcale nie, wedle
najbardziej sumiennego badania nad tym przedmiotem,
przeprowadzonego przez Edwarda Tufte: ,,W dziaalnoci
ekonomicznej wielu kapitalistycznych demokracji przejawia si
pewien swoisty rytm wyborczy. Rozoenie wyborw w czasie
wywiera wpyw na stop bezrobocia i wzrost realnego
rozporzdzalnego dochodu, na kontrol inflacji i bezrobocia w
krtkim okresie, na przepyw wypat transferowych,
podejmowanie polityki gospodarczej prowadzcej bd to do
ekspansji, bd to do recesji oraz na perspektywiczn wizj
prowadzonej polityki ekonomicznej. ycie gospodarcze
wibruje zgodnie z rytmem polityki8.
Najlepszym przykadem takiego syndromu jest
kampania Richarda Nixona z 1972 r., kiedy to wywierano
presj na Rezerw Federaln, by zwikszya poda pienidza i
na pitnacie miesicy przed wyborami wprowadzono obniki
podatkw oraz kontrol cen i pac. Jednake w roku swojej
ewentualnej reelekcji (1980) Jimmy Carter nawoywa do
zaciskania pasa, realizowa je w praktyce, wybory wygra
Ronald Reagan. Niektrzy s zdania, e wykryli cykl
polityczny u podstaw zmian stopy bezrobocia w okresie 19811984, kiedy to w cigu pierwszych dwch lat byo wysokie
bezrobocie, a w cigu kolejnych dwch lat wysoki by wzrost
gospodarczy.
Synteza modeli9
Wikszo ekonomistw wierzy dzisiaj, e si
napdow cyklw koniunkturalnych jest jaka kombinacja
czynnikw zewntrznych i wewntrznych. Sdzi si na og,
e impulsy do powstawania cyklw rodz si poza obrbem

gospodarki - w wojnach lub demobilizacji, w polityce lub w

szokowych zmianach cen ropy, w dopywach zota czy
pienidza, w innowacjach albo radykalnie nowych produktach.
Ale te zewntrzne wstrzsy s nastpnie przenoszone do caej
gospodarki w sposb prowadzcy do bardziej czy mniej
regularnych waha, rozpoznawanych przez badaczy cyklw.

E. R. Tufte Political Control of the Economy, Princeton University Press, Princeton, New
York 1978.
9
Przy kursie skrconym mona pomin dwa kolejne paragrafy.

Prostej analogii tego mechanizmu poczonych

czynnikw zewntrznych i wewntrznych dostarcza nam
dziecice krzeseko na biegunach. W sposb nie dajcy si
przewidzie dziecko podskakuje na krzeseku albo siedzi w
nim: to jest podobne do nieregularnie pojawiajcych si wojen
czy innowacji, ktre wstrzsaj gospodark. Potem jednak
widzimy, e krzeso na biegunach porusza si w ty i w przd
w sposb cykliczny, a cykl ten zaley od jego wasnej
wewntrznej struktury (wielko i waga). Podobnie gospodarka
reaguje na wstrzsy zewntrzne, zgodnie ze swoj wewntrzn
natur. Dla wytumaczenia cyklu maj znaczenie zarwno siy
zewntrzne, jak i wewntrzne.
Szukajc czynnika nakrcajcego cykle gospodarcze,
ekonomici na og musz wrci do inwestycji. Co wicej,
jeeli bliej przyjrze si inwestycjom, to wida, e maj one
cechy zarwno czynnikw wewntrznych, jak i zewntrznych.
Zewntrznymi czynnikami napdzajcymi inwestycje s
wydarzenia takie, jak powane innowacje, wzrost liczby
ludnoci i fluktuacje w stanie ,,zaufania do gospodarki. A do
tej chwili przyjmowalimy, e istotne s wanie te czynniki
zewntrzne, i konsekwentnie zakadalimy, e inwestycje s
dane i stae.
Ale jest i inny czynnik napdzajcy inwestycje - ich
skadowa indukowana, ktr a do tej pory przewanie
pomijalimy. Przypomnijmy z naszego krtkiego przegldu
czynnikw wyznaczajcych inwestycje zawartego w rozdziale
7, e rozpatrywalimy trzy czynniki napdzajce inwestycje
(przychody, koszty i oczekiwania). Jasne jest, e wielko
przychodu, jaki uzyskamy z jakiej nowej inwestycji, bdzie
zalee od stanu gospodarki, tj. od cyklu gospodarczego. A
zatem inwestycje s zarwno przyczyn, jak i skutkiem cyklw
gospodarczych.
Jak funkcjonuje w wewntrzny czynnik wpywu na
inwestycje? Jeeli wysoka sprzeda nastraja wacicieli
przedsibiorstw optymistycznie, jest bardziej prawdopodobne,
e angauj si oni w miae programy inwestycyjne. Kiedy w
latach 1975-1978 PNB rs, indukowao to akumulacj kapitau
majc pokane rozmiary (nowe maszyny, przyrost zapasw,
budowy). I podobnie, kiedy w latach 1981-1982 gospodarka
ruszya w d, inwestycje rozwijay si kiepsko.
W obu tych przypadkach moemy dostrzec, e na popyt
inwestycyjny wpywa wzrost zbytu i produkcji. Nazywa si to
zasad przypieszenia. Wszyscy prawie autorzy ostatecznie w
swoich teoriach cyklu gospodarczego wprowadzaj t zasad

jako jeden z wtkw. Zastanwmy si, jak funkcjonuje w

wewntrzny mechanizm cyklu i jak czy si on z nasz
wczeniejsz analiz mnonikow.
Zasada przypieszenia
Zasada przyspieszenia (albo akceleracji) jest teori
czynnikw wyznaczajcych inwestycje. Stwierdza ona, e
zapotrzebowanie spoeczestwa na zasoby kapitau czy to w
postaci zapasw, czy urzdze zaley przede wszystkim od
poziomu produkcji; przyrosty zasobu kapitau, inwestycje
netto, wystpuj tylko wtedy, kiedy produkcja ronie. W
wyniku okres prosperity moe si skoczy nie po prostu
dlatego, e zbyt zmala, ale tylko dlatego, e zbyt utrzymuje
si bez zmiany na wysokim nawet poziomie.
Wyjani to przykad liczbowy. Wyobramy sobie jak
typow firm tekstyln, ktrej zasb kapitau jest zawsze
utrzymywany na poziomie dwa razy wyszym ni warto jej
rocznej sprzeday tkanin10.
A zatem, jeli utarg ze sprzeday utrzymywa si w
firmie przez pewien czas na poziomie 30 mln dol. rocznie, jej
bilans bdzie wykazywa 60 mln dol. wartoci urzdze
kapitaowych, skadajcych si na przykad z dwudziestu
maszyn w rnym wieku, przy czym kadego roku jedna
maszyna ulega zuyciu i zostaje zastpiona. Poniewa
zastpienia dokadnie rwnowa amortyzacj, w firmie tej nie
ma adnych inwestycji netto ani oszczdnoci. Inwestycje
brutto wynosz 3 mln dol. rocznie, co wyraa roczny koszt
zastpienia jednej maszyny. Pozostae 27 mln dol. utargu id,
jak mona przypuszcza, na pace i dywidendy. Przedstawia to
pierwsza faza w tablicy 10.1.
A teraz przypumy, e w roku czwartym utargi rosn o
50% - z 30 do 45 mln dol. Aeby utrzyma stosunek kapitau
do produktu (wspczynnik kapitaowy) wynoszcy 2, liczba
maszyn musi take wzrosn o 50%, czyli z 20 do 30. W tym
czwartym roku zamiast tylko jednej maszyny trzeba kupi 11
maszyn - 10 nowych, oprcz zastpienia jednej zuytej.
Utargi zwikszyy si o 50%. O ile wzrosy inwestycje
w maszynach? Z jednej do jedenastu, czyli o 1000%! To
wanie ta przyspieszona reakcja inwestycji na dan zmian
produkcji daa zasadzie przypieszenia jej miano.
Jeeli zarwno w pitym, jak i w szstym roku utargi
nadal bd rosn o tyle samo, tj. o 15 mln, bdziemy nadal w
kadym roku potrzebowa jedenastu nowych maszyn (10+1).
Dotychczas zasada przypieszenia nie przysparzaa nam
kopotw. Przeciwnie, daa nam gigantyczne pchnicie

wydatkw inwestycyjnych w wyniku umiarkowanego wzrostu

utargw. Teraz jednak si okazuje, e jedziemy na grzbiecie
tygrysa.
10

Dla uproszczenia analizy stosujemy wspczynnik kapitaowy wynoszcy 2 do 1 i abstrahujemy od zmian stp procentowych, cen czy stopnia wykorzystania zdolnoci wytwrczej. Dla
penej analizy naleaoby uwzgldni wraz ze zmianami w wyposaeniu rwnie zmiany zapasw
i wielkoci zakadu.

Zgodnie z zasad przypieszenia, utargi musz stale

rosn w takim samym tempie, jeeli inwestycje maj
pozostawa bez zmian!
Gdyby utargi przestay rosn w a tak szybkim tempie gdyby w sidmym roku zatrzymay si choby na wysokim
poziomie 75 mln dol. rocznie - wwczas inwestycje netto
spadn nagle do zera, a inwestycje brutto na wiele lat powrc
do poziomu tylko jednej maszyny rocznie (zob. tabl. 10.1).
Innymi sowy, wynikiem zahamowania wzrostu utargw
by spadek inwestycji brutto o 90% i spadek inwestycji netto o
100% (zob. trzeci faz w tabl. 10.1).
Zasada przypieszenia moe dziaa w obu kierunkach.
Gdyby teraz utargi spady poniej 75 mln dol., inwestycje
netto spadyby na dugi czas do zera; w rzeczywistoci firma
by moe postanowi dezinwestowa, sprzedajc cz
swoich maszyn.
(Wypenij kolumn dla czwartej fazy potrzebnymi
zerami; oznacza to, e niczego teraz nie trzeba zastpowa.)

Inwestycje mog zatem gwatownie spada i - by moe

- spowodowa recesj, tylko dlatego, e produkcja przestaa
rosn11.
Zasada przypieszenia jest wic potnym czynnikiem
przyczyniajcym si do niestabilnoci gospodarki: zmiany w
produkcji mog zosta przeniesione w zwielokrotnionej skali
na zmiany w inwestycjach.
Interakcja mnonika i akceleratora
atwo dostrzec, w jaki sposb akcelerator mona
wczy do naszego Keynesowskiego modelu mnonikowego.
Spadek produkcji w gaziach wytwarzajcych maszyny
zmniejszy dochd i wydatki na ywno i odzie oraz
doprowadzi do dalszych jeszcze mnonikowych zmian w
produkcji. To samo przez si mogoby w ostatecznym wyniku
sprawi, e zbyt tekstyliw cakiem przestanie rosn albo
nawet spadnie. To z kolei spowoduje dalszy przypieszony
spadek inwestycji netto.
Tak wic moemy si znale w bdnym kole, gdzie
zasada przypieszenia oraz mnonik wspdziaaj w
wytwarzaniu kumulujcej si recesji albo poprawy, boomu
albo kryzysu.
Interakcja mnonika i akceleratora pokazuje nam, w jaki
sposb dr Jekyll ekspansji moe si zmieni w pana Hyde'a
depresji. Przypumy, e w sytuacji bezrobocia jako
doprowadzimy do ponownego wzrostu produkcji. Rosnca
produkcja indukuje - za porednictwem akceleratora - nowe
inwestycje. Nowe inwestycje indukuj dalszy wzrost produkcji
za porednictwem mnonika. Wobec tego osignita stopa
wzrostu produktu moe si okaza samopodtrzymujca.
Ale jak gospodarka moe rosn w tempie 4,5 czy 6%,
jeeli jej potencjalny PNB wzrasta w tempie tylko 3%? Nie
moe to trwa dugo.
W jakim punkcie samopodtrzymujca si poprawa
ostatecznie musi natrafi na puap penego zatrudnienia.
Signwszy tego puapu, gospodarka od poziomu penego
zatrudnienia moe si zacz znw pogra w recesji. Dlaczego? Dlatego, e gdy tylko ustaje szybki wzrost caego ukadu
gospodarczego, akcelerator narzuca zmniejszenie tempa
wzrostu inwestycji, podtrzymujcych dotd oywienie.
Podobnie jak samolot, ktry gdy tylko zanadto zmniejszy
swoj prdko, musi spa, tak i ukad gospodarczy leci w
dol.

Analogiczna analiza czca akcelerator z mnonikiem

moe nam wytumaczy ostateczny koniec recesji i
zapocztkowanie zwrotu w gr.
11

W naszym przykadzie posuylimy si maszynami. Czy to oznacza, e w przypadkach

recesji zapasw (np. w recesjach takich jak 1920-1921, 1937-1938, 1953-1954, 1973-1975,
1979-1980, 1981-1982) zasada przypieszenia nie wchodzi w gr? Ale nie. Ta sama zasada
przyspieszenia - mwica, e w tendencji istnieje jaka okrelona proporcja midzy zapasami a
zbytem - suy wyjanieniu krtkich cykli zapasw.

Kiedy produkcja szybko spada, zasada przypieszenia

dziaa na rzecz ujemnych inwestycji. Ale trudno sobie
wyobrazi, by inwestycje brutto w budow zakadw i ich
wyposaenie byy ujemne w caej gospodarce, to za okrela
pewn granic moliwego spadku inwestycji.
Tak wic recesja gospodarcza zawiera rda poprawy.
Gdy raz inwestycje osign dno, musz przesta spada; to
samo dotyczy produkcji. W tym punkcie zatem
przedsibiorstwa mog potrzebowa pewnych inwestycji na
zastpienie zuytych urzdze; wobec tego inwestycje brutto
znw zaczynaj rosn i moe si zacz nowy cyk1. Tu
zamiast porwnania z samolotem posuymy si porwnaniem
z korkiem: gdy przestaniemy pcha zanurzony w wodzie korek
w d (tj. kiedy produkt raz przestanie spada), znowu
wyskakuje on w gr.
W ten sposb skontruowalimy prosty model cyklu
koniunkturalnego, model, w ktrym cykl uruchomiony jest
przez siy zewntrzne. Gdy jednak cay proces ju zostanie
puszczony w ruch, podtrzymuj go wewntrzne siy zasady
przypieszenia oraz mnonika. Jeeli mechanizm mnonika
poczonego z zasad przypieszenia uzupenimy innymi
realistycznymi cechami wspczesnej gospodarki (jak zapasy,
rynki finansowe oraz inflacja), moe on wyjani wiele
charakterystycznych cech dzisiejszych cyklw koniunkturalnych.
PROGNOZOWANIE CYKLW GOSPODARCZYCH
Zwaywszy na rozlege wahadowe ruchy aktywnoci
gospodarczej - oraz ich drastyczne niekiedy oddziaywania na
zyski przedsibiorstw i dobrobyt ekonomiczny - nie mona si
dziwi, e prognozowanie gospodarcze naley do
najwaniejszych zada ekonomistw. Jeeli przedsibiorstwa
wiedz, e w perspektywie rysuje si spadek koniunktury,
mog odpowiednio przykroi zapasy, produkcj i zatrudnienie,
podobnie jak marynarz w oczekiwaniu sztormu decyduje si
zdryfowa agle. I podobnie, jeeli sternicy polityki

gospodarczej stwierdzaj, e spekulacyjne oywienie

koniunktury przybiera na sile, mog podj pewne kroki
pieninej i fiskalnej natury, aby przyhamowa gospodark.
Dobre prognozy, podobnie do silnych reflektorw
samochodu, rzucaj wiato na teren gospodarki przed nami i
umoliwiaj decydentom dostosowanie ich dziaa do
warunkw ekonomicznych.
Zanim si zagbimy w rozwaania nad rnymi
metodami prognozowania, trzeba podkreli, e ma ono w
sobie tyle ze sztuki, ile z nauki cisej. Poniewa aden cykl
koniunkturalny nie jest mechanicznym powtrzeniem
przeszoci, niezbdnym skadnikiem dobrej prognozy musz
by rozeznanie i ocena sytuacji. Nie mona zaprzeczy, e
prognozy czsto okazuj si bardzo chybione, jak to wkrtce
zobaczymy. Ale sia ekonomicznych prognoz ley w tym, e z
roku na rok profesjonalici bij tych, ktrzy s
niewykwalifikowani, nie dziaaj systematycznie lub
posuguj si nienaukowymi technikami, na przykad opieraj
swoje przepowiednie na fazach ksiyca.
Modele ekonometryczne i prognozowanie
W dawniejszych czasach ekonomici prognozowali cykl
koniunkturalny na podstawie obserwacji wielu rnych danych
np. o pienidzu, przewozach samochodowych i produkcji stali.
Niekiedy szeregi tych danych sumowano, konstruujc pewien
indeks wiodcych wskanikw, ktry - jak ufali - peniyby
funkcj barometru warunkw ekonomicznych w przyszoci.
Tak jak nie polegamy ju na samych tylko barometrach
przewidujc pogod, tak ekonomia wkroczya w er
komputerw i statystyki wyposaona w modele
makroekonomiczne na wielk skal. Dziki pionierskiej pracy
holenderskiego laureata Nagrody Nobla, Jana Tinbergena,
dysponujemy obecnie dziesitkami modeli
makroekonomicznych. Lawrence Klein z Wharton School,
ktry w 1980 r. dosta Nagrod Nobla za swj wkad w
budow modeli ekonomicznych, w cigu ostatnich trzech
dziesitkw lat skonstruowa szereg modeli prognostycznych.
Pord najpowszechniej uywanych narzdzi prognozy
wymieni naley modele opracowane przez firmy
konsultingowe - przez biuro ekonometryczne banku Chase
Manhattan czy model Data Resources Inc. (DRI).
Jak si konstruuje takie wielkie modele komputerowe?12
Na og ich twrcy rozpoczynaj od jakiego schematu
analitycznego, jak na przykad C+I+G, ktry przedstawilimy
w poprzednich rozdziaach, wzbogaconego teoriami pienidza

oraz cen i pac, o ktrych bdzie mowa w dalszych

rozdziaach. adnego z tych modeli nie mona skontruowa
nie opierajc si na pewnym zestawie wasnych wyobrae na
temat sposobu funkcjonowania gospodarki.
Taki teoretyczny schemat konfrontuje si nastpnie
danymi: wykorzystujc techniki wspczesnej ekonometrii,
kade rwnanie dopasowuje si do posiadanych danych, aby
uzyska szacunki parametrw (na przykad MPC,
wspczynnik przypieszenia, tempo wzrostu potencjalnego
PNB itd.). Oczywicie, w kadym stadium potrzebna jest
ocena, czy osignite wyniki s rozsdne czy te nie do
przyjcia13.
12

Autobiografi pewnej prognozy znajdzie czytelnik w: 1. Klein i R. Young A

Introduction to Econometric Foreacasting and Foreacasting Models, Heath, Lexington, Mass.,
1980.
13
Proces konstruowania prognoz jest do pewnego stopnia tajemnic dla samych ich
autorw. Ta mieszanina cech sztuki i nauki skonia jednego z obserwatorw do postawienia
pytania: Jakie jest podobiestwo midzy prognoz ekonomiczn a psi konserw? To proste: i
tu, i tam nigdy nie wiesz, co waciwie jest w rodku.

Na koniec cay model zostaje zestawiony i

puszczony w ruch pod postaci pewnego ukadu rwna. W
maych modelach mog wystpowa rwnania w liczbie
dziesiciu lub dwudziestu. Wspczesne wielkie systemy
prognozuj na podstawie paruset do dziesiciu tysicy
zmiennych. Jeeli prognozujcy gotw jest przyj za pewne
ksztaty zmiennych zewntrznych i politycznych (ludno,
wydatki rzdowe, podatki, polityka pienina itd.), taki system
rwna mona ekstrapolowa w przyszo, innymi sowy,
uzyskuje si prognoz gospodarki.
Jak moe wyglda typowa prognoza? Tablica 10.2
przedstawia prognoz jednej z najbardziej wpywowych
instytucji (DRI), dokonan ju po tym, gdy ogoszono zasady
polityki gospodarczej Reagana. W kwietniu 1981 r. DRI
opracowaa stosunkowo row prognoz na ostatni kwarta
1982 r., przewidujc dalsze utrzymywanie si wysokiej inflacji
przy bezrobociu na poziomie bliskim stopy naturalnej. W
rzeczywistoci gospodarka wesza w faz najostrzejszego w
okresie powojennym spadku. Dopiero pod koniec 1981 r.
(mniej wicej na rok przed osigniciem dna) DRI i inni
zaczli wyczuwa, e przed gospodark stoj powane
problemy.

Dokadno prognoz ekonomicznych

Sfery gospodarcze oraz rzdy pac grube miliony za
prognozy ekonomiczne. Jak dokadne okazay si owe
prognozy w cigu caego okresu od chwili rozpoczcia na
serio takich prac? Mwi o tym tabl. 10.3, przedstawiajca
prognostyczne bdy dwch grup - Komitetu Doradcw
Ekonomicznych rzdu federalnego oraz zgodnej opinii
prywatnych ekspertw. Oprcz tego, dla porwnania, w
ostatniej kolumnie pokazalimy rednie bdy prostej
ekstrapolacji, procedury mechanicznej, ktra pomija dodatkowe informacje.
Tablica ta zasuguje na uwane przestudiowanie, jest
bowiem najlepszym sprawdzianem sukcesu makroekonomii
jako nauki obiektywnej w najtrudniejszej ze wszystkich
dziedzin, prognozowaniu przyszoci14.
Zauwamy najpierw, o ile trudniejsze stao si
prognozowanie z chwil, gdy od spokojnych lat
szedziesitych XX w. przeszlimy do burzliwych lat
siedemdziesitych. Bdy naiwnych prognoz s dobrym
wskanikiem naturalnych trudnoci prognozowania
gospodarki. Sytuacja w okresie po roku 1968 staa si znacznie
burzliwsza, a w zwizku z tym wykrelenie linii rozwoju
gospodarki stao si o wiele ryzykowniejsze. I tak zauwamy,
e bdy naiwnych w odniesieniu do stopy inflacji w drugim
okresie byy czterokrotnie wiksze ni w latach

szedziesitych. Nic dziwnego, e autorzy prognozujcy

przeywali cikie czasy.
W dugim okresie prognozujcy mieli cakiem nieze
wyniki. Bd prognoz realnego PNB wynosi okoo jednej
trzeciej bdu prognoz naiwnych. Niestety, dokadno
prognoz inflacji okazaa si bardziej zawodna. W cigu wielu
okresw prognozy inflacji dokonywane przez ekonomistw
profesjonalnych byy nie lepsze od zgadywanek laikw.
A wreszcie by i rok klski prognozujcych, rok 1982.
Co si mianowicie stao? Moliwe, e poddali si oni
euforycznemu entuzjazmowi propodaowemu i po prostu
zaguszyli w sobie gos rozsdku. W rezultacie w roku 1982
bd prognoz realnego PNB by dla Komitetu Doradcw
Ekonomicznych najwikszy w caych dziejach tej instytucji, a
prognoci prywatni spisali si tylko nieznacznie lepiej. Kiedy
oddaj si oni na usugi polityki, stwarza to mroczne
perspektywy dla przyszych wydarze.
14

Na jeden z zestaww zmiennych, na ktrych szczegowym prognozowaniu najbardziej

by nam zaleao, skadaj si: stopy procentowe, kursy giedowe i inne zmienne finansowe. Tu
jednak ostrzeenie: dla uzasadnionych przyczyn teoretycznych, ktre tumaczymy w Dodatku do
rozdziau czternastego, autorzy prognoz okazali si niezdolni do dokadnego przewidywania tych
zmiennych. Dlaczego? Dlatego, e gdyby znana bya regua okrelania przyszych ruchw
kursw giedowych, spekulujcy na giedzie rzucaliby si tumnie na zakup lub sprzeda i w
wyniku regua ta przestaaby obowizywa.

Czy mona unikn cyklw koniunkturalnych?

Podobnie jak fale oywienia i recesji wystpuj

przemiennie, tak i obserwujemy fluktuacje w wyobraeniach
na temat koniecznoci wystpowania cyklw gospopdarczych.
Kiedy recesje wystpoway czsto, nierzadko uwaano je za
nieuniknione. W cigu dugiego okresu oywienia w latach
szedziesitych - najduszej w naszych dziejach fazie
ekspansji - ugruntowao si stanowisko optymistyczne.
Istotnie, w 1965 r. prezydent Johnson skonstatowa: Nie
wierz, by recesje byy nieuniknione.
Stwierdzenia takie byy przesadnie optymistyczne.
Pogld bardziej wywaony wyraa Arthur Okun: ,, Uwaa si
teraz na ogl, e mona w zasadzie recesji unikn, tak jak
katastrof lotniczych, inaczej za ni huraganw. Niemniej
jednak nie zlikwidowalimy na wiecie katastrof lotniczych i
nie jest wcale rzecz jasn, e mamy do wiedzy i
umiejtnoci, by wyeliminowa recesje. Ich
niebezpieczestwo nie zniko. Siy, ktre produkuj
powtarzajce si recesje, nadal kryj si za kulisami, czekajc
tylko na swj moment15.
W ostatnich latach raz po raz przypominay si nam
wstrzsy, ktre pchaj gospodarki mieszane ku oywieniu lub
recesji: majca polityczn motywacj polityka fiskalna w 1971
r.; bojkot naftowy OPEC i skoki cenowe w 1973 i 1979 r.;
rygory pienine w latach 1979-1982; zaamania inwestycyjne
w latach 1975 i 1982 r.; wielkie obniki podatkw federalnych
w okresie 1981-1983. Te i inne siy uruchomiy najjadowitsze
cykle od czasw drugiej wojny wiatowej w latach 1970-1975
i 1980-1982 obejmujce cay wiat. Dzi recesje s jak
najbardziej ywe.
A jeli chodzi o gbokie depresje? Cho w nauce
niecisej, takiej jak ekonomia, nic nie jest niemoliwe, w
cigu ostatniego pwiecza prawdopodobiestwo wielkiej
depresji - przeduajcego si, kumulatywnego, chroniczego
zaamania, takiego jak w latach trzydziestych XX w.,
dziewidziesitych czy siedemdziesitych wieku XIX znacznie si zmniejszyo. Aby nastpio zaamanie
gospodarcze typu Wielkiego Kryzysu, trzeba by jakiego
ekstremalnego zdarzenia - w rodzaju zaamania si systemu
bankowego i finansowego, pod ciarem odmowy spaty przez
najbardziej zaduone kraje.
Co si zmienio w okresie ostatnich pidziesiciu lat?
Wyaniaj si dwa czynniki: po pierwsze, nauka ekonomii
zyskaa wiedz o tym, jak si posugiwa polityk pienin i
fiskaln, aby nie dopuci do przerodzenia si w sposb
lawinowy rozpoczynajcej si recesji w trwa i chroniczn

depresj. Jeeli marksici czekaj na zaamanie si kapitalizmu

w jakim ostatecznym kryzysie, to czekaj na prno. A poza
tym, w gospodarce mieszanej wyborcy obstaj, by kada partia
u wadzy - obojtne, czy republikanie czy demokraci podejmowaa dziaania o charakterze ekspansjonistycznym, by
zapobiec trwaym depresjom.
Dziki cykl koniunkturalny, ktry pustoszy kapitalizm w
XIX wieku, zosta poskromiony, nie jest on jednak jeszcze
pokojowym pieskiem.
PODSUMOWANIE
A. Strona poday
1. Globalna poda wywodzi si ze zdolnoci danej
gospodarki do wytwarzania, to znaczy z jej potencjalnego
produktu. Dla okresu krtkiego krzyw AS moemy najlepiej
opisa jako stosunkowo pask a do poziomu produktu
potencjalnego, po czym ostro zwraca si ona ku pionowi dla
wyszych poziomw produkcji. Przyrosty potencjalnego
produktu, przy niezmiennoci kosztw, przesuwaj krzyw AS
na prawo; przyrosty kosztw (na przykad kosztw pacy)
przesuwaj krzyw AS ku grze.

15

A. M. Okun, The Political Economy of Prosperity, Norton, New York 1970, s. 337.

2. Jeeli produkt potencjalny jest czym w rodzaju osi, z

ktr zwizana jest krzywa AS, to co wpywa na zmiany
potencjalnego produktu? Gwnymi wyznacznikami
potencjalnego wzrostu s: przyrosty nakadw kapitau i pracy
oraz polepszenie stanu wiedzy i techniki. W dugich okresach
wzrost potencjalnego produktu przebiega - w tendencji - do
gadko, mieszczc si w cigu ostatnich piciu dziesicioleci w
przedziale od 2,5 do 4% rocznie.
3. Cykle najlepiej mona zrozumie, jeli traktujemy je
jako ruchy globalnego popytu, odzwierciedlajce przesunicia
C+I+G.
4. Istnieje wyrany zwizek midzy zmianami w stopie
bezrobocia i w wielkoci produktu w ramach cyklu. Zgodnie z
prawem Okuna, na kady procent spadku faktycznego PNB
poniej PNB potencjalnego stopa bezrobocia wzrasta o 0,5%
powyej poziomu naturalnej stopy bezrobocia. Regua ta
przydaje si do przeoenia cyklicznych ruchw PNB na ich
efekty w odniesieniu do bezrobocia.

5. Ekonomici Keynesowscy skupiali uwag przede

wszystkim na stabilizowaniu globalnego popytu, szkoa
podaowa kadzie natomiast nacisk na odmienne rodzaje
polityki; przedstawiciele tej szkoy skonni s mwi sceptycznie o uytecznoci polityki zorientowanej na popyt przy
stabilizowaniu cyklw w okresie krtkim; kad oni nacisk na
polityk wpywajc na globaln poda raczej ni na
oddziaujc na AD; poza tym popieraj jednomylnie niskie
stopy podatkowe.
B. Cykle koniunkturalne
6. Cykl koniunkturalny (gospodarczy) jest to rytm,
wsplny dla rozwoju wikszoci dziaw ycia gospodarczego,
jak i dla rnych krajw. Cykle uwidaczniaj si w zmianach
wystpujcych w PNB. bezrobociu, cenach i zyskach jakkolwiek ruchy te nie s tak regularne i rwnie
przewidywalne jak obroty cia niebieskich czy ruchy wahada.
Obecnie rozrniamy fazy: ekspansji, rozkwitu (szczytu),
recesji czy depresji (dna).
7. Pierwszym kluczem do problemu genezy cyklw
koniunkturalnych jest ogromna amplituda waha inwestycji
(zakupu trwaych dbr kapitaowych). Jakkolwiek wikszo
ekonomistw jest, jeli chodzi o te fakty, zgodna, rni ich
stopie nacisku na czynniki zewntrzne albo wewntrzne.
Jednake w coraz to wikszym stopniu skaniaj si oni ku
syntezie wpywu czynnikw zewntrznych i wewntrznych. Z
jednej strony, przywizuje si du wag do fluktuacji liczby
ludnoci, odkry nowych z zota oraz wydarze politycznych czy wojen. Z drugiej strony, ekonomici podkrelaj
sposb, w jaki owe czynniki zewntrzne wspdziaaj z
systemem gospodarczym. Wrd wanych interakcji mieszcz
si mnonik i zasada przypieszenia, wpywajce na tempo
zmian a take na osigany poziom, oraz wywoywane
dziaaniami politycznymi cykliczne zahamowania i
pobudzenia, wystpujce w gospodarkach mieszanych
stojcych wobec trudnego dylematu inflacji i bezrobocia.
8. Prognozowanie cigle jeszcze jest niedokadne.
Obecnie twrcy najbardziej udanych prognoz dla
przewidywania przyszych zmian w gospodarce posuguj si
modelami komputerowymi na redni i wielk skal, opartymi
na szacunkach statystycznych. Analizy ex post dowodz, e
prognoci z do duym powodzeniem przewidywali zmiany
realnego PNB, natomiast ich sukcesy w przewidywaniu
inflacji byy raczej skromne.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Opisz rne fazy cyklu koniunkturalnego. W jakiej
fazie znajduje si teraz gospodarka?
2. Oce suszno nastpujcego stwierdzenia: kolejne
fazy cyklu s obecnie mniej wanym przedmiotem bada
anieli luka bezrobocia, trend realnego wzrostu oraz
chroniczna inflacja.
3. Zamy, e stopa bezrobocia wynosi 8%, za PNB 4000 dol. Ile wyniesie przybliona wysoko potencjalnego
PNB? Zamy, e potencjalny PNB ronie w tempie 3%
rocznie. Ile wyniesie potencjalny PNB za dwa lata? Jak szybko
powinien rosn PNB, aeby w cigu dwch lat osign
poziom potencjalnego PNB?
4. Ekonomista propodaowy dla oywienia gospodarki
mgby zaleci pokan obnik podatkw. W jaki sposb
posunicie takie wpynoby na krzyw AS?. Na krzyw AD?
Na wynikajce z tego poziomy cen i produktu realnego?
5. Dlaczego opanowanie umiejtnoci prognozowania
przyszej dziaalnoci gospodarczej jest rzecz wan? Daj
przykady z punktu widzenia przedsibiorstw oraz rzdu. W
jaki sposb prognozowaby ty sam?
6. Czy prognozowanie jest nauk? Czy moe sztuk? W
jakiej mierze zwikszona dostpno rozlegej bazy danych
statystycznych oraz spadek cen komputerw zmieniy rol
sdw jakociowych z jednej, a ilociowych rwna z drugiej
strony?
7. Problem dla zaawansowanych. W ostatnich latach
wysunito now teori cyklw gospodarki w rwnowadze.
Sugeruje ona, e robotnicy pracuj intensywniej lub te
przedsibiorstwa wytwarzaj wicej w wyniku bdnych
wyobrae na temat relatywnych cen. I tak, uwaa si, e
przedsibiorstwa przesuwaj swoje krzywe poday ku grze

dlatego, e sdz, i osigane przez nie ceny wzrosy w fazie

boomu, a w rzeczywistoci wzrs poziom cen P w skali caej
gospodarki. Zwolennicy tego pogldu twierdz rwnie, e
ludzie formuj sobie racjonalne oczekiwania i doskonale
prognozuj przysze wydarzenia.
Czy tego rodzaju teoria moe wyjani: (a) dlaczego,
kiedy ceny nieoczekiwanie wzrosn, produkcja moe wzrosn
powyej poziomu produktu potencjalnego (za bezrobocie
moe si obniy poniej swojej stopy naturalnej); (b) w jaki
sposb obniajca si koniunktura moe utrzymywa si przez
wiele lat, jak to byo w latach trzydziestych XX w. (W
Dodatku do rozdziau 14 wykaemy, i odpowiedzi na te
pytania brzmi, odpowiednio, tak i nie.)
8. Problem dla zawansowanych. We dwie kostki do gry
i posu si nastpujc technik, by sprawdzi, czy moesz
generowa co na ksztat cyklu koniunkturalnego. Zapisz
liczby uzyskane z dwudziestu lub wicej rzutw kostk. Oblicz
rednie ruchome kolejnych liczb dla piciu okresw.
Otrzymane wyniki zaznacz na wykresie. Otrzymamy co
bardzo zblionego do wykresu zmian PNB, bezrobocia czy
inflacji.
I tak na przykad uzyskano nastpujcy szereg: 7, 4, 10,
3, 7, 11, 7, 2, 9, 10... rednie wynosiyby:
(7+4+10+3+7)/5=6,2; (4+10+3+7+11)/5=7,... i tak dalej.
Dlaczego te wyniki wygldaj podobnie do cyklu
koniunkturalnego? Szeregi losowych liczb generowanych
przez rzuty kostk s czym zblionym do egzogenicznych
szokw inwestycyjnych czy spowodowanych wojn. rednia
ruchoma jest czym w rodzaju wewntrznego mechanizmu
mnonikowego czy wygadzajcego w danym ukadzie
gospodarczym (lub w krzeseku na biegunach). Razem wzite,
czynniki te daj co na ksztat cyklu.

ROZDZIA 11
BEZROBOCIE
Jestemy
prawie na dnie i
prawie wykoczeni;
i tyle tylko dobrego
mona wedug mnie
na ten temat
powiedzie, e spa
mona ju tylko
niewiele niej.

B
e
z
r
o
b
o
t
n
y
(
1
9
3
5
)

Przechodzimy teraz do jednego z kluczowych spoecznych

problemw wspczesnego kapitalizmu. Jak to moliwe, eby
byo osiem do dziesiciu milionw bezrobotnych w sytuacji,
gdy jest tyle pracy do wykonania? Jaka to skaza wspczesnej
gospodarki mieszanej zmusza a tylu ludzi, ktrzy i chc
pracowa, i potrzebuj pracy, do bezczynnoci? Ten wanie
zestaw problemw - wraz z jego zwizkami z zagadnieniem
inflacji - niepokoi pracownikw, politykw, ekonomistw
bardziej anieli jakikolwiek inny problem gospodarczy.
Rozdzia niniejszy jest przegldem poj, faktw oraz
problemw polityki zwizanych z bezrobociem. W nastpnych
paragrafach omwimy najpierw przyczyny, dla ktrych
znaczenie tego problemu jest a tak wielkie; nastpnie
przejdziemy do przegldu oficjalnej definicji bezrobocia; dalej
opiszemy ekonomiczny sposb ujmowania bezrobocia,
zwaszcza bezrobocia dobrowolnego. W kocowych dwch
partiach niniejszego rozdziau rozwaymy bardziej
szczegowo natur bezrobocia, a zakoczymy przegldem

kluczowych problemw polityki bezrobocia, w ktrych

obliczu stoj wspczesne gospodarki.
Zanim si zagbimy w omwienie problemu bezrobocia,
spjrzmy na rys. 11.1, ktry przypomina jakie jest miejsce
tego problemu w ramach logicznej struktury teorii
makroekonomicznej. W poprzednich rozdziaach pokazywalimy - zarwno na mod klasyczn, jak i Keynesowsk - w jaki
sposb wyznaczane s globalny popyt i globalna poda oraz
jak ich wzajemne oddziaywanie prowadzi do okrelenia
poziomu produkcji i cen. Zawarty za w 10 rozdziale rzut oka
na prawo Okuna ukazywa, e gdzie u podstaw wzrostu i
spadku stopy bezrobocia le zmiany poziomu realnego PNB
w stosunku do PNB potencjalnego. W tej fazie naszych
rozwaa skupiamy jednak uwag na samym tylko problemie
bezrobocia.

ZNACZENIE BEZROBOCIA
We wspczesnych spoecznociach bezrobocie jest
problemem kluczowym. Ilekro jest ono wysokie, wystpuje
marnotrawstwo zasobw, a dochody ludzi kurcz si; w takich
okresach marazm gospodarczy wywiera wpyw take na
doznania oraz postawy ludzi i na ycie rodzin.
Skutki ekonomiczne

Tymi wanie aspektami problemu, wicymi si z

ekonomicznym znaczeniem poziomu zatrudnienia oraz
istotnymi stratami wynikajcymi z bezrobocia, zajmowalimy
si w zawartej w rozdziale 10 analizie cyklw
koniunkturalnych. Zgodnie z prawem Okuna, okresy, w
ktrych poziom bezrobocia jest wysoki, to okresy, w ktrych
faktyczny poziom PNB spada poniej jego poziomu
potencjalnego. A zatem wysokiemu poziomowi bezrobocia
towarzyszy wysoki poziom produktu, ktrego wytworzenia
zaniechano - zupenie tak samo, jak gdyby t wanie ilo
zmarnotrawionych, nie wytworzonych samochodw, rodkw
ywnoci i budynkw po prostu utopiono w odmtach oceanu.
Jak wielkie jest marnotrawstwo wynikajce z wysokiego
bezrobocia? Tablica 11.1 przedstawia pewien rachunek skali,
w jakiej produkt faktyczny bywa niszy od potencjalnego
poziomu PNB w najbardziej spektakularnych okresach
wysokiego bezrobocia w ostatnim pwieczu. Jakkolwiek
najwiksze byy straty podczas Wielkiej Depresji, take okresy
stagnacji lat siedemdziesitych i osiemdziesitych przyniosy
marnotrawstwo produkcji, ktrego warto jest okrelana
powyej tryliona dolarw.
Straty ponoszone w okresach wysokiego bezrobocia to
najwiksze udokumentowane marnotrawstwo we wspczesnej
gospodarce. S one wielokrotnie wiksze od szacowanych
strat wynikajcych z nieefektywnoci (zbdnych strat deadweight losses) w nastpstwie monopolu (zob. rozdzia 23)
czy te marnotrawstwa wywoanego stosowaniem ce i
kontyngentw w wymianie zagranicznej (o czym mowa w
rozdziale 39)1.

Jednakowo, szacunkowe straty produkcji przedstawione w tabl. 11.1 by moe zawyaj

rzeczywisty ekonomiczny koszt recesji. Jak to przedstawiaj zawarte w rozdziale 6 szacunki
dobrobytu ekonomicznego netto (net economic welfare, NEW), jaka cz czasu nie zatrud
nionych moe by spoytkowana w pracach domowych, na przykad do lepszego izolowania
cian czy regulacji sinika. Skrupulatne szacunki przeprowadzone przez Roberta J. Gordona z
North-western University sugeruj jednak, e w efekcie chodzi tylko o mniej wicej 25% rnicy
midzy produktem realnym a potencjalnym. Nawet jednak po uwzgldnieniu tych korekt,
makroekonomiczne straty wynikajce z recesji zdaj si by niezmiernie wysokie w porwnaniu z
innymi nieefektywnociami natury mikroekonomicznej.

Skutki spoeczne
Bez wzgldu na to, jak wysokie s ekonomiczne koszty
bezrobocia, rachunek strat w dolarach nie odzwierciedla
waciwie i w peni szkd ludzkich, spoecznych i
psychicznych, jakie nios ze sob okresy trwale
utrzymujcego si bezrobocia przymusowego.
Te osobiste dramaty bezrobocia znajduj
odzwierciedlenie w dwch wspomnieniach. Pierwsze pokazuje
rozpaczliw sytuacj bezrobotnych w okresie Wielkiej
Depresji na podstawie wspomnie mieszkaca San Francisco z
1931 r.2
,, Normalnie wstawaem o pitej rano i udawaem si na
nabrzee. Pod rafineri cukru firmy Spreckles, za bramami,
czekao zazwyczaj okoo tysica ludzi. Goym okiem mona
byo zobaczy, e miejsc pracy jest trzy albo cztery. Facet
wychodzi w towarzystwie dwch maych policjantw od
Pinkertona: Trzeba mi dwch do obstawy transportu. Dwch
niech si zgosi do okienka. I tysic ludzi zaczynao walczy
ze sob jak pocigowe psy z Alaski, eby si przedrze. A
udawao si to najwyej czterem z nas.
A to wspomnienia dwudziestopiciolatka z lat
siedemdziesitych3.
Zgaszaem si do firmy dekarskiej, a oni nie
potrzebowali mnie, bo ju mieli kup ludzi, ktrzy pracowali
dla nich od piciu czy szeciu lat. Tylu szans to nie byo. Na
wikszo stanowisk trzeba mie za sob szkol redni. A ja
szukaem czegokolwiek bd, wszystko jedno, czy chodzioby o
mycie samochodw czy cokolwiek innego.
No i co si robio przez cay dzie? Wracae do domu i
siedziae. I z tego siedzenia w domu popadae w frustracj.
Ostatecznie kady w rodzinie zaczyna mie dosy.
Zaczynalimy si kci o najgupsze rzeczy, bo kady si dusi
w miar upywu czasu na tej zamknitej przestrzeni. Cale ycie
rodzinne si rozlatywao.

To byly naprawd le czasy. Taka beznadzieja.

Pozostawaem wtedy bez pracy przez cztery miesice. Cakiem
sfrustrowany.
Byoby dziwne, gdyby takie dowiadczenia nie
wycisny pitna na ich ofiarach. Z nowszych bada wynika
za, e bezrobocie prowadzi do deterioracji zdrowia zarwno
psychicznego, jak i fizycznego: do wyszego poziomu
zachorowa na choroby serca, przypadkw alkoholizmu,
samobjstw.
2
S. Terkel Hard Times: A Ora! History of the Great Depression in
America, Pantheon, New York 1970.
3
H. Maurer Not Working: A Oral History of the Unemployed, Holt,

New York 1979.

Jeden z najwaniejszych badaczy tego przedmiotu, dr

M. Harvey Brenner, szacuje, e utrzymujcy si w cigu
szeciu lat wzrost stopy bezrobocia o jeden procent
prowadziby do liczby przedwczesnych zgonw wynoszcej
37000. W tablicy 11.2 przedstawiono wskanik natenia stresw wywoywanych przez rnorodne ,,przypadki yciowe,
od zgonw w rodzinie czy wrd przyjaci do zmiany
warunkw pracy. Zarwno te badania, jak i szereg innych,
dowodz, e niedobrowolne pozostawanie bez pracy to dla
wielu ludzi sytuacja o wysokim oddziaywaniu traumatycznym.

MIERZENIE BEZROBOCIA

Co miesic gazety w nagwkach sygnalizuj zmiany w

stopie bezrobocia. Co si ukrywa za liczbami? Dane o pracy i
bezrobociu nale do najskrupulatniej obliczanych i
najpeniejszych danych gospodarczych, jakie w ogle s
gromadzone (na co oczywicie zasuguj ze wzgldu na
ogromn wag problemu).
S one zbierane w skali miesicznej dla prby losowej
populacji4. Co miesic badaniem jest objtych okoo 60 000
gospodarstw domowych; pytania zamieszczone w
kwestionariuszu dotycz stanu zatrudnienia ich czonkw w
ostatnim czasie.
Badanie ankietowe dzieli cao populacji od szesnastu
lat wzwy na trzy grupy.
Pracujcy. S to ludzie wykonujcy rnego rodzaju
patne prace, a take ci, ktrzy s nieobecni w pracy ze
wzgldu na chorob, strajk czy urlop.
Bezrobotni. Grupa ta obejmuje ludzi, ktrzy nie s
zatrudnieni, ale aktywnie poszukuj pracy zarobkowej lub te
oczekuj na powrt do pracy. Mwic dokadniej, dana osoba
jest bezrobotna w przypadku, kiedy obecnie nie pracuje, ale
(a) w czasie ostatnich czterech tygodni podja okrelone
wysiki, aby znale prac, (b) zostaa czasowo zwolniona z
pracy i oczekuje, e bdzie wezwana do podjcia zatrudnienia
albo (c) ma si zgosi do pracy w cigu nadchodzcego
miesica. Aby si zalicza do bezrobotnych, dana osoba musi
nie tylko zastanawia si nad podjciem pracy albo,
ewentualnie, rozwaa moliwo przystpienia do pisania
powieci. Musi si ona wykaza podjciem okrelonych
wysikw (na przykad odwiedzajc miejscowe przedsibiorstwa lub udzielajc odpowiedzi na ogoszenia o
oferowanych miejscach pracy) na rzecz znalezienia
zatrudnienia. Ci, ktrzy si zaliczaj do grupy zatrudnionych
lub bezrobotnych, nale do siy roboczej (lub zawodowo
czynnych) w danym kraju.
Wszyscy pozostali nie nale do zawodowo czynnych.
Obejmuje to 37% ludnoci - uczszczajcych do szkoy,
prowadzcych gospodarstwa domowe, bdcych na
emeryturze, bdcych w tak zym stanie zdrowia, i
uniemoliwia im to podjcie pracy lub wreszcie tych, ktrzy
zrezygnowali z poszukiwania pracy.
A wic regua, jak stosuje rzd, jest nastpujca.
Ludzie majcy swoje miejsce pracy s to zatrudnieni; ci,
ktrzy aktualnie nie maj pracy, ale jej poszukuj, s to
bezrobotni; ludzie bez miejsc pracy, ktrzy nie szukaj
zatrudnienia, nie zaliczaj si do czynnych zawodowo. Stop

bezrobocia oblicza si jako stosunek liczby bezrobotnych do

cznej liczby osb zawodowo czynnych.
Rysunek 11.2 pokazuje, w jaki sposb ludno Stanw
Zjednoczonych (mczyni i kobiety) dzieli si na trzy
kategorie.
4

Posugiwanie si prb losow jest niezmiernie uyteczne przy szacowaniu czy to zachowa, czy to cech caej populacji bez koniecznoci objcia badaniem ankietowym ok. 240
mln ludzi. Metoda ta polega na przypadkowym wybraniu z danej populacji pewnej grupy
(np. dobrania numerw telefonicznych na podstawie generowanego przez komputer szeregu
liczb losowych), a nastpnie na przeanalizowaniu wybranej grupy. Technika taka jest
stosowana w badaniach rynku, ocenie programw telewizyjnych, w badaniach opinii
publicznej i wielu innych dziedzinach.

Zarzuty. Jakkolwiek oficjalne statystyczne szacunki

liczby bezrobotnych dostarczaj podstawowych danych, na
ktrych mona opiera skrupulatne analizy, od czterdziestu
piciu lat, tj. od chwili, gdy sformuowano te podstawowe
pojcia, uporczywie stawiane s rozmaite zarzuty.
Najwaniejszy jest zarzut, e stopa urzdowa zania wielko
bezrobocia, gdy wyklucza pracownikw zniechconych. I
tak, na przykad na dnie recesji lat 1981-1982 szacowano
(listopad 1982), e 1,8 mln pracownikw chciaoby dosta
jak prac zarobkow; nie szukaj jej jednak, gdy s zdania,
e nie ma dla nich miejsc pracy. Oprcz tego urzdowe
wskaniki nie uwzgldniaj tych pracownikw, ktrych
przeniesiono na gorsze stanowiska lub ktrych czas pracy

skrcono. W roku 1982 byo ponad dwa miliony

pracownikw, ktrzy normalnie pracowali w penym
wymiarze czasu, obecnie jednak pracowali w czasie
skrconym, poniewa popyt na prac si zmniejszy.
Czy stopa bezrobocia powinna odzwierciedla tego
rodzaju dodatkowe straty czasu pracy? Pytanie to zadawano
przy wielu rnych okazjach, zawsze jednak opowiadano si
za aktualnie obowizujc definicj. Gwna przyczyna
odmowy liczenia pracownikw zniechconych (bd te
poddania obowizujcego wskanika rewizji tak, by sta si
miernikiem przymusu, koniecznoci czy niedostatku)
ley przede wszystkim w tym, e zmuszaoby to nas do zajcia
si wysoce kontrowersyjnymi i subiektywnymi ocenami - czy
dana osoba rzeczywicie chce pracowa czy te tylko dsa
si, albo te czy okrelone grupy rzeczywicie s ofiar braku
miejsc pracy. Jest rzecz naturaln, e statystycy niechtnie si
odnosz do ewentualnoci skaenia skdind obiektywnych
danych tego rodzaju subiektywnymi odczuciami.
EKONOMICZNA INTERPRETACJA BEZROBOCIA
Tyle na temat sposobu, w jaki wadze licz
bezrobotnych. W jaki sposb bezrobocie daje si wpasowa w
nasz teori ekonomii? Jak powinnimy interpretowa fakt, e
kto nie ma pracy? Czy kategorie bezrobocia przymusowego i
dobrowolnego poddaj si jakiej interpretacji z punktu
widzenia ekonomii czy polityki?

W sformuowaniu odpowiedzi na te pytania pomocne

bdzie przeanalizowanie poday pracy i popytu na ni.
Rozwamy pewn grup pracownikw, ktrzy maj krzyw
poday pracy tak, jak widzimy na rys. 11.3 (krzywa SS).
Przyjmujemy, e ta krzywa poday zaczyna biec pionowo przy
tej iloci pracy (L*), ktra odpowiada zasobowi siy roboczej.
W miar obniania si poziomu pacy, poda pracy maleje.
Bezrobocie dobrowolne. Na rysunku 11.3 wykres po
lewej stronie przedstawia normalny obraz popytu i poday,
przy czym w punkcie E i przy stawce pac W przypada punkt
zrwnania si popytu z poda lub tzw. punkt oczyszczenia
rynku (market clearing). Poziomy odcinek AE wyraa liczb
zatrudnionych. W przedziale od -E do F znajduj si ci
robotnicy, ktrzy byliby skonni pracowa, ale tylko przy
wyszej stawce pac. W statystyce mogliby by zaliczeni do
bezrobotnych, jednak s oni dobrowolnie bezrobotni w tym
sensie, e nie chc pracowa przy biecej rynkowej stawce
plac.
Wystpowanie dobrowolnego bezrobocia w gospodarce
konkurencyjnej sygnalizuje pewne istotne pomieszanie poj
dotyczcych bezrobocia. W niektrych przypadkach dana
gospodarka moe funkcjonowa efektywnie przy istnieniu
pewnego bezrobocia. Na przykad w przypadku dobrowolnego
bezrobocia, zilustrowanym na rys. 11.3, pracownicy mog
pozostawa nie zatrudnieni dlatego, e rynkowa stawka pac
jest nisza od ich indywidualnej oceny wartoci czasu. W
niektrych przypadkach osoby o maej wydajnoci mog
wole czas wolny od pracy za nisk pac i dlatego wanie
pozostaj bezrobotni. Z punktu widzenia efektywnoci w
wskim znaczeniu (z punktu widzenia maksymalizacji
dobrobytu ekonomicznego netto danego kraju czy jego PNB)
sytuacja taka moe si zdawa efektywna, chocia to, e
niektre grupy ludnoci nie mog znale dobrze patnego
zatrudnienia, moe si wydawa niesprawiedliwe. Fakt, e
efektywna gospodarka moe prowadzi do bezrobocia ludzi o
niskiej wydajnoci, wspiera niejednokrotnie wysuwany
przeciwko gospodarkom konkurencyjnym zarzut, a
mianowicie, e s one efektywne, ale mog by lepe, jeli
chodzi o problem sprawiedliwoci.
Na rynku pracy charakteryzujcym si doskona
gitkoci pac nie mog wystpowa ani nadprodukcja, ani
bezrobocie niedobrowolne. Zarwno ceny, jak pace po prostu
wahaj si w gr i w d a do chwili, w ktrej nastpi
zrwnowaenie rynku. W takim wiecie bezrobocie tego typu,

jakiego dowiadczya ludzko, gdy Keynes w latach

trzydziestych pisa swoj Ogln teori (czy tego, jakiego
doznay Stany Zjednoczone w pocztkach lat osiemdziesitych) po prostu byoby niemoliwe.
Bezrobocie przymusowe (niedobrowolne). Wielki
przeom Keynesowski polega na tym, e pozwolono faktom
skazi przeliczn, ale niekiedy mao realistyczn teori.
Keynes nie mg sformuowa eleganckiego paradygmatu o
sztywnoci pac i cen, tumaczcego dokadnie, w jaki
mianowicie sposb moliwe jest rwnoczesne wystpowanie
niedobrowolnego bezrobocia i wolnych miejsc pracy.
Dlatego przyj on po prostu, e pace ustalane s w taki
wanie sposb, by dopuszcza niedopasowanie liczby
poszukujcych pracy oraz iloci dbr, jakie przedsibiorstwa
chciayby sprzeda i tych, jakie faktycznie mog sprzeda.
Wspczenie, sekret niepenego zatrudnienia kryje si
w analizie sztywnoci pac albo te rynkw nie w peni
rwnowacych si w gospodarce (non-market clearing
economies). Uproszczon interpretacj tego daje rys. 11.3(b).
Zakadamy tutaj, i okazuje si, e stawki pac na rynku pracy
s zbyt wysokie: pace ksztatuj si na poziomie W a nie W.
Co wicej, pace nie s gitkie. Nie przesuwaj si one w d
do poziomu W, jakby to miao miejsce w przypadku
rwnowaenia rynku. Ze wzgldu na zawarte umowy o prac,
nieformalne porozumienia czy wreszcie ze wzgldu na zwyk
inercj, pace pozostaj zamroone na poziomie W.
A jakie s skutki? Przy zbyt wysokiej stawce pac liczba
robotnikw, ktrzy chc pracowa, jest okrelona punktem G
na krzywej poday; przedsibiorstwa jednak ycz sobie
zatrudni tylko liczb odpowiadajc punktowi H na krzywej
popytu. Wobec tego z chtnych do pracy wybrana zostanie w
taki czy inny sposb (z racji starszestwa, stau lub
kwalifikacji; ze wzgldu na nepotyzm czy protekcj, ras, pe
czy po prostu szczcie) jedynie liczba JH. Reszta - wyraa j
odcinek HG - to przymusowo bezrobotni; s to ludzie bez
pracy, ktrzy chcieliby pracowa przy istniejcej stawce pac.
rda sztywnoci. Ten ponad miar uproszczony obraz
lepkoci pac moe si zdawa poniekd naiwny. Bo
dlaczeg to pace nie spadaj wtedy, kiedy rynek pracy
znajduje si w fazie recesji? Istotnie, to zagadnienie jest
jednym z najbardziej niezgbionych problemw teorii
ekonomii. Jednake jeden rzut oka na rynki istniejce w
rzeczywistym wiecie pozwoli nam wysun przypuszczenie,
dlaczego to mianowicie obraz nie rwnowacych si rynkw

przedstawiony na rys. 11.3 po prawej stronie nie jest ani

nierealistyczny, ani nieracjonalny.
Buszel pszenicy zawsze mona sprzeda na
chicagowskiej giedzie zboowej, gdy cena huta si tam to
w gr, to w d, doprowadzajc do zrwnowaenia poday i
popytu. Nikt jednak nie dokonuje codziennie skalowania
jakoci pracy i nikt nie decyduje o ruchu stawki pac w gr
czy w d z dnia na dzie, aby zapewni, e w adnym
momencie nie bdzie ani nie zatrudnionych pracownikw, ani
nie obsadzonych miejsc pracy. Przeciwnie, przedsibiorstwa
w gaziach przemysu nie objtych dziaaniem zwizkw
zawodowych skonne s ustala najpierw pewn skal pac, a
nastpnie, przy tych wanie stawkach pac, najmowa pewn
ograniczon liczb pracownikw. Co wicej, w tendencji owe
tabele pac utrzymuj si na tym samym poziomie przez mniej
wicej rok.
W gaziach objtych dziaaniem zwizkw
zawodowych normalne jest okrelanie skali pac za pomoc
umw wieloletnich. Pracownicy zrzeszeni w zwizkach
zawodowych nie s skonni akceptowa obniek pac nawet w
sytuacji, gdy jedna trzecia zwizkowcw jest nie zatrudniona
lub na przestoju. A renegocjowanie istniejcych umw tak,
aby zwikszy zatrudnienie w zamian za obnik pac, to
zadanie kosztowne i prowadzce do nieuniknionych
podziaw, przeciwstawiajce pracownikw o duszym stau
pracownikom o stau krtszym, naruszajce morale i
wydajno pracy. Trudno si dziwi, e zwizkowe umowy
zbiorowe rzadko kiedy si renegocjuje przed upywem
przewidzianego okresu.
Dlaczego rynki pracy przejawiaj raczej lepko ni
gitko cen? Dlaczego ruchy na nich przypominaj raczej
zachowanie si cigutek anieli kulek rtci? Zapewne
najbardziej podstawowym rdem owej lepkoci jest to, e
procedura ustanawiania lub renegocjowania pac jest rzecz
kosztown (zob. nasze omwienie na s. 237). Kierownicy
wydziaw personalnych po prostu nie mog renegocjowa
pac i ewentualnych deputatw oraz przywilejw (wiadcze)
z kadym nowym pracownikiem, podwaajc za kadym
razem stare porozumienia i utarte obyczaje. Koszty takich
negocjacji s na tyle wysokie, e przedsibiorstwa skonne s
zmienia pace tylko raz do roku, albo, w przypadku
zwizkowych umw zbiorowych, raz na trzy lata.
W sumie, raz jeszcze natykamy si na rozbieno
midzy dwiema koncepcjami: gospodarki o cenach gitkich i
gospodarki o cenach ,,lepkich (sztywnych). Ktra z tych

koncepcji daje nam moliwo lepszego opisania rynkw

pracy? Obie maj swe mocne i sabe strony. Jak zobaczymy w
nastpnym paragrafie, prawda ley porodku. Rynki pracy nie
s rwnowaone natychmiast, ale z biegiem czasu
dostosowuj si do zmieniajcych si okolicznoci.
Najzwilej mona by rzec, e sytuacja na rynkach pracy w
okresie krtkim jest bardzo zbliona do analizy rynkw nie
rwnowacych si. W dugim okresie jednak istnieje
tendencja do takich zmian pac, ktre rwnowa poda i
popyt, tak e w miar przystosowawczych ruchw pacy
pokaniejsze luki bezrobocia lub nadwyki popytu na prac s
likwidowane.
PROBLEMY RYNKU PRACY
Po okreleniu tych najwaniejszych poj, przechodzimy
do gwnych problemw rynku pracy w latach
osiemdziesitych. Jakich grup spoecznych dotyczy w
najwyszym stopniu prawdopodobiestwo bezrobocia? Jak
dugo pozostaj one nie zatrudnione? Jaka jest naturalna stopa
bezrobocia i dlaczego ronie ona wraz z upywem czasu?
Kim s bezrobotni
Zanim uszeregujemy sobie te wane dla politykw
problemy, musimy okreli, kim s bezrobotni. Co wicej,
dobrze byoby scharakteryzowa warunki panujce na rynku
pracy w okresach, w ktrych bezrobocie byo niskie (jak na
przykad w 1973 r.), a take w latach recesji (jak na przykad
w roku 1982).
Jeeli przyjrze si uwanie tablicy 11.3, ktra podaje
liczby dotyczce bezrobocia zarwno w fazie rozkwitu, jak i
recesji, to mona rozpozna szereg waciwoci rynku pracy.
Pierwsze dwie kolumny podaj nam stop bezrobocia w
zalenoci od wieku, rasy i pci. W dwch ostatnich
kolumnach zamieszczono bezrobocie w tych rnych grupach
jako uamek cznej liczby bezrobotnych.

Po pierwsze, zauwamy, e recesja dotyka w tendencji

wszystkie grupy demograficzne i, z grubsza rzecz biorc,
proporcjonalnie. Oznacza to, e kiedy stopa bezrobocia
podwaja si (co w przyblieniu wystpio w okresie od roku
1973 do 1982), podwaja si ona mniej wicej w obrbie kadej
grupy. W grupach o wysokim bezrobociu (jak na przykad
wrd czarnych) liczba dotknitych brakiem pracy wzrasta
wic o wiele bardziej ni w grupach charakteryzujcych si
stosunkowo nisk stop bezrobocia (np. wrd biaych). Nie
ma jednak takiej grupy, ktra by moga cakiem unikn
konsekwencji powaniejszego spadku koniunktury.
Zauwamy take, i pord niebiaych stopa bezrobocia
bywa dwukrotnie wysza ni wrd biaych. Relatywnie stopy
bezrobocia mczyzn i kobiet w cigu ostatniego
dziesiciolecia ulegy natomiast odwrceniu. Na og wrd
kobiet obserwowano wysze stopy bezrobocia anieli wrd
mczyzn, ale w roku 1982 byo akurat odwrotnie.
Na koniec, zauwamy, e udzia nastolatkw w oglnej
liczbie bezrobotnych bywa o wiele wyszy w czasie boomu
anieli podczas recesji. W okresie wysokiej koniunktury roku
1973 nastolatki stanowiy przeszo jedn czwart ogu
bezrobotnych. Podczas gbokiej recesji stanowiy one mniej
ni jedn pit.

Dugo okresu bezrobocia. Inna istotna sprawa wie

si z dugoci okresu bezrobocia. Jak dua jego cz ma
charakter dugookresowy i stanowi powany problem
socjalny; jaka za ma charakter krtkookresowy i wie si z
tym, e ludzie szybko przenosz si z jednego miejsca pracy
do innego?
Rysunek 11.4 przedstawia rnic w czasie trwania
bezrobocia w fazach boomu i recesji, raz jeszcze
wykorzystujc dane dla roku 1973 i 1982. Bardzo pokany
uamek caoci stanowi bezrobocie nader krtkotrwae, co jest
zaskakujc cech amerykaskiego rynku pracy. I tak w roku
1973, ktry by rokiem rozkwitu, mniej ni jedna pita
bezrobotnych pozostawaa bez pracy duej ni czternacie
tygodni. W okresach natomiast recesji szukanie pracy trwa o
wiele duej i dugotrwae bezrobocie staje si powanym
problemem spoecznym. Liczba robotnikw pozostajcych bez
pracy przez czas duszy ni sze miesicy wzrosa z 340000
w 1973 r. do 2600000 pod koniec roku 1982. W Europie za,
gdzie stopie mobilnoci siy roboczej jest niszy a

ograniczenia instytucjonalne wiksze, bezrobocie

dugookresowe w pocztkach lat osiemdziesitych wynosio
50% oglnej liczby nie zatrudnionych. Dugotrwae bezrobocie stanowi problem dlatego, e zasoby, z pomoc ktrych
rodziny musz jako dawa sobie rad - ich oszczdnoci oraz
okazywana sobie nawzajem yczliwo - po paru miesicach
zaczynaj si wyczerpywa.
Przyczyny braku pracy. Ostatnie nasze pytanie brzmi:
dlaczego ludzie pozostaj nie zatrudnieni? Rysunek 11.5
przedstawia odpowiedzi osb zapytywanych o przyczyn ich
bezrobocia, rwnie dla lat 1973 i 1982.
Zawsze istnieje pewne bezrobocie, wynikajce czy to ze
zmiany miejsca zamieszkania, czy to z przebiegu cyklu ycia przeprowadzki, wczenie si po raz pierwszy w prac
zawodow i tak dalej. Najwiksze zmiany stopy bezrobocia
wynikaj ze wzrostu liczby tych bezrobotnych, ktrzy utracili
swoje miejsce pracy. Bezrobocie bdce wynikiem tego
zjawiska ogromnie ronie podczas recesji z dwch przyczyn:
po pierwsze ronie liczba ludzi, ktrzy trac dotychczasowe
zatrudnienie, a nastpnie (jak wida na rys. 11.4) znalezienie
nowej pracy wymaga duszego czasu.
Trzy typy bezrobocia
Przygldajc si strukturze wspczesnych rynkw
pracy, moemy wyodrbni trzy typy bezrobocia: frykcyjne,
cykliczne i strukturalne.
Bezrobocie frykcyjne wystpuje w zwizku z
nieustannym ruchem ludnoci, przechodzcej z jednego
regionu do innego, z jednej pracy do innej czy te z jednej
fazy cyklu ycia do innej. Gdyby nawet w danej gospodarce
byo pene zatrudnienie i tak zawsze istniayby jakie
przepywy, kiedy na przykad ludzie rozgldaj si za prac po
ukoczeniu szkoy lub po przeniesieniu si do innego miasta.
Kobiety mog ponownie podejmowa prac po urodzeniu i
odchowaniu dzieci. Ze wzgldu na to, e tacy frykcyjni
bezrobotni czsto si przenosz z jednego miejsca pracy do
innego lub te poszukuj pracy lepszej ni dotd, czsto si
uwaa, e s to bezrobotni dobrowolni.

Bezrobocie strukturalne wystpuje wtedy, kiedy istnieje

niedopasowanie poday pracownikw i popytu na nich.
Niedopasowania takie mog si zdarza, gdy popyt na prac
jednego typu ronie, a rwnoczenie spada popyt na prac
innego typu, poda za nie dostosowuje si do szybko.
Dlatego czsto widzimy brak rwnowagi w przekroju
poszczeglnych zawodw lub regionw wystpujcy wtedy,
gdy niektre dziay gospodarki rozwijaj si szybciej ni inne.
Gdyby pace byy bardzo gitkie, nierwnowaga wystpujca
w przekroju rynkw pracy znikaaby w miar spadku pac na
obszarach wysokiej poday i ich wzrostu na obszarach
wysokiego popytu. Ale pace, jak podkrelalimy, w
rzeczywistoci nie s gitkie. Widzielimy na rys. 11.3, e gdy
pace s sztywne, nierwnowaga midzy poda a popytem
moe prowadzi do bezrobocia. W przypadkach skrajnych, jak
w regionach grnictwa wglowego w Appalachach,

bezrobocie moe siga 25% w poszczeglnych stanach albo

nawet 75% w miejscowociach stosunkowo odizolowanych.
Bezrobocie cykliczne wystpuje wtedy, kiedy czny
popyt na prac jest niski (nie za dlatego, e popyt na prac
obnia si w niektrych odrbnych dziedzinach czy
miejscowociach, jak rejony grnicze czy miasta samochodowe). Widzimy, e gdy obniaj si globalne wydatki i spada
produkt, bezrobocie ronie praktycznie wszdzie. I tak, na
przykad w roku recesji (1982) stopa bezrobocia wzrosa w
czterdziestu omiu na pidziesit stanw. Taki wzrost
bezrobocia w kadym praktycznie regionie jest sygnaem, e
zjawisko to jest gwnie cykliczne.
To rozrnienie bezrobocia cyklicznego i innych jego
rodzajw jest kluczem do oceny generalnego stanu rynku
pracy traktowanego jako cao. Wysoki poziom bezrobocia
frykcyjnego czy strukturalnego moe wystpowa nawet
wtedy, gdy rynek pracy jako cao jest zrwnowaony, na
przykad wtedy, kiedy ruch ludnoci jest duy lub due s
nierwnoci geograficzne. Bezrobocie cykliczne pojawia si
wtedy, gdy na rynkach pracy szale wagi przechylaj si ku
recesji.
Bezrobocie modziey ma charakter gwnie
frykcyjny
Wrd nastolatkw wystpuje na og najwysza pord
wszystkich grup demograficznych stopa bezrobocia, wrd
czarnych za w tym przedziale wieku w ostatnich latach
wystpoway stopy bezrobocia wynoszce od 36 do 48%
ogu czarnoskrych zawodowo czynnych. Jaka cz tak
wysokich stp bezrobocia ma charakter frykcyjny, jaka za
strukturalny lub cykliczny?
Nowsze materiay sugeruj, e - zwaszcza w
odniesieniu do biaych - pokana cz bezrobocia modziey
jest natury frykcyjnej. Nastolatki bardzo czsto odchodz od
pracy zawodowej i powracaj do niej. Szybko dostaj prac i
czsto j trac albo porzucaj. Przecitny czas trwania
bezrobocia nastolatkw rwna si zaledwie poowie takiego
okresu dla osb dorosych; typowa, przecitna dugo okresu
zatrudnienia w jednym miejscu pracy jest dla dorosych
dwanacie razy wysza ni dla modziey. W kadym prawie
roku poow bezrobotnych nastolatkw stanowi nowi,
ktrzy nigdy dotd nie pracowali zarobkowo. Wszystkie te
zjawiska sugeruj, e bezrobocie modziey jest w
przewaajcej mierze frykcyjne, to znaczy, e odzwierciedla
si w nim poszukiwanie pracy oraz przepywy niezbdne, aby

ludzie mogli si zorientowa w swych wasnych,

indywidualnych kwalifikacjach oraz nauczyli si, na czym w
ogle polega praca.

Ale modzie z biegiem czasu przyswaja sobie

umiejtnoci i nawyki pracy dowiadczonych robotnikw.
Tablica 11.4 przedstawia rozkad bezrobocia wedug wieku dla
biaych mczyzn w 1983 r. Zdobywanie dowiadczenia i
kwalifikacji, a take wiksze zapotrzebowanie na prac w
penym wymiarze czasu i jej pragnienie sprawiaj, e wrd
pracownikw w rednim wieku stopa bezrobocia jest znacznie
nisza ni wrd modziey.
Bezrobocie wrd modziey czarnej. Nakrelony wyej
obraz bezrobocia modziey jako zjawiska gwnie
frykcyjnego do dobrze pasuje do rodowiska modziey
biaej, natomiast sytuacja wrd modziey czarnej bya dla
analitykw istotnym problemem. Po drugiej wojnie wiatowej
dane dotyczce rynku pracy dla nastolatkw czarnych i
biaych byy praktycznie jednakowe. A do roku 1955 ich
udzia w cznej liczbie zawodowo czynnych oraz stopy ich
bezrobocia ksztatoway si podobnie. Nastpnie, poczynajc
od poowy lat pidziesitych, bezrobocie wrd modziey
czarnej wzroso w stosunku do innych grup, a ich udzia w
cznej liczbie zawodowo czynnych zmniejszy si. W 1983 r.
stosunek liczby zatrudnionych do liczby ludnoci wynosi dla
modziey czarnej 17%, a dla biaej za 46%.
Co by mogo tumaczy ten jaskrawy skok na rynku
pracy czarnoskrej modziey? W wielu badaniach
analizowano, dlaczego doroli robotnicy czarnoskrzy w
wyszym stopniu bywaj dotknici bezrobociem ni biali -

niszy poziom wyksztacenia, mniej kontaktw z ludmi,

ktrzy mogliby zapewni im miejsca pracy, lokalizacja
miejsca zamieszkania, mniejsze dowiadczenie i wyszkolenie
przy warsztacie, a take czysta dyskryminacja rasowa. W
sumie jednak stopie upoledzenia pozostawa w przyblieniu
taki sam w cigu ostatnich czterdziestu lat. Stopa bezrobocia
dorosych pracownikw czarnoskrych od czasu drugiej wojny
wiatowej utrzymywaa si na poziomie mniej wicej dwa
razy wyszym ni wrd biaych.
Przeprowadzano rozliczne badania nad rdami
bezrobocia modziey murzyskiej, nie day one jednak
jednoznacznych odpowiedzi. Jedn z moliwych przyczyn jest
dyskryminacja rasowa; aby jednak wyjani wzrost stopnia
zrnicowania midzy bezrobociem czarnych i biaych, trzeba
by zakada wzrost natenia owej dyskryminacji, nie ma za
na to adnych dowodw. W jednym z bada stwierdzono, e
wielu czarnych nastolatkw nie jest zainteresowanych
niskopatn prac w dziale usug. Inne badania wskazuj na
zmniejszenie si roli rolnictwa, ktre - historycznie biorc byo wanym rdem zatrudnienia dla czarnoskrej
modziey. W sumie jednak wszystkie te badania wyjaniaj
co najwyej niewielki uamek wzrostu bezrobocia modziey
murzyskiej. Wniosek z tego jest taki, i przyczyny lece u
podstaw tego zjawiska nadal s zagadk.
Czy wysokie bezrobocie wrd modziey prowadzi do
dugotrwaych deformacji rynku pracy, przy trwaym
utrzymywaniu si niszego poziomu zarwno kwalifikacji, jak
i poziomu pac? Zagadnienie to byo w cigu ostatnich
dziesiciu lat przedmiotem intensywnych docieka.
Odpowied moe brzmie: tak jest, rzeczywicie obserwujemy
dugookresowy wzrost bezrobocia, zwaszcza w odniesieniu
do czarnoskrej modziey. Wydaje si, e kiedy modzie nie
ma moliwoci zdobycia w miejscu pracy kwalifikacji oraz
waciwych postaw, w pniejszym okresie ma ona nisze
pace i dotyka j wysze bezrobocie. O tyle, o ile badania te
znajduj potwierdzenie, wynika z nich, e wanym zadaniem
polityki spoecznej jest tworzenie programw sucych
obnieniu bezrobocia modziey w mniejszociowych grupach
spoecznych.
Naturalna stopa bezrobocia
Dokonalimy przegldu metod pomiarw bezrobocia,
sposobw jego interpretowania przez ekonomistw oraz
ksztatowania si w fazach recesji i rozkwitu. Przechodzimy z
kolei do jednego z kluczowych problemw politycznych

naszych czasw: dlaczego stopa bezrobocia jest wysoka? I czy

spoeczestwo moe zrobi cokolwiek na rzecz obnienia
marnotrawstwa, ndzy i nieszcz wywoanych przez okresy
wysokiego bezrobocia?
Aeby zrozumie te zagadnienia, zwracamy si do
koncepcji naturalnej stopy bezrobocia. Jest to stopa
bezrobocia, przy ktrej rynki pracy i rynki produktw znajduj
si w rwnowadze. Mwic dokadniej:
Naturaln stop bezrobocia jest ta jego stopa, przy ktrej
siy oddziaujce na wzrost bd spadek cen i pac rwnowa
si. Przy stopie naturalnej inflacja pac i cen jest stabilna; nie
wystpuj tendencje wskazujce bd to na przypieszenie,
bd to na spadek inflacji. We wspczesnej gospodarce,
nastawionej na zapobieganie wysokiej stopie inflacji,
naturalna stopa bezrobocia oznacza ten jej najniszy poziom,
ktry mona utrzyma; tym samym wyraa najwyszy dajcy
si utrzyma poziom zatrudnienia i odpowiada potencjalnemu
poziomowi produktu w danym kraju.
Stopa naturalna wysza od zera. Dwie s wane sprawy
dotyczce stopy naturalnej, ktre trzeba zrozumie. Po
pierwsze, stopa naturalna nie jest rwna zeru: w gospodarce
charakteryzujcej si wysokim zatrudnieniem i tak istnieje
do pokana liczba bezrobotnych. Dlaczego tak si dzieje?
Dlatego, e w duym kraju, o wysokim poziomie mobilnoci,
wysokim zrnicowaniu zarwno upodoba, jak i talentw,
przy ustawicznych zmianach popytu na miriady dbr i usug
oraz ich poday - w takim wiecie wystpowa bdzie znaczny
stopie bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego.
Przypomnijmy sobie, nawizujc do rys. 11.5, e 2 do 3%
oglnej liczby zawodowo czynnych zazwyczaj stanowi nie
zatrudnieni, czy to po raz pierwszy wczajcy si do pracy
zawodowej, czy to do niej powracajcy, oraz e dodatkowy
jeden procent (lub co koo tego) pozostaje nie zatrudniony, a
to dlatego, e ludzie ci zrezygnowali z pracy. A zatem w
charakteryzujcej si bardzo wysok mobilnoci gospodarce
Stanw Zjednoczonych w latach osiemdziesitych mielibymy
bezrobocie wynoszce 3-4% ogu zawodowo czynnych nawet
w przypadku, gdyby nikt nie utraci pracy.

Zwizek z inflacj. Po drugie, stopa naturalna pozostaje

w cisym zwizku z procesem inflacji. (Problem ten
sygnalizowalimy ju w rozdziale 5 i zostanie on
przeanalizowany w sposb peny w najbliszych dwch
rozdziaach, ale ju tutaj damy jego zwize omwienie.)
Spoeczestwa wol bezrobocie niskie od wysokiego.
Dlaczeg nie mielibymy mie stopy bezrobocia wynoszcej
2 czy 3%, jak to byo w okresie drugiej wojny wiatowej albo
podczas konfliktu koreaskiego, nie za 5 do 10%, jak w latach
siedemdziesitych i osiemdziesitych? Jedyn widoczn
przyczyn, dla ktrej nie pozwala si gospodarce na
osignicie tak niskich stp bezrobocia, jest troska o
nastpstwa natury inflacyjnej. Niska stopa bezrobocia
prowadziaby do narastajcej spirali inflacji wynoszcej
powyej 10, 15 albo 20% rocznie. Naturalna stopa bezrobocia
stanowi ten najniszy jego poziom, ktry dany kraj moe
utrzymywa, nie ryzykujc przypieszenia inflacji w stopniu
nie do przyjcia.
Stopa naturalna jest owym zotym rodkiem pomidzy
zbyt wysokim i zbyt niskim poziomem inflacji; jest to poziom,
przy ktrym stopie inflacji ani nie wzrasta w nastpstwie
nadwykowego popytu, ani si nie obnia w nastpstwie
nadwykowej poday. Pojawia si ona na owym progowym
poziomie, poniej ktrego napicia na rynkach pracy i rynkach
produktw zaczynaj prowadzi do coraz to szybszego z
kadym rokiem wzrostu pac i cen.
Spoeczestwa s w najwyszym stopniu niechtne
przypieszeniom inflacji (dla przyczyn, w ktre zagbimy si
w nastpnym rozdziale). Dlatego te odpowiedzialni i
dalekowzroczni politycy na og nie staraj si wykorzystywa
moliwoci danej gospodarki powyej poziomu potencjalnego
PNB ani te nie stawiaj sobie za cel obniania bezrobocia
poniej jego stopy naturalnej. Postpowanie takie
prowadzioby do wzrostu inflacji.
Analiza ta wyjania nam rwnie, dlaczego poziom
produkcji odpowiadajcy naturalnej stopie bezrobocia jest
rwnoznaczny z potencjalnym poziomem produkcji danego
kraju. Przypomnijmy sobie z poprzedniego rozdziau (a take z
rozdziau 5), e produkt potencjalny okrela najwyszy dajcy
si utrzyma poziom PNB. Dlaczego najwyszy moliwy do
utrzymania poziom PNB wystpuje w poczeniu z naturaln
stop bezrobocia? Gdyby bowiem bezrobocie byo nisze,
produkcja za wysza, rozkrcioby to spiral inflacji.
Spoeczestwa nie chc dopuci do coraz to szybszej
galopady inflacji i dlatego gospodarki nie mog trwale

funkcjonowa przy stopach bezrobocia niszych od stopy

naturalnej; wobec tego osignicie poziomu produktu
potencjalnego danego kraju nastpuje przy waciwej mu
naturalnej stopie bezrobocia.
Poniewa inflacja dziaa jako warunek ograniczajcy
polityk gospodarcz, stop naturaln jest najnisza stopa
bezrobocia, ktr mona utrzyma; z praktycznego punktu
widzenia odpowiada ona wysokiemu zatrudnieniu i produktowi
potencjalnemu danej gospodarki.

Szacunki. Jak wysoka jest stopa naturalna obecnie?

Rysunek 11.6 pokazuje dane szacunkowe pochodzce ze
skrupulatnych bada Roberta J. Gordona (Northwestern
University) wraz z dziejami faktycznej stopy bezrobocia w
trzech ostatnich dziesicioleciach. Badanie to okrelio stop
naturaln dla 1984 r. na poziomie wynoszcym okoo 6%. Inni
ekonomici, na przykad zwizani z Komitetem Doradcw
Ekonomicznych (Council of Economic Advisers), prezydenta
Reagana sdz, e stopa ta bya wysza i miecia si w
przedziale 6-7%. Dzisiaj niewielu tylko ekonomistw

utrzymuje, e przy wspczesnych formach instytucji

gospodarczych Stany Zjednoczone mogyby przez duszy czas
utrzymywa stop bezrobocia na poziomie niszym od 6%, nie
wywoujc wzrostu inflacji.
Dlaczego a taki wysoki poziom? Dlaczego dany kraj nie
moe zapewni wszystkim dobrej pracy bez rwnoczesnego
przypieszenia inflacji? Jedn z przyczyn jest po prostu to, e
w Stanach Zjednoczonych skala przepyww siy roboczej albo bezrobocia frykcyjnego - pozostaje wysoka nawet wtedy,
gdy moliwoci zatrudnienia s obfite. I tak, w roku 1979,
kiedy to stopa bezrobocia bya bliska swemu naturalnemu
poziomowi, poow bezrobotnych stanowili modzi (w wieku
poniej dwudziestu piciu lat). Jedynie 2,5% ogu zawodowo
czynnych stanowili doroli, ktrzy utracili swoje miejsca
pracy. W przemyle przetwrczym liczba rezygnacji z pracy
bya dwa i p razy wiksza od liczby zwolnie.
Obok owej frykcyjnej skadowej bezrobocia wystpuje
jednak zwykle w sporej skali bezrobocie strukturalne i
niedobrowolne. Nawet wtedy, kiedy stopa bezrobocia jest
niska, pokan cz ogu bezrobotnych stanowi ci, ktrzy
utracili prac oraz ci, ktrzy pozostaj nie zatrudnieni przez
duszy czas. Dostosowanie liczby wolnych miejsc pracy do
liczby bezrobotnych nie nastpuje szybko.
W sumie, stopa naturalna w Stanach Zjednoczonych jest
wysoka czciowo dlatego, e stopie mobilnoci i odsetek
poszukujcych lepszej pracy jest tak wysoki, czciowo za
dlatego, e rynek pracy nie jest zdolny do szybkiego
dostosowywania liczby wolnych miejsc pracy do liczby tych,
ktrzy chc pracowa.
Na tym si koczy wstpna analiza naturalnej stopy
bezrobocia. Analiz uzupenimy w rozdziale 13, gdy bdziemy
omawia zwizki midzy inflacj a bezrobociem.
Wzrost naturalnej stopy bezrobocia
W ostatnich latach jednym z najbardziej niepokojcych
zjawisk bya rosnca tendencja stopy naturalnej. W pocztkach
lat szedziesitych ekonomici z krgu prezydenta
Kennedy'ego doszli do wniosku, e przy penym zatrudnieniu
caej armii pracy stopa bezrobocia byaby mniejsza ni 4%;
wedug szacunkw, w pocztkach lat siedemdziesitych stopa
ta wynosia okoo 5%. W pocztkach lat osiemdziesitych, jak
to widzielimy, uwaano, e stopa naturalna wynosi 6% lub
jest nawet wysza. Jakie s rda tej tendencji?

Teoretycy wykryli dwa czynniki. Najistotniejsz zmian

jest wzrost udziau modziey, przedstawicieli mniejszoci
oraz kobiet w oglnej liczbie zawodowo czynnych.
Przypomnijmy, e normalnie najnisza stopa bezrobocia
wystpuje w grupie dorosych mczyzn. W okresie od roku
1950 do 1983 udzia dorosych mczyzn w oglnej liczbie
zawodowo czynnych obniy si z 66 do 53%. Udzia modych
robotnikw prawie si podwoi.
Ta zmiana struktury musiaaby doprowadzi do wzrostu
oglnokrajowej naturalnej stopy bezrobocia nawet w sytuacji,
w ktrej naturalna stopa bezrobocia dla kadej grupy z osobna
byaby staa. eby zrozumie, dlaczego zmiany w skadzie
zawodowo czynnych wpywaj na wysoko stopy naturalnej,
rozwamy prosty przykad. Przypumy, e w roku 1950 jedn
dziesit pracownikw stanowili modzi, wrd ktrych stopa
bezrobocia wynosia 20%, reszt za doroli, wrd ktrych
stopa bezrobocia wynosia 4%.
Przecitna stopa bezrobocia wynosiaby zatem 0,1 x
20%+0,9 x 4%= 5,6%. Zamy teraz, e w 1980 r. proporcje
byy nastpujce: jedna pita modziey i cztery pite
dorosych. Gdyby zatem kada z tych grup charakteryzowaa
si tak sam stop bezrobocia jak poprzednio, oglna stopa
wyniosaby 0,2x20% x 0,8 x 4% =7,2%. W podanym tu
przykadzie zmiana struktury ogu zawodowo czynnych na
rzecz grupy pracownikw o wysokim stopniu zmiennoci
rodzaju zatrudnienia i wysokiej stopie bezrobocia podwysza
stop naturaln o 1,6%.
Skutki polityki. Niektrzy badacze obawiaj si, e do tej
rosncej tendencji stopy naturalnej doprowadzia take
filantropijna polityka rzdu. Czsto cytowanym przykadem
jest ubezpieczenie od bezrobocia (unemployment insurance,
UI). W wikszoci stanw wyrzucony lub przejciowo zwolniony z pracy spenia warunki niezbdne do korzystania z UI.
W okresie sigajcym dwudziestu szeciu tygodni bezrobotny
moe dostawa zasiek w wysokoci 50% swojej uprzedniej
pacy. Dla wikszoci pracownikw s to sumy wolne od
opodatkowania; gdyby zatem przeliczy je na dochody
wcznie z podatkiem, odpowiadaoby to rwnowartoci 6070% pacy.
W rezultacie korzystajcy z UI z mniejszym zapaem
szukaj nowej pracy. Prawdopodobniejsze jest rwnie - rzecz
zrozumiaa - e odrzuc oni propozycje zatrudnienia
niskopatnego. W wyniku stopa bezrobocia jest wysza.
Podobne skutki przypisuje si zasikom z pomocy spoecznej

zapomogom ywnociowym i innym rzdowym programom

socjalnym. Ostatnim czynnikiem jest paca minimalna, ktrej
ustalanie sprzyja - jak si sdzi - wzrostowi bezrobocia wrd
niskopatnych pracownikw.
Jaka jest skala antybodcowego oddziaywania takiej
polityki na stop naturaln bezrobocia? Szacunki mieszcz si
w przedziale od paru dziesitnych punkta procentowego do
przeszo jednego procentu. (Zauwamy jednak, e wzrost ten
miaby nastpi od chwili, gdy po raz pierwszy uruchomiono
takie programy w latach trzydziestych.) Jednake nawet
najostrzejsi krytycy nie zalecaj zniesienia programw, ktrych
celem jest agodzenie strat bdcych skutkiem bezrobocia.
Nawouj oni natomiast zwykle do reform: na przykad do
wyszego opodatkowania tych pracodawcw, u ktrych
pynno zatrudnienia jest szczeglnie wysoka; do obnienia
wiadcze spoecznych; do bardziej rygorystycznego
zwalczania naduy i oszustw.
Czy wzrost bezrobocia strukturalnego? Niezalenie od
skutkw zmian demograficznych oraz programw socjalnych,
niektrzy ekonomici s zdania, e stopa naturalna jest nawet
wysza od akceptowanych powszechnie szacunkw, a to ze
wzgldu na wzrost bezrobocia strukturalnego. Zwracaj oni
uwag na fakt, e lata siedemdziesite i osiemdziesite
przyniosy powane wstrzsy w gaziach oraz regionach czy
to uzalenionych od dostaw energii, czy to naraonych na
wpyw wymiany midzynarodowej; depresja wystpia w
przemyle samochodowym i stalowym, wiercenia ropy
naftowej najpierw wzrosy, a nastpnie si zaamay, nastpi
natomiast rozkwit elektroniki. Pas soca prosperowa,
podczas gdy w pasie mrozw panowaa stagnacja.
Dlaczegby owo rosnce zrnicowanie rynku pracy
czy sytuacji w poszczeglnych gaziach produkcji miao
podwysza naturaln stop bezrobocia? Przypomnijmy sobie,
e stopa naturalna jest wysoka dlatego, e dynamiczna
gospodarka znajduje si w nieustannym ruchu. Rozwijaj si i
upadaj poszczeglne przedsibiorstwa, gazie i regiony,
zarwno pracownikom za jak i przedsibiorstwom potrzeba
czasu na to, eby si do tego dostosowa; zupenie tak samo
jak trzeba czasu mczyznom i kobietom na to, eby znale
waciwego partnera. Jeeli w nastpstwie szokw
naftowych oraz inwazji zagranicznych konkurentw na liczne
gazie przemysu przetwrczego okae si, i bezrobotni
znajduj si w Detroit czy Pittsburgu, wolne miejsca pracy s

natomiast w Dallas czy Los Angeles, to dyspersja w caej

gospodarce ronie i ronie take naturalna stopa bezrobocia.
Istotnie, z analiz rnych rynkw zdaje si wynika, e
w ostatnich dwch dziesicioleciach bezrobocie strukturalne
przejawiao tendencj rosnc. Rozbienoci pomidzy
regionami zwikszyy si na bardzo licznych obszarach:
wzrosa dyspersja stp bezrobocia w przekroju regionalnym i
demograficznym, wzrosy take rnice w zapotrzebowaniu na
wsparcie w walce z bezrobociem w poszczeglnych regionach.
Z bada Davida Liliena, Jamesa Medoffa oraz Martina Baily
wynika, e by moe jeden punkt procentowy wzrostu stopy
naturalnej w latach siedemdziesitych naley przypisa wzrostowi bezrobocia strukturalnego.
Niemniej jednak mona znale i pewne podstawy do
optymizmu. W miar stopniowego starzenia si zawodowo
czynnych (jeeli zmniejszy si czstotliwo i sia szokw
naftowych oraz innych szokw zewntrznych, jakim
poddawana jest gospodarka) by moe w nastpnych latach
owa rosnca tendencja stopy naturalnej ulegnie odwrceniu.

Obnianie stopy naturalnej

Skoro widzimy, e naturalna stopa bezrobocia waha si od
4 do 5 i 6% i dalej jeszcze, powstaj wane problemy polityki
publicznej. Czy stopa naturalna jest optymalnym poziomem
bezrobocia? A jeli nie, to co moemy zrobi, aby j obniy
do bardziej podanego poziomu?
Musimy rozpocz od spostrzeenia, e chocia termin
,,stopa naturalna przyj si w potocznym jzyku
makroekonomistw, moe on nas wprowadza w bd. Ta
stopa naturalna nie jest w adnym sensie naturalna. Jak
widzielimy, wpyw na ni wywieraj: struktura zmian
demograficznych, wstrzsy zewntrzne, jakich doznaje
gospodarka, polityka rzdu w stosunku do rynku pracy, a
zapewne take i historia samego bezrobocia.
Co wicej, stopa naturalna nie jest rwnoznaczna z
optymaln stop bezrobocia. aden ekonomista nigdy nie
udowodni, e warto, jak ma dla danej gospodarki
rezerwowy pracownik - mona by rzec, warto koa
zapasowego - rwna si wartoci produktu, ktr stracilimy,
gdy dany osobnik nie pracowa. Gdyby stopa naturalna
wystpowaa wtedy, kiedy PNB osiga swoje maksimum,
stwierdzilibymy, e prawo Okuna traci wano z chwil, gdy
bezrobocie spada poniej swojej stopy naturalnej; innymi
sowy, realny PNB zaczynaby spada z chwil, gdy
bezrobocie spadao poniej swojej stopy naturalnej.
Jednakowo prawo Okuna wcale nie traci wanoci przy
wysokich poziomach produktu, jak to moe dowie jeden rzut
oka na rys. 10.4. Przeciwnie, kiedy stopa bezrobocia spada
poniej poziomu stopy naturalnej, PNB gwatownie ronie w
stosunku do potencjalnego poziomu PNB.
Istnieje zatem moliwo, by stopa naturalna ksztatowaa
si powyej optymalnej stopy bezrobocia - powyej tego
poziomu bezrobocia, przy ktrym dobrobyt ekonomiczny
netto zostaje zmaksymalizowany.
Jeeli stopa naturalna nie jest ani naturalna, ani optymalna,
to dlaczego dany kraj nie jest w stanie osign niszego
poziomu bezrobocia? Przyczyna ley w tym - jak to ju
podkrelalimy - e krok taki prowadziby do inflacji, inflacji
rosncej i nie do przyjcia. Ogromna dywidenda spoeczna
czeka zatem na ekonomist, ktry potrafi wynale sposb
obnienia stopy naturalnej o 1 czy 2 punkty procentowe.
Jakie s wic rodki, ktre by mogy obniy stop
naturaln?

 Synchronizacja rynku pracy. Cz bezrobocia wynika

z tego, e wystpowanie wolnych miejsc pracy nie jest
zsynchronizowane z istnieniem nie zatrudnionych. Gdyby si
udao zapewni lepsz informacj, skomputeryzowane rejestry
wolnych miejsc pracy, zwikszy moliwo szkolenia i
przeszkalania, mona by obniy wielko bezrobocia
frykcyjnego i strukturalnego.

 Szkolenie i przeszkolenie. Niekiedy robotnicy nie maj

kwalifikacji, potrzebnych do pracy na wolnych miejscach
pracy. Przejrzyjcie rubryk pracownicy poszukiwani w
niedzielnej gazecie. Stwierdzicie, e w znacznej liczbie
ogosze wymaga si kwalifikacji, jakie maj stosunkowo
nieliczni.
Usunicie przeszkd natury rzdowej. Niektrzy
ekonomici, jak na przykad Martin Feldstein (Uniwersytet
Harvarda) uwaaj, e chronic pracownikw przed
dotkliwociami bezrobocia czy ndzy, doprowadzilimy do
podwyszenia stopy naturalnej. Ci ekonomici domagaj si
obnienia pacy minimalnej (albo wprowadzenia specjalnej
subminimalnej pacy dla modziey), reformy systemu
ubezpieczenia na wypadek bezrobocia oraz zredukowania
antybodcowego oddziaywania programw emerytalnych rent
inwalidzkich i pomocy spoecznej.
Roboty publiczne. Ostatnia propozycja dotyczy
zapewniania przez rzd znacznej liczby miejsc pracy w
usugach publicznych (PSE, public service employment)
przeznaczonych dla bezrobotnych. Bardziej radykalna jest
sugestia, by rzd wystpowa w roli ,,pracodawcy ostatniej
szansy; propozycja taka bya pierwotnie zawarta w ustawie
Humphreya Hawkinsona z roku 1978 (zob. wyej, s. 147),
jednak w kocu zrezygnowano z niej. Oglnie rzecz biorc,
ekonomici sceptycznie si odnosz do moliwoci obnienia
stopy naturalnej dziki szeroko zakrojonym programom PSE.
Przeciwnie: tego rodzaju rzdowe miejsca pracy
doprowadziyby do przesuni w zatrudnieniu innych
pracownikw w sektorze prywatnym w przypadku, gdyby
fundusze pastwowe wydatkowano na tworzenie stanowisk
pracy PSE, nie za na produkcj czogw lub owkw.
Niektrzy jednak sdz, e gdyby tego typu miejsca pracy
finansowane ze rodkw publicznych rezerwowano (czy
przeznaczano) gwnie dla grup o wysokiej stopie bezrobocia
(mniejszoci, a zwaszcza modziey) mgby z tego wynikn
pewien dugookresowy wpyw na ksztatowanie si
kwalifikacji i dyspozycyjnoci owych grup, w rezultacie za
mona by osign nisz naturaln stop bezrobocia.
Po tym przegldzie moliwoci obnienia stopy
naturalnej, powinnimy zarejestrowa i pewne zastrzeenia:
dwadziecia lat bada i prowadzonych na rynku pracy
eksperymentw w tej kwestii skania obiektywnych
teoretykw do ogromnego umiarkowania. Pomijajc
rozwizania, ktre by zmuszay bezrobotnych do godowania i
zamarzania na mier, realizacja wikszoci wymienionych

propozycji zapewne w nieznacznym tylko stopniu oddziaaaby

na poziom stopy naturalnej. Wydaje si mao prawdopodobne,
aby stosujc jaki zestaw akceptowanych politycznie reform
mona obniy stop naturaln o wicej ni par dziesitych
punktu procentowego.

PODSUMOWANIE
1. Jakkolwiek bezrobocie byo plag kapitalizmu od
czasw rewolucji przemysowej, zrozumienie jego przyczyn i
kosztw stao si moliwe dopiero wraz z powstaniem
nowoczesnej teorii makroekonomicznej. Obecnie wida
wyranie, e recesje i zwizane z nimi wysokie bezrobocie s
niezwykle kosztowne dla gospodarki. Okresy powaniejszego
zastoju, jak na przykad lata siedemdziesite i osiemdziesite,
kosztuj kraj dwie pite rocznego PNB; pozostawiaj one przy
tym blizny na substancji ludzkiej, jako e bezrobocie owocuje
stanami stresu, utrat nabytych kwalifikacji i zwikszon
zachorowalnoci.
2. Miesiczne dane statystyczne dotyczce bezrobocia,
zatrudnienia i aktywnoci zawodowej s zestawiane w badaniu
ankietowym na podstawie prby losowej z caej zbiorowoci.
Osoby majce prac to zatrudnieni; osoby bez pracy, ale
szukajce jej - to bezrobotni; osoby bez pracy, ktre jej nie
szukaj, s bierne zawodowo (s poza si robocz). W cigu
ostatniego dziesiciolecia 63% ogu ludnoci powyej
szesnastu lat zaliczao si do zawodowo czynnych, natomiast
liczba bezrobotnych wynosia 8% zawodowo czynnych.
3. W badaniach bezrobocia napotykamy dwie skrajnie
odmienne interpretacje. Z punktu widzenia zwolennikw
gitkoci pac (opowiadajcych si za pac oczyszczajc
rynek, czyli wiodc do rwnowagi), ludzie pozostaj
bezrobotni dlatego, e zdecydowali si nie pracowa przy
istniejcej pacy. W tym przypadku zatem bezrobotni wol czy
to bezczynno, czy to dziaania nierynkowe od pracy za
istniejc stawk pacy. Recesja to swego rodzaju masowe
wakacje, bezrobocie za to efektywny (cho niekonieczne
sprawiedliwy) wynik dziaania poday i popytu.
Alternatywna interpretacja traktuje bezrobocie jako wynik
sztywnoci (lepkoci) pac lub tego, e wchodzce w gr
rynki nie dochodz do rwnowagi. Tutaj pace na pewnym
okrelonym rynku mog si utrzymywa na poziomie
wyszym od pacy dajcej rwnowag. Przy takiej zbyt
wysokiej pacy niektrzy pracownicy s zatrudnieni, inni
jednak pozostaj bezrobotni, jakkolwiek przy tej pacy
rynkowej byliby gotowi pracowa. Takie niedobrowolne
bezrobocie jest take nieefektywne, w tym sensie, e zarwno
pracownicy, jak i przedsibiorstwa byliby w lepszej sytuacji,
gdyby zrenegocjowano umow o prac.

4. Nieustanne zmiany metod wynagradzania pracy

szkodziyby zarwno tym, ktrzy pracuj, jak i morale pracy.
W rezultacie renegocjowanie istniejcych umw (co w
zasadzie dopuszczaoby gitko pac) zdarza si bardzo
rzadko.
5. Uwane przyjrzenie si statystykom bezrobocia sprawia
nam szereg niespodzianek.
(a) Recesje uderzaj wszystkie grupy z grubsza
proporcjonalnie - to znaczy, e stopa bezrobocia w ramach
kadej grupy ronie albo maleje analogicznie do oglnej stopy
bezrobocia.
(b) Znaczna cz bezrobocia ma charakter bardzo
krtkookresowy. W latach niskiego bezrobocia (jak na
przykad w roku 1973) wicej ni 90% bezrobotnych pozostaje
bez pracy krcej ni dwadziecia sze tygodni. Przecitny
czas trwania bezrobocia, a zwaszcza liczba nie zatrudnionych
przez bardzo dugie okresy, gwatownie rosn w cigu
gbokich i przeduajcych si recesji.
(c) Pokana cz bezrobocia ma charakter frykcyjny
czy te charakter zwykego przepywu zatrudnienia - ludzie po
raz pierwszy wchodz w szeregi zawodowo czynnych lub te
do nich wracaj. Jedynie w okresie recesji pula bezrobotnych
zoona jest gwnie z tych, ktrzy utracili prac.
6. Uyteczne jest sklasyfikowanie bezrobocia w trzech
kategoriach:
(a) frykcyjne - pracownicy, ktrzy po prostu przenosz
si od jednego zatrudnienia do innego;
(b) strukturalne - pracownicy, znajdujcy si w
regionach czy w gaziach, w ktrych panuje uporczywy
zastj;
(c) cykliczne - pracownicy zwalniani w okresach, gdy
caa gospodarka popada w recesj.
7. Jednym z kluczowych poj we wspczesnej
makroekonomii jest naturalna stopa bezrobocia. Stopa
naturalna to ten poziom, przy ktrym rne i zrnicowane
rynki pracy danego kraju s, biorc rzecz przecitnie, w
rwnowadze. Na niektrych wystpuje nadwyka popytu
(czyli wolne miejsca pracy), na innych natomiast nadwyka
poday (czyli bezrobocie). cznie, suma wszystkich si dziaa
tak, e w przekroju wszystkich rynkw presje na pace i na
ceny rwnowa si.
Stopa naturalna wcale nie musi by - co naley
podkreli - optymaln stop bezrobocia. Mona raczej
powiedzie, e jest to najnisza stopa, ktr moe, przecitnie
rzecz biorc, mie dany kraj, nie ryzykujc rozkrcenia si

spirali inflacyjnej. A zatem stopa naturalna wie si cile z

procesem inflacji, ktry bdziemy analizowa w nastpnych
dwch rozdziaach.
8. W ostatnich latach stopa naturalna nieubaganie
peza w gr. Ekonomici w pocztkach lat szedziesitych
szacowali j na okoo 4%; w poowie lat osiemdziesitych
wedle wikszoci szacunkw ksztatowaa si ona na poziomie
okoo 6%.
Ten powolny wzrost stopy naturalnej wynika gwnie z
trendw demograficznych, zwaszcza z wyszego udziau
modziey w oglnej liczbie zawodowo czynnych. Oprcz
tego pewna cz tej wysokiej stopy naturalnej moe zosta
przypisana oddziaywaniu polityki pastwa (na przykad
ubezpieczenia od bezrobocia) oraz zwikszonym
zawirowaniom gospodarki w ostatnim dziesicioleciu w
nastpstwie szokw naftowych, zwizanych z handlem zagranicznym i innych.

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jaki jest status zawodowy kadej z niej
wymienionych osb:
(a) nastolatek szukajcy pierwszej pracy,
(b) pracownik przemysu samochodowego, ktry zosta
zwolniony i straci ju nadziej znalezienia zatrudnienia, ale
chciaby pracowa,
(c) emeryt, ktry przenis si na Floryd, ale czytuje
ogoszenia w gazetach, gdy chce znale zatrudnienie w
niepenym wymiarze czasu pracy,
(d) matka, ktra pracuje w niepenym wymiarze czasu,
chce pracy w penym wymiarze, ale nie ma kiedy jej szuka,
(e) nauczyciel, ktry ma posad, ale jest zbyt chory,
eby pracowa.

2. Pomyl o ostatnich dwch lub trzech latach swego

ycia. Miesic po miesicu oce, jaki by twj wczesny status
(zatrudniony, bezrobotny, bierny zawodowo). Nastpnie, w
odniesieniu do okresw, w ktrych pozostawae bezrobotny,
zalicz swoje bezrobocie do jednej z trzech kategorii
(frykcyjne, strukturalne, cykliczne). Jaka bya twoja osobista
stopa bezrobocia? Co z wasnego dowiadczenia moesz
powiedzie o przyczynach bezrobocia modziey?
3. Jak sdzisz: czy koszty ekonomiczne lub stresy
bezrobotnego nastolatka s mniejsze czy wiksze od kosztw
rocznego bezrobocia gowy rodziny? Czy uwaasz, e wynika
z tego, i polityka publiczna powinna mie odmienny stosunek
do obu tych grup?
4. Co to jest stopa naturalna? Dlaczego nie jest ona
rwna zeru? Dlaczego w Stanach Zjednoczonych jest tak
wysoka? Jakby sobie wyobraa naturaln stop bezrobocia w
kraju takim, jak Japonia, ktra ma pewien system
zatrudnienia na cae ycie, co w rodzaju gwarancji
permanentnego zatrudnienia dla wikszoci pracownikw?
5. Czy rzd moe wdroy polityk sprowadzajc
faktyczn stop bezrobocia do poziomu poniej stopy
naturalnej na rok czy dwa lata? A na par dziesicioleci?
6. Przeanalizuj wpyw poniszych dziaa rzdu na
naturaln stop bezrobocia:
(a) 50% wzrostu pacy minimalnej w stosunku do
innych pac,
(b) zniesienie pacy minimalnej dla modziey,
(c) rzdowy program zatrudnienia przecitnych
robotnikw,
(d) opodatkowanie zasikw dla bezrobotnych,
(e) szczodry program szkoleniowy dla bezrobotnych,
(f) wysokie opodatkowanie ogosze w gazetach.
7. Wyjanij, dlaczego politycy mog mie trudnoci z
podjciem decyzji o podwyszeniu zasikw dla bezrobotnych.
Jakie s koszty i korzyci takiej podwyki dla danego kraju?
Czy s jakie przeciwwskazania dla ustalenia zasiku na
poziomie rwnym stu procentom ostatniej pacy?

ROZDZIA 12
INFLACJA: DEFINICJE I KOSZTY
Lenin
jakoby twierdzi,

e najlepszym
sposobem zburzenia ustroju
kapitalistycznego
jest zniszczenie
jego pienidza.
Za
porednictwem
procesu
nieustajcej
inflacji wadze s
w stanie
skonfiskowa po cichu i
niepostrzeenie znaczn cz
bogactwa swoich
obywateli.
J
o
h
n
M
a
y
n
a
r
d
K
e
y
n
e
s

W poprzednich rozdziaach pokazywalimy, w jaki

sposb wspczesna makroekonomia analizuje siy
prowadzce do ekspansji produkcji lub do jej kurczenia si.
Mona je ujmowa w kategoriach globalnej poday i
globalnego popytu albo - prociej jeszcze - w kategoriach
Keynesowskiego modelu mnonikowego.
Przewanie - z wyjtkiem analizy modelu klasycznego rozpatrywalimy przypadek sztywnych cen i pac. Tak ujmujc
rzecz, w rozdziaach 8 i 9 posugiwalimy si pask krzyw
globalnej poday, zakadajc, e ceny nie zmieni si dopty,
dopki nie zostanie osignite pene zatrudnienie. W takim
ujciu przesunicie si w gr funkcji globalnego popytu
(konsumpcja plus inwestycje plus wydatki rzdowe)
powodowaoby ekspansj produkcji. Wyszy poziom
produkcji za prowadziby, zgodnie z prawem Okuna, do
obnienia si stopy bezrobocia, jak to opisano w ostatnim
rozdziale.

By moe, zaoenie takie byoby dobrym

przyblieniem do rzeczywistoci dawno temu, w czasach
Wielkiego Kryzysu w latach trzydziestych. My jednak yjemy
w epoce inflacji. W dzisiejszych czasach, jeeli nominalny
PNB ronie, P idzie w gr rwnoczenie z Q. Co wicej, P
przejawia tendencj wzrostow o wiele wczeniej, nim
gospodarka osignie pene zatrudnienie. I tak, w cigu
gbokiej recesji roku 1982, kiedy bezrobocie wynosio 10%
ogu zawodowo czynnych, za Q spado o 2% w porwnaniu
z rokiem poprzednim, P nadal roso w tempie wynoszcym
6% rocznie.
W tym i nastpnym rozdziale kierujemy nasz uwag na
inflacj, na zmiany poziomu cen. Dlaczego ceny rosn
miliardokrotnie w okresach hiperinflacji, kiedy
zdezorganizowany kraj drukuje caymi belami nowy pienidz
papierowy? Dlaczego ceny i pace nadal rosn, nawet w
okresach wysokiego bezrobocia? Dlaczego wszystkie kraje tak
s niechtne ryzyku galopujcej inflacji? Jakie moemy podj
kroki, eby trzyma raczej inflacj w ryzach, ni puszcza j
wolno?
Na takie pytania trzeba znale odpowied, jeeli mamy
zrozumie, dlaczego narody toleruj nieszczcia bezrobocia,
przedstawione w ostatnim rozdziale.

Nasz analiz podzielimy na dwie czci. Rysunek 12.1

daje przegld treci rozdziau. Badamy w nim metody
mierzenia, definicje i histori inflacji. Potem, w nastpnym
rozdziale, dokonujemy przegldu wspczesnych teorii
inflacji, a take technik, jakie mog stosowa rne kraje w
celu jej kontrolowania.

CO TO JEST INFLACJA
Rzecz zaskakujca: inflacja wystpuje wszdzie, ale
powszechne jest jej bdne rozumienie. Rozpocznijmy od
starannie sformuowanej definicji inflacji1.
Inflacja wystpuje wtedy, gdy ronie oglny poziom cen
i kosztw; rosn ceny chleba, benzyny, samochodw; rosn
pace, ceny gruntw, czynsze za wynajem dbr kapitaowych.
Mwic o deflacji, mamy na myli oglny spadek cen i
kosztw.
Nie upieramy si przy tym, jakoby w okresach inflacji
wszystkie ceny i koszty rosy w tej samej proporcji; w gruncie
rzeczy ich ruchy rzadko s zgodne. Okresy inflacji to raczej
okresy, w ktrych ronie oglny poziom cen mierzony za
pomoc wskanikw cen, stanowicych pewne rednie cen dla
konsumentw lub cen dla producentw.
Wskaniki cen
Autorzy zamieszczanych w dzienniku tekstw o tym, e
inflacja spada, albo oczekiwania inflacji si nasilaj,
zazwyczaj mwi o ruchach jakiego wskanika cen.
Wskanikiem najpowszechniej stosowanym jest wskanik
cen konsumpcyjnych (consumer price index, CPI).
CPI. Ze wskanikiem cen konsumpcyjnych spotkalimy
si w rozdziale 5, tu jednak bdziemy si starali zrozumie go
gbiej. Skonstruowanie CPI jest wynikiem caych
dziesicioleci mudnych prac teoretycznych i statystycznych.
Wskanik ten mierzy koszt pewnego rynkowego koszyka dbr
i usug konsumpcyjnych. Podstawowe grupy w owym koszyku
to ywno, odzie, mieszkanie, opa, transport i opieka
lekarska.
Delikatne pytanie dotyczce CPI i innych wskanikw
cen to problem, jak way rne ceny. Rzecz jasna, e gupot
byoby zwyke dodawanie rnych cen i dzielenie ich przez
liczb dbr albo ich ciar, lub objto. Wskanik cen

konstruujemy, wac kade dobro zgodnie z jego znaczeniem

ekonomicznym. W przypadku CPI ekonomiczne znaczenie
danego dobra mierzy si udziaem wydatku na w caej sumie
wydatkw konsumpcyjnych w latach 1972-1973*.

A zatem, eby obliczy CPI, dokonujemy

nastpujcych dziaa arytmetycznych:

Wspczenie konstruowany CPI posuguje si cenami

dwustu szedziesiciu piciu gwnych grup towarw w
osiemdziesiciu piciu miastach.
eby mie jaki przykad praktyczny, przyjrzyjmy si CPI
dla 1983 r., obliczonemu jako rednia waona wskanikw
cen dla najwaniejszych podgrup:

Interpretujc powysze, zauwamy, e ceny ywnoci w

1983 r. wynosiy 284% ich wartoci z 1967 r., ywno za
stanowia 19% budetu przecitnego konsumenta. Warto
wzi kalkulator i sprawdzi, e CPI dla roku 1983 wynosi
298 w stosunku do przyjtego za podstaw (100) roku 1967.
Oznacza to, e rynkowy koszyk dbr kosztowa okoo 3 razy
wicej w roku 1983 ni w roku 1967.
Inne wskaniki. Jakkolwiek CPI jest najpowszechniej
stosowanym wskanikiem cen, warto opisa pokrtce dwa

inne. (1) Wskanik cen zbytu (producer price index, PPI) jest
wskanikiem cen hurtowych. Suy on do mierzenia cen w
miejscu pierwszej sprzeday dbr i jest uyteczny ze wzgldu
na sw wielk szczegowo - obejmuje okoo 3400
produktw. (2) Korektor PNB ze wzgldu na inflacj (GNP
deflator) to wskanik cen dla caoci produktu narodowego
brutto. Definiujemy go jako stosunek PNB nominalnego do
PNB realnego. Innymi sowy, deflator PNB = PNB
nominalny/PNB realny. Uyteczno deflatora PNB wynika z
tego, e obejmuje on ceny wszystkich dbr i usug
wchodzcych do PNB i wobec tego jest peniejszy od CPI,
ktry mierzy jedynie ceny dbr konsumpcyjnych.

* Naley pamita, e te i dalsze uwagi autora co do metody liczenia CPI dotycz

praktyki przyjtej w USA w okresie, gdy powstawa tekst niniejszego wydania podrcznika.
Jako system wag dla CPI przejmowano wwczas struktur wydatkw z lat 1972-73. W
rnych okresach i rnych krajach okres bazowy, moe by, oczywicie, odmienny, jak te
rne mog by inne, opisywane dalej charakterystyki, takie jak liczba grup towarowych itd.
(przyp. tum.).

Problemy zwizane ze wskanikami. Jakkolwiek

wskaniki cen w rodzaju CPI s niezmiernie uyteczne, nie s
pozbawione brakw. Niektre problemy le w samej naturze
wskanikw cen. Pierwszy problem to osawiony ,,problem
wskanikowy dotyczcy sprawy, jaki okres naleaoby
przyjmowa za rok bazowy. Przypomnijmy, e CPI stosuje dla
kadego roku stae wagi. W rezultacie, kiedy konsumenci
dokonuj substytucji na niekorzy dbr, ktre stay si
stosunkowo drosze, rzeczywisty koszt utrzymania jest
zawyany. Na przykad, wagi stosowane w CPI nie uwzgldniaj faktu, e po gwatownym wzrocie cen benzyny po
1973 r. spada ilo benzyny kupowana przez konsumentw.
Mona by zmieni rok bazowy albo zastosowa inne, bardziej
wyrafinowane systemy waenia, nie ma jednak metody
gwarantujcej doskonae rozwizanie problemu wskanikowego.
Inny zestaw trudnoci wynika z ograniczonych rodkw
budetowych na badania. CPI nie wychwytuje dokadnie
zmian w jakoci dbr: w CPI nie wprowadza si adnej
korekty ze wzgldu na fakt, e zegarki elektroniczne
wyposaono dodatkowo w gr Inwazja z kosmosu, e
wzrs stopie wyrafinowania kalkulatorw, e ulepszono
motory napdzajce maszyny itd. Nowsze badania sugeruj, e
gdyby takie zmiany jakociowe byy waciwie uwzgldniane,
CPI w ostatnich latach rsby wolniej.

Dugie dzieje inflacji

Inflacja jest rwnie stara, jak gospodarka rynkowa.
Rysunek 12.2 przedstawia histori inflacji angielskiej od XIII
w. W dugim okresie ceny cigle rosy, jak to ukazuje
biegnca wyej krzywa poziomu cen. Spjrzmy rwnie na
biegnc niej lini wykrelajc ciek pac realnych (paca
dzielona przez ceny konsumpcyjne). Pace realne wahay si z
biegiem czasu a do rewolucji przemysowej. Z porwnania
obu krzywych wynika, e inflacji nie musi towarzyszy
spadek dochodw realnych. Zauwamy rwnie, i pace
realne piy si systematycznie w gr od mniej wicej roku
1800, rosnc przeszo dwunastokrotnie.

Rysunek 12.3 skupia si na ksztatowaniu si cen dbr

konsumpcyjnych w Stanach Zjednoczonych od czasw wojny
domowej. A do roku 1945 wzrost ten odbywa si zgodnie z

pewn prawidowoci: ceny podwajay si (lub co koo tego)

w okresach wojny, a nastpnie znw spaday w USA od wojny
secesyjnej. Do r. 1945 podwajay si one w czasie wojen i
spaday w czasie powojennej depresji. Prawidowo ta ulega
jednak zmianie po II wojnie wiatowej. Obecnie ruch cen i
pac jest niejako jednokierunkowy. Rosn one w okresach
boomu, ale nie spadaj w okresach recesji. Ceny i pace
przejawiaj o wiele mniejsz gitko ni przed dekad lat 40.;
stay si ,,lepkie. Ta prawidowo rodzi pytanie: jeli ceny
rosn w dobrych czasach, ale nie spadaj w zych, to jaki
jest trend dugookresowy? Jasne: w gr i w gr.

Trzy odmiany inflacji

Tak jak choroby, inflacja ma rne stopnie ostroci.
Uyteczne jest jej sklasyfikowanie w trzech kategoriach:
umiarkowana, galopujca i hiperinflacja (przedstawienie
graficzne zawiera rysunek 12.4). Granice podziau midzy
tymi trzema kategoriami s zamazane. Nie ma wyranego

punktu granicznego. Rzecz raczej w tym, eby zrozumie

rnice jakociowe.

Inflacja umiarkowana. Z tym typem inflacji mamy do

czynienia wtedy, kiedy ceny rosn powoli. Moemy to
arbitralnie okreli jako jednocyfrow roczn stop inflacji,
czyli wzrost wynoszcy mniej ni 10% rocznie. W warunkach
inflacji umiarkowanej i stabilnej relacje cen tylko w
niewielkim stopniu odchylaj si od normy. Ludzie nie
spdzaj wiele czasu na prbach pozbycia si posiadanego
pienidza gotwkowego, poniewa realna stopa procentowa
nie jest zbyt niska. (Przypomnijmy z rozdziau 7, e realna
stopa procentowa jest to stopa procentowa nominalna, czyli
pienina, pomniejszona o stop inflacji. Kiedy inflacja jest
niska, pienidz gotwkowy - ktrego nominalna stopa
procentowa jest na og bliska zera - ma w najgorszym razie
niedu ujemn stop realn. Wobec tego gotwka z roku na
rok w duej mierze zachowuje swoj warto.) Dalej,
oczekiwania s stosunkowo stabilne. Ludzie nie obawiaj si
zawiera umw w wielkociach nominalnych; oznacza to, e
umowy nie musz by indeksowane ze wzgldu na inflacj.
(Umowa jest indeksowana wtedy, kiedy ceny, pace czy
wartoci pienine w niej zawarte rosn lub malej wraz z
ruchami wskanika cen.) Nieefektywnoci zwizane z inflacj
umiarkowan s znikome.
Inflacja galopujca. Ma miejsce wtedy, kiedy ceny
zaczynaj rosn wedug stp dwu - czy trzycyfrowych, na
przykad o 20, 100 czy 200% rocznie. Na dolnym kracu tego
spektrum znajdujemy rozwinite kraje przemysowe, jak

Wielka Brytania czy Wochy (zob. rys. 12.4). W wielu krajach

Ameryki aciskiej, takich jak Argentyna i Brazylia,
wystpuj stopy inflacji wysze od 100%; tak byo te w
Izraelu w latach osiemdziesitych.
Gdy galopujca inflacja raz si zakorzeni, wystpuj
powane znieksztacenia gospodarcze. Na og zaczyna si
indeksowa wikszo kontraktw czy to w stosunku do
wskanika cen, czy to w stosunku do jakiej waluty obcej, na
przykad dolara. Poniewa pienidz gotwkowy traci warto
tak szybko - ma on ujemne realne stopy procentowe w
wysokoci 50 czy 100% rocznie - ludzie unikaj trzymania w
gotwce iloci pienidzy przewyszajcej niezbdne
minimum. Rynki finansowe zamieraj, alokacja funduszw
za odbywa si na og raczej drog racjonowania ni za
porednictwem stp procentowych. Ludzie chomikuj
dobra; kupuj domy; i nigdy, nigdy nie udzielaj poyczek
wedle zwykych stp procentowych.
W gruncie rzeczy jest zaskakujce, e gospodarkom, w
ktrych roczna inflacja wynosi 200%, udaje si tak dobrze
funkcjonowa. Wzrost krajw typu Brazylii i Izraela przez
pewien czas by szybki, jakkolwiek ceny galopoway
nieustannie.
Hiperinflacja, Gospodarki zdaj si by zdolne do
przeycia (niektre do prosperowania) przy inflacji
galopujcej, kiedy jednak zaatakuje je rak hiperinflacji, mamy
do czynienia z trzecim, mierciononym typem tego
schorzenia. O gigantycznym wzrocie cen, jaki mia miejsce w
Niemczech w latach 1920-1923 lub w Chinach i na Wgrzech
po drugiej wojnie wiatowej, nie da si powiedzie niczego
dobrego.
Najskrupulatniej udokumentowana bya hiperinflacja w
Republice Weimarskiej, w Niemczech. Rysunek 12.5 daje
obraz tej hiperinflacji. Widzimy, jak rzd puci wolno prasy
drukujce pienidze, popychajc zarwno jego ilo, jak i ceny
na astronomiczne wrcz poziomy. Od stycznia 1922 do
listopada roku 1923 wskanik cen wrs z 1 do 10000000000.
Jeeli kto w pocztkach roku 1922 by posiadaczem obligacji
wartej 300 mln dol., dwa lata pniej za obligacj t nie
mgby sobie kupi nawet kawaka gumy do ucia.
Hiperinflacje s szczeglnie interesujce dla badaczy
inflacji, poniewa rzucaj one szczeglnie ostre wiato na jej
skutki. Patologia jest ilustracj anatomii. Podobnie jak karmi
si szczury ogromnymi dawkami rnych substancji w
nadziei, e pozwoli to zrozumie skutki mniejszych dawek dla

ludzi, tak i hiperinflacj obserwujemy dlatego, e rzuca

wiato na mniej gwatowne rodzaje inflacji.

Zastanwmy si nad tym opisem hiperinflacji wrd

konfederatw w okresie wojny domowej. Poprzednio
chodzilimy do sklepw z pienidzmi w kieszeniach, a
wracalimy z ywnoci w koszykach. Teraz idziemy z pienidzmi w koszykach, a wracamy z ywnoci w kieszeniach.
Brakuje wszystkiego, z wyjtkiem pienidzy! Ceny ksztatuj
si chaotycznie, a produkcja jest zdezorganizowana. Posiek,
ktry dawniej kosztowa tyle, co bilet do opery, kosztuje
obecnie dwadziecia razy wicej. Wszyscy d do
gromadzenia rzeczy i prbuja si pozby niedobrych
pienidzy papierowych, wypierajcych z obiegu dobry
pienidz kruszcowy. W rezultacie nastpuje czciowy powrt
do wymiany naturalnej ze wszystkimi jej niedogodnociami.
Niemcy. Gdy uwanie analizujemy hiperinflacje,
znajdujemy wiele cech wsplnych. Po pierwsze, gigantycznie
wzrasta szybko obiegu pienidza (jak szybko wydaje si
pienidz po jego otrzymaniu). Pod koniec okresu niemieckiej
hiperinflacji obrt pienidza by przeszo 30 razy szybszy ni

w jej pocztkach. Po drugie, ceny relatywne staj si wysoce

niestabilne. Zwykle zmiany wysokoci pacy realnej danej
osoby wynosz z miesica na miesic tylko 1 % lub mniej. W
roku 1923 pace realne w Niemczech zmieniay si co miesic
przecitnie o jedn trzeci (w gr lub w d). Istotnie, ta
ogromna zmienno cen relatywnych i pac realnych oraz
wywoane takimi fluktuacjami nierwnoci i znieksztacenia
pokazuj nam gwne koszty, jakie pociga za sob inflacja.
Najgbszy wpyw ma ona zapewne na podzia
bogactwa. Czcigodny ekonomista brytyjski, Lionel Robbins,
tak podsumowa owo oddziaywanie:
Deprecjacja marki ... zniszczya majtek solidniejszych
elementw spoeczestwa niemieckiego; pozostawio to po
sobie nierwnowag moraln i gospodarcz, idealn poywk
dla klsk, ktre pniej nastpiy. Inflacja bya mamk, ktra
wykarmila Hitlera2.
Czy inflacje ulegaj przypieszeniu
Wikszo ludzi boi si inflacji, nawet inflacji o
umiarkowanym tempie wynoszcym 6 czy 9%, obawiaj si
oni bowiem, e ceny zaczn galopowa w gr albo i, by
moe, inflacja umiarkowana wyrodzi si w hiperinflacje.
Czy te obawy s uzasadnione? Czy pezanie inflacji
nieuchronnie przechodzi w chd, chd w kus, kus w galop?
Historia inflacji sugeruje, e nie istnieje taki
nieuchronny porzdek rzeczy. Na szczcie hiperinflacja
wystpuje niezwykle rzadko. Zdarza si ona tylko w czasie
wojny lub w nastpstwie wojny i rewolucji.
Inflacja galopujca nie jest natomiast rzadkoci.
Podobnie jak przeduajce si okresy bezrobocia, tak i
inflacja galopujca wybucha od czasu do czasu nawet w
gospodarkach rozwinitych. Od chwili szoku naftowego w
roku 1973 rozwinite gospodarki Francji, Woch i Wielkiej
Brytanii dowiadczyy atakw galopujcej inflacji.
Jednake tendencja w gospodarkach rozwinitych, jak
na przykad w Stanach Zjednoczonych, zmierza raczej ku
inflacji umiarkowanej. Wykorzystujc narzdzia wspczesnej
makroekonomii, reagujc na oznaki inflacji przez dokrcanie
ruby pieninej i fiskalnej, kraje s w stanie utrzymywa
umiarkowane, pezajce tempo inflacji i sprowadza jej koszty
do znonych poziomw.
2
Dzieje hiperinflacji niemieckiej opowiada szczegowo C. Bresciani-Turroni The Economics ofinflation: A Study ofCurrency Depreciation in Post-War Germany, wyd. III, London 1968.
Cytat z prof. Robbinsa zaczerpnito ze wstpu do tej ksiki.

ODDZIAYWANIE INFLACJI
Wiele gwatu zadano gospodarce wiatowej w imi
kontrolowania inflacji. Politycy i przedstawiciele bankw
centralnych codziennie wypowiadaj si na temat
niebezpieczestw zwizanych z oczekiwaniami inflacyjnymi.
Badania opinii publicznej czsto odkrywaj, e inflacja to
wrg publiczny numer jeden. Z zachowa takich zdaje si
wynika, e cile zdefiniowany ,,koszt inflacji zosta
zidentyfikowany, zmierzony i opatrzony etykietk substancja
niebezpieczna. Na czym zatem polegaj koszty inflacji?
W rzeczywistoci, zidentyfikowanie kosztw inflacji
okazao si dla wspczesnej makroekonomii jednym z
najtrudniejszych zada. Poyteczne okae si tutaj porwnanie
z bezrobociem. Ekonomiczne i spoeczne koszty, jakie pociga
za sob bezrobocie, s oczywiste i jasne dla wszystkich, jak to
widzielimy w ostatnim rozdziale. Koszty inflacji, przeciwnie,
s mao uchwytne i jasne tylko dla niewielu. Nie oznacza to, e
kosztw inflacji nie ma. Ale koszty te nie uderzaj w oczy tak,
jak zetknicie si z wysokim bezrobociem na przykad w
Detroit czy poudniowym Bronxie. Pamitajc o tej
subtelnoci problemu inflacji, musimy si upewni z ca
ostronoci, e koszty inflacji s realne, nie za
wyimaginowane, e ci, ktrzy si boj jej niebezpieczestw,
nie popeniaj jakich bdw logicznych.
Zauwaylimy wyej, e w okresach inflacji ceny i pace
nie zmieniaj si w tym samym tempie; innymi sowy,
nastpuj zmiany w cenach relatywnych. W nastpstwie
rozbienych ruchw cen relatywnych dwa s wyrane skutki
inflacji.
Redystrybucja dochodu i bogactwa midzy rne
klasy.
Znieksztacenia relatywnych cen oraz wielkoci
produkcji rnych dbr, a niekiedy produkcji i zatrudnienia w
gospodarce jako caoci.
Ale pamitajmy, e nie wszystkie inflacje s jednakowe.
Istnieje inflacja umiarkowana, galopujca i hiperinflacja. Ich
ekonomiczne konsekwencje ogromnie si rni; mona by to
porwna ze zapaniem kataru, zapadniciem na gryp lub
dostaniem si pod koa ciarwki.
Wpyw na podzia dochodu i bogactwa

Gwny efekt redystrybucyjny inflacji wynika z rnic

w rodzaju aktyww i zobowiza rnych ludzi. Kiedy kto
obciony jest dugoterminowym zadueniem przy staej
stopie procentowej (w rodzaju dugw hipotecznych w starym
stylu), gwatowny wzrost cen przyniesie mu nadzwyczajn,
losow, korzy. Przypumy, e zacigne poyczk
wynoszc 100000 dol. na dom, i e nagle wszystkie pace i
ceny podwajaj si. Twj dochd pieniny si podwoi. Twj
dochd realny (dochd pieniny podzielony przez poziom
cen) pozostanie bez zmiany, ale zwrci bankowi w realnych
dolarach bdziesz musia tylko poow tego, co poyczye.
Taki wanie sposb mylenia pobudzi kolosalne oywienie w
budownictwie mieszkaniowym w latach siedemdziesitych,
kiedy to ludzie zapoyczali si, oczekujc, e inflacja zredukuje ich zaduenie hipoteczne w kategoriach realnych.
Jeeli jeste poyczkodawc i na twoje aktywa skadaj
si wierzytelnoci hipoteczne czy dugoterminowe obligacje,
rzecz ma si odwrotnie. Po nagym wzrocie cen staniesz si
uboszy, bo spacane dolary s warte mniej ni pierwotnie
oczekiwae.
Dostosowania realnej stopy procentowej. Kiedy inflacja
utrzymywaa si ju przez duszy czas i staje si zjawiskiem
antycypowanym, rynki zaczynaj si do niej dostosowywa. W
rynkow stop procentow stopniowo wbudowuje si skadnik
uwzgldniajcy inflacj. Przypumy, e w punkcie wyjcia,
przy staoci cen, stopa procentowa wynosi 3%. Kiedy ludzie
oczekuj, e ceny bd rosn w tempie 9% rocznie, zarysuje
si tendencja do oprocentowywania obligacji i dugw
hipotecznych wedle stopy 12% raczej ni 3%. Wynoszca 12%
nominalna stopa procentowa odzwierciedla wynoszc 3%
realn stop procentow plus dziewi procent z tytuu
inflacji. Z chwil gdy nastpi tego rodzaju dostosowanie stp
procentowych, ustanie proces powaniejszej redystrybucji
dochodu i bogactwa.
To dostosowanie si stp procentowych do chronicznej
inflacji obserwowano w Brazylii, Chile i waciwie w prawie
wszystkich innych krajach o dugiej historii wzrostu cen. W
latach osiemdziesitych mona dostrzec, jak co w rodzaju
analogicznej premii ze wzgldu na inflacj zostaje
wbudowane w stopy procentowe Ameryki i Europy3.
Podsumujmy.
Gwny efekt redystrybucyjny inflacji wynika z jej nie
antycypowanego oddziaywania na realn warto bogactwa
ludzi. Oglnie rzecz biorc, inflacja redystrybuuje, w

tendencji, bogactwo - przechodzi ono od tych ludzi, ktrzy

posiadaj aktywa o staych nominalnych stopach
procentowych, na rzecz tych, ktrzy maj dugi o staym
oprocentowaniu nominalnym. Nie antycypowany spadek
inflacji ma skutki odwrotne.
Przypadki szczeglne. Niektre przykady zilustruj ten
proces. Rzdy konstatuj, e ciar zaduenia zmniejsza si
podczas inflacji. Ten, kto lokowa pienidze w
nieruchomociach lub w zocie w okresie nie przewidywanej
inflacji, osignie duy zysk. Zwyko si myle, e dobr
ucieczk od inflacji s akcje zwyke, jednakowo zawiody one
podczas inflacji w okresie po roku 1965; akcje zwykoway
dopiero wtedy, kiedy inflacja malaa. Tezauryzujcy oraz
krety z podziemia gospodarczego nie zarabiaj adnych
procentw na posiadanych studolarwkach, przeto szybki
wzrost cen dziaa na ich szkod.

Rysunek 30.3 ukazuje ruchy realnych i nominalnych stp procentowych w Stanach

Zjednoczonych.

Ze wzgldu na instytucjonalne sposoby reagowania na

inflacj, niektre stare mity przestaj mie zastosowanie.
Wdowy i sieroty dostaj w ramach zabezpieczenia spoecznego
renty, ktre s indeksowane w stosunku do CPI; renty s
zatem odizolowane od inflacji, gdy dochody te automatycznie
rosn w miar wzrostu CPI. Take i wiele typw poyczek (jak
hipoteki o pynnym oprocentowaniu) oprocentowanych jest
wedug stp rosncych i malejcych wraz ze stopami
rynkowymi, tak e niespodzianki inflacyjne dotykaj
wierzycieli w stopniu mniejszym ni dawniej.
Prowadzono szeroko zakrojone badania nad
redystrybucyjnym oddziaywaniem inflacji. Z podsumowania
wynikw tych bada wycign mona wniosek, e generalny
efekt jest wysoce nieprzewidywalny. W tendencji, ludzie starsi
trac na inflacji, modsi przedsibiorcy za zyskuj.
Niezgodnie ze stereotypami, ze statystyki wynika, e rodziny
ubogie czsto zyskuj na inflacji kosztem zamonych.
Wnioskiem gwnym jednak jest to, e inflacja po prostu
mci istniejcy ukad dochodw i aktyww, dokonujc losowej
redystrybucji bogactwa midzy ludno i nie oddziaujc w
sposb znaczcy na adn grup.
Oddziaywanie na produkcj i zatrudnienie
Oprcz redystrybuowania dochodw, inflacja wywiera
wpyw na realn gospodark. W gruncie rzeczy istniej dwa
odrbne oddziaywania: na globalny produkt oraz na alokacj
zasobw i efektywno ekonomiczn.
Oddziaywanie makroekonomiczne. Po pierwsze, istnieje
wpyw na poziom produktu jako caoci. Okresy
niespodziewanie rosncej inflacji s zazwyczaj okresami
wysokiego zatrudnienia i wysokiej produkcji. A do lat
siedemdziesitych i wczesnych szokw podaowych, rosnca
inflacja wystpowaa wtedy, gdy ruch inwestycyjny by
oywiony i istniaa obfito miejsc pracy. Okresy nie
antycypowanych spadkw inflacji - lata trzydzieste oraz lata:
1954, 1958 i 1982 - byy okresami wysokiego bezrobocia
zarwno pracy, jak i kapitau. W gruncie rzeczy okresy, w
ktrych spadek inflacji mia poprawi sytuacj bankw i
innych wierzycieli, doprowadziy do tego, e ostatecznie
pozostawali oni z niecigalnymi wierzytelnociami - bez
wzgldu na to, czy chodzio o zaduenie rolnikw w latach
trzydziestych czy Argentyny w poowie lat osiemdziesitych.

Tu jednak rodzi si pytanie: co byo przyczyn, a co

skutkiem w tym zaobserwowanym zwizku midzy inflacj a
produkcj? Czy wzrost produktu by wywoany wzrostem cen?
Czy te przyczyn wzrostu cen by wzrost produktu? Czy te
jedno i drugie byo efektem oddziaywania jakiego trzeciego
czynnika?
Problemy te rozwaymy skrupulatnie w nastpnym
rozdziale. Tutaj moemy da tylko pewn zapowied
pniejszej analizy. W dugim okresie nie istnieje jaki
nieuchronny zwizek midzy cenami (czy inflacj) a produkcj. W krtkim okresie za zwizek ten jest dwuznaczny:
przesunicie krzywej globalnego popytu na prawo moe
prowadzi do wyszej produkcji i wyszych cen czy inflacji;
ale szok podaowy, przesuwajcy krzyw globalnej poday ku
grze, mgby prowadzi do wyszych cen czy inflacji oraz
niszych wielkoci produktu. (Oba te przypadki przedstawiono
na rysunkach 5.9 i 5.10.) Wspczesna makroekonomia
dochodzi zatem do wniosku, e nie istnieje bezporednia
zaleno pomidzy inflacj a poziomem produkcji i
zatrudnienia.
Oddziaywanie mikroekonomiczne. Drugim i bardziej
finezyjnym efektem inflacji jest jej mikroekonomiczne
oddziaywanie na alokacj zasobw. Przypomnijmy, e
inflacja znieksztaca relacje cen; oglnie rzecz biorc, im
wysza stopa inflacji, tym wiksze znieksztacenie relacji cen.
Jednym z dbr, ktrego cena jest zasadniczo znieksztacana
przez inflacj, jest pienidz gotwkowy (monety i pienidz
papierowy). Z samej swojej natury, pienidz gotwkowy nie
otrzymuje procentu; oznacza to, e nominalna czy pienina
stopa procentowa dla gotwki wynosi zero. Przypomnijmy
jednak, e realn stop procentow (stop procentow w
kategoriach dbr realnych) definiujemy jako stop procentow
pomniejszon o stop inflacji. Wynika std, e realna stopa
procentowa od gotwki rwna si stopie inflacji ze znakiem
minus. Na przykad ci, ktrzy przetrzymywali gotwk w roku
1980 zyskali przychd realny rwny -12,4% (stopa inflacji
wynosia 12,4%). Sens jest taki, e inflacja wywiera
drastyczny wpyw na realn stop procentow od pienidza
gotwkowego; nie powinnimy si przeto dziwi, gdy w
okresach szybkiego wzrostu cen rezerwy gotwkowe
zachowuj si w bardzo dziwny sposb.
Take i ceny nakadw czy dbr, ustalane na zasadach
dugookresowych (umowy o prac i ceny w gaziach
kontrolowanych przez pastwo lub pastwowych), w okresach

inflacji maj tendencj do powaniejszego odbiegania od

oglnego poziomu cen. Te i inne nieefektywnoci bdziemy
analizowa niej.
Rdka czarnoksiska. Kiedymy si ju zapoznali z
oddziaywaniami inflacji, by moe dostrzegamy, e z
umiarkowan inflacj wi si stosunkowo skromne koszty.
Badaczom nie udao si znale powaniejszych kosztw i to
dlatego niektrzy z nich sdz, e awersja do inflacji jest
zjawiskiem spoecznym. Lk przed inflacj moe by swoist
rdk czarnoksisk, ktra pozwala odwrci ludowe i
polityczne namitnoci od problemw gbszych, takich jak
konflikty klasowe czy niezgodnoci dotyczce sprawiedliwego
podziau dochodu. I, by moe, w ostatecznym rezultacie
lepiej, jeeli swj gniew obracasz przeciwko wskanikowi cen
anieli przeciwko zwierzchnikom czy ssiadom.
ANALIZA KOSZTW INFLACJI
Widzielimy ju sposoby oddziaywania inflacji na
spoeczestwo; oba prowadziy do redystrybucji bogactwa i
znieksztacania relacji cenowych. Sprbujmy teraz posuy
si tymi pojciami w zastosowaniu do wystpujcych w
Stanach Zjednoczonych i innych krajach szokw inflacyjnych.
W analizie kosztw konkretnego epizodu inflacyjnego
kluczow rol odegraj dwa aspekty inflacji: po pierwsze, czy
jest to inflacja zrwnowaona (kiedy relacje cen pozostaj w
duej mierze niezmienione), czy te inflacja nie
zrwnowaona (kiedy relacje cen skacz sobie to tu to tam). I po drugie - czy jest to inflacja antycypowana, czy te nie (to
znaczy, czy ludzie i instytucje dostosowali si do inflacji, czy
te jest ona zaskoczeniem).
Inflacja zrwnowaona, antycypowana
atwiej bdzie zrozumie koszty inflacji, jeeli
rozpoczniemy od przypadku inflacji, ktra jest zarwno
zrwnowaona, jak i w peni antycypowana. Powiedzmy, e w
tym przypadku wszystkie ceny rosn w tempie wynoszcym
10% rocznie. Zmiany cen nikogo nie zaskakuj. Ceny
ywnoci i odziey, pace i czynsze, wszystko ronie co roku o
10%, a wszystkie realne stopy procentowe (to znaczy stopy
procentowe skorygowane ze wzgldu na inflacj) s dokadnie
takie same, jakie byyby w razie stabilnoci wszystkich cen.
(Oczywicie, jest to przypadek wysoce nierealistyczny, tak jak
prnia doskonaa albo rynek czysto konkurencyjny. Zajmujc

stanowisko skrajne, moemy jednak janiej widzie

konsekwencje.)
Czy tego rodzaju inflacja w ogle kogo by obchodzia?
Czy efektywno wykorzystania zasobw albo realny PNB
byyby cho troch mniejsze lub wiksze? Odpowied na oba
pytania brzmi: nie. Inflacja, ktra jest zrwnowaona i
antycypowana nie ma adnego wpywu na produkt realny, na
efektywno czy na podzia dochodu. Mj dochd ronie o
10% szybciej, niby rs w razie staoci cen; moje koszty
utrzymania take rosn o 10% szybciej. Na rnych typach
aktyww niczego si nie zyskuje ani nie traci. W takim
przypadku ceny s po prostu zmienn miar i do tej
zmiennej miary ludzie cakowicie dostosowuj swoje
zachowania. W zwizku z tym skrajnym przypadkiem nasuwa
si niepokojca myl: czyby spoeczny koszt inflacji by
jakim zudzeniem optycznym? Czy ludzie nie lubi inflacji
dlatego, e dostrzegaj wzrost swoich kosztw utrzymania, ale
zapominaj, e ich dochody rosn w tym samym tempie co
koszty?
Nie ulega wtpliwoci, e w umysach wielu ludzi utrwalio
si niepene zrozumienie inflacji. Ludzie czsto mieszaj
wysok inflacj z wysokimi cenami. Niekiedy sdz, e
wysoka inflacja obnia ich stop yciow lub ich pace realne4.
Ani to, ani to nie jest jednak nieuchronnie zwizane z sam
natur inflacji, jak tego dowodzi przypadek inflacji
zrwnowaonej.
Inflacja nie zrwnowaona: znieksztacenia
wywoane inflacj
Zrbmy krok w stron realizmu, uwzgldniajc fakt, e
inflacja ma wpyw na relacje cen, koszty i obcienia
podatkowe. Na razie pozostamy przy przypadku inflacji
antycypowanej.
Pierwszy problem powstaje dlatego, e niektre instytucje
nie mog si dostosowa do inflacji (albo dostosowanie to nie
przychodzi atwo). Dwa najwaniejsze przykady to pienidz
gotwkowy i podatki. Gotwka jest to forma pienidza, ktra
nie przynosi procentu; rachunki czekowe s oprocentowane
wedug stopy ustalanej ustawowo. (Zagadnienia te bd
analizowane dokadniej w dalszych rozdziaach.) I tak, jeeli
inflacja wzrasta z 0 do 10%, to realna stopa procentowa od
gotwki zmienia si z 0 na -10%. Ten sam typ zmian bdzie
wystpowa w odniesieniu do kadego aktywu
oprocentowanego wedug staej stopy pieninej (nominalnej).

4
W 1978 r., kiedy Robert Strauss zosta mianowany przez prezydenta Cartera carem od
inflacji, dosta mnstwo listw, w ktrych doradzano mu, co powinien robi. Listy te dostarczaj
nienaukowej prby ludzkich wyobrae o inflacji. Oto przykady: Dlaczego funkcjonariusze
poczty mieliby ssa moj krew i ywi si moj prac? Albo: Ceny artykuw spoywczych
rosn znacznie powyej stopy inflacji bez adnej przyczyny. Albo: Winne s le zarzdzane, nie
obliczone na zysk szpitale zatrudniajce wolontariuszy. Albo: Istot problemu stanowi
deficyty budetowe. Autorka jednego z listw ualaa si nawet, e to wynagrodzenie Straussa
wynoszce 66 000 dol. jest problemem, uwaaa bowiem, e to rozbj. Inny osobnik posuy
si obrazowo analogi: Wielkie marzenie amerykaskie jest jak balon. Nie nadymaj (inflate) go
Pan za bardzo, bo pknie. (Takie i inne wypowiedzi mona znale w U.S. News and Worid
Report, z 26 czerwca 1978 oraz w Newsweek z 29 maja 1978.)
W punkcie 3 Problemw do dyskusji kontynuujemy spraw znaczenia takich twierdze.

Przesadne gospodarowanie gotwk. W jaki sposb taka

zmiana realnych stp procentowych moe prowadzi do
nieefektywnoci? Badania dowodz, e kiedy inflacja ronie,
ludzie powicaj zasoby realne na zredukowanie swoich
rezerw pieninych. Znacznie czciej chodz do banku,
zdzierajc podeszwy butw i tracc cenny czas. Korporacje
opracowuj skomplikowane programy gospodarowania
gotwk. W ten sposb, aby sobie poradzi ze zmienn
miark pienidza, zatrudnia si zasoby realne. Z bada
empirycznych wynika jednak, e koszt ten jest nieznaczny5.
Podatki. Bardziej znaczce s inne realne oddziaywania
antycypowanej nie zrwnowaonej inflacji. Jedno z nich
nastpuje za porednictwem systemu podatkowego. Jeeli jest
to progresywny system podatkowy, to wysza stopa inflacji
szybciej przesuwa ludzi do grup wyej opodatkowanych.
Umoliwia to rzdowi cignicie - bez koniecznoci
dodatkowych ustaw - wikszych podatkw. Takie
bezustawowe opodatkowanie skonio wiele krajw do
indeksowania swoich parametrw podatkowych ze wzgldu
na inflacj; taka klauzula indeksacyjna miaa zacz
funkcjonowa w Stanach Zjednoczonych w 1985 r.
Indeksacja jednak nie wystarcza, aby oczyci system
podatkowy z wpyww inflacji, znieksztacajcej pomiar
dochodu. Na przykad cz wynoszcej 10% stopy
procentowej z roku 1984 stanowi nie tyle realn stop
procentow, ile premi z tytuu inflacji. Nasz system
podatkowy nie rozrnia jednak realnych i nominalnych
wypat procentw; strony kodeksu przepisw podatkowych
roj si od analogicznych skadnikw dochodu, ktrych pomiar
jest znieksztacony przez inflacj. Nie ma kraju, ktremu by si
w peni udao skorygowa dochd ze wzgldu na inflacj.
Inne oddziaywania s bardziej finezyjne. W gaziach
regulowanych przedsibiorstwa prosz agencje zajmujce si
regulacj o aprobowanie zmian dokonanych w cenach. W
okresach inflacji musz si one zwraca z takimi probami
czciej i wiksze jest prawdopodobiestwo, e spotkaj si z
odmow. W rezultacie w okresach inflacji ceny regulowane s
czsto zanione.
Inflacja znieksztaca informacj. Wielu ekonomistw
podkrela fakt, e ceny zawieraj mnstwo wartociowej dla
konsumentw informacji. Mona by przypomnie, e Elm City
sprzedaje benzyn po 1,10 dol. za galon; majc to w pamici,

atwo porwna ceny Elm City z cenami Exxon czy ARCO.

Inflacja jednak niszczy informacj. Przy szybkiej inflacji metki
z cenami zmieniane s bardzo czsto. W wyniku konsumenci
trac orientacj, w ktrych sklepach ceny s nisze i dlatego
przez pomyk mog dokona zakupw w sklepie droszym.
Pewna analogia moe nam uzmysowi, w jaki sposb
wartociowe informacje s niszczone przez szybkie zmiany
cen. Wyobramy sobie, e kadego roku numery telefonw
byyby zwikszane o jednostk, wobec czego doznawalibymy
inflacji numerw telefonicznych. Pomylcie, ile kopotu i
zamtu wywoaaby szybka inflacja numerw telefonicznych,
w wyniku ktrej musielibymy codziennie wyszukiwa swj
numer domowy. A cby byo, gdyby numery biura numerw i
informacji zmieniay si rwnie szybko?
5

Ten efekt zdzierania butw jest - rzecz zaskakujca - jedynym dobrze udokumentowanym kosztem inflacji. W jednym z bada stwierdzono, e kady jednopunktowy wzrost stopy
inflacji w 1977 r. by w stanie skoni ludzi do wydania jednego mld dol. dodatkowych zasobw po
to, by zaoszczdzi na rezerwach gotwkowych. Naley to ocenia w stosunku do PNB z 1977 r.
wynoszcego 1900 mld dol.

Inflacja nie antycypowana

Na koniec przechodzimy do inflacji nie antycypowanej,
jako e zmiany w inflacji zazwyczaj bywaj wielkim
zaskoczeniem, nawet dla profesjonalnych prognostw. W
przypisie 2, w tyme rozdziale, mwilimy szczegowo o
tym, w jaki sposb inflacyjne niespodzianki wpywaj na
gospodark. Ludzie, ktrzy maj rozmaite dugoterminowe
umowy opiewajce na ustalone sumy pienine - obojtne, czy
chodzi o aktywa takie, jak hipoteki czy o umowy takie, jak
uzgodnienia ze zwizkami zawodowymi - stwierdzaj, e
warto realna czy koszt realny tych umw jest cakiem inny
ni to, co byo pierwotnie celem pertraktacji. Jeeli ceny si
podwajaj, realna warto obligacji zmniejsza si o poow.
Oglnie rzecz biorc, ekonomiczne oddziaywanie nie
antycypowanej umiarkowanej inflacji dotyczy przede
wszystkim podziau dochodu i bogactwa, w mniejszym za
stopniu efektywnoci systemu. Nieoczekiwany gwatowny
wzrost cen zuboy jednych i wzbogaci innych, nie bdzie
jednak mie zbyt wielkiego wpywu na efektywno
funkcjonowania gospodarstw rolnych i fabryk. Nie
antycypowana inflacja moe bardzo znacznie wpyn na
podzia dochodu i bogactwa (problem dla kogo),
pozostawiajc efektywno gospodarki (problem jak i co)
praktycznie bez zmian.

Jak kosztowna jest ta redystrybucja? By moe termin

koszt nie oddaje znaczenia tego problemu. Efekty mog
mie charakter bardziej spoeczny ni gospodarczy. Epidemia
kradziey moe nie doprowadzi do obnienia PNB, ale
wywouje wiele zmartwie i kopotw. Losowe redystrybucje
zwizane z inflacj s czym podobnym do zmuszania ludzi do
gry na loterii, na ktr nie maj ochoty.
Co wicej, redystrybucyjny efekt inflacji zaley od tego,
jak wielka jest inflacja. Nie ulega wtpliwoci, e inflacja
galopujca lub hiperinflacja podcina morale i siy ywotne
danej gospodarki, o czym wiadczy przypadek niemiecki.
Jednake stopa inflacji wynoszca 4 czy 6%, jak na przykad w
Stanach Zjednoczonych w poowie lat osiemdziesitych,
przypuszczalnie ma niewielki tylko wpyw na podzia dochodu
i bogactwa.
Inflacja nie zrwnowaona i nie antycypowana
Najwaniejsze przypadki inflacji s zarwno nie
zrwnowaone, jak i nie antycypowane.
Inflacja w lalach 1979-1980. Rozwamy, co si stao w
roku 1979. Wikszo prognozujcych sdzia, e w roku tym
ceny wzrosn o okoo 7% i e realne ceny ropy bd stabilne.
W rzeczywistoci po rewolucji iraskiej wskanik cen
konsumpcyjnych wzrs o 11%. Co wicej, inflacja ta bya
zdecydowanie nie zrwnowaona: realne ceny energii
zwykoway o 12%, realne pace za spady o 3%.
Kiedy kurz po tym wszystkim ju osiad, byo wiele
losowych redystrybucji i nieco marnotrawstwa. Udziaowcy
kompanii naftowych cieszyli si wielkimi, losowymi zyskami,
podczas gdy posiadacze ykajcych benzyn urzdze
ucierpieli. (eby sobie uwiadomi losowo wpywu takiej
nie zrwnowaonej inflacji, zapytaj sam siebie jacy ludzie s
wacicielami wielkich samochodw.)
Uwane przyjrzenie si temu okresowi skania jednak do
pogldu, e znaczna cz postrzeganych przez og i przez
politykw kosztw inflacji nie wynikaa z inflacji per se; tarcia
spoeczne zrodziy si nie ze wzrostu oglnego poziomu cen,
ale ze zmian w ukadzie relacji cen. Realny dochd tych,
ktrzy pacili wysokie ceny za rop, obniy si dlatego, e
ropa staa si stosunkowo droga, nie za dlatego, e wzrs
oglny poziom cen. I gdyby nawet stopa inflacji wynosia
zero, to i tak wzrost stosunkowej ceny ropy bolenie by
dotkn uywajce ropy gospodarstwa domowe.

Rekapitulacja
Analiz t moemy podsumowa w tablicy 12.1.
Widzimy tu, jak dwa oblicza inflacji mog wyznacza jej
nastpstwa. Najagodniejsze oddziaywanie stwierdzimy
wtedy, kiedy stopa inflacji jest niska; takie efekty zawieraj si
w pnocno-zachodnim naroniku tej tablicy; s one mae,
antycypowane i zrwnowaone. Powaniejsze skutki
spoeczne i ekonomiczne wynikaj z galopujcej inflacji czy
hiperinflacji po prawej stronie w dole; chodzi o nie
antycypowan i nie zrwnowaon inflacj o wysokiej stopie.
Reakcja makroekonomiczna
Jakiekolwiek jednak s realne czy tylko postrzegalne
koszty inflacji, spoeczestwa nie chc dzi tolerowa przez
czas duszy wysokiej jej stopy. Wczeniej czy pniej
podejmuj jakie kroki w celu zmniejszenia inflacji - przez
ograniczenie wzrostu produktu realnego i zwikszenie
bezrobocia lub, niekiedy, przez regulowanie cen i pac.
Nastpstwem tego jest prawie zawsze bolesny okres stagnacji,
kiedy to robotnicy s nkani zwolnieniami z pracy, skracaniem
czasu pracy i mizernymi perspektywami uzyskania nowego
zajcia. I rzeczywicie, to przede wszystkim podjta przez
rzdy decyzja o opanowaniu inflacji leaa u podstaw
dugotrwaej stagnacji w Europie i Ameryce Pnocnej po
szoku naftowym z roku 1979.
Tak wic, bez wzgldu na to, co ekonomici mog
powiedzie o zdzieraniu butw czy innych
mikroekonomicznych kosztach inflacji, w demokratycznym
ustroju reakcj w sferze polityki pieninej i fiskalnej trzeba
uwaa za jeden z kosztw inflacji. A reakcja ta polegaa

generalnie na ograniczeniu inflacji przez wysokie bezrobocie i

nisk stop wzrostu PNB; jak to pokaemy w nastpnym
rozdziale, niezbdne do opanowania inflacji straty wielkoci
produkcji i liczby miejsc pracy s bardzo due.
Ocena kocowa
Zawarta w tym rozdziale analiza oddziaywania inflacji i jej
kosztw dowodzi, e jest to zjawisko zoone, z wieloma
rnorodnymi odmianami kosztw. Czy moemy dokona
jakiego ostatecznego szacunku ciaru inflacji? Czy inflacja
obnia w sposb znaczcy produkt realny danego kraju? Czy
wymierne jej koszty, dotyczce PNB, lub koszty niewymierne,
dotyczce morale i stabilnoci spoecznej, s wielkie czy te
mae?
Uwane przesiewanie rozporzdzalnego materiau
dowodowego sugeruje, e umiarkowana inflacja, podobna do
wystpujcej niedawno w Stanach Zjednoczonych, wywiera co
najwyej skromny wpyw na wydajno czy na produkt realny.
Trudno znale badania okrelajce roczne oddziaywania tego
typu na wicej ni par miliardw dolarw w gospodarce, w
ktrej produkt siga czterech bilionw. Nawet podczas
hiperinflacji niemieckiej produkcja i zatrudnienie spady mniej
ni podczas Wielkiego Kryzysu.

Niewtpliwie jednak oddziaywanie nagych, wywoanych

inflacj znieksztace czy zmian w dochodzie i bogactwie ma
wielki i przykry wpyw na losy wielu jednostek; jest to co
podobnego do sytuacji, gdy pado si ofiar rabunku.
I na koniec: jakkolwiek ekonomici nie potrafili odkry
wysokich kosztw umiarkowanej inflacji, og wyborcw
reaguje gwatownie na wzrost cen. Ludzie gosuj na tych
politykw, ktrzy podejm dziaania na rzecz obnienia
inflacji, polegajce z reguy na spowolnianiu wzrostu produktu
i zwikszaniu bezrobocia. Taka reakcja jest najbardziej
widocznym i najdramatyczniejszym efektem oddziaywania
inflacji we wspczesnej gospodarce.
PODSUMOWANIE
1. Nierealistyczn rzecz jest oczekiwa, e wzrost
wydatkw na konsumpcj i inwestycje bdzie wywiera wpyw
tylko na zatrudnienie i produkcj. W miar jak krzywe
globalnej poday i globalnego popytu przesuwaj si, wraz ze
zmianami produktu naley oczekiwa zmian poziomw cen. Co
wicej, w okresie stagflacji ceny mog rosn na dugo
przedtem, zanim gospodarka osignie pene zatrudnienie.
2. Inflacja ma miejsce wtedy, kiedy oglny poziom cen i
kosztw ronie (a deflacja wtedy, kiedy ceny i koszty
generalnie spadaj). Dzi obliczamy inflacj, posugujc si
wskanikami cen - rednimi waonymi cen tysicy
produktw. Najwaniejszym wskanikiem cen jest wskanik
cen konsumpcyjnych (CPI), ktry mierzy koszt rynkowego
koszyka dbr i usug konsumpcyjnych w stosunku do kosztu
takiego koszyka w okrelonym roku bazowym.
3. A do drugiej wojny wiatowej ceny rosy w czasie
wojny i potem spaday. Dzi widzimy, e inflacja wzrasta
podczas boomw i maleje podczas recesji. Ale w naszych
czasach oglny poziom cen nie obnia si prawie nigdy.
4. Podobnie jak choroby, inflacje objawiaj si w
rnych formach. Na og w Stanach Zjednoczonych wystpuje
inflacja umiarkowana (par procent rocznie); niekiedy inflacja
przeksztaca si w odmian galopujc, o rocznych stopach 50,
100 czy 200%. Trzeci i miercionony typ wirusa wystpuje
wtedy, kiedy prasy drukarskie wypluwaj obficie pienidz, a
ceny zaczynaj rosn wielokrotnie z kadym miesicem; jest
to hiperinflacja. Wielu ludzi boi si, e inflacja umiarkowana
musi nieuchronnie zacz galopowa, a potem zmieni si w
hiperinflacj. Historycznie rzecz biorc, hiperinflacje zdarzay
si tylko w okresach wojen i rewolucji.

5. Inflacja oddziauje na gospodark na dwa sposoby:

przez redystrybucj dochodu i bogactwa oraz przez zmian
poziomu i struktury produkcji. Inflacja i deflacja rzadko
nale do odmiany zrwnowaonej i antycypowanej, kiedy to
dokonuje si antycypowany wzrost wszystkich cen i
wszystkich pac o ten sam procent, przy czym proces ten
nikomu nie przynosi korzyci, ale i nikomu nie szkodzi.
Nieprzewidziana inflacja zazwyczaj sprzyja dunikom oraz
polujcym na zysk i gotowym na ryzyko spekulantom.
Przynosi szkod wierzycielom, grupom o staych dochodach,
rencistom i bojaliwym inwestorom.
6. We wspczesnej gospodarce utrzymywanie inflacji w
ryzach jest jednym z podstawowych zada polityki
makroekonomicznej. Jakie s koszty inflacji, ktre skaniaj
politykw do przywizywania tak wielkiej uwagi do jej
ruchw?
Gdyby inflacja bya zawsze zrwnowaona i w peni
antycypowana, nie prowadziaby do adnych powaniejszych
kosztw ekonomicznych. Ale w rzeczywistym wiecie rzadko
kiedy zdarza si inflacja w peni zrwnowaona czy w peni
antycypowana. Kiedy inflacja jest nie zrwnowaona,
wystpuj znieksztacenia cen relatywnych, stp podatkowych i
realnych stp procentowych. Ludzie czciej chodz do banku,
podatki mog pi si w gr, pomiar dochodu moe si okaza
znieksztacony. Kiedy inflacja jest nie antycypowana, prowadzi
do bdnie skierowanych inwestycji oraz do demoralizujcej i
czysto losowej redystrybucji dochodw. Kiedy za
spoeczestwo decyduje si podj kroki na rzecz obnienia
inflacji, realne koszty tego rodzaju krokw - wyraajce si
spadkiem produktu i zatrudnienia - mog by dotkliwe.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI

1. Jeeli jeste pewien, e nadchodzi inflacja, to jaki - wedle

twoich przewidywa - bdzie jej wpyw na twoj sytuacj
osobist? Jakie mgby podj kroki, eby si uchroni?
2. Pady nastpujce stwierdzenia o inflacji. Ktre z nich
prawidowo opisuj koszt inflacji, a ktre s ocenami
bdnymi?
(a) Inflacja to okradanie zwykych ludzi przez wielkie
spki naftowe.
(b) Inflacja to zodziejstwo. Rzd moe uzyska wzrost
podatkw, nie zmieniajc ustawy podatkowej.
(c) Zwikszajc koszty utrzymania, inflacja obnia nasz
poziom ycia.
(d) Gwnym kosztem inflacji jest bezrobocie
wynikajce z wysikw rzdu na rzecz obnienia inflacji.
3. Przeczytaj ponownie przypis 4. W przypadku kadego
z podanych cytatw zdecyduj, czy jest biadoleniem
dotyczcym inflacji, czy te dane stwierdzenie myli inflacj z
innymi zagadnieniami gospodarczymi. Co do tych, ktre
dotycz inflacji, okrel, czy inflacja jest zrwnowaona czy nie
zrwnowaona i czy bya antycypowana czy nie antycypowana.
Czy ta lista wypowiedzi o inflacji pomaga ci zrozumie,
dlaczego inflacja jest tak niepopularna wrd wyborcw?
4. Wyobra sobie, e znajdujesz si w gospodarce, w
ktrej ceny rosn o 10% kadego miesica. Wystpienia jakich
zmian w gospodarce oczekujesz? Ktre z tych zmian prowadz
do powanych kosztw ekonomicznych, ktre za s jedynie
mniejszej wagi dolegliwociami?
5. Niej przedstawiamy dane o CPI i nominalnych
stopach procentowych.

Oblicz stop inflacji dla kadego roku - od 1978 do 1984.

Oblicz nastpnie realn stop procentow. Czy dostrzegasz
jakie znaczce przesunicie poziomu realnej stopy
procentowej w tym okresie? Problem ten jest rozwijany w
rozdziale 16.
6. Wyobra sobie gospodark, w ktrej w punkcie
wyjcia pace nominalne rosn kadego roku o 2%, ceny

natomiast s stae. Opisz, czy w kadym z poniszych

przypadkw bdziemy mie do czynienia z inflacj
zrwnowaon czy nie zrwnowaon, antycypowan czy nie
antycypowan.
(a) Nastpi gwatowny przewrt w umowach o prac,
tak e pace rosn w tempie 4% rocznie, ceny natomiast
pozostaj stae.
(b) Ceny rycho doganiaj pace, tak e robotnicy ze
zdziwieniem konstatuj, i obecnie ceny rosn w tempie 2%
rocznie.
(c) W dziesi lat pniej pace nadal rosn o 4%
kadego roku, ceny za pn si w gr w tempie 2% rocznie.

ROZDZIA 13
INFLACJA: PRZYCZYNY I RODKI ZARADCZE
Wedle
przebadanych tutaj rocznych
danych za okres prawie
caego stulecia (.) zmiany
w nominalnym PNB dziel
si systematycznie na
nastpujce czci: dwie
trzecie z nich ma posta
zmian w produkcie,
pozostaa jedna trzecia za posta zmiany cen.
R
o
b
e
r
t
J
.
G
o
r
d
o
n

W ostatnim rozdziale rozstrzsalimy zagadnienia

pomiaru inflacji i jej historii. Teraz zwracamy si do zmory
trapicej kad gospodark mieszan: czy moe ona
rwnoczenie korzysta z dobrodziejstw penego zatrudnienia i
stabilnoci cen?

Albo te, czy istnieje fundamentalny problem wyboru

midzy penym zatrudnieniem a utrzyman w granicach
rozsdku stabilizacj cen? Czy za nadziej uzyskania przez
wszystkich dobrej pracy trzeba paci pezajc inflacj? Czy
nawet inflacj galopujc coraz szybciej w gr?
Czy we wspczesnej gospodarce mieszanej jedynym
sposobem zwalczania inflacji jest wiadome doprowadzenie do
recesji gospodarczej i wysokiego bezrobocia?
Ujmujc rzecz inaczej - czy potrzebne jest nowe
podejcie, zwane polityk dochodow, ktre by suyo
wzmocnieniu i poparciu makroekonomicznej polityki
pieninej i fiskalnej?
A jeeli istnieje taka potrzeba, gdzie znale idealn
polityk dochodow? W bezporednim regulowaniu cen i pac
przez rzd? W dobrowolnym stosowaniu si do pewnych
wytycznych? W polityce dochodowej opartej na podatkach,
cigajc kary pienine od przedsibiorstw podwyszajcych
ceny i pace? Czy te w cel - efektywna polityka dochodowa to tylko zudzenie i kpina?
Pytania, pytania, pytania. A maj one kluczowe
znaczenie dla gospodarczego zdrowia kraju. Na niektre z nich
- na przykad, jak wspczeni ekonomici zapatruj si na ow
transakcj wymiany (trade-off) inflacji na bezrobocie bdziemy w stanie da jasne odpowiedzi. Podstawowy dylemat
jednak pozostaje. Podobnie jak aden odpowiedzialny lekarz
nie moe dzisiaj zagwarantowa lekarstwa na raka, tak i aden
zesp ekspertw ekonomicznych nie moe dzi si zgodzi w
kwestii zadowalajcej kuracji wspczesnej choroby stagflacji. Wszystkie proponowane metody s kontrowersyjne,
a uboczne skutki wielu z nich gorsze od samej choroby.
Rysunek 13.1 przedstawia plan niniejszego rozdziau.
Bdziemy analizowa powizania midzy globaln poda a
globalnym popytem, bezrobociem a inflacj. Aby zrozumie
ten fundamentalny zbir wzajemnych oddziaywa, potrzebne
bd wszystkie nasze narzdzia makroekonomiczne.
ALTERNATYWNE RDA INFLACJI
W rozdziale 12 podkrelalimy, e inflacja wystpuje w
rnych ksztatach i rozmiarach. Podobnie i przyczyny inflacji
s niezliczone i nie maj monolitycznego charakteru. eby za
byo jeszcze trudniej, pord ekonomistw istnieje dua
niezgodno dotyczca samej natury inflacji. Co za najgorsze,
teorie inflacji szybko ewoluuj w miar rozwoju wydarze
gospodarczych.

Majc w pamici te ostrzeenia, zagbimy si w teorie

inflacji. Nastpny paragraf zaczyna si od spostrzeenia, e
inflacja przejawia tendencj do inercyjnoci: ma ona
tendencj do utrzymywania si z roku na rok na tym samym
poziomie, jeeli nie nastpi jaki wstrzs. Analizujemy take
rodzaje szokw, ktre pchaj inflacj w gr lub w dol;
cignienie przez popyt i popychanie przez koszty. Rozdzia
koczymy kontrowersyjn krzyw Phillipsa - rodkiem
sucym przedstawieniu dylematw, w ktrych obliczu stoi
wspczesna gospodarka.
Inflacja inercyjna
W gospodarce wspczesnej inflacja ma tendencj do
utrzymywania si na poziomie swojej historycznej stopy.
Podobnie jak picy pies, jest ona inercyjna. Jeeli picego psa
nie kopniemy lub jeli nie znci go wczcy si kot,
pozostanie na miejscu. Raz kopnity, poruszy si troch i
pozostanie tam a do nastpnego wstrzsu.
W gospodarce pieninej, takiej jak gospodarka Stanw
Zjednoczonych, inflacja zachowuje si podobnie. Jeli przez
jaki czas ceny systematycznie rosy o 6%, ludzie
przyzwyczajaj si do oczekiwania takiej jej stopy. Owa
oczekiwana stopa inflacji zostaje wbudowana w rne
instytucje gospodarcze. Zwizki zawodowe i dyrekcje spisuj
umowy obliczone na wynoszc mniej wicej 6% stop

inflacji; stratedzy rzdowi wmontowuj ten wzrost cen w swoj

polityk pienin i fiskaln; w stopy procentowe zostaje
wbudowana wynoszca 6% premia inflacyjna. Bez adnych
powaniejszych niespodzianek nominalny PNB moe rosn w
tempie 9% (3% wzrostu realnego potencjalnego PNB plus 6%
inflacji). Sze procent stanowi wwczas inercyjn stop
inflacji (niekiedy nazywa si to stop inflacji oczekiwan,
antycypowan, podstawow czy rdzenn).
Stopa inflacji, ktra jest oczekiwana, i ktra zostaje
wbudowana w umowy i w porozumienia nieformalne, jest stop
inflacji inercyjn lub oczekiwan.
Wan cech inercyjnej inflacji przebiegajcej w
umiarkowanym tempie jest to, e moe ona utrzymywa si
przez dugi czas. Dopki ta sama stopa inflacji jest oczekiwana
i niejako ratyfikowana przez bank centralny, przez polityk
fiskaln, przez inwestorw, konsumentw, zwizki zawodowe i
dyrekcje przedsibiorstw, dopty nie ma powodu, dla ktrego
inflacja nie mogaby si utrzymywa przez cae lata w tempie
wynoszcym 6 albo 2 albo 10%. W peni wbudowana w
gospodark inflacja odpowiada stanowi pewnej rwnowagi
neutralnej; stan taki moe si utrzymywa przy stopie
wynoszcej 2 lub 4 czy 10% przez nieograniczony czas.
Na og jednak tempo inflacji nie jest stae. Zmienia si
ono raczej erratycznie z dziesiciolecia na dziesiciolecie,
nawet z roku na rok. Naszej gospodarce nie pozwala si
pozostawa przez duszy czas w roli picego psa; bardzo
czsto doznaje ona wstrzsw. A zatem, zgodnie z obserwacj,
stopa inflacji waha si dosy silnie. Co spycha inflacj
inercyjn z jej dotychczasowej cieki? Wstrzsy: zdarzenia
takie jak wysokie czy niskie bezrobocie, jak gwatowne zwyki
cen ropy, jak nieurodzaj, jak wojna. Gdy tego rodzaju wstrzsy
uderzaj w gospodark, inflacja ronie powyej - lub spada
poniej - swojej stopy inercyjnej.
Podsumujmy.
W pewnym okrelonym czasie gospodarka odziedziczya
pewn dan stop inflacji (w naszym przykadzie 6%) i
oczekiwania ludzi dostosoway si do tej stopy. T oczekiwan
stop nazywamy inercyjn stop inflacji. Raz wbudowana w
system gospodarki, stopa inercyjna moe si utrzymywa przez
dugi czas. Kiedy jednak nastpi jaki wstrzs, inercyjna stopa
ronie albo spada. W cigu ostatnich kilku lat powtarzajce si i
czste wstrzsy sprawiy, e inflacja staa si bardzo zmienna.
Wstrzsy, na jakie naraona jest inflacja

W jakim spokojnym wiecie mona by si spodziewa,

e inflacja bdzie sobie czapa naprzd w swoim inercyjnym
tempie- W rzeczywistoci, podobnie jak pogoda, bez przerwy
staje si to gorsza, to lepsza; siy ekonomiczne ustawicznie
wstrzsaj inflacj. Najwaniejsze z nich to cignienie przez
popyt i popychanie przez koszty.
Inflacja cigniona przez popyt
Widzielimy w poprzednich rozdziaach, i wstrzsy
dotyczce wielkoci inwestycji lub wydatkw pastwa i
podatkw mog popycha gospodark poza poziom
odpowiadajcy jej produktowi potencjalnemu. Czytajc nastpne trzy rozdziay bdziemy si uczy o innym mechanizmie polityce pieninej. Zobaczymy, jak bank centralny przez
kreacj wikszej iloci pienidza moe stymulowa
gospodark. I zobaczymy te, i w kracowych przypadkach takich jak niemiecka hiperinflacja pokazana na rys. 12.5 - bank
centralny moe doda dodatkowe pi lub dziesi zer na
kadej metce z cen.
Bez wzgldu na to, jak do tego doszo, jeeli globalny
popyt przewyszy to, co gospodarka moe wyprodukowa przy
penym zatrudnieniu, dolary tworzce popyt zderz si z
ograniczon poda towarw i podbij ich ceny. Poniewa
praca to jest usuga i poniewa w takim okresie take i rynek
pracy staje si bardzo napity, podbijanie pac rwnie jest
czci procesu inflacyjnego.
Kierunek zalenoci przyczynowo-skutkowej jest tu
jasny. Prowadzi on od popytu do inflacji. I tak, gdy w 1922 r.
niemiecki bank centralny drukowa biliony i biliony
papierowych marek, a te pojawiay si na rynku w poszukiwaniu chleba czy mieszka, nic dziwnego, e poziom cen
w Niemczech wzrs bilionkrotnie, a marka staa si
bezwartociowa. Jest to inflacja cigniona przez popyt w swej
skrajnej postaci. Ale nie jest ona zasadniczo odmienna od
sytuacji w roku 1849 po odkryciu zota w Kalifornii, lub te
gdy wywoany wojn boom w okresie wojny w Wietnamie
popycha gospodark dobrze powyej poziomu potencjalnego
PNB.

Rysunek 13.2 ilustruje proces inflacji cignionej przez

popyt, wykorzystujc znany nam z wczeniejszych rozdziaw
schemat ASAD. Powiedzmy, e pocztkowym punktem
rwnowagi gospodarki jest przecicie krzywych AS i AD w
punkcie E. Poziom cen w tym punkcie wynosi P i jest
zaznaczony na osi pionowej.
Nastpnie ma miejsce ekspansja wydatkw pchajca
krzyw AD na prawo. Punkt rwnowagi gospodarki przesuwa
si z E do E'. Przy tym wyszym poziomie popytu ceny
wzrosy z P do P'. Wystpia inflacja cigniona przez popyt.
Gwne szkoy makroekonomiczne nie rni si dzi
midzy sob tak bardzo w pogldach na ogln natur inflacji
cignionej przez popyt. Keynesici, monetaryci oraz
przedstawiciele szkoy racjonalnych oczekiwa, zgadzaj si e
istot inflacji cignionej przez popyt jest zderzenie zbyt
wielkich wydatkw pieninych z ograniczon poda dbr,
jaka moe by wytworzona przy penym zatrudnieniu.
Inflacja popychana przez koszty
Gdyby tylko wiat wieku dwudziestego by bardziej
podobny do wizji klasycznej, z jej prost inflacj cignion
przez popyt! Jednakowo bardziej realistyczny opis musi
uwzgldni, e aden kraj nie cieszy si dugo: (a) penym
zatrudnieniem, (b) wolnym rynkiem, (c) stabilnymi cenami.

Rzut oka wstecz, na histori cen pokazan w rozdziale

12, przypomina, e w dzisiejszych czasach ceny podruj
ulic o ruchu jednokierunkowym - w gr w okresie recesji,
jeszcze szybciej w gr w okresach boomu. I jest to prawd dla
wszystkich mieszanych gospodarek wiata - Stanw
Zjednoczonych, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji i Japonii.
Wspczesn inflacj rni od tej, ktr przedstawiaj
proste teorie inflacji cignionej przez popyt to, e ceny i pace
zaczynaj rosn, zanim zostaje osignite pene zatrudnienie.
Rosn nawet wwczas, gdy 30% fabryk jest bezczynnych, a
10% aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Zjawisko, gdy
koszty pchaj ceny w gr, nawet w okresach, kiedy zasoby nie
s w peni zatrudnione, nazywamy inflacj popychan przez
koszty.
Kto pcha koszty w gr? Inflacja popychana przez koszty
nie wystpowaa we wczesnych stadiach gospodarki rynkowej.
Wydaje si raczej, e pojawia si w okresie lat trzydziestych i
czterdziestych i prowadzia do dramatycznej zmiany w
sposobie zachowania cen, ewidentnej po drugiej wojnie
wiatowej. jak to pokazano na rys. 12.3 w rozdziale 12.
Naturalne jest szukanie winnych. Zachowanie pac jest w
oczywista sposb istotnym skadnikiem inflacji cignionej
przez koszty. W roku 1982 gdy stopa bezrobocia wynosia
prawie 10%, pace wzrosy o 5%. Niektrzy wskazuj na
zwizki zawodowe jako stron odpowiedzialn za inflacj, gdywymuszaj one wzrost pac nominalnych, chocia wielu ich
czonkw stracio prac. Oczywiste jest, e gdy wzronie tak
wana cz kosztw, zwikszy to koszty produkcji, zmusi
przedsibiorstwa do dania wyszych cen i do prowadzi do
zwykowej presji na ceny.
Ten pogld na zwizki zawodowe jako jednoznacznie
czarne charakter dramatu nie daje si dopasowa do zoonych
faktw historycznych. Wiele bada pokazao, e pace
pracownikw nie zrzeszonych w zwizkach zawodowych take
wykazyway tendencj wzrostow w okresach bezrobocia. W
rzeczywistoci stawki pac tych pracownikw w okresach
oywienia rosy nawet wczeniej i silniej, gdy
dugoterminowe umowy pacowe powodoway opnienia
wzrostu pac pracownikw zrzeszonych w zwizkach
zawodowych. Peniejsze studia nad histori pokazuj, e
zwizki przyczyniay si do hamowania inflacji wwczas, gdy
jej tempo si zwikszao, a powstrzymyway jej gwatowny
spadek, kiedy malaa. Zwizki zawodowe, zwaszcza te

negocjujce trzyletnie umowy zbiorowe, s gwnym rdem

inercji inflacji cenowej.

W latach siedemdziesitych do popychajcej koszty gry

wszed nowy zesp: ropa naftowa i inne podstawowe surowce.
W roku 1973, i ponownie w roku 1979, gdy wystpiy powane
niedobory na rynku ropy naftowej i na innych rynkach,
poszczeglne kraje zajmoway si wasnymi sprawami makroekonomicznymi. Przyczyn ich byy gwnie wydarzenia
polityczne, takie jak wojna arabsko-izraelska w roku 1973 lub
upadek szacha Iranu w 1978 r. W kadym z tych przypadkw,
gdy uspokoio si na Bliskim Wschodzie, wystpia
gigantyczna inflacja kosztowa. Indeks cen produkcji takich
surowcw jak ropa naftowa czy pszenica wzrs o 54%
pomidzy rokiem 1972 i 1974. Krzywa poday jkna Oj!,
przesuna si w gr, a inflacja wzrosa z 3% w 1972 r. do
12% (rocznie) w 1974 r. Podobne pchnicie ze strony kosztw
wystpio w latach 1978 do 1980 r.
Rysunek 13.3 pokazuje mechanizm inflacji popychanej
przez koszty. W ramach naszego schematu AS i AD pchnicie
ze strony kosztw nastpuje wtedy, gdy wzrost kosztw
przesuwa w gr krzyw AS; na rys. 13.3 pokazano to jako
przesunicie w gr od AS do AS'. W rezultacie ceny zostaj
pchnite w gr, choby nawet gospodarka znajdowaa si

dobrze poniej poziomu penego zatrudnienia. Zauwacie, e

jeli krzywa AS przesuwa si dostatecznie daleko, nastpuje
zjawisko nazywane wstrzsem podaowym: produkcja moe
si gwatownie obniy (jak to pokazuje rys. 13.3), jeli
rosnce koszty przesuwaj krzyw AS w gr w stosunku
opadajcej krzywej globalnego popytu.
Inflacja inercyjna raz jeszcze
Powrmy na chwil do inflacji inercyjnej. Przypomnij
sobie, e gdy nie wystpuj adne wstrzsy popytowe ani
podaowe, inflacja wykazuje tendencj do utrzymywania si na
tym samym poziomie. Moemy teraz zobaczy, jak przebiega
inflacja inercyjna, rozwaajc to w ramach naszego schematu
krzywych A S i AD, pokazanego na rys. 13.4. (Dla celw tego
przykadu czynimy pewne uproszczenie, zakadajc, e nie
wystpuje wzrost potencjalnego PNB.)
Gdy kady oczekuje, e inflacja bdzie si utrzymywa
na poziomie wynoszcym 6%, wwczas koszty bd rosn
przecitnie o 6%. Krzywa AS bdzie wic z roku na rok
przesuwa si w gr o 6%. Zamy rwnie, i prowadzi si
tak polityk pienin i fiskaln, by utrzymywa wielko
produkcji na poziomie wykorzystujcym w peni moliwoci
produkcyjne; wwczas krzywa AD bdzie si przesuwa w
gr w takim samym tempie. Tak wic punkt przecicia
krzywych AD i AS kadego roku bdzie si znajdowa o 6%
wyej. Punkty rwnowagi ukadaj si tak, e najpierw
przypada ona w E, nastpnie w E', pniej w E, przy czym
ceny rosn z roku na rok o 6%: ustalia si inercyjna inflacja na
poziomie 6%.
Tak wic inflacja inercyjna powstaje wwczas, gdy
krzywe AS i AD przesuwaj si stale w gr w jednakowym
tempie.
Poziom cen a inflacja
Do tej pory nie dokonalimy starannego rozrnienia
pomidzy zmianami poziomu cen i zmianami inflacji. Rnic
t moemy dostrzec z pomoc rys. 13.4.

Oglnie mwic, prawostronne przesunicie krzywej AD

podniesie ceny w porwnaniu z ich dotychczasowym
poziomem przy zaoeniu, e wszystkie inne elementy
pozostaj bez zmian. Podobnie podniesie ceny przesunicie w
gr krzywej AS, take przy zaoeniu, e nic poza tym si nie
zmienia.
Na og jednak musimy analizowa zjawiska w
kontekcie zmian owych innych elementw. W szczeglnoci,
pozycje krzywych AD i AS prawie zawsze ulegaj zmianom
wraz z upywem czasu. Na przykad na rys. 13.4 widzimy, e
krzywe AS i AD krocz wsplnie z roku na rok, w miar jak
gospodarka dowiadcza inercyjnej inflacji wynoszcej 6%
rocznie.
Co si stanie, gdy nastpi przesunicie w trzecim z
okresw krzywej AS lub AD? Jak to wpynie na ceny i na
inflacj? Gdybymy przesunli krzyw AD trzeciego okresu
na lewo i spowodowali recesj, punkt rwnowagi mgby si
znale w E na krzywej AS. W tym punkcie produkcja
spadaby poniej swego potencjalnego poziomu, ceny i stopa
inflacji byyby nisze ni w E, lecz gospodarka nadal
dowiadczaaby inflacji, gdy poziom cen w E nadal
przekracza poziom rwnowagi okresu poprzedniego E' i
odpowiadajcy mu poziom cen P'.

Analizujc skutki rnych rozwiza, pamitajcie wic,

e chocia jaka polityka moe prowadzi do poziomu cen
niszego od tego, ktry miaby miejsce w innym wypadku,
gospodarka nadal moe dowiadcza inflacji, z uwagi na
inercyjne skadniki kosztw.
Stagflacja. Sprawa ta jest kluczowa dla zrozumienia
zjawiska stagflacji czy te wysokiej inflacji w okresach
wysokiego bezrobocia. Dopki wystpuje silne oddziaywanie
inercyjnych czynnikw pchajcych koszty w gr, dopty
recesja moe wystpowa jednoczenie z wysok inflacj. I tak,
gdy ponownie zbadamy rys. 13.4, zobaczymy, i recesyjnemu
punktowi E odpowiada poziom produkcji znacznie niszy od
potencjalnego. Ceny jednak nadal rosn, gdy ich poziom
odpowiadajcy punktowi E znajduje si okoo 5% powyej
poziomu cen z poprzedniego okresu P'.
KRZYWA PHILLIPSA
Schemat globalnej poday i globalnego popytu jest
schematem niedogodnym do analizy inflacji. Jak widzielimy
na rys. 13.4, musimy ledzi przyprawiajc o zawrt gowy
pltanin wci przesuwajcych si krzywych AS i AD.
Na pocztku lat szedziesitych pojawia si
przeomowa innowacja w dziedzinie analizy inflacji. A.W.
Phillips dokona pionierskiej prby skwantyfikowania
czynnikw okrelajcych inflacj. Jego odkrycie dotyczyo empirycznego zwizku pomidzy wielkoci bezrobocia a tempem
wzrostu cen i pac.
Wczesne wersje krzywej Phillipsa
Rysunek 13. 5 pokazuje typowy ksztat krzywej
Phillipsa, taki, jaki przedstawiali autorzy w latach
szedziesitych. Na osi poziomej wykresu znajduje si stopa
bezrobocia. Na skali po lewej stronie mamy roczne stopy
inflacji cenowej. Gdy zmniejszajc wielko bezrobocia
przesuwasz si w lewo wzdu tej wczesnej wersji krzywej
Phillipsa, stopy wzrostu cen i pac wyznaczane przez t krzyw
staj si wysze.
U podstaw wspczesnych pogldw na inflacj znajduje
si wany element inflacyjnej arytmetyki. Zamy dla
uproszczenia, e wydajno pracy (wielko produktu na
jednego zatrudnionego) wzrasta kadego roku w staym tempie
wynoszcym 2%. Zamy dalej, e przedsibiorstwo ustala

ceny (czy te ,,mare od kosztw), opierajc si na

przecitnym koszcie pracy, tak i ceny stanowi zawsze 120
czy 140% przecitnych kosztw pracy.

Arytmetyka wica inflacj cen z inflacj pac jest

wwczas prosta: gdy pace rosn o 8% a wydajno pracy o
2%, to przecitny koszt pracy ronie o 6%. W wyniku, w
naszym prostym przykadzie, ceny take wzrosn o 6%1.
Posugujc si tego typu rachunkami, moemy dostrzec
przedstawiony na rys. 13.5 zwizek pomidzy wzrostem pac i
cen. Skala zaznaczona po prawej strome pokazuje procentowe
zmiany stawek pac, natomiast skala po lewej pokazuje stop
inflacji cen. Skale te rni si midzy sob jedynie o zaoon
wielko stopy wzrostu wydajnoci (tak, i zmiana cen o 6% w
skali roku odpowiada rocznej zmianie poziomu pac o 8%, jeli
tylko wydajno ronie o 2% rocznie oraz gdy ceny rosn
zawsze rwnie szybko, jak przecitne koszty pracy).
1

Ten istotny element oblicze mona sformalizowa w sposb nastpujcy. Zakadamy,

e przedsibiorstwa ustalaj ceny wedug jakiej staej mary, nakadanej na przecitny
koszt pracy przypadajcy na jednostk produktu. Oznacza to, e P jest zawsze proporcjonalne
do (wL/X), gdzie P jest poziomem cen, w jest stawk pac, L liczb godzin pracy, za X
wielkoci produkcji. Zamy dalej, e przecitna wydajno pracy (X/L) ronie
systematycznie w tempie 2% rocznie. Std, jeli pace rosn o 8% rocznie, to ceny bd
wzrasta w tempie 6% rocznie (= 8% wzrostu pac minus 2% wzrostu wydajnoci).
Oglniej: stopa inflacji = stopa wzrostu pacstopa wzrostu wydajnoci.

Jakie w tym prostym obrazie zamiany co za co jest

miejsce teorii wyznaczania produktu i dochodu? Za kulisami,
mona by powiedzie. Polityka pienina i fiskalna, wraz z
innymi czynnikami wyznaczajcymi cakowity poziom
wydatkw, okrelaj cakowity poziom globalnego pieninego
czyli nominalnego PNB. Potrzebujemy jednak informacji

dostarczanej przez krzyw Phillipsa, by mc okreli, jak

cz wzrostu nominalnego PNB stanowi wzrost realnego
PNB, jaka za wynika po prostu ze wzrostu cen.
T prost, wczesn wersj krzywej Phillipsa nazwano
teori inflacji na zasadzie wymiany co za co. Zgodnie z
tym pogldem spoeczestwo moe kupi niszy poziom
bezrobocia, jeli tylko gotowe jest zapaci za to cen wyszej
stopy inflacji. Sdzono te, i taka moliwo zamiany co za
co wystpuje zarwno w dugim, jak i w krtkim okresie.
Nachylona w d krzywa Phillipsa przedstawia wic t
podstawow moliwo wymiany - inflacji na bezrobocie.
Zastosowania wczesnych wersji krzywych
Phillipsa
Wielu ekonomistw byo nieostronych w swych
interpretacjach wczesnych wersji krzywej Phillipsa. Niekiedy
ludzie sdzili, e gospodarka moe kupi na zawsze mniejsze
bezrobocie, akceptujc wysok, lecz stabiln stop inflacji.
Rysunek 13.6 pokazuje krzyw Phillipsa, zamieszczon we
wpywowym Economic Report of the President (1969 r.).
Rysunek ten, wraz z komentarzem, przedstawionym tu wraz z
rys. 13.6, sugerowa, i gwnym niepomylnym skutkiem
niskiego bezrobocia bdzie wysoka inflacja, gdy tymczasem jak si pniej przekonalimy - skutkiem niskiego bezrobocia
jest rosnca inflacja.
Przekonamy si dalej, e - jak si okazao - ta prosta
wersja krzywej Phillipsa ma zasadnicz wad: ma ona
zastosowanie w krtkim okresie, ale nie w dugim. Ale
pamitajc przez chwil, e dotyczy gwnie krtkiego okresu,
jak mona zrozumie empiryczn zaleno przedstawion
przez t krzyw?
Gdy po raz pierwszy analizowano dane przedstawione na
rys. 13.6, analizujcych zaskoczy wzrost cen, wystpujcy
zanim gospodarka osigna stan penego zatrudnienia.
Popatrzcie na punkty dotyczce okresu 1961-1964, w ktrym
wystpowao znaczne bezrobocie i wiele fabryk byo nie
wykorzystanych. Dlaczego w tym okresie ceny pezy w tempie
od 1 do 2% rocznie? Dlaczego nie spaday, jak to si moe
dzia z cenami pszenicy czy cyny wwczas, gdy ma miejsce
nadwykowa poda?

Odpowied na to daje fakt, i ceny i pace nie s ustalane

na konkurencyjnych rynkach typu aukcji; ustalane s one
raczej - jak to podkrelalimy - przez takie podmioty
gospodarcze, jak przedsibiorstwa i zwizki zawodowe. W
kadym momencie pewne regiony czy brane bd
dowiadcza zastoju, podczas gdy inne bd si cieszy
rozkwitem. W sektorach, w ktrych panuje zastj, pace i ceny
bd wzgldnie stabilne. Na obszarach rozkwitajcych ceny
bd rosn. Tak wic przecitnie ceny bd rosy, nawet w
sytuacji umiarkowanego zastoju.
Zauwacie, e gdy oglny poziom bezrobocia si obnia,
odsetek sektorw dowiadczajcych nadwyki popytu ronie,
tak jak i ronie tempo, w ktrym ceny pezn w gr. Im
bardziej przesuwamy si na lewo wzdu osi poziomej rys.
13.6, tym wysza jest stopa inflacji.
Przesunicia krzywej Phillipsa

Krzyw Phillipsa przedstawiano czasem jako menu, z

ktrego mona wybiera midzy inflacj a bezrobociem.
Niestety - ceny si zmieniay, gdy biesiadnicy rozkoszowali si
swymi daniami. Rysunek 13.7 pokazuje, co si stao z
optymistyczn koncepcj co za co, towarzyszc krzywej
Phillipsa po roku 1968: punkty zatoczyy - zgodnie z ruchem
wskazwek zegara - koo w ptnocno-wschodniej czci
wykresu. Sceptyczny obserwator mgby w zasadzie
utrzymywa, i krzywa Phillipsa wznosi si!
Staranne zbadanie wydarze pozwala odkry histori
bardziej zoon, lecz fascynujc. Gdy ledzi si przebieg
wydarze, istotne jest odrnienie inflacji faktycznej od
inercyjnej. Inflacja inercyjna to taka stopa inflacji, ktra w
danym momencie jest wbudowana w gospodark czy te jest
antycypowana. Zawsze jednak zdarzaj si niespodzianki
(takie, jak zmiana cen ropy naftowej lub mrz na Florydzie).
Gdy zdarzaj si niespodzianki, faktyczna stopa inflacji moe
odbiega od stopy inercyjnej czy antycypowanej.
Jednake inflacja inercyjna reaguje na owe
niespodzianki. Proces ten zilustrowano na rys. 13.8. We
wczesnych latach szedziesitych inflacja utrzymywaa si na
niskim poziomie. Szybki wzrost i niewielkie bezrobocie w
czasie wojny w Wietnamie doprowadziy w Stanach
Zjednoczonych do podbijania cen i pac - wystpi wstrzs
popytowy. Pchno to faktyczn stop inflacji powyej
poziomu inflacji inercyjnej czy antycypowanej. Jednake
inflacja inercyjna wzrosa w siad za rosnc stop faktycznej
inflacji. I tak na pocztku lat siedemdziesitych inercyjna
inflacja wynosia ju 5%, a nie jeden procent, jak na pocztku
lat szedziesitych.
Spokj panowa do roku 1973, gdy rosnce ceny ropy
naftowej zwikszyy faktyczn inflacj do 11%. I znw
inercyjna inflacja sza jej ladem, rosnc do 7%. W roku 1979
nastpio powtrzenie wydarze z pierwszego szoku
naftowego, pchajc inflacj inercyjn do poziomu 8 czy 9%.
W latach 1979-1980 jednak politycy zdecydowani byli zapaci
niemal kad cen za krucjat przeciwko inflacji. Wynika z
tego recesja przyhamowaa dziaalno gospodarcz. Pod
ciosami polityki trudnego pienidza faktyczna stopa inflacji
obniya si z 13% w roku 1980 do 4% w roku 1984, a inflacja
inercyjna speza w d, w lad za tym.

Opowie ta wskazuje na istotny mankament wczesnej

wersji krzywej Phillipsa.
Warunki ,,wymiany pomidzy inflacj a bezrobociem
pozostaj stabilne tak dugo tylko, jak dugo stopa inflacji
inercyjnej pozostaje nie zmieniona. Gdy tylko zmieni si stopa
inflacji inercyjnej, krtkookresowa krzywa Phillipsa przesunie
si.
Naturalna stopa bezrobocia
Czy moemy co ocali z ruin koncepcji przesuwajcych
si krzywych Phillipsa? Tak, stwierdzaj przedstawiciele
wspczesnego gwnego nurtu makroekonomii. W ostatniej
dekadzie pojawi si pogld odrniajcy dugookresowe
krzywe Phillipsa od krzywych krtkookresowych.

Ten nowy pogld wyraany jest w nastpujcy sposb.

W kadym momencie mamy dan pewn inercyjn czy te
oczekiwan stop inflacji. Jeeli nie ma wstrzsw po stronie
kosztw lub popytu, to faktyczna inflacja bdzie rwnie
przebiega wedug inercyjnej stopy inflacji. Co oznacza stwierdzenie o braku wstrzsw po stronie kosztw i popytu? Po
prostu to, i stopa bezrobocia ksztatuje si na poziomie stopy
naturalnej oraz e pozapacowe elementy kosztw produkcji
(takie jak ropa naftowa czy ywno) ani nie rosn, ani nie
spadaj w gwatowny sposb wzgldem kosztw pracy.
Jednake gdy wystpuj wstrzsy kosztowe lub
popytowe, inflacja moe odbiega od stopy inercyjnej. Gdy
bezrobocie spada znacznie poniej stopy naturalnej, jak to byo
w czasie wojny w Wietnamie, stopa inflacji ma tendencj do
wzrostu powyej stopy inercyjnej. Gdy bezrobocie ronie do
poziomu 8 czy 10%, jak to byo w okresie 1981-1983, wwczas
inflacja spada poniej swej dotychczasowej stopy inercyjnej.
Jednake to nie koniec historii.
Gdy faktyczna stopa inflacji ronie ponad stop inflacji
inercyjnej, ludzie dostosowuj si do nowej sytuacji. Zaczynaj
oczekiwa wyszej inflacji w przyszoci. Inercyjna stopa
inflacji dopasowuje si do nowej rzeczywistoci2.

Przesuwajca si krzywa Phillipsa

Sposb, w jaki dokonuj si zmiany inflacji inercyjnej i
w jaki przesuwa si krzywa Phillipsa, to istotny aspekt
nowoczesnej makroekonomii. Proces ten mona zrozumie
jako pewn sekwencj kolejnych krokw, ktr ilustruje cykl
rozkwitu przedstawiony niej i zilustrowany rys. 13.9.
1. W pierwszym okresie bezrobocie jest na poziomie
stopy naturalnej. Nie wystpuj adne wstrzsy. Gospodarka
znajduje si na swej wyjciowej, krtkookresowej krzywej
Phillipsa, powiedzmy w punkcie A na rys. 13.9.
2. Stopa bezrobocia spada dziki wzrostowi produkcji
wywoanemu w okresie oywienia. Gospodarka przesuwa si w
gr i na lewo wzdu swej krtkookresowej krzywej Phillipsa
(SRPC na rys. 13.9). Inflacja zwiksza si, co ilustruje na rys.
13.9 ruch z punktu A do punktu B.
3. Ludzie, widzc, e inflacja wzrosa, oczekuj wyszej
jej stopy take i w przyszoci. Wysza inflacja zostaje wkrtce
wbudowana w oczekiwania i w umowy. Inercyjna stopa inflacji
take ronie.
W rezultacie krtkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa
si w gr. Stopa inflacji odpowiadajca kademu poziomowi
bezrobocia jest wysza. Wida to na rys. 13.9 w postaci nowej,
wyej pooonej, krtkookresowej krzywej Phillipsa,
oznaczonej SRPC'. Chocia stopa bezrobocia w punkcie C jest
taka sama jak w B, inflacja jest wysza, co odzwierciedla
wysz inercyjn czy oczekiwan stop inflacji.
4. Jednake oywienie nie bdzie trwao wiecznie. W
jakim momencie mechanizm akceleratora zadziaa przeciwko
szybkiemu wzrostowi: albo, by moe, zwikszy si
zaniepokojenie wadz monetarnych rozkrcajc si inflacj i
spowolni one wzrost iloci pienidza tak, jak to zrobiy w
1979 r. Wraz z pojawieniem si tego zwrotu w d aktywno
gospodarcza zmniejsza si.
2

Makroekonomici opisali kilka mechanizmw, dziki ktrym inercyjna stopa inflacji

adaptuje si do jej stopy faktycznej. Pierwsze sposoby wyjaniania tego mechanizmu wskazyway
na zjawisko uczenia si na podstawie faktw - gdy twj pies ugryzie ci parokrotnie, dochodzisz
wreszcie do wniosku, e jest to zy pies. Wspczeniejsze dyskusje podkrelay, jak umowy
dugoterminowe mog spowalnia proces dostosowywania faktycznej inflacji w momencie wystpowania wstrzsw. Okoo jedna czwarta pracownikw sektora prywatnego jest objta umowami dugoterminowymi. Reaguj one na zmieniajc si inflacj jedynie wwczas, gdy upynie
ju termin ich wanoci.
Nowsze pogldy, zwizane z rewolucj teorii racjonalnych oczekiwa, analizowan w dodatku do rozdziau 16, utrzymuj, i inflacja inercyjna bardzo szybko reaguje na zmieniajce si
okolicznoci. Zgodnie z tymi pogldami ludzie s prognostami wraliwymi i dokadnymi, tak i
krtki okres bardzo szybko staje si okresem dugim.

Powiedzmy, e wraz z tym spowolnieniem wzrostu

bezrobocie powraca do swej naturalnej stopy. Pokazuje to
punkt D na krzywej SRPC' na rys. 13.9. Zasadnicz spraw, na
ktr trzeba zwrci uwag, jest to, i stopa inflacji jest
wysza, cho stopa bezrobocia jest w punkcie D taka sama jak
w A. Dlaczego? Dlatego, e inercyjna stopa wzrosa, gdy
przesuwalimy si z punktu A do D.
Cykl ten bdzie dziaa rwnie w przeciwnym kierunku
wwczas, gdy gospodarka przechodzi przez okres zaciskania
pasa. W tym przypadku bezrobocie zwiksza si, faktyczna
stopa inflacji spada nastpnie poniej stopy inflacji inercyjnej;
w kocu obnia si stopa inflacji inercyjnej, a gdy gospodarka
powrci do naturalnej stopy bezrobocia, cieszy si bdzie
nisz stop inflacji. Przykadem czego w rodzaju tego
bolesnego cyklu zaciskania pasa mog by wojny wydane
inflacji przez Cartera i Reagana w latach 1979-1982.

Pionowa dugookresowa krzywa Phillipsa

Widzielimy, e gdy stopa bezrobocia odbiega od jego
stopy naturalnej, wystpuje tendencja do zmiany stopy inflacji.
Powiedzmy e naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%, a stopa

faktyczna 4%. Wskutek tego wystpi tendencja do wzrostu

inflacji z roku na rok, tak jak to pokazano na rys. 13.9. Inflacja
moe wynie 6% w pierwszym roku, 7% w drugim, 8% w
trzecim i zwiksza si dalej w nastpnych latach.
Kiedy si zatrzyma ta rozkrcajca si w gr spirala?
Zgodnie z teori naturalnej stopy bezrobocia nie zatrzyma si
ona, dopki bezrobocie nie wrci znw do poziomu
odpowiadajcego swej naturalnej stopie. Mwic inaczej, tak
dugo jak dugo bezrobocie jest nisze od swej stopy naturalnej,
inflacja bdzie rosn.
Podobne zjawisko mona zaobserwowa, gdy bezrobocie
jest wysokie. W tym wypadku inflacja bdzie si obnia tak
dugo, jak dugo bezrobocie bdzie wiksze od swej stopy
naturalnej.
Tylko wtedy, gdy wielko bezrobocia jest na poziomie
stopy naturalnej, inflacja bdzie stabilna; tylko wtedy bd si
rwnoway siy nadwykowej poday i popytu na
poszczeglnych rynkach pracy; tylko wwczas inflacja jakakolwiek byaby jej stopa inercyjna - nie bdzie wykazywa
tendencji do zwikszania si ani do zmniejszania.
Dlatego te w dugim okresie jedynym poziomem
bezrobocia mogcym wspistnie ze stabiln stop inflacji jest
jego stopa naturalna. Dugookresowa krzywa Phillipsa musi
by wic okrelona w postaci linii pionowej wznoszcej si w
gr w punkcie odpowiadajcym naturalnej stopie bezrobocia,
tak jak to pokazano na rys. 13.9 (krzywa DA).
Z tego nowego spojrzenia na krzyw Phillipsa wynikaj
dla polityki gospodarczej dwa kluczowe wnioski. Po pierwsze istnieje minimalny poziom bezrobocia, ktry w dugim okresie
gospodarka moe utrzymywa; widzimy teraz, e w badanym
kraju bezrobocie nie moe si dugo utrzymywa poniej stopy
naturalnej, bez rozkrcenia si spirali inflacyjnej.
Po drugie, moemy jednak wykorzystywa
krtkookresow krzyw Phillipsa. Ekspansjonistyczny
prezydent moe spowodowa zmniejszenie stopy bezrobocia
poniej jego stopy naturalnej i przejciowo spoeczestwo
moe si cieszy niskim bezrobociem, ale kosztem rosncej
inflacji. Albo te kraj moe si uzbroi w cierpliwo na okres
zaciskania pasa, jak to byo w lalach 1979-1982, i tym samym
sprowadzi poziom inflacji w d.
Powtrzenie
Warto powtrzy podstawowe wnioski z tej czci
rozdziau.

 Inflacj charakteryzuje tendencja do inercji. Dryfuje

ona zgodnie z uksztatowan historycznie stop, dopki nie
dotkn jej wstrzsy ze strony popytu lub kosztw.
W krtkim okresie dodatni wstrzs popytowy,
obniajcy stop bezrobocia do poziomu niszego od stopy
naturalnej, spowoduje wzrost stopy inflacji (i odwrotnie w
przypadku negatywnego wstrzsu popytowego). W krtkim
okresie, gdy krzywa Phillipsa jest stabilna, istnieje zamienno
co za co pomidzy inflacj a bezrobociem.
W dugim okresie nie wystpuje jednak tego rodzaju
zamienno. W okresie takim, po okresie niskiego bezrobocia
nastpi przypieszenie inflacji. Rosnca inflacja stanie si
wkrtce inflacj oczekiwan i inercyjna stopa inflacji take
wzronie. Dopki stopa bezrobocia jest nisza od stopy
naturalnej, inflacja bdzie rosn.
Tak wic w dugim okresie krzywa Phillipsa jest lini
pionow, wznoszc si w punkcie naturalnej stopy bezrobocia;
nie ma sposobu utrzymania w jakim kraju bezrobocia na
poziomie niszym od stopy naturalnej bez rozkrcania spirali
inflacji.
KWESTIE OTWARTE
Teoria ekonomii jest ewolucyjna. Gospodarka zmienia
si, reagujc na polityk i wydarzenia zewntrzne. Nasze teorie
ekonomiczne zajmujce si takimi zagadnieniami, jak inflacja
czy bezrobocie, take musz si dostosowywa. Jednake
zanim jeden zestaw problemw zostanie rozwizany, pojawiaj
si dwa nastpne, wprawiajce ekonomistw w zakopotanie.
W obszarze zagadnie dotyczcych inflacji liczne
pytania nadal budz kontrowersje. W tym kocowym
fragmencie czci powiconej teorii inflacji zwracamy si ku
czterem problemom, ktrymi zajmuj si wspczesna teoria
inflacji i polityka antyinflacyjna.
Czy koncepcja krzywej Phillipsa jest ju martwa
W reakcji na niespjnie rozrzucone punkty, pokazane na
rys. 13.7, wielu sceptykw z uciech ogasza, i krzywa
Phillipsa to bzdura. Czy maj racj?
Gdy przyjrzymy si temu problemowi uwanie,
stwierdzimy, e rzeczywicie teoria prostej i stabilnej krzywej
Phillipsa jest teori martw. Zastpia j jednak subtelniejsza
teoria naturalnej stopy bezrobocia, przedstawiona w poprzedniej czci rozdziau. Najnowsze weryfikacje tej teorii
dotycz wydarze po 1979 r. w Thatcherowskiej Wielkiej

Brytanii i Reaganowskiej Ameryce. Oba kraje przecierpiay

gbokie recesje, ktre miay suy zmniejszeniu
nieakceptowalnie wysokiej inflacji. W obu krajach nastpio w
efekcie zdecydowane i istotne zmniejszenie inflacji - w
znacznym stopniu tak, jak to przewiduje zarysowana uprzednio
wspczesna teoria inflacji.
Trzeba rwnoczenie podkreli, e niezalenie od tego,
jak ywotna moe si okaza ta nowa teoria naturalnej stopy
bezrobocia, to wci jest ona w najlepszym razie nieprecyzyjna
i przybliona. Zawsze bd wystpowa niespodzianki oraz
bdy predykcji. Poprawny pozostaje jednak zasadniczy punkt
krzywej Phillipsa, sprawa zamiennoci pomidzy inflacj a
bezrobociem w krtkim okresie.
Jak dugi jest dugi okres
Zobaczylimy, e w dugim okresie krzywa Phillipsa
staje si pionowa. Jak dugo gospodarka kraju moe przesuwa
si po danej krzywej Phillipsa?
Nie znamy dokadnej dugoci okresu, w ktrym
gospodarka dostosowuje si do wstrzsu. Ostatnie badania
sugeruj, i wikszo dostosowa wymaga od piciu do
dziesiciu lat, niezbdnych do renegocjacji umw na rynku
pracy i do tego, by skutki tych dostosowa mogy przenikn
do caej gospodarki. Dugo tego okresu zaley te
prawdopodobnie od rodzaju wstrzsu i od tego, na ile jest on
zjawiskiem nowym. Tak wic polityk moe polega na krzywej
Phillipsa o okrelonym nachyleniu wystarczajco dugo na to,
by wpyn na przebieg politycznego cyklu gospodarczego, ale
niemdrze byoby si opiera na krzywej Phillipsa o jakim
okrelonym nachyleniu przez okres duszy ni p tuzina lat.
Zwalcza czy dostosowa si
Jeeli nasz wiek jest wiekiem inflacji, to oczywicie
rodzi si pytanie: czy powinnimy prbowa zwalczy inflacj
przez zaciskanie pasa lub innymi brutalnymi strategiami? Czy
te powinnimy dostosowa nasz gospodark do inflacji i y
z ni z jako mniejszym zem?
W wikszoci wypadkw, poczynajc od roku 1980, w
czoowych pastwach uprzemysowionych optowano za
wyplenieniem inflacji. Thatcher w Wielkiej Brytanii i Reagan
w Stanach Zjednoczonych wynieli spraw opanowania inflacji
na sam szczyt swych priorytetw makroekonomicznych.
Niektre kraje wybray indeksacj i inne techniki
dostosowawcze. Indeksacja jest mechanizmem, dziki ktremu

ludzie zostaj czciowo lub cakowicie uodpornieni na zmiany

oglnego poziomu cen.

Przykady znale mona w umowach zbiorowych,

takich na przykad jak ukady zawierane pomidzy zwizkiem a
przedsibiorstwem, w ktrych zawarte s klauzule
zapewniajce pracownikom podwyki z tytuu wzrostu kosztw
utrzymania, tzw. COLA (cost of living adjustment). Typowe
zasady s nastpujce. Firma w roku nastpnym da
pracownikowi podwyk pacy w wysokoci 2%, jeli nie
bdzie inflacji. Jednake jeeli ceny wzrosn o 10% w cigu
nastpnych dwunastu miesicy, to firma doda kolejne 4% (lub 6
lub 8%) jako rekompensat wzrostu kosztw utrzymania.
Klauzule takie byy rzadkoci przed inflacyjnym okresem lat
siedemdziesitych, lecz obecnie 70% umw zbiorowych
zawiera klauzule COLA.
Rwnoczenie, w roku 1981, Kongres wprowadzi
czciow indeksacj podatku od dochodw osobistych. Z
kadymi dziesicioma procentami wzrostu cen rosn o 10%
progi dochodw podlegajcych opodatkowaniu (przedstawione
w tabl. 33.3). Tak wic realna wielko paconych przez ludzi
podatkw (podatki w dolarach o staej sile nabywczej) ronie
tylko wtedy, gdy rosn ich realne, podlegajce opodatkowaniu
dochody.
Dlaczego po prostu nie uodpornimy caej gospodarki,
indeksujc wszystko? W takim wiecie inflacja nie miaaby
adnego realnego znaczenia i, by moe, moglibymy j
zignorowa, koncentrujc si na zmniejszaniu bezrobocia.
Wyglda to na dobry pomys. Jednake okazuje si, e
im bardziej przez indeksacj uodporniasz gospodark na
inflacj, tym bardziej niestabilna staje si inflacja. Zamy, e
pace, czynsze, stopy procentowe i ceny dbr uytecznoci
publicznej s indeksowane w stu procentach wzgldem CPI
(wskanika cen konsumpcyjnych). Powiedzmy, e ze zbiory
powoduj tak duy wzrost cen ywnoci, e CPI wzrasta o
10%. Ten wstrzs rozszerzy si na ca gospodark jak
epidemia. Wszystko, co jest indeksowane wzgldem CPI,
wzronie o 10%. Poniewa jednak indeksowane s wszystkie
(lub prawie wszystkie) skadniki kosztw, w nastpnym
miesicu CPI wzronie znw o niemal 10%. W trzecim
miesicu ceny ponownie wzrosn o niemal 10%. Zanim ta
spirala kosztw i cen si uspokoi, poziom cen wzronie
wielokrotnie.
Wysoka stopa indeksacji dziaa podobnie do ogromnej
wartoci mnonika z naszego modelu wyznaczania produkcji z
rozdziau 8 - wzmacnia ona wstrzsy cenowe. By moe, z tego
wanie powodu rzd niemiecki - majcy awersj do inflacji od
czasu bolesnych lat dwudziestych - zakaza klauzul typu

COLA, a zakaz ten dziaa jako swego rodzaju stabilizator

inflacji.
W adaptowaniu si do inflacji tkwi zatem paradoks: im
bardziej spoeczestwo zabezpiecza swych czonkw przed
inflacj, tym bardziej niestabilna moe si ona sta. Kraje, ktre
szeroko zastosoway indeksacj w swych gospodarkach (na
przykad Izrael czy Brazylia), nie doznay z tego powodu
wikszej ulgi.
Jak kosztowne jest zmniejszenie inflacji
Kocowe pytanie brzmi: ile kosztuje pozbycie si inflacji
z gospodarki? Jak kosztowna jest dezinflacja, czyli polityka
obniania stopy inflacji?
Mona to traktowa jako inny sposb postawienia
nastpujcego pytania: jak paska jest krtkookresowa krzywa
Phillipsa? Jeeli krzywa Phillipsa jest paska, oznacza to, i
zmniejszenie inflacji bdzie wymaga duego wzrostu
bezrobocia, tak wic dezinflacja jest w tym wypadku bolesna.
Jednake gdy krzywa Phillipsa wznosi si stromo, wwczas
niewielki wzrost bezrobocia obniy inflacj szybko i znacznie tak wic dezinflacja jest wzgldnie bezbolesna.
Wiele byo bada statystycznych, ktre daj cakiem
spjne odpowiedzi na postawione tu pytanie. Wyjdmy od
naturalnej stopy bezrobocia wynoszcej 6% i inflacji inercyjnej
na poziomie 9%. Szacunki sugeruj, e gdy stop bezrobocia
zwikszy si do 7% na jeden rok, a nastpnie powrci ona do
poziomu 6%, to stopa inflacji obniy si o okoo p punktu
procentowego. Tak wic aby zmniejszy inflacj o jeden peny
punkt procentowy, trzeba utrzymywa bezrobocie przez jeden
rok na poziomie o dwa punkty procentowe wyszym od
naturalnej stopy bezrobocia3.
Moemy zrobi krok dalej i obliczy strat PNB
powstajc w wyniku polityki dezinflacji. Zgodnie z prawem
Okuna, omawianym w rozdziale 10, wzrost bezrobocia o dwa
punkty procentowe ponad stop naturaln bdzie oznacza, e
PNB faktyczny bdzie o 4% niszy od potencjalnego PNB. Dla
warunkw roku 1985, przy PNB w wysokoci 4000 mld dol.,
strata PNB w wyniku zredukowania stopy inflacji o jeden
punkt procentowy wyniosaby wic 4% z 4000 mld dol. (tzn.
160 mld dol.). Liczba ta jest znacznie dokadniejsza od tego, co
nauka ekonomii moe gwarantowa. Ekonomici badali koszty
dezinflacji, stosujc rozmaite techniki.
Ostrone podsumowanie wynikw jest nastpujce: w
poowie lat osiemdziesitych obnienie inflacji przez wysokie

bezrobocie i recesj kosztowao od 100 do 220 mld dol. straty

PNB za kady punkt procentowy obnienia inflacji.
Moliwe jest zweryfikowanie tego przedziau szacunkw
przez porwnanie z wydarzeniami z lat 1980-1984, kiedy to
Stany Zjednoczone dowiadczyy dugotrwaej recesji. Tablica
13.1 przedstawia szacunkowe obliczenia strat produkcji z
tytuu recesji (w porwnaniu z produkcj na poziomie
potencjalnym) wraz z oszacowanym zmniejszeniem inercyjnej
stopy inflacji. Obliczenia te pokazuj, e lata 1980-1984
kosztoway Stany Zjednoczone w przyblieniu 170 mld dol.
straty produktu za kady procentowy punkt obnienia inflacji.
3
Liczne badania, ktrych przegldu dokona Arthur Okun w Efficient Disinflationary
Policies, American Economic Review, maj 1978, dostarczaj szacunkw wpywu wikszego
bezrobocia na zmniejszenie inflacji. Liczby podane tutaj uwzgldniaj zarwno prac Okuna, jak i
wiesze badania przeprowadzone przez R. J. Gordona i in.

Wiarygodno i inflacja. Ostatnie dowiadczenia s

uyteczne take dla omwienia innego problemu. W ostatniej
dekadzie wielu odszczepiecw od pogldw zwizanych z
gwnym nurtem ekonomii utrzymywao, e pogldy te s zbyt
pesymistyczne. Niektrzy z nich - jak monetaryci lub
zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwa, z ktrymi spotkamy
si w rozdziale 16 - argumentowali, i wiarygodna i publicznie
zapowiadana polityka gospodarcza, jak ta, ktra przyjmuje
stae zasady polityki monetarnej, mogaby prowadzi do
szybkiego i wzgldnie bezbolesnego obnienia inflacji. miae
eksperymenty dostarczaj zdecydowanych wynikw: dowody
przedstawione w tabl. 13.1 s zupenie przekonujce. Okres
1980-1984 pokaza, e koszt wykorzystywania recesji dla
obnienia inflacji jest tak wysoki, jak tego dowodzili Okun i
inni pesymici; Okun pokaza te, e stosowanie ogaszanych z
wyprzedzeniem posuni monetarystycznych, majcych
zwikszy wiarygodno, nie okazao si efektywne z punktu
widzenia obniki tego kosztu. Bardziej sformalizowane
badania, z ktrych wynikay takie same w istocie wnioski,
znale mona w pracach Roberta Gordona, Otto Ecksteina,
Georga Perry'ego i Oliviera Blancharda.

Myl, i dezinflacja kosztuje nard od 100 do 200 mld

dol. za kady punkt obnienia inflacji, wywouje zdumienie.
Syszc co takiego, ludzie odpowiadaj zwykle po pierwsze,
czy warto? A po drugie: czy nie ma taszych sposobw
zmniejszenia inflacji?
Co do odpowiedzi na pytanie Czy warto? opinie s
gboko podzielone. Omawialimy koszty inflacji w
poprzednim rozdziale. Widzielimy rozmaite ich rodzaje, cho
adne dajce si skwantyfikowa koszty nie wydaway si zbyt
due. Zauwaylimy jednak take, i to, e koszty nie s
kwantyfikowalne, nie oznacza, e s one niskie (rozwa
przypadek wolnoci sowa).
Drugie pytanie, dotyczce realnoci mniej kosztownych
sposobw obniania inflacji, byo przedmiotem nieustajcych
dyskusji i sporw w cigu ostatnich trzech dziesicioleci.
Zwizany z nim jest problem polityki dochodowej.
POSZUKIWANA:
EFEKTYWNA POLITYKA
DOCHODOWA
Odejdmy teraz od analizy i zwrmy si do palcych
problemw polityki w gospodarce mieszanej. Nie tylko Stany
Zjednoczone musz szuka kompromisu pomidzy stabilnoci

cen a penym zatrudnieniem: musz tak czyni take wszystkie

pozostae przodujce kraje. Problem, jak rozwiza dylemat
zwaenia kosztw inflacji i kosztw bezrobocia, nadal
pozostaje otwarty w Szwajcarii i Szwecji, w Niemczech i
Japonii, w Holandii i Woszech, we Francji i Wielkiej Brytanii.
A oto niektre ze stosowanych sposobw postpowania.
Naprzemienne hamowanie i pobudzanie (stop-go)
gospodarki brytyjskiej i innych w latach szedziesitych i
siedemdziesitych okazao si nieefektywne z punktu widzenia
kontroli nad inflacj i zmusio do zapacenia okrutnej ceny w
postaci obnienia wydajnoci oraz poziomu ycia.
Regulacja pac i cen w warunkach pokojowych bya
szeroko stosowana w Skandynawii, Holandii i w innych
krajach. Cho w krtkim okresie okazywaa si ona niekiedy
skuteczna - Finlandia w latach 1967-1971 jest tu znaczcym
przykadem, a Ameryka w latach 1951-1952, by moe,
kolejnym - w duszym okresie takiej regulacji albo nie dawao
si utrzyma, albo te stawaa si ona nieefektywna, ulegajc ,,
stpieniu. A w niektrych przypadkach, jak w Stanach
Zjednoczonych w okresie 1971-1974, regulacja cen i pac
okazywaa si cakowicie nieefektywna z punktu widzenia
tumienia spirali pacowo-cenowej.

 Dobrowolne wytyczne pac i cen okazay si niewiele

tylko warte w Holandii, a take w czasach Kennedy'ego,
Johnsona i Cartera w Stanach Zjednoczonych. Z czasem
okazyway si one nieefektywne i niesprawiedliwe szczeglnie wwczas, gdy towarzyszyy im nadmiernie
pobudzajca polityka fiskalna i monetarna, stymulujca
popytow presj na ceny.
Strategi konkurencyjno-rynkow zalecao wielu
ekonomistw, zwaszcza majcych skonnoci do
konserwatyzmu. Podejcie to opiera ograniczenie wzrostu cen i
pac na naturalnej dyscyplinie rynkw. Jego zwolennicy
chcieliby doprowadzi do tego, by siy rynkowe dziaay z
wiksz moc. Jak? Przypieszajc deregulacj takich gazi,
jak gazu naturalnego, uytecznoci publicznej, telekomunikacji,
transportu i finansw; usuwajc przeszkody dla konkurencji
tkwice w wypaczonych przepisach antymonopolowych czy
ochronie cen detalicznych (retail-price maintenance); uchylajc
prawa powstrzymujce konkurencj (takie jak kwoty w handlu
zagranicznym czy ustawodawstwo o pacy minimalnej); a
nawet rozwaajc zakazy monopolu zwizkw zawodowych.
Dowodz oni, e zwikszajc konkurencyjno rynkw, mona
przynajmniej czciowo usun tkwice w nich obcienia inflacyjne.
Poszukiwania efektywnej i trwaej polityki dochodowej
byy jednak, jak dotd, daremne. Jak to podsumowuje
gruntowne studium tego problemu: Z uoglnienia [siedmiu]
badanych pod tym wzgldem krajw wynika, i polityka
dochodowa nie przynosia wikszych sukcesw. Zestawienie
tych dowiadcze. pozwala stwierdzi, e w adnej ze swych
postaci, ktre dotychczas si pojawiy, polityka dochodowa nie
odniosa sukcesu w realizacji swego podstawowego celu,
okrelanego jako uczynienie penego zatrudnienia spjnym z
rozsdnym stopniem stabilnoci cen4.
Stosowa POP-iwek czy go
nie stosowa5
Pomimo niepowodze nie stracono nadziei. Dzi
ekonomici nadal poszukuj efektywnych sposobw trwaego
przesunicia krtko- lub dugookresowych krzywych Phillipsa
w lewo. Jedna z bardziej odkrywczych ostatnich sugestii
zmierza do ujarzmienia systemu cen przez wykorzystanie
bodcw mikroekonomicznych dla osignicia
makroekonomicznych celw. Propozycje te to polityka

dochodowa operujca podatkiem (POP, po angielsku TIP: taxbased income policy).

4

L. Ullman i R. J. Flanagan Wage Restraint: A Study of Income Policies in Western

Europe, Berkeley 1971.
5
Tytu tego paragrafu w oryginale brzmi To tip or not to tip (parafraza by albo nie
by) i dosownie znaczy dawa napiwek czy nie dawa. Angielskie sowo tip (napiwek) jest
tu jednak skrtem od tax-based income policy okrelajcym polityk dochodow
wykorzystujc podatek.
Stosowana w Polsce polityka opodatkowania wzrostu pac nazwana w skrcie PPWW
(podatek od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodze) i noszca popularn nazw
popiwku jest przykadem praktycznego zastosowania polityki typu TIP. Zbieno brzmienia
sw popiwek i napiwek uzasadnia by moe przyjcie takiego tumaczenia tej
nieprzetumaczalnej gry sw i znacze (przyp. tumacza).

Zwolennicy POP-iwku rozumuj w nastpujcy sposb:

podobnie do broni jdrowej, regulacja pac i cen to narzdzie
zbyt potne; natomiast dobrowolne wytyczne wzrostu
(guidelines), zwane niekiedy rozmieszaczami (jawboning),
s antyinflacyjn broni o sile ognia rwnej gorcemu
powietrzu. Stymulujmy tedy dziaania antyinflacyjne, dotujc
tych, ktrych pace i ceny rosn wolno, a opodatkowujc tych,
ktrzy napdzaj inflacj. Podejcie to dla opanowania inflacji
uywa wic fiskalnego kija i marchewki.
Powiedzmy na przykad, e pragniemy strci stop
inflacji w d z poziomu 6% rocznie do 4%. Ustalamy wic
czteroprocentow norm wzrostu pac. adna firma, w ktrej
przecitna paca ronie o wicej ni 4%, nie moe sobie
odliczy tej nadwyki ze swych zyskw jako podstawy
opodatkowania podatkiem od dochodw (zyskw) korporacji6.
Jak dotd POP jest tylko wietlan ide. Nie zosta
sprawdzony7. Niektrzy ekonomici sdz jednak, e przy
niezwykle wysokich kosztach obniania inflacji przez recesj,
idea ta warta jest jednak wyprbowania. Gdyby si okazaa
efektywna, byaby wysoce wartociowa. Jeeli za nie,
niewiele jest do stracenia.
Ekonomici nie s jednak zgodni w swym entuzjazmie
dla POP, jak i w zasadzie dla kadej niekonwencjonalnej
polityki antyinflacyjnej. Wielu wskazuje na wysokie koszty
takich narzdzi, jak regulacja pac i cen; w dodatku uwaaj, e
szacowana wielko utraconego produktu niezbdnego do
obnienia inflacji take ulega swego rodzaju inflacji.
Sceptycy ci sdz, e nie ma niczego, co mogoby zastpi
dyscyplin na rynkach oraz recesj.
Okrutny dylemat
Ostatnie dwa rozdziay dotyczyy w caoci wanego i
zoonego zjawiska zwanego inflacj. Ostatecznie nie moemy
uciec od wniosku, i kontrola nad inflacj we wspczesnej
gospodarce przemysowej stawia przed twrcami polityki
gospodarczej jeden z najokrutniejszych dylematw, z jakimi
maj do czynienia.
6
A co z cenami? Wikszo programw regulacji cen i pac wprowadza norm liczbow
dla plac i narzutow dla cen. Przypomnij sobie logik rozumowania przedstawionego w
przypisie 1, powyej. Ceny w przedsibiorstwie zmieniaj si rwnolegle do jego kosztw.
Dlatego te gdy pace i inne koszty bd rosn o 2% wolniej, ceny pod szybko w lad za
nimi, take rosnc wolniej o 2%.
7
Jak wspomniano wczeniej, stosowany w Polsce podatek od ponadnormatywnych
wypat wynagrodze zwany potocznie popiwkiem moe by uznany za pewien rodzaj
polityki dochodowej operujcej podatkiem (przyp. tumacza).

Wielu wspczesnych ekonomistw uwaa, e

istnieje naturalna stopa bezrobocia, poniej ktrej
nasze gospodarki znale si mog jedynie wtedy,
gdy ponios ryzyko rozkrcajcej si spirali inflacji.
Ponadto ta naturalna stopa bezrobocia wydaje si
tragicznie wysoka - o wiele wysza od tej, ktrej
wymaga frykcyjna migracja modych i
niedowiadczonych pracownikw poszukujcych
zatrudnienia. Te trzewe wnioski ostudzi powinny
najbardziej entuzjastycznych obrocw mieszanej
gospodarki kapitalistycznej.
Wysoka naturalna stopa bezrobocia, przy
towarzyszcej jej koniecznoci zaakceptowania
duego niedobrowolnego bezrobocia, jest gwn
wad wspczesnej mieszanej gospodarki
kapitalistycznej. A problem ten wydaje si zaostrza
z upywem czasu, wraz z tym jak dla ograniczenia
inflacji staj si konieczne coraz to wysze stopy
bezrobocia.
Dlaczego tak si dzieje, i chroniczne
bezrobocie staje si coraz bardziej dominujc
cech wspczesnego kapitalizmu? Dlatego, e
chronic ludzi przed nieszczciami ndzy i
bezrobocia pastwo sprawio, i zaczli si oni
coraz silniej przeciwstawia obnikom cen i pac.
We wczeniejszych okresach swego rozwoju
kapitalizm by efektywniejszy, lecz take bardziej
bezduszny. By to system, w ktrym ten, kto nie
pracowa, nie mia co je. Bez bonw
ywnociowych i zasikw dla bezrobotnych
zarwno rodzice, jak i dzieci oferowali sw prac za
okruch srebra - pracujc od witu do nocy za
kromk chleba, przemierzajc kilometry dziennie,
by zarobi psie pienidze. W dziewitnastym wieku
pace w okresie recesji spaday, poniewa rodziny
bezrobotnych mogy zaledwie przey.
Dzisiejsze pastwo opiekucze nie toleruje
takiego okruciestwa. Ludzie otrzymuj dzi zasiki
dla bezrobotnych, dodatki za rozk, zatrudnienie
przy pracach publicznych, bony ywnociowe i
wsparcie z pomocy spoecznej. I niewielu tylko
proponuje cofnicie wskazwek zegara do
bezwzgldnych rzdw czystego kapitalizmu.
Lecz nawet najzagorzalsi obrocy
dzisiejszego pastwa opiekuczego musz przyzna,

i za humanitaryzm trzeba byo zapaci; stworzy

on nowe prawa ruchu pac i cen. Wci wiksze i
wiksze stopy bezrobocia potrzebne s dzi do
opanowania inflacji.
PODSUMOWANIE
1. Dawno temu, w czasach panowania
leseferyzmu, gdy krlowa Wiktoria rzdzia z
zamku Windsor, a William McKinIey drzema w
Biaym Domu, mogo by jakie uzasadnienie obaw,
i kapitalizm bdzie sporadycznie dowiadcza
dolegliwoci niedostatecznej konsumpcji i
niedoboru globalnej siy nabywczej. Pogld Lenina,
e niedostatki kapitalistycznych rynkw mog by
leczone jedynie przez imperialistyczne inwestycje
zagraniczne i drapiene wydatki wojenne, mg
wic zawiera w sobie nieco prawdy. Lecz
niezalenie od innych zalet, w epoce, jaka przysza
po Keynesie, kada z mieszanych gospodarek
zdobya i stosowaa narzdzia polityki fiskalnej i
pieninej dla zwikszenia wydatkw i obnienia
bezrobocia. Polityka ta dziki swym niegdysiejszym
sukcesom stworzya oczekiwania wikszej
stabilnoci, lecz jednoczenie zrodzia inny
problem: inflacj kosztow i stagflacj.
2. Dzisiejsza inflacja pojawia si w wielu
odmianach. W kadym momencie gospodarka
charakteryzuje si odziedziczon pewn inercyjn
czy oczekiwan stop inflacji. Jest to stopa inflacji,
ktr ludzie przyzwyczaili si antycypowa, i ktra
wbudowana jest w umowy pacowe i inne
porozumienia. Inercyjna stopa inflacji moe
dryfowa w tempie 2, 6 lub 10% kadego roku, nie
wykazujc silniejszych skonnoci do wzrostu czy
obniania si. Inercyjna stopa inflacji jest stanem
krtkookresowej rwnowagi i trwa dopty, dopki
gospodarka nie zostanie poddana jakiemu
wstrzsowi.
3. W rzeczywistoci gospodarka podlega
nieustannym wstrzsom cenowym. Gwne rodzaje
wstrzsw wytrcajcych inflacj z jej stopy
inercyjnej to cignienie przez popyt i pchnicie
ze strony kosztw.

Inflacja cigniona przez popyt wystpuje

wwczas, gdy zbyt wielkie wydatki zderzaj si ze
zbyt ma iloci dbr, gdy krzywa globalnego
popytu przesuwa si w gr i na prawo. W wyniku
tego zjawiska pace i ceny podbijane s na rynkach
w gr.
Inflacja popychana przez koszty to nowe
zjawisko we wspczesnych gospodarkach
mieszanych. Wystpuje, gdy koszty produkcji rosn,
chocia nie wystpuje nadwykowy popyt na dobra
czy nakady. Graficznym obrazem inflacji
popychanej przez koszty jest popychana w gr
krzywa poday. Presja kosztowa ma miejsce
wwczas, gdy zwizki zawodowe lub te
producenci ropy naftowej korzystaj ze swej siy
rynkowej, podnoszc ceny bez wzgldu na fakt
istnienia wysokiego bezrobocia lub nie
wykorzystanych szybw naftowych.
4. Wspczesna wersja krzywej Phillipsa jest
narzdziem pozwalajcym ukaza, jak inflacja
inercyjna i wstrzsy wpywaj na gospodark.
W krtkim okresie istnieje w gospodarce
moliwo zamiany co za co: bezrobocia za
inflacj. Powiedzmy, e w danym roku inercyjna
stopa inflacji wynosi 4%, a naturalna stopa
bezrobocia 6%. Jeli bezrobocie spadnie poniej
stopy naturalnej, inflacja wzronie powyej stopy
inercyjnej, do wysokoci 5 lub 6%, czy nawet
wicej. Podobnie, jeli bezrobocie wzronie
powyej stopy naturalnej (jak to si stao w latach
1980-1984), inflacja bdzie miaa tendencj do
spadku poniej stopy inercyjnej.
5. Menu, z ktrego moemy wybiera, nie jest
jednak stae. Gdy inflacja utrzymuje si powyej lub
te poniej wbudowanej w system stopy inercyjnej,
zmieniaj si ludzkie oczekiwania i zmienia si
sama inercyjna stopa inflacji. Panuje dzi
przekonanie, e inercyjna stopa inflacji dostosowuje
si cakowicie do zmieniajcego si dowiadczenia
historycznego. Warunki wymiany co za co
pomidzy inflacj a bezrobociem nie s wic stae.
Gdy politycy prbuj utrzyma przez dugi czas
bezrobocie na poziomie niszym od stopy naturalnej, spirala inflacji ulega rozkrceniu.

Dugookresowa krzywa Phillipsa ksztatuje si wic

jako linia pionowa.
6. W czasie gdy w nauce ekonomii
nastpowaa ewolucja od wczesnych wersji
krzywych Phillipsa do nowej teorii stopy naturalnej,
pojawiy si nowe problemy i spory. Gwnym
problemem dla politykw jest to, jak wielkie straty
produktu i zatrudnienia trzeba ponie, by
zmniejszy uporczywie przywart do gospodarki
inflacj inercyjn, to znaczy, jak wielkie s koszty
dezinflacji? Biece szacunki wskazuj, e dla
zwolnienia inflacji inercyjnej o jeden punkt
procentowy niezbdna jest istotna recesja,
obniajca PNB o 100 do 200 mld dol. poniej jego
poziomu potencjalnego. Tak wielkie koszty
zmuszaj do zastanowienia, gdy rozwaa si
ewentualno wywoania recesji w celu stumienia
umiarkowanej inflacji.
7. Ze wzgldu na wysokie koszty obniania
inflacji przez recesj, poszczeglne kraje czsto
prboway stosowa inne podejcia. S to polityki
dochodowe, takie jak regulacja pac i cen czy
dobrowolne wytyczne ich wzrostu. Wielu chciaoby
polega na wzmocnieniu dziaania si rynkowych.
Nowszym, lecz nie sprawdzonym podejciem jest
polityka dochodowa oparta na podatku (POP), ktra
wykorzystywaaby system podatkowy dla opanowania inflacji, podobnie do prb ograniczenia spoycia
alkoholu i tytoniu poprzez akcyzy.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Bezrobocie w budownictwie jest w 1984 r.
wysokie, lecz stawki pac rosn w wielu regionach

w tempie 8% w skali roku. Wyka, e mamy tu do

czynienia z inflacj popychan przez koszty, nie za
z inflacj cignion przez popyt na rynku pracy
typu aukcyjnego.
2. Opisz wiat rynkw aukcyjnych, w ktrym
wszystkie ceny i pace ksztatuj si swobodnie, tak
by ,,oczyci wszystkie rynki (z nadwyek poday
czy popytu). Czy polityka makroekonomiczna
byaby w takim wiecie atwiejsza? Dlaczego? Jakie
byyby w takim wiecie skutki fluktuacji inwestycji
czy wydatkw rzdowych?
3. Co to jest krtkookresowa krzywa
Phillipsa? Co znajduje si na osi poziomej? A na osi
pionowej? Co moe sprawi, e krtkookresowa
krzywa Phillipsa przesunie si w gr lub w d?
4. Wielu ekonomistw argumentuje
nastpujco: Poniewa w dugim okresie nie ma
zamiennoci co za co pomidzy bezrobociem a
inflacj, nie maj uzasadnienia prby stpienia
szczytowych i dolnych faz cyklu koniunkturalnego.
Zastanwmy si nad tym pogldem. Czy sugeruje
on, i nie powinnimy troszczy si o to, czy
gospodarka jest stabilna, czy te dowiadcza
znacznych fluktuacji tak dugo, jak dugo przecitny
poziom bezrobocia pozostaje taki sam? Czy
zgadzasz si z tym?
5. Czy dzisiaj bezrobocie znajduje si
powyej czy poniej swej stopy naturalnej? Jakie s
argumenty na rzecz utrzymania obecnej stopy
bezrobocia? A na rzecz zblienia jej do poziomu
stopy naturalnej? Jak poradziby sobie z takimi
dwoma pogldami?
6. Pewien wybitny ekonomista napisa:
Gdyby powrci myl do naszej dyskusji o
spoecznych kosztach inflacji, a przynajmniej
umiarkowanej inflacji, to nie sposb oprze si
wraeniu, e s one nieznaczne w porwnaniu z
kosztami bezrobocia i obnionej produkcji. Co
sdzisz o tej zasadniczej kwestii?
7. Na poniszym rysunku (s. 410)
przedstawiono wizk krzywych Phillipsa. Punkt
U* oznacza naturaln stop bezrobocia, kropki
oznaczone s numerami, tak e 1 odnosi si do roku
1; 2 do roku 2 i tak dalej.

Rysunki krzywych odpowiadaj sytuacjom (w

przetasowanej kolejnoci) cyklu rozkwitu, cyklu
zaciskania pasa, wstrzsu podaowego i
politycznego cyklu koniunkturalnego. Zidentyfikuj
kady z rysunkw. Wyjanij w kadym przypadku,
dlaczego krzywa ma taki wanie ksztat.
Zidentyfikuj okresy historyczne, ktre
przedstawiayby kady z przypadkw.
8. Problem dla zaawansowanych. Za, e w
gospodarce wystpuje tylko jeden rodzaj kosztw pace. Rosn one o 3% w skali roku, a wydajno
take o 3% rocznie. Jeeli przedsibiorstwa ustalaj
ceny na podstawie przecitnych kosztw pracy, to
jaka bdzie stopa inflacji?
Nastpnie za, e w 1990 r. zwizki
zawodowe zaday i uzyskay powszechny system
rekompensaty wzrostu kosztw utrzymania
(COLA), ktry rekompensuje 80% inflacji, jaka
wystpia w roku poprzednim. Jak fakt ten wpynie
na poprzedni wynik?
9. Problem dla zaawansowanych. Za, e
pracownicy otrzymali w 1991 r. podwyk pac w
wysokoci 4% w skali roku (a dodatkowo ten sam
wynoszcy 80% dodatek COLA). Jaka bdzie
inflacja w 1991 r.? A w 1992 r.? A ostatecznie? Jak
zmieniaaby si odpowied, gdyby procent
rekompensaty COLA wynis 99% zamiast 80%? A
gdyby wynis on 100%?

Problem powyszy dotyczy wanej kwestii

zwizanej z inflacj, ktr mona zawrze w
nastpujcym zdaniu: Nie wylejesz z dzbana
wicej ni si w nim mieci. Pracownicy w tym
przykadzie chcieli podnie swe pace o 4%, gdy
wytworzony produkt na jednego pracownika
wzrasta jedynie o 3%. adne umowy indeksacyjne
nie zagwarantuj, by dochody realne rosy szybciej
ni produkt realny, podobnie jak ustawa Kongresu
nie zniesie prawa cienia czy prawa zachowania
energii.
By zobaczy, jak dziaa inflacja w roli bufora
czy ukrytego arbitra da dochodowych, oblicz, co
z upywem czasu stanie si z pacami realnymi w
tym przykadzie.

Cz trzecia
MAKROEKONOMIA: PIENIDZ, STOPY
PROCENTOWE I DEFICYT

ROZDZIA 14
PIENIDZ I BANKOWO KOMERCYJNA
Tylko pienidz
doprowadzi do
szalestwa
wicej ludzi, ni
to zrobia
mio.

B
e
n
i
a
m
i
n
D
i
s
r
a
e
l
i

Dotychczas nasze rozwaania o makroekonomii

koncentroway si na zagadnieniach zwizanych z
ksztatowaniem wielkoci produkcji, wpywem jej zmian na
bezrobocie i inflacj oraz na roli, jak moe peni polityka
fiskalna w ksztatowaniu koniunktury gospodarczej.
Jednake, jak dotd, tylko wspominalimy o jednym z
gwnych aktorw wspczesnego dramatu inflacji i
bezrobocia. Teraz czas, aby wprowadzi pienidz do naszych
rozwaa. Pozostawa on dotd za kulisami, ale nie dlatego, e
jest mao wany. W rzeczywistoci, jak to zobaczymy w
kolejnych rozdziaach, w pewnym sensie pienidz jest
najpotniejszym i najbardziej uytecznym narzdziem, jakie
twrcy polityki makroekonomicznej maj do dyspozycji.
Szczegowe omwienie problemw pienidza odoono
jednak do tego punktu, poniewa pene zrozumienie tej
podstawowej kwestii jest trudniejsze ni zrozumienie polityki
fiskalnej; atwiej take zrozumie sposb, w jaki polityka
fiskalna wpywa na poziom produkcji, bezrobocia i inflacji
przed przystpieniem do omawiania zagadnie pienidza.
Polityka fiskalna wywiera na gospodark wpyw w relatywnie
prosty sposb: jeli wydatki rzdowe rosn, wzrasta take
czny popyt. W rezultacie poziom produkcji i cen ronie.
Pienidz wpywa na gospodark w sposb bardziej
poredni. Wzrost poday pienidza nie oznacza automatycznie

wzrostu wydatkw. Zmiany poday pienidza prowadz do

zmian stopy procentowej oraz warunkw na rynku
kredytowym i dziki temu powoduj zmiany rnych skadnikw wydatkw (mieszkaniowych, inwestycyjnych, eksportu
netto itd.). Wpyw zmian poday pienidza na poziom
wydatkw i produkcji dokonuje si raczej za porednictwem
efektu stopy procentowej ni efektu dochodowego.
Kana, za porednictwem ktrego poda pienidza
wpywa na ceny i produkcj, bdzie szczegowo omawiany w
nastpnych rozdziaach. Rysunek 14.1, uywajc naszego
diagramu ilustrujcego przepywy, pokazuje, e koncentrujemy
si na naturze pienidza. Rozpoczynamy od krtkiego omwienia zagadnie pienidza i bankowoci: zobaczymy, jak
banki rozwijay si i przeksztacay w zoone instytucje
finansowe, jakimi s dzisiaj.
Druga cz niniejszego rozdziau powicona jest
zbadaniu tajemnicy, w jaki sposb banki kreuj pienidz.
Zagadk mona rozwiza, patrzc, jak bank centralny karmi
rezerwami banki handlowe, ktre, z kolei, produkuj
dodatkowe depozyty, najwaniejszy skadnik pienidza.
W nastpnym rozdziale rozwaane s struktury oraz
funkcjonowanie banku centralnego - historia i sposb dziaania
Systemu Rezerwy Federalnej.

W rozdziale 16 analizowana jest interakcja pienidza i

gospodarki, ukazujca, jak zmiany poday pienidza prowadz
do ruchw cen i wielkoci produkcji.

A. HISTORIA PIENIDZA I BANKW

Pienidz jest tak wanym skadnikiem naszego
codziennego ycia, e korzystamy z niego, rzadko tylko si
zastanawiajc, czym jest w istocie. Wspczesny system
finansowy ze studolarowymi banknotami, czekami, Funduszami Federalnymi i innymi ezoterycznymi formami nie
powsta nagle. Jest on wynikiem wielowiekowego rozwoju.
Spoeczestwa przeszy wiele etapw historycznych,
uywajc pienidza. Sekwencja barteru, pienidza towarowego,
papierowego oraz bankowego ilustruje, jak pienidz ewoluowa
w czasie.
EWOLUCJA PIENIDZA
Wymiana barterowa a wykorzystanie pienidza. Stanley
Jevons, w jednym z pierwszych podrcznikw na temat
pienidza, chcc zilustrowa olbrzymi skok do przodu
cywilizacji, zwizany z przejciem od wymiany barterowej do
wymiany z uyciem pienidza, opowiedzia nastpujc
historyjk i bya to najlepsza ilustracja. ,,Przed laty,
Mademoiselle Zelie, piewaczka teatru Lyrique w Paryu, ...
daa koncert w Society Islands. Za ari z Normy i kilka innych
pieni miaa otrzyma jedn trzeci wpyww. Po przeliczeniu
okazao si, e jej udzia skada si z trzech wi, dwudziestu
trzech indykw, czterdziestu czterech kurczakw, piciu tysicy
orzechw kokosowych i poza tym znacznych iloci bananw,
cytryn i pomaraczy. [W] Paryu. taka ilo zwierzt
domowych i warzyw moga przynie cztery tysice frankw, co
byoby dobrym wynagrodzeniem za pi pieni. Jednake w
Society Islands pienidze byy rzadkoci; a poniewa
Mademoiselle nie bya w stanie skonsumowa sama istotnej
czci nalenych jej wpyww, w midzyczasie konieczne si
stao karmienie wi i drobiu owocami.
Przykad ten ukazuje natur wymiany barterowej:
bezporedni wymian dbr na inne dobra raczej ni na
oglnie akceptowany rodek wymiany - pienidz.
Wymiana barterowa, chocia niewygodna, bya wielkim
krokiem naprzd od stanu samowystarczalnoci, w ktrym

kady musia robi wszystko, a nic nie robi dobrze. Niemniej

prosta wymiana barterowa jest bardzo niekorzystna.
Rozwinity podzia pracy byby nie do pomylenia, gdyby nie
wprowadzono wielkiego ulepszenia - zastosowania pienidza.
Ludzie wszystkich kultur, poza kulturami najbardziej
prymitywnymi, nie wymieniaj bezporednio jednego dobra na
drugie. Sprzedaj oni dobra za pienidz, a nastpnie uywaj
pienidza do zakupu podanych dbr. Na pierwszy rzut oka
wydaje si, e komplikuje to raczej sprawy, zamiast je
upraszcza: zastpuje si jedn transakcj dwoma.
Tak wic, jeeli mam jabka, a chc mie orzeszki, czy
nie byoby prociej wymieni jedne na drugie, ni sprzeda
jabka za pienidze, a nastpnie wykorzysta pienidze na
zakup orzeszkw?
W rzeczywistoci jest na odwrt: dwie transakcje s
prostsze ni jedna. Zawsze s ludzie, ktrzy chc kupi jabka i
zawsze s tacy, ktrzy chc kupi orzeszki. Ale znalezienie
osoby, ktrej yczenia s dokadnie przeciwstawne twoim osoby, ktra chce sprzeda orzeszki i kupi jabka - byoby
niezwykle szczliwym zbiegiem okolicznoci. Sytuacja taka
okrelana jest jako ,,podwjna zgodno potrzeb. Taka
zbieno byaby tak mao prawdopodobna, jak szansa
wyrzucenia ora lub reszki w kolejnych dziesiciu lub pitnastu
rzutach monet.
Uywajc klasycznego sformuowania ekonomicznego,
mona stwierdzi: zamiast podwjnej zgodnoci potrzeb,
istnieje prawdopodobiestwo potrzeby zgodnoci. Tak wic,
jeeli nie zdarzy si tak, e godny krawiec znajdzie farmera,
ktry ma ywno i rwnoczenie potrzebuje spodni, aden z
nich nie moe zawrze transakcji.
Spoeczestwa handlujce intensywnie po prostu nie
mogy przezwyciy przytaczajcych niedostatkw transakcji
barterowych i dopiero stosowanie pienidza jako oglnie
akceptowanego rodka wymiany stworzyo pewno, e farmer
bdzie mg kupi spodnie od krawca, ktry kupuje buty od
szewca, ktry, z kolei, kupuje skr od farmera.
Pienidz towarowy. Rnorodne towary suyy w
jednym lub innym okresie historii jako rodek wymiany: bydo,
tyto, oliwa, piwo i wino, mied, elazo, srebro, diamenty i
papierosy.
Kady z tych wymienionych towarw ma pewne zalety i
pewne wady. Bydo nie dzieli si na drobne. Piwo nie staje si
coraz lepsze z upywem czasu, chocia wino - tak. Oliwa jest
dogodnym pynnym pienidzem, ktry mona podzieli

wedug ycze, ale jej przechowywanie jest do kopotliwe i

tak dalej.
Do XIX wieku pienidz towarowy zosta niemal
cakowicie ograniczony do metali. Srebro byszczy, ale
matowieje. Specyficzny ciar gatunkowy zota sprawia, e
wykrywanie faszerstw i domieszek jest atwe. Ale przez
wiksz cz dziejw wynikajca z rzadkoci zota warto
jednej jego uncji bya tak dua, e do dokonywania zwykych
zakupw konieczne byy niezwykle mae monety.
Wikszo rodzajw pienidza, ktre kiedy byy w
uyciu, miaa samoistn warto. Tak wic zoto byo uywane
do wyrobu zbw i biuterii. Jednake wspczenie samoistna
uyteczno pienidza jest najmniej wan jego cech.
Pienidz papierowy. Epoka pienidza towarowego
ustpia miejsca epoce pienidza papierowego. Istota pienidza
staa si naga. Pienidz, jako pienidz raczej ni towar, jest
teraz podany nie ze wzgldu na samego siebie, ale ze wzgldu
na rzeczy, ktre mona za niego kupi. Nie chcemy uywa
pienidza bezporednio - czynimy z niego raczej uytek,
pozbywajc si go. Nawet jeeli zadecydujemy, e bdziemy
uywa pienidza przechowujc go, to jego warto wynika
std, e moemy go pniej wyda.
Pienidz jest sztuczn konwencj spoeczn. Jeeli z
jakich wzgldw dany materia zaczyna by uywany jako
pienidz, ludzie zaczynaj go ceni. Niepalcy zaczynaj ceni
papierosy, jeeli peni one rol pienidza w obozie jenieckim.
Prowadzi to do paradoksu: pienidz jest akceptowany,
poniewa jest akceptowany.
Uywanie papierowych pienidzy (banknoty dolarowe,
pitki, dziesitki.) stao si powszechne, poniewa s one
dogodnym rodkiem wymiany. Gotwk atwo transportowa i
przechowywa. Drukujc wicej lub mniej zer na banknocie,
wiksz lub mniejsz warto mona ucieleni w lekkim
rodku wymiany o maej masie, ktrego transport jest atwy.
Dziki zastosowaniu miejsc dziesitnych mona go uczyni tak
podzielnym, jak tylko sobie yczymy. Dziki starannemu
rytownictwu warto pienidza moe by chroniona przed
faszerstwami. Prywatne osoby nie mog kreowa pienidza na
yczenie i to zapewnia utrzymanie jego rzadkoci.
Dziki tym ograniczeniom poday wspczesne waluty
maj warto. Mona za nie kupowa rzeczy niezalenie od
pokrycia w zocie, srebrze lub gwarancji rzdowych. Ludno
ani nie wie, ani si nie troszczy - i nie musi ani wiedzie, ani si
troszczy - o to, czy ich waluta ma form certyfikatw srebra,
banknotw Rezerwy Federalnej czy te miedzianych lub

srebrnych monet. Dopki pienidz w kadej formie moe by

wymieniony na pienidz w innej formie wedug staej relacji,
najlepsza jego forma jest rwnie dobra jak najgorsza.
Pienidz bankowy. W kocu dzisiaj mamy er pienidza
bankowego - czekw wystawianych na depozyty w bankach
lub innych instytucjach finansowych.
Wynagrodzenie pani biolog jest wpacane bezporednio
na jej rachunek bankowy. Rachunki za czynsz lub dentyst,
wydatki na ubranie i inne zakupy opaca za pomoc czeku.
Potrzebuje tylko niewiele gotwki z wyjtkiem drobnych sum
na lunch i kino.
Szybka ewolucja. Dzisiaj rodzaje dostpnego pienidza
podlegaj niezwykle szybkim innowacjom i rozwojowi. Karty
kredytowe i czeki podrne mog by uywane w wielu
sklepach. Niektrzy wyobraaj sobie nadejcie dnia, kiedy
wszyscy bd mie osobiste, niemoliwe do podrobienia karty
debetowe, podczone do centralnego komputera, ktre bd
suy niemal do wszystkich transakcji. Bardzo szybka mutacja
rnych gatunkw pienidza postawia jednak, jak to
zobaczymy pniej, wiele powanych problemw przed
bankami centralnymi, ktre chc mierzy i regulowa poda
pienidza.
Istot pienidza jest penienie funkcji rodka wymiany, za
pomoc ktrego moemy sprzeda i kupi, praktycznie rzecz
biorc, wszystko. Wiele rzeczy suyo jako pienidz przez
wieki, ale dzi mamy przede wszytkim er pienidza
papierowego i bankowego, rodkw nie majcych samoistnej
wartoci.
Skadniki poday pienidza
Przyjrzyjmy si teraz uwaniej rnym rodzajom
pienidza, ktrymi posuguj si Amerykanie. Gwne agregaty
pienine s dzi znane jako M1, M2 itd. O ich zmianach z
tygodnia na tydzie mona czyta w gazetach, wraz z mdrymi
komentarzami na temat znaczenia ostatnich zawirowa. Tutaj
przeanalizujemy nieco gbiej definicje pienidza z roku 1984.
Pienidz transakcyjny (M1). Najwaniejszym i
najdokadniej obserwowanym miernikiem pienidza jest M1;
tworz go skadniki faktycznie uywane w transakcjach, do
zakupu i sprzeday rzeczy. M1 obejmuje monety i gotwk poza
kasami bankw wraz z rachunkami, na ktre mona wystawia
czeki. Centralne znczenie M1 wynika take i std, e jest to
najwaniejszy wskanik polityki monetarnej (temat ten jest
przedmiotem nastpnego rozdziau).

Monety. S, po pierwsze, monety uywane jako drobne:

cynkowe jedno-i piciocentwki, miedziane dziesiciocentwki
wygldajce jak srebrne, dwudziestopiciocentwki i
pdolarwki. S one uywane gwnie do niewielkich
zakupw - gumy do ucia i coli.
Banknoty. Wiksze znaczenie ma drugi rodzaj pienidza:
pienidz papierowy. Wikszo z nas o banknotach jedno- czy
piciodolarowych wie tylko to, e s na nich umieszczone
podobizny amerykaskich mw stanu, e widnieje na nich
podpis urzdnika pastwowego i - co najwaniejsze - e na
kadym jest wydrukowana liczba okrelajca jego warto.
Przyjrzyjcie si banknotowi dziesiciodolarowemu lub
jakiemu innemu. Zauwaycie prawdopodobnie, e jest na nim
napis Banknot Rezerwy Federalnej. Stwierdza si take, i
jest to prawnie obowizujcy rodek spaty wszelkich dugw,
publicznych i prywatnych.
Co si kryje za tym dziesiciodolarowym banknotem?
Nic. Wiele lat temu ludzie wierzyli, e nasza waluta ma
warto, poniewa stoi za ni zoto. Dzi si ju tak nie
uwaa.
Dzisiaj wszystkie amerykaskie banknoty i monety, s
pienidzem dekretowanym. S pienidzem, poniewa rzd
ogosi, e s pienidzem (tzn. rzd ogosi, e pienidz musi
by akceptowany jako rodek spaty wszystkich dugw
publicznych i prywatnych) i poniewa wszyscy je akceptujemy.
Oparcie pienidza na kruszcu nie ma dzi praktycznego
znaczenia.
W ostatnich latach wielu domagao si powrotu do
waluty zotej lub pienidza opartego na zocie. Takie pomysy
rodz si nie dlatego, e zagorzali konserwatyci myl, i zoto
jest potrzebne, by da pienidzowi warto. Chodzi raczej o to,
i wiedz oni, e dziaania rzdu mog dzi silnie wpywa na
warto pienidza i s przekonani, e nie mona wierzy, i
rzd powstrzyma si od naduywania tej wadzy. Dlatego wol
pozbawi Kongres, rzd i System Rezerwy Federalnej wadzy
nad sprawami pieninymi i zaufa raczej zmiennym kolejom
odkry pokadw zota ni sabym i niekiedy skorumpowanym
rzdom.
Ale niepodwaalny punkt tych pogldw jest
nastpujcy.
Ograniczenie poday pienidza jest koniecznym
warunkiem posiadania przez pienidz wartoci. Gdyby ilo
gotwki bya nieograniczona, tak e praktycznie staaby si ona
dobrem wolnym, ludzie mieliby tyle do wydania, e wszystkie
ceny, pace i dochody osignyby podniebn wysoko.

Dlatego wadza nad regulowaniem poday pienidza jest

zarezerwowana dla rzdu.
Monety i banknoty (suma ich tworzy gotwk)
stanowi okoo jednej czwartej M1 lub caego pienidza
transakcyjnego1.
Rachunki biece. Trzecim skadnikiem pienidza
transakcyjnego s rachunki biece lub pienidz bankowy. S to
fundusze zdeponowane w bankach i innych instytucjach
finansowych, na ktre mona wystawia czeki. Technicznie s
one okrelane jako depozyty na danie lub inne depozyty, na
ktre mona wystawia czeki2.
1

Jedn z fascynujcych cech zagbiania si w dane dotyczce pienidza jest wiato, jakie
rzucaj one na gospodark podziemn (przypomnij sobie nasz dyskusj ze strony 118). W 1982
r. na kadego dorosego Amerykanina przypado 997 dol. gotwki. W obiegu byo take 59 mld
dol. w banknotach studolarowych. Jeeli si zastanowisz nad tym, ile masz gotwki lub ile razy
widziae banknot studolarowy, moesz zrozumie, dlaczego te liczby budz zdziwienie.
Niektrzy myl, e liczba banknotw studolarowych jest odzwierciedleniem wzrostu dziaa
kryminalnych oraz transakcji patnych gotwk w celu uniknicia podatkw. Liczba banknotw o
wysokich nominaach uywanych na Florydzie jest dwa razy wiksza ni w reszcie kraju, co
sugeruje, e s one uywane gwnie w handlu narkotykami. Pomimo bada prowadzonych w tym
zakresie, duy i rosncy udzia pienidza utrzymywanego w formie gotwki jest zagadk zarwno
dla ekonomistw, jak i dla agentw IRS i FBI.
2
Do pnych lat siedemdziesitych faktycznie wszystkie rachunki, na ktre mona byo
wystawi czeki, byy depozytami na danie w bankach handlowych i nie byy oprocentowane.
Pod naciskiem postpu technologicznego i wysokich stp procentowych ostre rozrnienie
pomidzy depozytami na danie i innymi rodzajami aktyww ulego erozji. W latach 1980 i 1982
Kongres uchwali ustawy zezwalajce innym instytucjom finansowym na oferowanie rachunkw
biecych (nazywanych poleceniem wypaty na okaziciela lub rachunkami NOW) oraz zezwoli
na oprocentowanie wkadw na rachunkach biecych. Obecne prawo zakada stopniowe usuwanie wczeniejszych ogranicze poziomu oprocentowania innych aktyww. Rezultatem tej eliminacji
prawnych ogranicze dotyczcych rnych instytucji i aktyww jest zamazywanie rnic pomidzy
pienidzem i prawie pienidzem.

Jeeli mam tysic dolarw na moim rachunku biecym

w Albuquerque National Bank, depozyt ten moe by
traktowany jak pienidz. Dlaczego? Z prostej przyczyny dlatego, e mog paci za zakupy czekami wystawionymi na
ten rachunek.
Depozyt jest takim samym, jak kady inny, rodkiem
wymiany. Jest patny na danie i suy jako pienidz w taki
sam sposb, jak banknot tysicdolarowy, to znaczy zarwno
depozyt bankowy, jak i banknot mog by uyte do zakupu
dbr lub by zamienione na gotwk wedug staej relacji, dolar
za dolar. Poniewa depozyty na rachunkach bankowych na
danie maj istotne cechy pienidza, powinny by traktowane
jak pienidz transakcyjny, jako cz M1. I tak te s
traktowane.
Tablica 14.1 pokazuje ilociowe znaczenie rnych
skadnikw pienidza transakcyjnego, M1.
Inne agregaty pienine

Szeroki pienidz. Chocia M1 jest najbardziej

obserwowan wielkoci dotyczc pienidza, inne od czasu do
czasu take przycigaj uwag. Najwaniejszym z pozostaych
agregatw jest tzw. szeroki pienidz lub M2 (nazywany czasem
aktywami pieninymi lub quasi-pienidzem). M2 obejmuje
M1, a take pewne aktywa, ktre s bliskimi substytutami
pienidza transakcyjnego.

Przykadami takich quasi-pienidzy w M2 s: 10000 dol.

zdeponowane na rachunku oszczdnociowym w twojej
lokalnej instytucji oszczdnociowej; 5000 dol. na rachunku
funduszu wsplnego inwestowania rynku pieninego,
ktrym zarzdza twj makler; 6500 dol. zdeponowane na
rachunku depozytu rynku pieninego, prowadzonym przez
bank handlowy. (Dla uproszczenia nazywamy fundusze
wsplnego inwestowania rynku pieninego oraz depozyty
rynku pieninego rachunkami biecymi.) I tak dalej.
Dlaczego nie s one pienidzem transakcyjnym?
Poniewa nie mog by uyte w nieograniczony sposb jako
rodek wymiany w maych i duych transakcjach. S quasipienidzem, poniewa mona je zamieni na gotwk w
krtkim czasie.
M2 jest uytecznym wskanikiem, poniewa wykazuje
czasami wiksz stabilno ni M1. Kiedy wprowadzono nowe
rodzaje rachunkw biecych (jak to byo jesieni 1982 r.), M1
ksztatowa si bardzo przypadkowo i M2 okaza si lepszym
barometrem aktywnoci gospodarczej.

Kredyt. Niektrzy, tak jak Benjamin Friedman z

Harvardu, sugerowali, e niezwykle szeroka kategoria, globalny
kredyt (lub D), byaby najlepszym miernikiem polityki
monetarnej. Globalny kredyt znajduje si na przeciwstawnym
kracu pojcia pienidza transakcyjnego lub wskiego
pienidza; obejmuje ca gam instrumentw finansowych pienidz, quasi-pienidz, obligacje, kredyt hipoteczny i tak
dalej.
Tablica 14.1 ukazuje poziom oraz skad M2 i globalnego
kredytu (lub dugu, D), do tego wszystkiego wraz z M1.
Zauwacie, e M2 i D s wielokrotnie wiksze od pienidza
transakcyjnego.
Dlaczego ekonomici zwracaj baczn uwag na szerokie
agregaty pienidza i kredytu? Dlatego, e M2 i globalny kredyt
zmieniaj si rwnolegle z ogln aktywnoci gospodarcz;
ostre zmiany we wzrocie M2 lub kredytu czsto sygnalizuj
podobne zmiany PNB. Gdy istnieje obfito kredytu, banki s
bardziej szczodre w udzielaniu poyczek na domy, zapasy czy
nowe fabryki. Tak wic gwatowny wzrost iloci pienidza i
kredytu towarzyszy rozkwitowi gospodarki, a recesja lub co
jeszcze gorszego nastpuje po skurczeniu si wielkoci
pienidza i kredytu.
Problemy definicyjne. Wymagajcych ludzi do
szalestwa doprowadzaj prby zdefiniowania poday
pienidza. Nie ma, niestety, nienaruszalnej granicy w acuchu
aktyww, ktra by pozwalaa powiedzie: Tu, i nie dalej, ley
pienidz. Dokadna definicja poday pienidza jest w takim
samym stopniu kwesti gustw co naukowej koniecznoci.
Wraz z M1 i M2 ekonomici byli w stanie zdefiniowa wicej
ni tuzin rnych koncepcji poday pienidza: M3, M1a, M1b, L...!
Dlaczego ekonomici kc si cigle o waciw
definicj poday pienidza? Czciowo wynika to z rnic w
podejciu teoretycznym: cz czuje, e tylko M^ wpywa na
aktywno gospodarcz, inni natomiast uwaaj, e wpyw
wywiera caa gama quasi-pienidzy lub kredytu.
Niektre z wczeniejszych definicji poday pienidza
stay si przestarzae w wyniku innowacji finansowych. Wraz z
kadym nowym rodzajem aktyww lista tego, co wchodzi w
skad lub jest poza szczeglnym rodzajem M, musi by
sprawdzona od nowa.
W tej ksice bdziemy si trzyma nastpujcej
definicji.
M - pienidz transakcyjny lub M1: jest to suma monet i
banknotw w obiegu poza kasami bankw, plus rachunki
bankowe na danie. Rzadziej bdziemy si odwoywa do

szerszej definicji (nazywanej M2), obejmujcej takie aktywa,

jak rachunki oszczdnociowe oraz monety, banknoty i
rachunki biece.
BANKOWO JAKO DZIAALNO
GOSPODARCZA
Widzielimy, e wikszo pienidza transakcyjnego
(M1) to pienidz bankowy - rachunki biece w instytucjach
finansowych. Czym s instytucje finansowe i banki? Jaki jest
mechanizm umoliwiajcy bankom kreowanie pienidza? Jakie
s ich korzenie historyczne?
Instytucje finansowe. Do niedawna instytucje finansowe
byy tak stereotypowe, jak postacie w komiksach. Banki
handlowe prowadziy rachunki biece. Banki
oszczdnociowe prowadziy rachunki oszczdnociowe.
Towarzystwa ubezpieczeniowe sprzedaway polisy
ubezpieczeniowe. American Express sprzedawa czeki
podrne. Dzi, w wyniku postpu w telekomunikacji, w
wyniku deregulacji rynkw finansowych oraz ostrej
konkurencji, takie rnice szybko zanikaj. Moesz wystawia
czeki na swoje fundusze w lokalnej kasie oszczdnociowej i
rachunki u maklera; banki rozpoczy inwazj na teren
maklerw; nawet Sears sprzedaje oprcz opon i rubokrtw
rachunki oszczdnociowe.
W przyszoci waniejsze bdzie zrozumie to, co si
robi, ni kto to robi. Wane jest to, e wszystkie te firmy s
zaangaowane w porednictwo finansowe.
Porednicy finansowi (banki handlowe, towarzystwa
oszczdnociowo-poyczkowe i, w ostatnich kilku latach, wiele
firm) przyjmuj depozyty lub fundusze od jednej grupy i
poyczaj je innym grupom.
Tak wic porednicy finansowi zbieraj oszczdnoci
przeznaczone na okres emerytalny, na studia czy na wita
Boego Narodzenia. Dostarczaj deponentom rnorodnych
instrumentw finansowych, ktre mog przybiera form
rachunkw biecych, rachunkw oszczdnociowych, polis
annuitetowych, trzyletnich certyfikatw depozytowych i tak
dalej.
Nastpnie, zawsze majc na uwadze zysk, ci porednicy
finansowi staraj si poyczy fundusze innym grupom.
Sprzedaj kredyt hipoteczny. Poyczaj przedsibiorstwom na
budow fabryk lub Meksykowi na wiercenia szybw
naftowych, studentom na opacenie college'w lub skarbowi
pastwa na finansowanie deficytu budetowego.

Kto dzi naley do najwikszych porednikw

finansowych? Najwiksz klas stanowi banki handlowe,
dysponujce okoo 34% aktyww instytucji finansowych.
Towarzystwa oszczdnociowo-poyczkowe i kasy wzajemnej
pomocy s drugie w kolejnoci - okoo 19% aktyww. Innymi
wanymi grupami s towarzystwa ubezpiecze na ycie,
fundusze emerytalne i fundusze wsplnego inwestowania
rynku pieninego. Na koniec roku 1983 wszystkie tego
rodzaju firmy miay cznie 5 bilionw dol. aktyww i
zobowiza.
W dalszej czci skoncentrujemy si na bankach
handlowych lub po prostu bankach. Instytucje te s bowiem
wci rdem rachunkw biecych albo pienidza
bankowego jako skadnika M1.
W skrcie:
Instytucje finansowe pompuj fundusze od
poyczkodawcw do poyczkobiorcw. Czynic to, kreuj
instrumenty finansowe (takie jak rachunki biece lub
oszczdnociowe). Ale, z makroekonomicznego punktu
widzenia, najwaniejszym instrumentem jest pienidz bankowy
(albo rachunki biece), dostarczany przede wszystkim przez
banki handlowe.
Bank jako przedsibiorstwo
Banki (oraz inni porednicy finansowi) s podobne do
innych przedsibiorstw. S organizowane w celu zarabiania
pienidzy dla swych wacicieli. Bank handlowy jest
stosunkowo prostym rodzajem przedsibiorstwa. wiadczy
klientom pewne usugi i otrzymuje w zamian zapat w takiej
lub innej formie.
W bilansie banku wystpuj aktywa, zobowizania oraz
kapita wasny3. Poza niewielkimi przeksztaceniami
publikowany bilans banku wyglda tak, jak bilans kadego
innego przedsibiorstwa, chocia jest mniej skomplikowany od
wikszoci bilansw. Szczegln cech bilansu bankowego
przedstawionego w tabl. 14.2 jest wystpowanie po stronie
aktyww pozycji zwanej rezerwami.
O rezerwach dowiemy si wiele z nastpnych kilku stron.
Rezerwy s funduszami lub aktywami utrzymywanymi
przez banki w formie gotwki lub w formie funduszy
zdeponowanych w banku centralnym. Niewielka cz rezerw
jest przeznaczona na codzienne potrzeby, ale ich cz
przewaajca jest utrzymywana w celu sprostania
wymaganiom prawa.

3
Bilanse, aktywa i pasywa s szeroko rozwaane w dodatku do rozdziau 20. Bilans jest
list aktyww (tych rzeczy, ktre maj warto pozytywn) i pasyww (tych pozycji, ktre s
posiadane teraz lub bd posiadane w przyszoci).

Rezerwy s wane dla bankw, poniewa, jak to

zobaczymy dalej w tym rozdziale, zostaj one przeksztacone w
pienidz bankowy.

Jak banki powstay z zakadw zotniczych

Czasami stronica historii warta jest rozdziau analizy.
Opowie o tym, jak banki powstay z warsztatw zotnikw,
pokazuje, jak uksztatoway si wspczesne banki.
Bankowo handlowa w Anglii rozpocza si od
zotnikw, ktrzy przechowywali zoto i kosztownoci w celu
ich zabezpieczenia. Pocztkowo taka dziaalno bya tak
prosta, jak prowadzenie przechowalni bagau lub skadu.
Deponenci pozostawiali zoto na przechowanie, otrzymywali
pokwitowanie, pniej je okazywali, pacili niewielk opat za
przechowanie i otrzymywali swoje zoto z powrotem.
Zauwacie jednak, e pienidz ma cech anonimowoci
sprawiajc, e jeden dolar lub kawaek czystego zota jest
rwnie dobry, jak inny. Zotnicy zauwayli wkrtce, e
wygodniej nie znaczy zota poszczeglnych osb tak, aby
zwrci klientowi ten sam kawaek, ktry pozostawi. Klienci
byli skonni akceptowa pokwitowania za okrelon ilo zota,
nawet gdyby nie mieli otrzyma z powrotem identycznego
zestawu moleku, jaki pozostawili.
Ta anonimowo jest wana. W niej si kryje istotna
rnica pomidzy bankiem a przechowalni bagau czy

skadem. Jeeli zostawi baga w przechowalni na lotnisku w

Denver i pniej zobacz kogo, kto idzie z nim ulic,
zadzwoni oburzony do linii lotniczych. Jeeli umieszcz swoje
inicjay na banknocie dziesiciodolarowym zdeponowanym na
moim rachunku bankowym i pniej zobacz ten banknot w
rkach nieznajomego, nie mam powodu do skargi na
kierownictwo banku. Zgodzio si ono tylko wypaci mi na
danie dowolny banknot dzisiciodolarowy.
Wracajc do warsztatu zotnika, mona zapyta, jaki
byby bilans takiego warsztatu? By moe taki, jaki pokazuje
tabl. 14.3.

Zakadamy, e First Goldsmith Bank nie wykuwa ju

sztab zota, ale zajmuje si wycznie przechowywaniem
pienidzy w celu zapewnienia bezpieczestwa. W przeszoci
zdeponowano w jego skarbcu jeden milion dolarw i caa ta
suma bya przechowywana w formie gotwki. Dla
zbilansowania tej kwoty aktyww mamy tak sam kwot po
stronie pasyww.
W tym pocztkowym stadium bank nie byby
przedmiotem szczeglnego zainteresowania ekonomistw. Sto
procent depozytw stanowiy rezerwy gotwki.
Pienidz bankowy - depozyty na danie, stworzone
przez skonno banku do zaakceptowania zobowizania
wypaty na danie oraz skonno klientw do utrzymywania
depozytw - zrwnowayby tylko kwot pienidza (zota lub
banknotw) zoon w banku i wycofan z aktywnego obiegu.
Nie nastpia kreacja pienidza. Ten proces nie byby
przedmiotem wikszego publicznego zainteresowania ni
zamiana monet piciocentowych na dziesiciocentowe. Mwi
si, e pierwotny system bankowy ze stuprocentowymi
rezerwami nie wywiera wpywu na pienidz, wydatki i ceny nie zwiksza ani nie zmniejsza cznej wielkoci M.
Nowoczesna bankowo z uamkowymi rezerwami

Powrmy teraz do naszego zotnika-bankiera, aby

zobaczy, jak stopniowo rozwijay si nowoczesne banki. Jako
gorcy zwolennik maksymalizacji zysku zotnik-bankier
szybko by dostrzeg, e jakkolwiek jego depozyty s patne na
danie, nie s one wycofywane jednoczenie. Zauwayby
wkrtce, e chocia konieczne byoby 100% rezerw, gdyby
wszyscy deponenci nagle musieli zosta spaceni w caoci
jednoczenie, to jednak taki przypadek nie zdarza si prawie
nigdy. W danym dniu niektrzy ludzie wycofuj depozyty,
natomiast inni je zwikszaj. Efekty tych dwu czynnoci w
znacznej mierze si rwnowa. W rezultacie tego
rwnowaenia si przychodw i rozchodw, wikszo bankw
potrzebowaaby tylko 1% depozytw, aby unikn niedoboru
gotwki w kadym dniu.
Bankier zauwayby take, i wszelkie rezerwy s jaowe
- nie zarabiaj procentw tak jak gotwka w skarbcu czy zoto.
(Dzisiejsze rezerwy utrzymywane przez Rezerw Federaln
rwnie nie przynosz procentu.) Bankierzy lubi, kiedy ich
pienidz pracuje. Tak wic moemy sobie wyobrazi, e First
Goldsmith Bank - najpierw ostronie - zaczyna nabywa
obligacje i inne oprocentowane lub zarabiajce aktywa za
pienidze powierzone jego opiece. Wszystko dziaa dobrze:
deponenci s spacam na danie, a bank ma dodatkowy
zarobek.
Faktycznie banki sprawiaj, e i one same i ich klienci
si bogac. Banki, uzyskujc zgod kadego klienta na
przeznaczenie wikszoci zdeponowanego u nich pienidza na
zakup aktyww przynoszcych dochd oraz utrzymujc
uamkow tylko cz rezerw w stosunku do depozytw na
danie, maksymalizuj swoje zyski. Dziki tym zyskom mog
wiadczy usugi lub zmniejsza opaty obciajce
deponentw.
Rezultaty przejcia First Goldsmith Bank od
stuprocentowych rezerw do rezerw uamkowych w stosunku do
depozytw s rewolucyjne. Globalna kwota depozytw
przekroczy teraz kwot rezerw zota. Banki mog kreowa
pienidz. W nastpnej czci pokaemy, jak przebiega ten
proces.
Jaka lekcja wynika z tej strony historii? Po prostu taka,
e banki przestay by przechowalniami, a stay si
instytucjami depozytowymi i kredytowymi z uamkowymi
rezerwami i nie s ju neutralne. Mog one dosownie tworzy
pienidz - zmieniaj dolara rezerw zota (lub dzi rezerw banku
centralnego) w kilka dolarw pienidza bankowego.

Rezerwy obowizkowe
Kiedy analizujemy dziaajcy i rozwijajcy si bank,
zdziwienie budzi fakt, e w ogle utrzymuje on jakiekolwiek
rezerwy (ponad poziom niezbdny do obsugi codziennych
transakcji).
Dopty, dopki nad rynkami finansowymi nie zbior si
chmury, ta sama logika maksymalizacji zysku, ktra wymusia
porzucenie systemu stuprocentowych rezerw, przemawia za
tym, aby banki nie utrzymyway praktycznie adnych jaowych,
o zerowej stopie procentowej, rezerw.
Niemniej, jeeli odwoamy si do faktw, zauwaymy, e
od wspczesnego banku czy instytucji finansowej oczekuje si
- i prawie wymaga aby utrzymywa istotn cz aktyww w
formie nie przynoszcych dochodu rezerw. W przewaajcej
czci banki trzymaj te rezerwy na rachunkach w swoim
regionalnym banku Rezerwy Federalnej; dodatkowo bank moe
wlicza do rezerw wszelk gotwk przechowywan w
skarbcu.
Do roku 1980 obowizek utrzymywania rezerw dotyczy
tylko bankw bdcych czonkami Systemu Rezerwy
Federalnej. Jednake daleko idca ustawa bankowa z 1980 r.
drastycznie zmienia t zasad4. Po pierwsze, wszyscy
porednicy finansowi s teraz zobowizani utrzymywa
rezerwy w stosunku do rnych rodzajw depozytw - bez
wzgldu na to czy s czonkami Systemu Rezerwy Federalnej
czy nie. Po drugie, depozyty s teraz podzielone na dwa rodzaje
- depozyty biece i oszczdnociowe. Obowizek
utrzymywania rezerw dotyczy kadego rodzaju depozytw, bez
wzgldu na instytucj finansow, ktra przechowuje depozyt.
Tablica 14.4 zawiera dane dotyczce poziomu stp rezerw
obowizkowych. Wahaj si one od 12% w stosunku do
rachunkw biecych w najwikszych bankach do zera w
odniesieniu do rachunkw oszczdnociowych. Poniewa jedna
dziesita daje okrge sumy w przykadach liczbowych, w wikszoci przypadkw przyjmujemy stop rezerw
obowizkowych w wysokoci 10%; trzeba jednak pamita, e
taka liczba jest uywana tylko po to, aby uatwi
przedstawienie problemu.
Wymagania dotyczce rezerw obowizkowych trzeba
wyjani, gdy stanowi one bardzo wan cz mechanizmu,
za pomoc ktrego Fed (Federal Reserve System - przyp. tum.)
reguluje poda pienidza bankowego.
Rezerwy obowizkowe ustalone na zbyt wysokim
poziomie. Bankierzy narzekaj, e musz utrzymywa jaowe

aktywa ponad poziom uznawany przez nich za dyktowany

wzgldami ostronoci; ba, nawet ponad to, co obiektywne
gremium uznaoby za potrzebne do zachowania cigoci wpat
i wypat. Dlaczego, pytaj, mamy traci cenne dochody. Ale w
rzeczywistoci niewielu dzi ekonomistw wypowiada si na
rzecz cakowitej deregulacji systemu finansowego przez
zniesienie rezerw obowizkowych.
Chocia ten pogld nie pozbawiony jest pewnej
susznoci z mikroekonomicznego punktu widzenia, to jednak
pomija waniejszy problem, e istot regulacji monetarnej jest
ustalenie rezerw obowizkowych na zbyt wysokim poziomie.
Ustanawiajc zbyt wysoki ich poziom, Fed moe by pewny, e
banki nie bd skonne trzyma nadmiernych rezerw i dziki
temu bdzie mg kontrolowa poda pienidza. W nastpnym
rozdziale poznamy znaczenie logiki paradoksu zbyt wysokich
rezerw obowizkowych.
4

Ostatnie regulacje prawne znane s pod nudnymi nazwami; Depository Institutions

Deregulation and Monetary Control Act of 1980 i Garen-St Germain Depository Institutions Act of
1982. Dla zwizoci nazywamy je Ustawami bankowymi z 1980 i 1982 r.

Moemy teraz podsumowa.

Gwn funkcj rezerw obowizkowych jest zapewnienie
bezpieczestwa i pynnoci depozytw lub ich patnoci na
danie. Ich witaln funkcj jest umoliwienie Rezerwie
Federalnej regulowania wielkoci rachunkw biecych - lub
iloci pienidza bankowego - ktre mog by kreowane przez

banki. Nakadajc wysokie, stae stopy rezerw obowizkowych,

Fed moe ogranicza wzrost pienidza bankowego do
podanych rozmiarw.

B. PROCES TWORZENIA DEPOZYTW

BANKOWYCH
W naszym uproszczonym omwieniu banku-zotnika,
sugerowalimy, e banki mog zamienia rezerwy na pienidz
bankowy. W rzeczywistoci proces ten skada si z dwu
etapw.
Najpierw bank centralny ustala stop rezerw
obowizkowych systemu bankowego, w ramach przedziaw
przedstawionych w tabl. 14.4. Szczegowy tryb stanowienia
tych rezerw omawiamy w nastpnym rozdziale, powiconym
bankowi centralnemu.
Nastpnie system bankowy uywa tych rezerw jako
nakadu i przeksztaca je w wiksz sum pienidza
bankowego. Gotwka plus ten pienidz bankowy tworz poda
pienidza, M1.
Czy banki mog rzeczywicie tworzy pienidz
Zajmiemy si teraz jednym z najbardziej tajemniczych
aspektw pienidza i kredytu, procesem zwanym mnonikow
ekspansj depozytw bankowych. By moe syszelicie, e w
jaki niezrozumiay sposb banki tworz pienidz po prostu z
powietrza. W rzeczywistoci nie ma nic mistycznego w kreacji
depozytw bankowych. W kadym etapie tej drogi mona
ledzi, co si dzieje z rachunkami bankowymi. Prawdziwe
wytumaczenie kreacji depozytw jest proste. Trudne do
zrozumienia s jedynie faszywe wyjanienia, ktre s nadal w
obiegu.
Zgodnie z tymi faszywymi wyjanieniami dyrektorzy
zwykego banku mog - jak gdyby ich owki byy
czarodziejskimi rdkami - wypoyczy kilka dolarw,
opierajc si na jednym dolarze zoonym u nich w depozycie.
Nic dziwnego, e bankowcy wpadaj w zo, kiedy przypisuje
si im tego rodzaju moliwoci. Chcieliby mie takie
moliwoci. Kady bankier wie, e nie moe zainwestowa
pienidzy, ktrych nie ma. A pienidze, ktre zainwestowa w
zakup papierw wartociowych lub udzielajc poyczki,
wkrtce opuszcz jego bank.

Dlatego, czasami, bankierzy przechodz na

przeciwstawne pozycje. Twierdz, e system bankowy nie
moe kreowa (i nie kreuje) pienidza. Mwi: W
ostatecznoci moemy zainwestowa tylko to, co zostao u nas
zoone. Nie tworzymy niczego. My tylko puszczamy
oszczdnoci spoeczestwa w ruch.
Bankierzy przedstawiajcy takie argumenty s w bdzie.
Wpadaj w puapk logicznego bdu zoenia: to, co jest
prawdziwe z punktu widzenia jednostki, nie zawsze jest
prawdziwe z oglnego punktu widzenia. Prawda jest taka, e
system bankowy jako cao moe czyni to, czego nie moe
zrobi pojedynczy may bank: moe zwikszy sumy udzielanych poyczek, a tym samym pienidza bankowego,
wielokrotnie przekraczajc sumy nowych rezerw, chocia may
bank poycza tylko cz swoich depozytw.
Nasza odpowied na podstawowe pytanie jest wic
twierdzca: tak, system bankowy wraz z klientami moe
stworzy okoo dziesiciu dolarw depozytw z kadego dolara
nowych rezerw uzyskanych przez banki.
Rysunek 14.2 przedstawia ten proces schematycznie.
Pokazuje, jak jeden dolar stanowicy nowe depozyty lub
rezerwy z lewej strony, przeksztacany jest w 10 dol. cznych
depozytw, z prawej.

Zajrzyjmy teraz do czarnej skrzynki, ktr jest system

bankowy jako cao: bank 1, ktry otrzymuje nowy depozyt,
jest na grze; banki 2, 3... i wszystkie inne (nie uwidocznione
na wykresie) s umiejscowione niej. Krce w koo strzaki

pokazuj, w jaki sposb dokonywana jest redystrybucja rezerw,

podczas gdy pozostae strzaki przedstawiaj nowe depozyty.
ledzc kierunek ruchu strzaek midzy bankami, moemy
stwierdzi, e wszystkie banki zostay wcignite w dugi
proces wtrnego acucha procesu kreacji pienidza. Chocia
acuch ten ma wiele ogniw, kade jest jego malejc czci, a
czne skutki skadaj si na stanowic 10 do 1 sum.
Podsumowaniem tego punktu moe by stwierdzenie, e
wyjania on proces kreacji pienidza.
Jak tworzy si depozyty: banki pierwszej generacji
Rozpoczynamy od cakiem nowego nakadu
wynoszcego 1000 dol. rezerw przyniesionych do banku w
Chicago. Ich pochodzenie nie jest wane. Zamy, e powstay
w wyniku zakupu przez Rezerw Federaln obligacji rzdowej
(za ktr zapacia, drukujc 20 pidziesiciodolarowych
banknotw) i e ten tysic dolarw zosta zdeponowany w
pierwszym banku.
Zmiany w bilansie banku spowodowane nowym
depozytem s uwidocznione w tabl. 14.5(a)5. Pierwszy bank,
wraz z klientami, stworzy 1000 dol. pienidza bankowego
lub rachunkw biecych. Ale, jak dotd, nie wystpi proces
mnonikowy w skali 10 do 1 czy innej. Co wicej, jeeli banki
utrzymywayby stuprocentowe salda rezerw gotwki, tak jak
dawni zotnicy, nie mogyby stworzy dodatkowego pienidza
z tysica dolarw nowych zoonych u nich depozytw. Tysic
dolarw deponenta na rachunku bankowym odpowiadaoby
1000 dol. rezerw.

Wspczesne banki nie utrzymuj jednak rezerw

stanowicych 100% depozytw. Jak wynika z tabl. 14.4, banki
s ustawowo zobowizane do utrzymywania rezerw
stanowicych tylko cz kadego zdeponowanego dolara.
Obowizujce obecnie przepisy prawne wymagaj
utrzymywania rezerw w wysokoci od 3 do 12% depozytw,
ale w naszym przykadzie zakadamy, e stopa rezerw
obowizkowych wynosi 10%.

Co moe teraz zrobi bank 1? Ma o 900 dol. wicej, ni

wynosz wymagane rezerwy. Poniewa rezerwy nie przynosz
procentu, nasz bank, nastawiony na maksymalizacj zysku,
poyczy lub zainwestuje zbdne 900 dol. Poyczka moe by
przeznaczona na zakup samochodu lub te wydana na zakup
obligacji skarbowych.
Powiedzmy, e bank udziela poyczki. Poyczkobiorca
bierze 900 dol. (w gotwce lub czek) i skada je na swoim
rachunku w innym banku. Tak wic, bardzo szybko, 900 dol.
zostanie wypacone przez bank 1.
5

Dla uproszczenia, w naszych tablicach pokaemy tylko zmiany skadnikw bilansu i

przyjmiemy stop rezerw obowizkowych w wysokoci 10%. Zauwacie, e kiedy bankierzy
nazywaj swoje poyczki i inwestycje inwestycjami, maj na myli posiadane papiery
wartociowe. Nie maj na myli tego, co ekonomici ujmuj jako I w: C+I+G; gdzie I oznacza
tworzenie kapitau spoeczestwa.

Ta utrata gotwki przez bank zwikszajcy swoje

inwestycje jest wyraniej widoczna, jeeli bank 1 zakupuje
obligacj, ni gdy udziela poyczki na lokalnym rynku. Jakie s
szans, e ten, kto sprzedaje obligacj rzdow, ma akurat
rachunek w banku w Chicago, ktry j naby?
Prawdopodobiestwo takiego zbiegu okolicznoci jest
niewielkie. Wiksza jest szansa, e ma on rachunek w banku w
Nowym Jorku lub Londynie. Tak wic nasz bank wie, e
bdzie musia wkrtce wypaci wszystkie pienidze, ktre
woy w obligacje.
Czy to znaczy, e tabl. 14.5(a) przedstawia ca histori?
Jeeli chodzi o pierwszy bank, mona powiedzie: tak. Po tym,
jak bank 1 poyczy 900 dol., jego rezerwy ksztatuj si na
poziomie wystarczajcym na pokrycie depozytw. Nie moe on
zrobi nic wicej, dopki klienci nie zdecyduj si na zoenie
nowych depozytw. Bilans banku 1 po tym jak udzieli kredytu
lub zainwestowa ca kwot (speniajc nadal wymagania
dotyczce wielkoci obowizkowych rezerw), przedstawiono w
tabl. 14.5(b).

Zanim pozostawimy pierwszy pojedynczy bank,

zauwacie wany fakt: bank ten stworzy pienidz! Jak? Prosto.
Mamy teraz 1000 dol. depozytw uwidocznionych z prawej
strony tabl. 14.5(b). Ale na dodatek mamy take 900 dol.
poyczki lub inwestycji, ktre stanowi teraz czyj depozyt na
danie (tzn. depozyt na rachunku biecym osoby, ktra
zacigna 900 dol. poyczki). Tote oglna suma M, po
udzieleniu poyczki, wynosi 1900 dol. W wyniku dziaalnoci
banku 1 stworzone zostao 900 dol. nowego pienidza.

acuchowe reperkusje dla innych bankw

System bankowy jako cao nie moe jednak jeszcze
spocz. Ludzie, ktrzy poyczyli 900 dol. w banku 1, wkrtce
zo je w innym banku albo wypac komu, kto zoy je w
depozycie.
Banki drugiej generacji. Wemy pozostae banki razem i
nazwijmy je bankami drugiej generacji (lub bankiem 2). Ich
bilanse wygldaj tak, jak to pokazano w tabl. 14.5(c). Dla tych
bankw zdeponowane dolary s takie, jak wszystkie inne funkcjonuj one tak samo jak 1000 dol. pierwotnego depozytu.
Banki te nie wiedz, e s na drugiej pozycji w acuchu
depozytw i nie martwi si tym. Wiedz jednak, e posiadaj
zbyt wiele nie zarabiajcej gotwki lub nadmierne rezerwy i s
tym zaniepokojone. Tylko jedna dziesita kwoty 900 dol. (90
dol.) jest wymagana zgodnie z przepisami prawnymi jako
rezerwa w stosunku do wynoszcych 900 dol. depozytw.
Dlatego banki mog wykorzysta pozostae dziewi
dziesitych, udzielajc 810 dol. poyczki lub inwestujc je w
inny sposb. Wskutek tego ich bilanse osign wkrtce
rwnowag przedstawion w tabl. 14.5(d).

Tyle na temat bankw drugiej generacji. Jak obrazuj to

strzaki na rys. 14.2, czce bank 2 z bankiem 1, cz
pocztkowych rezerw osiada w drugich z kolei bankach, ktre
rwnie stworzyy pienidz.
Jak dotd pocztkowy tysic dolarw gotwki wycofany
z obiegu wyprodukowa 2710 dol. pienidza bankowego.
czna suma M wzrosa, a nadal nie wida koca.
Banki dalszych generacji. 810 dol. wydanych przez banki
drugiej generacji na poyczki i inwestycje przejdzie do nowej
grupy bankw nazywanych bankami trzeciej generacji.
(Znowu, wracajc do rys. 14.2, zwrcie uwag na grube
strzaki umieszczone poniej banku 2.)
Teraz moecie sami sporzdzi bilanse (pocztkowe i
kocowe) dla bankw trzeciej generacji. Oczywicie, banki
trzeciej generacji wypoycz nadmiar rezerw i w ten sposb
stworz 729 dol. nowego pienidza.
Z kolei banki czwartej generacji bd mie do dyspozycji
dziewi dziesitych kwoty 810 dol. depozytw, czyli 727 dol.
I tak dalej.

Kocowa rwnowaga systemu

Jaka bdzie ostateczna suma 1000 dol.+ 900 dol.+ 810

dol.+ 729 dol. ...? Z tablicy 14.6 wynika, e cakowity efekt
acucha kreacji pienidza wynosi 10000 dol. Odpowied
mona uzyska za pomoc nudnej arytmetyki, zdrowego
rozsdku lub elementarnej algebry6.

Zdrowy rozsdek podpowiada rwnie, i proces

tworzenia depozytw skoczy si tylko wtedy, gdy aden bank
w systemie nie bdzie mia rezerw ponad wymagane 10%. W
naszych przykadach rezerwy gotwki nie wycieky z systemu
bankowego: przechodziy one tylko z jednej grupy bankw do
drugiej. System bankowy osignie stan rwnowagi tylko wtedy,
gdy 1000 dol. nowych depozytw jest wymagane jako rezerwy
obowizkowe, to jest wtedy, gdy 10% nowych depozytw (D)
rwna si 1000 dol. Jaki poziom D spenia ten warunek?
Odpowied: D = 10000 dol.
Moemy rwnie doj do takiego wniosku intuicyjnie,
patrzc na zbiorczy bilans wszystkich bankw - pierwszej,
drugiej, trzeciej i setnej generacji. Przedstawiono to w tabl.
14.7. Gdyby czna kwota nowych depozytw bya mniejsza od
10000 dol., rezerwy obowizkowe nie osignyby stopy
rwnej 10% i nie wszdzie mielibymy stan rwnowagi.

Mnonik poday pienidza. Widzimy wic, e dziaa

pewien mnonik rezerw obowizkowych. Z kadego
dodatkowego dolara dostarczonego do systemu bankowego w
postaci rezerw banki mog ostatecznie stworzy 10 dol.
dodatkowych depozytw lub pienidza bankowego7.
Relacja pomidzy nowymi depozytami a wzrostem
rezerw nazywana jest mnonikiem poday pienidza. W
analizowanym tu prostym przykadzie mnonik poday
pienidza jest rwny:

Tak jak przedstawiony w rozdziale 8 mnonik sprawi, e dochd rs trzykrotnie i

generowa nowe oszczdnoci rwne nowemu dolarowi I, tutaj depozyt M musi wzrosn
dziesiciokrotnie, tak by jego 10% pasowao do dolarowych rezerw, ktre byy pocztkiem
acucha. (Zwrmy uwag, e rachunki dotyczce ekspansji M s podobne do rachunkw
dotyczcych mnonika wydatkw z rozdziau 8. Ale nie wolno ich miesza: tutaj
rozszerzenie wynika z zasobu rezerw dla cakowitego zasobu M; nie dotyczy dodatkowej
produkcji, bdcej wynikiem inwestycji lub pienidza.)

Mnonik poday pienidza przedstawia logik kreacji

pienidza przez banki. Cay system bankowy moe
przeksztaci pocztkowy wzrost rezerw w zwielokrotnion
kwot nowych depozytw lub pienidza bankowego.
Niszczenie depozytw
Proces kreacji depozytw moe take przebiega w
odwrotnym kierunku - kiedy spadek rezerw zmniejsza ilo
pienidza bankowego. Dobrze bdzie pogbi nasze
rozumienie procesu kreacji pienidza, ledzc dokadnie, co si
stanie, gdy Fed na zawsze unicestwi 1000 dol. rezerw,
sprzedajc obligacj rzdow kobiecie, wycofujcej gotwk ze
swego rachunku biecego, aby za t obligacj zapaci. W
ostatecznoci wycofanie 1000 dol. rezerw z systemu
bankowego unicestwi w caym systemie depozyty o wartoci
10000 dol.
Dwa warunki tworzenia depozytw
Rzeczywisto jest nieco bardziej skomplikowana od
naszego prostego przykadu. Konieczne jest spenienie dwch
warunkw. Pokazalimy, e 1000 dol. nowych rezerw
woonych w system bankowy spowoduje w ostatecznoci
przyrost depozytw bankowych o 10000 dol. Zakadano tu, e
cay nowy pienidz pozostanie na rachunkach biecych w
systemie bankowym, w tym czy innym banku na kadym
etapie, i e wszystkie banki wykorzystaj w peni moliwo
udzielania poyczek, czyli e nie bdzie nadmiernych rezerw.
Wycieki do obiegu gotwkowego. Jest moliwe, e gdzie
wzdu acucha tworzenia depozytw, osoba otrzymujca czek
nie zoy przychodu na biecym rachunku bankowym. Moe
woy troch gotwki do soja na sodycze8.
Skutki takiego wycofania pienidza z obiegu s w wietle
naszej dotychczasowej analizy oczywiste. Jeeli 1000 dol.
pozostaje w systemie bankowym, moe by stworzone 10000

dol. nowych depozytw. Jeeli 50 dol. wycieknie do obiegu

poza bankami i tylko 950 dol. nowych rezerw pozostanie w
systemie bankowym, to powstan nowe depozyty o wartoci
9500 dol. (= 950 dol. x 10).
System bankowy moe zwiksza ilo pienidza wedug
relacji 10 do 1, kiedykolwiek nowa suma rezerw jest zoona na
rachunkach biecych.
Moliwy nadmiar rezerw. Nasz opis procesu kreacji
depozytw opiera si na zaoeniu, e banki handlowe
utrzymuj rezerwy na poziomie bliskim wymaganego. Ale nie
ma powodu, dla ktrego banki nie mogyby si zdecydowa na
utrzymywanie rezerw przekraczajcych wymagany poziom.
Tak wic, przypumy, e pierwszy bank, ktry otrzyma 1000
dol. nowych depozytw, pozostawia 900 dol., co stanowi
nadmierne rezerwy. W tej sytuacji cay proces skoczyby si
bardzo szybko, bez efektu mnonikowej ekspansji depozytw.
Oczywicie, jest to mieszne, gdy bank straciby procenty od
900 dol., ktre mgby zainwestowa w bardzo bezpieczne
weksle skarbowe.
8

Na rys. 14.2 narysuj owkiem otwory w dnie czarnej skrzynki. Pocignij od nich
strzaki wskazujce, e jaka cz pocztkowego jednego dolara przecieknie do gotwki
znajdujcej si w rkach ludzi.

Utrzymywanie nadmiernych rezerw miaoby sens, gdyby

stopa oprocentowania rezerw bya bliska stopie oprocentowania
inwestycji. Taka bya sytuacja w okresie Wielkiego Kryzysu:
stopa oprocentowania bezpiecznych rzdowych papierw
wartociowych wynosia tylko jedn dziesit procenta, w
zwizku z czym bankierzy utrzymywali znaczne kwoty
nadmiernych rezerw.
Nadmierne rezerwy mogyby si pojawi znowu, gdyby,
jak to niektrzy proponuj, Rezerwa Federalna zostaa zmuszona
do pacenia odsetek od rezerw bankowych. W takim przypadku,
gdyby zarwno rezerwy, jak i weksle skarbowe przynosiy 10%,
dla bankw byoby obojtne, czy utrzymuj rezerwy czy
inwestuj.
W kadym przypadku zwizek pomidzy rezerwami i
poda pienidza byby luniejszy, gdy banki nie dyyby do
szybkiego unicestwienia nadmiernych rezerw; w rezultacie
trudniej byoby prowadzi polityk pienin. Z tych wzgldw
wielu ekonomistw sprzeciwia si oprocentowaniu rezerw bankowych wedug stopy rynkowej.
Ale dzi nie yjemy w latach trzydziestych czy w wiecie
marze, w ktrym banki otrzymuj procent od rezerw. Dzi
banki postrzegaj jako atrakcyjne wypoyczanie nadmiaru

posiadanych rezerw na rynku funduszy federalnych tym bankom,

ktre maj ich niedobr. Rezerwy nadmierne stanowi z reguy
niewielki uamek oglnej sumy rezerw.
Prawdopodobiestwo (I), e cz przyrostu depozytw
przejdzie do obiegu gotwkowego lub na rachunki
oszczdnociowe oraz (II) e poziom nadmiernych rezerw moe
si zmienia w czasie, przypomina, e wykorzystywanie
mnonika kreacji pienidza w skali 10 do 1 lub innej nie jest ani
mechaniczne, ani precyzyjne. Tym samym, proces kreacji
depozytw nie jest automatyczny.

* * *
Zobaczylimy, jak si to dzieje, e warto rachunkw
biecych jest dziesiciokrotnie wiksza od kwoty
obowizkowych rezerw systemu bankowego. Z rozdziau 15
dowiemy si, w jaki sposb Rezerwa Federalna powoduje wzrost
rezerw, gdy podany jest wzrost cakowitej poday pienidza.
Kiedy celem jest skurczenie oglnej poday pienidza M, wadze
Rezerwy Federalnej naciskaj na hamulec: zamiast
wpompowywa nowe rezerwy do systemu bankowego,
wycigaj ich cz, dziki czemu s w stanie zmniejszy ilo
M nie w stosunku 1 do 1, ale (jak wyej) 10 do 1. Tak wic w
ramach rozsdnych granic Rezerwa Federalna moe ksztatowa
poda pienidza na poziomie, ktry uznaje za najlepszy.
PODSUMOWANIE
1. Pienidz, wraz z polityk fiskaln, jest we wspczesnej
gospodarce wanym wyznacznikiem produkcji, bezrobocia i
inflacji. Wpywa on na gospodark trzystopniowo: zmiany w
poday pienidza wpywaj na stopy procentowe oraz rozmiary i
warunki kredytu; stopy procentowe i warunki kredytowe
wywieraj wpyw na wraliwe na stop procentow skadniki
wydatkw (Jak budownictwo mieszkaniowe i inwestycje);
wreszcie globalne zmiany popytu prowadz do zmian produkcji i
cen.
A. Historia pienidza i bankw
2. Pienidz powsta jako rodek uatwiajcy handel.
Wczesny pienidz skada si z towarw, ale zosta wyparty
przez pienidz papierowy i bankowy. Odmiennie od innych dbr
ekonomicznych pienidz jest ceniony w wyniku konwencji
spoecznej, poniewa jest ceniony. Warto pienidza mierzymy
porednio, za pomoc dbr, ktrych kupno umoliwia, a nie
bezporednio, ze wzgldu na jego warto uytkow.

3. Analiza agregatw pieninych jest dzi niezwykle

popularna zarwno wrd ekonomistw, jak i politykw.
Najpowszechniej uywan definicj poday pienidza jest
definicja pienidza transakcyjnego (M1), na ktry skadaj si
gotwka i rachunki biece. Innym czsto uywanym pojciem
jest pojcie szerokiego pienidza (M2), ktre obejmuje M1 plus
wysoce pynne quasi-pienidze, jak rachunki
oszczdnociowe.
4. Definicje M zmieniay si bardzo szybko w cigu
ostatniej dekady w wyniku innowacji na rynkach finansowych.
Te szybkie zmiany utrudniaj prowadzenie polityki pieninej,
gdy definicje pienidza (a take cele polityki pieninej) staj
si dwuznaczne, kiedy pojawia si nowy rodzaj aktyww.
5. Banki s przedsibiorstwami handlowymi, a ich celem
jest tworzenie zyskw dla wacicieli. Jedn z podstawowych
funkcji bankw jest prowadzenie rachunkw biecych dla
klientw. Wspczesne banki rozwiny si stopniowo z
zakadw zotnikw, przechowujcych pienidze i kosztownoci.
W kocu przyja si oglnie praktyka utrzymywania mniej ni
100% rezerw w stosunku do depozytw, reszt inwestowano w
papiery wartociowe i poyczki, ktre przynosiy procent.
Narodzi si system bankowoci opartej na rezerwach
czciowych.
B. Proces tworzenia depozytw bankowych
6. Gdyby banki utrzymyway rezerwy stanowice 100%
wartoci depozytw, nie wystpowaby mnonikowy efekt
kreacji pienidza, gdyby nastpio wstrzyknicie przez bank
centralny nowych potnych rezerw do systemu bankowego.
Wystpowaaby tylko zamiana jednego rodzaju pienidza na
inny w stosunku 1 do 1.
7. Wspczesne banki s zobowizane przez Rezerw
Federaln do trzymania rezerw obowizkowych zalenych od
wielkoci depozytw. Mog one mie form gotwki lub nie
oprocentowanych depozytw w Rezerwie Federalnej. Dla
ilustracji przeanalizowalimy stop rezerw obowizkowych
wynoszc 10%. W tym przypadku system bankowy jako cao
- wraz z klientami lub prywatnymi poyczkobiorcami i
deponentami - tworzy pienidz bankowy w relacji 10 do 1 z
kadego dolara rezerw federalnych kreowanych przez Fed i
zdeponowanych gdzie w systemie bankowym.
8. Kady may bank ma ograniczon zdolno zwikszania
swych poyczek i inwestycji. Nie moe poyczy czy
zainwestowa wicej, ni otrzyma od deponentw; moe
poyczy tylko okoo dziewi dziesitych tej kwoty.

9. Gdy jednak pojedynczy bank nie moe zwikszy

rezerw w stosunku 10 do 1, system bankowy jako cao moe.
Pierwszy bank otrzymujcy 1000 dol. nowych depozytw moe
przeznaczy dziewi dziesitych tej kwoty na poyczki i
inwestycje. Daje to bankom drugiej grupy depozyty stanowice
dziewi dziesitych tysica dolarw. One z kolei zatrzymuj
jedn dziesit w postaci rezerw, a pozostae dziewi
dziesitych przeznaczaj na nowe aktywa; to sprawia, e trac
cz gotwki na rzecz trzeciej grupy bankw, ktrych depozyty
wzrastaj o dziewi dziesitych kwoty stanowicej dziewi
dziesitych tysica dolarw. Jeeli przeledzimy kolejne grupy
bankw w zmniejszajcym si i nigdy nie koczcym acuchu,
zauwaymy, e nowe depozyty w systemie bd wynosi (w
dol.):

Tylko gdy kady 1 dolar nowych rezerw, zatrzymanych w

systemie bankowym, koczy wspierajc 10 dol. depozytw
zoonych gdzie w systemie, osignite zostan granice
ekspansji depozytw. Wtedy system wykorzystuje w peni sw
zdolno udzielania poyczek; nie moe tworzy dodatkowych
depozytw, dopki nie zostanie zasilony nowymi rezerwami.
Wynoczca 10 do 1 relacja wzrostu pienidza bankowego w
stosunku do wzrostu rezerw nazywana jest mnonikiem kreacji
pienidza.
10. W formie zastrzeenia do powyszej dyskusji musimy
zauway, e wystpi pewne wycieki nowych rezerw gotwki z
systemu bankowego do obiegu gotwkowego (w rzeczywistoci
cz pjdzie za granic lub do podziemia) i na zakup aktyww
innych ni rachunki biece. Tak wic zamiast 10000 dol.
nowych depozytw, tak jak w powyszych przykadach, moemy
mie nieco mniej - rnica zaley od tego, ile zostao wycofane z
systemu.
Drugie zastrzeenie wynika z faktu, e banki mog
utrzymywa rezerwy wysze od wymaganych przez prawo.
Nadmierne rezerwy wzrastaj, gdy stopa oprocentowania rezerw
jest bliska stopie oprocentowania bezpiecznych inwestycji. Tak
wic nie mona powiedzie, e mnonik kreacji pienidza w
relacji 10 do 1 lub innej dziaa automatycznie.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Zamy, e wszystkie banki utrzymuj stuprocentowe
rezerwy. Czy tworz one wtedy pienidz? Jak funkcj speniaj
rezerwy obowizkowe? Co to s nadmierne rezerwy?
2. Zamy, e stopa rezerw wynosi 20%. Pjd ladem
procesu mnonikowej kreacji pienidza, kopiujc tablice 14.5(a)
do 14.7.
3. Czy bankierzy tworz depozyty? Kto je tworzy? Jeeli
bankier otrzymuje nowy depozyt i nowe rezerwy, czy zawsze jest
w stanie znale nowych poyczkobiorcw? Czy zawsze moe
zwikszy inwestycje w rzdowe papiery wartociowe?
4. Ksigi mojego banku zawsze si bilansuj. Ja tylko
przesuwam do inwestorw pienidze, ktre przynosz mi
deponenci. Kto mwi, e bankier moe tworzy M? Czy ty?
5. W 1937 r. Fed dostarczy rezerwy do systemu
bankowego w celu zwikszenia M. Poniewa stopy procentowe
byy bardzo niskie (mniej ni 1%), nadmierne rezerwy systemu
wzrosy. Wyjanij, dlaczego niskie stopy procentowe zachcaj
do utrzymywania nadmiernych rezerw, a wysokie stopy
zniechcaj do tego.
6. Reformatorzy systemu monetarnego czasem proponuj
oprocentowanie rezerw wedug rynkowej stopy procentowej.
Jaki byby wpyw tej propozycji na poziom nadmiernych rezerw?
Na poziom i stabilno mnonika poday pienidza?
7. Problem dla zaawansowanych. Przypumy, e ludno
zawsze trzyma 1/21 swego M w formie gotwki i 20/21 na
rachunkach biecych. Jeeli banki zawsze utrzymuj rezerwy
stanowice 1/10 depozytw, sprawd, czy kade R nowych
rezerw spowoduje nastpujcy wzrost M:

8. Problem dla zaawansowanych. Zanim powstaa

Rezerwa Federalna, zoto stanowio wikszo rezerw
bankowych. Poda zota w krtkim okresie bya staa. Od czasu
do czasu ludzie ycz sobie wymiany depozytw na gotwk.
Wyjanij, dlaczego prowadzioby to do powstania trudnoci,
gdyby rezerwy zota byy stae. Dlaczego mogoby to prowadzi
do kryzysu bankowego? Co mona by zrobi, aby wyj z tego
kryzysu?

Dodatek do rozdziau 14
FLUKTUACJE RYNKU AKCJI
Wiksz cz rozdziau 14 powicono omwieniu istoty
pienidza i kredytu. Te aktywa bd orodkiem naszej uwagi w
nastpnych rozdziaach, poniewa zmiany poday pienidza s
gwn metod, za pomoc ktrej rzd, prowadzc polityk
pienin, wywiera wpyw na gospodark.
Ale gospodarstwa domowe maj take aktywa inne ni M1
i M2. W tablicy 14.D. 1 przedstawiono, w jaki sposb
gospodarstwa domowe zainwestoway swe zasoby w latach 1960
i 1982.
Jednymi z najbardziej fascynujcych aktyww
posiadanych przez gospodarstwa domowe s akcje zwyke (lub
kapita wasny spek). Te kruche papiery wartociowe bior
udzia w codziennych dramatach, w ktrych z dnia na dzie
fortuny powstaj i s tracone. Nie tak dawno udzia akcji
zwykych w portfelach lokat gospodarstw domowych skurczy
si w rezultacie zych wynikw rynku akcji. Nastpnie, w latach
1982-1983, rynek akcji podskoczy dramatycznie. To
przyprawiajce o zawrt gowy dowiadczenie jest ywym
przypomnieniem ryzyka, jakie si podejmuje, grajc na rynku
akcji.
W tym Dodatku omwimy wspczesne teorie zachowa
rynku akcji. Jest to miejsce, na ktrym udziay w spkach
bdce przedmiotem publicznego obrotu, tytuy wasnoci
amerykaskiego kapitalizmu, s sprzedawane i kupowane. W
ostatnich latach te tytuy mogy by warte 1,5 biliona dol.;
sprzeda w jednym roku moga osign kwot 600 mld dol.
Wadza nad tymi spkami decyduje o tym, czy gospodarka si

rozwija czy usycha. Rynek akcji jest piast naszej, opartej na

korporacjach, gospodarki.
Gieda w Nowym Jorku, na ktrej notowanych jest ponad
tysic akcji, jest gwnym rynkiem. Sw dziaalno rozpocza
jako prywatny klub, ale dzi kupno miejsca na niej kosztowaoby
jedn trzeci miliona dolarw. Mniejsza, American Stock
Exchange, rozpocza dziaalno, gdy maklerzy spotykali si na
ulicy, by sprzedawa i kupowa, sygnalizujc rkami urzdnikom wychylajcym si z okien zawarte transakcje w celu ich
zanotowania: dopiero w XX wieku American Stock Exchange
przeniosa si do budynku.
Kade due centrum finansowe ma swoj gied papierw
wartociowych. Do wanych nale giedy w Londynie, Paryu,
Tokio, Frankfurcie, Hongkongu, Toronto i Zurychu. Gieda akcji
stanowi istot kapitalizmu w o wiele wyszym stopniu ni
jakakolwiek inna jego cecha. W kapitalizmie rodki produkcji s
wasnoci prywatn; rynki akcji s miejscami, gdzie handluje
si tytuami wasnoci rodkw produkcji.

Kto jest wacicielem amerykaskiego kapitalizmu?

Lewicowi radykaowie maluj obraz wiata, w ktrym garstka
superbogaczy gromadzi akcje w swych biurach, jak krlowie. Na
innym kracu znajduje si mit ludowego kapitalizmu,
rozwijany przez gied w Nowym Jorku; w tym wiecie marze
wszyscy posiadaj akcje i bd gosowa za obron prywatnej
wasnoci i interesw kapitau.
Rzeczywisto ley gdzie porodku. Prawda, trzydzieci
pi milionw Amerykanw posiada akcje. Prawda, trzy miliony
ludzi z dochodami na poziomie niszym od 10000 dol. to
waciciele akcji. Ale cz akcji posiadanych przez biednych

jest minimalna. Ponad 50% wartoci akcji posiadanych przez

ludno naley do jednego procenta - najbogatszych. W roku
1981 przecitna kwota dywidend otrzymanych przez
gospodarstwa z dochodami niszymi od 10000 dol. wynosia 80
dol. na osob.

WIELKI KRACH
Ludzie przez dugi okres bali si nabywa akcje,
pamitajc o panice i krachu na Wall Street w 1929 r. By to
pocztek dugiego i bolesnego kryzysu lat trzydziestych.
W Stanach Zjednoczonych, w czasie bajecznego boomu na
rynku akcji ryczcych lat dwudziestych, bagaowi linii
Pullmana, gospodynie domowe, studenci pomidzy wykadami
sprzedawali i kupowali akcje. Wikszo zakupw na tym
dzikim rynku spekulantw bya dokonywana na kredyt zabezpieczony akcjami, tj. nabywca akcji o wartoci 10000 dol. musia
wyoy tylko 2500 dol. lub nawet mniej gotwki, a reszt
poycza pod zastaw nowo nabytych akcji. Jakie to miao
znaczenie, gdy trzeba byo paci maklerowi 6, 10 czy 15%
rocznie od uzyskanej poyczki, jeeli w cigu jednego dnia
warto akcji Auburn Motors lub Bethlehem Steel moga
podskoczy o 10%.
W tej spekulacyjnej manii najcudowniejsze jest to, e
spenia ona oczekiwania. Jeeli ludzie kupuj, gdy myl, e
kurs wzronie, zakupy powoduj wzrost kursw. Ludzie kupuj
wic nadal, uruchamiajc kolejn rund taca, od ktrego krci
si w gowie. Ale, inaczej ni w grze w karty lub koci, nikt nie
traci, gdy kto wygrywa. Wszyscy otrzymuj nagrod.
Oczywicie, wszystkie nagrody s na papierze i zniknyby,
gdyby wszyscy prbowali wymieni je na gotwk. Ale dlaczego
kto chciaby sprzeda tak lukratywne papiery wartociowe?
Przypumy, e byby wystarczajco rozsdny, aby
zauway, e holdingi przedsibiorstw uytecznoci publicznej
byy tak wte, jak domek z kart. C z tego, e byby zrzd
narzekajcym, i nieruchomoci na Florydzie graniczyy z
bagnami. Nie byby wtedy w zgodzie z ca generacj.
Wkrtce poznaby pierwsz zasad wyceny wasnoci:
Rzecz jest warta tyle, ile ludzie za ni zapac; a ludzie zapac
tyle, ile ich zdaniem jest warta.
Wielki boom na rynku akcji w latach dwudziestych by
klasyczn spekulacyjn bak mydlan. Ceny rosy z powodu
nadziei i marze, a nie dlatego, e zyski i dywidendy wypacane
przez spki szybko rosy. W kocu, ta baka pka. W czarnym

padzierniku 1929 r. rozpocz si krach. Wszyscy zostali

zapani; nalecy do pierwszej ligi profesjonalici oraz marni
amatorzy - A. Mellon, J. D. Rockefeller, inynier, ktry zosta
prezydentem, mieszkacem Biaego Domu i wielki ekonomista z
Yale, profesor Irving Fisher.
Wydawao si, e rynek nie ma dna. Maklerzy musieli
sprzedawa obcione dugiem rachunki inwestorw, ktrzy nie
byli duej w stanie dostarcza funduszy, gdy ceny akcji
zniszczyy ich finansowane kredytem inwestycje. Ceny akcji
spaday nada1. Nawet ci, ktrzy nie kupowali na kredyt, stracili
do koca roku jedn trzeci kapitau, a pi szstych do 1932 r.
Skoczy si rynek bykw. Jego miejsce zaj
znikujcy rynek niedwiedzi sprzedajcych akcje w
przewidywaniu spadku cen. I tak jak pierwszy y marzeniami,
drugi by niszczony zymi snami. Miliardy dolarw wartoci
akcji byy niszczone kadego miesica, co pochaniao nie tylko
kapita pochodzcy z zyskw spekulacyjnych, ale take wdowi
grosz zainwestowany przypuszczalnie po to, aby przynosi stay
dochd. Kursy akcji uwaanych za szczeglnie bezpieczne (bluechip), takich jak akcje United States Steel, spady z najwyszego
poziomu wynoszcego 261 dol. w roku 1929 do 21 dol. w 1932
r. Mniej godne szacunku akcje (na przykad Studebakera) stay
si bezwartociowe.

W kocu, po kryzysie bankowym w 1933 r., rynek akcji

zacz wraca do zdrowia. Rysunek 14.D.1 przedstawia histori
dobrze znanego wskanika przecitnych cen akcji
przedsibiorstw przemysowych (wskanika Dow-Jonesa indeksu akcji, ktry ledzi przecitne ceny trzydziestu
najlepszych akcji) od poowy lat dwudziestych do 1984 r.
Zwrcie uwag, e rynek akcji wrci do poziomu z roku 1929
dopiero w roku 19551.
Po drugiej wojnie wiatowej rynek wspi si ostro,
chocia z okresowymi zaamaniami, ktrym czsto
towarzyszyy recesje. W roku 1965 osign szczyt, po czym
wi si meandrami w gr i w d, a do nastpnego szczytu w
lecie 1982 r. Gdzie si to skoczy? Czy istnieje krysztaowa
kula, za pomoc ktrej mona by przewidzie ruchy kursw
akcji? Taki jest przedmiot wspczesnej teorii finansw, ktr
si teraz zajmiemy.
TEORIA EFEKTYWNEGO RYNKU
Profesorowie ekonomii i finansw dugo studiowali ceny
na rynkach spekulacyjnych, takich jak rynek akcji lub rynek
towarw, jak na przykad zboa. Ich odkrycia wzbudzay
wielkie kontrowersje, a nawet zo wielu finansistw. Jest to
jednak obszar, na ktrym fakty w wikszoci potwierdzaj
suszno teorii. Dzi praktyczni inwestorzy licz si ze zdaniem
profesorw finansw. Koncepcje rozwinite w tym obszarze s
dzi zgrupowane pod wspln nazw teorii efektywnego rynku2.
Jest wiele sposobw ujcia istoty tej teorii. Jeden z nich jest
nastpujcy:
Nie mona przechytrzy rynku. Pienidzy nie zarabia si
atwo.
Wkrtce zobaczymy, dlaczego to twierdzenie jest moliwe
do przyjcia. Jednake, na moment, zajmijmy si jego
podstawami empirycznymi. Przez lata prowadzono wiele bada
przepisw na zarabianie pienidzy. Jedn z typowych zasad jest:
kupuj po dwu dniach wzrostu lub kupuj, gdy napywaj ze
wiadomoci, sprzedawaj, gdy napywaj dobre. Alfred Cowles
rozpatrywa zalecenia maklerw. Bada on efekty, tzn. stop
przychodu uzyskiwan z inwestycji (ilo dolarw zysku na
jednego zainwestowanego dolara), osignite przez rnych
ludzi postpujcych zgodnie z tymi zaleceniami i odkry, e
przecitne wyniki nie s lepsze od wynikw losowo
uksztatowanego portfela (lub kombinacji) akcji. Te obserwacje
pozwalaj sformuowa teori tarczy do rzutek jako podstaw
selekcji akcji.

Szczegowe omwienie roli rynku akcji zawieraj prace: J. K. Galbraith The Great Crash,
1929, Avon, New York 1980 i C. P. Kindleberger Manias, Panics and Crashes, Basic Books, New
York 1980.
2
Efektywno w rozumieniu teorii finansw tu jest uywana w odmiennym znaczeniu ni w
innych naukach ekonomicznych. Tu efektywno znaczy, e informacja jest szybko przyswajana, a nie
e zasoby wytwarzaj maksymaln produkcj.

Moesz rzuca strzak w Wall Streel Journal i w ten

sposb wybiera akcje. Zrobisz jeszcze lepiej, jeeli kupisz po
trochu wszystkiego, co jest na rynku i to pozwoli ci
uksztatowa zrnicowany pakiet (indeks) akcji. Prawdopodobnie wyjdziesz na tym lepiej ni twj kuzyn, ktry
posucha rady maklera. Dlaczego? Poniewa bdzie musia on
paci wicej prowizji maklerskich, a jego akcje nie uzyskaj
przecitnie lepszych wynikw ni twoje.
Ten pesymistyczny pogld na zdolno rnych formu
wyboru akcji, ktre by przynosiy efekty lepsze od przecitnych
rynkowych, potwierdziy, oglnie rzecz biorc, setki rnych
bada prowadzonych w ostatnich dekadach. Z lekcji tej nie
wynika, e nie moesz zosta bogaty, stosujc si do tych
formu; wynika z nich, e przecitnie takie zasady wyboru nie
dadz efektw lepszych od efektw uzyskanych z portfela
losowo dobranych akcji.
Uzasadnienie pogldu o efektywnym rynku
Wspczesna teoria finansw przez wiele lat analizowaa
rynek akcji i obligacji, aby zrozumie, dlaczego tak zagadkowy
wniosek jest prawdziwy. Czy istnieje jaki powd, dla ktrego
sprawne rynki finansowe miayby przekrela moliwo
wystpowania w sposb trway nadmiernych zyskw? Zgodnie
z teori efektywnych rynkw odpowied brzmi: tak.
Efektywny rynek to taki rynek, na ktrym wszelkie nowe
informacje s szybko i waciwie interpretowane przez jego
uczestnikw i natychmiast uwzgldniane w cenach. Przypumy
na przykad, e Lazy-T Oil Company odkrya wanie rop w
zatoce Alaski. Wiadomo t podano o 11.30 we wtorek. Kiedy
ceny akcji Lazy-T wzrosn? Czy w rod po tym, jak J.R.
przeczyta Wall Street Journal? Czy, by moe, we wtorek po
lunchu, kiedy analitycy akcji mieli troch czasu, aby przeu
informacj? A moe tydzie pniej, po tym jak dziadek zleci
swemu maklerowi na giedzie w St Louis zakup akcji?
Teoria efektywnego rynku mwi - nie. Wiadomo ta
zostanie uwzgldniona w cenach od razu. Uczestnicy rynku
zareaguj natychmiast, podbijajc ceny akcji Lazy-T do
waciwego poziomu. Krtko mwic, w kadym momencie,
rynki ju przetrawiy i uwzgldniy w cenach akcji, zboa czy
innych cenach spekulacyjnych wszelkie ostatnio uzyskane
informacje.
Cokolwiek ogoszono wczoraj, jest ju niewiee. Jeeli
przeczytae w gazecie, e cikie mrozy na Florydzie
zdziesitkoway zbiory pomaraczy, nie myl, e moesz si

wzbogaci, zakupujc w czasie przerwy na lunch terminowy

kontrakt na dostaw zamroonego soku pomaraczowego.
Ceny soku pomaraczowego wzrosy w tej samej minucie, w
ktrej ogoszono wiadomo, a moe nawet wczeniej3.
3

Uczeni prbowali mierzy szybko, z jak ceny s korygowane na efektywnych rynkach.

W jednym z bada stwierdzono, e jeeli chciaby ulokowa 100000 dol., mgby zrobi
pienidze, gdyby kupi akcje 30 sekund po tym, jak informacja staa si oglnie dostpna.

Teoria efektywnych rynkw utrzymuje, e ceny rynkowe

uwzgldniaj wszelkie dostpne informacje. Nie ma
moliwoci osigania zyskw na podstawie starych informacji
lub wzorcw ruchw cen w przeszoci.
Wielkie bdy w nastrojach
Historycznie, ceny akcji, oglnie rzecz biorc, rosy w
okresach ekspansji gospodarczej, a spaday w okresach recesji.
Dlaczego? Poniewa zyski i dywidendy zmieniaj si (jak
widzielimy to w rozdziale 10) wraz z cyklem koniunkturalnym
i w ostatecznoci akcje s wyceniane zalenie od tego, ile bd
zarabia i odpaca.
Czy ta teoria jest spjna z teori efektywnego rynku?
Tylko czciowo. Jeeli przewidziano cykl koniunkturalny, to
inwestorzy powiedzieliby: Nadchodzi recesja. Zyski i
dywidendy daj nurka. Dlatego akcje s warte mniej. Czas
sprzedawa. I ceny akcji spadyby natychmiast po tym, jak
przepowiedziano recesj. W skrcie: zdarzenia moliwe do
przewidzenia ju s uwzgldnione w cenach akcji, podczas gdy
niemoliwe do przewidzenia nie s w nich uwzgldnione4.
Ale niektrzy analitycy (jak na przykad Robert Shiller z
Yale) podejrzewaj, e powinnimy mie mniej zaufania do
teorii efektywnego rynku zastosowanej do analizy cen
wszystkich akcji ni do oceny relacji cen akcji General Motors
wzgldem cen akcji Forda lub General Electric. Jeeli GM
wypaca w czwartek dywidendy, a ceny jego akcji nie
odzwierciedlaj tego faktu, to kilka tuzinw bystrych
arbitraystw mogoby zbi fortun w wyniku tego naruszenia
zasad.
Przypumy jednak, e kilkuset z nas mylao, i cay
rynek akcji by na zbyt niskim poziomie w roku 1931 lub 1984.
Jeeli nawet mielibymy racj, jak moglibymy zrobi
pienidze, prbujc si przeciwstawi objawom
samospeniajcego si oglnego pesymizmu. Nie moglibymy.
Skoczylibymy prawdopodobnie, tracc ostatnie koszule. Tak
wic, z makroekonomicznej perspektywy, rynki spekulacyjne
mog pokona fluktuacje czy te spowodowa fal pesymizmu
lub optymizmu bez wystpowania potnych si korygujcych
te tendencje.
Wdrwki losowe
Teoria efektywnego rynku pozwala take spojrze w inny
sposb na ruchy cen na zorganizowanych rynkach. Zgodnie z

takim podejciem przedstawione na wykresie ruchy cen akcji

powinny wyglda bardzo kaprynie, jak losowe wdrwki,
gdy zostan przedstawione w ujciu czasowym.
4

Pogld, zgodnie z ktrym rynek jest efektywny, stanowi niezwykle wan cz wspczesnej teorii makroekonomicznej. W Dodatku do rozdziau 16 przedstawiono teori racjonalnych
oczekiwa i wnioski, wynikajce z niej dla polityki ekonomicznej. Ta nowa teoria sugeruje, e
moemy lepiej zrozumie gospodark, traktujc wszystkie rynki jako efektywne. Tak wic, zgodnie
z tym pogldem, wszelkie moliwe do przewidzenia rodki polityki ekonomicznej (jak przestarzae
informacje) s ju uwzgldnione w poziomie wzgldnych cen i iloci i dlatego nie wywieraj
wpywu. Tylko nowe i niemoliwe do przewidzenia rodki polityki ekonomicznej bd wywiera
wpyw na produkcj, zatrudnienie i wzgldne ceny.

Ceny id szlakiem wdrwek losowych, jeeli ich

zmiany w czasie s cakowicie nieprzewidywalne. Zagraj, na
przykad, monet w ora i reszk. Jeeli wyrzucisz ora, zapisz
plus, jeeli reszk - minus. Przeled nastpnie wyniki stu
rzutw. Wyrysuj je w formie diagramu (tak jak narysowalimy
diagram (e) w przypisie na stronie 35 w rozdziale 1). Ta
krzywa ilustruje wdrwki losowe. Teraz, dla porwnania,
narysuj wykres ruchw cen akcji IBM lub indeksu Dow-Jonesa
z ostatnich stu dni. Zauwa, jak podobnie wygldaj te rysunki.
Skd to podobiestwo spekulacyjnych cen do wdrwek
losowych? Czy to jedynie przypadek? Nie. Ekonomici po
zastanowieniu si zrozumieli nastpujc prawd. Na
efektywnym rynku wszystkie przewidywalne elementy zostay
ju uwzgldnione w cenach. Tylko nadejcie nowych
wiadomoci - o deszczu na rwninach Kansas, wojnie w Zatoce
Perskiej, utwardzeniu polityki pieninej przez Rezerw
Federaln - oddziauje na ceny akcji lub towarw. A
wiadomoci te musz by przypadkowe i nieprzewidywalne
(gdyby byy przewidywalne, to nie byyby naprawd nowymi
wiadomociami).
Czy losowo jest racjonalna
Wielu ludzi uskara si, e rynek akcji to tylko olbrzymie
kasyno. Niewiele tam si dokonuje, mwi krytycy. Jednym z
argumentw na rzecz takiego punktu widzenia jest kapryno
cen akcji. Mona tu postawi bardzo trafne pytanie: jak
racjonalny rynek moe si zachowywa tak kaprynie?
Odpowiedzi na to pytanie jest jedna z najgbszych
wspczesnych teorii ekonomicznych. Teoria efektywnego
rynku stwierdza, e ceny na dobrze funkcjonujcym
spekulacyjnym rynku, takim jak rynek akcji, powinny si zmienia losowo!
Teoria efektywnego rynku wyjania, dlaczego ruchy cen
akcji wygldaj na przypadkowe. Ceny reaguj na nowiny, na
niespodzianki. Poniewa niespodzianki s nieprzywidywalne jak rzut monet lub burze w przyszym miesicu - ceny mog
si zmienia w dowolnym kierunku. Poniewa ceny akcji
zmieniaj si w reakcji na zdarzenia losowe, same zmieniaj si
losowo.
Jedn spraw trzeba tu podkreli. Wpyw nowin na ceny
akcji sugeruje, e nie mona przechytrzy rynku. Prbujc to
zrobi, prbujesz przewidzie przyszo; nawet gorzej,
prbujesz przewidzie to, co w przyszoci nieprzewidywalne.
Nie moe wic dziwi, e prognozy dotyczce rynku akcji s

tak niepewne, jeeli przewidywane wydarzenia s

nieprzewidywalne.
Zastrzeenia
Istniej dwa powane zastrzeenia dotyczce pogldu o
efektywnym rynku.
Przypumy, e wszyscy akceptuj filozofi
efektywnego rynku i przestaj szybko przyswaja informacje.
Jeeli wszyscy uznaj ceny za waciwe, to czy te ceny
przestan by waciwe?
Dobre pytanie. Problem w tym, e nie przestan.
Rzeczywicie, w minucie, w ktrej zbyt wielu ludzi przestaoby
patrze w przyszo, rynek przestaby by efektywny. Byby
wtedy w stanie osiga zyski, opierajc si na starych
informacjach. Tak wic efektywny rynek jest stabilnym,
samokontrolujcym si stanem rwnowagi.
Niektrzy ludzie s szybsi i bystrzejsi od innych.
Niektrzy maj duo pienidzy do wydania na informacje w
celu trafniejszego przewidywania niepewnej przyszoci. Czy
nie mona przypuszcza, e osign oni wiksze zyski?
Po pierwsze, pamitaj, e jest wielu takich ludzi i
konkuruj oni ze sob! Huntowie mog naby najlepszych
doradcw w sprawach inwestycji. Tak samo rodzina Getty. I
Fundacja Forda. I Citibank, i..., i... Konkurencja zapewnia
efektywno oraz ogranicza moliwoci powstawania
nadmiernych zyskw.
Po drugie, teoria efektywnego rynku sugeruje, e
nieliczni ludzie o duym sprycie i o duych umiejtnociach
bd stale osiga wysokie dochody - bdce wynikiem ich
specyficznych umiejtnoci - tak jak to robi futbolici i
soprany. Trudno takich ludzi rozpozna. Kiedy ich znajdziesz,
bdziesz musia im paci co, co ekonomici nazywaj rent
konkurencyjn (zob. rozdzia 27). Jeeli masz wystarczajco
duo sprytu, by ich dostrzec, ty rwnie otrzymasz soczyst
rent konkurencyjn.
Rzecz polega na tym, e konkurencja jest jednakowa dla
wszystkich. Rzeczywicie trudno zrobi pienidze na polu
penym graczy.
STRATEGIE INWESTYCYJNE
Tak jak koci nie by w stanie wykorzeni grzechu, tak
te teoria efektywnego rynku nie zrujnowaa sfery obrotu
papierami wartociowymi.

Nie wygaszaj kaza na temat tej doktryny swemu

kuzynowi zajmujcemu si obrotem papierami wartociowymi.
Niewielu z zajmujcych si tym obrotem akceptuje - moe
akceptowa - jej sceptyczne odkrycia. W rzeczywistoci
sugeruje ona wysoko patnym menederom zarzdzajcym
pienidzem, aby popenili zawodowe samobjstwo: aby si
zrzekli swych opat; aby zwolnili wikszo maklerw zajtych
teraz obsug rosncego wolumenu transakcji.
Ale, mgby si dziwi, czy ekonomia nie jest w stanie
dostarczy czego na temat strategii inwestycyjnych poza
nihilistycznym sceptycyzmem. Studiowanie ekonomii nie
sprawi, e staniesz si tak bogaty jak Midas. A kupowanie akcji
jest tyle sztuk, co dziaalnoci, opart na naukowych
podstawach. Niemniej moemy si nauczy kilku lekcji,
studiujc uwanie zapis5.
Bd podejrzliwy w stosunku do teorii utrzymujcych,
e znalazy szybk drog do sukcesu. Nie moesz sta si
bogaty, radzc si gwiazd (chocia, co niewiarygodne,
niektrzy doradcy inwestycyjni opieraj si na astrologii). Na
dusz met przeczucia nie s skuteczne. Niektrzy doradcy,
zwani wykresowcami, utrzymuj, e odkryli wzorce ruchw
cen: poziomy oporu, gowa i ramiona i proporce. Ci,
ktrzy badali osignicia stosujcych te metody mwi:
Wykresowcy z reguy kocz w dziurawych butach. Zapomnij
wic o nich.
Najlepsze gowy z Wall Street rzadko osigaj rezultaty
lepsze od przecitnych (Dow-Jones, Standard and Poor's itd.).
Widzielimy, dlaczego. Po zastanowieniu si nie jest to
zaskakujce. Prawda, wielcy menederowie funduszy
inwestycyjnych maj do dyspozycji tyle pienidzy, ile im
potrzeba na badania i poszukiwania. Pamitaj jednak, e
konkuruj oni midzy sob. Jeeli jeden dostrzega moliwo
zrobienia interesu, spostrzegaj j take inni. Dlatego
efektywny rynek, poprzez konkurencyjne oferty, doprowadzi
do tego, e moliwo ta ju nie istnieje.
Jeeli chcesz osign przyzwoity zysk przy moliwie
najmniejszym ryzyku, najlepiej zrobisz, kupujc udzia w
wysoce zrnicowanym funduszu wsplnego inwestowania,
lokujcym fundusze na rynku akcji. Mgby take kupi udzia
w funduszu opartym na indeksie akcji, ktry jest portfelem
akcji o staej strukturze i pociga za sob minimalne opaty za
zarzdzanie oraz prowizje maklerskie. Moesz ten fundusz
poczy z portfelem obligacji lub rachunkiem
oszczdnociowym6. W duszym okresie uzyskasz
prawdopodobnie stop dochodu wysz o kilka punktw od

stopy inflacji. Nie mona jednak o tym powiedzie wiele

wicej.
Moesz take zwikszy oczekiwan stop dochodu,
jeeli jeste skonny ponosi wiksze ryzyko. Z niektrymi
akcjami zwizane jest wiksze ryzyko ni z innymi. Inwestujc
w bardziej cykliczne akcje, w takie, ktrych kursy wahaj
si relatywnie bardziej ni cay rynek, i w mae
przedsibiorstwa, moesz przecitnie uzyska stop dochodu
wysz od rynkowej. Ale uwaaj: gdy kursy na rynku akcji
spadaj, jak to si dzieje w okresach zaburze, poniesiesz na
tych akcjach straty wiksze od przecitnych.
5
Zabawny, ale bogaty w informacje zapis wspczesnego rynku akcji czytelnik moe znale
w The Money Game, Random House, New York 1976, by Adam Smith i B. G. Malkiel A
Rondom Walk Down Wall Street, Norton, New York 1981.
6
Fundusz wsplnego inwestowania kupuje od 30 do 100 akcji uwaanych przez profesjonalnych menederw za najlepsze; twj udzia w nim ma tak sam struktur. Jeeli rynek idzie
w gr, prawdopodobnie wzronie warto twojego udziau w funduszu; ale dziaa to w obie
strony. Rachunek oszczdnociowy jest funduszem wsplnego inwestowania rynku pieninego
lub bankowym rachunkiem depozytowym rynku pieninego. S to bardzo bezpieczne aktywa,
ktre charakteryzuje niskie ryzyko zainwestowanych funduszy, ale stopa ich oprocentowania
zmienia si z tygodnia na tydzie, wraz ze zmianami innych krtkoterminowych stp procentowych.

Jeeli po przeczytaniu tego wszystkiego nadal chcesz

sprbowa odkry rop na rynku akcji, nie zniechcaj si. We
jednak sobie do serca przestrog jednego z najwikszych
amerykaskich finansistw, Bernarda Barucha: Jeeli jeste
gotw powici wszystko inne i bada cao historii i
podoe rynku oraz wszystkich gwnych spek tak uwanie,
jak studenci medycyny studiuj anatomi, jeeli moesz zrobi
to wszystko i, na dodatek, masz mocne nerwy wielkiego
hazardzisty, szsty zmys w rodzaju jasnowidztwa oraz odwag
lwa, masz cie szansy.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Rynki akcji, z ktrych najwaniejszy to gieda w
Nowym Jorku, s miejscem, na ktrym s sprzedawane i
kupowane tytuy wasnoci najwikszych spek. Historia cen
akcji jest wypeniona gwatownymi zawirowaniami, takimi jak
wielki krach z 1929 r. Trendy zmian s ledzone za pomoc
indeksw cen akcji, takich jak znany wskanik przecitnej
wartoci spek przemysowych Dow-Jonesa.
2. Wspczesne teorie ekonomiczne cen akcji
koncentruj si na roli efektywnego rynku. Jest to rynek, na
ktrym wszystkie informacje s szybko przyswajane przez
spekulujcych i natychmiast uwzgldniane w cenach rynko-

wych. Na efektywnych rynkach nie ma atwych zyskw;

przygldanie si przestarzaym informacjom, wzorcom zmian
cen w przeszoci, wyborom czy cyklom koniunkturalnym nie
pomoe w przepowiadaniu zmian cen w przyszoci.
3. Tak wic, na efektywnych rynkach, ceny zmieniaj si
w reakcji na nowe informacje, na niespodzianki. Poniewa
niespodzianki maj z natury charakter losowy, tote ceny akcji
i inne spekulacyjne ceny poruszaj si przypadkowo, jak w
wdrwce losowej.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jaki wpyw, zgodnie z teori efektywnego rynku,
wywr na ceny akcji GM nastpujce zdarzenia:
a) niespodziewane ogoszenie, e rzd zamierza
przeprowadzi nowy program, zmierzajcy do przyhamowania
gospodarki przez podniesienie od 1 lipca podatkw,
b) wzrost podatkw od 1 lipca, sze miesicy po tym jak
Kongres uchwali odpowiedni ustaw,
c) zapowied, nieoczekiwana przez ekspertw,
wprowadzenia przez Stany Zjednoczone od nowego roku kwot
importowych na samochody japoskie,
d) wprowadzenie w ycie (c) na drodze regulacji prawnej
nastpi 31 grudnia.
2. Wybierzcie grup skadajc si z okoo dziesiciu
kolegw. Kady z was powinien na pimie sformuowa
przepis na osignicie zyskw na rynku akcji. Nastpnie
przeledcie uwanie, jakie efekty przyniosy przepisy
poszczeglnych osb. Porwnajcie te efekty z szerokim
wskanikiem zmian przecitnego poziomu cen akcji w tym
samym okresie (Dow-Jonesa lub Standard and Poor's 500). Jak
te efekty wygldaj na tle przecitnych?
3. Zdefiniuj efektywny rynek. Dlaczego zmiany cen na
efektywnym rynku s nieprzewidywalne? Jak mona wyjani

fakt, e zmiany wielu cen w naszej gospodarce (np. czesne,

nowe samochody, strzyenie) s w duym stopniu
przewidywalne? (Aluzja: czy usuga strzyenia jest
sprzedawana i kupowana na konkurencyjnym aukcyjnym
rynku?)
4. Rzu monet 100 razy. Zaznacz ora plus 1, a reszk
minus 1. Wprowad zapis wszystkich rzutw. Zrb wykres.
Jest to wdrwka losowa. (Ci, ktrzy maj dostp do
komputera, mog to zrobi, uywajc odpowiedniego
programu, generatora liczb losowych oraz plottera.)
Prowad nastpnie przez kilka tygodni (lub we je z
gazet) zapis kursw zamknicia akcji twojej ulubionej spki,
narysuj wykres cen w czasie. Czy oba wygldaj jak wdrwki
losowe?

ROZDZIA 15
REZERWA FEDERALNA I POLITYKA PIENINA
BANKU CENTRALNEGO
O
d
p
o
c
z

t
k
u
h
i
s
t
o
r
i
i
d
o
k
o
n
a
n
o
t
r
z
e
c
h
w
i
e
l
k
i
c
h
o
d
k
r
y

:
o
g
n
i
a
,
k
o

a
o

r
a
z
b
a
n
k
o
w
o

c
i
c
e
n
t
r
a
l
n
e
j
.

W
i
l
l
R
o
g
e
r
s

W poprzednim rozdziale dokonalimy przegldu funkcji

pienidza. Zobaczylimy, jak banki zotnikw przeksztaciy si
ze skadw we wspczesne banki o uamkowych rezerwach,
ktre - dosownie - kreuj pienidz z rezerw.
W pierwszej czci opiszemy krtko, jak pienidz
oddziauje na gospodark - jak rezerwy wpywaj na poda
pienidza, stopy procentowe oraz warunki kredytu, czny
popyt i, w ostatecznoci, na produkcj i ceny.
Ale gwnym tematem tego rozdziau jest bankowo
centralna. Dzi, w Stanach Zjednoczonych, bank centralny System Rezerwy Federalnej - jest najwaniejszym podmiotem
polityki ekonomicznej. Dlatego powicimy cay rozdzia
opisowi jego dziaa.
Co robi bank centralny? Rezerwa Federalna jest bankiem
bankierw. Jej pierwotn funkcj jest regulowanie poday
rezerw bankowych i dlatego reguluje ona take poda pienidza
i kredytu w gospodarce.
Cele banku centralnego s nastpujce: stabilno cen,
szybki wzrost realny i niskie bezrobocie. Jego upartym

wrogiem jest stagflacja. Jeeli globalny popyt jest nadmierny,

tak e ceny podbijane s w gr. Zarzd Rezerwy Federalnej
moe chcie zwolni wzrost poday pienidza. Jeeli
bezrobocie jest wysokie, a gospodarka usycha, Fed moe
rozwaa zwikszenie poday pienidza.
Taka jest, w paru sowach, funkcja banku centralnego. I
wszystkie gospodarki mieszane opieraj si na takich bankach
centralnych.
W tym rozdziale zbadamy narzdzia, ktrych bank
centralny, taki jak Rezerwa Federalna, uywa do zwikszenia
oraz ograniczenia iloci pienidza i kredytu.
W JAKI SPOSB POLITYKA
PIENINA WYWIERA
WPYW NA WYDATKI
Na czym polega proces, za pomoc ktrego bank
centralny oddziauje na globalny popyt, a przez to na produkcj
i ceny? Skada si na pi krokw.
1. Jak pokazano w rozdziale 14, banki musz
utrzymywa rezerwy w stosunku do depozytw. Gdy Fed chce
nacisn na hamulec pieniny, pierwszym krokiem jest
dziaanie majce na celu ograniczenie rezerw dostpnych dla
banku. W tym rozdziale pokaemy dokadnie, w jaki sposb
Fed zmienia rezerwy bankw, przede wszystkim przez operacje
otwartego rynku.
2. Kady dolar zmniejszenia rezerw bankowych wymusza
wielokrotne ograniczenie caoci pienidza bankowego, tj. sumy
rachunkw biecych. (Przypomnijcie sobie analiz
mnonikowej kreacji depozytw z rozdziau 14.) Dlatego
zmniejsza si poda pienidza.
3. Ograniczenie poday pienidza zmierza przede
wszystkim do uczynienia pienidza twardym - to jest
droszym i trudniej dostpnym. Inaczej mwic, zmniejszona
poda pienidza spowoduje wzrost jego kosztu (tj. spowoduje
wzrost stp procentowych) oraz zmniejszy kwot kredytu (tj.
poyczek) dostpnych dla ludzi.
Wzrosn stopy oprocentowania kredytu hipotecznego (na
budownictwo i kupno domw), kredytu dla przedsibiorstw,
ktre chc budowa fabryki, kupi nowe wyposaenie,
uruchomi nowe przedsiwzicia lub zwikszy zapasy.
Wysze stopy procentowe spowoduj take obnienie wartoci

aktyww posiadanych przez ludzi: obligacji, akcji, ziemi,

domw itd.
Wzrost stp procentowych bd wzmacnia tzw. efekty
racjonowania inwestycji i innych skadnikw cznego popytu,
to jest mniej bdzie kredytu dostpnego dla przedsibiorstw.
Kombinacja wyszych stp procentowych oraz ograniczonej
zdolnoci kredytowania z pewnoci zniechci do zacigania
kredytu wielu ludzi oraz wiele przedsibiorstw, ktre chc
finansowa swoje wydatki kredytem.
4. Przy wyszych stopach procentowych, trudniejszym
kredycie, zmniejszonej wartoci zasobw ludzi i firm, wydatki
publiczne i prywatne, zwaszcza inwestycje, bd mie
tendencj spadkow. Skd si bierze to przesunicie w lewo
cznego popytu (lub, ekwiwalentnie, przesunicie ku doowi
krzywej C+I+G)? czny popyt si zmniejsza, poniewa
podejmowane przez ludzi decyzje, w ktrych si rozwaa, czy
jest zyskowne zbudowanie nowego zakadu, zamwienie
nowych maszyn, utrzymywanie wikszych zapasw, s
uzalenione od poziomu stopy procentowej. Jeeli musz oni
paci wysokie odsetki, to czsto ograniczaj swoje plany
inwestycyjne. To samo mona stwierdzi w odniesieniu do
wadz pastwowych i samorzdowych. Nowe drogi nie zostan
zbudowane, za budowa nowych szk zostanie odoona
dopty, dopki wadze miejskie nie dojd do wniosku, e mog
wyemitowa obligacje, od ktrych bd musiay paci
rozsdne odsetki. Podobnie, konsumenci decyduj si zakupi
mniejszy dom lub wyremontowa stary, jeeli miesiczne
obcienia z tytuu rosncej stopy oprocentowania kredytu s
zbyt wysokie w stosunku do ich miesicznych dochodw1.
Ten wpyw trudnego pienidza na czny popyt bdzie
dokadnie analizowany w nastpnym rozdziale. Niemniej,
wane jest podkrelenie tutaj nastpujcego gwnego
problemu, a mianowicie - zmniejszona poda pienidza
powoduje wzrost stopy procentowej i ogranicza te skadniki
cznego popytu, ktre s wraliwe na stop procentow oraz na
warunki kredytowania.
5. Wreszcie, nacisk trudnego pienidza, zmniejszajcego
czny popyt, zmniejszy take dochody, produkcj, zatrudnienie
i inflacj.
Zawarta w rodziaach 8 i 9 analiza cznej poday i
popytu (lub, rwnowanie, mnonika) pokazuje, jak spadek
inwestycji moe gwatownie zmniejszy produkcj i
zatrudnienie.
Idc dalej, mona stwierdzi, e jeeli Fed dokona
waciwej diagnozy czynnikw powodujcych inflacj, to

spadek produkcji bdzie taki, jaki zosta zaordynowany przez

lekarza. W sytuacji, gdy bezrobocie wzrasta powyej stopy
naturalnej, inflacja zaczyna si zmniejsza. Ograniczenie
poday pienidza zostanie uwieczone sukcesem w
redukowaniu stopy inflacji.
Podsumowanie
To piciostopniowe nastpstwo zdarze - od dziaa Fed,
ktrych celem jest zredukowanie rezerw bankowych, poprzez
mnonikowy wpyw na M, zmiany stp procentowych i
dostpno kredytu, zmiany w prywatnych i publicznych
wydatkach na inwestycje, powodujce przesunicie krzywej
cznego popytu i w ostatecznym rachunku wywoujce reakcj
w postaci zmniejszenia produkcji, zatrudnienia i inflacji - jest
niezwykle wane.
Jeeli przeczyta si powtrnie podane kursyw fragmenty
poprzedniego punktu, mona lepiej zrozumie ten problem. A
poniewa psychologowie twierdz, e najszybciej si uczymy
poprzez uczestnictwo, pomylcie o sytuacji przeciwnej, tj.
ekspansji pieninej. W poprzednim punkcie analiz prowadzono w kategoriach czasu -jak w 1979 r. - kiedy Fed chce
ograniczy ekspansj gospodarcz. Pomylcie teraz, jaka bdzie
sytuacja, jeeli, jak to byo w roku 1975 lub 1982, Fed chce
pobudzi aktywno gospodarki.
Przypumy, e jeste Prezesem Rady Gubernatorw w
okresie, gdy gospodarka jest w depresji. Przypumy dalej, e
jak to si czsto zdarza Prezesowi Rady Gubernatorw,
wezwano ci na przesuchania przed odpowiedni Komisj
Kongresu. Wyjanij zadajcemu ci pytania senatorowi, jaki
wpyw wywr zastosowane przez ciebie rodki polityki
antyrecesyjnej.
1

Dokadniejszy opis popytu inwestycyjnego, wraz z analiz wpywu stp procentowych na

inwestycje, zawiera rozdzia 7.

Przypomnij sobie szczegowy tryb postpowania: Fed

zwiksza rezerwy: nastpnie banki w sposb mnonikowy
zwikszaj depozyty na danie; zwiksza si poda M wraz z
atwiejszym pienidzem, tzn. z niszym oprocentowaniem
poyczek, obligacji, obligacji hipotecznych i atwiejszym
dostpem do kredytu. Wszystko to powoduje wzrost
wraliwych na stop procentow wydatkw, jak inwestycje
mieszkaniowe i przemysowe. W reakcji na wzrost dochodw
ronie take konsumpcja, a w wyniku dziaania mnonika

wzrasta rwnie produkcja i spada bezrobocie. Ceny umacniaj

si w pewnym stopniu, a inflacja moe zacz si zwiksza.
Rysunek 15.1 pokazuje nastpstwo wypadkw za pomoc
pl obrazujcych Fed, banki i rynki kapitaowe, okrelajce
poziom stopy oprocentowania i dostpno kredytu. Ten
rozszerzony prostokt monetarny czy si nastpnie ze znanym
nam diagramem przepyww, pokazujc, jak ostatecznie M
wpywa na produkcj i inflacj.
Upewnijcie si, e nadacie za krokami od lewej strony
(gdzie Fed inicjuje zmiany rezerw) do prawej (gdzie realny
PNB, stopa bezrobocia i inflacji reaguj na polityk pienin).

JAK DZIAA BANK CENTRALNY

Po oglnym zaznajomieniu si z mechanizmem transmisji,
za pomoc ktrego Fed wywiera wpyw na aktywno
gospodarcz, zajmijmy si pierwszym ogniwem tego acucha.W tym punkcie przeanalizujemy sposb, w jaki Fed operuje
swymi instrumentami - rezerwami, stop dyskontow i innymi
narzdziami - w celu okrelenia wielkoci poday pienidza.

Struktura Rezerwy Federalnej

Historia, Plag dziewitnastego wieku byy paniki
bankowe. Zdarzay si one, gdy ludzie chcieli zamieni na
gotwk swe depozyty bankowe. Poniewa nie byo
wystarczajco duo gotwki, nastpoway upadki bankw oraz
ograniczenie aktywnoci gospodarczej. Po ostrej panice w 1907
r. poruszenie ni wywoane oraz dyskusja doprowadziy do
utworzenia w 1913 r. Systemu Rezerwy Federalnej. Formalnie,
Fed jest skomplikowan sieci dwunastu bankw regionalnych,
plus centralne ciaa koordynujce w Waszyngtonie. Pierwotnie,
rozbudowana struktura regionalna Fed bya zaprojektowana w
celu zapobieenia zbyt wielkiemu stopniowi centralizacji.
Kto jest odpowiedzialny? Pomimo formalnie
rozproszonej struktury, zdaniem bliskich obserwatorw, w
systemie Rezerwy Federalnej wadza jest w duym stopniu
scentralizowana. Na comiesicznych posiedzeniach Zarzdu
Rezerwy Federalnej, w ktrych uczestnicz prezydenci
dwunastu regionalnych bankw, a ktrym przewodniczy prezes
Fed, s formuowane cele oraz prowadzona jest polityka
pienina. Nieformaln struktur Systemu Rezerwy Federalnej
przedstawiono na rysunku 15.2.
Rada Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej skada
si z siedmiu czonkw, mianowanych przez prezydenta i
zatwierdzanych przez Senat na czternacie lat. Rada jest ciaem
o duej wadzy, poniewa jej czonkami s z reguy
profesjonalni ekonomici i bankowcy, pracujcy na penych
etatach. Chocia s oni w bliskim kontakcie z Kongresem i
rzdem, dugie okresy, na jakie s powoywani, daj im znaczn
niezaleno w prowadzeniu polityki pieninej.
Drugim wanym ciaem jest Federalny Komitet
Otwartego Rynku (FKOR). Spord dwunastu majcych prawo
gosu czonkw FKOR, siedmiu jest czonkami Rady
Gubernatorw, a piciu prezydentami regionalnych bankw
Rezerwy Federalnej. Ta grupa ma kluczowe znaczenie,
poniewa kontroluje najwaniejsze i najczciej stosowane
narzdzie wspczesnej polityki monetarnej - poda rezerw
bankowych.

Na szczycie caego systemu znajduje si Przewodniczcy

Rady Gubernatorw. Przewodniczy on posiedzeniom FKOR,
dziaa jako przedstawiciel Fed i ma olbrzymi wadz, zarwno
jeli chodzi o ksztatowanie stylu, jak i istoty polityki
pieninej. Jest on czsto, i trzeba stwierdzi, e waciwie,
nazywany ,,drugim najpotniejszym czowiekiem w
Ameryce, co odzwierciedla skal wpywu, jaki moe on
wywiera na ca gospodark przez wpyw na polityk
pienin.
Niezaleno. Analizujc struktur Fed, mona postawi
pytanie: Do ktrej z trzech czci wadzy naley Fed?
Odpowied brzmi: do adnej.
Z prawnego punktu widzenia dwanacie bankw
regionalnych jest spkami akcyjnymi. W rzeczywistoci, Fed
jako cao zachowuje si jak niezalena agencja rzdowa.
Chocia nominalnie Rezerwa Federalna jest spk, wasnoci
bankw komercyjnych, ktre s jej czonkami, faktycznie jest
ona agencj publiczn. Jest bezporednio odpowiedzialna przed
Kongresem: sucha uwanie rad prezydenta: a jeeli
kiedykolwiek powstaje konflikt pomidzy deniem do
osigania zyskw i interesem publicznym, dziaa ona bez
wtpienia zgodnie z tym interesem. Majc prawo do drukowania pienidza, w zamian za co inwestuje w oprocentowane

rzdowe papiery wartociowe, jest tak zyskown instytucj, e

miliardy dolarw zysku, ponad pewien poziom, s
przejmowane przez rzd Stanw Zjednoczonych.
Ale Fed jest agencj niezalen. Ksztatuje polityk
pienin zgodnie z tym, co uznaje za najlepsze dla gospodarki.
Chocia gosy Kongresu i prezydenta s wysuchiwane uwanie
(nie lekceway si nawet statystyki wyborczej), w ostatecznoci
czonkowie Rady Gubernatorw i FKOR gosuj zgodnie ze
swymi pogldami oraz prognozami. Czasem prowadzi to do
konfliktw pomidzy Fed a wadz wykonawcz. Zdarzao si,
e administracje Roosevelta, Johnsona, Cartera i Reagana miay
do powiedzenia wiele niemiych sw o polityce Fed. Opinii
tych Fed wysuchiwa grzecznie, ale prezydent nie mg go
zmusi do dziaa zgodnych z jego yczeniami. Poniewa
Kongres moe uchwali zmiany w strukturze Fed, a nawet
odebra mu niezaleno, gosw Kongresu suchano nawet
uwaniej.
Od czasu do czasu niektrzy dowodz, e niezaleno
Fed jest zbyt dua. Czy nie jest przejawem braku demokracji
pozostawienie kontroli nad polityk pienin grupie
prywatnych bankierw? pytaj krytycy. Kto da Fed prawo
do spowodowania przeraajcej recesji z lat 1980-1982? Czy
polityki pieninej nie powinni ksztatowa wybierani
czonkowie Kongresu lub rzd?.
Jest to przypadek, ktry rni praktyk amerykask od
praktyki innych krajw. Na przykad w Wielkiej Brytanii Bank
Anglii dobrze rozumie, e ostatecznie musi si
podporzdkowywa woli rzdu, majc prawo do publicznego
protestu, ale obowizek koordynowania swych poczyna z
poczynaniami rzdu. Jednake bank niemiecki jest nawet
bardziej niezaleny od Fed.
Nie ma poprawnej odpowiedzi na pytanie o stopie
niezalenoci, ktrym powinien si cieszy Fed. Niezaleno
pozwala Fed podejmowa dziaania, takie jak zwalczanie
inflacji, ktre nie s zbyt popularne: wybieralne czci systemu
wadzy nie zawsze powic krtkoterminowe interesy
wyborcze na rzecz widzianego w duszej perspektywie dobrobytu ekonomicznego. Niezaleny Fed moe by najlepszym
rozwizaniem problemu politycznych cykli koniunkturalnych,
analizowanych w rozdziale 10.
Rwnoczenie Fed, ktry jest tak daleko odsunity od
procesw politycznych, moe utraci kontakt z rzeczywistoci
spoeczn i gospodarcz. Czonkowie Kongresu s zmuszeni
spotyka si z bezrobotnymi pracownikami przemysu
samochodowego i zbankrutowanym farmerami - grupami, ktre

rzadko odwiedzaj budynki Rezerwy Federalnej w

Waszyngtonie.
Dyskusja na temat niezalenoci Fed nie jest ani nowa,
ani baha. Propozycje zmiany skadu rady, wprowadzenia
przedstawicieli Kongresu lub rzdu do FKOR lub przyznania
kademu prezydentowi prawa do mianowania
Przewodniczcego Rady Gubernatorw byy przedmiotem
gorcych sporw.
Przegld dziaa Fed
Przejdziemy teraz do krtkiego omwienia celw,
narzdzi oraz procedur Fed. W nastpnym punkcie
przedmiotem szczegowej analizy bd metody regulowania
poday pienidza.
Poyteczne bdzie rozpocz od przedstawienia wiata,
jak go widzi Fed. Rysunek 15.3 pokazuje rne poziomy
dziaa rezerwy Federalnej. Dziaania te s podporzdkowane
realizacji ostatecznych celw Fed, wykazujcych due
podobiestwo do celw polityki fiskalnej - niskiej inflacji,
niskiego bezrobocia, szybkiego wzrostu PNB i stabilnego
otoczenia zewntrznego. Przypomnij sobie nasz dyskusj na
temat celw polityki ekonomicznej z rozdziau 5.

Wspomnielimy ju o trzech gwnych instrumentach

polityki monetarnej. S to:
operacje otwartego rynku - sprzedawanie i kupowanie
obligacji rzdowych;
polityka stopy dyskontowej - okrelanie poziomu stopy
procentowej, nazywanej stop dyskontow, od kredytw
udzielanych przez Fed bankom czonkowskim;

 zmiana stopy rezerw obowizkowych dla bankw i

innych instytucji finansowych.
Pokaemy pokrtce jak s stosowane te instrumenty.
Widzimy na dodatek, e trzeci zestaw zmiennych
wpezn do celw porednich. Po raz pierwszy spotykamy si z
tymi zmiennymi, ale bdziemy mie z nimi do czynienia
wicej, gdy bdziemy bada bankowo centraln.
Czym s cele porednie? S to zmienne ekonomiczne,
ktre nie s ani prawdziwymi instrumentami, ani celami
ostatecznymi, lecz znajduj si raczej porodku. Le one
porodku acucha przyczynowo-skutkowego, czcego
instrumenty polityki z ostatecznym efektem. Gdy wracamy do
rys. 15.1, widzimy, e kiedy bank centralny zmienia jeden ze
swych instrumentw, usiujc, powiedzmy, zmniejszy inflacj,
nastpuje logicznie pierwotna zmiana poziomu M i stp
procentowych. Tak wic zmiany M oraz i le pomidzy
zmianami instrumentw polityki i celami ostatecznymi.
W praktyce, gdyby Fed chcia si skoncentrowa
wycznie na swych celach ostatecznych, byoby to bardzo
trudne. Cele ostateczne znajduj si na dalekim miejscu w
acuchu przyczynowo-skutkowym zaczynajcym si od
polityki pieninej, a po drodze wystpuje wiele wstrzsw.
Tak wic Fed stara si uwanie obserwowa te zmienne, ktre
moe kontrolowa bardziej bezporednio oraz przewidywa ich
ruchy - tymi zmiennymi s pienidz, kredyt, cao rezerw oraz
stopy procentowe.
Dzisiejsz rzeczywisto Systemu Rezerwy Federalnej
moemy streci w nastpujcy sposb: Zarzd Rezerwy
Federalnej w Waszyngtonie, wraz z dwunastoma bankami
Rezerwy Federalnej, jest amerykaskim bankiem centralnym.
Kady wspczesny kraj ma taki bank centralny, jak na
przykad Bank Anglii i niemiecki Bundesbank.
Pierwotn funkcj wspczesnego banku centralnego jest
regulowanie poday pienidza krajowego i warunkw
zacigania kredytu.
Bilans bankw Rezerwy Federalnej
Po przeanalizowaniu procesu ksztatowania polityki
pieninej z dystansu, przejdmy do bardziej szczegowej
analizy. Nie bdziemy usiowali patrze na polityk Rezerwy
Federalnej przez mikroskop, poniewa jest ona omawiana na
wykadach z pienidza i bankowoci. Chcemy jednak przedstawi oglnie, w jaki sposb Fed wpywa na poziom rezerw
bankowych.

Popatrzcie na tabl. 15.1. Zawiera ona skonsolidowany

bilans bankw Rezerwy Federalnej. Pierwszy skadnik
aktyww to gwnie certyfikaty zota, tj. kwity wystawione
przez Ministerstwo Skarbu, okrelajce ilo pastwowych
rezerw zota. Papiery wartociowe emitowane przez rzd
Stanw Zjednoczonych (tj. obligacje) stanowi wikszo
pozostaych aktyww; znaczenie tego skadnika wkrtce
wyjanimy.

Mniej wanymi skadnikami s poyczki i weksle

krajowe. Stopa procentowa, ktr Fed obcia banki z tytuu
takich poyczek, lub dyskonto, nazywana jest stop
dyskontow, ktra jest innym z wanych narzdzi. Teraz
widzimy, gdzie wkracza ona na scen.
Po prawej stronie mamy kapitay: kapita zaoycielski
oraz zatrzymane zyski lub zakumulowana nadwyka.
Banknoty Rezerwy Federalnej stanowi jej gwne
zobowizania. S to banknoty jednodolarowe, piciodolarowe i
o innych nominaach, ktre nosimy w portmonetkach. Niewiele
komentarza wymaga kilka rodzajw zobowiza
depozytowych: depozyty rzdu USA, depozyty zagranicznych
bankw centralnych i inne.
Tak wic ywotne znaczenie maj rezerwy bankowe lub
salda utrzymywane przez banki handlowe w bankach Rezerwy
Federalnej i wykazywane jako zobowizania Fed. Wraz z
niewielkimi kwotami gotwki utrzymywanymi w bankach
handlowych stanowi one rezerwy, o ktrych mwilimy.
Stwarzaj one podstawy mnonikowej kreacji depozytw przez
narodowy system bankowy.
Zobaczymy, e Fed, dokonujc zmian w utrzymywanych
przez siebie rzdowych papierach wartociowych, moe

wywoywa zmiany rezerw bankw handlowych rozpoczynajc w ten sposb piciostopniowy proces, omawiany
na pocztku tego rozdziau.
W sumie, dokonujc zmian wielkoci i struktury
posiadanych obligacji rzdowych i innych aktyww, Fed
ksztatuje wielko rezerw bankowych. Wpywajc na wielko
rezerw, Fed okrela czn poda pienidza.
PODSTAWY POLITYKI PIENINEJ
Operacje otwartego rynku
Najwaniejsz broni Fed s operacje otwartego rynku.
Sprzedajc lub kupujc obligacje rzdowe na wolnym
rynku (gwnie w Nowym Yorku), Fed moe ograniczy lub
zwikszy rezerwy bankw. Te tzw. operacje otwartego rynku
s najwaniejszym narzdziem stabilizujcym.
Co miesic odbywaj si posiedzenia FKOR, na ktrych
podejmuje si decyzje, czy wpompowa wicej rezerw do
systemu bankowego za pomoc zakupu weksli skarbowych (tj.
krtkoterminowych obligacji) lub obligacji o duszych
okresach wykupu, czy te cieni je nieco, sprzedajc rzdowe
papiery wartociowe.
Aby zobaczy, w jaki sposb operacje otwartego rynku
wpywaj na poziom rezerw, przypumy, e zdaniem Fed
nadchodzi inflacja. FKOR zbiera si na swoim tajnym,
comiesicznym posiedzeniu. Sprzedajmy za 1 mld dol. weksli
skarbowych z naszego portfela, aby ograniczy rezerwy, poda
pienidza i kredytu. Decyzj, w wyniku jednogonego
gosowania, podejmuje siedmiu gubernatorw z Waszyngtonu i
prezesi piciu Regionalnych Bankw Rezerwy.
Komu sprzedawane s obligacje? S one sprzedawane
trzem tuzinom duych przedsibiorstw maklerskich,
zajmujcych si obrotem obligacjami rzdowymi, ktre
nastpnie odprzedaj je bankom handlowym, duym korporacjom i innym instytucjom finansowym.
Nabywcy z reguy pac za obligacje czekami
wystawionymi na swoje banki. Fed wkrtce przedstawi te czeki
do realizacji bankom nabywcw. Kiedy czeki zostan
zrealizowane, banki utrac odpowiadajc im kwot rezerw na
rachunkach w Rezerwie Federalnej.

W tablicy 15.2(a) widoczne s wszystkie wane skutki

takich operacji otwartego rynku dla bilansu Rezerwy
Federalnej. Operacje sprzeday na otwartym rynku zmniejszaj
pasywa bilansu Fed. czne rezerwy bankowe zmniejszyy si o
1 mld dol., poniewa Fed sprzeda obligacje za tak kwot.
Wpyw na pienidz. Co si dzieje z poda pienidza?
Rezerwy zmniejszyy si o 1 mld dol., co rozpoczyna proces
zmniejszania depozytw. Wykorzystujc nasz prosty przykad,
zakadajcy dziesicioprocentowe rezerwy obowizkowe,
moemy stwierdzi, e sprzeda obligacji rzdowych na sum 1
mld dol. da w rezultacie spadek poday pienidza o 10 mld dol.
Dlaczego tak si dzieje, widzielimy w rozdziale 14. Tablica
15.2(b) przedstawia kocow sytuacj bankw po tym, jak
zostay unicestwione przez operacje otwartego rynku rezerwy w
wysokoci 1 mld dol. W ostatecznoci, dokonana przez Fed
sprzeda na wolnym rynku spowodowaa zmniejszenie poday
pienidza w stosunku 10 do 1.
Aby sprawdzi, czy wasze rozumienie operacji otwartego
rynku jest waciwe, rozwamy odwrotny proces. Zamy, e
gospodarka jest w stanie depresji lub poda M ksztatuje si
poniej zakadanego poziomu. Co zechce w tym przypadku
zrobi FKOR? Jaki bdzie wpyw podjtych decyzji na aktywa i
pasywa bilansu Fed? Co si stanie z poda pienidza?
Fed kupi obligacje rzdowe na wolnym rynku; ten krok
stworzy nowe rezerwy bankowe, wywoujc tym samym
mnonikow ekspansj M, dziki czemu kredyt stanie si taszy

i atwiej dostpny. Wskutek tego wzronie czny popyt.

Sprawdcie, czy tak bdzie w rzeczywistoci.
Wreszcie, aby si upewni, e nadacie za tokiem
rozumowania, pokacie, w ktrym miejscu tabl. 15.1 operacja
otwartego rynku rozpoczyna logiczny acuch prowadzcy od
rodkw polityki do jej skutkw.
Procedury operacyjne
FKOR zbiera si raz w miesicu, aby wyda instrukcje
bankowi Rezerwy Federalnej w Nowym Jorku, ktry jest
wykonawc operacji otwartego rynku. Instrukcje te tworz
krtkookresow taktyk Fed.
Dlaczego konieczna jest taktyka krtkookresowa?
Poniewa Fed kontroluje swoje cele tylko od czasu do czasu
(raz na miesic, kwarta lub rok), natomiast rynek pieniny
dziaa przez 24 godziny na dob, a operacje otwartego rynku
podejmowane s z godziny na godzin.
Dyrektywy FKOR. Instrukcje s zawarte w miesicznym
biuletynie Dyrektywy FKOR. Dyrektywy te skadaj si z dwu
czci: pierwsza zawiera ogln ocen sytuacji ekonomicznej;
druga - oglne cele polityki pieninej. Jako przykad
przeanalizujmy owiadczenie z sierpnia 1982, kiedy to - w
okresie najgbszej recesji w okresie powojennym - FKOR
przedstawi tak ocen oglnej sytuacji ekonomicznej2.
Informacje przeanalizowane na tym spotkaniu pozwalaj
zakada tylko niewielki wzrost PNB w biecym kwartale, po
ktrym nastpi take niewielki wzrost w nastpnym kwartale,
podczas gdy ceny powinny przecitnie rosn nieco wolniej ni
w 1981 r.
Jakie cele polityki pieninej planowa Fed? W
owiadczeniu stwierdzono:
Federalny Komitet Otwartego Rynku zmierza do
uksztatowania pieninych i finansowych warunkw, ktre
pomog zmniejszy inflacj, pobudzi ponowny trway wzrost
PNB i przyczyni si do uksztatowania stabilnych warunkw
transakcji midzynarodowych.
Nie ma tu zbyt wielu dyrektyw! Wana cz procesu
rozpoczyna si wtedy, gdy FKOR mwi bankowi Rezerwy w
Nowym Jorku, co czyni - przekazuje polecenia swym
oddziaom na pierwszej linii frontu dotyczce codziennych
operacji na rynkach finansowych.
2

Cytaty owiadcze FOKR pochodz z Federal Reserve Bulletin, zawierajcego

miesiczne raporty z dziaalnoci Rezerwy Federalnej oraz omawiajcego inne wane wydarzenia
finansowe.

Przed rokiem 1970 FKOR zwykle przekazywa takie

niejasne polecenia, jak: ,,Dcie do utrzymania twardego
pienidza oraz stp procentowych jak dotd. Albo:
Poluzujcie nieco kredyt, aby PNB mg wzrosn.
W rezultacie wiele uwagi powicono utrzymywaniu
porzdku na rynku obligacji oraz przeciwdziaaniu skokom
stp procentowych. Ta wczesna obsesja utrzymywania
stabilnego poziomu stp procentowych zwalniaa nieco reakcje
Fed na zmiany warunkw cyklu koniunkturalnego. Zamiast
pozwoli stopom procentowym rosn, gdy zagraaa inflacja,
Fed pozwala im rosn powoli i w sposb kontrolowany. T
tendencj wzmacniaa presja polityczna, gdy niewielu ludzi
lubi wzrost stp procentowych.
Formuowanie celw. Czciowo pod wpywem
ekonomistw z chicagowskiej szkoy monetarystycznej3,
ktrzy pierwotne znaczenie przywizuj do zmian M1 i M2,
mniej uwagi powicajc zmianom stp procentowych, w roku
1979 Fed gwatownie zmieni swe procedury operacyjne.
Przed rokiem 1970 Fed nie mia jasno sformuowanych
celw. Ludzie zgodnym chrem krytykowali zachowanie Fed
na pocztku lat siedemdziesitych, jego wkad w powstawanie
politycznego cyklu koniunkturalnego w latach 1972-1973 oraz
powoln reakcj na gbok recesj w latach 1974-1975.
Ekonomici krytykowali, a administracja zocia si. Ale
Fed uwaa si za niezalene ogniwo wadzy wykonawczej. W
kocu cierpliwo Kongresu i spoeczestwa si wyczerpaa.
Kongres zdecydowa si uy swej wadzy w stosunku
do Fed. W 1975 r. uchwalono rezolucj, a w 1978 r. ustaw
Humphreya-Hawkinsa, nakazujce Fed formuowanie wprost
celw jego polityki pieninej oraz stp wzrostu agregatw
pieninych. W jzyku polityki pieninej mwi si teraz
niemal wycznie o celach w zakresie ksztatowania wielkoci
M oraz o sposobach ich osigania.
W jaki sposb Fed prowadzi teraz sw dziaalno w
skali tygodnia czy miesica? Jak pokazano w tabl. 15.3, cele
porednie s celami lecymi pomidzy instrumentami
bdcymi pod kontrol Fed a celami ostatecznymi. Poczynajc
od padziernika 1979 r., Fed zacz si koncentrowa gwnie
na takich wielkociach, jak M1 i M2 oraz na rezerwach
bankowych.
Na przykad, w dyrektywie operacyjnej FKOR z sierpnia
1982 r. moemy przeczyta: W krtkim okresie Komitet nadal
dy, aby agregaty rezerw ksztatoway si zgodnie z tempem

wzrostu M1 i M2 od czerwca do wrzenia [1982] wynoszcym w

skali rocznej odpowiednio okoo 5% i okoo 9%.
Zauwacie starannie dobrane sowa: FKOR dy do
uksztatowania agregatw rezerw zgodnie z celami w zakresie
wielkoci M. W ten sposb podpowiada menederom portfeli
inwestycyjnych, aby przystpili do operacji otwartego rynku,
pompujc lub drenujc rezerwy bankowe, w celu osignicia
poziomu podanego z punktu widzenia potrzeb ksztatowania
zakadanych wielkoci poday pienidza.
3

Monetaryzm jest szczegowo omawiany w nastpnym rozdziale.

Dokonane w padzierniku 1979 r. przesunicie w

kierunku wyznaczania celw w zakresie rezerw okazao si
wielce kontrowersyjne. Jego rezultatem bya dramatyczna
niestabilno rynkowych stp procentowych, ktre ponadto
byy wysze ni kiedykolwiek od czasw wojny secesyjnej,
oraz depresja najgbsza od lat trzydziestych. W rezultacie w
1982 r. Rezerwa Federalna rozlunia nieco praktyk sztywnego
wyznaczania celw i w wyniku osignito silne oywienie
gospodarcze.
Wybr celw. W jaki sposb Fed okrela swe cele? Cay
proces ma bardzo tajemniczy charakter, ale z grubsza rzecz
biorc mona go streci nastpujco: Fed okreli pewne cele
w zakresie PNB, bezrobocia i inflacji. Stara si take
przewidzie, jak si bd ksztatowa zmienne, bdce poza
zasigiem jego kontroli (polityka fiskalna, ceny ropy,
inwestycje). Nastpnie zastanawia si, co si stanie w
gospodarce przy rnych stopach wzrostu M (3%, 4%.). Potem
moe si zdecydowa na wybr takiego tempa wzrostu poday
pienidza, ktre zapewnia najlepsze rezultaty, wpywajc na
czny popyt w sposb, ktry uwaa za najlepszy (biorc,
oczywicie, pod uwag pogldy prezydenta, Kongresu oraz
naukowcw i ekspertw finansowych).
W procesie podejmowania tych decyzji pojawia si wiele
konfliktw: czy Fed powinien podbudowywa sw
wiarygodno, groc zduszeniem gospodarki, kiedy tylko
pojawia si groba inflacji? Czy powinien si martwi
sposobem reakcji rynkw finansowych na planowane tempo
wzrostu iloci pienidza? Czy Kongres pozbawi Fed
niezalenoci, jeeli recesja bdzie trwa zbyt dugo?
Nie zawsze atwo odtworzy dokadny tok rozumowania,
ktre doprowadzio do wyboru konkretnej wielkoci poday
pienidza jako celu polityki pieninej, ale nie ulega

wtpliwoci, e w kocu Fed martwi si przede wszystkim

takimi procesami, jak inflacja czy bezrobocie.
Na rys. 15.4 przedstawiono histori ksztatowania celw
w zakresie M1 w okresie gbokiej recesji 1982 r. Zauwacie, e
od 1981 do 1982 r. Fed obniy zakadane tempo wzrostu
poday pienidza. Ale po tym, jak bezrobocie w 1982 r.
podskoczyo powyej 10%, podwyszono zakadane tempo
wzrostu poday pienidza. Pozwolio to na wzrost M1 powyej
grnej granicy przedziau zakadanego na lata 1982 i 1983
(zaznaczonego na wykresie stokowat figur), co przyczynio
si do oywienia w gospodarce.
Polityka stopy dyskontowej: drugi instrument
Banki Rezerwy Federalnej udzielaj rwnie poyczek
bankom handlowym. W bilansie Fed (tabl. 15.1) byy one
wyszczeglnione jako poyczki i weksle krajowe. Poyczki te
nazwiemy rezerwami poyczonymi. Gdy ronie wielko
poyczonych rezerw, banki zacigaj kredyt w Fed, ktry w ten
sposb pomaga zwikszy kwot cznych rezerw (rezerwy
poyczone i pozostae). Gdy rezerwy poyczone spadaj,
pomaga to zmniejszy czn kwot rezerw4.

Kiedy System Rezerwy Federalnej rozpocz sw dziaalno, mylano, e polityka stopy

dyskontowej bdzie najwaniejsza. Zakadano, e banki bd dyskontowa weksle swoich
klientw, wymieniajc je w bankach Rezerwy na now gotwk. W ten sposb banki nigdy nie

miayby pienidzy na poyczki dla pobliskich przedsibiorstw i farmerw. Tak si jednak nie dziao.
Dlaczego? Gwnie dlatego, e ostatni rzecz, ktrej potrzebuje zdrowa gospodarka, jest
elastyczna poda pienidza, automatycznie si zwikszajca wtedy, gdy interesy id dobrze, a
zmniejszajca si, gdy interesy id le. W ten sposb grozi niebezpieczne wzmocnienie cykli
koniunkturalnych i inflacji.

Chocia poyczone rezerwy przeksztacaj si

mnonikowo w pienidz bankowy, tak jak pozostae rodzaje
rezerw omawianych w poprzednim punkcie, nie s one
instrumentem, ktry by si atwo poddawa kontroli Fed. Jest
tak jak w starym powiedzeniu Moesz zaprowadzi konia do
wody, ale nie zmusisz go, by pi. Fed moe zachca lub
zniechca banki do zacigania poyczek, ale nie moe
precyzyjnie okreli wielkoci poyczonych rezerw.
Jeeli zdaniem Fed poyczki s zbyt niskie, nie moe on
wysa agentw, ktrzy bd gosi potrzeb ich zwikszenia.
Moe tylko obniy stop dyskontow, ktra jest stop
obciajc banki handlowe z tytuu kredytu zaciganego w
dwunastu regionalnych bankach Rezerwy Federalnej. Fed moe
oczekiwa, e dziki obnieniu stopy dyskontowej bdzie
wicej chtnych do zacigania kredytu lub te, i zwikszajc
stop dyskontow zmniejszy zainteresowanie kredytem.
Jednake zwizek midzy stop dyskontow a poyczkami
bankw handlowych nie jest cisy.
Niemniej Fed nie dopuszcza do zupenego wykorzystania
,,okienka dyskontowego (nazwa mniejsca, w ktrym Fed
udziela kredytu bankom). Czasami poziom stopy dyskontowej
jest niszy od stopy, jak banki mog otrzyma, inwestujc
pienidz w inne bezpieczne aktywa. Na przykad, wiosn roku
1982 krtkoterminowe stopy procentowe wynosiy okoo 15%,
natomiast stopa dyskontowa wynosia 12%. W tych warunkach
istniay bodce skaniajce banki do zacigania kredytu w Fed i
osigania duego zysku z lokowania tych rodkw w
krtkoterminowych papierach wartociowych.
Takie zachowanie nie jest jednak tolerowane. Fed
krzywo patrzy na nadmierne korzystanie przez banki z
okienka dyskontowego; tzn. moe publicznie udzieli nagany
bankom, ktre poyczaj zbyt wiele lub zbyt czsto, a ponadto
ustanawia dopuszczalne wielkoci kredytu dla wielkich
bankw5. Zgodnie z pogldem Fed, zaciganie kredytu jest
przywilejem, nie prawem.
Dziki wykorzystaniu stopy dyskontowej oraz
krzywemu patrzeniu, kredyt zacigany w Fed stanowi
niewielki uamek rezerw bankowych.
Zmiany stopy dyskontowej. Przez wiele lat stopa
dyskontowa bya gwnym narzdziem polityki pieninej. Oto

przykad z roku 1965; kiedy Fed chcia zasygnalizowa, i jego

zdaniem oywienie spowodowane wojn wietnamsk zaczynao
by zowieszczo silne, podnis stop dyskontow. By to tak
silny sygna, e Przewodniczcego Fed, Martina, wezwano na
ranczo prezydenta Johnsona, ktry zbeszta go za to; prezydent
ba si bowiem, e wysza stopa dyskontowa przyczyni si do
osabienia aktywnoci gospodarczej.
5

Termin krzywo patrzc (frowns) pochodzi z jzyka rynku finansowego i oznacza

proces, za pomoc ktrego Fed zniechca banki do poyczania z rezerw. (Przyp. tum.)

Wraz z rozwojem praktyki wyznaczania celw

pieninych oraz pomniejszaniem znaczenia zmian stp
procentowych, stopa dyskontowa zacza peni bardziej
pasywn rol. Od lat siedemdziesitych stopy dyskontowej nie
stosowano w sposb agresywny.
Mona powiedzie, e stopa dyskontowa raczej poda
za rynkiem. Po tym, jak sprzeda na otwartym rynku wymusi
wzrost stop procentowych, banki bd si staray poycza w
Fed coraz wicej wedug jeszcze nie podniesionej stopy
dyskontowej. Aby zniechci do takich dziaa, Fed w kocu
podniesie stop dyskontow do poziomu zapewniajcego
wyrwnanie szeregu stp rynkowych lub - jak w 1982 r. stopie wyej, w celu ograniczenia zacigania kredytu przez
banki handlowe.
Niektrzy ekonomici chcieliby, aby Fed poszed dalej.
Jedna z propozycji reform zakadaa bezporednie powizanie
stopy dyskontowej ze stopami krtkoterminowymi, co by
oznaczao eliminacj potrzeby jakiegokolwiek ograniczania
wielkoci kredytw zaciganych przez banki. Inni ekonomici
obawiaj si, i takie rozwizanie sprawioby, e poda
pienidza staaby si mniej przewidywalna. Jest mao
prawdopodobne, aby to rozwizanie zostao wprowadzone
dzisiaj.

Rezerwy obowizkowe
W poprzednim rozdziale zwrcilimy uwag, e gdyby nie
istniay wymagania prawne, banki prawdopodobnie
utrzymywaby rezerwy w wielkoci stanowicej tylko okoo 1
% wartoci depozytw (przy czym byyby to gwnie rezerwy
w formie gotwki). W rzeczywistoci od bankw
amerykaskich wymaga si dzi, aby utrzymyway znacznie
wiksze rezerwy. W tablicy 14.4 przedstawiono obowizujce
stopy rezerw. Pokazuje ona na dodatek dyskrecjonaln wadz
Fed pozwalajc na zmienianie wymaga dotyczcych rezerw.
W zasadzie Fed moe zmieni stop rezerw
obowizkowych, kiedy chce dokona szybkich zmian
warunkw finansowych. Na przykad, jeeli Fed chce szybko
uczyni pienidz bardziej twardym, moe podnie stop
rezerw obowizkowych dla duych bankw do grnego
dopuszczalnego poziomu wynoszcego 14%. Moe nawet
podnie stop rezerw od depozytw terminowych. Jeeli chce

natomiast uatwi dostp do kredytu, moe uczyni odwrotnie obniy poziom stopy rezerw obowizkowych.
W jaki sposb wzrost stopy rezerw obowizkowych
przyczynia si do zmniejszenia dostpnoci kredytu?
Przypumy, e banki przy stopie rezerw obowizkowych
wynoszcej 10% zgromadziy depozyty w relacji 10 do 1 i nie
maj w zasadzie zbdnych rezerw. Teraz zamy, e Fed,
chcc zmniejszy dostpno kredytu, decyduje si podnie
stop rezerw obowizkowych do 20%. (T fantastyczn liczb
przyjmujemy dla uproszczenia rachunku. Fed nie moe i nie
chciaby si dzi zdecydowa na tak drastyczny krok.)

Jeeli nawet Fed nie robi nic za porednictwem operacji

otwartego rynku lub polityki udzielania kredytu
redyskontowego, aby zmieni poziom rezerw, banki musz
teraz znacznie ograniczy poyczki i inwestycje oraz depozyty.
Dlaczego? poniewa (jak to wynika z rozdziau 14) depozyty
bankowe mog obecnie by tylko piciokrotnie wiksze od
rezerw, a nie dziesiciokrotnie. Tak wic wszystkie depozyty
musz si zmniejszy o poow!
Bolesne cicie musi nastpi szybko. Gdy tylko Zarzd
Rezerwy Federalnej podpisze nowe zarzdzenie podnoszce
stop rezerw, banki bd musiay sprzeda cz obligacji oraz
domaga si zwrotu czci poyczek. Nabywcy obligacji
wydrenuj swe rachunki biece, a poyczkobiorcy, od ktrych
banki domagaj si zwrotu poyczek, uyj swych rachunkw
biecych do spaty tych poyczek. Proces ten zakoczy si
dopiero wtedy, gdy banki zmniejsz depozyty do poziomu, przy
ktrym ich relacja do rezerw bdzie wynosi 5 do 1, a nie 10 do
1.
Nie ulega wtpliwoci, e rezultatem tak wielkiej zmiany
w tak krtkim czasie byyby: wysoki wzrost stp
procentowych, racjonowanie kredytu, duy spadek inwestycji,
PNB i zatrudnienia. Ten fantastyczny przykad ostrzega, e
potna bro, jak moe by zmiana stopy rezerw
obowizkowych, powinna by uywana niezwykle ostronie.
Chocia zmiana stopy rezerw obowizkowych jest
potencjalnym narzdziem polityki monetarnej, w
rzeczywistoci zmian tych dokonuje si niezwykle rzadko - raz
na kilka lat, a nie co dzie, tak jak wykorzystywane s operacje
otwartego rynku. Dlaczego? Poniewa zmiana stopy rezerw
obowizkowych stanowi zbyt duy wstrzs. Operacje otwartego
rynku mog da takie same rezultaty w sposb mniej niszczcy.
Istotniejsze zmiany poziomu stopy rezerw
obowizkowych wprowadzono w 1980 r. Wybujaa spekulacja
na rynkach towarowych i finansowych bya przedmiotem troski
Fed i rzdu. Naoono kontrol kredytu oraz podniesiono stop
rezerw; baka spekulacji pka, zanim staa si niebezpiecznie
dua.
Instrumenty o mniejszym znaczeniu
Oprcz trzech gwnych, omawianych wyej,
instrumentw, Fed ma do swej dyspozycji dwa dodatkowe:
krzywe patrzenie (nazywane czasem moraln
perswazj),
kontrol maksymalnego poziomu oprocentowania
rnego rodzaju depozytw.

Krzywe patrzenie. Mwilimy ju o tym, jak Fed

zniechca niekiedy banki do zacigania kredytu. Kiedy stopa
dyskontowa jest zbyt niska w porwnaniu z rynkowymi
stopami krtkoterminowymi, wtedy banki maj ochot
poycza tanio od Fed i udziela drogiego kredytu na rynku.

Krzywo patrzc - tj. podejmujc dyskusj z

dyrektorami bankw lub, ostatnio, poprzez zakazy nadmiernych
kredytw - Fed ma nadziej wpywa na wielko kredytu
zaciganego w okienku dyskontowym. Nie jest to instrument
szczeglnie widoczny, ale wany.
Limity stp procentowych. Ostateczn broni w arsenale
regulacyjnym s limity stp procentowych. Do 1980 r. twj
bank paci ci zerow stop procentow od rodkw
zdeponowanych na rachunku biecym. Ale bank mg zarabia
8, 10 czy 12%, inwestujc twj depozyt w bezpieczne obligacje
rzdowe. Czy taka sytuacja moga powsta na konkurencyjnym
rynku?
Nie moga. Sytuacja taka powstaa w latach
trzydziestych, kiedy Kongres zakaza wypacania procentu od
depozytw na danie, opierajc si na wtpliwym pogldzie,
e wiele bankw w okresie Wielkiego Kryzysu zbankrutowao,
poniewa oferoway one zbyt wysokie stopy oprocentowania
depozytw. (Za przyjciem takiego rozwizania byo take
lobby bankowe, ktre zmierzao do ograniczenia kosztownej dla
niego konkurecji.) Ponadto, przez wiksz cz okresu od lat
trzydziestych do wczesnych lat osiemdziesitych obowizywaa
zaoona struktura maksymalnych stp oprocentowania
depozytw terminowych i oszczdnociowych.
Wraz z nadejciem wysokich stp procentowych oraz
powstaniem bardziej konkurencyjnej struktury finansowej w
latach siedemdziesitych, regulacyjny gmach zbudowany w
okresie Wielkiego Kryzysu zacz krusze. W kocu, w
ustawach bankowych z 1980 i 1982 r. zastosowano nowe
podejcie do problemu regulowania stp procentowych.
Zmieniajca si struktura regulacji. Pierwszym krokiem
byo oddzielenie rachunkw transakcyjnych od rachunkw nie
majcych takiego charakteru. Rachunek transakcyjny jest
(podobnie jak gotwka lub rachunek biecy) wykorzystywany
przede wszystkim do celw regulowania patnoci. Rachunkiem
nie majcym charakteru transakcyjnego (jak rachunek
oszczdnociowy) jest rachunek, ktrego podstawowym celem
jest odkadanie pienidzy na przyszo, a nie na uywanie ich
do pacenia rachunkw. Oczywicie, granica midzy tymi
dwoma kategoriami jest zamazana, ale rozrnienie to byo
dostatecznie jasne do lat osiemdziesitych.
Dziki wprowadzeniu tego podziau ustawy bankowe z
1980 i 1982 r. skutecznie doprowadziy do deregulacji
rachunkw nie majcych charakteru transakcyjnego. Ustawy
znosiy od 1986 r. limity oprocentowania oraz zakaday zerowe

lub minimalne rezerwy w stosunku do tych depozytw. Tak

wic, miay by one oprocentowane wedug stp rynkowych
oraz wypaday poza zasig bezporedniego wpywu polityki
Rezerwy Federalnej.
Pozostae aktywa - aktywa transakcyjne, takie jak
rachunki biece - podlegay tylko czciowej deregulacji.
Zniesiono, od 1986 r., limity stp oprocentowania.
Pozostawiono jednak obowizek utrzymywania powyszych
rezerw (okoo 12% cznych depozytw). Na konkurencyjnym
rynku finansowym stopa oprocentowania rodkw na
rachunkach transakcyjnych zostaa uksztatowana na poziomie
okoo 88/100 rynkowej stopy procentowej6.
Nikt dokadnie nie wie, jaki bdzie krajobraz
gospodarczy w chwili, gdy taki system finansowy zostanie
wprowadzony. Ale bdzie si on znacznie rni od wiata
sprzed roku 1980, w ktrym obowizyway dokadne regulacje
instytucji finansowych oraz stp procentowych. Wielu
ekonomistw wierzy, e Rezerwa Federalna bdzie przeywa
trudniejszy okres, oddziaujc na gospodark w
zderegulowanym systemie. W takim wiecie poda pienidza
moe si zachowa bardziej przypadkowo i dlatego osiganie
celw polityki monetarnej moe by dla Fed trudnym
zadaniem.
Midzynarodowe ruchy rezerw
Poniewa dolar jest najwaniejsz walut wiatow, jest
on powszechnie utrzymywany za granic. Przez kogo? Przez
tych, ktrzy eksportuj do Stanw Zjednoczonych i importuj z
tego kraju. Przez zagranicznych i amerykaskich inwestorw.
Przez tych, ktrzy finansuj inwestycje i handel pomidzy
innymi krajami. Przez spekulantw, maklerw rynku
eurodolarowego. Przez obce rzdy, banki centralne,
midzynarodowe agencje, takie jak Midzynarodowy Fundusz
Walutowy. Wszystkie te podmioty utrzymuj w dolarach
aktywa warte setki miliardw dolarw.
Poniewa gotwka nie przynosi dochodu w formie
procentu, obcokrajowcy utrzymuj aktywa przynoszce procent
(obligacje, akcje itd.) Jednake, dla celw obsugi transakcji
tymi aktywami, obcokrajowcy musz utrzymywa pewn ilo
dolarw transakcyjnych wchodzcych w skad M1.
Dlaczego w tym miejscu martwimy si zasobami
pienidza utrzymywanymi przez obcokrajowcw? Poniewa
depozyty obcokrajowcw w systemie bankowym zwikszaj
czn kwot rezerw, podobnie jak depozyty krajowcw. Tak
wic wielko zasobw pienidza utrzymywanego w dolarach

przez obcokrajowcw rozpoczyna acuch ekspansji lub

ograniczania poday pienidza Stanw Zjednoczonych.
Powiedzmy, na przykad, e Niemcy zdecydowali si
utrzymywa o 1 mld dol. mniej waluty amerykaskiej.
Zakupuj obligacje od obywateli amerykaskich, ktrzy z kolei
lokuj przychody z tej sprzeday w banku w Nowym Jorku. Co
si stanie? Mamy 1 mld dol. wzrostu rezerw w krajowym
systemie bankowym, zgodnie z tym, co pokazuje tablica 14.5
(a). W rezultacie system bankowy moe zwikszy depozyty o
10 mld dol.
6
Liczb t otrzymujemy w nastpujcy sposb. Pomijajc koszty wiadczenia usug czekowych, banki zarobi rynkow stop procentow od 88/100 kwoty otrzymanych depozytw na
rachunkach biecych; plus 0% od 12/100 kwoty, ktra jest trzymana jako rezerwa w Rezerwie
Federalnej. Tak wic, gdyby stopa rynkowa wynosia 10%, konkurencyjne oprocentowanie
rachunkw biecych wyniosoby 8,8% (znowu pomijajc jakiekolwiek opaty z tytuu wiadczenia
usug bankowych, ktre mogyby prowadzi do zmniejszenia stopy wynoszcej 8,8%).

Na problem ten moemy spojrze w inny sposb, jeeli

powrcimy do rys. 15.1. Narysujcie now strzak pokazujc
rezerwy napywajce z zagranicy. Czy widzicie, e ten nowy
nakad rozszerza si w taki sam sposb, jak nakad pochodzcy
z krajowych operacji otwartego rynku prowadzonych przez
Fed?
Wiedzc o tym, e na kontrol Fed nad krajowym
zasobem M wywieraj wpyw midzynarodowe zakcenia
rezerw bankowych, mona postawi pytanie, jak Fed moe
przeciwdziaa tym zakceniom? Odpowied jest prosta: Fed
dysponuje rodkami, pozwalajcymi mu zrwnoway napyw
nowych rezerw z zagranicy. Moe podj dziaania okrelane
mianem sterylizacji; ma ona miejsce wtedy, gdy bank centralny
podejmuje operacje otwartego rynku, aby zneutralizowa
wpyw midzynarodowych przepyww rezerw.
Podsumowujc.
Regulacja przez bank centralny rezerw, na ktrych oparta
jest wielko M, musi take radzi sobie z zakceniami
spowodowanymi przez midzynarodowe zmiany tych rezerw.
Jeeli bank centralny chce tym zakceniom przeciwdziaa, to
ma do swej dyspozycji narzdzia, pozwalajce te zakcenia
zneutralizowa lub wysterylizowa.
W praktyce Fed czyni to w sposb rutynowy codziennie,
sterylizujc wpyw czynnikw midzynarodowych. Inne kraje,
o gorzej rozwinitych rynkach finansowych i systemie
bankowoci centralnej, maj czasami kopoty z pen
sterylizacj midzynarodowych przepyww rezerw.
Inne dziaania
W tym miejscu mona doj do wniosku, e Fed ma duo
pracy. Ale, jak dotd, omwilimy tylko funkcje, jakie Fed
spenia na rynku pieninym, tj. zwizane z regulowaniem
poday pienidza. Fed spenia jeszcze szereg dodatkowych
zada zlecanych przez inne urzdy federalne.
Prowadzi operacje, ktrych celem jest utrzymanie
oficjalnego kursu wymiany walut. Fed prowadzi operacje
dolarowe na midzynarodowych rynkach walutowych. Zadanie
to jest, oglnie rzecz biorc, atwe, niemniej od czasu do czasu
midzynarodowy rynek walutowy staje si kapryny i wtedy
Fed na polecenie Ministerstwa Skarbu wkracza na scen. (Pene
omwienie sposobu, w jaki bank centralny moe
interweniowa w celu ksztatowania kursw walut, zawiera
rozdzia 40.)

 Reguluje dziaalno bankw. Od czasw Wielkiego

Kryzysu, rzd federalny sta za bankami. By wpoi zaufanie do
bankw, rzd ubezpiecza depozyty bankowe, sprawdza ksigi
bankowe i (w chwilach, gdy kryzys uderza) zarzdza
niewypacalno banku. Wane zadanie ubezpieczania depozytw spenia Federal Deposit Insurance Corporation, FDJC
(Federalna Korporacja Ubezpieczenia Depozytw).
Deregulacja rynkw finansowych w ostatniej dekadzie
wraz z o wiele wiksz zmiennoci stp procentowych
sprawiy, e bankowo staa si ryzykown form dziaalnoci
gospodarczej. Setki towarzystw oszczdnociowopoyczkowych wraz z mnstwem bankw ucierpiao z powodu
akomstwa. Gdy to si zdarza, rzd federalny bierze
odpowiedzialno za bank, znajduje wypacalny bank, ktry
moe przej bankruta, a czasami spaca deponentw z
funduszu ubezpieczeniowego.
Czasami naprawd duy bank popada w kopoty, tak jak
to byo latem 1984 r. z Continental Illinois Bank (z aktywami o
wartoci 41 mld dol.). Obcokrajowcy i inni zaczli wycofywa
depozyty warte miliardy dolarw. Wtedy, zaalarmowany rzd
federalny zagwarantowa wszystkie depozyty tego olbrzymiego
banku.
W wietle tego nowego kroku polegajcego na
zagwarantowaniu depozytw w najwikszych bankach, wielu
zaczo si zastanawia, czy deregulacja nie zasza zbyt daleko.
Inni niepowodzenie Continental przypisywali zemu
zarzdzaniu. Wielu wierzyo, e rzdowe gwarancje wkadw
mog prowadzi do nierozwanego udzielania kredytw i
domagao si gruntownej naprawy systemu ubezpieczenia
depozytw. Problemy te byy przedmiotem gorcych dyskusji
w Kongresie w latach osiemdziesitych.
Rozwizuje problemy midzynarodowe. W ostatnich
latach Fed sta si liderem wrd instytucji wsppracujcych z
krajami, majcymi powane obcienia dugiem zagranicznym.
Problem zaduenia midzynarodowego bdzie omawiany w
rozdziale 37.
Krtko mwic, zadania banku centralnego nigdy si nie
kocz.

W kierunku popytu na pienidz

Koczymy tutaj nasz wycieczk po problemach poday
pienidza. Mona j opisa pokrtce w nastpujcy sposb.

Poda pienidza jest w ostatecznym rachunku

ksztatowana przez polityk Fed. Okrelajc stopy rezerw
obowizkowych, stop dyskontow, a przede wszystkim
prowadzc operacje otwartego rynku, Fed decyduje o poziomie
rezerw i poday pienidza.
Banki i spoeczestwo s partnerami w tym procesie.
Banki, w poszukiwaniu zyskw, tworz pienidz bankowy z
rezerw, wielokrotnie je pomnaajc. Ludno zgadza si (z
przyczyn, ktre si stan jasne w nastpnym rozdziale)
utrzymywa pienidze w instytucjach depozytowych.
czc to wszystko, Fed moe (w ramach wskiego
przedziau bdu) ksztatowa poda pienidza w rednim
okresie.
Teraz, kiedy zagbilimy si w proces poday pienidza,
czas, aby powrci do szerszego obrazu. W nastpnym
rozdziale przechodzimy do analizy popytu na pienidz,
nastpnie poczymy poda pienidza i popyt na pienidz, aby
zobaczy, jak wpywaj one na produkcj i bezrobocie. Wreszcie, pod koniec nastpnego rozdziau, przejdziemy do
omwienia roli pienidza w polityce makroekonomicznej, ze
szczeglnym uwzgldnieniem wspczesnego monetaryzmu.
PODSUMOWANIE
1. System Rezerwy Federalnej jest bankiem centralnym,
bankiem dla bankierw. Jego funkcj jest regulowanie
wielkoci rezerw bankowych, a przez to poday pienidza.
Jeeli Fed chce osabi koniunktur, uruchamia nastpujcy,
piciostopniowy proces: (1) zmniejsza rezerwy bankw, co (2)
powoduje mnonikowe zmniejszenie cznej kwoty M, co (3)
zwiksza stopy procentowe, sprawia, e kredyt staje si trudny
do uzyskania oraz zmniejsza rynkow warto majtku;
wszystko to razem (4) ogranicza prywatne i publiczne wydatki
inwestycyjne, co ostatecznie (5) po mnonikowym spadku
cznego popytu tumi produkcj i ceny (zob. rys. 15.1).
2. System Rezerwy Federalnej (albo Fed, jak czsto jest
nazywany) utworzono w 1923 r. w celu regulowania iloci
pienidza i kredytu. Jego wanymi ciaami s: Rada
Gubernatorw, urzdujca w Waszyngtonie oraz Federal Open
Market Committee (Federalny Komitet Otwartego Rynku). Fed
dziaa jak niezalena agencja rzdowa, ustalajca cele polityki
monetarnej, ktre charakteryzuje szeroki zakres uznaniowoci.
3. Gwnymi instrumentami polityki Fed s: (1) operacje
otwartego rynku, (2) stopa oprocentowania kredytw
zaciganych przez banki, (3) prawne wymagania dotyczce
rezerw obowizkowych, nakadane na instytucje depozytowe.

Wykorzystujc te trzy rodzaje instrumentw, Fed moe

osign cele porednie: okrelony poziom rezerw bankowych,
rynkowych stp procentowych oraz poday pienidza.
Wszystkie dziaania s podporzdkowane realizacji
ostatecznych celw polityki pieninej, ktrymi s: niska
inflacja, niskie bezrobocie i wysokie tempo wzrostu PNB.
W dodatku, Fed (wraz z innymi agencjami federalnymi)
musi wspiera krajowy i midzynarodowy system finansowy w
okresach kryzysu.
4. Najwaniejszym narzdziem polityki pieninej s
operacje otwartego rynku. Sprzeda przez Fed obligacji
rzdowych na otwartym rynku zmniejsza aktywa oraz pasywa
bilansu Fed i w wyniku zmniejszaj si rezerwy bankw.
W rkach ludzi znajduje si mniej pienidza, a wicej
obligacji. Zakupy na otwartym rynku dziaaj w przeciwnym
kierunku, zwikszajc wielko M dziki zwikszeniu
wielkoci rezerw bankw.
5. W ostatniej dekadzie Rezerwa Federalna (wraz z
bankami centralnymi wielu innych krajw) przyja nowy
sposb ksztatowania polityki pieninej, polegajcy na
wyznaczaniu celw w postaci wzrostu agregatw pieninych.
Raz do roku Fed okrela zadania w zakresie stp wzrostu dla
M1 i M2, a ostatnio, w zakresie kredytu krajowego. Z reguy
wzrost M1 bdzie si ksztatowa w granicach 4-6%, poczwszy
od czwartego kwartau jednego roku do czwartego kwartau
roku nastpnego. Fed moe ksztatowa swj pakiet lokat tak,
aby utrzymywa si w ramach wyznaczonego przedziau
wzrostu poday pienidza, prowadzc operacje otwartego
rynku.
6. Odpyw rezerw midzynarodowych moe zmniejszy
rezerwy krajowe oraz M, chyba e zostanie on skompensowany
zakupami obligacji przez bank centralny. Proces ten okrelany
jest mianem sterylizacji. W ostatnich latach Fed dokonuje tej
sterylizacji w sposb rutynowy.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Przeled skutki dokonanych przez Fed na otwartym
rynku zakupw za 1 mld dol.; sprzeday na otwartym rynku
na sum 1 mld dol. Naszkicuj, zgodnie ze schematem rys.
15.1, wpyw operacji otwartego rynku i kredytu
dyskontowego na (1) wielko rezerw. Naszkicuj wpyw
zmian stopy rezerw obowizkowych na (2) wielko M.
2. Przeled skutki podwojenia stopy rezerw
obowizkowych; zmniejszenia o poow tej stopy. Co w
wikszym stopniu wpywa na zyski bankw: operacje
otwartego rynku czy zmiana stopy rezerw obowizkowych?
3. Wymie instrumenty polityki Fed. Jak skuteczne s
one w regulowaniu (a) M, (b) stp procentowych, (c)
produkcji i bezrobocia, (d) cen?
4. Przeanalizuj bilans Fed z tabl. 15.1. Sporzd
hipotetyczny korespondujcy z nim bilans dla bankw
(podobny do bilansu z tabl. 14.7), zakadajc, e stopa rezerw
obowizkowych w stosunku do rachunkw biecych wynosi
10%, a w stosunku do pozostaych aktyww 0%.
a) Sporzd nowy zestaw bilansw, zakadajc, e Fed
sprzedaje na otwartym rynku rzdowe obligacje za 1 mld dol.
b) Sporzd nowy zestaw bilansw uwzgldniajcych
skutki podniesienia stopy rezerw obowizkowych do 20%.
c) Za, e banki zacigaj w Fed kredyt w wysokoci 1
mld dol. Jak w wyniku tego zmieni si bilanse?
5. Ruchy zota oddziayway na ceny tylko dlatego, e
traktowalimy je jako barometr sygnalizujcy potrzeb
zwikszenia lub zmniejszenia globalnej poday M. Oczywicie,
system waluty zotej by wadliwy, ale rozsdniej byo si
oprze na tak niedoskonaym systemie, ni zawierzy
skonnym do korupcji i politykowania ciaom ustawodawczym,
ktre zawsze wykazuj skonno do drukowania inflacyjnego
pienidza. Zastanw si nad tym stwierdzeniem.
6. Zastanw si nad nastpujcym stwierdzeniem:
System Rezerwy Federalnej moe przypilnowa, by banki
miay dostateczn ilo rezerw, aby udostpni pienidz
handlowi, przemysowi i rolnictwu; nie moe jednak
spowodowa, by ludzie zacigali poyczki, ani te by
wydatkowali depozyty, ktre powstaj, gdy banki udzielaj
kredytu i inwestuj.
7. Fed by zbyt ekspansywny w ksztatowaniu wielkoci
M w 1972 r., w ktrym odbyway si wybory. Nominalny PNB
wzrs nadmiernie. Poniewa wzrost produkcji osign granice
wyznaczone przez pene zatrudnienie oraz wskie garda
zdolnoci produkcyjnych gospodarki, wystpia inflacja

cenowa. Obawiajc si dwucyfrowej stopy inflacji w skali roku

(pomijajc zarazem to, e czciowo inflacja bya
spowodowana kryzysem naftowym oraz niedoborami
ywnoci), w latach 1973-1974 Fed prowadzi tak restrykcyjn
polityk regulowania realnej poday pienidza (tj. stosunku
poday pienidza do poziomu cen), e spowodowa wynoszce
9% bezrobocie w 1975 r. Od tej pory Fed musi si stosowa do
zalece Kongresu, okrelajcego, ile stag w procesie
stagflacji mona wywoa i ile flacji mona tolerowa.
Skomentuj to stwierdzenie, podsumowujce polityczne debaty
ostatnich lat. Wska wyranie, co si kryje za kadym z
argumentw.
8. W ostatnich latach niektrzy pisali: Nie moemy
powierzy Fed, grupie bankowcw i ekonomistw,
ksztatowania polityki pieninej. Jest ona zbyt wana w
ksztatowaniu warunkw gospodarowania, aby mona j
pozostawi tak niedemokratycznej grupie. Przemyl raz
jeszcze to, co wiesz na temat amerykaskiego systemu wadzy;
na temat politycznych cykli koniunkturalnych omawianych w
rozdziale 10; na temat skadu FKOR i Zarzdu Rezerwy
Federalnej. Czy twoim zdaniem struktura Fed powinna by
zmieniona?
9. Problem dla zaawansowanych. Zdefiniuj gotwk i
rezerwy bankw jako pienidz o duej si. Przed utworzeniem
Fed, czna poda pienidza o duej sile bya staa lub
nieelastyczna. Niemniej, od czasu do czasu, spoeczestwo
bardziej si martwi upadaniem bankw i domaga si bezpieczniejszego pienidza - tj. tworzy dugie kolejki przed kasami
bankw w celu zamiany pienidza bankowego na gotwk. Co
si stanie w takim przypadku z poda pienidza, jeeli ilo
pienidza o duej si jest staa?
Teraz wyobra sobie, e tworzona jest Rezerwa
Federalna. Jakie dziaania moe podj Fed w celu
przeciwdziaania kurczeniu si poday pienidza w sytuacji
kryzysu zaufania do bankw? Przeled ten problem,
wykorzystujc bilans Fed, tabl. 15.2(a), oraz bankw tabl.
15.2(b).

ROZDZIA 16
MONETARYZM I POPYT NA PIENIDZ
Mniej wicej w tym czasie
rozlegay si woania . o zwikszenie iloci

pienidza papierowego . Byem wrd

zwolennikw zwikszenia, poniewa si
przekonaem, e pierwsza niewielka suma,
ktr wypuszczono w 1723 r., zrobia wiele
dobrego, zwikszajc obroty handlu,
zatrudnienie i liczb mieszkacw na
prowincji . Uytecznoci tej sumy
pienidza dowiody czas i dowiadczenie tak
dobitnie, e nie podlegaa pniej adnej
dyskusji. Chocia . istniej granice, po
przekroczeniu ktrych ilo moe by
szkodliwa.

Benjamin Franklin

Poprzednie dwa rozdziay zawieraj szczegowy opis

zagadnie poday pienidza - w jaki sposb Fed,
wspdziaajc z bankami, okrela wielko poday pienidza.
Ten rozdzia rozpoczynamy od opisu si okrelajcych popyt na
pienidz. Analizujc popyt na pienidz, najpierw uwypuklimy
relacj pomidzy pienidzem a liczb zawieranych przez ludzi
transakcji.
W czci drugiej rozdziau poczymy analiz poday
pienidza i popytu na pienidz, by pokaza wpyw M na
produkcj i ceny. To znaczy, pokaemy mechanizm
transformacji, za porednictwem ktrego poda pienidza
wywiera wpyw na produkcj i ceny. Analiza ta dowodzi, e
istnieje jeszcze jeden, obok podatkw i wydatkw publicznych,
sposb oddziaywania na ostateczne wyniki gospodarowania.
Wreszcie, w ostatniej czci, przejdziemy do omawiania
monetaryzmu. Ten wywierajcy wielki wpyw pogld na temat
sposobw prowadzenia polityki makroekonomicznej zostanie
wyjaniony oraz skonfrontowany z punktem widzenia
wspczesnej ekonomii gwnego nurtu.
Rysunek 16.1 ilustruje sekwencj analizy w tym
rozdziale. Majc za sob analiz sposobw ksztatowania
wielkoci poday pienidza przez bank centralny,
przechodzimy do analizy si ksztatujcych popyt na pienidz;
dziki temu zobaczymy take, w jaki sposb s ksztatowane
stopy procentowe. Ostatecznie proces ten wpywa na wielko
produkcji, zatrudnienie i poziom cen.

A. POPYT NA PIENIDZ
Zanim przejdziemy do omawiania nowoczesnych teorii
popytu na pienidz, warto powici chwil, by si zastanowi,
dlaczego popyt na pienidz rni si od popytu na piwo czy na
seanse kinowe. Trzeba pamita, e pienidz jest podany nie
ze wzgldu na samego siebie - nie moesz zje monety
piciopensowej i raczej rzadko wieszamy na cianie banknot

studolarowy ze wzgldu na artystyczne walory jego

rytownictwa.
Pienidz utrzymywany jest raczej dlatego, e suy nam
porednio, jako rodek uatwiajcy handel i wymian.

Funkcje pienidza
Jak, w kontekcie tego co powiedziano wczeniej, mona
okreli funkcje pienidza?
1. Najwaniejsz funkcj pienidza transakcyjnego (M1)
jest funkcja rodka wymiany. Gdyby nie byo pienidza,
musielibymy bez ustanku wdrowa w poszukiwaniu kogo, z
kim moglibymy zawrze transakcj barterow. Byby to
beznadziejnie nieefektywny system w nowoczesnej gospodarce
o daleko posunitej specjalizacji oraz podziale pracy.
2. Pienidz suy take jako jednostka obrachunkowa.
Okrelamy ceny dbr i usug, teraniejsze i przysze, w
dolarach (tak jak Brytyjczycy w funtach szterlingach, Niemcy
w markach czy Japoczycy w jenach). Dziki stosowaniu
wsplnej jednostki obrachunkowej ycie gospodarcze jest
powanie uproszczone.
3. Pienidz jest czasami wykorzystywany jako rodek
przechowywania majtku. W porwnaniu z obarczonymi
ryzykiem akcjami, obligacjami, domami czy zotem - pienidz
jest aktywem obarczonym maym ryzykiem (chocia w

dzisiejszym wiecie inflacji nic nie jest cakowicie pozbawione

ryzyka). Dawniej, w prymitywnym systemie finansowym,
ludzie gromadzili gotwk, gdy bya ona bezpieczn form
przechowywania majtku. Dzi coraz czciej pienidz jest
przechowywany w formie przynoszcych wysoki dochd bezpiecznych aktyww (takich jak rachunki typu NOW).
Przewaajca cz majtku jest jednak utrzymywana w formie
innych aktyww - quasi-pienidzu, w formie rachunkw
oszczdnociowych, akcji, obligacji itd.
Koszt utrzymywania pienidza. Te trzy funkcje pienidza
s niezwykle wane dla ludzi; tak wane, e s oni skonni
ponosi koszty zwizane z utrzymywaniem gotwki lub
rodkw na nisko oprocentowanych rachunkach biecych. Co
jest kosztem utrzymywania pienidza? Jest nim utrata procentu
i zysku, wynikajca z utrzymywania pienidza a nie wysoko
oprocentowanych aktyww lub inwestycji.
Przypomnij sobie (zob. rozdzia 7), e aktywa przynosz
dochd lub stop procentow. Stopa procentowa jest
definiowana jako dochd (w dolarach na kadego
wypoyczonego dolara) z tytuu udzielenia poyczki. Dla
porwnania przeciwstawmy dochd z tytuu utrzymywania
pienidza stopie oprocentowania funduszy pieninych.
Funduszem pieninym jest rachunek oszczdnociowy, taki
jak fundusz wsplnego inwestowania rynku pieninego lub
rachunek depozytowy rynku pieninego. Te rachunki
oszczdnociowe przynosz w ostatnich latach nie podlegajc
ograniczeniom stop procentow wynoszc 6-16% w stosunku
rocznym.
Powiedzmy, e zoye 1000 dol. na fundusz pieniny
na pocztku 1984 r.; zarobiby okoo 9% i na koniec 1984 r.
miaby okoo 1090 dol. Oznacza to stop procentow
wynoszc 9% w ujciu nominalnym.
Powrmy teraz do kosztw utrzymywania pienidza.
Zamy, e posiadanej kwoty 1000 dol. nie zoye na
rachunku pieninym, ale zatrzymae przez cay rok w formie
gotwki. Na koniec roku 1984 miaby 1000 dol., gdy
gotwka nie przynosi stopy procentowej. Tak wic koszt
utrzymywania pienidza wyznaczony jest wielkoci
utraconego oprocentowania.
Pienidz jest wygodny, gdy pozwala atwo i szybko
zawiera transakcje, jednoczenie okrela ceny oraz
przechowywa bogactwo. Usugi te nie s jednak bezpatne.
Jeeli majtek byby przechowywany w akcjach, obligacjach
lub na rachunkach oszczdnociowych, przynosiby wiksz

stop procentow. Kosztem utrzymywania gotwki jest stopa

procentowa, ktr tracimy, jeeli nie inwestujemy pienidza w
inne aktywa.
Rozwamy inny przykad. Masz 1000 dol. na rachunku
biecym lub w pienidzu bankowym (M1). Bank paci 5% na
rok od tych rachunkw, czyli 50 dol.
Alternatywnie moesz zarobi 9%, otwierajc rachunek
pieniny. Tak wic koszt netto (lub koszt utraconych
moliwoci) utrzymywania 1000 dol. w pienidzu bankowym
wynosi 40 dol. (90 dol. - 50 dol.).
Dlaczego miaby powica te 40 dol.? Poniewa
wygodnie jest utrzymywa rodki na rachunku biecym, z
ktrego mona paci za chleb lub nowy rower. Korzystasz z
usug pienidza, wartych przynajmniej 40 dol. na rok.
POPYT NA PIENIDZ
Z powyszej argumentacji wynika jasno, e gwnym
motywem utrzymywania pienidza (M1) jest wygoda, z jak, na
kadym poziomie dochodu, mona dokonywa transakcji.
Zbadajmy ten problem bardziej szczegowo.
Popyt transakcyjny
Ludzie i przedsibiorstwa potrzebuj pienidza jako
rodka wymiany. Gospodarstwa domowe potrzebuj pienidzy
na zakup ywnoci, opaty rachunkw za energi i paliwo oraz
na dokonywanie zakupw dbr trwaego uytku.
Przedsibiorstwa potrzebuj pienidzy na zapat za surowce i
si robocz. Te elementy tworz transakcyjny popyt na
pienidz.
Mechanizm tworzenia popytu transakcyjnego na pienidz
przedstawiono na rys. 16.2. Pokazuje on przecitn wielko
gotwki utrzymywanej przez rodzin zarabiajc 1000 dol. na
miesic, zatrzymujc zarobione pienidze i wydatkujc je
rwnomiernie w cigu miesica. Oczywicie, rodzina utrzymuje przecitnie 500 dol. w formie gotwki.
Ten przykad moe nam pomc zrozumie, w jaki sposb
popyt transakcyjny na pienidz reaguje na zmienne
ekonomiczne. Jeeli ceny i dochody ulegyby podwojeniu, to
na osi pionowej rys. 16.2 trzeba by zmieni oznaczenia,
podwajajc wszystkie wyraone w dolarach wartoci.
Oczywicie, popyt na M podwoi si. Tak wic popyt na
pienidz transakcyjny ulega podwojeniu, jeeli nominalny PNB
ulega podwojeniu przy tym samym poziomie realnego PNB lub
innych zmiennych ekonomicznych.

Wpyw stopy procentowej. Niezwykle istotne znaczenie

ma pytanie, jak popyt na pienidz reaguje na zmiany stp
procentowych? Przypomnij sobie, e nasza rodzina ponosi
koszty utraconych moliwoci, utrzymujc rodki na rachunku
biecym, gdy oprocentowanie M jest nisze od
oprocentowania innych aktyww. Gdy stopa procentowa
ronie, rodzina mogaby powiedzie: na pocztku miesica
woymy na rachunek biecy tylko poow naszych pienidzy,
a drug poow na fundusz pieniny przynoszcy 9% na rok.
Pitnastego podejmiemy z tego funduszu zoone wczeniej
500 dol. i zoymy na rachunku biecym, z ktrego bdziemy
pokrywa rachunki za nastpne dwa tygodnie.
Zwrcie uwag na efekt netto: gdy stopy procentowe
wzrosy i rodzina zdecydowaa si zoy poow swego
dochodu na funduszu pieninym, przecitny stan jej zasobw
zmniejszy si z 500 do 250 dol. Pokazuje to, w jaki sposb
wielko zasobw pienidza (lub popyt na pienidz) moe
reagowa na zmiany stp procentowych: popyt na pienidz,
zakadajc stao pozostaych czynnikw, spada wraz ze
wzrostem stp procentowych.
Mona zakada, e korzyci ekonomiczne z cigego
dokonywania zmian w strukturze lokat bd tak niewielkie, e
zmiany stp procentowych nie wywr wikszego wpywu na
wielko zasobw pienidza utrzymywanych przez
gospodarstwa domowe. O ile moe si zwikszy stan gotwki,
jeeli ludzie zauwa, i s moliwoci ulokowania pienidza
wedug stopy wyszej o 2 lub 4 punkty procentowe? Jak
wynika z wikszoci bada - nieznacznie.
Rzeczywisty wpyw stp procentowych jest widoczny na
poziomie przedsibiorstw. Bardzo czsto ich salda na
rachunkach biecych wynosz 100 mln dol. w jednym dniu,

250 mln dol. w nastpnym itd. Jeeli nic nie zrobi, to bardzo
atwo mog straci 20-50 mln dol. odsetek na rok. Okres
wysokich stp procentowych, jaki nasta od lat
siedemdziesitych, zapocztkowa zarzdzanie gotwk
przez przedsibiorstwa, w ktrych banki pomagaj swym
klientom utrzymywa trwale gotwk w wysoko
oprocentowanych aktywach, zamiast na nisko
oprocentowanych rachunkach biecych. Wraz ze wzrostem
stp procentowych przedsibiorstwa robi coraz wicej
wysikw, aby utrzymywa salda na rachunkach biecych na
minimalnym poziomie.
Popyt na aktywa
Oprcz utrzymywania pienidza na cele transakcyjne
ludzie utrzymuj go rwnie do przechowywania bogactwa.
Jak stwierdzilimy w rozdziale 7 powiconym konsumpcji,
ludzie oszczdzaj na staro, na cikie czasy, na
wyksztacenie swych dzieci. Na koniec 1983 r. gospodarstwa
domowe posiaday rne aktywa finansowe na kwot okoo 6
bilionw dol. Czy pienidz nie powinien wchodzi w skad
tych aktyww?
Teoria portfolio. To pytanie jest zwizane z jednym z
najwaniejszych tematw wspczesnej ekonomii - teori
portfolio. Przedmiotem tej teorii jest analiza zachowa
racjonalnie postpujcych inwestorw, starajcych si swj
majtek podzieli pomidzy akcje, obligacje, domy i pienidz.
Teoria portfolio zakada, e ludzie poszukuj lokat
przynoszcych wysokie stopy procentowe (lub stopy zysku)
oraz e niechtnie utrzymuj aktywa obarczone ryzykiem i
utrzymuj je tylko wtedy, gdy aktywa te przynosz
odpowiednio wysoki dochd. Z dwu rodzajw aktyww o
rwnej stopie procentowej ludzie wybior aktywa
bezpieczniejsze. Aby skoni ludzi do rezygnacji z
utrzymywania bezpiecznego pienidza na rzecz obarczonych
ryzykiem obligacji lub nawet bardziej ryzykownych akcji,
obarczone ryzykiem papiery wartociowe musz oferowa
wysz stop zysku.
Implikacje. Teoria portfolio dowodzi, e najlepszym
sposobem alokacji funduszy przez inwestorw nie lubicych
ryzyka jest ich rozdzielenie pomidzy rne obarczone
ryzykiem inwestycje. Wnioski tej teorii mona wyrazi
stwierdzeniem: Nie wkadaj wszystkich jajek do jednego
koszyka.

Bardziej rozwinite ujcia dowodz rwnie, i czasami

najlepsz kombinacj inwestycji (okrelonej mianem portfolio)
jest kombinacja zawierajca przynajmniej kilka rodzajw
aktyww pozbawionych ryzyka. Jeeli tym pozbawionym
ryzyka rodzajem aktyww jest gwarantowany przez rzd rachunek biecy, to rachunek ten powinien wchodzi w skad
portfela lokat nie lubicego ryzyka inwestora. Z teorii portfolio
wynika, e w dzisiejszym wiecie bezpiecznych rachunkw
biecych, przynoszcych wysok stop procentow, wiele
gospodarstw domowych bdzie utrzymywa salda na tych
rachunkach, gdy maj one warto jako aktywa.
Co powinno si skada na pozosta cz portfolio? Z
oblicze wynika (por. Dodatek do rozdziau 14), e
rozdzielajc majtek pomidzy szerok grup inwestycji - akcje
rnych spek, rne rodzaje obligacji, by moe
nieruchomoci - ludzie mog osiga przyzwoity dochd, nie
naraajc si na niemoliwe do zaakceptowania ryzyko1.
W podsumowaniu mona stwierdzi: popyt na pienidz
(M1) powstaje w wyniku naszego zapotrzebowania na rodek
wymiany, tj. na pienidz transakcyjny. Trzymamy gotwk i
rachunki biece, by kupowa dobra i paci nasze rachunki.
Wraz ze wzrostem naszych dochodw zwiksza si warto
dbr, ktre kupujemy i ronie take nasze zapotrzebowanie na
pienidz transakcyjny, co zwiksza nasz popyt na M1.
Popyt transakcyjny na M jest wraliwy na koszt
utrzymywania pienidza. Gdy stopy oprocentowania innych
aktyww zwikszaj si wzgldem stp oprocentowania
pienidza, ludzie i przedsibiorstwa staraj si minimalizowa
wielko posiadanych zasobw pienidza.
Ponadto ludzie czasem utrzymuj czysty pienidz jako
rodzaj aktyww. Chc oni w ten sposb ochroni warto
posiadanego majtku przed zmiennoci ycia gospodarczego,
unikajc nieostronoci trzymania wszystkich jajek w jednym
koszyku. A jednym z takich koszykw, ktry wielu inwestorw
wykorzystuje, s bardzo bezpieczne aktywa. Tymi aktywami
mog by wysoko oprocentowane rachunki biece, stanowice
cz M1, quasi-pienidz tworzcy M2, by moe take rachunki
oszczdnociowe lub fundusz pieniny.
B. JAK PIENIDZ WPYWA NA PRODUKCJ
Nadszed czas poczenia poday pienidza i popytu na
pienidz. Przyjrzyjmy si dokadnie tajemniczemu dotd
mechanizmowi przedstawionemu na rys. 15.1 i postarajmy si
zrozumie acuch przyczyn i skutkw czcy M, P i Q. Z
naszej wczeniejszej analizy wynika, e zwikszenie M moe

zwikszy globalny popyt, wielko produkcji i ceny.

Zmniejszenie iloci pienidza dziaa w odwrotnym kierunku.
Scenariusz tego dziaania jest nastpujcy.
1

Teoria wyboru portfela lokat jest podstaw jednego z najbardziej podniecajcych i popularnych przedmiotw dla rednio zaawansowanych: pienidza i bankowoci. Narzdzia analizy s
tu podobne do narzdzi teorii uytecznoci z rozdziau 19. Zakada si, e ludzie lubi wysokie
przychody z aktyww, ale nie lubi ryzyka. Prace Harry Markowitza i Jamesa Tobina dowiody,
e maksymalizujcy swe funkcje uytecznoci konsumenci podziel swj majtek (tzn.
zdywersyfikuj swoje portfele lokat) pomidzy rne obcione ryzykiem aktywa.
Ta linia bada staa si niezwykle wana dla teorii finansw, zwaszcza dziki pracom W.
Sharpa, E. Famy, S. Rossa, ktrzy stworzyli model wyceny aktyww kapitaowych. Kady dobry
meneder portfelu lokat na Wall Street stosuje techniki wypracowane w ramach tego modelu do
wsparcia swej intuicji w wyborze akcji i obligacji.
Za wkad w teori portfolio i inne aspekty teorii pienidza, Tobinowi przyznano w 1981 r.
Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii.

Gdy Fed zwiksza poda pienidza, stopy procentowe

wykazuj tendencj spadkow, a kredyt staje si bardziej obfity.
W rezultacie nowe przedsiwzicia inwestycyjne staj si
bardziej zyskowne, co pobudza wzrost wydatkw
inwestycyjnych. Powoduje to przesunicie krzywej globalnego
popytu na prawo, wzrost produkcji i cen. W najprostszym ujciu
sekwencj t mona przedstawi nastpujco:
M ronie i spada I wzrasta AD wzrasta PNB i P
wzrastaj.
Moemy to zobaczy, czc wykresy z wczeniejszych
rozdziaw. Najpierw uyjemy naszego aparatu poj: C+I+G.
Nastpnie wykorzystamy koncepcje krzywych AD oraz AS.

Poda i popyt na pienidz

Pierwszym etapem analizy jest analiza rynku pieninego,
na ktrym ksztatuj si poda i popyt na M. Problem ten
przedstawiono na rys. 16.3. Pionowa krzywa poday pienidza
ilustruje zaoenie, e Fed tak ksztatuje swoje instrumenty
(operacje otwartego rynku, stop dyskontow itd.), by utrzyma
poda pienidza na z gry okrelonym poziomie, oznaczonym na
rys. 16.3 jako M*. Inaczej mwic, krzywa poday pienidza jest
pionowa, poniewa wielko poday pienidza okrelono na
poziomie M* przy kadym poziomie stp procentowych
(zmienna i jest zaznaczona na osi pionowej wykresu).
Ponadto, popyt na pienidz zaznaczylimy na rys. 16.3 za
pomoc krzywej opadajcej. Nachylenie to ilustruje wan cech
popytu na pienidz, ktry jest do pewnego stopnia wraliwy na
poziom stopy procentowej. Znaczy to, e wzrost stopy
procentowej skania ludzi i przedsibiorstwa do ograniczania
popytu transakcyjnego na pienidz oraz przeznaczania funduszy
na zakup wyej oprocentowanych aktyww; do utrzymywania
przecitnie mniejszej iloci gotwki oraz czstszego jej
uzupeniania; do synchronizowania przychodw i wydatkw lub
do wykorzystania innych sposobw zarzdzania zasobami
pienidza gotwkowego.
Poziom stopy procentowej rwnowacej poda i popyt na
rys. 16.3 jest wyznaczony przez punkt przecicia obu krzywych.
Stop rwnowagi jest w tym przypadku stopa wynoszca 4%
rocznie. Przy tym poziomie stopy procentowej wielko poday
pienidza okrelona przez Fed jest rwna wielkoci popytu
zgaszanego przez spoeczestwo.

Wpyw polityki pieninej. Zwrcie uwag, w jaki sposb

polityka pienina wpywa na rynek pieniny; jeeli Fed,
zauwaajc na przykad nadcigajc inflacj, decyduje si na
ograniczenia, poda pienidza zmniejsza si, a krzywa SS
przesunie si w lewo. W rezultacie wzronie stopa procentowa.
O ile? Wystarczajco, aby skoni przedsibiorstwa i
gospodarstwa domowe do zmniejszenia stanu gotwki oraz sald
na rachunkach biecych o kwot rwn kwocie redukcji poday
pienidza.

Aby sprawdzi, czy dobrze to rozumiecie, rozwacie

nastpujc sytuacj: w zwizku z nazbyt gbok recesj Fed
zdecydowa si zwikszy wielko poday pienidza. Co zrobi
w tym przypadku? Jaka bdzie reakcja rynku pieninego?
Naley tu powtrzy istotn uwag. Analiza poday i
popytu przedstawiona na rys. 16.3 jest nadmiernie uproszczona
pod jednym wanym wzgldem. Jak widzielimy, krzywa
popytu na pienidz jest funkcj nie tylko stopy procentowej, ale
take poziomu dochodu (lub, w skali caej gospodarki, produkcji
globalnej). Popyt transakcyjny na pienidz ronie wraz ze
wzrostem nominalnego PNB. Tote za przedstawion na rys.
16.3 analiz popytu na pienidz kryje si nie wyraone wprost
zaoenie, e poziom PNB jest dany.
Co si stanie, gdy nominalny PNB wzronie (w wyniku
wzrostu P lub Q)? Reakcja bdzie nastpujca: (1) popyt na
pienidz wzronie przy kadym poziomie stopy procentowej, (2)
krzywa DD przesunie si od rodka wykresu 16.3 oraz (3) stopa
procentowa wzronie przy danym poziomie M.
Podsumujmy to, czego si dowiedzielimy o rynku
pieninym.

Sytuacja na rynku pieninym zmienia si pod wpywem

kombinacji dwu czynnikw: (1) skonnoci ludnoci do
utrzymywania pienidza (ilustrowanej za pomoc krzywej DD)
oraz (2) polityki pieninej Fed (w tym przypadku jest to
polityka utrzymania staej poday pienidza na poziomie M*, co
oznacza, e krzywa SS jest pionowa). Te dwa czynniki
wyznaczaj poziom rynkowej stopy procentowej. Usztywnienie
polityki pieninej przesuwa krzyw SS w lewo, zwikszajc
poziom rynkowej stopy procentowej. Wzrost globalnej produkcji
lub poziomu cen zwiksza popyt na pienidz, przesuwajc
krzyw DD na prawo.
Rwnowaga oglna
Teraz moemy scali elementy dotychczasowej analizy,
by pokaza, jak zmiany iloci pienidza wpywaj na globalny
popyt, a tym samym na produkcj i ceny. Na rys. 16.4
przedstawiono graficznie sposb dziaania naszego prostego
modelu mnonikowego. Najpierw pokrtce omwimy trzy
czci rysunku, a nastpnie przejdziemy do szczegowej analizy
skutkw polityki pieninej.
Rysunek 16.4 przedstawia trzy rne kwestie: (a) rynek
pieniny (lewy grny rysunek), (b) sposb okrelenia poziomu
inwestycji (prawy grny rysunek oraz (3) sposb okrelenia
cznego popytu i PNB za pomoc mechanizmu mnonikowego
(prawy dolny rysunek). Moemy sobie wyobrazi, e proces ten
przebiega zgodnie z ruchem wskazwek zegara od rynku
pieninego, przez inwestycje, ksztatujc ostatecznie globalny
popyt oraz PNB.
Rozpocznijmy nasz analiz od lewej grnej czci rys.
16.4(a). Przedstawia on poda pienidza oraz popyt na pienidz
podobnie jak rys. 16.3 - tak wic lewa grna cz rysunku jest
powtrzeniem poprzedniego. Zamy, e rozpoczynamy od
punktu A, w ktrym stopa procentowa wynosi 8%, a poda
pienidza jest wyznaczona krzyw SA. Jeeli Fed martwi si
zagraajc recesj, moe zwikszy poda pienidza za pomoc
operacji otwartego rynku, przesuwajc krzyw poday do SB. W
sytuacji przedstawionej na rys. 16.4(a) rynkowa stopa
procentowa spadnie wic do 4%.
Rysunek 16.4(b) przedstawia dalej, w jaki sposb nisze
stopy procentowe pobudzaj wraliwe na poziom stopy
procentowej wydatki. W rozdziale 7 pisalimy, e
przedsibiorstwa zwikszaj wydatki inwestycyjne, gdy spada
poziom stopy procentowej; tak wic wydatki na fabryki,
wyposaenie i zapasy rosn w okresach niskich stp
procentowych. Ponadto, konsumenci zwikszaj swe zakupy, a

rzd centralny lub wadze lokalne mog zwikszy swe budety

przeznaczone na szkoy lub budow drg.
Ilustruje to rys. 16.4(b), na ktrym spadek stopy
procentowej spowodowany wczeniejszym wzrostem poday
pienidza pobudza wzrost inwestycji z punktu A' do B'.
Wreszcie rys. 16.4(c), bdcy jedynie powtrzeniem
diagramu z rozdziau 8, ilustrujcego zalenoci pomidzy
oszczdnociami i inwestycjami, zosta obrcony tak, aby
krzywa inwestycji znalaza si w tej samej pozycji, co krzywa
inwestycji na rys. 16.4(b). Dolny diagram ilustruje, w jaki
sposb inwestycje wpywaj na globalny popyt i, w naszym
modelu mnonikowym, prowadz do wzrostu PNB. Co si stao?
Stopa procentowa spada z A do B; to spowodowao wzrost
inwestycji z A' do B'; to za z kolei (przez mnonik)
doprowadzio do wzrostu PNB z A do B.

Po przedstawieniu w formie graficznej sposobu

oddziaywania pienidza na produkcj, przejdmy do omwienia
poszczeglnych etapw. Sekwencja zdarze rozpoczyna si wraz
ze zmian przez bank centralny wielkoci pienidza; w
analizowanym tu przypadku Fed zwiksza poda M. Aby zrwnoway now, wiksz ilo pienidza z popytem, stopa
procentowa musi si obniy. Nisza stopa procentowa pobudza
wzrost tych skadnikw globalnego popytu, ktre s wraliwe na

jej poziom, a wic popyt przedsibiorstw na dobra inwestycyjne

czy domy. Dziki dziaaniu mechanizmu mnonikowego wyszy
poziom wydatkw inwestycyjnych powoduje wzrost dochodu,
PNB i zatrudnienia.
W taki sposb najwaniejszy dzi instrument polityki
stabilizacyjnej - pienidz - przyczynia si do osigania
ostatecznych celw.
Polityka pienina w wietle koncepcji AD-AS
Skadajcy si z trzech czci rys. 16.4 pokazuje, w jaki
sposb wzrost poday pienidza prowadzi do wzrostu
globalnego popytu. Teraz moemy przedstawi jej wpyw na
ogln rwnowag gospodarcz za pomoc krzywych AS i AD
na rys. 16.5.
Widzielimy przed chwil, jak wzrost poday pienidza
prowadzi do zwikszenia inwestycji, a poprzez efekt
mnonikowy do zwikszenia globalnego popytu. Ilustruje to
krzywa AD na rys. 16.5, ktra si przesuna w prawo. Pokazany
przypadek przedstawia wpyw ekspansji monetarnej w okresie
recesji, kiedy krzywa AS jest wzgldnie paska. W tym
przypadku wraz z przesuniciem krzywej AD do punktu AD'
poziom realnego PNB gwatownie ronie, ceny natomiast rosn
tylko nieznacznie. Widzimy wic, w jaki sposb ekspansywna
polityka pienina wywiera potny wpyw na produkcj.
Co si jednak stanie, gdy poziom produkcji zblia si do
penego wykorzystania mocy produkcyjnej, tak jak w punkcie
E, ktry ley na pionowej czci krzywej AS z rys. 16.5? W
tym przypadku zmiany wielkoci M wywieraj niewielki wpyw
na produkcj; wywieraj one natomiast wpyw na poziom cen
(lub, jeeli ju jest inflacja, przyczyniaj si do podwyszenia
lub obnienia jej stopy). Analiza ta pokazuje, dlaczego w bardzo
dugim okresie, kiedy krzywa AS zaczyna si wznosi niemal
pionowo, zmiany polityki pieninej wpywaj na poziom cen i
stop inflacji.

Aby do koca zrozumie znaczenie tej niezwykle

ywotnej sekwencji zdarze, powinnicie przeanalizowa
sytuacj odwrotn, kiedy celem polityki pieninej jest
ograniczenie poday pienidza.
Ograniczenie poday pienidza za pomoc operacji
otwartego rynku powoduje wzrost stopy procentowej.
Zmniejszaj si wydatki inwestycyjne i, poprzez mnonik,
globalny popyt oraz produkcja i ceny. T sekwencj zdarze
mona przedstawi nastpujco:
M spada i wzrasta I spada AD spada PNB i P
spadaj.
Przypomnijcie sobie odwrotn sekwencj, przedstawion
na rys. 16.4, gdzie BA przesuwa si do B' A' oraz BA, aby
zrozumie, jak pienidz, stopa procentowa i globalny popyt
wzajemnie na siebie oddziauj. Nastpnie popatrzcie na rys.
16.5, pokazujcy, jak przesunicie krzywej AD w lewo
zmniejsza produkcj i obnia poziom cen.
Polityka pienina a realna stopa procentowa
W rozdziale 7 powiconym stopie procentowej,
wprowadzono pojcia realnej i nominalnej stopy procentowej.
Nominalna stopa procentowa jest to wyraony w dolarach
dochd uzyskiwany z kadego dolara posiadanych aktyww (na
przykad 5% odsetek uzyskanych z kadego dolara zdeponowanego na rachunku biecym). Realna stopa procentowa
informuje o tym, jaki dochd, mierzony iloci dbr
rzeczowych, a nie kurczc si miar dolarow, przynosz
aktywa; zawiera ona korekt z tytuu wpywu, jaki inflacja
wywiera na t ilo.
Realn stop procentow oblicza si, odejmujc od stopy
nominalnej stop inflacji.

W naszych rozwaaniach dotyczcych wpywu pienidza

na produkcj zakadalimy dotd, e ceny s stabilne. Teraz
rozpatrzymy sytuacj inflacyjn, gdy ceny rosn o 5 lub 10%
rocznie. Jak powinnimy zmodyfikowa dotychczasowy sposb
rozumowania?
Najpierw rozpatrzmy wpyw inflacji na popyt na pienidz.
Stwierdzilimy wczeniej, e popyt na pienidz ksztatuje si
pod wpywem poziomu nominalnej stopy procentowej.
Stwierdzenie to jest prawdziwe rwnie wtedy, gdy ceny rosn,
poniewa ludzie bd si zastanawia, czy utrzymywa pienidz
czy inne oprocentowane aktywa; bd oni przy tym porwnywa
nominalne stopy oprocentowania pienidza i innych aktyww.
Dla tych porwna nie ma znaczenia, co si dzieje z cenami
dbr.
Teraz rozwamy wpyw inflacji na popyt inwestycyjny. W
rozdziale 7 stwierdzilimy, e w odniesieniu do decyzji
inwestycyjnych waciw stop jest stopa realna. Dlaczego?
Poniewa zakupujc dobra kapitaowe otrzymujemy nie tylko
rent, ale take automatyczny zysk, wynikajcy z tego, e
warto dbr kapitaowych ronie wraz ze wzrostem oglnego
poziomu cen. Zamy, e jeste wacicielem domu. Kadego
roku otrzymujesz czynsz od najemcw. Ale rwnoczenie
warto twojego budynku ronie w miar upywu czasu wraz z
inflacj.
Na przykad, zamy, e stopa procentowa i stopa inflacji
s rwne i wynosz 10% w skali roku. Kupujc w tych
warunkach dobra kapitaowe o wartoci 10000 dol. zapacisz
1000 dol. odsetek od kredytu zacignitego na ich zakup. Kwot
tych odsetek pokryjesz z rnicy pomidzy cen ich nabycia a
cen odprzeday na koniec roku, ktra bdzie wynosi 11000
dol. (lub mwic inaczej z zysku kapitaowego). W istocie
rzeczy realny koszt (lub realna stopa procentowa) z tytuu
posiadania tych dbr bdzie rwny rnicy pomidzy
nominaln stop procentow i stop inflacji, czyli bdzie rwny
zeru.
Z tego prostego przykadu wida, dlaczego popyt na dobra
kapitaowe, jak budynki lub ciarwki, ksztatuje si raczej
pod wpywem realnej stopy procentowej (stopy nominalnej
zmniejszonej o stop inflacji) ni stopy nominalnej.
Dugookresowy a krtkookresowy wpyw na stop
procentow. Po wprowadzeniu do naszych rozwaa stopy
realnej i nominalnej moemy si zastanowi, dlaczego
dugookresowe skutki polityki pieninej mog by odwrotne
do skutkw krtkoterminowych. Powiedzmy, e mamy do

czynienia z ograniczaniem iloci pienidza, tak jak w roku

1979. W tej sytuacji nominalna stopa procentowa wzronie.
Inwestycje zmniejsz si, tak jak na rys. 16.4 (b) i w wyniku
zmniejsz si produkcja i zatrudnienie.
Jednake w dugim okresie osabienie aktywnoci
gospodarczej bdzie si przyczynia do zmniejszenia inflacji.
Przy niszej inflacji nominalny PNB bdzie rs wolniej, a tym
samym popyt na pienidz bdzie wzrasta wedug niszej stopy.
To spowoduje spadek nominalnej stopy procentowej. Gdy
gospodarka wrci do bardziej normalnego stanu, realna stopa
procentowa uksztatuje si na swym zwykym poziomie;
inwestycje, ktre ksztatuj si pod wpywem realnej stopy
procentowej, rwnie wzrosn, a nominalna stopa procentowa
(rwna sumie stopy inflacji i zwykej stopy realnej) spadnie w
wyniku ograniczenia iloci pienidza.
Tak wic, jeeli polityka trudniejszego pienidza
doprowadzi do zakoczenia szybkiej inflacji cen, nominalna
stopa procentowa take spadnie.
Ten paradoks czsto podkrelaj zwolennicy twardej
polityki pieninej, twierdzc, e przyczynia si ona w kocu
do obnienia stopy procentowej. Nie wolno im jednak
zapomina, e spadek stopy procentowej moe nastpi dopiero
po okresie wysokiej stopy procentowej oraz recesji. Tak wic
twarda polityka pienina z lat 1979-1982 moga w kocu
obniy nominaln stop procentow, ale tylko po duszym
okresie wysokiego bezrobocia i recesji.
C. MONETARYZM
Teraz, kiedy opanowalimy wiedz o oddziaywaniu
pienidza na aktywno gospodarcz, przejdmy do omwienia
monetaryzmu, wanej szkoy wspczesnej makroekonomii. Jak
zobaczymy dalej, przedstawiciele monetaryzmu podzielaj
pogldy przedstawicieli wspczesnej makroekonomii gwnego nurtu, podkrelajce znaczenie czynnikw ksztatujcych
czny popyt oraz warunki poday.
Jednake, jak ju sugeruje sama nazwa, monetaryzm
uznaje rol, jak odgrywa pienidz, za podstawowy czynnik
wpywajcy na ewolucj sytuacji gospodarczej w czasie.
Zgodnie z tym pogldem poda pienidza jest gwnym
czynnikiem wpywajcym na zmiany PNB w krtkim okresie, a
w duszym okresie wpywa gwnie na ceny. Ponadto, pod
wpywem konserwatywnego ekonomisty Miltona Friedmana,
niektrzy monetaryci s zwolennikami maksymalnego oparcia
si na siach rynkowych. Ich zdaniem rzd powinien wyrzec si
dostrajania gospodarki na rzecz okrelenia staych zasad,

powinien unika ingerowania w dziaanie wolnego rynku oraz

programw cenowo-pacowych. Ta filozofia wywara
decydujcy wpyw na polityk rzdu Pani Thatcher w Wielkiej
Brytanii od 1979 r., a take na polityk administracji Reagana
w Stanach Zjednoczonych.
Aby zrozumie istot monetaryzmu, trzeba omwi nowe
pojcie - szybko obiegu pienidza. Po zdefinowaniu tego
pojcia przejdziemy do podstaw teorii ilociowej, a nastpnie
do wspczesnego monetaryzmu.
Szybko obiegu pienidza
Na przeomie wieku Alfred Marshall z Cambridge w
Anglii oraz Irving Fisher z Uniwersytetu Yale prowadzili
badania popytu na pienidz. Obaj przywizywali du wag do
szybkoci obiegu pienidza, V. Pojcie szybkoci obiegu
pienidza znikno w szczytowym okresie rewolucji
Keynesowskiej, ale pojawio si znowu, jako niezwykle wane
narzdzie analizy.
Dlaczego miaby istnie zwizek pomidzy pienidzem a
PNB? M jest zasobem - czym, co mona mierzy w danym
momencie, tak jak inne skadniki bilansu. PNB jest strumieniem
dochodw osiganych w cigu roku - czym, co mona mierzy
na podstawie rachunku wynikw obejmujcego okres pomidzy
dwoma datami.
Czynnikiem czcym te dwie wielkoci jest nowe
pojcie szybkoci obiegu pienidza, oznaczane liter V.
Tempo, w jakim zasb pienidza obraca si w cigu
roku, jest okrelane mianem szybkoci obiegu pienidza. Jeeli
tempo to mierzone jest w relacji do cznego dochodu (lub
PNB), to wtedy jest okrelane mianem dochodowej szybkoci
obiegu, V.
Jeeli zasb pienidza obraca si w cigu roku wolno, a
ludzie trzymaj pienidz miesicami, zanim go wydadz, V
uksztatuje si na niskim poziomie. Jeeli ludzie trzymaj
niewielkie kwoty pienidza w relacji do PNB, wtedy V
uksztatuje si na wysokim poziomie. V moe si zmienia z
roku na rok, wraz ze zmianami stopy procentowej, inwazj
komputerw na banki czy inwazj bankw na rynek papierw
wartociowych.
W kadym przypadku nastpujca formalna definicja
szybkoci obiegu pienidza jest prawdziwa2:
P oznacza przecitny poziom cen, a Q realny (w
odrnieniu od nominalnego) PNB. Szybko obiegu pienidza

(V) wyraa relacj pomidzy nominalnym PNB a zasobem

pienidza w kadym roku.
Dla lepszego zrozumienia tych zalenoci posuymy si
przykadem. W 1984 r. przecitna wielko M1 wynosia okoo
550 mld dol. Nominalny PNB wynosi okoo 3680 mld dol. Tak
wic, dzielc 3680 mld dol. przez 550 mld dol., otrzymujemy
wskanik szybkoci obiegu pienidza wynoszcy 6 na rok.
Wyraajc to w ekwiwalentnej formie, moemy stwierdzi, e
w kadym momencie w cigu tego roku ludzie utrzymywali
zasoby pienidza w wysokoci nieznacznie przekraczajcej
dwumiesiczny przecitny dochd.
Rysunek 16.6 przedstawia najnowsz histori szybkoci
obiegu pienidza transakcyjnego (M1). Poniewa w ostatnich
dekadach nominalny PNB rs szybciej ni M1, wielko V
wzrastaa w tym okresie. Podstawowym problemem w
rozwaaniach wspczesnego monetaryzmu jest kwestia, czy V
jest wielkoci sta, czy jej zmiany s moliwe do
przewidzenia i czy s one powizane ze zmianami stopy
procentowej.
2
W rwnaniu tym zastosowano znak rwnoci skadajcy si z trzech kresek, a nie, jak
zwykle, znak rwnoci skadajcy si z dwu kresek. Zrobiono tak, by podkreli, e jest to
tosamo - stwierdzenie, ktre nie mwi nam nic o rzeczywistoci, ale ktre z definicji jest
prawdziwe, nawet gdyby w USA wystpia hiperinflacja lub gdyby nastpio zmniejszenie M o
poow przy rwnoczesnym dziesiciokrotnym wzrocie PNB.

Rwnanie wymiany: tosamo

Gdy ju ekonomici wymylili pojcie szybkoci obiegu
pienidza, to przeksztacili jego formaln definicj, uzyskujc
w wyniku now tosamo, nazwan ilociowym rwnaniem
wymiany:
MV = PQ
Rwnanie to powstao w wyniku przesunicia M z
mianownika prawej strony poprzedniego rwnania do licznika
po lewej stronie. Z definicji V wynika, e lewa stona nowego
rwnania odpowiada rocznemu nominalnemu PNB. Ale prawa
strona rwnania, w wyniku sposobu zdefiniowania P i Q, z
zaoenia odpowiada nominalnej wielkoci PNB.
Na przykad, zamy, e w gospodarce wytwarzane jest
tylko jedno dobro, chleb. PNB skada si z 4 bln bochenkw
chleba sprzedawanych po 1 dol., tak wic PNB = PQ = 4 bln
dol. PNB na rok. Jeeli poda pienidza wynosi 200 mld dol.,
to pienidz musi si obrci 20 razy na rok. V wynosi zatem 20.

Co by si stao, gdyby ilo pienidza ulega podwojeniu,

podczas gdy V i Q nie ulegyby zmianom? Wielko P ulegaby
podwojeniu. Nominalny PNB take by si podwoi i wynosiby
8 bln dol.
Prosta teoria ilociowa
Zauwacie, e, jak dotd, nie dowiedzielimy si nic o
gospodarce: obserwowalimy tylko zmienn nazywan
szybkoci obiegu pienidza. Zobaczmy teraz, jak dawni
ekonomici (tacy jak ekonomici klasyczni) wykorzystywali
szybko obiegu pienidza do wyjanienia ruchw cen.
Rozpocznijmy od przeksztacenia ilociowego rwnania
wymiany, ktre zdefiniowalimy przed chwil, tak by okreli
poziom cen:

Do tego rwnania wprowadzilimy zmienn k,

wyraajc relacj V/Q. Wprowadzilimy t now form
rwnania, gdy wielu ekonomistw klasycznych uwaao, i
wspczynnik k powinien by stay w krtkim okresie lub
zmienia si wolno w dugim okresie. Gdy warto k jest staa
(lub zmienia si powoli), odpowiada to zaoeniom prostej
teorii ilociowej.
Uzasadnienie. Dlaczego warto k miaaby by staa lub
ulega agodnym zmianom? Z dwu wzgldw. Po pierwsze,
wielu dawnych ekonomistw sdzio, e szybko obiegu
pienidza jest staa, odzwierciedla jedynie poziom dochodw i
patnoci (mona to zobaczy na rys. 16.2). Nie dopuszczali oni
znaczcego wpywu stopy procentowej na szybko obiegu
pienidza.
Po drugie, ekonomici klasyczni, ktrzy wyznawali
prost teori ilociow, zakadali oglnie pene zatrudnienie.
Ich zdaniem, realny PNB (Q) winien wzrasta agodnie. czc
te dwa argumenty, moemy stwierdzi, e warto k = V/Q jest
staa w krtkim okresie i zmienia si agodnie w dugim
okresie.
Implikacje teorii ilociowej s proste. Jeeli rzd
spowoduje tysickrotny wzrost M, to mona przewidzie
hiperinflacj, przy ktrej warto P wzronie 1000 razy.
Chocia niezwykle prosta, teoria ta moe by jednak uyteczna.
Na rysunku 12.5 wida, e gdy niemiecki bank centralny
drukowa ciarwki pienidzy, ceny wzrosy 100 mld razy w
latach 1922-1923. Szef banku centralnego zaprzeczy istnieniu

takiego zwizku, a przecie uczciwiej z jego strony byoby

powiedzie: Jestem tylko urzdnikiem pastwowym
zmuszonym woaniami podbitego narodu, yjcego w
warunkach gronej dezorganizacji zewntrznej i wewntrznej,
do wzicia udziau w wycigu pienidza i cen. Zrozumiae, e
olbrzymie zwikszenie iloci marek niemieckich przy
ograniczonej poday dbr podnioso ceny wyraone w markach
na niebotyczne wysokoci.
Starajc si zrozumie prost teori ilociow,
przypomnijcie sobie, e pomidzy pienidzem a zwykymi
dobrami, takimi jak chleb czy stal, istniej zasadnicze rnice.
Chleb jest nam potrzebny do jedzenia, a stal na motki lub
samochody. Pienidzy potrzebujemy tylko dlatego, e
umoliwiaj nam nabycie chleba lub stali. Jeeli w 1923 r.
wszystkie ceny w Niemczech byy wysze 100 mld razy od cen
z roku 1920, to oczywicie zapotrzebowanie na M byo 100 mld
razy wiksze ni w 1920 r. wiadczy to o prawdziwym ziarnie
w prostej teorii ilociowej.
Chocia elementarna, ta prosta teoria ilociowa czca
bezporednio P i M jest przydatna do opisu okresw
hiperinflacji; pomaga take zrozumie, dlaczego w niektrych
krajach inflacja jest umiarkowana, podczas gdy ceny w innych
galopuj w tempie 20, 50 lub 200% rocznie.
Nie wolno nam jednak zapomnie, e ta prosta teoria
ilociowa jest tylko tym, czym jest. W wikszoci krajw V i Q
nie s stae czy te nie zmieniaj si agodnie w krtkim
okresie. P i M mog si zmienia w bardzo rnych kierunkach
z roku na rok. Chocia jest ziarno prawdy w prostej teorii
ilociowej, trzeba pamita, e nie mona wypeni koszyka o
pojemnoci jednego buszla ziarnem prawdy.
WSPCZESNY MONETARYZM
Przejdziemy teraz do wspczesnego monetaryzmu. T
wielce wpywow doktryn wypracowa w ostatnich trzech
dekadach Milton Friedman z Chicago oraz liczni jego koledzy i
naladowcy3. Pocztki szkoy zwizane s z wyzwaniem
rzuconym wczesnym Keynesistom, ktrzy w latach 1935-1960
przywizywali nadmiern wag do polityki fiskalnej. Pod
przywdztwem Friedmana monetaryci sformuowali spjny
zestaw pogldw w zakresie teorii polityki
makroekonomicznej, bdcy wyzwaniem dla panujcej
Keynesowskiej ortodoksji. Monetaryci zgromadzili wielu
akademikw, osobistoci politycznych oraz ludzi ze wiata
finansjery. Nawet ludzie z Wall Street, z natury sceptyczni,
traktuj monetaryzm powanie, gdy sdz, e tak czyni inni.

Ostatecznie, w ostatniej dekadzie monetaryzm podzieli si.

Jedna z jego gazi wyksztacia si w monetaryzm, ktry
bdziemy tu omawia, natomiast modszy odam stworzy
wpywow szko racjonalnych oczekiwa, analizowan w
Dodatku do tego rozdziau.
3

Przeomowe znaczenie miao studium empiryczne M. Friedmana i A. Schwartza A

Monetary History of the United States 1867-1960, Princeton University Press dla National Bureau
of Economic Research, Princeton, N. J. 1963. Oywiona dyskusja o roli polityki pieninej i
fiskalnej miaa miejsce midzy Walterem Hellerem (gwnym doradc ekonomicznym prezydenta
Kennedy'ego) i Friedmanem w Monetary versus Fiscal Policy (Norton, New York 1969). Znaczcy
monetaryci to: Allan Meltzer (Carnegie-Mellon), Kari Brunner (Rochester), Beryl Sprinkel
(podsekretarz ministerstwa skarbu w rzdzie prezydenta Reagana), Jerry Jordan (Nowy Meksyk i
doradca ekonomiczny Reagana), Leif Olson (Citibank, Nowy Jork), Leonall Andersen (Bank
Rezerwy Federalnej, St Louis), Alan Walters (doradca premier Thatcher), a take inni ekonomici
w Stanach Zjednoczonych i za granic.

Monetaryzm podkrela znaczenie pienidza dla

ksztatowania nominalnej wielkoci PNB w krtkim okresie
oraz cen w dugim okresie. Analiza prowadzona jest za pomoc
ilociowego rwnania wymiany i kadzie duy nacisk na
badanie trendw zmian szybkoci obiegu pienidza.
Monetaryci skaniaj si ku pogldom, e szybko obiegu
pienidza jest wzgldnie staa (lub w kracowych przypadkach
staa). Jeeli jest to prawda, to obserwacja jest bardzo wana,
ilociowe rwnanie wymiany dowodzi bowiem, e gdy warto
V jest staa, to zmiany M wpyn na PQ (lub nominalny PNB),
w tej samej proporcji. Szybko obiegu pienidza odgrywa
gwn rol w analizie monetarystycznej4.
Istota monetaryzmu
Tak jak wszystkie powane szkoy mylenia, monetaryzm
ma kilka wanych punktw. Do najwaniejszych mona
zaliczy nastpujce.
1. Poda pienidza jest podstawowym staym czynnikiem
okrelajcym wzrost nominalnego PNB. Monetaryzm, tak jak
Keynesowska teoria mnonika, jest teori czynnikw
okrelajcych czny popyt. Jak stwierdza, ze wzgldw
praktycznych przyjmuje, e na krzyw AD wpywaj tylko
zmiany poday pienidza. Polityka fiskalna jest wana z
pewnych wzgldw (np. dla okrelenia czci PNB
przeznaczonej na obron lub konsumpcj spoeczn), ale
podstawowe zmienne ekonomiczne (produkcja globalna,
zatrudnienie i ceny) s ksztatowane gwnie przez pienidz. W
dogodnym, ale nadmiernym uproszczeniu: tylko pienidz ma
znaczenie.
4

Eklektyczni Keynesici lat osiemdziesitych, uywajc jzyka funkcji popytu na pienidz,

traktuj szybko obiegu jako rosnc funkcj stopy procentowej. Wielu uwaajcych si za
monetarystw, ale nie podzielajcych pogldu Friedmana, e stopa procentowa nieznacznie
wpywa na szybko obiegu, trudno odrni od takich eklektycznych Keynesistw. Taka
konwergencja, od niezgody do syntezy wspczesnej makroekonomii gwnego nurtu, nie jest
zjawiskiem obcym nauce.

Na jakiej podstawie monetaryci przypisuj pierwotne

znaczenie pienidzowi? Na podstawie dwu zaoe: Po
pierwsze, jak stwierdzi Friedman, ,,Na podstawie bada
empirycznych mona stwierdzi nadzwyczajn stabilno i
rytmiczno takich wielkoci jak dochodowa szybko obiegu
pienidza, ktra musi wywiera wraenie na kadym, kto
obserwuje dane dotyczce pienidza5. Ponadto, wielu
monetarystw podzielao w przeszoci pogld, e popyt na
pienidz jest cakowicie niewraliwy na stop procentow;
jednak w ostatnich latach znaczenie tego pogldu si
zmniejszyo.
Dlaczego te dwa zaoenia s decydujce dla pogldw
monetarystw? Wrmy do ilociowego rwnania wymiany,
ktre mwi, e PQ MV. Zwrcie uwag, e gdy warto V
jest staa, wtedy M wpynie na PQ nominalny PNB. Inaczej
mwic, jeeli szybko obiegu nie zmienia si, pienidz i
tylko pienidz wywiera wpyw na nominalny PNB.
Jeeli, z drugiej strony, zmiany M prowadz do zmian V,
to M nie spowoduje proporcjonalnych zmian poziomu PQ.
Podobnie, jeeli warto V jest kracowo niestabilna i zmienia
si losowo z roku na rok, znajomo zmian M bdzie mao
pomocna w przewidywaniu zmian PQ.
Dlaczego polityka fiskalna zdaniem monetarystw nie
ma znaczenia? Po prostu dlatego, e gdy warto V jest staa,
jedyn si, ktra wpywa na PQ, jest M. Nie istniej wic
drzwi, ktrymi podatki lub wydatki rzdowe mogyby wej na
scen. Jeeli natomiast deficyty fiskalne mog spowodowa
wzrost stopy procentowej i w wyniku szybkoci obiegu
pienidza, to nawet bez zmian w wielkoci poday pienidza
polityka fiskalna ma niezaleny wpyw na inflacj, produkcj i
zatrudnienie.
2. Pace i ceny s wzgldnie gitkie. Przypomnijcie
sobie, e jedn z podstawowych obserwacji Keynesa byo to, e
ceny i pace nie zmieniaj si i nie oczyszczaj szybko rynku
dbr i pracy. Ceny i pace s lepkie. Wedug wspczesnej
makroekonomii gospodarka wykazuje lepko cen i pac, gdy
krtkookresowa krzywa Philipsa opada ku doowi, a nie jest
pionowa. Alternatywnie, jak wynika z wczeniejszych
rozwaa, w gospodarce o lepkich pacach i cenach
krtkookresowa krzywa globalnej poday bdzie si wznosi
ku grze (ale nie pionowo).
Monetaryci nie lubi pogldu, w myl ktrego ceny i
pace s tak ruchliwe jak melasa. Akceptujc generalnie pogld,
e pace i ceny wykazuj pewn inercj, monetaryci s skonni

sdzi, e Keynesici przywizuj nadmiern wag do tej

inercji. Monetaryci skaniaj si ku pogldowi, e krzywa
Philipsa jest dosy stroma nawet w krtkim okresie i, idc
ladem Friedmana, utrzymuj, e w dugim okresie jest ona
pionowa6. Posugujc si koncepcj AS, monetaryci utrzymuj,
e krtkookresowa krzywa Philipsa jest dosy stroma i
umiejscowiona w punkcie potencjalnego produktu.
5

Zob. M. Friedman The Quantity Theory of Money - A Restatement, w Studies in the

Quantity Theory of Money, ed. J. Friedman, University of Chicago Press, Chicago 1956.

Poczmy z kolei te dwie czci razem. Poniewa M

powoduje zmiany PQ i poniewa ceny oraz pace s wzgldnie
gitkie wok potencjalnego produktu, pienidz wpywa na
produkt realny tylko umiarkowanie i w krtkim okresie.
Gwnym efektem zmian M s zmiany P.
Tak wic, wyczajc krtki okres, M wpywa gwnie na
ceny, polityka fiskalna nie wpywa na nic, a Q pozostaje przez
wikszo czasu na poziomie bliskim potencjalnego produktu.
3. Sektor prywatny jest stabilny. W kocu, monetaryci
wierz, e gospodarka prywatna jest wzgldnie stabilna. Co to
oznacza? Po prostu, poniewa V jest stabilne, wikszo zmian
nominalnego PNB jest spowodowana zmianami poday
pienidza, a polityka pienidza jest z kolei ksztatowana pod
wpywem polityki oraz zdarze zewntrznych, takich jak
odkrycia z zota, wprowadzanie waluty zotej oraz
odchodzenie od niej, zwroty w polityce Fed, polityczne cykle
koniunkturalne pompujce M tu przed listopadem w latach
podzielnych przez 4 itd.
Porwnanie z ekonomi gwnego nurtu
Jak pogldy monetarystw wygldaj na tle pogldw
wspczesnej ekonomii gwnego nurtu? W rzeczywistoci
rnice dotycz raczej punktw cikoci ni podstaw. Chocia
pogldy nie s identyczne, podobiestwa ekonomiczne zostay
w duej mierze zaguszone przez haaliwe debaty.
Rysunek 16.7 podsumowuje rnice i zasuguje na
baczn uwag. Pokazuje on pogldy monetarystw i
przedstawicieli ekonomii gwnego nurtu w kategoriach
krzywych: globalnej poday i popytu. S dwie zasadnicze
rnice.
Pierwsza dotyczy rnic w pogldach na temat si
wpywajcych na krzyw AD. Monetaryci dowodz, e
krzywa AD przesuwa si tylko (lub gwnie) pod wpywem
pienidza, a przesunicia te s wzgldnie stabilne7.

6
Niektrzy autorzy uwaaj ekonomi neoklasyczn lub szkol
racjonalnych oczekiwa Lucasa, Sargenta i Barro za skrajn form
monetaryzmu. W Dodatku pokazano, dlaczego krtkookresowa krzywa
Phillipsa jest pionowa (lub e krzywa AS jest pionowa w krtkim okresie).
Chocia wystpuj wsplne elementy midzy monetaryzmem i szko
racjonalnych oczekiwa, uwaamy, e uyteczne jest traktowanie ich
odrbnie.
7
Zauwamy take, i krzywa AD jest narysowana jako prostoktna
hiperbola dla przypadku monetarystycznego. Trzeba te przypomnie, e
rwnanie xy = staa opisuje prostoktn hiperbol w wykresie x i y. Dla
danych M i V krzywa cznego popytu jest okrelona przez PQ = sta, tak
e krzywa AD jest prostoktn hiperbol.

Ekonomici gwnego nurtu sdz, e wiat jest bardziej

zoony. Przyjmuj oni do wiadomoci fakt, e przez ponad
wiek zmiany PQ (tj. zmiany nominalnego PNB) przebiegay
wedug staego wzorca: dwie trzecie zmian Q - jedna trzecia
zmian P, a nie trzy trzecie zmian P i zero trzecich zmian Q, co
by sugerowaa ilociowa teoria pienidza i cen.
Co wicej, wspczesna ekonomia gwnego nurtu
podkrela, e pienidz wpywa na wielko produkcji, ale wraz
z innymi zmiennymi polityki ekonomicznej, jak G i T. Na
dodatek, ekonomici gwnego nurtu wierz, e na krzyw AD
wywiera wpyw wiele innych zjawisk wystpujcych w
gospodarce prywatnej - inwestycje, przyzwyczajenia
konsumentw, ceny ropy itd.

Druga gwna rnica dotyczy ksztatu krzywej cznej

poday (AS). Wspczeni ekonomici gwnego nurtu
utrzymuj stanowczo, e krzywa AS jest zupenie paska w
krtkim okresie (niektrzy sdz, e krtki okres rozciga si na
cakiem dugi czas). Monetaryci uwaaj, e ekonomici
gwnego nurtu wyolbrzymiaj lepko pac oraz cen i sdz, e
w krtkim okresie krzywa AS jest dosy stroma
prawdopodobnie nie pionowa, ale bardziej stroma, ni to
przypuszczaj ekonomici gwnego nurtu.
Ze wzgldu na te rnice pogldw na temat krzywej AS,
ekonomici gwnego nurtu i monetaryci uwaaj, e zmiany
cznego popytu bd miay rne efekty krtkookresowe.
Ekonomici gwnego nurtu wierz, e w krtkim okresie
zmiany wydatkw zmieni istotnie tylko produkcj, a nie ceny.
Monetaryci natomiast myl, e przesunicie popytu skoczy
si raczej ruchem cen ni wielkoci realnych.
Pomidzy monetarystami i innymi ekonomistami istniej
oczywicie take inne rnice. Wiele z nich dotyczy
konserwatywnej politycznej filozofii monetarystw. Winnimy
odnotowa, e omawiana wanie ekonomiczna istota
monetaryzmu tylko sabo jest zwizana z polityczn platform
konserwatystw. Tak wic mona sobie wyobrazi
monetarystycznego dziaacza, przekonanego, e M i tylko M
wpywa na PNB! Taki monetarysta mgby popiera dostrajanie
M w celu opanowania cyklu koniunkturalnego. Istot mylenia
monetarystycznego na temat makroekonomii jest koncentracja
na roli pienidza w ksztatowaniu globalnego popytu i na
wzgldnej elastycznoci pac i cen.
Platforma monetarystyczna

Gdyby monetaryzm zwraca uwag tylko na ksztat

krzywych AS i AD, byby zapewne tak znany jak
poujadism lub bimetalizm. Jednake sta si on czci
dzisiejszej konserwatywnej ortodoksji i zdominowa
konserwatywne rzdy w Stanach Zjednoczonych i w
Europie.
Platforma monetarystyczna zawiera trzy pozwalajce
j wyodrbni cechy: (l) skonno do niewielkiego rzdu i
wolnego rynku; (2) wikszy nacisk na opanowanie inflacji
ni na zmniejszanie bezrobocia; (3) denie do unikania
aktywnej polityki pastwa, preferowanie raczej rzdw
prawa ni uznaniowoci czowieka.
1. Leseferyzm. Monetaryci, oglnie rzecz biorc,
opowiadaj si za rynkiem wolnym od interwencji pastwa.

Wierz, e rynek jest dostatecznie konkurencyjny, e co i

jak bdzie skutecznie rozwizane bez udziau widzialnej
rki rzdu. Rzdy s czsto traktowane jako nieefektywne,
przekupne i wywierajce niszczcy wpyw na wolno
jednostki8.
2. Znaczenie stabilnoci cen. Drug cech podejcia
monetarystycznego jest niech do inflacji. Monetaryci s
skonni wierzy, e znaczna cz bezrobocia jest bd to
dobrowolna, bd te spowodowana le zaprojektowan
polityk rzdu. Rzeczywicie, Friedman wymyli termin
naturalna stopa bezrobocia, implikujcy, e znaczna cz
bezrobocia jest rezultatem dziaania si rynkowych i moe by
zaakceptowana. Dobrowolny charakter bezrobocia jest
wyraniej podkrelony przez szko racjonalnych oczekiwa
(zob. Dodatek do tego rozdziau). Zgodnie z pogldami tej
szkoy, bezrobocie jest dobrowolne, z wyjtkiem bezrobocia
przejciowego, bdcego wynikiem bdnego postrzegania.
8

Zob. zwaszcza Friedmana Capitalism and Freedom, University of Chicago Press, Chicago
1962. Dokonujc przegldu zwolennikw liberalizmu w rozdziale 35, rozwaamy rol tego
podejcia w kontekcie historii myli ekonomicznej.

Inflacja raczej ni bezrobocie jest uwaana za gwn

chorob spoeczn. Monetaryci powicili wiele czasu na
badanie hiperinflacji i byli wiadomi tragicznych zaburze,
takich jak w Niemczech lub Ameryce aciskiej; dlatego, by
moe, s oni bardziej skonni od ekonomistw gwnego nurtu
zgodzi si na bezrobocie, by zapobiec inflacji.
3. Zasady polityki. Najwaniejszym wkadem monetarystw
do wspczesnej polityki makroekonomicznej jest pooenie
nacisku na ksztatowanie jej zasad, a nie stosowanie
uznaniowoci w prowadzeniu tej polityki.
W zasadzie, jak zauwaono wyej, ekonomiczny
monetaryzm nie odrzuca moliwoci stosowania polityki
dostrajania gospodarki. Jeeli doradca ekonomiczny, widzc, e
popyt na pienidz jest stabilny, zauway nadcigajce
bezrobocie, to moe rekomendowa szybkie i powane
zwikszenie M, by utrzyma pene zatrudnienie.
Jednake monetaryci nie poszli t drog. Dzisiaj
podkrelaj oni raczej, e prywatna gospodarka jest stabilna, a
destabilizacj wprowadzaj dziaania rzdu; e rzd nie jest
godny zaufania, jest skonny raczej do realizowania wasnych
egoistycznych interesw kosztem oglnego dobrobytu,
powodujc powstawanie politycznych cykli gospodarczych; e
M wpywa na PQ tylko z dugim i zmiennym odroczeniem; i e
kiedykolwiek pojawi si zakcenia, s one szybko
korygowane przez wzgldnie gitkie ceny i pace.
Tak wic monetaryci nie s zwolennikami stosowania
przez pastwo polityki pieninej w celu odwrcenia tendencji
wystpujcych w gospodarce i opowiadaj si za nastpujc
zasad polityki pieninej: najlepsz polityk pienin jest
polityka polegajca na okreleniu staej stopy wzrostu M.
Zwize uzasadnienie takiej polityki jest nastpujce.
Monetaryci wierz, e staa stopa wzrostu pienidza (3 lub
4% rocznie) wyeliminuje podstawow przyczyn niestabilnoci
we wspczesnej gospodarce - kapryne i nie budzce zaufania
zmiany w polityce pieninej. Gdyby zastpi Rezerw
Federaln programem komputerowym, ktry by produkowa
sta stop wzrostu M, to nie byoby gwatownych zmian
wzrostu M. Przy staej szybkoci obiegu, nominalny PNB
rsby wedug staej stopy. I dopty, dopki M wzrasta wedug
stopy bliskiej stopie wzrostu potencjalnego PNB, wkrtce
osigniemy stabilno cen.
Krtko mwic, Fed nie powinien i pod wiatr. Nie
moe dostraja gospodarki. Nie powinien zgadywa, jak jego

polityka wpynie na rynki finansowe. Musimy mie rzdy

prawa,
a
nie
FKOR.

Wpywy pogldw monetarystw byy niezwykle silne w

ostatniej dekadzie. Od padziernika 1979 r. do jesieni 1982 r.,
w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono eksperyment
monetary styczny na pen skal. Fed przesta oddziaywa na
stop procentow i koncentrowa si z penym powiceniem na
utrzymaniu zaoonego wzrostu pienidza (spjrzcie na
stoki celw polityki pieninej na rys. 15.4).
Rezultaty eksperymentu monetarystycznego byy mieszane.
Z technicznego punktu widzenia okazao si, e ksztatowanie
wielkoci pienidza jest trudne (zauwacie, jak losowy
charakter ma wykres pienidza na rys. 15.4). Co wicej, stopa
procentowa bya nadzwyczaj niestabilna i skakaa w gr i w
d o kilka punktw procentowych w cigu roku. Okazuje si
przy tym, e w zestawieniu z tak polityk pienin - lub, co
bardziej prawdopodobne, w wyniku takiej polityki - szybko
obiegu bya take nadzwyczaj niestabilna.
Gospodarka nie eglowaa spokojnie od 1979 do 1982 roku.
Program monetarystyczny doprowadzi do ostrej recesji.
Bezrobocie wzroso do poziomu 10,5%, gdy inwestycje i inne
wraliwe na stop procentow elementy cznego popytu
zwidy w upale wysokich stp procentowych.
Pozytywn stron monetarystycznego eksperymentu by
sukces w opanowaniu inercyjnej inflacji, ktrej stopa spada z
9% w 1980 r. do 4% w 1984 r. Wtpliwoci dotyczce siy
dziaania polityki pieninej nie zostay umierzone. Pienidz
dziaa, ale nie sprawia cudw.
Ostateczne zyski z monetarystycznego eksperymentu z lat
1979-1982 nie s w peni znane, ale nasza ich ocena jest
nastpujca: eksperyment dowodzi, e monetaryci maj racj,
wskazujc na M jako skuteczn bro makroekonomiczn. Nie
maj jednak racji mylc, e monetarystyczne lekarstwo na
inflacj dziaa szybko na bezrobocie, lub e krzywa AS jest
stroma, lub te i tylko pienidz ma znaczenie.
Zasada nominalnego PNB
Wypadki z lat 1979-1982 zawiody niektrych
monetarystw: ci, ktrzy mieli wtpliwoci co do staych stp
wzrostu pienidza, uzyskali potwierdzenie swoich obaw.
Pytano, co by mogo zastpi zasad staego wzrostu
poday pienidza w wiecie pragncym praktycznych zasad?
Pytanie to stawiali z moc ci, ktrzy byli zdania, e bez zasad
rzd nie poradzi sobie w znalezieniu susznej polityki: lub, co
gorsza, e bdzie manipulowa polityk w celu realizacji
partyjnych interesw, zwizanych z politycznymi cyklami
koniunkturalnymi.

W tych poszukiwaniach wielu formuowao zasad, e

twrcy polityki ekonomicznej powinni kierowa si na
osignicie z gry okrelonej cieki wzrostu nominalnego
PNB. Wyjciowym celem mogaby by stopa wzrostu w
wysokoci 8% corocznie odzwierciedlajca, powiedzmy,
trzyprocentowy
potencjalny
wzrost
produkcji
i
picioprocentow inflacj. Nastpnie mogaby by obniana, by
w kocu osign wzrost nominalnego PNB wynoszcy 3-5%,
co umoliwioby realny wzrost przy zasadniczo stabilnych
cenach.
Czy polityka pienina nadaje si do realizacji takiego
celu? Zamiast formuowa cele w zakresie wzrostu M bez
uwzgldnienia stanu gospodarki, okrelono by je na poziomie
umoliwiajcym osignicie zakadanego wzrostu nominalnego
PNB. Cele polityki pieninej nie byyby okrelane w prni,
ale w kontekcie potrzeb osigania zakadanego wzrostu
nominalnego PNB.
Chocia ruch na rzecz formuowania celw w
kategoriach wzrostu nominalnego PNB nie uzyska
powszechnego poparcia, wielu ekonomistw uwaa, i jest
bardziej podany od okrelania celw polityki pieninej bez
uwzgldniania prywatnego popytu lub zmian szybkoci obiegu
pienidza.
Prba bilansu
aden tekst z podstaw fizyki nie moe wyznaczy granic
dyskusji na temat czarnych dziur i rozszerzajcego si
wszechwiata. Podobnie, tekst ekonomiczny nie powinien
zmierza do ferowania ostatecznych werdyktw, co do
prawdziwoci jednego z godnych szacunku wojujcych z sob
paradygmatw.
Mylimy jednak, e z ostatnich dowiadcze wynikaj
nastpujce, wstpne, wnioski.
Po pierwsze, wczeni Keynesici skorzystali na ponownym
odkryciu pienidza. Nie ulega wtpliwoci, e pienidz ma
znaczenie. Pocztkowe entuzjastyczne traktowanie polityki
fiskalnej
doprowadzio
wielu
Keynesistw
do
nieuzasadnionego deprecjonowania roli pienidza.
Jednake monetaryzm poszed za daleko w odwrotnym
kierunku. Oprcz pienidza take inne rzeczy maj znaczenie.
Zarwno teoria, jak i rzeczywiste dowiadczenia pozwalaj
racjonalnie oczekiwa, e stopa procentowa wywiera wpyw na
szybko obiegu pienidza. (Jeeli od aktyww wanych na
jeden dzie moecie uzyska stop wynoszc 15%, to
oczywicie bdziecie trzyma mniej gotwki ni w okresie, gdy

stopy procentowe s niskie.) Poniewa wszyscy s zgodni co do

tego, e wydatki rzdowe podnosz poziom stopy procentowej,
nie do utrzymania jest pogld, e polityka fiskalna nie wywiera
wpywu na nominalny PNB.
Po drugie, Keynesici nadmiernie wierzyli w moliwo
przewidywania sytuacji gospodarczej. Prowadzio to do
przedwczesnych stwierdze, e nastpi ju koniec cykli
koniunkturalnych oraz do naiwnej wiary w moliwo
wprowadzenia gospodarki do raju ekonomicznego spokoju.
Przekonalimy si, e wiat jest ze swej istoty trudno
przewidywalny, a gospodark trudno zarzdza.
Lecz i tutaj nie idmy za daleko. Wspczesne modele
makroekonomiczne pozwalaj spoglda kilka lat w przyszo,
co jest wystarczajco dugim okresem, by mona korygowa
polityk. Jakkolwiek nie jest moliwe utrzymywanie
gospodarki zawsze porodku drogi, mona unikn wpadnicia
w rw galopujcej inflacji lub na skay depresji.
Po trzecie, niektrzy Keynesici traktowali inflacj z
nonszalancj, tak jak niektrzy monetaryci fatalnie nie
doszacowali spoecznych i ekonomicznych kosztw
wyeliminowania inflacji. adna szkoa nie ma monopolu na
poprawne przewidywania lub na bdy.
Tak jak w wielu dziedzinach nauki, prawda ley gdzie
pomidzy skrajnociami.
PODSUMOWANIE
A. Popyt na pienidz
1. Popyt na pienidz rni si od popytu na inne towary.
Pienidz jest ceniony jako rodek wymiany i przechowywania
wartoci. Cenimy pienidz ze wzgldu na jego porednie
zastosowania, a nie ze wzgldu na bezporedni uyteczno.
Rwnoczenie, trzymane zasoby pienidza s ograniczone, poniewa wi si z nimi koszty utraconych moliwoci:
powicamy odsetki od aktyww przynoszcych dochd, gdy
trzymamy pienidz.
2. Popyt na pienidz powstaje w zwizku z potrzeb
zawierania transakcji biecych oraz chci trzymania
pienidza na przyszo. Najwaniejszy, popyt transakcyjny,
powstaje, poniewa ludzie potrzebuj gotwki lub depozytw
na rachunkach biecych, by paci rachunki lub kupowa
dobra. Takie potrzeby transakcyjne zaspokaja pienidz M1,
ktrego ilo jest zwizana z wartoci transakcji lub
nominalnego PNB. Ponadto, przy dzisiejszych wysoko
oprocentowanych rachunkach biecych, cz zasobw jest

utrzymywana na tych rachunkach jako superbezpieczna cz

portfeli lokat inwestorw.
Teoria ekonomiczna zakada, a badania empiryczne
dowodz, e popyt na pienidz jest wraliwy na poziom stopy
procentowej - wysoka stopa procentowa prowadzi do niszego
popytu na M.

B. Jak pienidz wpywa na produkcj

3. Jak pienidz wpywa na produkcj? Polityka pienina
banku centralnego oddziauje na gospodark, zmieniajc
globalny popyt i w ten sposb wywierajc wpyw na produkt
realny i na ceny.
4. Zgodnie z opadajc krzyw popytu na pienidz,
wiksza poda pienidza indukuje ludzi do zatrzymania caej
nowej iloci M. Zgodnie z opadajc krzyw popytu
inwestycyjnego, nisza stopa procentowa sprawia, e nowe
projekty inwestycyjne przedsibiorstw s zyskowne.
Za porednictwem podobnego zwizku mnonikowego
pomidzy oszczdnociami i inwestycjami indukowany wzrost
I prowadzi do wyszego globalnego popytu. Tak wic
przesunicie krzywej AD na prawo, wzdu wznoszcej si
krzywej AS, zwiksza produkcj i ceny. A zatem:
M wzrasta i spada I wzrasta AD wzrasta
realny PNB i ceny P wzrastaj.
C. Monetaryzm
5. Szybko (dochodowa) obiegu pienidza (V) jest
definiowana jako stosunek PNB wyraonego w dolarach do
zasobu M. Chocia warto V nie jest bez wtpienia sta chociaby dlatego, e ronie wraz ze wzrostem stopy
procentowej - zmiany V cechuje pewna regularno i s one
moliwe do przewidzenia. Rwnanie wymiany teorii ilociowej
MV PQ wynika z definicji V PNB/M PQ/M. Prosta
ilociowa teoria pienidza i cen traktuje P jako niemal
dokadnie proporcjonalne do M. Jakkolwiek pogld ten jest
niezwykle przydatny do zrozumienia hiperinflacji i pewnych
dugookresowych trendw, tylko niewielu opowiedziaoby si
dzisiaj za t jego prost form.
6. Wspczesny monetaryzm rozwin si dzi w jedn z
gwnych szk ekonomicznych. Opiera si on na trzech
zaoeniach: (a) wzrost poday pienidza jest podstawowym
staym czynnikiem ksztatujcym tempo wzrostu nominalnego
PNB; (b) ceny i pace s wzgldnie gitkie; (c) gospodarka

prywatna jest stabilna. Te zaoenia sugeruj, e przyczyn

fluktuacji makroekonomicznych jest przede wszystkim
niekonsekwentny wzrost poday pienidza.
7. Ponadto, wspczesny monetaryzm jest utosamiany z
leseferyzmem oraz polityczn filozofi przeciwstawiajc si
zbyt duemu rzdowi. Ze wzgldu na skonno do unikania
aktywnego rzdu oraz wiar we waciw sektorowi
prywatnemu stabilno, monetaryci proponuj czsto sta
stop wzrostu pienidza wynoszc 3-4% rocznie. Niektrzy
monetaryci wierz, e doprowadzi to szybko i bezbolenie do
stabilnych cen, a w dugim okresie zapewni stabilny wzrost i
stae ceny.
Po dowiadczeniach eksperymentu monetarystycznego w
Stanach Zjednoczonych w latach 1979-1982 wielu podchodzi
bardziej
sceptycznie
do
moliwoci
praktycznego
wykorzystania zasad monetaryzmu. Dzi wielu ekonomistw
proponuje raczej, aby rzd formuowa cele w zakresie wzrostu
PNB.
WANIEJSZE POJCIA 1 PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jeeli w okresie boomu wydrukowalibymy i wydali
100 bln nowych zielonych, co by si stao z cenami? Czy zatem
prosta teoria ilociowa zawiera troch prawdy? Co by si mogo
sta z cenami, gdyby M wzrs o 1% w okresie depresji?
2. Udowodnij, e przedstawiony na str. 486 wraliwy na
stop procentow popyt na M implikuje zmienn warto V. W
cigu ostatnich 35 lat warto V rosa niemal co roku. Czy fakt,
e w roku 1984 obligacje byy oprocentowane w wysokoci
13% w porwnaniu z 3% w roku 1945, moe pomc wyjani
wzrost V?
3. Gdy realny PNB ronie o 3% na rok, a ceny o 7%, M
musi rosn o okoo 10%, jeeli V jest stae. Wyjanij.
4. Wykorzystujc rys. 16.4, przedstaw skutki twardej
polityki pieninej.

5. Wojna jest konieczna do osignicia wysokiego

zatrudnienia. W jaki sposb kraj mgby sobie zapewni
wysokie zatrudnienie po wojnie? Jakie kroki w polityce
fiskalnej i pieninej mgby podj, aby zapobiec inflacyjnym
skutkom rozbudowy potencjau obronnego?
6. Jakie mona przedstawi argumenty za i przeciw
zasadzie staego wzrostu poday pienidza? Rozwacie takie
zwaszcza argumenty, jak wewntrzna stabilno gospodarki
prywatnej, zdolno do przewidywania rozwoju gospodarki,
stabilno popytu na pienidz oraz prawdziwo teorii politycznych cykli koniunkturalnych.
7. Jaki wpyw, zdaniem monetarystw i ekonomistw
gwnego nurtu, miaoby na ceny, produkcj i zatrudnienie
kade z nastpujcych zdarze (w kadym przypadku podatki i
poda pienidza s stae, chyba e zaznaczono inaczej):
(a) dua redukcja podatkw,
(b) dua redukcja poday pienidza,
(c) wzrost cen ropy naftowej,
(d) fala innowacji, zwikszajca potencjalny produkt o
10%,
(e) gwatowny wzrost wydatkw inwestycyjnych.
8. Problem dla zaawansowanych. Zamy, e popyt na
pienidz jest stabilny, tak e gdy znane s stopa procentowa i
nominalny PNB, popyt na pienidz jest rwnie znany.
Przypumy nastpnie, e popyt na pienidz spada przy
wyszej stopie procentowej.
Jak gwatowny wzrost prywatnych wydatkw
inwestycyjnych wpynie na produkcj i ceny?
(Wskazwka: przesucie krzyw popytu inwestycyjnego
poza rys. 16.4(b); przeanalizujcie, co si stanie z produkcj i
cenami.) Dlaczego w tych warunkach monetarysta wierzcy, e
popyt na pienidz jest wraliwy na stop procentow, miaby
chcie zmniejszy poda pienidza (a nie trwa przy okrelonej
z gry wielkoci M)? Ocecie monetaryst domagajcego si
staego wzrostu pienidza w warunkach, gdy popyt na pienidz
jest wraliwy na stop procentow.

Dodatek do rozdziau 16
REWOLUCJA RACJONALNYCH OCZEKIWA

Istniejce
Keynesowskie
modele
makroekonometrycz
ne nie mog dostarczy
wiarygodnych
wskazwek
dla
formuowania
polityki pieninej,
fiskalnej czy te
innych
typw
polityki... Nie ma
nadziei, e drobne,
czy
nawet
zasadnicze,
modyfikacje
tych
modeli doprowadz
do wikszej ich
wiarygodnoci.
R.
E.
Lukas jr. i
T.
J.
Sargent
After
Keynesian
Macroecon
omics

W poprzednich rozdziaach omwilimy gwne teorie

oraz praktyk polityki makroekonomicznej. Te podejcia, a
zwaszcza wspczesna analiza gwnego nurtu (lub
postkeynesowska), kady nacisk na manipulowanie globalnym
popytem jako czynnikiem stabilizujcym gospodark. Takie
idee byy wielokrotnie realizowane w ostatnich trzech dekadach
w rnych krajach, od Japonii do Stanw Zjednoczonych i
Niemiec Zachodnich. I nie ulega wtpliwoci, e w okresie od
koca drugiej wojny wiatowej do pocztku lat
siedemdziesitych polityce tej towarzyszyy szybki wrost i
dobrobyt.
Ale gdy pastwa angauj si w polityk pobudzania i
hamowania, struktura gospodarki zmienia si. Twrcy polityki
ekonomicznej przyzwyczaili si myle o krzywej Phillipsa
jako o karcie wyborw pomidzy inflacj a bezrobociem.
Jeeli jednak krzywa Phillipsa bya takim menu, to ceny
zmieniay si cigle, podczas gdy uczestnicy obiadu
rozkoszowali si posikiem. Stabilna rwnowaga pomidzy
inflacj a bezrobociem zaamaa si. Ekonomici zobaczyli
krzyw Phillipsa przesuwajc si w prawo i nazwali
pogarszajc si rwnowag stagflacj. Wkrtce zabrali si
do pracy, aby zrozumie, dlaczego prosta krzywa Phillipsa
wprowadzia ich w bd (i dlaczego oni z kolei wprowadzili
wiat w bd).
Rozwizywanie zagadki przesuwajcej si krzywej
Phillipsa skoncentrowao si wkrtce na teoriach naturalnej

stopy procentowej, w ktrych krzywa Phillipsa jest w dugim

okresie pionowa. Ten pogld, radykalny, heretycki i dla wielu
nie do zaakceptowania gdy zosta sformuowany przez
Edmunda Pheipsa i Miltona Friedmana w 1967 r., jest dzi
powszechnie akceptowany przez ekonomistw gwnego nurtu.
Jedna ze szk posza dalej, stawiajc pytanie, czy
krzywa Phillipsa nie jest pionowa take i w krtkim okresie.
Ten zasadniczo odmienny punkt widzenia jest wyraany przez
makroekonomiczn szko racjonalnych oczekiwa (MRO)
albo now klasyczn makroekonomi, ktrej przedstawiciele
koncentruj si na uniwersytetach w Chicago i Minnesocie.
Gwnymi postaciami tej szkoy s Robert Lucas z Chicago,
Thomas Sargent i Neil Wallace z Minnesoty oraz Robert Barro
z Rochester.
Szkoa racjonalnych oczekiwa utrzymuje, e w krtkim
okresie krzywa Phillipsa nie ma nachylenia, ktre by pozwalao
zaczepi si twrcom polityki ekonomicznej. Kada
systematyczna
prba
stabilizowania
gospodarki
jest
samoniszczca: prbuje pobudzi gospodark, a udaje si jej
tylko zwikszy inflacj. Zwolennicy tego nowego podejcia
myl, e zrozumienie zjawisk z lat siedemdziesitych i
osiemdziesitych wymaga podejcia do makroekonomii
zupenie odmiennego od podejcia Keynesa i jego
zwolennikw.
W tym Dodatku przeanalizujemy podejcie szkoy
racjonalnych oczekiwa do gospodarki i jak si ono rni od
pogldw przedstawicieli gwnego nurtu. Zobaczymy jego
uderzajce implikacje dla polityki, bdziemy analizowa
krytyk tej nowej doktryny.
POSTULATY SZKOY RACJONALNYCH OCZEKIWA
Pogldy przedstawicieli szkoy racjonalnych oczekiwa na
gospodark s podobne do pogldw ekonomistw
klasycznych. Gosz one, e (a) ludzie robi moliwie
najlepszy uytek ze swych ograniczonych informacji i e (b)
ceny i pace s gitkie. Te dwa punkty s istot rewolucji
racjonalnych oczekiwa i dalej bdziemy je szczegowo
analizowa. Krtkie podsumowanie pomoe przygotowa
grunt.
Stwierdzenie, e (a) ludzie dokonuj racjonalnych
wyborw, oznacza, i podejmuj oni decyzje, opierajc si na
najlepszych dostpnych informacjach. Ich oczekiwania s
formuowane na podstawie najnowszych dostpnych danych i
dostpnej teorii ekonomicznej. Przy takim zaoeniu moemy

by pewni, e rzd nie moe ogupia ludzi, poniewa maj

oni dostp do tych samych co rzd informacji.
Hipoteza (b) - e ceny i pace s gitkie - jest podobna.
Znaczy to po prostu, e ceny i pace zmieniaj si szybko, i
rwnowa poda i popyt.
Poczenie (a) i (b) daje zaskakujce rezultaty. Ale najpierw
rozwamy dokadniej kady z tych punktw.
Zaoenie I. Racjonalne oczekiwania. Wiemy ju, e
oczekiwania s wane dla ekonomii. Wywieraj one wpyw na
wielko wydatkw inwestycyjnych, decyduj o tym, czy
ludzie kupuj nowy samochd czy oszczdzaj, czy szejkowie
wierc nowe szyby czy te siedz na swojej ropie.
Ale co sdzi na temat oczekiwa? e zajmujcy si
prognozami pogody nie wiedz, skd wieje wiatr? e gracze
nie wiedz, i w co drugim rzucie nie sfaszowan monet
wychodzi reszka? e menederowie pienidza z Wall Street nie
rozumiej politycznych cykli gospodarczych? Jest to rozlegy
obszar w ramach ekonomii i poza ni, lecz zwolennicy teorii
racjonalnych oczekiwa przecili gszcz za pomoc mocnego
zaoenia zwanego hipotez racjonalnych oczekiwa.
Oczekiwania ludzi s racjonalne, gdy ich prognozy nie s
obcione i gdy wykorzystuj wszystkie dostpne informacje.
Co to znaczy, mwic prostym jzykiem? Prognoza nie
jest obciona, jeeli nie zawiera systematycznych bdw
prognostycznych. Oczywicie, prognoza nie moe si zawsze
sprawdza - nie mona przewidzie, jaki wynik da jeden rzut
monet. Ale nie powinnicie popenia statystycznego grzechu
obcienia, prognozujc, e 90% rzutw nie sfaszowan
monet da wynik w postaci reszki. I odwrotnie, prognozowanie,
e 50% rzutw da wynik w postaci reszki, nie jest obcione.
Hipoteza racjonalnych oczekiwa idzie nawet dalej.
Zakada, e ludzie wykorzystuj wszelkie dostpne informacje i
teori ekonomiczn.
Tak wic mieszkacy Los Angeles rozumiej ekonomi
tak samo dobrze, jak j rozumie rzd. Mieszkacy Florydy
wiedz na temat powiza midzy M1 i PNB tyle, ile wie na ten
temat prezes Fed. Mieszkacy Vermont opanowali krzyw
Phillipsa, teorie efektywnego rynku i politycznych cykli
gospodarczych. Mieszkacy Nowego Meksyku opanowali
makroekonomi racjonalnych oczekiwa i wiedz dokadnie, w
jakim stopniu jest ona prawdziwa czy te nieprawdziwa.
Krytyczne zaoenie dotyczy znajomoci polityki
ekonomicznej. Zakada si, e ludzie rozumiej wszystkie stae
zasady polityki lub strategie rzdu. Tak wic, powiedzmy, e

Fed zawsze obnia zakadany wzrost M, gdy inflacja siga

10%, lub e Kongres ulega politycznej presji w latach
wyborw. Teoretycy ze szkoy racjonalnych oczekiwa
utrzymuj, e ludzie poznali te reguy i ksztatuj swoje ycie z
uwzgldnieniem systematycznego zachowania si innych.
Moemy tu powtrzy wany wynik hipotezy
racjonalnych oczekiwa: ludzie szybko poznaj zachowania
twrcw polityki ekonomicznej, tak e nie mona ich
wystrychn na dudka, gdy twrcy tej polityki przyjli trwae
lub moliwe do przewidzenia zasady.
Zaoenie II. Elastyczne ceny i pace. Zgodnie z drugim
podstawowym zaoeniem ceny i pace s wystarczajco
gitkie, aby zapewni rwnowag poday i popytu na
wszystkich rynkach. Przypomnijcie sobie proste diagramy
popytu i poday przedstawione w- rozdziale 4. Diagramy te
ilustruj wielko poday i popytu na dobro przy rnych
poziomach cen. W punkcie przecicia krzywych poday i
popytu zgaszaj popyt na dokadnie tyle dbr, ile dostarczaj
przedsibiorstwa.

Tak wic ta nowa teoria utrzymuje, e dla kadego nakadu

i produkcji - jabka, pomaracze, kalkulatory, studenci,
profesorowie - ceny i pace zmieniaj si szybko, rwnowac
poda i popyt.
Teoretycy ze szkoy racjonalnych oczekiwa zakadaj, e
ceny zmieniaj si na tyle szybko, e rynki s zawsze
zrwnowaone. Cena i ilo znajduj si zawsze, w kadej
minucie, kadego dnia, kadego roku, zarwno na krzywej
poday, jak i popytu. Innymi sowy, ceny s gitkie i zawsze
oczyszczaj rynek.
Zaoenie gitkich cen i pac ma kluczowe znaczenie dla
wnioskw makroekonomicznej szkoy racjonalnych oczekiwa.
Wielu ekonomistw kwestionuje jej realizm. Dlaczego ceny
biletw samolotowych nie skacz w gr i w d do momentu
ich cakowitego wyprzedania? Dlaczego sprzedawcy
samochodw ka ludziom czeka na popularne modele
samochodw, zamiast podnie ceny do poziomu
oczyszczajcego rynek? Wielu ekonomistw gwnego nurtu
uwaa, e nowa szkoa nie udzielia dotd odpowiedzi na te
pytania.
RACJONALNE OCZEKIWANIA I RYNEK PRACY
Podejcie szkoy racjonalnych oczekiwa moe mie
zastosowanie w wielu miejscach. W dodatku do rozdziau 14
omwilimy sposb wykorzystania racjonalnych oczekiwa na
rynkach spekulacyjnych, prowadzcy do pogldu o
efektywnoci tych rynkw.
Z punktu widzenia makroekonomii najwaniejsze s
jednak zastosowania dotyczce rynku pracy. Podstawowe
ekonomiczne problemy rynku pracy dotycz, jak to wynika z
rozdziau 11, istoty bezrobocia. Czy ludzie s bezrobotni z
przymusu - chc podj prac i s do niej zdolni, ale nie mog
jej znale? Czy te s dobrowolnymi bezrobotnymi - decyduj
si nie podejmowa pracy, chocia miejsca pracy s dostpne?
Ten zestaw pyta jest uwidoczniony na rys. 16.D. 1.
Oczyszczajca rynek rwnowaga rozpoczyna si w punkcie E,
w ktrym przecinaj si krzywe DD i SS. Czy kady pracownik
ma prac? Oczywicie nie, poniewa zatrudnienie w punkcie E
jest nisze od globalnej poday pracy. Oczyszczajca rynek
paca nie wystarcza, aby pracownicy rezygnowali z emerytur
czy duszych wakacji.
Bezrobocie przymusowe

Co by si stao, gdyby przesunicia poday lub popytu

zdarzyy si w warunkach mao gitkich pac? Jak wynika z
rys. 16.D. l, jeeli popyt na prac spada, gdy paca realna jest
lepka, niektrzy ludzie, ktrzy chc pracowa za biec pac,
nie mog znale pracy. Tak wic ta nowa grupa (zilustrowana
odcinkiem HE na rys. 16.D. l) jest przymusowo bezrobotna.

Rnica pomidzy bezrobociem przymusowym a

dobrowolnym znajduje si w centrum sporw pomidzy
przedstawicielami
szkoy
racjonalnych
oczekiwa
i
wspczesnej makroekonomii gwnego nurtu, ktrej
zwolennicy uwaaj, e znaczna cze bezrobocia to
bezrobocie przymusowe, i e w okresie recesji liczba
przymusowo bezrobotnych gwatownie ronie.
Szkoa racjonalnych oczekiwa utrzymuje natomiast, e
znaczenie bezrobocia przymusowego jest wyolbrzymiane.
Zdaniem jej przedstawicieli rynek pracy oczyszcza si szybko
po zaamaniu, gdy pace zmieniaj si, aby zbilansowa poda i
popyt. Ich zdaniem bezrobocie ronie, poniewa w okresie
recesji wicej ludzi szuka lepszego zajcia. Ludzie s
bezrobotni, poniewa myl, e ich pace realne s zbyt niskie,
a nie dlatego, e pace s zbyt wysokie, tak jak w przypadku
bezrobocia przy sztywnych pacach.
Podsumowujc.
Makroekonomiczna szkoa racjonalnych oczekiwa
utrzymuje, e ceny i pace s dostatecznie gitkie, aby
zapewni cige oczyszczanie wszystkich rynkw, cznie z
rynkiem pracy. Implikuje to, e niemal cae bezrobocie jest
dobrowolne. Ludzie nie maj pracy, poniewa pace realne s
zbyt niskie, aby ich skoni do pracy.
Dlaczego wysokie bezrobocie

Jak dotd makroekonomiczna szkoa racjonalnych

oczekiwa powiedziaa nam niewiele na temat gospodarki.
Chcemy wiedzie, dlaczego stopa bezrobocia wzrosa z 4% w
roku 1929 do 25% w roku 1933 lub do 6% w 1979 r. i do ponad
10% w roku 1982. Oczywicie, aby stworzy sugestywn teori
ekonomiczn, makroekonomiczna szkoa racjonalnych
oczekiwa musi odkry mechanizm wyjaniajcy, dlaczego
dobrowolne bezrobocie podskoczyo w latach trzydziestych,
spado niemal do zera w czasie drugiej wojny wiatowej oraz
wzroso na pocztku lat osiemdziesitych.
Jednym z moliwych sposobw wyjanienia znacznych
waha bezrobocia jest przyjcie zaoenia, e ludzie decyduj
si nie podejmowa pracy. Czy lata trzydzieste to okres
epidemii lenistwa? Czy Amerykanie zdecydowali si w roku
1982 na wakacje za 300 mld dol.? Niewielu historykw
gospodarczych przeknoby takie wyjanienie.
Makroekonomiczna szkoa racjonalnych oczekiwa
klucz do wyjanienia cyklu koniunkturalnego widzi w bdnym
postrzeganiu rzeczywistoci przez ludzi.
To znaczy, wysokie bezrobocie powstaje, poniewa
pracownicy nie rozumiej warunkw ekonomicznych,
porzucaj prac, by szuka lepszej i w ten sposb zwikszaj
rezerwow armi bezrobotnych.
Prosty przykad zilustruje ten proces. Przypumy, e
bdc pracownikiem, myl, i ceny nie ulegn zmianie w
przyszym roku. Zarabiam teraz 10 dol. za godzin i pracuj 40
godzin tygodniowo. Mj pracodawca oferuje mi 11 dol. za
godzin; uradowany przesuwam w gr moj krzyw pracy i
oferuj 50 godzin pracy na tydzie w nastpnym roku. Wysza
oczekiwana paca realna skonia mnie do zwikszenia poday
mojej pracy. Inni pracownicy, wczeniej bezrobotni, take si
decyduj na podjcie pracy, gdy oczekuj, e w przyszoci
paca realna bdzie wysza.
W nastpnym roku pracownicy bd zmartwieni, gdy si
dowiedz, e wszyscy dostali podwyk pac wynoszc 10%.
Ceny wzrosn o 10%. Tak wic mj zysk pieniny zostanie
zniszczony: nie otrzymam realnej podwyki pacy. Moje bdne
oczekiwania dotyczce pacy realnej skoniy mnie do cikiej
pracy.
Jeeli takie bdne postrzeganie byoby powszechne,
bezrobocie spadoby poniej swej naturalnej stopy, gdyby pace
nominalne nieoczekiwanie wzrosy. Pracownicy pracowaliby
ciko, w bdnym przekonaniu, e pace realne wzrosn.
Odwrotnie, bezrobocie wzrosoby powyej naturalnej stopy,
gdyby pace nominalne spady w wyniku porzucania pracy

przez pracownikw mylcych, e gdzie indziej perspektywy s

lepsze.
Moemy take zobaczy wpyw wnioskw wynikajcych
z tej analizy na znan nam z rys. 16.D.2 krzyw Phillipsa.
Rozpoczynamy od dugookresowej krzywej Phillipsa, ktra jest
pionowa w punkcie stopy naturalnej (U*). Oznaczmy
oczekiwan stop wzrostu pac nominalnych przez We oraz
zamy, e ceny rosn tak szybko, jak pace. Jeeli
rzeczywista stopa wzrostu pac (W) jest rwna stopie
e
oczekiwanej (W= W ), to nikt nie jest zaskoczony ani
zawiedziony, a stopa bezrobocia jest rwna stopie naturalnej.
Tak wic punkt A przedstawia wynik, ktry nie jest
zaskoczeniem, a stopa bezrobocia osiga naturalny poziom.

Jak moemy doj do punktw B i C? Kady przypadek

powstaje w wyniku jakiego szoku ekonomicznego. Aby doj
do punktu B, zamy, e Rezerwa Federalna nieoczekiwanie
zwikszya poda pienidza. W rezultacie pace i ceny
nieoczekiwanie wzrosy; to znaczy, pracodawcy oferuj swym
pracownikom pace rosnce szybciej ni W. Zdezorientowani
pracownicy le oceniaj wydarzenia gospodarcze, nie wiedzc,
e ceny rosn rwnie szybko jak pace; dostarczaj wicej
pracy, bezrobocie spada; tak wic gospodarka zmierza do
punktu B.
W podobny sposb dochodzimy do punktu C.
Niespodziewany spadek popytu skania skpych pracodawcw
do zmniejszenia oferowanych pac nominalnych; pracownicy
porzucaj prac; produkcja i zatrudnienie spadaj. Dlatego
spadek stopy inflacji jest czony z wysokim bezrobociem.
Zwrcie jednak uwag na zadziwiajcy wynik. Jeeli
poczymy punkty niespodzianek, to otrzymujemy normaln

krtkookresow krzyw Phillipsa, zachowujc si poprawnie,

czyli opadajc.
Tak wic opadajca rzekoma krtkookresowa krzywa
Phillipsa powstaje jako rezultat bdnego mniemania na temat
realnych pac i cen.
Jest to podsumowaniem sformuowanej przez szko
racjonalnych oczekiwa teorii bezrobocia i inflacji.
NIEEFEKTYWNO POLITYKI
W tym miejscu moglibycie sobie powiedzie: W
porzdku, wic ci faceci wierz, e krzywa Phillipsa jest
opadajca, poniewa ludzie bdnie postrzegaj to, co si dzieje
z ich pacami realnymi. Ale czy nie mona by bez obaw
ogupi ludzi nieco bardziej, tak aby zeszli z pionowej krzywej
Phillipsa? W kocu byoby to dla nich dobre, prawda? A
autorytet nie mniejszy ni Abe Lincoln powiedzia nam, e
mona ogupia ludzi przez jaki czas, wydaje si wic, e taka
strategia mogaby dobrze dziaa przez moment, prawda?
Nieprawda, mwi teoretycy szkoy racjonalnych
oczekiwa. Dowodz oni, e dwa zaoenia - racjonalnych
oczekiwa i elastycznych cen - maj powane implikacje dla
polityki ekonomicznej. W pewnych warunkach rzd nie moe
wykorzystywa polityki ekonomicznej w celu oddziaywania
na bezrobocie i produkcj.
Aby dostrzec skutki polityki rzdu, moglibymy sobie
wyobrazi rzd mwicy: Nadchodz wybory. Zwikszymy
nieco poda pienidza. Lecz ludzie bd sobie mwi: Aha,
nadchodz wybory. Z przeszego dowiadczenia znam
polityczne cykle gospodarcze; wiem, e rzd zawsze zwiksza
poda pienidza przed wyborami; wiem, e mj pracodawca
podniesie pace nominalne nieco szybciej. Ale ceny dotrzymaj
kroku pacom nominalnym, tak wic pace realne pozostan w
rzeczywistoci takie same. Nie mog mnie wystrychn na
dudka. Nie zmusz mnie do ciszej pracy.
Aby zobaczy, co si stanie, spjrzcie na krzyw
Phillipsa na rys. 16.D.2. Rzd prbuje przesun gospodark do
punktu B. Ale zamiast tego, poniewa ludzie antycypuj
dziaania rzdu, gospodarka koczy w punkcie D - z bezrobociem rwnym stopie naturalnej, za to z wysz inflacj.
Tak wic, makroekonomiczna szkoa racjonalnych
oczekiwa stwierdza, e krtkookresowa krzywa Phillipsa jest
pionowa, gdy polityka jest antycypowana. Jest to twierdzenie o
nieefektywnoci polityki.
W warunkach racjonalnych oczekiwa oraz gitkich cen
i pac, antycypowana polityka rzdu nie moe przesun

gospodarki z krtkookresowej krzywej Phillipsa - stopa

bezrobocia bdzie rwna naturalnej, bez wzgldu na to, jaka
bdzie antycypowana polityka ekonomiczna.
Trzeba zaznaczy, e twierdzenie o nieefektywnoci
polityki opiera si na obu zaoeniach: gitkich cenach i
racjonalnych oczekiwaniach. Zaoenie gitkich cen implikuje,
e jedynym sposobem oddziaywania przez polityk na
produkcj i bezrobocie jest zaskakiwanie ludzi oraz
wywoywanie nieporozumie. Trudno jednak zaskakiwa ludzi,
gdy polityka jest przewidywalna. Dlatego polityka, ktr
mona przewidzie, nie moe wywiera wpywu na produkcj i
bezrobocie.
Stae zasady polityki s optymalne
Wiksz cz tego rozdziau powicono omwieniu
monetarystycznego postulatu staych zasad polityki, to jest
wypowiadajcego si przeciw aktywnej polityce. W
rzeczywistoci, do rewolucji racjonalnych oczekiwa by to
pogld opierajcy si na kruchych podstawach. Jednake
uzbrojony w now teori postulat staych zasad polityki jest
mocniej osadzony w teorii (chocia same teorie niekoniecznie
s mocno osadzone w rzeczywistoci).
Rozwamy dowoln polityk ekonomiczn. Skada si ona
z dwu czci: czci przewidywalnej (zasad) i czci
nieprzewidywalnej (urozmaiconej). Makroekonomiczna
szkoa racjonalnych oczekiwa podpowiada, e z
uznaniowoci naley obchodzi si jak z plutonem.
Dlaczego? Po pierwsze, nowi klasycy wierz, e twrcy
polityki nie maj monopolu na inteligencj. Nie mog
przewidzie wstrzsw wczeniej ni szybko oczyszczajce si
rynki, ani te ich mzgi i komputery nie s szybsze w
przyswajaniu nowych informacji ni Wall Street.
Tak wic, gdy decydenci podejmuj dziaania opierajc si
na nowinach - takich jak embargo naftowe lub nie na zbou
- elastyczne ceny na rynkach zapenionych przez dobrze
poinformowanych sprzedawcw i nabywcw ju zareagoway
na nowe informacje. Rynkowe ceny oraz pace zostay
ogoszone. Ludzie powrcili na swoje krzywe poday i popytu.
Bezrobocie ciy ku swej naturalnej stopie. Rzd nie moe
niczego zrobi, by poprawi wynik lub zapobiec
krtkotrwaemu
rozprzestrzenianiu
si
przymusowego
bezrobocia
spowodowanego
przejciowymi
bdami
postrzegania.
Jednake polityka rzdu moe pogorszy sytuacj. Jeeli
rzd usiowa podj dziaania korekcyjne, ludzie mogli by

zdezorientowani przez jaki czas. Mogli przez chwil myle,

e ich krzywe poday i popytu przesuny si i mogli w
rzeczywistoci zej z nich. Ale zejcie z tych krzywych
prowadzi do przejciowej nieefektywnoci, tak jak monopole
prowadz do marnotrawnej alokacji zasobw.
Tak wic szum nieprzewidywalnej uznaniowej polityki
moe wprawia w zakopotanie i wprowadza w bd ludzi,
znieksztaca ich zachowania ekonomiczne i powodowa
marnotrawstwo. Rzd powinien raczej unika cakowicie
uznaniowych rodkw polityki makroekonomicznej i nie podejmowa ryzyka powstawania takich czynicych zamieszanie
szumw.
To niebezpieczestwo wynikajce z uznaniowoci jest
mocnym argumentem na rzecz staych zasad polityki. Poniewa
uznaniowo moe wprowadza ludzi w bd i zakopotanie,
trzymajmy si staych zasad. Co wicej, trzymajmy si
prostych zasad, poniewa jest mniej prawdopodobne, e
wprowadz one zamieszanie. Nie prbujmy dostroi
gospodarki, tak by znalaza si w krainie szczliwoci penego
zatrudnienia, gdy po prostu nie mona tego zrobi. Taki jest
logiczny argument szkoy racjonalnych oczekiwa przemawiajcy za staymi zasadami polityki pieninej i fiskalnej.
Zasady monetaryzmu i ich krytyka przez Lucasa
Ironia losu sprawia, e rewolucja racjonalnych
oczekiwa, ktra bya wsparciem monetarystycznych
nawoywa o stae zasady, podniosa rwnoczenie niszczcy
argument przeciw kluczowej zasadzie monetaryzmu.
Monetaryci zauwayli, e szybko obiegu pienidza
wykazuje zadziwiajc stabilno. Z tej stabilnoci
wywnioskowali, e moemy stabilizowa MV PQ
nominalny PNB, wprowadzajc stae zasady polityki
pieninej.
Badajcy ruch racjonalnych oczekiwa powinien zbeszta
monetarystw, mwic: Och, ale zapomnielicie o
najwaniejszym wkadzie naszej nowej szkoy, krytyce Lucasa.
Robert Lucas wskaza, e ludzie bd si zachowywa
odmiennie w zetkniciu z rnymi rodzajami polityki. Tak jak
rzekoma krtkookresowa krzywa Phillipsa rozpada si w
rkach Keynesistw, kiedy usiowali ni manipulowa, tak
samo pozorna stao szybkoci obiegu rozpadnie si, kiedy
bdziecie usiowali kierowa gospodark, utrzymujc pienidz
na drodze staej stopy wzrostu. Jeeli nard nazbyt przywizuje
si do pienidza -jak w Stanach Zjednoczonych w okresie
1979-1982 - powinnicie oczekiwa, e szybko obiegu bdzie

si zachowywa odmiennie ni w okresie, gdy polityka

pienina bya bardziej pasywna.
I takie zorzeczenie byoby prawidowe. Szybko obiegu
staa si kracowo niestabilna w okresie 1979-1982, kiedy Fed
stosowa zasady monetarystyczne. Rzeczywicie, w roku 1982
wystpi najwikszy spadek szybkoci obiegu, odkd Fed
zacz zbiera dane. Monetaryci, nie mniej ni Keyneci,
potknli si na krytyce Lucasa.
ELEMENTY DYSKUSJI
Ju czas podsumowa wyniki tej nowej teorii. Czy teraz
wszyscy jestemy wyznawcami teorii racjonalnych oczekiwa?
Czy Keynesici s rwnie martwi jak sam Keynes?
To nowe podejcie jest dzi kontrowersyjne. Wielu
ekonomistw zajmujcych si makroekonomi wyraa
sceptycyzm co do jego uytecznoci. Przesumy si teraz na
sam granic bada ekonomicznych, by rozway pytania i
odpowiedzi.
Jak widzielimy, makroekonomiczna szkoa racjonalnych
oczekiwa w istocie czy zaoenia gitkoci cen (lub cigego
oczyszczania rynkw) z racjonalnymi oczekiwaniami. Wielu
zajmujcych si makroekonomi uznaje pierwsze zaoenie za
niecise, a drugie za nie udowodnione.
Rozpocznijmy od problemu gitkoci cen i pac.
Obserwacje z pierwszej rki, podparte ca mas bada
empirycznych, sugeruj, e ceny na wielu rynkach zmieniaj
si wolno, w odpowiedzi na wstrzsy.
Zaoenie, e rynki pracy znajduj si w staej rwnowadze,
jest szczeglnie niestosowne. Wielu pracownikw byo
bezrobotnymi przez dugie okresy w latach trzydziestych,
siedemdziesitych i osiemdziesitych ze wzgldu na
niezdolno dostosowania si pac i umw do nowych
warunkw ekonomicznych.
Co si dzieje z teori racjonalnych oczekiwa, kiedy
zaoenie doskonale gitkich pac i cen zostanie odrzucone?
Oglnie rzecz biorc, polityka odzyska zdolno wywierania
wpywu na gospodark, przynajmniej w krtkim okresie1.
Drugi zestaw zarzutw dotyczy zaoenia racjonalnych
oczekiwa. Ta krytyka odrzuca zaoenie, e ludzie s
zrcznymi komputerami rejestrujcymi najnowsze prognozy
czy potok danych. Psycholog dostaby apopleksji, gdyby
usysza, e przecitny pacobiorca jest bezstronnym i
efektywnym procesorem informacji. Kady student ekonomii
moe opowiedzie w szczegach, rozdzia po rozdziale, o
cikich dowiadczeniach zwizanych z opanowywaniem teorii

ekonomicznej. Kilka starannych bada rzeczywistych

zachowa ludzkich odkryo istotne elementy nieracjonalnych
oczekiwa, nawet wrd najbardziej dowiadczonych
zawodowych twrcw prognoz ekonomicznych.
By moe, najpotniejsza krytyka makroekonomii
racjonalnych oczekiwa jest skierowana na prognozy teorii.
Teoria przewiduje, e u podstaw fluktuacji ekonomicznych le
bdy w postrzeganiu.
Ale czy bdne postrzeganie pac i cen rzeczywicie ley u
podstaw gbokich depresji i uporczywych atakw bezrobocia?
Czy rzeczywicie potrzeba byo caej dekady, aby ludzie
zrozumieli, jak cikie byy czasy Wielkiego Kryzysu? Czy tak
jak Rip van Winkle, ludzie zasnli w pracy w 1929 r. i obudzili
si dopiero po powrocie penego zatrudnienia w roku 1943?
Niewielu ekonomistw gwnego nurtu potraktowaoby serio
takie pomysy.
Innym przypuszczeniem jest, e bezrobocie ronie,
poniewa ludzie porzucaj prac, tj. ludzie porzucaj prac,
poniewa le ocenili pace realne, mylc, e pracy jest wicej
ni w rzeczywistoci. Ten wniosek sugeruje, e w okresie
wysokiego bezrobocia stopa takich porzuce bdzie rosn,
natomiast w rzeczywistoci w okresie recesji liczba porzuce
pracy maleje.
Teoretycy szkoy racjonalnych oczekiwa nie zamilkli w
obliczu tej krytyki, ale daleko idce predykcje
makroekonomicznej szkoy racjonalnych oczekiwa stanowi
otrzewiajce przypomnienie, e ostatecznym testem teorii jest
raczej jej przydatno ni elegancja.
1

By moe, najlepszym przykadem jest praca, ktra utrzymuje struktur racjonalnych oczekiwa z jedn
umiarkowan zmian. Badania chwiejnych umw o prac, szczeglnie przeprowadzone przez Johna Taylora
ze Stanford, wskazuj, e znaczna cz siy roboczej pracuje na podstawie dugoterminowych umw spisanych
w kategoriach nominalnych (a nie realnych). Typowa umowa o prac okrela sta pac nominaln. W okresie
obowizywania umowy, antycypowana polityka makroekonomiczna moe oddziaywa na bezrobocie.
Wyraajc to w kategoriach oczekiwa, twrcy polityki makroekonomicznej mog wykorzystywa informacje,
ktre staj si dostpne po podpisaniu umowy, ale s niedostpne, gdyby pracownicy zgodzili si na okrelon
pac nominaln.

Podsumowanie
Pomimo tej krytyki kilka wanych lekcji ze szkoy
racjonalnych oczekiwa zasuguje na uwag. Po pierwsze,
dyskusja zmusia ekonomistw do staranniejszego rozpatrzenia
oczekiwa. Wczeniejsze teorie - zakadajce mechaniczne
ksztatowanie oczekiwa - nie bd ju przydatne, zwaszcza w
odniesieniu do rynkw spekulacyjnych, jak rynek akcji czy
obligacji. Ponadto, makroekonomia musi starannie rozwaa
reakcje ludzi na polityk ekonomiczn. Jasne, e ludzie ucz si

szybko, i e sposoby rozwizywania wczorajszych problemw

ekonomicznych mog dzi by ju nieprzydatne, gdy ludzie
mogli dostosowa swoje zachowania w wyniku wczorajszych
rozwiza.
Wreszcie, rewolucja racjonalnych oczekiwa moe
prowadzi do nowej syntezy, czcej si nowych pogldw z
trwaymi elementami wspczesnej ekonomii gwnego nurtu.
Tak wic, zaoenie gitkich cen moe by uytecznym
przyblieniem na drodze do wyjanienia dziaania rynkw
finansowych (wczajc stopy procentowe, ceny akcji, kursy
wymiany
walut).
Ale
prawdopodobnie,
zachowanie
przypuszczenia, e na innych rynkach - szczeglnie rynkach
pracy - pace lub ceny potrzebuj miesicy lub lat, aby si dostosowa do szokw, moe lepiej suy makroekonomii.
Synteza takich elementw, jak oczyszczajcy si rynek i
lepkie pace wywrze wpyw na polityk ekonomiczn w sposb
dalece rnicy si od wpywu wczesnych neandertalskich
modeli Keynesowskich; ale, odmiennie ni nadmiernie
uproszczone modele racjonalnych oczekiwa, synteza pokae,
i polityka ekonomiczna moe mie znaczcy wpyw na
produkcj i zatrudnienie.
Jednake zadanie to daleko wyprzedza dzisiejsz nauk
ekonomii - czekajc na geniusza, ktry potrafi poczy
podejcia dwu wojujcych dzi z sob frakcji.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Makroekonomia racjonalnych oczekiwa opiera si na
dwu podstawowych hipotezach: (a) ludzkie oczekiwania s
ksztatowane efektywnie i racjonalnie, (b) ceny i pace s
gitkie. Przy tych zaoeniach prawdziwie uderzajce jest
twierdzenie o nieefektywnoci polityki: przewidywalna
polityka rzdu nie moe przesun stopy bezrobocia z jej
naturalnego poziomu.
Teoria ta stwierdza, e chocia moemy obserwowa
opadajc krtkookresow krzyw Phillipsa, nie moemy
wykorzysta jej nachylenia do celw stabilizowania
gospodarki. Jeeli systematyczna polityka ekonomiczna zmierza do uksztatowania stopy bezrobocia poniej stopy
naturalnej, uczestnicy ycia gospodarczego wkrtce naucz si
rozumie i antycypowa tak polityk. Gdy taka polityka jest
antycypowana, pace i ceny dostosuj si z gry. Ludzie
pozostan na swych krzywych poday i popytu, a bezrobocie
utrzyma si na poziomie stopy naturalnej.

2. Krytycy wykazuj kilka saboci w pogldach szkoy

racjonalnych oczekiwa. Zaoenia gitkich cen i racjonalnych
oczekiwa nie zostay potwierdzone badaniami empirycznymi.
I wnioski - szczeglnie ten, e cykle gospodarcze s
spowodowane przez bdne postrzeganie - wydaj si by zbyt
daleko idce jako wyjanienia spadkw koniunktury, takich
jak te z lat trzydziestych i po roku 1979, trwajcych dekad.
WANIEJSZE POJCIA 1 PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
l. Zamy, e Rezerwa Federalna okrelia cele w
zakresie stopy wzrostu poday pienidza i e w kady pitek
Fed oraz ludno dowiaduj si, jaka bya poda pienidza.
Zamy dalej, e popyt na pienidz, lecz nie jego poda,
ksztatuje si w znacznej mierze przypadkowo. Czy moesz
zrozumie, dlaczego ogoszenie duego wzrostu poday
pienidza w danym tygodniu spowoduje szybki wzwrost stopy
procentowej?
Wskazwka. Przeled, jak Fed bdzie musia przesun
wznoszc si krzyw poday pienidza, gdy si dowie o
wstrzsie w popycie na pienidz.
2. Popatrz na model pajczyny w Dodatku do rozdziau
15. Za, e oczekiwania farmerw s racjonalne. Co z tego
wynika w odniesieniu do pogldw farmerw na temat
przyszych cen? Jakie bd zachowania farmerw dotyczce
poday, gdy rozwin prawidowe racjonalne oczekiwania? Co
si stanie z pajczyn?
3. Rozwacie wpyw racjonalnych oczekiwa na
zachowania konsumpcyjne. Powiedzmy, e rzd proponuje
czasowe, na jeden rok, redukcje podatkw wynoszce w sumie
20 mld dol. Nieracjonalni konsumenci mogliby oczekiwa, e
ich dochd do dyspozycji bdzie o 20 mld dol. wikszy w
kadym roku. Jaki byby wpyw na wydatki konsumpcyjne i
PNB w prostym modelu mnonikowym z rozdziau 9?
Nastpnie zacie, e oczekiwania konsumentw s
racjonalne. Racjonalnie przewiduj oni, e redukcje podatkw
wystpi tylko w jednym roku. Bdc konsumentami cyklu

ycia (zob. s. 130) zauwa, e ich przecitny dochd w

okresie ycia wzronie tylko o 2 lub 3 mld dol., a nie o 20 mld
dol. rocznie. Jaka bdzie reakcja takich konsumentw?
Przeanalizujcie nastpnie wpyw racjonalnych oczekiwa na
efektywno czasowych ci podatkowych.

ROZDZIA 17
KOMBINACJA
POLITYKI FISKALNEJ I MONETARNEJ A DEFICYT
BUDETOWY
J
e
d
y
n
y
m
d
o
b
r
y
m
b
u
d

et
e
m
je
st
b
u
d

et
z
b
il
a
n
s
o
w
a
n
y.
A
d
a
m
S
m
it
h
z

G
la
s
g
o
w
(
1
7
7
6
)
J
edyn dobr
zasad jest,
e budet nie
powinien
by
nigdy
zbilansowan
y,
z
wyjtkiem
chwili,
w
ktrej
nadwyka z
okresu walki
z
Inflacj
jest
przeksztacana
w
deficyt
w
celu walki z
recesj.
Warren Smith z Ann Arbor (1965)

W poprzednich rozdziaach pokazano, jak zmiany

globalnej poday i globalnego popytu wpywaj na poziom
produkcji i zatrudnienia oraz na inflacj. Historia pokazuje, jak
cykle koniunkturalne prowadz do inflacji z jej zaburzeniami,
recesji z jej utracon produkcj lub niekiedy rwnoczenie do
inflacji i recesji.
Twrcy polityki nie s pasywni. Poszukuj cigle
nowych broni, by zabi smoka: inflacj i bezrobocie.
Wspczesna makroekonomia wskazuje na dwa gwne rodzaje
broni - polityk pienin i polityk fiskaln.
W tym kocowym rozdziale na temat makroekonomii
zwrcimy uwag na dziaanie polityki pieninej i fiskalnej.
Dyskusj rozpoczynamy od analizy poj deficytw
strukturalnego i koniunkturalnego, wanych narzdzi dokadnej
analizy skutkw polityki fiskalnej. Nastpnie rozpatrzymy, jak
kombinacja polityki pieninej i fiskalnej wpywa na
gospodark. Uywajc tych narzdzi, moemy si odnie do
bardzo wanego problemu wypychania, ktry analizuje, czy
wydatki rzdowe lub deficyty przyczyniaj si do zmniejszania
inwestycji. W kocu, w ostatniej czci rozdziau, powrcimy
do problemu dugu publicznego, badajc, czy jest on

obcieniem dla narodu. Rysunek 17.1 pokazuje problemy

rozwaane w rozdziale.
A. DEFICYTY ORAZ
KOMBINACJA POLITYKI
MONETARNEJ I FISKALNEJ
Jakie s ekonomiczne konsekwencje budetu rzdowego?
Rozpocznijmy od przegldu podstawowych cech budetw.

Budetowanie. Rzdy uywaj budetw do kierowania

sprawami fiskalnymi oraz do ich zapisu; budet pokazuje
planowane na dany rok wydatki i przychody, ktre powstan w
wyniku rzdowych programw wydatkw i podatkw. Typowy
budet zawiera zestawienie okrelonych programw (edukacja,
opieka spoeczna, obrona itd.), a take rda podatkw
(dochodowy od osb fizycznych, obrotowy itd.)1.
W danym roku budet wykazuje nadwyki lub deficyty.
Nadwyka wystpuje, gdy podatki i inne wpywy cznie s
wysze od rzdowych wydatkw. Deficyt wystpuje, gdy
wydatki s wysze od podatkw. Gdy podatki i wydatki s
rwne, budet rzdu jest zrwnowaony.

Szczegy na temat budetw: federalnego, stanowych i lokalnych zawieraj rozdziay 32 i 33.

Jako przykad rozwamy budet prezydenta Regana na rok

1985. Zosta on przedoony Kongresowi w styczniu 1984 r.,
poniewa rok fiskalny 1985 obejmuje okres od 1 padziernika
1984 do 30 wrzenia roku 1985. Budet Reagana zakada
przychody w wysokoci 745 mld dol. i wydatki w wysokoci
925 mld dol. Planowany deficyt wynosi wic 180 mld dol.
W drugiej poowie tego rozdziau przeanalizujemy
ekonomiczne aspekty dugu. Jak zobaczymy, dug publiczny
(lub rzdowy) skada si z globalnych lub zakumulowanych
poyczek zacignitych przez rzd; jest to wic globalna,
wyraona w dolarach, warto obligacji rzdowych
znajdujcych si w rkach ludnoci.
Staromodne finanse publiczne
Szedziesit lat temu, w podrcznikach ekonomii
powiconych finansom publicznym, pisano mniej wicej to, co
w czasach Adama Smitha. Od roku 1776 do 1929 postp w tej
dziedzinie by niewielki. Pogldy na temat finansw
publicznych demokratycznego prezydenta Grovera Clevelanda
nie rniy si ani troch od pogldw republikanina Williama
McKinleya lub Calvina Coolidge i Herberta Hoovera.
Jakie byy komunay ekonomii w zarkawkach, doktryn,
ktrych uczono naszych dziadkw i ktre oni nam
przekazywali?
Finanse publiczne s po prostu takie, jak finanse rodziny.
Jeeli m i ona wydaj wicej, ni wynosi ich miesiczny
dochd, zbankrutuj i popadn w ndz. To samo dotyczy Wuja
Sama.
Budet powinien by zrwnowaony w kadym roku (na
niskim poziomie, z rozwanie okrelonymi wydatkami i cile
ograniczonymi celami).
Dug publiczny jest to ciar, ktry spocznie na barkach
naszych dzieci i wnukw; kady dolar dugu jest cikim
kamieniem, ktry musimy dwiga na naszych ramionach.
Dug prowadzi do korupcji; dug publiczny prowadzi do
korupcji absolutnej.
Jak to wida z wielu bada opinii publicznej, artykuw
wstpnych rnych gazet i mw w Kongresie, takie pogldy nie
wymary do dzi. Ale, jak zobaczymy w tym rozdziale,
niewielu dowiadczonych specjalistw w dziedzinie finansw
publicznych zgadza si dzi z trzema komunaami naszych
przodkw. Dyscyplina budetowa znaczy dzi zarwno mniej,
jak i wicej. Naszym zadaniem jest wyjani logik i

dowiadczenia lece u podstaw wspczesnych pogldw na

temat polityki budetowej.
WSPCZESNE FINANSE PUBLICZNE
Nasza wczeniejsza analiza koncentrowaa si na sposobie,
w jaki polityka fiskalna wpywa na globalny popyt i moe przez
to wygadza zmarszczki cykli gospodarczych. Powinnimy
rozway zarwno wpyw polityki fiskalnej na wielko
budetu, jak i problem, czy deficyty budetowe maj znaczenie.
Co si stanie, gdy potrzeby polityki stabilizacyjnej powoduj
cigy wzrost deficytw oraz dugu publicznego? Lub spadek
do zera? Czy powinnimy si martwi wielkoci deficytu i
dugu, tak jak nasi dziadkowie?
Krtka odpowied na to pytanie brzmi: nie, nie powinnimy
si martwi deficytami per se. Martwmy si raczej deficytami i
dugami ze wzgldu na ich konsekwencje dla gospodarki, dobre
lub ze. Na jakich konsekwencjach powinnimy si skupi?
Czy deficyty s indukowane przez recesj czy polityk?
Jest to problem rozwaany w ramach analizy deficytw
strukturalnego i koniunkturalnego.
Jaka jest waciwa kombinacja polityki pieninej i
fiskalnej?
Czy deficyty wypychaj inwestycje czy te zachcaj
do inwestowania?
Jaki jest rzeczywisty ekonomiczny ciar dugu?
Deficyt strukturalny a koniunkturalny
Jednym z najwaniejszych rozrnie w dziedzinie
wspczesnych finansw publicznych jest rozrnienie deficytu
strukturalnego i deficytu koniunkturalnego2. Myl jest prosta.
Cz budetu jest strukturalna lub aktywna - uksztatowana
przez aktywn, uznaniow polityk (tak, jak okrelenie stawek
podatkowych, wiadcze opieki spoecznej lub wielkoci
armii). Ale niepokojco dua cz budetu jest cykliczna lub
pasywna - pasywnie uksztatowana przez stan cyklu
koniunkturalnego (elementy cykliczne odzwierciedlaj wpyw
cyklu koniunkturalnego na wpywy z podatkw, jak rwnie na
rzdowe programy transferw).
Aby to rozrnienie byo jasne, ekonomici szacuj budety
koniunkturalne i strukturalne3.
Rzeczywisty budet rejestruje rzeczywiste, wyraone w
dolarach, wydatki, przychody i deficyt w danym okresie.
2

Nastpujce stwierdzenie charakteryzuje deficyty rzdowe w wietle nierwnowagi bude-

towej z poowy lat osiemdziesitych: zasady maj take zastosowanie do nadwyek budetowych
przy odpowiedniej zmianie znaku.
3
Zmiany w terminologii czsto odzwierciedlaj rzeczywiste wydarzenia. Pierwotnie budet
strukturalny nazwany by budetem penego zatrudnienia. Nastpnie, gdy ludzie zaczli akceptowa pogld, e najnisza moliwa do utrzymania stopa bezrobocia jest cakiem wysoka (5-6%),
nazw zmieniono na budet wysokiego zatrudnienia, gdy picio- lub szecioprocentowe
bezrobocie na pewno nie przypominao penego zatrudnienia. Po roku 1982, gdy bezrobocie
osigno 10%, wielu ludzi zaczo nazywa strukturalnym deficyt, ktry pozostawa nawet po
tym, jak zatrudnienie wrcio na wysoki poziom. Przypomnij sobie z rozdziau 11 podobne pojcia
bezrobocia strukturalnego i koniunkturalnego.

Budet strukturalny oblicza, jakie byyby rzdowe dochody,

wydatki i deficyt, gdyby gospodarka osigaa produkt
potencjalny.
Budet cykliczny oblicza wpyw cyklu koniunkturalnego na
budet, mierzc zmiany w dochodach, wydatkach i deficycie
powstajce, gdy produkcja rni si od potencjalnej, a
gospodarka jest w okresie boomu lub recesji. Budet cykliczny
to rnica pomidzy budetem rzeczywistym i strukturalnym.
Zobaczymy, co to rozrnienie oznacza w praktyce.
Przypomnijmy sobie, e wiele podatkw i wydatkw zaley od
stanu gospodarki; s to automatyczne stabilizatory z
rozdziau 9. Gdy PNB spada, dochody ludzi, a w wyniku
dochody z podatkw, spadaj. Gdy aktywno gospodarcza si
zmniejsza, przychody z podatku dochodowego od
przedsibiorstw spadaj, wpaty na fundusze opieki spadaj itd.
Co wicej, w okresie spadku aktywnoci gospodarczej wiele
wydatkw wykazuje tendencj wzrostow. Wypaty zasikw
dla bezrobotnych rosn, gdy liczba bezrobotnych si zwiksza,
rosn wypaty z funduszy opieki spoecznej itd. Kada z tych
zmian
odzwierciedla
przesunicia
w
budecie
koniunkturalnym.
W okresie recesji kady punkt procentowy przyrostu stopy
bezrobocia zwiksza koniunkturalny deficyt budetowy o okoo
35 mld dol. wedug stanu z 1985 r. Dzieje si tak nawet wtedy,
gdy Kongres nie uchwali ani jednej ustawy.
Sytuacja przeciwna powstaje gdy, powiedzmy, Kongres
obnia na stae stop podatkow o 25% lub decyduje si wyda
50 mld dol. kadego roku na bombowiec B-1 i inne programy
militarne. Te kroki zwikszaj deficyt budetu, nawet gdyby
gospodarka wykorzystywaa zawsze w peni potencja produkcyjny (lub przy kadym innym poziomie produkcji). Takie
dziaania fiskalne zwikszaj wic deficyt strukturalny.
Oglnie rzecz biorc, polityka fiskalna zmienia zarwno
deficyt strukturalny, jak i koniunkturalny (przynajmniej w
krtkim okresie). Gdyby rzd podpisa umow o kontroli
zbroje, w wyniku ktrej wydatki na obron zmniejszyyby si
o 30 mld dol., deficyt strukturalny obniyby si o 30 mld dol.
Ale takie obnienie wydatkw przyczyni si do ograniczenia
dziaalnoci gospodarczej i zwikszy - tym samym - deficyt
koniunkturalny.
Efekt netto przedsiwzi polityki ekonomicznej,
zmieniajcej deficyt budetu strukturalnego, zmienia w tym
samym kierunku deficyt budetu rzeczywistego.

Zastosowania budetu koniunkturalnego i

strukturalnego
Dziki
rozrnieniu
deficytu
strukturalnego
i
koniunkturalnego uzyskujemy bardziej czytelny obraz
rzeczywistego wpywu polityki fiskalnej. Jeeli w danym roku
deficyt ronie, kto mgby si skania ku nastpujcej
wypowiedzi: deficyt ronie, tak wic rzd pobudza
gospodark.
Ale taka reakcja nie musiaaby by suszna. Jeeli deficyt
zwiksza si w wyniku obniki przez Kongres podatkw lub
zwikszenia wydatkw na obron (tj. w wyniku wzrostu
budetu strukturalnego), byyby to rzeczywicie dziaania
pobudzajce.
Jeeli deficyt budetowy wzrs jednak w wyniku spadku
aktywnoci gospodarczej, to wyszy rzeczywisty deficyt nie
byby oznak ekspansji fiskalnej; spadek aktywnoci
gospodarczej nie sygnalizowaby wzrostu deficytu budetu
strukturalnego, lecz jedynie wzrost deficytu budetu
koniunkturalnego.
Tote, aby oceni kierunek wpywu polityki fiskalnej na
gospodark, naley obserwowa budet strukturalny, a nie
rzeczywisty.

Rysunek 17.2 dobrze ilustruje t podstawow lekcj.

Zauwacie, jak budet strukturalny poruszy si ostro w
kierunku deficytu w czasie wojny wietnamskiej; ponownie w
okresie wyborw w 1972 r. i znowu, raz jeszcze, po 1982 r.
Byy to okresy silnej ekspansji fiskalnej.
Zauwacie rwnie, i ruchy deficytu rzeczywistego
budetu mog czsto dostarcza mylcych wskanikw
przedstawiajcych wpyw polityki fiskalnej. Od roku 1979 do
1982 budet koniunkturalny poruszy si ostro w kierunku
deficytu, natomiast budet strukturalny nie. Co si dziao? Po
prostu, gdy w tych latach gospodarka popada w stan recesji,
wpywy z podatkw zmalay. Polityka fiskalna nie staa si
bardziej ekspansywna a do okresu po roku 1982; wzrost
deficytu by gwnie koniunkturalny a nie strukturalny.
Zwrcie take uwag na wzrost deficytu strukturalnego
w ostatnich trzech dekadach. Ten trend martwi wielu ze
wzgldu na jego konsekwencje dla inwestycji (problem
rozwaany pniej w tym rozdziale).
Budet strukturalny jest jednym z najwaniejszych
analitycznych narzdzi makroekonomii. Pozwala oddzieli
skutki zmian polityki od skutkw cyklu koniunkturalnego,

pozwala lepiej prognozowa, w jakim kierunku polityka

fiskalna popycha gospodark.
Dzisiejsze bardzo wysokie deficyty
Najbardziej kopotliwym problemem poowy lat
osiemdziesitych jest rosncy deficyt federalny. Deficyt nie jest
dla gospodarki amerykaskiej nowoci - w latach
siedemdziesitych w ksigach budetu uywano wiele
czerwonego atramentu.
Po roku 1979 faktyczny deficyt budetowy podskoczy
jednak ostro w ujciu absolutnym oraz jako uamek PNB.
Deficyt federalny wzrs z 28 mld dol. w 1979 r. (ostatni rok
wysokiego zatrudnienia) do 195 mld dol. w 1983 r.
W okresie od roku 1981 ekonomiczny wpyw wysokich
deficytw federalnych by centralnym problemem politycznym.
Prezydent Reagan raz uywa wicej czerwonego atramentu,
innym razem obarcza win demokratw i pidziesicioletni
okres le zaprojektowanych programw polityki spoecznej.
Demokraci wskazywali natomiast na wprowadzone przez
prezydenta obniki podatkw wynikajce z ekonomii
podaowej jako na gwne rdo pczkujcych deficytw.
Oglnie brakowao w dyskusjach chodnej analizy tego,
czy zmiany deficytw byy koniunkturalne (zalene od cyklu
koniunkturalnego) czy strukturalne (zalene od zmiany w
podatkach lub wydatkach).
Tablica 17.1 przedstawia trend w kierunku deficytw.
Eksperci w dziedzinie budetu myleli na pocztku roku 1981,
e budet rzdu federalnego wykae du nadwyk w roku
1985, jeeli zostanie utrzymana wczesna polityka. Jednake
gboka recesja z lat 1981-1982, wysoka stopa procentowa i
indukujce deficyt ustawodawstwo prowadziy do odmiennych
widokw na przyszo. W roku 1984 kongresowi prognostycy
przepowiadali deficyt w wysokoci 195 mld dol. w roku 1985.
Analiza ta pokazuje wic, e za falowaniem deficytw kryje si
wiele czynnikw - twarda polityka pienina, mikka polityka
fiskalna i po prostu pech.

KOMBINACJA POLITYKI FISKALNEJ 1 PIENINEJ

Gdy ju rozwinlimy narzdzia potrzebne do oceny
narodowej ksigi budetowej, spjrzmy, czy s jakie zasady,
ktrymi rzd mgby si kierowa, okrelajc oglny poziom
wydatkw, podatkw i deficytu.
Co mona powiedzie na temat wzorw optymalnego
budetu? Czy budet powinien by oglnie zbilansowany?
Zbilansowany w kadym roku? Wykazywa nadwyk? By
spisany na czerwono? Czy powinnimy by zaalarmowani
falujcymi deficytami lat osiemdziesitych?
Niestety, nie ma prostych odpowiedzi na te pytania, nie ma
dla rzdowych twrcw budetu magicznych formu, ktrymi
mogliby si kierowa. Najbardziej podany poziom podatkw,
wydatkw i nadwyek lub deficytw z makroekonomicznej
perspektywy zaley raczej od (a) potrzeby hamowania lub
pobudzania gospodarki i (b) wzgldnej roli, jak polityka
pienina i fiskalna odgrywaj w tym hamowaniu lub
pobudzaniu. Pierwszy problem dotyczy kierowania popytem,
drugi - kombinacji polityki fiskalnej i pieninej.

Kierowanie popytem
Rozpocznijmy od problemu kierowania globalnym
popytem. Przypumy, e weszlimy w okres sekularnej
stagnacji (tj., gdy wydatki prywatne s ograniczone w
duszym okresie). Dlaczego moga ona wystpi? By moe,
oczekiwania przedsibiorstw dotyczce przyszych warunkw
s tak pesymistyczne, e spowodowao to spadek popytu
inwestycyjnego. By moe, Rezerwa Federalna nie moe
przywrci penego zatrudnienia w gospodarce za pomoc
ekspansywnej polityki pieninej, poniewa musi utrzymywa
wysok stop procentow, aby zaspokoi monetarystyczne
pragnienia niskiego wzrostu poday pienidza lub wskutek
decyzji o przeciwdziaaniu spadkowi kursu dolara.
Co mgby zrobi rzd, by oywi wlokc si gospodark?
Cakiem po prostu, rzd musiaby wydawa wicej lub
zmniejszy wpywy z podatkw, by uzupeni brakujcy popyt.
Rzd, krtko mwic, powinien zwikszy deficyt strukturalny,
jeeli chce przywrci pene zatrudnienie.
A co w odwrotnej sytuacji dugookresowego oywienia?
Przypumy, e po wojnie kapitau jest tak mao, i wydatki
inwestycyjne odepchny czny popyt daleko poza potencjalny
produkt. Wtedy waciwe mogoby by, aby rzd przycisn
rub podatkow, tworzc nadwyk budetu strukturalnego. I
rzeczywicie, rzd po drugiej wojnie wiatowej stworzy tak
strukturaln nadwyk.
Kombinacja polityki
Drugim wanym czynnikiem wywierajcym wpyw na
optymalny poziom deficytu jest podana kombinacja polityki
fiskalnej i pieninej. Przypomnijcie sobie, e polityka
makroekonomiczna dysponuje dwoma gwnymi rodzajami
broni: polityk pienin i polityk fiskaln. Mona ich uy do
ksztatowania nie tylko oglnego poziomu PNB, ale rwnie
jego struktury. To znaczy, rnicujc mieszank podatkw,
wydatkw i poday pienidza, rzd moe zmieni cz
potencjalnego produktu przeznaczon na inwestycje, konsumpcj i zakupy rzdowe.
Przykad 1. Powiedzmy, e ludzie upowanili prezydenta
do rozpoczcia rozbudowy potencjau obronnego przy nie
zmienionym poziomie produkcji globalnej, ale przy
ograniczeniu wydatkw na budownictwo mieszkaniowe i inne
inwestycje, ktrego celem jest zapewnienie potrzebnych
funduszy. Co mgby on zrobi? Mgby zwikszy wydatki na
obron (G); nie zmienia podatkw (7); usztywni polityk

pienin, zwikszajc w ten sposb stop procentow

wystarczajco, aby inwestycje (7) zmniejszyy si o podan
wielko. Ta polityka prowadziaby rwnie do zwikszenia
strukturalnego deficytu budetowego (G-T, przy penym
wykorzystaniu potencjau produkcyjnego).
Taki scenariusz polityki fiskalnej by w pewnym stopniu
realizowany w latach 1981-1984.
Przykad 2. Przypumy, e prezydent myli, i gwnym
priorytetem jest zwikszenie inwestycji tak, aby zwikszy
stop wzrostu inwestycji oraz potencjalnego produktu. I czuje,
e powinno si to zrobi bez jakichkolwiek zmian oglnego
poziomu PNB, a rdem wzrostu I byoby ograniczenie
konsumpcji prywatnej. Co by naleao zrobi?
Prowadzi ekspansywn polityk pienin, aby obniy
stop procentow i zwikszy I; utrzymywa G na tym samym
poziomie; podnie podatki (T), aby ograniczy dochd do
dyspozycji i dziki temu obniy C. Tu problem polega na
zachceniu do inwestowania przez zwikszanie oszczdnoci
spoecznych (T-G). Tak zmian w kombinacji polityk
proponowano w ostatnim budecie prezydenta Cartera.
Rzeczywista kombinacja
Badania amerykaskiej historii powojennej dowodz, e
niewiele jest podobiestw pomidzy rzeczywist polityk a
wskazaniami analizy ekonomicznej. Droga, ktr biegn tory
polityki makroekonomicznej Ameryki, prowadzi j do
gospodarki o niskich inwestycjach i wysokiej konsumpcji.
Polityka fiskalna i pienina nie s skoordynowane; raczej si
zwalczaj nawzajem i prowadz do kombinacji polityki
makroekonomicznej, ktr tylko niewielu chciaoby poleca.
Zobaczmy, dlaczego.
Nasz system w walce z inflacj zmierza do oparcia si na
banku centralnym - Fed. Niezaleny bank centralny uwaa
siebie za ostatnie oparcie w tej walce i podnosi stop
procentow, gdy gospodarka jest przegrzana i zmniejsza
wydatki inwestycyjne. Lata 1979 1982 byy dramatycznym
przykadem tego, jak Fed, dziaajc sam, na wasn rk,
wywoa recesj, aby zmniejszy inflacj.
Jak rol odgrywa polityka fiskalna? Polityka fiskalna
jest czsto stosowana do walki z bezrobociem. Gdy produkcja
zamiera, Kongres uchwala trwae obniki podatkw i wzrost
transferw na rzecz opieki spoecznej i bonw ywnociowych

oraz programy tworzenia nowych miejsc pracy i robt

publicznych.
Pd ku finansowanym za pomoc deficytu programom w
okresie recesji nie jest jednak rwnowaony odwoywaniem
tych programw w okresach boomw. Na przykad w latach
szedziesitych dokonano trwaych obniek podatkw w celu
podtrzymania produkcji, ale przejciowe zwyki podatkw
wprowadzono jedynie w roku 1968, kiedy boom okresu wojny
wietnamskiej wymkn si spod kontroli. Cicia podatkowe
ekonomii poday Reagana wprowadziy wynoszc 25%
obnik stawek podatkowych w 1981 r., ale gdy zaczto sdzi,
e dziaania te pocigay za sob zbyt wysoki deficyt budetowy, niewielk tylko cz redukcji podatkowych uchylono w
nastpnych trzech latach.
Moecie si domyli, jakie byy rezultaty. Taka mikka
polityka fiskalna pociga za sob konieczno cigego
usztywniania polityki pieninej, powodujcego cigy wzrost
stopy procentowej. W midzyczasie, jak to wyranie wida na
rys. 17.2, polityka fiskalna prowadzi do rosncych deficytw
strukturalnych.
Dziaanie kombinacji polityki fiskalnej i pieninej w
poowie lat osiemdziesitych doprowadzio Stany Zjednoczone
do najwyszej w cigu dziesicioleci stopy procentowej i
najwikszego deficytu budetowego. W rezultacie krajowe i
zagraniczne inwestycje byy ograniczone, a konsumpcja i
wydatki rzdowe na dobra i usugi pochaniay coraz to wiksz
cz PNB.
Nowa recepta. Niewielu przywdcw politycznych czy
ekonomistw rzeczywicie pragnie takich wynikw. Aby
odwrci cykl wzrastajcych deficytw i wysokiej realnej stopy
procentowej, wielu ekonomistw zalecioby:
Jeeli chcecie wysokich inwestycji, szybkiego wzrostu,
odwrcie tendencje polityki fiskalnej i pieninej. W ramach
caego cyklu koniunkturalnego zmierzajcie do uzyskania
nadwyki budetowej. Przekacie wicej rodkw kierowania
cyklem koniunkturalnym w rce Fed. Upewnijcie si, czy
Kongres opiera si pokusie zwikszenia wydatkw lub obniki
podatkw w okresie recesji oraz czy Fed reaguje rwnie szybko
na bezrobocie, jak na inflacj.
Gdyby postpowano zgodnie z tak recept, kombinacja
polityki fiskalnej i pieninej przeksztaciaby si w
kombinacj promujc inwestycje i szybszy wzrost.

CZY DEFICYTY WYPYCHAJ INWESTYCJE

Gdy ju omwilimy rne pojcia deficytu, moemy
zaatakowa jeden z najbardziej kontrowersyjnych dzi
problemw polityki: debat na temat wypychania.
Widzielimy, e polityka fiskalna moe by wykorzystana
do hamowania lub pobudzenia gospodarki, przynajmniej w
krtkim okresie, kiedy ceny i pace s mao gitkie. Jednake
krytycy polityki fiskalnej ostrzegaj, e jej stabilizujce skutki
s tumione, poniewa jej wpyw na prywatne inwestycje (i
inne wraliwe na stop procentow sektory) jest
neutralizowany. Gdy tak si dzieje, mwimy, e inwestycje s
wypychane przez polityk fiskaln.
Wypychanie i rynek pieniny
Jaki jest mechanizm wypychania? Powiedzmy, e rzd
rozpocz program budowy drg, zwikszajc wydatki rzdowe
na dobra i usugi. W wyniku dziaania mnonika PNB wzronie
dwa lub trzy razy szybciej ni G.
Ale musimy wzi pod uwag take reakcje rynku
pieninego. Poniewa PNB jest wikszy, popyt transakcyjny
na pienidz ronie. W rezultacie, przy danej poday pienidza
stopa procentowa ronie. Ale rosnca stopa procentowa zdawi
niektre inwestycje4. (Powinnicie przeledzi, w jaki sposb
obnienie podatkw prowadzi do tych samych rezultatw.)
Tak wic widzimy, e gdy rynek pieniny, stopa
procentowa i inwestycje reaguj porednio na wzrost wydatkw
rzdowych, rodki polityki fiskalnej redukuj (lub wypychaj)
inwestycje.
Jaki ma to zwizek z deficytami? Przypomnijcie sobie, e
nasz przykad zakada uznaniowy wzrost G lub obnienie T.
Oznacza to wzrost deficytu strukturalnego. Moemy zatem
take powiedzie, e gdy stopa procentowa ronie w
odpowiedzi na wikszy deficyt strukturalny, deficyt wypycha
inwestycje.
Efekt wypychania wystpuje, gdy w wyniku reakcji rynku
pieninego efektywno polityki fiskalnej zmniejsza si.
Wzrost deficytu strukturalnego (w wyniku obniek podatkw
lub zwikszenia wydatkw rzdowych) moe prowadzi do
wzrostu stopy procentowej, a przez to do mniejszych
inwestycji. Tak wic cz indukowanego wzrostu PNB moe
by zrwnowaona, gdy wikszy deficyt wypycha inwestycje.
Wypychanie w okresie recesji. Zanim dalej bdziemy
rozwaa problem wypychania, konieczna jest jedna uwaga.

Wypychanie czy si raczej z deficytem strukturalnym ni

koniunkturalnym. Jeeli deficyt zwiksza si z powodu recesji bdc deficytem koniunkturalnym - logika wypychania nie ma
po prostu zastosowania. Recesja powoduje spadek popytu na
pienidz oraz prowadzi do niszej stopy procentowej; z logiki
wypychania wynika wic, e recesja zachca do inwestowania.
4

W dalszej czci dyskusji bdziemy si opiera na zaoeniu, e tylko inwestycje s

wraliwym na stop procentow skadnikiem wydatkw. Faktycznie konsumpcja (szczeglnie
wydatki mieszkaniowe i na dobra trwaego uytku), eksport netto i wydatki rzdw stanowych i
lokalnych s rwnie wraliwe na stop procentow. Naley mie to na uwadze po zrozumieniu
oglnych problemw, gdy te skadniki mog by rwnie wypierane przez polityk fiskaln.

Trzeba przede wszystkim podkreli, e wypychanie jest

zwizane z wpywem deficytu strukturalnego, powstajcego w
wyniku uznaniowego wzrostu G lub obnienia T. Nie ma
zasadniczego powodu, aby uwaa, e indukowany przez
recesj deficyt doprowadzi do wzrostu stopy procentowej, a
przez to wypchnie inwestycje.
T uwag na temat wpywu deficytu spowodowanego
recesj trzeba by zachowa w pamici do nastpnego zaamania
gospodarki. W sposb nieunikniony wielu analitykw bdzie
utrzymywa, e rosncy w czasie kryzysu deficyt wypchnie
inwestycje; cz moe si nawet opowiada za posuniciami
powodujcymi zmniejszenie deficytu. Jeeli przyjrze si
dokadniej, to wida, e ci analitycy zapominaj, i wzrost
deficytu jest spowodowany sab gospodark i e gdy
gospodarka odzyska siy, deficyt koniunkturalny zniknie i
dlatego niczego nie wypchnie.
Wypychanie przez deficyt strukturalny
Wrmy wic do skutkw wyszych strukturalnych lub
spowodowanych przez polityk deficytw. Oglnie wszyscy si
zgadzaj, e efekt wypychania istnieje. Rnice dotycz skali
tego efektu. Na jednym kracu s monetaryci; utrzymuj oni,
e mamy do czynienia ze stuprocentowym wypychaniem I
przez G.
Moemy zrozumie logik wypychania, wykorzystujc
nasz wczeniejsz analiz globalnej poday i globalnego
popytu. Pomylcie o gospodarce, ktra zachowuje si zarwno
zgodnie z zaoeniami ekonomii klasycznej, jak i monetaryzmu,
tak jak to pokazano na rys. 17.3. Krzywa AS jest tu pionowa i
tylko pienidz wpywa na globalny popyt. Rzd zwiksza swoje
zakupy dbr, ale krzywa AD nie porusza si, poniewa tylko
pienidz wpywa na globalne wydatki. Globalny PNB nie
zmienia si wic wskutek stosowania rodkw polityki

fiskalnej, tak, e nowy punkt rwnowagi E' znajduje si w

starym punkcie E.
Co dzieje si poza tymi krzywymi? Po prostu, gdy
polityka fiskalna pobudzaa gospodark, popyt na pienidz rs;
przy staej poday pienidza stopa procentowa wzrosa; w
ostatecznoci
stopa
procentowa
musiaa
wzrosn
wystarczajco, aby inwestycje spady dokadnie o tyle, ile
wynosi wzrost G. Wskutek tego w klasycznym
monetarystycznym przypadku inwestycje s w stu procentach
wypychane przez wzrost wydatkw rzdowych.

Zachta do inwestowania
Wielu
ekonomistw
uwaa,
e
klasyczny
monetarystyczny pogld jest zbyt kracowy, szczeglnie w
odniesieniu do krtkiego okresu w gospodarce o niepenym
wykorzystaniu zasobw. Niektrzy wskazuj, e gdy
gospodarka jest w stanie recesji, inwestycje mog by
faktycznie pobudzane (lub wypychane) przez wiksze
deficyty.
Zacht do inwestowania pokazano na rys. 17.4.
Uwzgldniamy wariant, w ktrym akcelerator oddziauje na
produkcj; w tym przypadku inwestycje mog by wysze przy
wyszym poziomie PNB (przypomnijcie sobie z rozdziau 7, e
dzieje si tak, poniewa przedsibiorstwa kupuj wicej fabryk
i wyposaenia, gdy ju posiadane s wykorzystywane bardziej
intensywnie). Zamy take, i polityka pienina
przystosowuje si do ekspansji fiskalnej, co oznacza, e Fed
zwiksza lub zmniejsza poda pienidza w celu powstrzymania
zmian stopy procentowej, gdy produkcja wzrasta.
Na rysunku 17.4(a) moemy zobaczy, uywajc
diagramu C+I+G z wczeniejszych rozdziaw, jak inwestycje
s pobudzane. Zwrcie uwag na gwn rnic. Inwestycje

s w tym przypadku zaznaczone w dolnej czci rys. 17.4(a)

jako wzrastajce, co wskazuje, e inwestycje rosn wraz ze
wzrostem produkcji. Punkt rwnowagi znajduje si nadal w
punkcie, w ktrym krzywa cznych wydatkw (C+I+G)
przecina lini narysowan pod ktem 45.
W jaki wic sposb wysze G zachca do inwestowania?
Gdy polityka fiskalna zwiksza wydatki od G do G, deficyt
strukturalny ronie; krzywa wydatkw przesuwa si w gr do
C+I+G'. Punkt rwnowagi produkcji na rys. 17.4(a) przesuwa
si z Q do Q; poniewa produkcja jest wiksza, rzeczywicie
inwestycje s pobudzane, przesuwajc si z punktu I do I.

Efekty zachty do inwestowania wida take w prawej

czci rys. 17.4, w ktrym wykorzystano model krzywych AS i
AD.
Zwrcie uwag, e krzywa A S wznosi si tu w gr, co
odzwierciedla zaoenie, i gospodarka moe by w stanie
rwnowagi przy niepenym wykorzystaniu zasobw. Dalej,
wydatki ksztatuj si zarwno pod wpywem polityki
pieninej, jak i fiskalnej - co uwidacznia krzywa AD,
przesuwajca si w prawo przy ekspansji fiskalnej.
Wpyw polityki fiskalnej polega wic na zwikszaniu cen,
produktu realnego i inwestycji.

Dowody empiryczne
Takie s teorie dotyczce deficytw zachcajcych do
inwestowania lub gaszcych inwestycje.
Ktre z tych przeciwiestw jest blisze prawdy? Historia
nie dostarcza jasnej odpowiedzi. Wydaje si, e w latach
szedziesitych ekspansja fiskalna zachcaa do inwestowania
gwnie dlatego, e Fed zapobiega szybkiemu wzrostowi stopy
procentowej w okresie ekspansji gospodarczej. Dzi Fed
zmierza do utrzymywania wzrostu poday pienidza na staej
ciece, co wymusza ostre odpowiedzi stopy procentowej na
zmiany PNB. Badania sugeruj, e dzi okoo poowy bodcw
polityki fiskalnej zostanie wypchnite w cigu kilku lat.
Ponadto, jak poka rozdziay, w ktrych rozwaany jest
handel midzynarodowy, cz efektw wypychania
strukturalnych deficytw z pocztku lat osiemdziesitych
wystpia za granic; nasz deficyt sprawi, i realna stopa
procentowa w USA staa si tak wysoka, e przycigna
oszczdnoci zagraniczne.
Wydaje si, e w duszym okresie wypychanie jest niemal
zupene. Tak wic, przy polityce pieninej, ktr
prawdopodobnie mona obserwowa dzi (gdy Fed utrzymuje
poda pienidza na staej ciece wzrostu lub zmierza do danej
stopy wzrostu nominalnego PNB), polityka fiskalna, jak
wskazuj badania, zostanie wypchnita po trzech lub czterech
latach.
Te rezultaty mog na pierwszy rzut oka wprawia w
zakopotanie, ale w rzeczywistoci pasuj one do naszych
pogldw na temat wspczesnej gospodarki. Dowiedzielimy
si, e gospodarka wyglda w duej mierze tak, jak
uwidoczniony na rys. 17.3 model klasyczny w dugim okresie;
w krtkim okresie natomiast polityka fiskalna moe wpywa
na produkcj, poniewa ceny i pace s nieco lepkie, jak na rys.
17.4. Tak wic opisany wanie wzorzec wypychania pasuje do
naszych oglnych pogldw na temat zachowania si
gospodarki w krtkim i dugim okresie.
Podsumowanie
Co moemy powiedzie na temat podanych cech lub
niebezpieczestw deficytw po tej krtkiej podry przez
ekonomiczne aspekty finansw rzdowych? Niewiele, jeeli nie
spojrzymy na konkretne fakty - na potrzeb pobudzania lub
hamowania gospodarki, na kombinacj polityki pieninej i
fiskalnej konieczn do osignicia podanej rwnowagi
pomidzy konsumpcj i inwestycjami.

Trzy moliwe wzorce deficytw pokazano na rys. 17.5.

Wszystkie zakadaj, e polityka jest skuteczna w
utrzymywaniu penego wykorzystania mocy produkcyjnej;
rnice midzy nimi dotycz tylko kombinacji polityki
pieninej i fiskalnej oraz zmiennoci prywatnego popytu.
Na
rysunku
17.5(a)
budet jest przecitnie
zrwnowaony w ramach cyklu koniunkturalnego. Jednake
stopy podatkowe s zmieniane w celu nachylenia si pod
wiatr i wygadzenia w ten sposb cyklu. Tak wic podatki
najpierw s zwikszane, nastpnie zmniejszane, nastpnie
zwikszane itd. W rezultacie nadwyki budetowe powstaj w
okresach silnego prywatnego popytu, a deficyty, gdy prywatny
popyt jest saby.
W nastpnej czci rys. 17.5(b) pominito cykl
koniunkturalny. Tu kombinacja polityki fiskalnej i pieninej
jest zaprojektowana tak, aby stymulowa inwestycje i szybki
wzrost. Tak wic polityka pienina jest ekspansywna,
natomiast nadwyki budetowe dostarczaj koniecznych
oszczdnoci spoecznych.

Ostatnia cz wykresu to elegia na temat wspdziaania

polityki pieninej i polityki fiskalnej. Gdy polityka fiskalna

zwalcza recesje, a polityka pienina zwalcza boomy, rodzi si

tendencja do wzrostu deficytw w czasie recesji, ktrej nie
towarzyszy ich spadek w okresie boomw. Tak wic mamy
opadajc spiral, z rosncymi deficytami, polityk coraz
trudniejszego pienidza, niskimi inwestycjami i trendem
niskiego wzrostu.
Nowa dyscyplina
Widzielimy, e wspczesna makroekonomia zniszczya
przestarzae haso zrwnowaonego budetu. Nie znaczy to
jednak, e rzd moe dziaa bez opamitania, a ukochane
projekty ustawodawcw mog poera coraz to wiksz cz
narodowego bochenka. Zasoby s ograniczone, wic jaka
nowa dyscyplina musi zastpi maksym zrwnowaonego
budetu. Ale jaka nowa dyscyplina?
Wielu ludzi, szczeglnie konserwatystw, domaga si
rozpaczliwie Kongresu zdolnego do samokontroli, w celu
zapobiegania staemu wzrostowi programw opieki spoecznej i
robt publicznych. Widz oni naszych ustawodawcw jako
pobonych naogowych marnotrawcw, ktrzy w dzie gosz
kazanie na temat rwnowagi budetu, a wydaj nieopanowanie
co noc. Ten punkt widzenia prowadzi do wniosku, e
potrzebujemy fiskalnej prohibicji, konstytucyjnej poprawki,
ktra by nakazywaa rwnowag budetu lub ograniczaa
wydatki rzdu. W poowie 1984 r. trzydzieci dwa stany
uchwaliy rezolucje domagajce si zwoania konstytuanty, aby
zmusi Kongres do ograniczenia wzrostu wydatkw
federalnych.
W rozdziale 32 bdziemy analizowa problem
publicznego wyboru - teorii podejmowania decyzji przez
demokratyczny rzd. Zobaczymy, jak instytucje polityczne
mog wywoywa skutki, ktrych pragnie niewielka
mniejszo. I jeeli z dokadnej analizy wynikaoby, e opis ten
ma zastosowanie do procesu tworzenia budetu federalnego, e
szeroki zestaw programw, z ktrych korzystaj niewielkie
mniejszoci, w jaki sposb przeciska si przez Kongres i
administracj, to wtedy instytucjonalne czy nawet
konstytucyjne reformy mogyby pomc ukrci takie
niedemokratyczne praktyki.
Jednake obiektywne badania nie udowadniaj, e
demokracje wydaj cigle wicej, ni sobie tego ycz
wyborcy. Wikszo bada opinii publicznej wskazuje, e
przewaajca cz programw suy wikszociom.
Najszybciej wzrastajcymi programami s te, ktre wymagaj

wielkiego poparcia - takie jak transfery systemu ubezpiecze

spoecznych w ramach wielkiej klasy redniej.
Jeeli pozostawi na uboczu prohibicj fiskaln, to gdzie
moe kraj szuka zasad, ktre by kieroway publicznymi
wydatkami i deficytami?
Ekonomici wskazuj na dwie panujce zasady: po
pierwsze, oglna rwnowaga podatkw, wydatkw i deficytw
powinna si kierowa potrzeb poskromienia cyklu
koniunkturalnego, jak i pragnieniami zwikszenia konsumpcji
biecej kosztem konsumpcji przyszej oraz potrzeb
prywatnych kosztem spoecznych. Po drugie, poszczeglne
programy rzdowe powinny by poddane bezlitosnej analizie
kosztw i korzyci. Te dwie zasady tworz rdze normatywnej
teorii ekonomicznej, mwicej o wielkoci i skadzie rzdu.
B. DUG PUBLICZNY A WSPCZESNA POLITYKA
FISKALNA
Wielu powie, e takie zasady s dobre w normalnych
czasach. Lata osiemdziesite nie byy jednak normalne.
W rezultacie wojen, kryzysw i rosncej tendencji do
prowadzenia mikkiej polityki fiskalnej dug rzdu federalnego
wynosi w 1984 r. 1170 mld dol. Pokazuje to tabl. 17.2.
Jakie problemy ekonomiczne powstaj w zwizku z
takim dugiem? Czy s z nim zwizane jakie faszywe
analogie? Jakie s wane czynniki pozaekonomiczne, z ktrymi
musimy si liczy we wszelkich rozwaaniach dotyczcych tej
wanej politycznie kwestii?
Analiza obcienia dugiem jest wana i trudna.
Musimy unika zwyczajowej praktyki, zgodnie z ktr zakada
si, e dug publiczny jest zy, gdy dug prywatny jest
uciliwy. Nie powinnimy jednak umniejszy moliwych
problemw, chocia w zestawieniu ze wiatymi pogldami na
temat deficytw i dugu uwaa si je za przestarzae. Duy dug
jest realnym ciarem, zwizana jest z nim jednak nadmierna
poda mitw.
ZNACZENIE I HISTORIA DUGU PUBLICZNEGO
Co to jest dug publiczny. Jeeli budet wykazuje deficyt, to
rzd musi drukowa pienidze lub zaciga poyczki, by paci
swoje rachunki. Zakumulowana wielko poyczek nazywana
jest dugiem rzdowym lub publicznym. Wikszo dugu
rzdowego
ma
form
krtkoterminowych
papierw
wartociowych, takich jak weksle lub noty skarbowe.

Dug rzdu wie si w prosty sposb z rzdowym

deficytem: zmiana dugu rzdowego w danym roku rwna si
deficytowi budetowemu. Inaczej mwic, projektowany na
koniec 1984 r. dug publiczny w wysokoci 1170 mld dol.
stanowi sum deficytw zmniejszon o sum nadwyek
budetowych od powstania republiki.
Przykad ukae zwizki pomidzy deficytami a dugiem
publicznym. Na pocztku 1984 r. dug publiczny wynosi 990
mld dol. czny deficyt budetu na rok 1984 (wczajc w to
tzw. fundusze pozabudetowe) by szacowany na okoo 180
mld dol. Tak wic, pomijajc zmiany sald na rachunkach bankowych rzdu lub w holdingach Rezerwy Federalnej, w roku
1984 trzeba by zacign 180 mld dol. kredytu. Na koniec roku
1984 dug federalny wynisby wic 990 mld dol. +180 mld
dol. = 1170 mld dol. (Liczby zaokrglono, by uatwi
obliczenia.)

Dug publiczny ma charakter gwnie wewntrzny,

wierzycielami s banki, rzdy stanowe itd. Grupy te otrzymuj
odsetki od dugu publicznego (wedug przecitnej stopy, ktra
w roku 1983 wynosia 11,3% na rok).
Trendy historyczne
Aby oceni znaczenie dugu publicznego, zawsze dobrze
rozpocz od umiejscowienia problemu w perspektywie
historycznej.
Czy odsetki od dugu poykaj du cz PNB? Jak
czna wielko paconych odsetek wyglda na tle wielkoci z
lat ubiegych lub dotyczcych innych krajw?

Aby zobaczy, jak obecnie dug Ameryki wyglda na tle

wielkoci dugu w latach ubiegych oraz na tle dugu Wielkiej
Brytanii, trzeba popatrze na tabl. 17.2. Pokazuje ona dug
publiczny i patnoci z tytuu odsetek w relacji do wielkoci
PNB.
Tak wic, w roku 1984 nasz dug publiczny wynoszcy
okoo 1170 mld dol. stanowi 32% wynoszcego 3,7 bln dol.
PNB. Patnoci z tytuu oprocentowania dugu stanowiy 3%
PNB.

Jak due s te liczby? Zauwacie, e zaduenie

wewntrzne Anglii w 1818 r. byo dwa razy wiksze od jej
PNB, a oprocentowanie dugu (w procencie PNB) przekracza
nasze wyobraenia o tym, co moliwe: niemniej stulecie od
1818 r. do pierwszej wojny wiatowej byo najwikszym
stuleciem Anglii - najwikszym pod wzgldem siy i postpu
materialnego. Dla kontrastu, w okresie stagnacji w latach
siedemdziesitych brytyjski dug publiczny ksztatowa si na
umiarkowanym poziomie. Patrzc w przeszo, moemy
zauway, e nie ma magicznych wskanikw czcych
wielko dugu publicznego z chwa lub upadkiem narodu.
Rysunek 17.6 przedstawia dugookresowe dane dla
Stanw Zjednoczonych, pokazujce relacj dugu federalnego
do PNB od 1789 r. Niezwykle wyranie wida, jak wojny
podnosz wskanik relacji dugu do PNB, jednak szybkiemu
wzrostowi, przy z grubsza zrwnowaonych budetach w
okresach pokoju, towarzyszy spadek tego wskanika. Badania
dowodz rwnie, i dug publiczny rs wolniej ni dug
prywatny (takie jego skadniki jak obligacje lub kredyty
hipoteczne) w okresie od roku 1945 do 1980.
Zauwacie jednak zowieszczy skok w gr krzywej po
1980 r. Najnowsze trendy, wynikajce z eksplodujcych
deficytw, rozwaanych na s. 530, skoniy niektrych do
zastanowienia si, czy Stany Zjednoczone nie wchodz w now
er. Jak zauwaaj, lata osiemdziesite s w historii Ameryki
jedynym okresem, kiedy dug publiczny ronie ostro w okresie
pokoju. Moliwo wzrostu relacji dugu i kosztw jego obsugi
do PNB w nastpnej dekadzie zwiksza znaczenie bezstronnej
analizy dzisiejszego obcienia z tytuu dugu.
Niektre stare mity
Zanim przejdziemy do rzeczywistych obcie bdcych
wynikiem dugu, trzeba si bdzie pozby kilku staromodnych,
ale trudnych do wykorzenienia mitw.
Jak rzd moe cigle zwiksza dug? Gdybymy ja i
moja maonka yli ponad stan i zacigali dugi, to wkrtce
bymy si dowiedzieli co to za kopot. Mwica to osoba
popenia logiczny bd zoenia: to, co jest prawdziwe dla
jednostki, nie musi by prawdziwe dla caego spoeczestwa.
Dlaczego konserwatyci uskaraj si na wielko
dugu publicznego? Dug prywatny rs w okresie powojennym
znacznie szybciej ni dug publiczny, a nikt si na to nie
uskara. Kady kredyt pociga za sob powstanie dugu.
Piramida kredytu mogaby by nazwana piramid dugu. Jeeli
ludzie maj posiada pynne aktywa, inni ludzie lub instytucje

musz mie zobowizania - nie taki diabe straszny, jak go

maluj. Mwca take i w tym przypadku stara si czyni
analogie do sektora prywatnego, tym razem poszukujc
argumentw przemawiajcych za deficytem.
S to tylko dwa z powszechnych mitw o dugu
publicznym. W obu tkwi ten sam logiczny bd zoenia. To, co
jest prawdziwe w odniesieniu do jednostki, nie jest koniecznie
prawdziwe w odniesieniu do narodu. Nie moemy po prostu
zaoy, e wady osobiste s wadami publicznymi. Zamiast
tego musimy analizowa fakty i podejmowa decyzje.
RZECZYWISTY CIAR DUGU
Jakie problemy stawia zatem dug publiczny? Jest ich kilka.
Dug zewntrzny a dug wewntrzny
Dug zewntrzny (w stosunku do obcokrajowcw)
pociga za sob zmniejszenie iloci dbr i usug dostpnych dla
ludnoci w tym kraju. Musimy wysya za granic towary, aby
spaca odsetki od tego dugu.
Sytuacja gospodarcza wielu krajw - na przykad Polski,
Brazylii i Meksyku - bya w latach osiemdziesitych cika ze
wzgldu na due zaduenie zagraniczne. By moe uznay one
niesusznie, e poniewa niewielki dug publiczny jest
nieszkodliwy, to kady dug publiczny jest nieszkodliwy. Warto
zauway, e wielki deficyt strukturalny USA z pocztku lat
osiemdziesitych zosta czciowo sprzedany obcokrajowcom,
co zwikszyo powanie zewntrzny dug Ameryki.
Dug wewntrzny (rzdu w stosunku do obywateli danego
kraju) to odmienna sprawa. Nie oznacza to, e moemy na
wesoo zignorowa dug wewntrzny, mwic, wszystko, co
jestemy winni, jestemy winni samym sobie. Z dugiem
wewntrznym cz si pewne problemy, s one jednak inne od
tych, ktre s zwizane z dugiem zewntrznym.
Utrata efektywnoci w wyniku opodatkowania
Dug wewntrzny pociga za sob patnoci odsetek na
rzecz posiadaczy obligacji, co narzuca konieczno nakadania
podatkw. Ale jeeli nawet ci sami ludzie pac w formie
podatkw przecitnie takie same kwoty, jakie uzyskuj z tytuu
odsetek, w sposb nieunikniony pojawi si znieksztacajcy
wpyw podatkw na bodce. Opodatkowanie dochodu Pauli z
tytuu odsetek lub pac, w celu zgromadzenia rodkw na
wypat
jej
odsetek,
spowoduje
mikroekonomiczne

znieksztacenia. Paula moe mniej pracowa lub mniej

oszczdza i kady z tych rezultatw bdzie przejawem
znieksztace efektywnoci lub dobrobytu5.
Wypieranie kapitau
By moe, najpowaniejszym nastpstwem duego dugu
publicznego jest wypieranie przez dug kapitau z narodowego
zasobu majtku.
Jak to si dzieje? Przypomnijcie sobie, e ludzie, aby
zapewni sobie byt na staro i z wielu innych przyczyn,
przechowuj majtek w formie rnych aktyww: domw,
akcji i obligacji przedsibiorstw, rachunkw oszczdnociowych (ktre czsto s udostpniane przedsibiorstwom na
finansowanie inwestycji) oraz obligacji rzdowych. Moemy
podzieli te aktywa na dwie grupy: (a) dug publiczny i (b)
aktywa reprezentujce ostatecznie wasno kapitau
rzeczowego, ziemi i podobnych skadnikw.
Zamy, dla uproszczenia, e ludzie s skonni
utrzymywa sta wielko majtku (powiedzmy, 1000
jednostek). W sytuacji, gdy dug publiczny ronie, ludzie musz
zmniejsza warto swych innych aktyww. Pamitajmy
jednak, e te aktywa ostatecznie reprezentuj wasno
prywatnego kapitau. Jeeli dug publiczny wzronie o 100
jednostek, warto kapitau i innych prywatnych aktyww
zmniejszy si o 100 jednostek. Dlatego mwimy, e kapita
prywatny moe by wyparty przez dug publiczny.
Sytuacja, kiedy 100 jednostek dugu publicznego wypiera
100 jednostek kapitau, jest ekstremalna i mao
prawdopodobna. Jak pokae analiza poday i popytu w
nastpnej czci, jest bardziej prawdopodobne, e bdzie to raczej wyparcie czciowe; tak wic 100 jednostek dugu
publicznego wyprze 0-100 jednostek kapitau. Dokadna
wielko wypartego kapitau bdzie zalee od warunkw
produkcji i zachowa gospodarstw domowych w sferze
oszczdzania.
Analiza geometryczna6. Proces, za porednictwem ktrego
kapita jest wypierany w dugim okresie, ilustruje rys. 17. 77. W
lewej czci pokazujemy poda kapitau i popyt na kapita jako
funkcj realnej stopy procentowej lub stopy zwrotu kapitau.
Gdy stopa procentowa ronie, przedsibiorstwa zgaszaj
mniejsze zapotrzebowanie na kapita, natomiast jednostki mog
chcie dostarczy go wicej. Rwnowaga jest osigana przy
poday kapitau o wartoci 4000 jednostek i realnej stopie
procentowej w wysokoci 4%.

Spadek efektywnoci w wyniku opodatkowania jest omawiany w drugiej poowie rozdziau

33.
6
Dyskusja na temat wypierania jest nieco bardziej techniczna i mona j pomin w krtkim
wykadzie.
7
Ten wykres poday i popytu jest omawiany szczegowo w rozdziale 30.

Powiedzmy teraz, e dug publiczny zwikszy si od zera

do 1000 jednostek z powodu wojny, kryzysu lub obniki
podatkw. Rezultat pokazano w prawej czci rys. 17.7(b).
Istotna zmiana polega na tym, e krzywa SS, przedstawiajca
poda kapitau netto dostarczanego przez gospodarstwa domowe, przesuna si o 1000 jednostek w lewo do SS.

Dlaczego? Poniewa przy kadym poziomie stopy

procentowej wielko kapitau, ktr ludzie chc utrzymywa,
jest rwna cznej wartoci lokat pomniejszonych o lokaty w
obligacjach rzdowych8. Tote zasoby, jakie ludzie mog
przeznaczy na zwikszenie kapitau prywatnego, wyznacza
stara krzywa SS przesunita w lewo o 1000 jednostek. Now
poda kapitau na rys. 17.7(b) wyznacza wic krzywa SS.

Co si dzieje? Wraz z wysychaniem poday kapitau

netto - kiedy zasoby gospodarstw domowych s przeznaczane
raczej na zakup obligacji rzdowych ni akcji i obligacji
przedsibiorstw - punkt rwnowagi rynkowej przesuwa si w
kierunku pnocno-zachodnim, wzdu krzywej popytu K.
Stopa procentowa wzrasta. Przedsibiorstwa zmniejszaj
zakupy nowych fabryk, ciarwek i komputerw.
Nowa rwnowaga dugookresowa jest osigana, gdy
zasb kapitau spada z 4000 do 3750. Tak wic, w tym
przykadzie, 1000 jednostek dugu rzdowego wyparo 250
jednostek rzeczowego kapitau produkcyjnego. Taka redukcja
ma wane skutki ekonomiczne. Przy mniejszym kapitale
potencjalny produkt, pace i dochd narodowy s nisze niby
byy w innym przypadku.
Jaka jest w rzeczywistoci wielko tego efektu
wypierania? Czy 1170 mld dol. dugu publicznego w kocu
1984 r. wyprze 400 mld dol. kapitau lub 1170 mld, a moe nic?
Chocia wielu ekonomistw utrzymuje, e zna prawd, w
rzeczywistoci ekonomici dysponuj niewielkim zasobem
dokadnych informacji na temat efektu wypierania. Jest to dzi
problem otwarty, jeden z oczekujcych rozwizania przez
przysze pokolenia ekonomistw.
Wpyw na indywidualne emocje i prywatne inwestycje
Nie zapominajcie nigdy, e dug publiczny wzbudza
wiele ludzkich emocji, czego nie mona lekko pomin. Jak
seks lub religia, dug publiczny jest problemem, o ktrym
wszyscy lubimy dyskutowa. Wielu ludzi przepowiadao
koniec wiata, gdyby dug osign jedn setn, jedn dziesit
czy jedn pit swego dzisiejszego poziomu; kadego roku,
kiedy to okropne nieszczcie nie nadchodzio, ponawiali swe
przepowiednie na nastpne lata.
8

Argumentacja Roberta Barro z Rochester sugeruje, e ze wzgldu na przysze podatki

ludzie mog postpowa tak, jakby postpowali w sytuacji, gdyby warto obligacji rzdowych bya
rwna zeru. Na kadego dolara obligacji rzdowych przypada dokadnie taka sama kwota
teraniejszej wartoci podatkw (za ktre czuj si odpowiedzialni teraz w przyszoci). Jeeli
ludzie s bardzo dalekowzroczni i bior pod uwag dobro swych spadkobiercw, mog po prostu
zmniejszy sw konsumpcj o obecn warto podatkw, cakowicie eliminujc majtkowy efekt
obligacji. W tym przypadku krzywa SS na rys. 17.7(b) nie przesunie si.

Strach przed dugiem publicznym pojawi si dzisiaj na

nowo w wyniku zwikszania si deficytw na pocztku lat
osiemdziesitych. Z pewnoci jest moliwe, e takie obawy
mog zakazi gospodark. Ludzie mog racjonalnie lub
nieracjonalnie oczekiwa, e olbrzymi dug podniesie w
przyszoci stop procentow. Taki pesymizm mgby si

przyczyni do wzrostu realnej stopy procentowej w poowie lat

osiemdziesitych.
Poegnanie. Oczywicie, strach przed deficytami i
dugiem musi by rozpoznany. Musimy si take liczy z
prawdziwym ciarem dugu - dugiem zewntrznym, utrat
efektywnoci z tytuu opodatkowania i wypieraniem kapitau.
Jednake pord dzisiejszej burzy dobrze mie na uwadze
sowa wielkiego historyka angielskiego, Lorda Macaulaya, na
temat wzrostu dugu napisane ponad sto lat temu. ,,Na kadym
etapie wzrostu dugu nard wznosi krzyki blu i rozpaczy. Na
kadym etapie wzrostu dugu mdrzy ludzie z powag
zapewniali, e bankructwo i ruina s tu tu. Jednake dug
wci rs, a bankructwo i ruina byy tak odlege, jak zawsze...
Prorocy za byli pod wpywem podwjnego zudzenia.
Bdnie sobie wyobraali, e istnieje dokadna analogia
pomidzy jednostk, ktra jest zaduona u innej a
spoeczestwem, ktre jest zaduone u czci samego siebie...
Nie dopuszczali oni istnienia efektw tworzonych przez
nieustanny rozwj nauk eksperymentalnych i nieustajce
wysiki kadego czowieka, zmierzajce do utrzymania si przy
yciu. Widzieli, e dug ronie, ale zapomnieli, e inne rzeczy
take rosn....
Jakie wnioski z mdroci Macaulaya wynikaj dla lat
osiemdziesitych? Nie ulega wtpliwoci, e wysokie deficyty
prowadz do nie wystpujcego wczeniej w okresie pokoju
wzrostu dugu Stanw Zjednoczonych. W rezultacie patnoci z
tytuu odsetek, obcienie dugiem i podatki bd rosn. Co
wicej, stopa procentowa bdzie musiaa by prawdopodobnie
niezwykle wysoka, aby skoni ludzi w kraju i za granic do
utrzymywania duego i wzrastajcego dugu w portfelach
lokat. Jest nawet moliwe, e zamieszanie finansowe
wystpujce przy duych deficytach i duym dugu moe
zagrozi przyszoci krajw, ktre zacigny zbyt duy dug
zewntrzny.
Niemdrze byoby jednak przewidywa gospodarczy
upadek. Widmo narodowego bankructwa lub ruiny finansowej
nie jest realnym problemem dla Stanw Zjednoczonych.

PODSUMOWANIE
A. Deficyty oraz kombinacja polityki pieninej i
fiskalnej

l. Gdy ludzie zaczli odrzuca pogld, e budet rzdowy

musi by zrwnowaony w kadym roku lub miesicu,
najpierw sdzili, e powinien on by zrwnowaony w caym
okresie cyklu koniunkturalnego nadwyki okresu boomu
powinny by rwnowaone deficytami okresu depresji. Dzi
wiemy, e tylko w wyniku przypadku nadwyki z lat prosperity
dokadnie rwnowa deficyty z lat kryzysowych.
2. Aby mc lepiej bada zmiany dyskrecjonalnej polityki
fiskalnej, ekonomici uzupeniali wiedz na temat budetu,
dzielc rzeczywisty budet na cz strukturaln i
koniunkturaln.
Budet strukturalny jest zestawieniem rzdowych
przychodw i wydatkw przy penym wykorzystaniu
potencjau produkcyjnego. Budet cykliczny oblicza wpyw,
jaki wywrze cykl koniunkturalny na wpywy z podatkw, na
wydatki i deficyt. Aby okreli wpyw polityki fiskalnej na
gospodark, powinnimy duo uwagi powici deficytowi
strukturalnemu; zmiany deficytu koniunkturalnego s raczej
rezultatem ni przyczyn zmian wystpujcych w gospodarce.
3. Innym czynnikiem, ktry powinno si uwzgldnia,
okrelajc prawidowy deficyt, jest kombinacja polityki
pieninej i fiskalnej. Strategia wysokich inwestycji wymaga
nadwyki budetowej, ktrej powinna towarzyszy ekspansywna polityka pienina. W praktyce kombinacja ta
ewoluowaa w kierunku bardzo mikkiej polityki fiskalnej i
twardej polityki pieninej - pewnej recepty na niski udzia
inwestycji w PNB i niskie tempo wzrostu potencjalnego
produktu.
4. Wypychanie inwestycji przez deficyty rzdowe jest
przedmiotem powszechnej troski. Stwierdzenie to ma sens
tylko w odniesieniu do deficytw strukturalnych (tj.
wynikajcych z polityki ekonomicznej). Jednake nawet w tym
przypadku brak jednoznacznych dowodw dotyczcych
rozmiarw wypychania. Mona co najwyej stwierdzi, e w
kocu w krtkim okresie wypychanie ma niewielkie znaczenie,
ale prawdopodobnie w dugim okresie jest ono znaczne.
Wielko inwestycji wypartych przez polityk fiskaln
zaley take od fazy cyklu koniunkturalnego. Wypychanie
nabiera znaczenia i staje si niszczce, gdy produkcja i
zatrudnienie ksztatuj si na wysokim poziomie, a czne
zasoby s ograniczone. Jeeli jednak aktywna polityka fiskalna
zostanie wprowadzona w okresie gbokiej recesji, moe w
ostatecznym rachunku raczej pobudza, ni wypycha
inwestycje. Dlaczego? Poniewa przedsibiorstwa mog zosta
nakonione do wydawania na fabryki i wyposaenie, gdy ich

sprzeda wzronie dziki polityce rzdu i ten efekt

akceleratora
moe
przeway
skutki
wypychania
spowodowane stop procentow, dopki system nie zacznie si
zblia do penego zatrudnienia.
B. Dug publiczny a wspczesna polityka fiskalna
5. Dug publiczny nie obcia narodu tak, jakby
obywatele byli zmuszeni do dwigania na plecach kamieni. W
takim stopniu, w jakim poyczamy na cele konsumpcji za
granic, zobowizujc potomkw do spaty odsetek i kwoty
takiego zagranicznego dugu, nakadamy na potomno ciar
netto. Nasi potomkowie rzeczywicie bd musieli zmniejszy
konsumpcj.
6. Jeeli zapisujemy w testamencie potomnoci dug
wewntrzny, ale nie zmniejszamy zasobw kapitau poniej
tego, co otrzymaliby bez zaduenia, pojawia si wiele efektw
wewntrznych. Proces obciania podatkiem Piotra, by spaci
Paul, lub obcianie podatkiem Pauli, by spaci ni sam,
pociga za sob okrelone koszty: zwizane s one ze
znieksztaceniami produkcji i efektywnoci, ale nie powinny
by mylone z rzeczywistym wysyaniem za granic dbr.
7. Na dodatek mog si pojawi powane koszty
spoeczne, jeeli dug publiczny wypiera kapita z portfeli
lokat. Dzieje si tak dlatego, e obligacje i akcje
przedsibiorstw s dobrymi substytutami obligacji rzdowych.
Tote wzrost dugu publicznego moe zmniejszy zasoby
kapitau w gospodarce.
8. Jest rwnie wane, aby w duszej perspektywie
wielko dugu bya utrzymywana w odpowiedniej relacji do
produktu narodowego brutto i obcie z tytuu odsetek.
Wzrost dugu musi by oceniany w kategoriach wzrostu
gospodarki jako caoci. W latach 1945-1980 stosunek dugu
publicznego do dugu prywatnego i produktu narodowego
brutto zmniejszy si istotnie, ale po roku 1980 zacz ostro
rosn.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. W jakiej fazie cyklu koniunkturalnego jest teraz kraj?
Jaka jest obecnie kombinacja polityki fiskalnej i pieninej?
Jaka polityka podatkw i wydatkw wydaje si waciwa?
Jakby zmieni udzia poszczeglnych narzdzi (wydatki,
podatki, poda pienidza) w kombinacji polityki, aby zwalczy
bezrobocie lub inflacj.
2. Od pocztku lat siedemdziesitych do poowy lat
dziewidziesitych ubiegego stulecia depresje byy gbokie i
dugotrwae, okresy oywienia krtkie i wzgldnie anemiczne,
a ceny spaday. Jaka dugookresowa polityka fiskalna byaby
waciwa w tych warunkach? Czy twoja odpowied byaby
taka sama w odniesieniu do okresu nastpnych dwudziestu lat
przed pierwsz wojn wiatow, okresu chronicznej inflacji
popytowej?
3. Przypomnijcie sobie definicje deficytu strukturalnego i
koniunkturalnego. Przeanalizujcie wpyw kadego z
wymienionych niej czynnikw na deficyt rzeczywisty,
strukturalny i koniunkturalny:
(a) trwae obnienie podatkw,
(b) ostry spadek inwestycji prywatnych,
(c) usztywnienie polityki pieninej, (b) nie zboowa,
(e) wzrost korzyci z tytuu opieki spoecznej,
(f) wzrost skali oszustw podatkowych.
4. Wyjanij, dlaczego w wiecie klasycznym i
monetarystycznym (takim jak na rys. 17.3) obnika podatkw
wypycha inwestycje w relacji nieco niszej ni jeden do
jednego. (Rada: pamitaj, e MPC jest mniejsze od l.)
5. Byy sekretarz Skarbu, William E. Simon, fiskalny
konserwatysta, dowodzi, e deficyt federalny wypchnie
inwestycje prywatne. Czy mgby mie racj, gdyby w
gospodarce zawsze panowao pene zatrudnienie? Ale czy przy
niskim zatrudnieniu, gdy deficyt mgby zwikszy sprzeda
przedsibiorstw, skutek mgby by odwrotny, ni to zakada
Simon, tzn., czy mogyby si pojawi zachty do
inwestowania, czyli e deficyt zwikszy inwestycje prywatne?
Wyjanij.
6. Czy jest moliwe, e obietnice rzdu mog spowodowa
efekt wypierania podobnie jak dug publiczny? Tak wic gdyby
rzd obieca duo korzyci dla robotnikw w systemie opieki
spoecznej (tj. wiksze ni robotnicy wpac w formie
podatkw), czy mog si oni czu bogatsi? Czy w rezultacie
mogliby zmniejszy oszczdnoci? Czy zasb kapitau mgby
si zmniejszy? Zilustruj to, wykorzystujc rys. 17.7.

7. Problem dla zaawansowanych. Zamy, e jeeli

wyczymy patnoci z tytuu odsetek, budet rzdu jest
zrwnowaony. Oznaczmy wskanik udziau dugu w PNB
jako d; podczas gdy g to wzrost nominalnego PNB, i nominalna stopa procentowa.
Poka, e patnoci z tytuu odsetek w kocu przekrocz
wielko PNB, jeeli ; jest wiksze ni g, podczas gdy
wskanik d bdzie spada do zera, gdy g jest wiksze od i. Czy
na podstawie tego, co wiesz na temat stopy procentowej i
nominalnego PNB, ostatnio wystpujce trendy, zilustrowane
na rys. 17.6, mog by czciowo wyjanione przez t arytmetyk?
Dodatek do rozdziau 17
ROZWINITA ANALIZA POLITYKI PIENINEJ
KLASYCZNE SCHEMATY
Zanim Keynes napisa Ogln teori, gwni przdstawiciele
nauk ekonomicznych, oglnie biorc obstawali przy
klasycznym pogldzie na gospodark. Jakkolwiek wydaje si to
niewiarygodne, dawni ekonomici nie zajmowali si wiele
bezrobociem.
Byli
raczej
zafascynowani
rewolucj
przemysow, ktra przenosia wiat zachodni z botnistych pl
do zakurzonych fabryk.
Wczesne dyskusje obracay si wok prawa rynkw Saya.
Zgodnie z tym prawem, sformuowanym przez francuskiego
ekonomist J.B. Saya w roku 1803 i nazwanym jego imieniem,
nadprodukcja nie jest moliwa ze swej istoty. W bardziej
przystpnym jzyku mwi si do dzi, e poda tworzy swj
wasny popyt.
Jaka jest logika prawa Saya? Opiera si ono na pogldzie,
e nie ma istotnej rnicy pomidzy wymian bezporedni a
wymian za porednictwem pienidza - znaczy to, e gdy
fabryki mog produkowa wicej, robotnicy wykupi
produkcj.

Trway i nadal niezbity rdze prawa Saya przedstawiono na

rys. 17.D. l. Jest to wiat, w ktrym ceny i pace s
ksztatowane na konkurencyjnych rynkach i elastycznie rosn
lub spadaj tak, aby wyeliminowa nadmiar popytu lub poday.
Tak wic, jeeli czny popyt spada, wskutek ograniczenia
poday pienidza lub innych czynnikw, rwnowaga bdzie
szybko si przesuwa wzdu pionowej krzywej AS od E do E.
W tej wersji prawa Saya poda tworzy swj wasny popyt,
poniewa ceny i pace przesuwaj si w gr lub w d tak, e
globalne wydatki zbliaj si do potencjalnego produktu.
Wielu najwybitniejszych ekonomistw - D. Ricardo, J. S.
Mill i A. Marshall - podzielali, mniej lub bardziej wyranie
makroekonomiczny pogld, e nadprodukcja jest niemoliwa.
Na przykad, w roku 1933, w sytuacji gdy stopa bezrobocia
wynosia w Stanach Zjednoczonych 25%, trzecia Rzesza
Hitlera wyaniaa si z popiow niszczonej inflacj Republiki
Weimarskiej, a faszyzm rozprzestrzenia si w Europie,
wybitny ekonomista klasyczny A. C. Pigou mg wci pisa z
Cambridge, Anglia (w The Theory of Unemployment): ,, W
warunkach cakowicie wolnej konkurencji zawsze wystpi silna
tendencja do polnego zatrudnienia. Bezrobocie, ktre istnieje w
kadym momencie, wynika cakowicie z frykcyjnego oporu, nie
pozwalajcego, by place i ceny dostosowyway si
natychmiast.
WSPCZESNE UJCIA: ANALIZA IS-LM
Jak
widzielimy
przedstawiciele
wspczesnej
makroekonomii gwnego nurtu nauczyli si wiele od czasw
ekonomistw klasycznych. Wiemy teraz, e jeeli ceny i pace
nie s gitkie, gospodarka moe cierpie na dusze okresy
bezrobocia lub inflacji lub obu jednoczenie. Patrzc na rys.
17.D. l, postawcie pytanie, co by si stao, gdyby pace i ceny

zamroono na poziomie P, a krzywa cznego popytu

przesuna si z AD do AD'. Poda nie mogaby sobie zapewni
dostatecznego popytu. Rwnowaga przesunaby si raczej do
punktu F, a produkcja spadaby poniej poziomu penego
zatrudnienia. Te dokadnie argumenty wysunli Keynes i inni
przeciw wczesnym zwolennikom prawa Saya. Co wicej,
wiadomo, e polityka fiskalna i pienina wywieraj raczej
zrnicowany delikatny wpyw na gospodark - na stop
procentow oraz na poziom i struktur produkcji.
Narzdzia z podstawowego tekstu mog pokaza
niektre sposoby, w jakie polityka pienina i fiskalna
wywieraj wpyw na gospodark. Ale gbsze zrozumienie
mona uzyska, wykorzystujc wane narzdzie zwane analiz
IS-LM, zwile podsumowujc gwne cechy wspczesnej
makroekonomii gwnego nurtu. Pokazuje ona wzajemne
oddziaywanie na siebie produkcji, pienidza i stopy
procentowej oraz nawietla niektre centralne problemy
makroekonomicznej debaty.
W dalszej czci przyjmujemy upraszczajce zaoenia, e
ceny s stae i e bank centralny utrzymuje stay poziom
poday pienidza (lub na z gry okrelonej trajektorii).
Krzywa IS
Rozpocznijmy od zbadania krzywej IS (oznaczajcej
inwestycje rwne oszczdnociom) na rys. 17.D.2. Krzywa
IS opisuje za pomoc jednej linii zalenoci pomidzy stop
procentow i produkcj, ktre przedstawi bardziej zoony,
trzyczciowy diagram na rys. 16.4. Krzywa IS pokazuje, e
przy niszym poziomie stopy procentowej inwestycje, a dziki
nim take PNB, bd wysze. Krzyw t nazywamy krzyw IS,
poniewa odzwierciedla kombinacje stopy procentowej i
produkcji, przy ktrych planowane inwestycje (I) rwnaj si
planowanym oszczdnociom (S).

Krzywa LM
Przejdmy teraz do zbadania krzywej LM,
przedstawiajcej poda i popyt na rynku pieninym. Rysunek
17.D.3 pokazuje, w jaki sposb wyprowadza si krzyw LM.
Rysunek ten jest podobny do rys. 16.3, pokazujcego pionow
krzyw poday pienidza (co odzwierciedla zaoenie, e bank
centralny okreli sta poda M) i popyt na pienidz,
zmieniajcy si odwrotnie w odniesieniu do zmian poziomu
stopy procentowej. Stop procentow rwnowagi jest stopa w
punkcie przecicia krzywych poday i popytu, zaznaczonym na
rys. 17.D.3.
Przypomnijcie sobie jednak, e wykres popytu na
pienidz pomija jedn bardzo istotn cech - e ludzie trzymaj
pienidz gwnie dla celw transakcyjnych. Wraz ze wzrostem
produkcji i dochodu popyt na pienidz ronie przy kadym
poziomie stopy procentowej.
Jeeli wic chcemy rozway wpyw wyszego PNB,
musimy przesun krzyw popytu na pienidz w prawo na rys.
17.D.3 z DD do D'D'. Nowa rwnowaga rynku pieninego
wystpi w punkcie E' na rys. 17. D. 3, w ktrym zarwno
produkcja, jak i stopa procentowa s wiksze.
Teraz jestemy gotowi do wyprowadzenia krzywej LM,
zwanej tak, gdy dostarcza zestawu kombinacji stopy
procentowej i produkcji, zapewniajcych rwno popytu na
pienidz (zwanego wczeniej preferencj pynnoci, liquidity,
std L) ze sta poda pienidza (M). Mwic prosto, kady
punkt na krzywej LM reprezentuje par rnych poziomw
stopy procentowej i produkcji, dla ktrej popyt na pienidz i
poda pienidza s rwne.
Dlaczego krzywa LM wznosi si ku grze? Powiedzmy,
e PNB ronie; gdy ronie poziom PNB, popyt transakcyjny na
M take ronie. Ale poda M nie ronie. Skd wic pochodzi
dodatkowe M, niezbdne do zaspokojenia nowego popytu
transakcyjnego? Pochodzi z zasobw pienidza uwolnionego
przez wysz stop procentow. Odwoajmy si do rys. 17.D.3,
na ktrym cz popytu transakcyjnego na M zostaa zduszona
wysz stop procentow. Ujmujc to w nieco nadmiernie
uproszczony sposb, transakcyjne zapotrzebowanie na M
wpdza cz wraliwych na stop procentow lokat w M.
Wiksza ilo transakcyjnego M znajduje si dziki
nakonieniu czci ludzi do nabycia obligacji i rachunkw
oszczdnociowych oraz pozbycia si pienidza.

Aby dostrzec zwizek pomidzy krzyw LM i rynkiem

pieninym, zwrmy uwag na punkty E i E' na rys. 17.D.2 i
17.D.3. Zauwacie, jak na rys. 17.D.2 wysza produkcja Q' jest
widoczna w prawej grnej czci krzywej LM, w punkcie E',
wraz z wysz stop procentow. (Przeledcie zwizki
pomidzy punktami E i E' na rys. 17.D.2 i 17.D.3.)
Wzajemne oddziaywanie
Teraz, gdy znamy ju rda krzywych IS i LM, wrmy
do rys. 17.D.2. Pamitajcie, e krzywa IS jest kombinacj
produkcji i stopy procentowej, przy ktrej wydatki s w stanie
rwnowagi, poniewa planowane inwestycje rwnaj si
planowanym oszczdnociom, a krzywa LM przedstawia
rwnowag rynku pieninego.
Dlatego w punkcie przecicia krzywych IS i LM zarwno
wydatki, jak i rynek pieniny s w rwnowadze. Tak wic
makroekonomiczna rwnowaga produkcji i stopy procentowej
jest wyznaczona wsplnie przez relacj wydatkw
przedstawion za pomoc krzywej IS oraz rwnowag rynku
pieninego przedstawion za pomoc krzywej LM. Tylko w
punkcie E poda pienidza jest dokadnie taka, przy ktrej
stopa procentowa rwnoway planowane oszczdnoci i
planowane inwestycje.
Monetarystyczna krzywa LM
Jednym z najbardziej poytecznych zastosowa analizy
IS-LM jest jej wykorzystywanie do nawietlenia niektrych
aspektw dyskusji na temat monetaryzmu. Przypomnijcie
sobie, e wielu monetarystw wierzy, i szybko obiegu

pienidza jest staa lub stabilna, i e popyt na pienidz jest

niewraliwy na stop procentow. W kategoriach rwnania
ilociowego Q MV/ P, gdzie V oznacza szybko obiegu.
Przyjmujemy, e M i P s stae, natomiast gdy szybko obiegu
jest zdaniem wielu monetarystw niemal staa, to produkcja
jest rwna MV/P. Przy poziomie produkcji rwnym MV/P
krzywa LM jest pionowa.
Jeeli popyt na pienidz jest cakowicie niewraliwy na
stop procentow, to krzywa LM jest pionowa.
SKUTKI ZMIAN POLITYKI
Polityka pienina
Zatrudnimy teraz nasz aparat IS-LM, aby zbada skutki
polityki pieninej i fiskalnej. Co bdzie, jeeli Fed projektuje
wzrost M? Jak to wpynie na krzyw LM? Przypadek ten
pokazano na rys. 17.D.4. Po zmianie polityki, przy starym
poziomie stopy procentowej, poda pienidza przewysza
popyt na pienidz. Aby nakoni ludzi do trzymania
dodatkowego pienidza, ktry Fed wstrzykn do gospodarki,
produkcja musi by wysza, aby zwikszy transakcyjny popyt
na pienidz. Rwnowaga na rynku pieninym wymaga wic
wyszego poziomu produkcji na kadym poziomie i: wzrost
poday pienidza przesuwa ca krzyw LM na prawo, do
nowej pozycji, LM'.
A co z krzyw IS? W tej uproszczonej wersji zmiany M
nie przesuwaj krzywej IS, poniewa aden element wydatkw
pocztkowo si nie zmienia.
Zwrcie uwag na wpyw wzrostu M; przesunicie na
prawo krzywej LM lokuje gospodark w nowym punkcie EM,
zwiksza poziom PNB, przy ktrym gospodarka jest w
rwnowadze i zmniejsza poziom stopy procentowej
rwnowacej rynek pieniny. Ekspansywna polityka
pienina przesuwa gospodark do nowego punktu rwnowagi,
w ktrym produkcja jest wiksza, a stopa procentowa nisza.
Polityka fiskalna
W przeciwiestwie do polityki pieninej, polityka fiskalna
przesuwa krzyw IS. Jak? Wzrost wydatkw rzdowych G (lub
w rzeczywistoci wzrost kadego skadnika C+I+G), przesunie
krzyw IS w prawo, do nowej pozycji IS. To przesunicie
nastpuje, poniewa wzrost G prowadzi do wyszego poziomu
PNB przy kadej stopie procentowej. Tak wic, ekspansywna
polityka fiskalna prowadzi do nowej rwnowagi w punkcie EF,

lecym w prawej grnej czci nie przesunitej krzywej LM, w

ktrym PNB oraz i s wysze.
Wypychanie
Jedna z waniejszych rnic zda wspczesnej
makroekonomii dotyczy skali wypychania inwestycji przez
wydatki rzdowe. Rysunek 17.D.4 przedstawia ten
mechanizm. Ekspansja fiskalna przesuwa krzyw SS do SS,
tworzc now rwnowag w punkcie EF. Widzimy wzrost
stopy procentowej. W zalenoci od stopnia wzrostu stopy
procentowej i wraliwoci inwestycji na stop procentow,
inwestycje bd si zmniejsza, a wic zostan wypchnite w
wyniku ekspansji fiskalnej. Przyblionym wskanikiem
stopnia, w jakim inwestycje s wypychane, jest skala
przesunicia punktu rwnowagi na lewo od punktu rwnowagi
przy nie zmienionym poziomie stopy procentowej.
Zauwacie, e gdy krzywa LM jest wzgldnie paska, tylko
niewiele inwestycji zostanie wypchnitych. Jeeli natomiast
krzywa LM jest bardzo stroma, skala wyparcia jest dua.
W jakim stopniu analiza ta rni si od prostego mnonika
z rozdziau 9? Tam pokazalimy wpyw polityki fiskalnej na
produkcj przy danej stopie procentowej (oraz przy danym
poziomie cen). Prosty mnonik wyznacza tam skal
przesunicia w prawo krzywej SS przy kadej stopie
procentowej. Ale ta wczeniejsza analiza bya niekompletna,
gdy pomijaa wpyw rynku pieninego; pomijaa fakt, e
wysza produkcja zwikszy stop procentow i przez to
wypchnie cz inwestycji. Po przeanalizowaniu krzywych SS
i LM moemy zobaczy cakowite efekty polityki fiskalnej.
Do tego momentu omawialimy czyst polityk fiskaln
lub pienin.

Jednake rzd czsto zmienia polityk fiskaln i polityk

pienin w tym samym czasie. Na przykad, zwikszony
deficyt budetowy moe by sfinansowany czciowo przez
wzrost poday pienidza. Implikuje to zarwno ekspansywn
polityk fiskaln, jak i ekspansywn polityk pienin.
Taki przypadek pokazano na rys. 17.D.4. Tam przesuwa si
zarwno krzywa IS (co uwidacznia zmiany polityki fiskalnej),
jak i krzywa LM (co uwidacznia zmiana polityki pieninej). W
naszym przykadzie deficytu budetowego finansowanego w
wyniku ekspansji pieninej nowa rwnowaga uksztatuje si
w punkcie EC.
Efekty polityki w przypadku monetarystycznym
Przeanalizujemy skutki polityki w warunkach kracowego
przypadku monetarystycznego, kiedy krzywa LM jest pionowa.
Rysunek 17.D.5 pokazuje efekt ekspansywnej polityki
fiskalnej, kiedy wzrost G przesuwa krzyw IS w prawo do IS'.
Wpyw ekspansji fiskalnej polega na zwikszeniu stopy
procentowej, produkcja pozostaje jednak nie zmieniona.
Wzrost stopy procentowej prowadzi do spadku inwestycji i
innych wraliwych na stop procentow wydatkw; s one
wypychane przez wzrost G. Globalny popyt (i std produkcja
rwnowagi) nie zmienia si pod wpywem polityki fiskalnej.
Ten
kracowy
przypadek
monetarystyczny
jest
uzasadnieniem monetarystycznego twierdzenia, e gdy
szybko obiegu jest staa, tylko pienidz ma znaczenie, a

polityka fiskalna nie moe wywiera wpywu na PNB. Przypadek ten opiera si na zaoeniu, e popyt na pienidz jest
cakowicie niewraliwy na stop procentow. Jednake badania
empiryczne cakowicie jednoznacznie potwierdzaj wraliwo
popytu na pienidz wzgldem stopy procentowej, tote
niewielu tylko ekonomistw zajmujcych si dzi
makroekonomi sdzi, e pionowa krzywa LM dokadnie
odzwierciedla funkcjonowanie wspczesnej gospodarki.

Moemy rwnie zobaczy skutki ekspansywnej polityki

pieninej w kracowym przypadku monetarystycznym. Jeeli
krzywa LM jest pionowa, polityka pienina jest wysoce
efektywna. (Aby to zobaczy, przesucie pionow krzyw LM
na rys. 17.D.5 w prawo.)
Kombinacja polityki pieninej i fiskalnej
W gwnej czci tego rozdziau wprowadzilimy
pojcie kombinacji polityki pieninej i fiskalnej. Termin ten
odwouje si do faktu, e ten sam poziom produkcji mona
osign za pomoc rnej kombinacji polityki pieninej i
fiskalnej - twardy pienidz i mikka polityka fiskalna; mikki
pienidz i twarda polityka fiskalna; lub co porodku.
Efekty kombinacji polityki pieninej i fiskalnej
moemy atwo zobaczy, wykorzystujc analiz IS-LM.
Spjrzcie na rys. 17.D.4. Powiedzmy, e chcemy osign
poziom produkcji Q'. Widzimy, e w rzeczywistoci istniej
dwa rne zestawy rodkw polityki, dajce produkt rwny Q';
jeden w punkcie EF i drugi w punkcie EM. Wyej pooony EF
osigniemy przy kombinacji twardej polityki pieninej i
mikkiej polityki fiskalnej. Skd to wiemy? Poniewa krzywa
LM jest pooona relatywnie wysoko lub w lewo (co wskazuje,
e poda pienidza jest wzgldnie maa), podczas gdy krzywa

IS znajduje si wzgldnie daleko na prawo (jak to si dzieje,

gdy strukturalny deficyt budetowy jest wysoki).
Widzielimy, e dokadnie tak kombinacj polityki
pieninej i fiskalnej wprowadzono na pocztku lat
osiemdziesitych. Stopa procentowa bya relatywnie wysoka, a
inwestycje niewielkie.
Wielu obserwatorw domagao si zmniejszenia strukturalnego
deficytu budetowego. Krok taki byby wstpem do zmiany
kombinacji polityki pieninej i fiskalnej. Utwardzajc polityk
fiskaln (przesuwajc krzyw IS w lewo) i prowadzc polityk
atwego pienidza (przesuwajc krzyw LM w prawo),
przesunito by punkt rwnowagi do EM na rys. 17.D.4. Skutki
ekonomiczne polegayby na zredukowaniu deficytu
strukturalnego, zmniejszeniu stopy procentowej oraz
pobudzeniu inwestycji i wzrostu.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Zgodnie z prawem Saya poda tworzy swj wasny
popyt. Taki pogld - wyznawany przez ekonomistw
klasycznych - nie odpowiada potrzebom wspczesnej analizy.
2. Dzi prawo Saya zastpia analiza za pomoc
krzywych IS i LM, syntetyzujca wspzalenoci pomidzy
pienidzem, produkcj i stop procentow i dziki temu
umoliwiajca dokadniejsze rozwaania wpywu polityki
pieninej i fiskalnej, ni to byo moliwe przy zastosowaniu
prostszych narzdzi. Efektywno polityki fiskalnej i
pieninej w oddziaywaniu na poziom produkcji - wraz z
uwzgldnieniem skali wypychania prywatnych inwestycji
przez ekspansywn polityk fiskaln - wydaje si zalee od
dokadnego ksztatu krzywych IS i LM.
3. Monetaryci dowodz, e krzywa LM jest, praktycznie
rzecz biorc, pionowa. Zgodnie z tym pogldem, polityka
fiskalna nie jest w stanie oddziaywa na produkcj i inflacj, a
pienidz jest wszechpotny. Przedstawiciele makroekonomii
gwnego nurtu skaniaj si do pogldu poredniego, wierzc,
e zarwno krzywa IS, jak LM s nachylone, tak e zarwno
polityka fiskalna, jak i polityka pienina s skutecznymi
narzdziami polityki makroekonomicznej. Ale teraz wszyscy
si zgadzaj, e polityka pienina wywiera potny wpyw na
produkcj i inflacj.
4. Kombinacja polityki fiskalnej i pieninej zmienia si,
gdy zmiany krzywych IS i LM neutralizuj si, utrzymujc
produkcj na tym samym poziomie, ale zmieniajc jej
struktur.

WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Poka, e wzrost G lub zmniejszenie podatkw przesunie
krzyw IS na prawo na rys. 17.D.2, zwikszajc PNB. Jaki
wpyw na krzyw LM, na PNB oraz na i wywrze ograniczenie
M?
2. Prezydent mwi, e polityka trudnego pienidza, ktr
prowadzi Fed, powoduje wysokie deficyty. Fed mwi, e
wysokie deficyty powoduj wzrost stopy procentowej.
Wykorzystujc aparat IS-LM wyka, dlaczego obie strony maj
czciowo racj.
3. Przypomnij sobie dyskusj na temat efektu wypychania z
tego rozdziau. Uyj krzywych IS-LM, aby pokaza, e (a)
deficyt budetowy indukowany wydatkami na rozbudow
potencjau obronnego wypycha inwestycje; (b) deficyt
budetowy indukowany spadkiem inwestycji (przesuwajc na
lewo krzyw IS) nie wyprze inwestycji.
4. W pierwszej poowie lat osiemdziesitych wielu
ekonomistw i osobistoci publicznych byo zatroskanych
tward polityk pienin i mikk polityk fiskaln.
(a) Narysuj zestaw krzywych IS i LM przedstawiajcych
kombinacj polityki fiskalnej i pieninej.
(b) Co by si stao, gdyby zmniejszy strukturalny deficyt
budetowy (powiedzmy, w wyniku ograniczenia wydatkw na
obron)? Przedstaw taki krok na drugim diagramie. Co mylisz
na temat takiego kroku w czasie gbokiej recesji?
(c) Nastpnie za, e prezydent i Kongres mwi:
Rezerwo Federalna, chcemy, aby zwikszya poda pienidza
dokadnie o tyle, by zrwnoway recesyjne skutki
spowodowane dziaaniami na rzecz zmniejszenia deficytu.
Zakadajc, e Fed si podporzdkuje, narysuj trzeci diagram
IS-LM.
(d) Wymie teraz uwanie rnice w gospodarce pomidzy
pierwsz i trzeci sytuacj (lub diagramami). Upewnij si, e
analizujesz wpyw zmian kombinacji polityki fiskalnej i
pieninej na stop procentow, wydatki rzdowe, deficyt,
podatki, produkcj i ceny.

5. Celem wielu zmian na rynkach finansowych oraz

polityki Fed w ostatnich trzydziestu piciu latach byo to, by
krzywa LM staa si bardziej pionowa. (Czy widzisz, dlaczego
wysze oprocentowanie pienidza zwikszy kt nachylenia
krzywej LM?) Jakiego trendu w oddziaywaniu polityki
pieninej i fiskalnej mona oczekiwa, biorc pod uwag tak
deregulacj?
6. W tekcie Dodatku zakadalimy, e ceny s stae.
Zamiast tego, za sta stop inflacji. Bdzie to, przy danej
nominalnej stopie procentowej (i) obnia realn stop
procentow. Tak wic przy kadym staym poziomie i
przedsibiorstwa bd chciay inwestowa wicej. Dlatego na
rys. 17.D.2 krzywa IS bdzie si przesuwa w gr wskutek
inflacji. Poka, e gdy krzywa LM jest stroma, wystpuje
tendencja do wbudowywania premii inflacyjnej w struktur
nominalnej stopy procentowej (efekt Fishera od nazwiska
Irvinga Fishera). Jeeli przy jednoprocentowej inflacji cen
obligacje przynosz 4%, to jak si bdzie ksztatowa, twoim
zdaniem, stopa oprocentowania obligacji, gdy wikszo ludzi
zacznie oczekiwa inflacji w wysokoci 7%?

Cz czwarta
MIKROEKONOMIA:
PODA I POPYT ORAZ RYNKI PRODUKTW

ROZDZIA 18
PRODUKCJA I CENA WYZNACZANA PRZEZ PODA I
POPYT
G
d
y
s
r
e
b
r
a
,
z

o
t
a
m
a
s
z
w
n
a
d
m
i
a
r
z
e
N
a
p
e
w
n
o
r
y
c
h

o
s
i

o
k
a

e
,

e
g
d
y

n
a
z

o
c
i
e
t
y
l
k
o
j
a
d
a
s
z
,
W
c
a
l
e
c
i
t
o
n
i
e
o
d
p
o
w
i
a
d
a
.
l
o
t
o
w

n
i
e
z
t
e
j
p
r
z
y
c
z
y
n
y

s
k
n
i
s
z
z
a
z
w
y
k

y
m
k
u
b
k
i
e
m
z
c
y
n
y
.
G
d
y
n
i
e
u
s
t
a
n
n
i
e
,
p
o
w
s
z
e
c
z
a
s
y
,
N
a
g
r
z
e
b
i
e
t

s
w

j
m
u
s
i
s
z
k

a
t
l
a
s
y
,
Z

o
t
o
g

w
,
b
r
o
k
a
t
,
i
n
n
e
c
u
d
a

W
k
r

t
c
e
p
r
z
e
k
o
n
a
s
z
s
i

t
o
n
u
d
a
!
J
e
d
w
a
b
i
u
n
i
e
m
a
s
z
z
g
o

a
w
m
i
r
z
e
l
p
r
o
s
t
e
p

t
n
o
c
e
n
i
s
z
w
y

e
j
.
Gilbert i Sullivan, Gondolierzy

W czci pierwszej opisano, jak si rozwizuje podstawowe

problemy ekonomiczne we wspczesnej gospodarce
mieszanej.

W czciach drugiej i trzeciej przedstawiono wspczesn

makroekonomi. Pokazano, dlaczego i jak zmieniaj si
produkcja, moliwoci zatrudnienia i inflacja. Omwiono te
miejsce pienidza i systemu bankowego w teorii wyznaczania
wielkoci produktu. I, co najwaniejsze, pokazano, w jaki
sposb polityka pienina i polityka fiskalna pomagaj
gospodarce unikn galopujcej inflacji lub wysokiego
bezrobocia.
Wstp
Przechodzimy teraz do analizy mikroekonomicznej.
Bdziemy si zajmowa nastpujcymi wanymi problemami.
Co wyznacza relatywne ceny poszczeglnych dbr, cen
samochodw i odbiornikw stereofonicznych, chleba i
ksiek? W jaki sposb cakowity produkt narodowy dzieli si
na rozmaite dobra i usugi?
Zobaczymy, jak system cen rynkowych pozwala
osign rwnowag pomidzy upodobaniami ludzi do
rozmaitych dbr a ograniczon iloci zasobw niezbdnych
do wytworzenia tych dbr. Analiz rozpoczynamy
omwieniem poday i popytu, wprowadzonych ju krtko w
rozdziale 4, a nastpnie omawiamy siy kryjce si za
krzywymi poday i popytu. Uywajc tego aparatu, moemy
zobaczy, jak podatki wpywaj na ceny i iloci dbr
dostarczane na rynek, jak ingerencja rzdu w mechanizmy
rynkowe moe wywoa niedobory, i co si dzieje, kiedy rynek
zostaje zdominowany przez niewielk liczb producentw.
Po tej analizie rynkw produktw nastpuje cz pita;
zawiera
ona
podaowo-popytow
analiz
procesu
ksztatowania si cen czynnikw produkcji, cile zwizanych
z treci czci czwartej.
Dlaczego w cigu naszej historii pace rosy przez cay
prawie czas? Dlaczego zarobki lekarzy s piciokrotnie wysze
od zarobkw pielgniarek? Dlaczego pace kobiet s
stosunkowo nisze od pac mczyzn? Czy robotnicy s coraz
bardziej wyzyskiwani w tym sensie, e otrzymuj coraz to
mniejsz cz PNB? Dlaczego udzia renty gruntowej zmienia
si w gospodarce w taki a nie inny sposb? Co wyznacza
poziom stp procentowych? Problemy takie skadaj si na
temat: podzia dochodu. Zobaczymy, e pojcia poday i
popytu, omawiane dalej w tym rozdziale, s niezbdnymi
narzdziami sucymi doskonaleniu analizy w rnych gaziach mikroekonomii. Tematy omawiane w nastpnych
rozdziaach, dotyczcych narzdzi podaowo-popytowych, s

konieczne do zrozumienia zarwno wzrostu i rozwoju

gospodarczego oraz problemw handlu midzynarodowego,
jak i problemu sprawiedliwoci i efktywnoci.
Mikroekonomia kontra makroekonomia
Makroekonomia zajmuje si wielkim obrazem - z takimi
agregatami, jak dochd, zatrudnienie i poziom cen. Nie jest
jednak prawd, e mikroekonomia zajmuje si niewanymi
szczegami. W kocu przecie na cay obraz skadaj si jego
fragmenty. Same tylko miliardy dolarw byyby bez znaczenia,
gdyby nie towarzyszya im obecno tysica i jednego
uytecznych dbr i usug, rzeczywicie ludziom potrzebnych i
przez nich podanych. I na kim robiby wraenie ogromny
dochd narodowy, gdyby jego podzia pomidzy ludzi by
wynikiem jedynie kaprysu czy te bezsensownej nierwnoci?
Pidziesit lat temu nasze problemy makroekonomiczne
byy tak powane, e w naturalny sposb dawano
pierwszestwo
rozwizywaniu
dolegliwoci
makroekonomicznych. Gdy w wyniku Wielkiego Kryzysu
godoway miliony, kt mgby si ekscytowa tym, czy
relacje cen baraniny i wieprzowiny s prawidowe? Albo kto
by powica uwag tendencjom ksztatowania si relacji pac
pracownikw umysowych i fizycznych, gdy miliony ludzi
wczyy si po ulicach w achmanach?
Ale dzi, dziki znacznym postpom w teorii i polityce
makroekonomicznej posunlimy si naprzd w walce z
dwiema bliniaczymi klskami: inflacj i bezrobociem. Wraz z
tym postpem klasyczne problemy mikroekonomiczne,
problemy funkcjonowania poszczeglnych rynkw, zyskuj
teraz waciwe miejsce w studiowaniu ekonomii.
Dzi mikroekonomia obejmuje wiele najbardziej
kontrowersyjnych i wanych problemw, przed jakimi staje
spoeczestwo. Wykorzystujc jej narzdzia, moemy
stwierdzi, dlaczego ceny ropy naftowej wzrosy
dziesiciokrotnie od roku 1973 do 1979, a nastpnie obniay
si a po rok 1984. Moemy zrozumie, dlaczego
amerykaskie przemysy stalowy i samochodowy znalazy si
w stanie oblenia przez konkurencj zagraniczn; moemy
take zrozumie, dlaczego niektrzy chc ograniczy import
dbr produkowanych przez te gazie.
Zrozumienie podziau dochodu jest niemoliwe bez
podstaw mikroekonomicznych. Bez zbadania poday i popytu
usug niektrych grup zawodowych nie moemy zrozumie,
dlaczego paca lekarzy jest dziesi razy wiksza od pacy
medycznego personelu pomocniczego lub te dlaczego paca

kobiet wynosi jedynie 60% pacy mczyzn. Nie moemy te

mie nadziei na zaprojektowanie skutecznych i efektywnych
programw walki z bied bez uwanego zbadania podstaw
nierwnoci dochodw.
Nagrod za studiowanie przedstawionych w nastpnych
rozdziaach podstaw mikroekonomii jest moliwo wniknicia
w te oraz w wiele innych zagadnie.
Podstawy poday i popytu
W rozdziale 3 przedstawiono, w jaki sposb system cen
oraz rynkw okrelaj, co bdzie produkowane, jak i dla kogo.
Nastpnie za, w rozdziale 4, wprowadzono podstawowe
pojcia poday i popytu: jak wielko poday i popytu ma si
do ceny i w jaki sposb przecinajce si krzywe wyznaczaj
zarwno cen, jak i ilo.
Wkraczajc w mikroekonomi, zwaszcza za w
pierwszy rozdzia o poday i popycie, zakadamy, e Czytelnik
pamita tre rozdziau 4. Rozwija bowiem bdziemy,
opierajc si na pojciach tam wprowadzonych: krzywe poday
i popytu, przesunicie krzywej w odrnieniu od ruchu wzdu
krzywej, rwnowag ceny i iloci. Jeeli pojcia te s nieco
mgliste, Czytelnik powinien wrci do rozdziau 4.
Naszym zadaniem jest pokaza, jak dziaaj narzdzia
poday i popytu: jak pomagaj wyjani zmiany ceny w
krtkim i w dugim okresie czy przewidzie skutki, jakie dla
poziomu wyznaczanej przez konkurencj ceny bdzie mie
wprowadzenie podatku; jak pomagaj oceni rozmaite
posunicia polityki ingerujcej w dziaanie praw poday i
popytu. Przez cay czas bdziemy stawia sobie pytanie, jak
dobrze czy te jak efektywnie nasza rwnowaga poday i
popytu spenia swe podstawowe funkcje. Bdziemy te
analizowa dany system ustalania cen z punktu widzenia
zarwno jego efektywnoci, jak i sprawiedliwoci podziau.
W czwartej czci bdziemy wprowadza nowe
narzdzia analizy ekonomicznej i rwnoczenie stopniowo
rozwija narzdzia wprowadzone wczeniej. Nie dajcie si
jednak uwie tym narzdziom samym w sobie. Podniecajce
jest dopiero ich zastosowanie do caego bogactwa
wspczesnego ycia gospodarczego. Dowiadczenie uczy, e
nie mona zrozumie ani teraniejszoci, ani przyszoci
gospodarki, jeeli si nie dysponuje systematyczn metod jej
analizy. A dziki wszystkim tym uniwersalnym i
podstawowym narzdziom analizy ekonomicznej jasne si
stanie wiele zagadkowych spraw a problemy ekonomiczne
stan si ekscytujc dziedzin studiw.

Powtrzenie
Spjrzmy raz jeszcze na wykres krzywych poday i popytu
na rys. 4.3. Przypomnijmy sobie, jak cena rwnowagi
wyznaczana jest przez przecicie uksztatowanych przez
konkurencj krzywych DD i SS. Zauwamy, e kady ruch
ceny ponad poziom rwnowagi tworzy sytuacj nadmiernej
poday, co prowadzi znowu do rwnowagi, oraz e kady
spadek P poniej poziomu rwnowagi tworzy nadwykowy
popyt, zbijajcy P z powrotem do poziomu przywracajcego
rwnowag.
Pamitajmy o kluczowych kwestiach dotyczcych rys.
4.4(a). Z powodu zmiany warunkw wyznaczajcych przebieg
krzywej poday (takich jak koszty produkcji, technologia czy
te warunki klimatyczne) nastpio przesunicie krzywej
poday. Krzywa SS przesuna si w kierunku pnocnozachodnim, krzywa popytu pozostaa natomiast nie zmieniona.
I tak, dla odtworzenia rwnowagi, nastpi ruch wzdu nie
zmienionej krzywej popytu. Ostatecznie poda i popyt
osigny now rwowag w punkcie E.
Ilustruje to wan zasad: prawo o opadajcych krzywych
popytu. Prawo to mwi: krzywa popytu zmierza w d w
kierunku poudniowo-wschodnim, odzwierciedlajc dajcy si
zaobserwowa fakt, e ludzie bd kupowa wicej po cenie
niszej i mniej po cenie wyszej.
Byoby uyteczne, by czytelnik wykona analogiczne
wiczenie (polegajce na opisaniu ruchu z jednego punktu
rwnowagi do drugiego) dla przypadku przedstawionego na
rys. 4.4(b).
Tutaj koczymy przegld materiau i przechodzimy do
odkrywania nowych terytoriw.
A. ELASTYCZNO POPYTU 1 PODAY
Nauczylimy si, e wzrost poday spowodowany
klsk urodzaju czy te jakkolwiek inn przyczyn
najprawdopodobniej doprowadzi do obnienia si ceny. Nie
jest wic niespodziank, e Gregory King, wspomniany
wczeniej autor angielski z XVII w., zwrci na ten fakt uwag.
Lecz King dostrzeg rwnie fakt by moe mniej oczywisty.
Badania statystyczne, ktre prowadzi, przekonay go, e
wszyscy rolnicy cznie osigaj cakowity przychd (utarg)
mniejszy, gdy zbiory s dobre, ni wtedy, gdy s one ze. Tak
wic - paradoksalnie - dobra pogoda okazuje si za dla
rolnikw
ujmowanych
jako
cao.

Fakt ten - e mianowicie wysoki poziom produkcji rolnej

Q wie si na og z niskim dochodem rolnikw (rwnym P x
Q) - jest faktem, z ktrym musi si liczy kady amerykaski
prezydent czy europejski premier. Aby to zrozumie, musimy w
tym rozdziale rozway i rozwin nowe i wane pojcie
ekonomiczne: elastyczno popytu. Przedsibiorstwa takie jak
People Express, kuszc si o obnik cen dla osignicia
wikszej sprzeday biletw i wikszego zysku, take musz by
zainteresowane pojciem elastycznoci. A gdy urzd
pastwowy regulujcy ceny pozwala na podwyk ceny
przedsibiorstwu uytecznoci publicznej, aby mogo ono
zmniejszy swe straty, pojcie elastycznoci popytu take si z
tym wie w sposb istotny.
ELASTYCZNO POPYTU
Elastyczno popytu to pojcie suce mierzeniu siy, z
jak wielko popytu reaguje na zmieniajc si cen. Rozmaite
dobra rni si stopniem, w jakim kupowane iloci reaguj na
zmiany odpowiednich cen. Popyt na pszenic moe wzrosn o
znacznie mniej ni o 1 % na kady 1 % obniki ceny pszenicy.
Sprzeda biletw firmy People Express moe wzrosn o
znacznie wicej ni o 1% na kady 1% redukcji ich ceny P.
Pomidzy tymi przypadkami znajduje si przypadek graniczny
dobra, ktrego kupowane iloci zmniejsz si dokadnie o
poow wwczas, gdy jego cena si podwoi - przypadek, gdy
zmiany procentowe s dokadnie rwne sobie.
Elastyczno popytu to pojcie wynalezione wanie dla
rozrnienia takich trzech przypadkw. Tak wic przypadek
pierwszy - sabej procentowej reakcji iloci Q na zmiany ceny
P - naley do kategorii popytu nieelastycznego. Drugi
przypadek - silnej procentowej reakcji Q na zmiany P - naley
do kategorii popytu elastycznego. Przypadek graniczny
okrelany jest mianem jednostkowej elastycznoci popytu.
Precyzyjniejsz definicj elastycznoci popytu mona
uzyska, gdy si bada wpyw zmian cen na cakowity utarg
pieniny, tj. sum, ktr nabywcy pac sprzedawcom.
Cakowity utarg jest z definicji rwny cenie pomnoonej przez
ilo (tj. P x Q). Gdy konsumenci kupuj 5 jednostek po 3 dol.
kada, utarg cakowity wynosi 15 dol.
atwo dostrzec, czy popyt jest elastyczny, jednostkowo
elastyczny czy te nieelastyczny, badajc wpyw, jaki na
cakowity utarg ma obnika ceny przy danej, niezmienionej,
krzywej popytu.
Elastyczno popytu wskazuje, w jakim stopniu wielko
popytu reaguje na zmiany ceny rynkowej. Elastyczno moe

nalee do jednej z trzech alternatywnych kategorii

jakociowych.
1. Gdy procentowa obnika ceny P powoduje tak znaczny
procentowy wzrost iloci Q, e cakowity utarg (P x Q) ronie,
mwimy
o
popycie
elastycznym.
2. Gdy procentowa
obnika ceny P powoduje
dokadnie kompensujcy j
procentowy wzrost Q taki,
e utarg cakowity (P x Q)
pozostaje
niezmieniony,
mwimy o elastycznoci
popytu rwnej jednoci.
3. Gdy procentowa
obnika ceny P powoduje
tak
may
procentowy
wzrost
Q,
e utarg
cakowity
(P
x
Q)
zmniejsza si, mwimy o
popycie nieelastycznym.
Wkrtce zobaczymy, e
istnieje te precyzyjna
algebraiczna interpretacja
pojcia elastycznoci.
Prezentacja graficzna
Rysunek 18.1 jest
graficznym ujciem trzech
wymienionych
przypadkw. W kadym z
nich nastpio obnienie
ceny P o poow - od
punktu A do punktu B
(cho moglibymy przyj
dowoln
niewielk
procentow zmian P).
Moe najatwiej zacz od
przypadku
granicznego,
popytu o elastycznoci
rwnej jednoci.
Na rysunku 18. 1 (b)
obnieniu P o poow
odpowiada dokadnie podwojenie iloci Q: w
rezultacie
uzyskany

cakowity utarg pozostaje

na
nie
zmienionym
poziomie
wynoszcym
1000 mln dol. Mona to
przedstawi
graficznie,
porwnujc powierzchnie
pewnych
prostoktw.
Jak? Cen i ilo mona
atwo odczyta z wykresu
krzywej w kadym z jej
punktw. Ale jak odczyta
wielko
cakowitego
utargu,
ktry
jest
arytmetycznym iloczynem
P i Q?
Jeeli
sobie
przypomnimy,
e
powierzchnia
prostokta
jest
zawsze
rwna
iloczynowi jego podstawy i
wysokoci,
odpowied
staje si prosta: cakowity
utarg w kadym z punktw
mona znale, obliczajc
powierzchni
prostokta
utworzonego
przez
wielkoci
P
i
Q
odpowiadajce
temu
punktowi. (Sprawd, e
zacieniony prostokt w
punkcie A ma podstaw
rwn Q dla tego punktu i
wysoko rwn P dla
punktu.) Dlatego, gdy
popatrzymy, jak zmienia
si
powierzchnia
prostoktw
odpowiadajcych kademu
z punktw w miar
obniania
ceny
i
przesuwania si w d
krzywej popytu, moemy
si dowiedzie, do ktrej z
trzech
kategorii
elastycznoci naley nasza

krzywa popytu w danym

jej punkcie.
Jasno wida, e na
rodkowym
wykresie
zacienione powierzchnie
pozostaj dokadnie takie
same, ze wzgldu na
wzajemnie znoszce si
zmiany w podstawach
prostoktw Q i ich
wysokociach
P.
W
efekcie, nie jest to ani
przypadek
popytu
elastycznego,
ani
te
nieelastycznego, jest to
przypadek
graniczny
popytu o elastycznoci
jednostkowej.
Zauwamy teraz, e
rys. 18. 1 (a) odpowiada
przypadkowi
popytu
elastycznego. Na rysunku
prostokt
cakowitego
utargu zwiksza si z 1000
mln dol. (przy cenie 1000
dol.) do 1500 mln dol. Tak
wic
cakowity
utarg
ronie, gdy cena si
obnia; std popyt jest
elastyczny.
Rysunek 18. 1 (c)
przedstawia
przypadek
przeciwny,
popytu
nieelastycznego. Prostokt
cakowitego
utargu
zmniejsza si z 40 mln dol.
do 30 mln dol., gdy cena
zmniejsza si o poow:
popyt jest nieelastyczny.

Ktry z wykresw
odpowiada konstatacjom
Gregory
Kinga,
e
mniejsze zbiory oznaczaj
wikszy cakowity dochd
rolnikw?
Ktry
za
uzasadnia
wiar
przedsibiorstwa
People
Express, e jeli bdzie
mogo obniy cen swych
biletw lotniczych, to
bdzie w stanie sprzeda o
wiele wiksz ich liczb? Z
pewnoci
s
to,
odpowiednio, rys. 18.1(c) i
rys. 18.1(a).
Mierzenie
elastycznoci
Oglna idea jest ju
teraz
przejrzysta.
Elastyczny, nieelastyczny i
jednostkowo elastyczny to terminy wskazujce, jak
cakowity utarg zmienia,
gdy zmienia si cena. Ale
pojciu
elastycznoci
moemy nada precyzyjne
znaczenie, mierzc reakcj
na
obnik
ceny.
Algebraiczna
definicja
wspczynnika
elastycznoci popytu, ED,

pomidzy dwoma rnymi

- odpowiadajcymi rnym
cenom - punktami na
krzywej
popytu,
jest
nastpujca:

Zauwamy, e P i Q
zmieniaj
si
w
przeciwnych kierunkach,
ze wzgldu na prawo
opadajcych
krzywych
popytu. Zauwamy take,
i
uycie
wielkoci
procentowych
jest
dogodne, gdy wwczas
jednostki pomiaru iloci
dbr czy pienidza buszle, garnce, dolary,
centy czy franki - nie maj
wpywu na elastyczno1.
(Zauwamy
take,
i
przyjmujemy konwencj
mierzenia
elastycznoci
popytu jako wielkoci
dodatniej po prostu dla
wygody.
W
bardziej
zaawansowanych ujciach
oblicza si j jako liczb
ujemn.
1

Stosowane jednostki bd
mie wpyw na nachylenie krzywej popytu
na wykresie i zmieniajc skal na jednej z
osi moemy sprawi, e krzywa bdzie
robi wraenie bardziej lub mniej
stromej. Tak wic celem nastpnego
paragrafu jest uatwi uniknicie mylenia
nachylenia krzywej z elastycznoci. Jak
pokazuje krzywa na rys. 18.1(b) o
elastycznoci Ed=1l, popytowi o staej
elastycznoci odpowiada nie prosta o
staym nachyleniu, ale krzywa, ktrej
nachylenie zmienia si w taki sposb, by
utrzyma
stay
stosunek
midzy
procentowymi zmianami cen i iloci.

Liczbowy
pomiar
elastycznoci.
Zatrzymajmy
si
na
chwil,
by
zbada
szczegy oblicze ED. W
przypadku
zmian
procentowych
zawsze
mamy do czynienia z
pewn
dwuznacznoci.
Przypumy, e sklepikarz
kupuje chleb po 60 centw,
a sprzedaje go po 90
centw. Czy to znaczy, e
mamy do czynienia z
mar wynoszc 50%,
wynikajc z dodania 30
centw
do
niszej
wielkoci bazowej rwnej
60 centw? Czy te wynosi
ona 33 procenta, jak by
wynikao z odniesienia 30
centw
do
wyszej
wielkoci bazowej rwnej
90?
Nie
ma
tu
jednoznacznie dobrej czy
zej odpowiedzi.
Na szczcie, gdy
przechodzimy do bardzo
maych
zmian
procentowych, jak na
przykad ze 100 do 99 lub
ze 100 do 101, rnice
pomidzy 1/100 a 1/99 s
tak mae, e mona si nie
troszczy o nie. W
przypadku
niewielkich
zmian nie ma znaczenia,
jak bdziemy oblicza
zmiany procentowe. Dla
zmian
znaczniejszych
natomiast sposb liczenia
moe mie due znaczenie
i adna z odpowiedzi nie
moe by uznana za
prawidow.

Czy istnieje jaka

dobra zasada, ktrej naley
si trzyma? Tak samo
dobr zasad jak kada
inna jest ta, by nie odnosi
zmian ceny ani do wyszej,
ani te do niszej z dwch
wielkoci P, lecz aby je
odnie do ich redniej. I
tak - czy obnika ceny ze
101 do 99 oznacza zmian
o 2/99 czy te o 2/101?
Zgodnie z proponowan
konwencj postpowania
nie jest ona ani jedn, ani
drug: przyjmujemy, e
jest to zmiana o 2/100,
gdy rednia z 99 i 101
wynosi (99+101)/2= 200/2
=100.
Tablica
18.1
tumaczy
si
sama:
pokazuje, jak oblicza ED
dla
trzech
zmian
zachodzcych
wzdu
krzywej DD, bdcej lini
prost. Jak zobaczymy,
tego rodzaju krzywe DD
zaczynaj
si
jako
elastyczne przy wysokich
P,
a
kocz
jako
nieelastyczne przy niskich
P,
przechodzc
przez
poredni
obszar
elastycznoci
jednostkowej, w ktrym
cakowity utarg P x Q
osiga swe maksimum.
Ilustruje to tablica 18.1.
Graficzny pomiar
elastycznoci
Wystrzegajmy
si
powszechnego
bdu.

Czsto nachylenie krzywej

mylone
jest
z
jej
elastycznoci. Moe nam
si wydawa, e stromo
krzywej DD oznacza popyt
nieelastyczny, a krzywa o
niewielkim
nachyleniu
musi
oznacza
popyt
elastyczny.
Niezupenie
jest to prawd. Dlaczego?
Poniewa nachylenie DD
zaley od absolutnych
zmian wielkoci P i Q,
elastyczno
natomiast
zaley
od
zmian
procentowych
(wzgldnych).

Prostoliniowa DD na
rys. 18.2(a) pokazuje bd
utosamiania nachylenia i
elastycznoci. Krzywa ta
ma w kadym punkcie
takie samo nachylenie. Ale
w jej grnej czci P jest
wysokie, std jego zmiany

procentowe s niewielkie,
a Q jest bardzo mae, std
jego procentowe zmiany s
niemal
nieskoczenie
wielkie. Dlatego wzr na
obliczenie ED daje bardzo
wysokie
wartoci
ED
wwczas, gdy na krzywej
DD
znajdujemy
si
wysoko.
Dlatego te powyej
punktu rodkowego M
kadej prostej popyt jest
elastyczny, z ED > 1. W
punkcie rodkowym popyt
jest jednostkowo elastyczny, z ED = 1. Poniej
punktu rodkowego popyt
jest nieelastyczny, z ED<
12.
2

Podrczniki dla bardziej

zaawansowanych podaj, jak oblicza ED
w kadym dowolnym punkcie prostej: ED
rwna si dugoci odcinka prostej
poniej danego punktu podzielonej przez
dugo jej odcinka znajdujcego si
powyej tego punktu. Poniewa punkt M
na rys. 18.2 dzieli prost na poow, wzr
ten daje w wyniku ED =1l, elastyczno
jednostkow. W punkcie B daje za 3/1=3,
a w punkcie R, ED = 1/3=0,33.
Umiejtno obliczania ED, dla
prostej umoliwia take obliczanie tego
wspczynnika dla kadego punktu na
zakrzywionej DD. (1) Narysuj za pomoc
linijki prost styczn do krzywej w
punkcie, w ktrym chcesz zmierzy
elastyczno (np. w B na rys. 18.3; (2)
oblicz ED dla prostej w tym punkcie (np.
w B =3/1: (3) tak obliczona
ED
elastyczno E jest take elastycznoci
krzywej DD w wybranym przez Ciebie
punkcie. W pytaniu 7, na str. 599 dowodzi
si prawdziwoci geometrycznego sposobu
obliczania ED.
Zauwa: mona wykaza, e ED w
punkcie jest matematycznie rwnowana
nastpujcej granicy:

gdy P zmierza do zera, co pociga za

sob take zmniejszanie si Q i czyni bezprzedmiotowym problem, ktrych wielkoci P i Q (czy te ich rednich) uywamy
do obliczenia zmian procentowych.

Podrcznik dla bardziej zaawansowanych powie ci, e dopiero wwczas, gdy narysujesz
DD w skali podwjnie logarytmicznej, prawidowe si stanie utosamianie nachylenia z
elastycznoci - w skali podwjnie logarytmicznej bardziej pokazane s zmiany procentowe. (Przypis
8 zawiera wicej informacji na ten temat).

Gdy wielu ludzi popenia ten sam bd, zwykle jest tego
jaka przyczyna. Skrajne przypadki cakowicie pionowych i
cakowicie poziomych krzywych popytu, pokazane na rys.
18.2(b) i (c), przekonujco przedstawiaj graniczne przypadki
cakowicie nieelastycznego i nieskoczenie elastycznego
popytu.
Nie sdmy jednak, e sytuacje znajdujce si pomidzy
owymi przypadkami kracowymi (a takie najczciej wystpuj
w rzeczywistoci) mona oceni z punktu widzenia
elastycznoci jedynie na podstawie nachylenia krzywej popytu.
Koczymy obecnie nasz analiz technicznych aspektw
elastycznoci i wracamy do gwnego nurtu rozwaa o popycie
i poday.

ELASTYCZNO PODAY
To, co robilimy w odniesieniu do popytu, mona take
zastosowa w odniesieniu do poday. Ekonomici wprowadzaj
pojcie elastycznoci poday, wskazujce na procentowy
wzrost dostarczanych na rynek iloci Q bdcy reakcj na dany
procent wzrostu ustalanej w warunkach konkurencyjnych ceny
P.
Przypumy, e dostarczana na rynek ilo jest cakowicie
sztywna, jak na przykad w przypadku poday atwo psujcej si
ryby, dowiezionej dzi na rynek i sprzedawanej po takiej cenie,
jak mona uzyska. Mamy wwczas do czynienia z
granicznym przypadkiem doskonale nieelastycznej poday, tj. z
przypadkiem pionowej krzywej poday.
Zamy z kolei, e mamy do czynienia z poziom
krzyw poday. W tym wypadku niewielka obnika ceny
spowoduje spadek Q do zera, a niewielka jej podwyka
pocignie za sob nieokrelenie wielk poda. Mwic inaczej,
stosunek procentowej zmiany dostarczanej iloci do procentowej
zmiany ceny jest tu wyjtkowo duy. Tak wic w przypadku
poziomej krzywej poday znajdujemy si w kracowej sytuacji
poday o nieskoczonej elastycznoci.
Poza tymi skrajnymi przypadkami mwimy o lecej
midzy nimi poday elastycznej lub nieelastycznej zalenie od
tego, czy procentowy wzrost Q jest odpowiednio wikszy czy
mniejszy od procentowej podwyki ceny P, ktra spowodowaa
w wzrost poday3.
Elastyczno poday jest pojciem uytecznym, lecz nie
tak bardzo uytecznym, jak elastyczno popytu, ktra ma t
dodatkow wan zalet, e mwi, co si dzieje z cakowitym
utargiem.
Wany jest jednak fakt, do ktrego opisu moe pomc
nam elastyczno poday. Dana zmiana ceny ma zwykle coraz
to wikszy wpyw na wielko poday, w miar jak
przechodzimy do rozpatrywania skutkw zmiany cen w danym
momencie do rozwaania pewnego krtkiego okresu, a nastpnie
do okresu dugiego. Std - elastyczno poday jest wysza w
dugim okresie, w ktrym mogy nastpi wszystkie
dostosowania do wyszej ceny, ni w okresach krtszych.
Zobaczymy, dlaczego tak si dzieje.
RWNOWAGA CHWILOWA,
KRTKOOKRESOWA I
DUGOOKRESOWA

Alfred Marshall, wielki ekonomista z uniwersytetu w

Cambridge, pomg na przeomie stuleci uksztatowa
stosowane przez nas narzdzia poday i popytu. Moemy
spojrze jeszcze raz na nasze rozumienie rwnowagi, a
jednoczenie pogbi nasz wiedz na ten temat, jeli
przeledzimy rozumowanie Marshalla, przywizujcego du
wag do czynnika czasu zwizanego z mikroekonomiczn
rwnowag cenow w warunkach konkurencji.
Marshall wyodrbnia co najmniej trzy okresy.

Wspczynnik elastycznoci poday

E, jest definiowany w nastpujcy sposb:
Es= (procentowy wzrost Q) (procentowy
wzrost P). Rysunek 18.4 pokazuje trzy
prostoliniowe krzywe poday: w punkcie A
prosta przechodzca przez pocztek
ukadu ma elastyczno rwn dokadnie
1;
stromiej
nachylona
krzywa,
przecinajca o Q jest nieelastyczna,
wspczynnik elastycznoci jest mniejszy
od 1; krzywa bardziej paska jest elastyczna, jej wspczynnik elastycznoci jest
wikszy od l. Sprawd, e poda w punkcie
B jest elastyczna. (Jeli krzywa poday jest
zakrzywiona do tyu - co, jak zobaczymy,
moe si zdarzy - tak zdefiniowana
elastyczno poday moe sta si
ujemna.)
W przypadku krzywej poday nie bdcej lini prost, mona oceni jej elastyczno, rysujc
za pomoc linijki prost styczn do krzywej w punkcie B i sprawdzajc, ktr z prostych z rys. 18.4
styczna ta przypomina.

Chwilowa rwnowaga, gdy poda jest staa.

Krtkookresowa rwnowaga, gdy przedsibiorstwo moe
zwikszy sw produkcj, cho nie mog si zmieni wielko
przedsibiorstwa i jego wyposaenie.
Dugookresowa rwnowaga, gdy przedsibiorstwo moe
zrezygnowa z wykorzystywania starych zakadw lub

zbudowa nowe, i gdy nowe przedsibiorstwa mog wej do

danej gazi lub stare przesta w niej dziaa.
Rozwamy popyt na dobro nietrwae, takie jak ryba, ktra
nie moe by zakonserwowana. Niech popyt na to dobro
wzronie z DD do D'D'. Przy nie zmienionej dostarczanej na
rynek iloci, wyszy popyt gwatownie podbije chwilow cen
ryby. Pokazano to na rys. 18.5(a), gdzie pionowa krzywa
poday SmSm biegnie w gr do nowej krzywej popytu D'D', by
okreli now, gwatownie podwyszon chwilow cen
rwnowagi, pokazan w punkcie E'. Cena musiaa wzrosn
tak bardzo, by zapewni podzia (racjonowanie) staej poday
ryb pomidzy bardziej ni poprzednio chtnych do kupna
nabywcw.
Ale gdy na rynku dominuje tak wysoka cena, zdopinguje
ona wkrtce szyprw kutrw rybackich do intensywnych
poszukiwa moliwoci zwikszenia pooww. W krtkim
okresie nie maj oni do czasu, by zbudowa nowe odzie, ale
mog naj wiksz liczb pracownikw i pracowa duej. W
okresie krtkim zaczn dostarcza na rynek wicej ryb, ni
czynili w sytuacji starej chwilowej rwnowagi. Rysunek
18.5(b) pokazuje nowy ukad zalenoci midzy poda a cen,
SSSS. Zaobserwuj, jak przecina ona now krzyw popytu w
punkcie E, punkcie rwnowagi krtkookresowej. Zauwa te,
i ta cena rwnowagi jest nieco nisza od ceny chwilowej
rwnowagi E'. Dlaczego? Z powodu dodatkowej poday,
wykreowanej w okresie krtkim dziki intensywniejszemu
wykorzystaniu tej samej liczby rybackich kutrw.
Rysunek 18.5(c) pokazuje ostateczn dugookresow cen
rwnowagi. Panujce w duszym okresie wysze ceny
spowodoway budow wikszej liczby kutrw i przycigny
do tej brany wiksz liczb wykwalifikowanych rybakw.
Tam, gdzie dugookresowa krzywa poday SLSL przecina
krzyw popytu D'D' (w punkcie E), znajduje si ostateczny
punkt rwnowagi, osignity wwczas, gdy wszystkie warunki
ekonomiczne (wczajc w to i liczb kutrw, i stoczni je
budujcych) dostosoway si do nowego poziomu popytu.
Zauwamy, e cena rwnowagi dugookresowej nie jest tak
wysoka, jak cena rwnowagi krtkookresowej, a daleko nisza
od ceny rwnowagi chwilowej. Lecz jest ona wci nieco
wysza od ceny, ktra dominowaa na rynku, gdy popyt by
niszy. Marshall nazwaby to przypadkiem rosncych kosztw. Uznaby te go za przypadek, ktry zwykle napotykamy
w wikszoci konkurencyjnych gazi.

Dlaczego jest to przypadek zwykle spotykany? Dlatego,

e gdy rozwija si duy przemys (ktry ju osign korzyci z
produkcji na wielk skal), musi on przycign robotnikw,
kutry, ld i inne nakady produkcyjne z innych gazi,
podbijajc ceny tych nakadw, i zwikszajc tym samym
wasne koszty. Dlatego te dugookresowa krzywa poday SLSL
zwykle bdzie si agodnie wznosi w gr, tak jak na rys.
18.5(c). Tylko wwczas, gdy dany przemys jest niewielki w
porwnaniu z cakowit liczb wszystkich uytkownikw tych
nakadw, ktre znajduj w nim specyficzne zastosowanie.
Marshallowska krzywa SLSL bdzie na rys. 18.5(c) pozioma mamy wwczas do czynienia z przypadkiem staych
kosztw4.
Sprawd, czy dobrze rozumiesz przeprowadzon wyej
analiz, zakadajc, e nastpuje przesunicie krzywej popytu
w d z powrotem do DD. Poka, co si stanie w okresie bardzo
krtkim, w okresie krtkim i w okresie dugim.
W Dodatku do tego rozdziau omawia si rne
przypadki krzywych poday i popytu. Rozdziay 21 i 22
zawieraj bardziej szczegow analiz czynnikw i procesw
ksztatujcych rozmaite krzywe poday5.
4

Spjrz na omwione w Dodatku przypadki: staych kosztw, rosncych kosztw, zakrzywionych wstecz krzywych poday itp.

Tych, ktrzy przestudiowali ju czci drug i trzeci, powicone makroekonomii, musimy

przestrzec, e mikroekonomiczne krzywe poday i popytu s jedynie daleko spokrewnione z
krzywymi globalnej poday i globalnego popytu wykorzystywanymi we wczeniejszych rozdziaach.
AS i AD odnosz cakowity realny produkt wytworzony w gospodarce do oglnego poziomu cen.
Dochody globalne i ceny innych dbr nie s traktowane jako stae, gdy rozwaamy krzywe AD i
AS. W analizie mikroekonomicznej natomiast cakowity dochd i ceny innych dbr s przyjmowane
jako stale dla uzyskania krzywych SS lub DD dla danej gazi (rynku).
Wsplnymi elementami sprawiajcymi, e krzywe AS-AD i SS-DD s pokrewne, jest to, e
su one ilustracji procesu osigania rwnowagi oraz, e pokazuj one, jak inne zmienne
wpywaj na produkcj i cen czy to w ramach danej gazi, czy caej gospodarki.

Czynnik czasu i popyt

Take reakcje popytu mog si zmieni w czasie.
Najlepszym przykadem moe by tu przypadek benzyny.
Przypumy, e jeste wanie w dugiej podry i cena
benzyny nagle gwatownie ronie. Mao prawdopodobne, by z
tego powodu sprzeda zaraz swj samochd lub zrezygnowa z
wakacji; tak wic w bardzo krtkim okresie elastyczno
popytu moe by bliska zeru.
W krtkim okresie, nie zmieniajc samochodu, zyskujesz
nieco wicej swobody wyboru. Moesz jedzi na rowerze,
pocigiem czy te wyjeda za miasto twoim drugim,
mniejszym samochodem. Ta wiksza swoboda sprawi mniej
wicej w cigu roku, e zauwaalnie si zwikszy elastyczno
popytu. Badania wykazuj, e w krtkim okresie elastyczno
popytu na benzyn ksztatuje si na poziomie okoo 0,1.
W okresie bardzo dugim, przeciwnie do sdw wielu,
cenowa elastyczno benzyny jest zupenie wysoka, nawet, by
moe, osiga 1. Po pierwsze, dlatego e ludzie postawieni
przed duo wyszymi cenami benzyny kupuj mniejsze
samochody, oszczdniejsze pod wzgldem zuycia paliwa.
Zastpujc swe poeracze paliwa - te, w ktrych jeden galon
starcza na 10 mil - lnicymi kompaktami z napdem na
przednie koa, osigajcym 30 mil z jednego galona, mona
uzyska - przy pozostaych warunkach nie zmienionych zmniejszenie popytu na benzyn o dwie trzecie.
Gdy rozwaamy, jak czynnik czasu wpywa zarwno na
poda, jak i na popyt, czsto odkrywamy, e w bardzo krtkim
czasie ruchy cen s gwatowne, za zmiany iloci
umiarkowane; w okresie bardzo dugim natomiast ceny
zmieniaj si w niewielkim stopniu, za iloci - znacznie
wyraniej. Ta prawidowo moe by traktowana wanie jako
odzwierciedlenie zjawiska niewielkich elastycznoci popytu i
poday w okresie krtkim i znacznie wikszych elastycznoci
w okresie dugim.
B. ZASTOSOWANIE ANALIZY PODAY 1 POPYTU
Analiza poday i popytu to jedno z najbardziej uytecznych
narzdzi, jakie moe zaoferowa ekonomia. Podobnie jak
onierski szwajcarski scyzoryk, moe ono wykona niemal
kade proste zadanie. Ale - tak jak w przypadku
jakiegokolwiek innego narzdzia - umiejtne posugiwanie si
krzywymi poday i popytu wymaga praktyki, wicze i
powtarzania. Musimy take bardzo uwaa, co bdziemy

wielokrotnie przypomina w tym rozdziale, by nie pokaleczy

palcw, ignorujc takie sprawy, jak zasada ceteris paribus,
rozrnianie przesunicia krzywych i ruchu wzdu krzywych i
wiele innych.
Przejdmy teraz do niektrych wanych przykadw
zastosowania narzdzi poday i popytu. Zaczniemy od tego, jak
pojcia poday i popytu pomagaj nam zrozumie wane
zagadnienia - skutki opodatkowania czy te przesuni funkcji
poday i popytu. Nastpnie dokonamy przegldu sposobw,
jakimi rzd wpywa na to, co dzieje si na rynku, oraz zbadamy
kwesti efektywnoci rwnowagi rynkowej.
WYBRANE PRZYKADY ANALIZY PODAY 1
POPYTU
Ekonomici stosuj analiz poday i popytu do badania
wielu wanych zagadnie. Spjrzmy najpierw na to, jak
podatek wpywa na cen i ilo. Po krtkim przyjrzeniu si
powszechnie popenianemu bdowi, zbadamy w sposb
jeszcze zwilejszy cztery przykady pochodzce z rnych
obszarw ekonomii.
Nastpstwa opodatkowania
Rzdy nakadaj podatki na bardzo rozmaite dobra,
usugi i nakady - na papierosy i benzyn, na fundusz pac i na
zyski. Czy moemy skorzysta z naszych krzywych SS i DD,
by zbada mikroekonomiczny wpyw podatku, jego
konsekwencje z punktu widzenia danej brany?
Wanym przypadkiem jest podatek od benzyny. Wielu
obrocw idei oszczdzania zasobw energetycznych
proponuje oboenie benzyny sonymi podatkami. Pastwa
europejskie pobieraj podatki od benzyny w wysokoci 1 lub 2
dol. za galon, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych federalny
podatek od benzyny wynosi jedynie par centw.
Przypumy, e w Stanach Zjednoczonych naoony
zostanie podatek od benzyny w wysokoci 1 dolara od galona.
Jaki bdzie ostateczny efekt tej operacji lub te to, co
ekonomici nazywaj nastpstwem opodatkowania (tax
incidence)?. Czy ciar opodatkowania poniesie w caoci
przymys naftowy? Czy te czciowo spadnie on na
konsumentw? Odpowied mona uzyska jedynie za pomoc
analizy naszych krzywych poday i popytu. Na rysunku 18.6
wyjciowa sytuacja rwnowagi znajduje si w punkcie E,
punkcie przecicia krzywych SS i DD, przy cenie benzyny

wynoszcej jednego dolara za galon i przy cakowitej

konsumpcji benzyny wynoszcej 100 mld galonw rocznie.
Nie ma adnego powodu, aby w wyniku naoenia
podatku w jakikolwiek sposb zmienia si krzywa popytu
konsumentw. Przy hipotetycznej cenie rynkowej wynoszcej
jednego dolara, konsumenci nadal bd chcieli kupi tylko 100
mld galonw; nie wiedz, e producenci musz paci podatek i
nic ich to nie obchodzi6.

Ale caa krzywa poday ulegnie przesuniciu w gr i na

lewo: na lewo, gdy przy kadej cenie rynkowej producenci
dostarcza bd teraz mniej w wyniku opodatkowania; w gr,
gdy by skoni obecnie producentw do dostarczenia
jakiejkolwiek danej iloci (powiedzmy 100 mld galonw),
musimy zaoferowa im wysz cen rynkow - tj. dwa dolary a
nie jednego dolara, czyli cen wysz dokadnie o kwot
podatku, jak paci producent.
Aby to lepiej zrozumie, sporzd najpierw tablic
pokazujc pocztkow funkcj poday z rys. 18.6 (podobnie
do tej na rys. 4.3). Nastpnie dodaj drug kolumn, zawierajc
wielkoci odpowiadajce nowej krzywej poday, po naoeniu
podatku w wysokoci 1 dolara.
6

W tym miejscu mgby obudzi si makroekonomista i zgosi pretensje: Macie bzika.

Podnielicie wanie podatki o 100 mld dol. i wpdzi to gospodark w depresj. Czy depresja nie przesunie

krzywej popytu? I mgby mie racj. Dlatego te zamy w tym momencie, e dodatkowe
dochody z podatkw zwracane s konsumentom przez obnienie innych podatkw, tak e cakowite

dochody pozostaj bez zmian. A poza tym - raz jeszcze - obowizuje nas zasada ceteris paribus, tak
wic nasz makroekonomista moe spokojnie spa dalej.

Powtrzmy: na rys. 18.6 krzywa popytu DD pozostaa

nic zmieniona, ale krzywa poday SS zostaa przesunita w
kadym punkcie do gry o jednego dolara, tworzc now
krzyw poday S'S'.
Gdzie znajdzie si nowa cena rwnowagi? Odpowied:
na przesuniciu nowej krzywej poday z krzyw popytu, w
punkcie E, gdzie spotykaj si krzywe SS i DD. Poniewa
poda si zmniejszya, cena jest wysza. Mniejsze s take
sprzedawane i nabywane iloci. Gdy uwanie przyjrzymy si
wykresowi, zobaczymy, e nowa cena rwnowagi wzrosa z 1
dolara do okoo 1,9 dolara. Nowy poziom rwnowagi dla
produkcji, przy ktrym zakupy i sprzeda s zrwnowaone,
obniy si ze 100 mld do okoo 77 mld galonw.
Kogo przede wszystkim obcia podatek? Przymys
naftowy paci niewiele, gdy obecnie otrzymuje tylko 90
centw (1,90 dol.-1 dol.) zamiast jednego dolara za galon.
Konsumenci natomiast ponosz wikszo ciaru podatku.
Dlaczego? Gdy cena uzyskiwana przez producenta nie
obniya si o tyle, ile wynosi podatek. Dla konsumenta za
benzyna kosztuje obecnie 90 centw plus 1 dolar podatku, w
sumie wic 1,90 dolara. Poniewa poda jest do elastyczna,
natomiast popyt jest nieelastyczny, podatek obcia gwnie
konsumentw7.
Aby sprawdzi, czy rozumowanie to jest jasne, rozwa
przypadek przeciwny - dotacji do ceny benzyny. Przypumy,
e dziki skutecznemu naciskowi przemys naftowy uzyskuje
dotacj w wysokoci 20 centw za galon. Oznacza to, e
krzywa poday przesunie si w d z pooenia S S do nowej
krzywej SS. Gdzie znajdzie si punkt E, punkt przecicia
tej nowej krzywej poday z DD? Jaka bdzie nowa cena? Jaka
nowa ilo? Jak cz korzyci uzyskuje producent? Jak
konsumenci?
Nastpstwa opodatkowania dotycz tego, jak si
ostatecznie rozkadaj ekonomiczne ciary podatku. To, czy
nabywca, czy te sprzedawca bd ostatecznie obcieni
podatkiem, zaley od relacji midzy elastycznoci poday i
popytu.
Oglnie rzecz biorc, podatek obcia konsumentw
wwczas, gdy popyt jest stosunkowo nieelastyczny w
porwnaniu z poda; a producentw wtedy, gdy poda jest
stosunkowo bardziej nieelastyczna ni popyt.

Mona tu pomyle, e przeprowadzenie analizy

podaowo-popytowej moe niewiele nam powiedzie o
skutkach rnego rodzaju podatkw. I masz racj. Podatki od
papierosw; opodatkowanie pracy, kapitau i ziemi; opodatkowanie importu i subsydiowanie eksportu; dotacje do
rolnictwa - wszystko to moe by uytecznie analizowane w
ramach tego prostego schematu.
7
Jest take inna, rwnowana, metoda analizy tego problemu podatkowego. Gdyby
pomyle, e to konsumenci bezporednio pac podatek, naleaoby odj jednego dolara w
kadym punkcie ich krzywej DD. Nowa krzywa D'D' przetnie SS w tym samym nowym punkcie Q i
bd obowizywa te same ceny w wysokoci 1,90 dol. i 0,90 dol.

Powszechny bd
Udao ci si, jak dotd, doskonale pozna analiz poday
i popytu. Czy rzeczywicie? Wiesz, e podatek przyczyni si do
podniesienia ceny, jak bdzie musia zapaci konsument. Czy
jeste tego pewien? Co sdzisz o nastpujcym sposobie
argumentacji czsto spotykanym w prasie i czsto syszanym z
ust politykw. Skutkiem podatku od towaru wydaje si by na
pierwszy rzut oka wzrost ceny paconej przez konsumenta. Ale
wzrost ceny spowoduje zmniejszenie popytu. A mniejszy popyt
znw doprowadzi do obnienia ceny. Dlatego te nie jest wcale
takie pewne, e podatek przyczyni si rzeczywicie do
podniesienia P.
Co o tym sdzisz? Czy podatek podniesie cen czy te
nie? Jeeli wierzy wstpniakowi w gazecie lub oracji
senatora odpowied brzmi: nie.
Raz jeszcze mamy do czynienia z pomyleniem
przypadkw ruchu wzdu krzywych z przesuniciem
krzywych. (Przypomnij sobie bardzo podobny przykad podany
w rozdziale 4.) Drugie cytowane zdanie jest bdne. Mwca
pomyli przesunicie krzywej w d z ruchem wzdu krzywej
popytu. Poniewa krzywa popytu nie zmienia si po
wprowadzeniu podatku, nie nastpi adne przesunicie popytu.
Oglnie mwic, podatek rzeczywicie spowoduje wzrost P.
Cztery przykady dziaania poday i popytu
Ekonomici oferuj niezliczon liczb przykadw tego,
jak zrozumie wiat, uwanie analizujc poda i popytu.
Podajmy tu par z nich.
Ograniczanie zbiorw. Czsto stosowanym programem
rzdowym jest denie do zwikszenia dochodw rolnikw
przez zmniejszanie produkcji rolnej. I tak na przykad w 1983 r.
zastosowane bodce finansowe spowodoway odstawienie
ziemi przeznaczanej pod uprawy pszenicy i kukurydzy. Tego
typu programy mog by traktowane jako prba przesunicia
krzywej poday pszenicy i kukurydzy na lewo. Poniewa popyt
na wikszo artykuw ywnociowych jest nieelastyczny,
ograniczenie zbiorw przyczynia si do podniesienia dochodw
rolnikw. Pac oczywicie - piszcz, ale pac - konsumenci.
Rysunek 18.7(a) pokazuje, jak ograniczenie zbiorw z upraw
kukurydzy podnosi ceny kukurydzy i dochody rolnikw
uprawiajcych
kukurydz.

 Ograniczenie liczby lekarzy. Liczba kandydatw na

studia medyczne jest wiele razy wiksza od liczby miejsc. Na
kade miejsce w szkole medycznej przypada pi osb
przystpujcych do wymaganego egzaminu wstpnego.
Ograniczenie to jest wymuszane przez cise licencjonowanie
szk
medycznych
narzucone
przez
Amerykaskie
Stowarzyszenie Medyczne. Skutkiem tego ograniczenia jest
przesunicie daleko na lewo krzywej poday lekarzy.
Poniewa elastyczno cenowa popytu na opiek
medyczn jest niewielka, ograniczenie to podnosi cen usug
medycznych i dochody lekarzy (zob. rys. 18.8(b).
Co na samochody. Udzia samochodw z importu w
cakowitej ich sprzeday wzrs od zera w okresie tu po
drugiej wojnie wiatowej do okoo jednej czwartej we
wczesnych latach osiemdziesitych. W pocztkach lat
osiemdziesitych doprowadzio to, w poczeniu z gbok
recesj, do gwatownego spadku krajowej produkcji
samochodw i wysokiego bezrobocia pracownikw przemysu
motoryzacyjnego.
Proponowanym rozwizaniem problemu byo naoenie
ca na samochody. Co w wysokoci 2000 dolarw
przesunoby krzyw poday importowanych samochodw w
gr i na lewo. Cena samochodw z importu wzrosaby, popyt
za obniyby si. Zobacz rys. 18.8(c).
Nastpi ponadto przesunicie krzywej popytu na
samochody krajowe w gr i w prawo. Dlaczego? Popyt na
samochody krajowe wzronie, gdy cena bliskiego dla nich
substytutu (to jest samochodw importowanych) wzronie po
naoeniu ca. Tak wic zarwno cena, jak i ilo nabywanych
samochodw produkcji krajowej wzrosn, jako e krzywa
popytu przesuwa si w kierunku pnocno-wschodnim, wzdu
krzywej poday samochodw krajowych.
Postp techniczny. Jednym z powracajcych dylematw
stojcych przed pracownikami jest to, w jaki sposb reagowa
na zmiany techniczne i technologiczne. Czy pracownicy
powinni wita innowacje tak, jak to czyni Zwizek Grnikw
w USA, gdy kierowa nim John L. Lewis? Czy te powinni
prbowa sabotowa wprowadzanie nowych maszyn, jak to
czynili luddyci w dziewitnastowiecznej Anglii i jak mogyby
sobie tego yczy niektre zwizki zawodowe obecnie?
Jest to sprawa do zoona, ale mona j uproci w
sposb nastpujcy: zamy, e pewien towar (powiedzmy,
wgiel czy usugi fryzjerskie) jest produkowany w warunkach
konkurencyjnych przy staych kosztach, za pomoc samego

tylko czynnika pracy. Tak wic krzywa poday wgla czy te

usug fryzjerskich jest - przy przecitnej wydajnoci pracy pozioma. Udoskonalenie technologii podwajajcej wydajno
pracy sprawi, e koszty i ceny obni si o poow. Co stanie
si z popytem na prac? Zaley to po prostu od elastycznoci
popytu. Poniewa wszystkie przychody s kosztami, i poniewa
wszystkie koszty s pacami, pace cznie wzrosn lub spadn
w zalenoci od tego, czy popyt jest elastyczny czy
nieelastyczny. Jeli elastyczno popytu wynosi 2, to na rys.
18.7(d) widzimy, jak postp techniczny spowoduje wzrost
cakowitego utargu. Spowoduje on jednoczenie podwojenie
sumy pac i std przesunicie krzywej popytu na prac na
prawo.

Stosujc analiz poday i popytu moemy wic przewidzie,

e pracownicy mog si wrogo odnosi do postpu

technicznego w tych przemysach, w ktrych popyt jest

nieelastyczny.
Koszty i poda
W warunkach konkurencji cena i ilo wyznaczane s
przez wielko poday i popytu. Ale czy cena nie zaley od
innych czynnikw, takich jak ilo kreowanego przez pastwo
pienidza czy te od wystpowania inflacji?
To prawda, cena rzeczywicie zaley od wielu tego typu
czynnikw. Jednake nie wystpuj one obok poday i popytu,
lecz skadaj si na owe liczne siy, wyznaczajce poda i
popyt lub te dziaajce poprzez poda i popyt. I tak, gdy rzd
drukujc pienidze daje wszystkim wysze dochody,
spowoduje to przesunicie krzywych popytu w gr i podniesie
ceny. Ale nadal pozostaje prawd, e konkurencyjna cena
wyznaczana jest przez poda i popyt.
Mylcy czytelnik mgby tutaj zaprotestowa. Niewiele
bowiem powiedziano o tym, e konkurencyjna cena okrelana
jest przez koszty produkcji. Czy nie powinny by one
wymienione jako trzeci czynnik, obok poday i popytu? Nasza
odpowied jest zdecydowana: nie.
Koszty produkcji maj wpyw na poziom konkurencyjnej
ceny jedynie w takim zakresie, w jakim wpywaj na krzyw
poday.
Przypumy, e natura umieszcza zoa cennej ropy pod
pustyniami Bliskiego Wschodu w sposb umoliwiajcy tak
tanie jej wydobycie, e pynie ona jak rzeka do morza, cho jej
poda jest nadal ograniczona. Cena ropy nie bdzie rwna zeru
ale wyznaczy j przecicie krzywych poday i popytu.
Przypumy z kolei, e gdyby koszt wydrukowania hymnu
narodowego na gwce od szpilki wynosi 50 000 dolarw, to
krzywa poday szpilek z hymnem pooona byaby na
pionowej osi wsprzdnych. Krzywe popytu i poday
przecinayby si przy zerowej iloci. (Jak nazwa rynkow cen
czego, co nie istnieje, zostawiamy wyobrani czytelnika.)
Tak wic poda rzeczywicie zaley w sposb istotny od
kosztw, zwaszcza od tego, co w rozdziale 22 i rozdziaach
nastpnych nazywane bdzie kosztem dodatkowym czy
,,kracowym. I tym samym cena take zaley od kosztu - przez
wpyw
kosztu
na
krzyw
poday.
INTERWENCJA PASTWA NA RYNKACH

Czy prawo poday i popytu jest nienaruszalne

Poda i popyt nie daj wic ostatecznego wyjanienia

ksztatowania si ceny. S one tylko uytecznymi, szerokimi
kategoriami, sucymi analizowaniu i opisywaniu wieloci si,
przyczyn i czynnikw wywierajcych wpyw na cen.
Kategorie poday i popytu przedstawiaj raczej punkt wyjcia
rozumowania ekonomicznego anieli ostateczne odpowiedzi.
Kiedy ju zrozumiemy, e na poda i popyt oddziauj
pewne znaczce siy, atwo rozpoznamy bd popeniany przez
neofitw utrzymujcych, e:
,,Nie moesz znie prawa poday i popytu. Krl Kanut
wiedzia, ze nie moe rozkaza falom morskim, by cofny si od
jego tronu na brzeg morza. Podobnie te kady mdry rzd i
kady kartel wie, e nie mog unikn dziaania poday i popytu
ani te w nie ingerowa.
Lepiej ju wcale nie uczy si ekonomii, ni uwierzy w
taki pogld. Oczywicie, pastwo moe wywiera wpyw na
cen. Rzdy wpywaj na cen, oddziaujc na poda lub na
popyt, albo te na jedno i drugie.
W rzeczy samej, w caym wiecie powstaway tworzone
przez rzdy kartele. Organizacja Pastw Eksporterw Ropy
Naftowej (OPEC) wymusia w latach siedemdziesitych
dziesiciokrotny wzrost cen ropy, ograniczajc jej poda. Ceny
cukru, kakao i kawy nadal znajduj si pod kontrol midzynarodow.
Rzdy wcale nie pogwaciy prawa poday i popytu.
Dziaay wykorzystujc to prawo. Pastwo nie dysponuje adn
tajn broni gospodarcz ani te adnymi sztuczkami. Co jest
moliwe dla pastwa, moliwe jest take dla jednostek. Kady
moe wpyn na cen pszenicy, jeli tylko dysponuje czy to
dostateczn iloci pienidzy, ktre mog by rzucone na rynek,
czy to dostateczn iloci pszenicy, aby rynek kontrolowa.
Ceny ustalane przez prawo
Jest jeden rodzaj ingerencji rzdu w ksztatowanie si
poday i popytu, ktrego skutki musimy przeanalizowa. Rzd
ustala niekiedy na drodze regulacji prawnych maksymaln cen
lub minimaln pac. I tak, w 1984 r. w odniesieniu do
wikszoci pracownikw obowizywaa dolna minimalna
stawka godzinowa pacy wynoszca 3,35 dolara. Czy to w
czasie wojny, czy pokoju kontrola pac i cen musi by przez
rzd uprawomocniona, jak na przykad za prezydentury Nixona
we wczesnych latach siedemdziesitych.
Takie ingerencje w prawo poday i popytu rni si
zdecydowanie od wykorzystywania tego prawa przez rzd.
Zobaczmy, dlaczego tak si dzieje.

Puapy cenowe. Rozwamy na przykad rynek benzyny,

na ktrym krzywe poday i popytu s zwykle takie, jak te, ktre
wielokrotnie ju spotykalimy w tym rozdziale. Powiedzmy, e
w punkcie wyjcia cena benzyny wynosi jednego dolara za
galon. Nastpnie - na skutek wojny czy rewolucji - dochodzi do
drastycznego obnienia poday ropy naftowej - to znaczy
krzywa poday ropy przesuwa si daleko w lewo. Cena
importowanej benzyny wzrasta do dwch dolarw za galon,
zaczynaj rosn take ceny ropy ze rde krajowych.
Senatorowie podnosz alarm w tej sprawie. O
przedsibiorstwach naftowych mwi si, e nabijaj sobie
kies. Biedna ludno paci olbrzymi podatek na rzecz
zagranicznych i krajowych szantaystw. A rosnce ceny z
pewnoci wzmacniaj spiral inflacyjn w zakresie kosztw
utrzymania. Tak wanie wyglda argumentacja zwolennikw
regulacji cen (i jak to wygldao w Stanach Zjednoczonych w
latach siedemdziesitych).

W rezultacie rzd moe zdecydowa si na regulacj cen

(jak to zrobi w latach 1973-1981 w odniesieniu do ropy i jak to
nadal czyni w odniesieniu do gazu ziemnego). Rzd
przeforsowuje prawo ustalajce maksymaln cen benzyny na
dawnym poziomie jednego dolara za galon. Linia puapu cen
CJK na rys. 18.8 przedstawia obowizujcy puap cenowy. Co
teraz nastpi?
Przy prawnie ustalonej cenie maksymalnej poda i popyt nie
rwnaj si sobie. Konsumenci chc kupi miliardy galonw
benzyny wicej ni producenci chc i mog dostarczy.

Pokazane jest to w postaci luki pomidzy punktami J i K. Jest

ona tak wielka, e dla jej wypenienia nie starczy paliwa w
zbiornikach na stacjach benzynowych ani w magazynach. Kto
bdzie musia odej z kwitkiem. Gdyby nie prawo o
maksymalnej cenie, ten kto zdecydowanie wolaby zapaci
raczej 2 dol. lub wicej ni zosta bez benzyny.
Ale dla producenta akceptowanie wyszej ceny jest
niezgodne z prawem. Nastpuje wic okres frustracji i
niedoboru - gry w komrki do wynajcia, kiedy kto
pozostaje bez benzyny, a stacje benzynowe zostaj bez paliwa.
Poniewa poda benzyny jest niedostateczna, musi ona by w
jaki sposb racjonowana. Na pocztku obowizywa moe
zasada kto pierwszy, ten lepszy, przy wprowadzeniu
ograniczenia iloci sprzedawanej benzyny dla jednego klienta
lub te bez takich ogranicze. Tworz si kolejki, wiele czasu
trzeba powici na zdobycie paliwa.
Racjonowanie. Z czasem rodzi si pewna forma
niecenowego mechanizmu racjonowania. W przypadku
benzyny jest to najczciej racjonowanie przez zmuszanie ludzi
do oczekiwania w kolejce.
Nikt nie jest zadowolony, sprzedawca za znkany. Gdyby
nie poczucie elementarnej uczciwoci w spoeczestwie,
sytuacja prdko staaby si nie do zniesienia. Nic dziwnego, e
gdzieniegdzie powstaje czarny rynek (nielegalna sprzeda).
Dziwi moe tylko to, e nie powstaje on natychmiast.
Gdy ze wzgldw politycznych lub spoecznych nie
zezwala si na wzrost ceny rynkowej na tyle duy, by
zmniejszy wielko popytu do poziomu wielkoci poday,
rodzi si w kocu pewien rodzaj niecenowego racjonowania. W
okresach skrajnoci niedoborw rzdy na og wprowadzaj
pewne sformalizowane sposoby alokacji lub racjonowanie
kartkowe.
W warunkach racjonowania kartkowego kady konsument
w celu dokonania zakupu dobra musi oprcz pienidzy
dysponowa kartk; wystpuj wic dwa rodzaje pienidza.
Gdy ju racjonowanie zostanie wprowadzone, a kartki
przyznane odpowiednio do wielkoci rodziny, potrzeb
wynikajcych z wykonywanego zawodu czy te zgodnie z
innymi kryteriami, wielu ludzi oddycha z ulg, gdy teraz ju
sprzedawcy nie mog odprawi klienta z niczym, a nabywcy
mog liczy na uzyskanie sprawiedliwej czci ograniczonych
dostaw. Oczywicie, zawsze znajduj si jacy narwani klienci,
polegajcy bardziej na swej intuicji ni rozumie, ktrzy za
rdo swych kopotw uznaj sam mechanizm racjonowania,

nie za wystpowanie niedoborw. ,,Gdyby tylko rzd

wydrukowa wicej kartek, wzdychaj. Ludzie ci s jak dawni
krlowie, zabijajcy posacw przynoszcych ze wieci.
Jak funkcjonuj kartki, gdy spojrze na to przez schemat
poday i popytu? Jasne, e trzeba wyda ich dokadnie tyle, by
obniy krzyw popytu do poziomu D'D' na rys. 18.8 do
poziomu, na ktrym poda i nowy poziom popytu rwnowa
si przy cenie maksymalnej. Gdyby wyda zbyt wiele kartek,
krzywa popytu wci znajdowaaby si zbyt daleko na prawo i
dowiadczalibymy tych samych trudnoci, cho w mniejszym
stopniu. Gdyby za wydano zbyt mao kartek, nagromadziyby
si zapasy paliwa, a cena P spadaby poniej puapu
maksymalnego. Byoby to sygnaem do zwikszenia przydziau
benzyny.
Nauki pynce z badania przypadku racjonowania benzyny
wykraczaj bardzo daleko poza autostrady. Odbiegajce od
normy przypadki, takie jak zaamanie si mechanizmu
cenowego w czasie wojny czy hiperinflacja, pomagaj nam
zrozumie rol cen w normalnych czasach.
Dobra zawsze s dobrami rzadkimi w tym sensie, e nigdy
nie jest ich do, by da wszystkim, ktrzy by ich pragnli.
Sama cena zawsze racjonuje ograniczon ilociowo poda:
ronie po to, by wyeliminowa nadwykow w stosunku do
poday konsumpcj i po to, by nastpi wzrost produkcji; spada,
by zachci do wzrostu konsumpcji, ograniczy produkcj i
zuy nadmierne zapasy. Gdy wkracza rzd, by ingerowa w
prawo poday i popytu, zawsze pojawia si jaki inny
mechanizm penicy rol racjonowania i zwykle dzieje si to
przy znacznym stopniu marnotrawstwa.
Minimalne progi i maksymalne puapy
Gdy wystpuje jakikolwiek stan zagroenia czy te
sytuacja powszechnego niedoboru i inflacji, nasila si presja
polityczna na wprowadzenie regulacji pac i cen.
Dowiadczenie uczy, e tego typu ekstremalne rodki mog
dziaa jedynie krtko, w nagych przypadkach. Im duej
stosowana jest szczegowa, obejmujca poszczeglne dziay
gospodarki, regulacja cen i pac, tym coraz to wiksze
wywouje dysproporcje. Dlatego te ekonomici zalecaj raczej
stosowanie tego typu powszechnej regulacji tylko w okresach
szczeglnych zagroe, nie za w sytuacjach mniej dotkliwych,
wystpujcych w czasach pokoju. (Mniej cise rodzaje
regulacji, wystpujce pod nazw polityki dochodowej, s
czsto zalecane jako sposb na ograniczenie inflacji bez
wywoywania recesji.)

Pomimo to, jak dobrze wiedzia Adam Smith, protestujc

przeciwko zaleceniom merkantylistycznych doradcw dawnych
wadcw, wikszo systemw gospodarczych dowiadcza
nieefektywnoci bdcej wynikiem niekompetentnych - acz
kierujcych si dobrami intencjami - ingerencji w mechanizm
poday i popytu. Przeanalizujemy trzy rodzaje takiej
interwencji rzdu, by zrozumie wpyw, jaki ma utrzymywanie
ceny na poziomie nie pozwalajcym zrwnoway poday z
popytem. Przykady na rys. 18.9 - minimalnej pacy, kontroli
czynszw mieszkaniowych i puapw stopy procentowej pokazuj jak zaskakujce s czsto uboczne efekty wysikw
pastwa, dcego do powstrzymania rynku od penienia jego
funkcji.

Minimalne stawki pac. Szkodz one czsto tym, ktrym

maj
pomc,
co
dobrego
bowiem
przynosi
niewykwalifikowanej modziey wiedza o tym, e pracodawca
musi paci im przynajmniej 3,35 dol. za godzin, skoro wanie
ten fakt uniemoliwia im uzyskanie pracy.
Regulacja czynszw. Nikt nie lubi kamienicznikw. Domy
wydaj si by czym tak trwaym, e ludzie nie pamitaj o
tym, e trzeba je zarwno budowa, jak i remontowa. W
cakiem naturalny sposb zwracaj si wic w kierunku
regulacji wysokoci czynszw jako metody utrzymywania ich
na niskim poziomie.

Pokazana na rys. 18.9 analiza podaowo-popytowa ujawnia

skutki regulacji czynszw. Gdy cena najmu mieszkania jest
regulowana, wielu chtnych nabywcw nie moe znale
mieszkania. Ludzie trzymaj si zbyt duych dla nich
apartamentw, bo s one tanie. Dochodzi do racjonowania
niecenowego, gdy aby wynaj mieszkanie, konieczne jest
albo przekupienie posiadacza odstpnym, albo te pacenie
olbrzymich kaucji. Cierpi na tym zarwno nowe budownictwo,
jak i remonty czy renowacje budynkw mieszkalnych, w ktrych czynsze s regulowane.
Historyczne dowiadczenia miast jak Nowy Jork, Pary czy
Wiede pokazuj, e takie wanie problemy wystpuj, gdy
tylko wprowadzi si rodki regulacji czynszw. W Nowym
Jorku porzucono dziesitki tysicy budynkw, gdy regulowane
czynsze byy zbyt niskie, by pokry koszty i podatki. Mwic
gorzkimi sowy jednego z krytykw europejskich Nic - poza
bombardowaniem - nie niszczy miasta tak skutecznie.
Puap stp procentowych. Stopa procentowa jest cen
pienidza - cen, ktr paci poyczkobiorca za uywanie
pewnej iloci pienidzy przez pewien okres. Stopy procentowe
zawsze traktowane byy z podejrzliwoci. Wprawdzie
poyczanie na procent przestao ju by przestpstwem, lecz
wiele pastw ustala prawnie maksymaln wysoko stopy
procentowej. Na nieszczcie, puap ten na og jest duo
niszy od tego, co ustaliyby poda i popyt na konkurencyjnym
rynku, po uwzgldnieniu kosztw ryzyka i wydatkw administracyjnych zwizanych z niewielkimi poyczkami. Jaki
jest tego skutek? Brakuje funduszy. Czsto bywa tak, e ci,
ktrzy mieli skorzysta na wprowadzeniu regulacji, nie mog
uzyska kredytu i w kocu poyczajc od lichwiarza pac pi
razy wicej ni wynosi rynkowa stopa procentowa. Tani
pienidz, ktrego jednak nie mona dosta, to nic dobrego!
EFEKTYWNO I SPRAWIEDLIWO STANOWIENIA
CEN PRZEZ PODA I POPYT

Badamy poda i popyt nie dla ich czystego pikna, ale

dlatego, e rzucaj wiato na efektywn organizacj zasobw,
jakimi dysponuje gospodarka. Patologia ingerencji w siy
poday i popytu pomaga nam wydoby istot efektywnoci
konkurencji doskonaej ujawniajcej si, gdy tylko pozwoli si
jej dziaa.
Dlaczego wic i politycy, i masy obstaj przy
ingerowaniu w mechanizm konkurencji? Przede wszystkim
dlatego, e ludzie nie mog poprzesta na samej tylko

efektywnoci. Trzeba postawi pytanie: efektywno - za jak

cen? I dla kogo?
Wikszo ingerencji w prawa popytu i poday to prby
czy to promowania sprawiedliwoci, czy to ochrony
poszczeglnych grup przed bezosobowymi siami poday i
popytu. Czasem pomaga si w ten sposb biednym; czasem za
- bardzo bogatym. Minimalna paca prawdopodobnie podnosi
dochody niektrych nisko opacanych robotnikw, kosztem
innych, ktrzy nie mog znale pracy lub musz paci wysze
ceny. Programy pomocy rolnictwu (takie np. jak te, ktre
wspomagaj producentw cukru) pomagaj take i tym, ktrzy
zaliczaj si do najbogatszych Amerykanw. W kadym
wypadku argumentem na rzecz przeforsowania odpowiednich
przepisw byo to, e naley ponie koszty takiej ingerencji w
rynek w celu ochrony pewnej grupy pracownikw,
przedsibiorstw lub konsumentw.
Ocena interwencji pastwa
Czy moemy sformuowa jednoznaczn ocen
interwencji pastwa? Czy wszystkie takie ingerencje w system
cen naley potpi?
Najprawdopodobniej nie. Uwana analiza pozwala
znale dla pastwa miejsce na rynku. Jak zauwaono w
rozdziale 3 (i jak to bdzie szerzej przedyskutowane w
rozdziale 32), zdarza si, e rynek zawodzi. Efekty zewntrzne,
pozytywne lub negatywne, bywaj nie uwzgldniane przez
rachunek ekonomiczny doskonaej konkurencji. Nad pewnymi
branami mog zapanowa monopole. A podzia dochodu
wykreowany przez niewidzialn rk moe si okaza
nieakceptowalny spoecznie. W kadym takim wypadku
pastwo moe kierowa gospodark tak, by przyniosa
preferowane przez spoeczestwo efekty.
Celem niektrych interwencji rzdowych na rynku jest
przekrelenie suwerennoci konsumentw. Czy moliwe jest,
by rzd wiedzia lepiej od konsumentw, co jest naprawd dla
nich dobre? Wemy przykad heroiny. Rzdy nie traktuj w tym
wypadku decyzji konsumentw co do tego, ile swych
dolarowych gosw wydadz na heroin, jako decyzji
suwerennych. W przypadku heroiny pastwo przyjmuje
postaw paternalistyczn i traktuje konsumentw jak dzieci.
Spoeczestwo kontroluje te zachowania ludzi dotyczce
papierosw czy substancji rakotwrczych.
Gdy chodzi natomiast o winiowe samochody czy modne
dinsy, konsumentom wolno wydawa swe dolary na wasny
sposb. By moe, reklama narzucia nam typ gustw nie

lepszy ni jaki inny. Ale w imi wolnoci, w wikszoci

dziedzin konsument jest traktowany jak suweren.
Sprawa staje si bardziej skomplikowana, gdy
sprzedawcy lub nabywcy na rynku s niezwykle bogaci,
niezwykle ubodzy, niezwykle zasueni czy godni lub te
niezwykle niezasueni czy niegodni. Przypumy, na
przykad, e sto tysicy bardzo zamonych nafciarzy sprzedaje
rop na konkurencyjnym rynku dziesiciu milionom bardzo
biednych ludzi. Czy nie kusi ci, by powiedzie:
Wprowadmy regulacj cen ropy, by nie pozwoli
producentom bogaci si kosztem ubogich? Takie stanowisko
przyj Kongres, gdy w 1973 r. OPEC podnis cen ropy,
wprowadzajc kontrol cen ropy naftowej ze rde krajowych.
Jak mona byo przewidzie, posugujc si analiz podaowopopytow, w rezulatacie wzrs szybko import ropy. Do roku
1979 osignito jednak zgod co do tego, e korzyci z punktu
widzenia sprawiedliwoci osigane dziki kontroli cen ropy nie
s warte ponoszonych strat efektywnoci i w lad za tym
stopniowo zniesiono regulacj cen ropy.
Sprawiedliwo w wyniku podatkw, efektywno w
wyniku dziaania rynkw
Te i inne dowiadczenia doprowadziy wielu ekonomistw
do przyjcia nastpujcego, ostronego podejcia do kwestii
interwencji pastwa.
Ingerencja w konkurencyjny mechanizm poday i popytu
jest czsto nieefektywnym sposobem korygowania podziau
dochodu. Podany podzia mona efektywniej osign
wykorzystujc do redystrybucji dochodu system podatkowy
zamiast wskiej ingerencji na pojedynczym rynku.
Gdyby spoeczestwa dla utrzymania optymalnego podziau
dochodu zawsze wykorzystyway w odpowiednim zakresie
redystrybucyjne opodatkowanie, to mona by polega na
doskonaej konkurencji (gdyby taka dominowaa), jeli chodzi o
najefektywniejsze sposoby rozwizywania problemw typu co?
i jak? Ta prawda stosuje si nie tylko do rozwinitej gospodarki
rynkowej, lecz take do gospodarki komunistycznej, typu
rosyjskiego czy chiskiego.
Przedstawiajc to ostrone stanowisko, trzeba podkreli, e
jest to pogld wysoce kontrowersyjny. Nie ma bowiem
jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak duy zakres
ingerencji jest prawidowy. A oprcz tego politycy zwykle
wikaj obiektywn analiz. I w rzeczywistoci mona
zobaczy, e wszdzie rzdy czsto ingeruj w system cen.

Nastpujce przykady wiadcz o tym, e pewne rodzaje

interwencji s niemal powszechne: lekarze czsto bior wysze
opaty od pacjentw bogatych ni biednych, dotujc czciowo
tych ostatnich z przychodw uzyskiwanych od pierwszych.
Mleko i inne podstawowe artykuy ywnociowe s dotowane
w niemal wszystkich krajach. Podstawowe wyksztacenie jest
powszechnie dostpne po wysoko dotowanych cenach. Czy
dostrzegasz tu jak prawidowo?
***

W ten sposb koczymy szczegowe wprowadzenie do

analizy popytu i poday. Dodatek zawiera opis dalszych
specyficznych zastosowa tej analizy. W nastpnych
rozdziaach bdziemy uwanie bada to, co ksztatuje krzywe
poday i popytu, by si dowiedzie, dlaczego niektre krzywe
kosztw s paskie, niektre za wznosz si stromo, dlaczego
pewne najniezbdniejsze dobra - jak na przykad woda - s tak
tanie, a bezuyteczne diamenty tak drogie, oraz dlaczego
konkurencyjne rynki prowadz do efektywnej (cho niekiedy
niesprawiedliwej) alokacji zasobw.
PODSUMOWANIE
A. Elastyczno popytu i poday
1. Mikroekonomia zajmuje si szczegowo dziaaniem
mechanizmu rynkowego. Analiza mikroekonomiczna boryka
si z problemem, jak gospodarka na kadym z rynkw
rozwizuje zagadnienia typu co, jak i dla kogo. Krzywe poday
i popytu przedstawione w rozdziale 4 pokazuj, co dzieje si na
kadym z konkurencyjnych rynkw.
2. Elastyczno poday zaley od tego, co dzieje si z
wielkoci utargu cakowitego w wyniku spadku ceny. Popyt
moe by elastyczny, nieelastyczny lub o elastycznoci = 1,
zalenie od tego, czy obnika ceny zwiksza, zmniejsza czy
pozostawia bez zmian utarg cakowity. Wspczynnik
elastycznoci definiowany jest jako procentowy wzrost iloci
popytu podzielony przez procentow obnik ceny. Zalenie
od tego, czy procentowy wzrost Q przewysza procentowy
spadek P, czy te jest od niego niszy, mamy ED > 1 lub ED < 1
za ED =1 w przypadku porednim. Elastyczno jest liczb
niemianowan,
wynikajc
ze
stosunku
wielkoci
procentowych, nie naley jej myli z bezwzgldnym
nachyleniem krzywej, jak to pokazuje prezentowana wyej
tablica i wykresy.

3. Elastyczno poday mierzy procentow reakcj

wielkoci produkcji dostarczanej na rynek przez producentw
na wzrost rynkowej ceny P o dany procent.
4. Marshall podkrela wpyw czynnika czasu na krzyw
poday, rozrniajc: (a) rwnowag chwilow przy poday
sztywnej; (b) rwnowag krtkookresow, gdy produkcja moe
si zmienia w ramach ustalonych rozmiarw i liczby
istniejcych przedsibiorstw i zakadw; (c) rwnowag dugookresow, gdy moe nastpi dostosowanie zarwno liczby
przedsibiorstw i zakadw, jak i wszystkich innych czynnikw
do nowych warunkw po stronie popytu.
B. Zastosowanie analizy poday i popytu
5. Aparat krzywych poday i popytu umoliwia badanie
skutkw przesuni jednej z tych krzywych lub te
rwnoczesnego przesunicia obu. Przy stosowaniu tego aparatu
powinimy unika puapki zwizanej z myleniem wyraenia
wzrost popytu (tj. przesunicie caej krzywej popytu) z wyraeniem mwicym o wzrocie wielkoci popytu (tj. o ruchu
wzdu nie zmienionej krzywej popytu spowodowanym zmian
ceny).
6. Podatek wynoszcy tyle a tyle dolarw na jednostk
jakiego dobra spowoduje przesunicie punktu rwnowagi
poday i popytu. Ciar podatku spadnie raczej na
konsumentw ni na producentw, w takim stopniu, w jakim
popyt jest mniej elastyczny w porwnaniu z poda.
7. Tysice czynnikw wpywa na cen. Ale na rynku
wolnokonkurencyjnym dziaaj one wycznie przez poda i
popyt. Na przykad koszty produkcji wpywaj na
konkurencyjn cen tylko przez ich oddziaywanie na poda i w
aden inny sposb.
8. Chocia rzd zwykle wpywa na cen dziaajc albo
na poda, albo na popyt, czasem wpywa na cen i sprzedawan
(nabywan) ilo przez ingerujce w dziaanie konkurencyjnych
rynkw ustalanie maksymalnych puapw lub minimalnych
progw. Wwczas poda moe nie rwna si popytowi.
Niektrzy producenci czy konsumenci chcieliby wwczas
sprzeda lub kupi wicej, ni mog przy okrelonej przepisami
cenie. Wynikaj z tego znieksztacenia i nieefektywnoci. Jeeli
te zakcenia nie zostan usunite na drodze prawnej (przez
racjonowanie itp.), to pojawi si znieksztacenia i czarny
rynek.
9. Przypadkowe i arbitralne ingerencje w prawo poday i
popytu bd czsto prowadzi do nieefektywnego ksztatowania
si cen i nieefektywnej alokacji.

I tak, gdy pastwo ingeruje w prawo poday i popytu w

celu ochrony jakiej grupy lub w celu redystrybucji dochodu,
nieodcznie
towarzyszca
narzdziom
ochrony
czy
redystrybucji nieefektywno moe spowodowa dodatkowe,
ukryte koszty. Ten sam cel czsto mona atwiej osign,
stosujc system podatkowy i zachowujc przy tym efektywno
cen rynkowych.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Jakie czynniki mog spowodowa wzrost popytu na
pszenic? A wzrost jej poday?
2. Jak ci si wydaje: na ktre z wymienionych dbr popyt
jest najbardziej nieelastyczny: perfumy, sl, penicylina,
papierosy, lody, lody czekoladowe, lody czekoladowe firmy
Haagen-Dasz?
3. Jaki wpyw bdzie mie wzrost ceny na cakowity
utarg, gdy popyt jest elastyczny, nieelastyczny lub o
elastycznoci jednostkowej. Jaki bdzie mia wpyw w tych
trzech przypadkach na wzrost iloci?
4. P spada o 1%, powodujc wzrost Q o 2%. Wynika z
tego, e popyt jest elastyczny, ED > 1. Jeli w zdaniu tym
zmienisz 2 na 1/2, to jakie jeszcze dwie inne zmiany trzeba
bdzie wprowadzi?
5. Rozwa konkurencyjny rynek mieszka. Jaki wpyw
na wielko poday i cen bd mie nastpujce zmiany (przy
zaoeniu, e inne czynniki pozostaj bez zmian):
(a) wzrost dochodu konsumentw,
(b) podatek od wynajmowanych mieszka wynoszcy 10
dol. miesicznie,
(c) dekret rzdowy zakazujcy ustalania czynszu
wyszego ni 200 dol. miesicznie,

(d) nowa technologia umoliwiajca budow mieszka

po koszcie niszym o poow,
(e) wynoszca 20% podwyka pac robotnikw
budowlanych. W kadym przypadku objanij sw odpowied,
posugujc si krzywymi poday i popytu.
6. Zanalizuj poniszy wykres, przedstawiajcy krzywe
popytu i poday na pszenic dla rnych lat. Znajd
wsprzdne punkty przecicia krzywych.

Wypenij tabelk po prawej stronie, wstawiajc wartoci

P i Q odnoszce si do pszenicy dla podanych czterech lat.
Wykorzystaj ten przykad, aby wyjani, dlaczego trudno byo
oszacowa czy te zidentyfikowa krzywe poday i popytu,
majc do dyspozycji szeregi czasowe tylko dla P i Q. Czy
istniej takie okolicznoci, w ktrych takie dane rzeczywicie
pozwalaj ustali krzywe SS i DD?
7. Problem dla zaawansowanych, ktrzy lubi prost
geometri i algebr. Udowodnij podan w przypisie na str. 574576 zasad obliczenia ED w przypadku linii prostej. Dla
przedstawionego poniej trjkta DD ma rwnanie Q=b (b/a)
P, gdzie b wyznacza punkt przecicia z osi Q, za a z osi
P. Absolutna wielko nachylenia DD jest
-(dQ/dP)=(Q/P)= (b/a). Zastosuj nastpnie wzr ED = -(dQ/dP)(P/Q),
by otrzyma ED = (b/a) {P[b(b/a)P]}=P/(aP), czyli
stosunek odcinka zaznaczonego na rysunku doln pionow
klamr do odcinka zaznaczonego grn pionow klamr. Czy
umiesz wykaza, wykorzystujc wasnoci trjktw
podobnych, e ED =P/(aP)=bC/aC, co si rwna dugoci
odcinka na prostej znajdujcej si poniej danego punktu,
podzielonej przez dugo odcinka powyej tego punktu, jak to
sformuowano w przypisie na str. 5748.

Ci, ktrzy sobie poradzili z problemem nr 11 z rozdziau 4, mog obliczy

popytu Q =f(P). Zdefiniujmy:

ED z funkcji

przyjmuje kolejno posta c/P, c/P2, c/P, c/Pk. Obliczajc logarytm z ostatniego wyraenia (przy
jakiejkolwiek podstawie), sprawd, e z tego, i log Q=\og, ck log P rzeczywicie wynika, e ED
=k. Wskazwka: (dQ/Q)-(dP/P)=d(log Q)/d(logP -k.
Jeli wykrelisz krzyw DD na skali podwjnie logarytmicznej, ED bdzie stanowi jej
nachylenie.

Dodatek do rozdziau 18
PRZYKADY ZASTOSOWANIA ANALIZY PODAY 1
POPYTU 1
Twierdzenie 1. (a) Generaln zasad jest, e wzrost
popytu - przy staej poday - spowoduje wzrost ceny. (b)
Dodatkowo, cho ju nie na pewno, zwikszony popyt
spowoduje wzrost nabywanych i sprzedawanych iloci. Spadek
popytu ma skutek przeciwny.
Twierdzenie 2. Wzrost poday, przy staym popycie,
niemal na pewno obniy cen i wywoa wzrost nabywanych i
sprzedawanych iloci. Zmniejszenie poday przynosi efekt
przeciwny.
Te dwa wane twierdzenia s podsumowaniem
jakociowych skutkw przesuni poday i popytu. Natomiast
dokadne, konkretne ilociowe wielkoci zmian ceny i iloci
zale od konkretnych ksztatw krzywych poday i popytu w

kadym z przypadkw. Poniej przedstawiamy wic pewn

liczb moliwych sytuacji dotyczcych kosztw i poday.
PRZYPADEK 1. STAE KOSZTY
Wyobramy sobie jakie dobro (jak na przykad owki),
ktrego produkcj mona atwo zwiksza przez zwikszanie
iloci fabryk, maszyn i urzdze oraz zatrudnienia. Aby
wytworzy 100000 owkw dziennie, niezbdne jest
wykonywanie tego samego co w przypadku wytwarzania 1000
owkw dziennie, tyle tylko, e na stokrotnie wiksz skal.
(Musimy take zaoy, e przemys wytwarzajcy owki
wykorzystuje ziemi, prac i inne nakady w tych samych
proporcjach, co pozostaa cz gospodarki.)
W tym przypadku krzywa poday SS na rys. 18.D.l jest
lini poziom odpowiadajc staemu poziomowi kosztw
jednostkowych. Wzrost popytu spowoduje przesunicie punktu
przecicia na prawo, do nowego punktu E, pocigajc za sob
wzrost Q, przy P pozostajcej nadal na tym samym co
poprzednio poziomie.
1

Dodatek ten zawiera pewne idee wprowadzone w pniejszych rozdziaach i moe by

studiowany take po lekturze rozdziaw 21 i 22.

PRZYPADEK 2. ROSNCE KOSZTY 1 MALEJCE

PRZYCHODY
Przypumy, e mamy do czynienia z produkcj tak, jak
uprawa winoroli, wymagajca okrelonego rodzaju gleby i
okrelonej lokalizacji (nasonecznionych stokw wzgrza itp.).
Liczba takich miejsc jest ograniczona. Roczn produkcj wina
mona do pewnego stopnia zwikszy, dodajc wiksze iloci
pracy i nawozw na kady akr ziemi oraz wykupujc

odpowiednie tereny, wykorzystywane dotychczas w innych

celach. Ale - jak to pokazywalimy w rozdziale 2 - w momencie
gdy dodajemy dodatkowe iloci zmiennych czynnikw
produkcji, takich jak praca czy nawozy, do staych iloci
czynnika takiego jak ziemia, zaczyna dziaa prawo malejcych
przychodw. Dlaczego tak si dzieje? Poniewa kada
dodatkowa zmienna iloci pracy czy nawozw bdzie
funkcjonowa na coraz mniejszym obszarze ziemi. Albo,
mwic inaczej, kada staa jednostka ziemi wsppracuje z
coraz wiksz iloci pracy i nawozw. Dlatego wydajno i
dochody z ziemi rosn. Rezultat: uzyskanie dodatkowych iloci
wina powoduje wicej ni proporcjonalny wzrost cakowitych
kosztw.
Dlatego te koszty wytworzenia jednostki wina rosn.
Krzywa poday wdruje w gr, z poudniowego-zachodu na
pnocny-wschd, gdy przy niszych cenach dostarczana ilo
wina bdzie mniejsza. Przy wyszych cenach za dostarczane
bd wiksze iloci.

Rysunek 18.D.2 pokazuje rosnc krzyw poday SS.

Jaki wpyw na cen bdzie mie wzrost popytu? A jaki wzrost
popytu wpynie na ilo wina w rwnowadze?
PRZYPADEK 3. PODA CAKOWICIE
NIEELASTYCZNA (SZTYWNA) 1 RENTA
EKONOMICZNA
Iloci pewnych dbr lub czynnikw produkcji s stae,
bez wzgldu na cen. I tak istnieje tylko jedna Mona Lisa
namalowana przez Leonarda da Vinci. Cechy jakociowe,
naturalne i niezniszczalne, w jakie pierwotnie natura

wyposaya ziemi, take mog by traktowane jako stae

ilociowe. Wzrost ceny oferowanej za ziemi nie sprawi, e
pojawi si wicej ni cztery naroniki skrzyowania ulic State
i Madison w Chicago. Wysoko opacani artyci czy dyrektorzy
przedsibiorstw lubicy sw prac bd j wykonywa nadal,
nawet jeli wynagrodzenie bdzie niskie.
We wszystkich takich przypadkach krzywa poday
biegnie pionowo, przynajmniej w pewnym przedziale. Na rys.
18. D. 3 wysza cena nie moe spowodowa wzrostu Q.
Wysza cena nie jest te potrzebna do osignicia istniejcego
poziomu Q, gdy nawet przy niszych cenach nadal ta sama
ilo Q bdzie dostarczana na rynek. Jeeli rozwaanym przez
nas towarem bdzie ziemia, to przykad pokazuje, e poda
ziemi jest staa, niezalenie od tego, jaka jest renta gruntowa.
Poniewa oferowana jest stale taka sama ilo ziemi,
niezalenie od tego, jaka jest jej cena, dochd z takiego
czynnika produkcji nazywany jest czyst rent ekonomiczn.
Gdy nastpi przesunicie popytu w gr, jedynym tego
skutkiem bdzie wzrost ceny. Ilo pozostaje nie zmieniona. A
wzrost ceny jest dokadnie rwny przesuniciu popytu w gr.
(Wicej na ten temat bdzie mona znale w rozdziale 27, w
czci powiconej rencie i kosztom.)

Podobnie, gdy na taki towar naoymy podatek, caym

efektem bdzie obnianie ceny otrzymanej przez dostawc
(powiedzmy: waciciela ziemi); podatek zostaje cakowicie
przerzucony na dostawc, ktry paci go w caoci ze swej
renty ekonomicznej. Konsument kupuje dokadnie tyle samo
takiego dobra czy usugi co i przedtem, nie pacc wyszej
ceny.

PRZYPADEK 4. ZAGITA WSTECZ KRZYWA PODAY

Dawni odkrywcy czsto zauwaali, e gdy podnosili
pace krajowcw, otrzymywali w zamian raczej mniejsze ni
wiksze iloci pracy. Gdy paca zostanie podwojona, krajowcy
zamiast pracowa 6 dni w tygodniu, aby zarobi na minimum
egzystencji, mog 3 dni powici na owienie ryb. To samo
zjawisko zauwaono take w krajach rozwinitych. Gdy
ulepszenie technologii powoduje podniesienie poziomu pac,
ludzie uwaaj, e cz swych wyszych zarobkw mog
wykorzysta na wypoczynek, ograniczajc czas pracy. Pogld
taki pozostaje w sprzecznoci z nowoczesn podaow teori
ekonomii (supply-side economics), utrzymujc, e poda
nakadw jest wysoce czua na ich realne, opodatkowane
przychody. (W rozdziale 19 rozwaania teorii uytecznoci
kracowej czy efektu dochodowego i substytucyjnego
wyjania, dlaczego krzywa poday moe by zagita wstecz; w
rozdziale 28 badamy dowody na wystpowanie zagitej wstecz
krzywej poday pracy.)
Rysunek 18.D.4 pokazuje tak krzyw poday pracy. Na
pocztku jest ona rosnca, w miar jak wysze pace indukuj
wiksze iloci pracy, lecz po przekroczeniu punktu T wysze
pace indukuj wicej czasu wolnego, mniej za czasu pracy.
Wzrost popytu rzeczywicie spowoduje - zgodnie z
twierdzeniem 1 (a) - wzrost pac. Ale jednoczenie wyjaniaj
si na pocztku dodane sowa cho ju nie na pewno w
twierdzeniu 1 (b)! Albowiem w tej sytuacji wzrost popytu
spowoduje zmniejszenie iloci dostarczanej pracy.

Czciowej weryfikacji takiej moliwoci dostarcza fakt,

i przesunicie popytu na produkty rolnictwa w lewo,

wystpujce podczas kryzysu gospodarczego, czsto skania

farmerw do zwikszonego wysiku w celu odbudowania
dochodw. Zwikszone zbiory powoduj przesunicie ceny z
punktu E' do E na rys. 18.D.4, a reakcj na zmniejszanie popytu
s coraz wiksze rozmiary produkcji.
PRZYPADEK 5. MOLIWY WYJTEK: MALEJCE
KOSZTY
Nasze przykady pozostaway w zgodzie z twierdzeniem
1 (a), i wzrost popytu podnosi cen. Ale co z czsto
spotykanym przypadkiem, w ktrym wzrost popytu pociga za
sob korzyci produkcji masowej i obnianie si kosztw?

Dobra teoria musi stwarza miejsce dla wszelkich

faktw. Musimy wic szczerze przyzna, e nasze pierwsze
twierdzenie moe si nie sprawdzi, i e istniej od niego
wyjtki. Moemy, oczywicie, do pewnego stopnia zachowa
twarz, wskazujc, e wiele istotnych obniek kosztw
nastpujcych w lad za wzrostem popytu to w rzeczywistoci
zjawisko odpowiadajce przesuniciom krzywej poday, a nie
ruchowi wzdu opadajcej krzywej poday.
Zilustrujemy to przypadkiem, w ktrym rzd zwiksza
popyt na nowoczesne samoloty myliwskie. Pierwsze takie
jednostki musz by zbudowane w warunkach laboratoryjnych i
poddane dowiadczeniom. S wykonywane na zamwienie i ich
jednostkowy koszt jest bardzo wysoki. Ale zdobyta wiedza
pozwala produkowa dalsze jednostki po duo niszych
kosztach jednostkowych. Nawet gdy popyt powrci do
poprzedniego poziomu, cena nie wrci do poprzedniej
wysokoci. Wdrujc wzdu oznaczonej znakiem zapytania
strzaki EE' na rys. 18.D.5 nie przesuwamy si (z moliwoci

powrotu) wzdu tej samej krzywej poday. To krzywa poday

przesuna si bezpowrotnie w d ze starej pozycji SS do nowej
S 'S' i nawet gdy popyt znw bdzie na poziomie DD, cena
znajdzie si w punkcie E i bdzie nisza ni pocztkowo.
Rozwaany tu przypadek nie odpowiada twierdzeniu l,
odpowiada natomiast twierdzeniu 2, dotyczcemu przesuni
poday. Ostateczny wynik jest zgodny z wnioskiem
wynikajcym z tego ostatniego twierdzenia, mwicym, e
wzrost poday obniy cen i wywoa wzrost wielkoci popytu.
(Porwnaj E i E na rys. 18. D. 5) Ale ten omawiany obecnie
przypadek jest i tak przypadkiem niezwykym, gdy
przesunicie SS zostao wywoane przez przesunicie w
popycie.
W historii gospodarczej liczne s przypadki obniania si
kosztw w czasie w wyniku postpu technicznego, czciowo
wywoanego rozwojem masowego rynku. Jako dbr stale si
poprawia i staj si one tasze. Jest to przypadek uczenia si
przez praktyk.
A co z przypadkiem rzeczywicie odwracalnych korzyci
produkcji na wielk skal - przypadkami, w ktrych powrt do
produkcji na ma skal znowu podwysza koszty? Jest to
przypadek kopotliwy dla naszego modelu podaowopopytowego. W takim przypadku doskonaa konkurencja nie
moe si utrzyma. Dana ga zostanie raczej zdominowana
przez jednego producenta (monopol) lub przez ma liczb
producentw (oligopol). W dalszych rozdziaach pokaemy, e
ten rodzaj sytuacji obecnie przewaa w przemyle, dostarczymy
te analizy tego, co si dzieje z cen i iloci, gdy niewiele
przedsibiorstw o zmniejszajcych si kosztach rozrasta si, aby
przej wiksz cz rynku.
PRZYPADEK 6.
PRZESUNICIA PODAY
Wszystkie dyskutowane powyej przypadki, z wyjtkiem
czci przykadu 5, dotyczyy przesuni popytu, nie za
poday. Aby przeanalizowa twierdzenie 2, musimy teraz
dokona przesunicia poday, utrzymujc popyt na staym
poziomie. Przedstawia to rys. 18.D.6.
Jeeli obowizuje prawo opadajcej krzywej popytu2, to
zwikszona poda musi zepchn nas w d po krzywej popytu,
obniajc cen i zwikszajc ilo. Mona sprawdzi, rysujc
odpowiednie wykresy, nastpujce ilociowe wnioski z
twierdzenia 2.

2
W rozdziale 19 znajdziemy udokumentowany wyjtek od prawa malejcego popytu w
przypadku irlandzkich chopw, ktrzy mogli zosta zmuszeni wysz cen kartofli do zwikszenia
konsumpcji tych podstawowych dla nich dbr. Inne wyjtki, takie rzeczy jak brylanty czy modne
kapelusze, ktre s wartociowe nie tyle w wyniku swych wewntrznych cech jakociowych, ile
dlatego, e mog by obiektem snobizmu i e s drogie, i std te popyt na nie moe si zmniejszy,
kiedy nastpi obnika ich ceny. Jako inny wyjtek mona traktowa przypadek, w ktrym wzrost P
w krtkim okresie powoduje, e ludzie oczekuj w przyszoci dalszego wzrostu P, co sprawia, e
obecnie kupuj wicej, nie za mniej, i co prowadzi do destabilizujcej spekulacji; waciwiej
jednak byoby interpretowa ten przypadek raczej jako przypadek dynamicznego przesuwania si
caej krzywej popytu ni jako przypadek ruchu w kierunku pnocno-wschodnim wzdu danej
ustalonej krzywej DD.

a) Zwikszona poda obniy cen P w najwikszym

stopniu wtedy, gdy popyt jest nieelastyczny.
(b) Zwikszona poda wywoa najmniejszy wzrost Q
wtedy,
gdy
popyt
jest
nieelastyczny.
Jakie
s
zdroworozsdkowe podstawy tych zasad? Zilustruj to przypadkami elastycznego popytu na samochody i nieelastycznego
popytu na pszenic.
PRZYPADEK 7.
DYNAMICZNY MODEL
PAJCZYNY
Istnieje w ekonomii synny przypadek pokazujcy, e
narzdzia poday i popytu nie ograniczaj si do badania
sytuacji statycznych i nie ulegaj zmianom, ale e mog by
take wykorzystane dla analizy dynamicznych sytuacji zmian.
Przypumy,
e
ksztatowana
w
warunkach
konkurencyjnych wielko produkcji rolnej - przyjmijmy
konwencjonalny przykad wi hodowanych dla produkcji
misa wieprzowego - sprzedawana jest na rynku w trybie
aukcji, tak by uzyska cen P, okrelon przez przecicie

pionowych prostych biegncych w gr od kadego danego Q z

krzyw popytu DD.
Obecnie jednak chcemy zdynamizowa stron poday.
Przypumy wic, e farmerzy widzc dzisiejsz cen P,
wykorzystuj j do okrelenia poziomu Q, jaki dostarcz na
rynek w nastpnym okresie. Zwaszcza jeeli dzisiejsza cena P
jest wysoka, rozpoczn hodowl i tucz wielu nowych wi, by
ostatecznie dostarczy je na rynek za kilka miesicy. Farmerzy
faktycznie okrelaj krzyw poday SS (lecz dzieje si to z
pewnym opnieniem), wic poziom Q w nastpnym okresie
z aktualn dla obecnego okresu cen P. (Zrozumiae, e
definiujemy ten okres jako odpowiadajcy iloci czasu
niezbdnej do produkcji tucznikw.)

Gdyby cena rynkowa znajdowaa si na przeciciu

krzywych SS i DD na rys. 18.D.7, odpowiadaaby
niezmiennemu punktowi rwnowagi dokadnie tak samo, jak w
przypadkach niedynamicznych. Dzi, jutro i w okresie
pniejszym farmerzy znajdowaliby si na swej krzywej SS,
wytwarzajc iloci wskazane przez punkt E, a iloci popytu z
ochot kupowane przez konsumentw przy cenie P*

odpowiadayby
dokadnie
wielkoci
poday
chtnie
dostarczanej przez farmerw. Jak wida wic nie ma adnej
rnicy.
Przypumy jednak, e z jakiego powodu (na przykad z
powodu wiskiej zarazy), produkcja pocztkowo spada do
poziomu Q1, poniej poziomu rwnowagi Q*. Przesuwamy si
po krzywej popytu w gr do E1 i widzimy, e zmniejszonej
produkcji odpowiada wysza cena P1. Ale to nie koniec caej
historii. Nie znajdujemy si w punkcie rwnowagi dugookresowej. Aby zrozumie dlaczego, trzeba zada pytanie: ile jutro
wyprodukuj rolnicy przy tej wyszej cenie P1? Przesun si na
prawo po swej krzywej poday i bd produkowa w
nastpnym okresie na poziomie odpowiadajcym punktowi E2.
Moemy zauway, e takie rozmiary Q przewyszaj ilo
odpowiadajc rwnowadze Q*. Po ile iloci te zostan
sprzedane na konkurencyjnym rynku? Przesuwamy si w d do
krzywej popytu i widzimy, e nowa cena spadnie do poziomu
P2, wskazanego przez punkt E2. Nadal jednak nie znajdujemy
si w punkcie ostatecznej rwnowagi. Przy tak niskiej cenie
farmerzy zaplanuj obnienie jutrzejszej produkcji, przesuwajc
si po swej krzywej SS, na lewo do punktu F3 Std przesuwamy
si w gr do krzywej DD, by uzyska cen P3 okrelan przez
punkt E3. (Przestudiuj rys. 18.D.7 i jego opis.)
I tak to si krci. Najpierw Q jest niskie, P za wysoka.
Lecz wysoka P powoduje, e w nastpnym okresie Q jest
wysokie, a z kolei P niska. Tak wic - podobnie jak
linoskoczek, ktry nadmierne przechylenie w jedn stron
kompensuje nastpnie zbyt wielkim przechyem w drug - cena
rynkowa oscyluje w kolejnych okresach, znajdujc si to ponad
poziomem rwnowagi, to znw poniej tego poziomu, a lad jej
ruchw przypomina pajczyn.
Jaki jest ostateczny rezultat? Rysunek 18.D.7 wykrelono
tak, e krzywa poday w punkcie E jest nachylona bardziej
stromo ni opadajca krzywa popytu. I tak, jak wida z
wykresu, oscylacje ostatecznie zmniejszaj si i cakowicie
wygasaj; pajczyna zwija si do rodka, do punktu E. Znajdziemy si wwczas z powrotem w rwnowadze, gdzie
moemy pozosta na zawsze. Na zawsze? No dobrze, do czasu,
a pojawi si nastpne zewntrzne zakcenie uruchamiajce
nastpne wygasajce oscylacje.
Nie wszystkie punkty rwnowagi s tak dynamicznie
stabilne. Rysunek 18.D.8 daje mikroskopowe powikszenie
obszaru wok punktu E dla pewnej liczby innych moliwych
sytuacji. I tak, na pierwszym wykresie, krzyw SS narysowano

jako bardziej pask od krzywej DD, a pajczyna rozbiega si

na zewntrz w rosncych oscylacjach.
Na rodkowym wykresie proste maj takie samo
absolutne nachylenie i otrzymujemy pajczyn doskona.
Zalenie od tego, jak silne byo zakcenie, rynek bdzie
oscylowa bez koca wok pozycji rwnowagi i jego wahania
z czasem nie bd stawa si ani bardziej, ani te mniej
gwatowne. (Jest to podobne do przypadku idealnego,
pozbawionego tarcia wahada, ktre swe odchylenia bdzie
powstarza w nieskoczono.)
Ostatni wykres ma pokaza, e nie ma potrzeby trzyma si
linii prostych. Poniewa na wykresie tym krzywa SS w punkcie
rwnowagi ma nachylenie mniejsze ni DD, kade niewielkie
zakcenie spowoduje pocztkowo rosnce oscylacje systemu.
Ale w yciu adne takie eksplozje nie trwaj wiecznie,
zakrzywienie funkcji poday i popytu ostatecznie doprowadzi
system do stabilnego prostokta, zaznaczonego jako ABCG. W
kocu wic system bdzie powtarza swoje oscylacje w ramach
tego prostokta dla kadego nastpnego okresu, a amplituda i
stopie waha bd okrelone przebiegiem krzywych DD i SS.
Po kadym nowym zakceniu system bdzie zmierza z
powrotem do tego pudeka czy to od wewntrz, czy od
zewntrz; nawet gdyby przypadkiem zostaa odtworzona
stacjonarna rwnowaga w punkcie E, najbliszy nowy wstrzs
wypchnie rynek poza tak niestabilny punkt rwnowagi.

Racjonalna spekulacja
Chwila zastanowienia prowadzi do nastpujcych
wtpliwoci. Czy ceny mog waha si bez koca w tak
regularny sposb bez zwrcenia uwagi na ow regularno
przez sprytnych spekulantw? Czy wkrtce nie zaczn oni racjonalnie oczekiwa owego regularnego, wahadowego ruchu

cen? I czy nie bd dy do tego, by kupowa po niskiej P,

magazynowa i odsprzedawa pniej po zyskownej wyszej
cenie? Czy ta dziaalno spekulacyjna nie zlikwiduje
zmiennoci cen?
Bardziej
zaawansowana
analiza
dynamiczna,
uwzgldniajca narzdzia szkoy racjonalnych oczekiwa
wskazuje, e faktycznie takie efekty miayby miejsce w
warunkach idealnej spekulacji. Dodatek do rozdziau 22
wyjania, jak spekulanci d do wyrwnania waha cenowych
w czasie. Ta wana teoria zostaa za rozszerzona take i na
makroekonomi przez szko racjonalnych oczekiwa,
omwion szczegowo w Dodatku do rozdziau 16.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

ROZDZIA 19
TEORIA POPYTU I UYTECZNOCI
K
im
jest
cynik?
Czowiekiem
,
ktremu
znana
jest
cena kadej
rzeczy,
adna
natomist z
tych rzeczy
nie ma dla
niego
wartoci.
O
s
k
a
r
W
i
l

d
e

Jak ju widzielimy, poda i popyt s potnymi

narzdziami analizy wielu problemw - od skutkw wzrostu
opodatkowania benzyny po znieksztacenia wynikajce z
ustalenia pacy minimalnej. Aby jednak lepiej zrozumie te
problemy, aby si dowiedzie, dlaczego zakupy benzyny
zmniejszaj si, gdy jej cena ronie, musimy zajrze gbiej poza krzywe poday i popytu.
W niniejszym rozdziale rozwaamy te, a take i inne
problemy zwizane z krzyw popytu. Jakie to siy sprawiaj, e
krzywa popytu jest krzyw opadajc? Dlaczego popyt na jedne
rodzaje dbr jest elastyczny wzgldem ceny, a na inne za nieelastyczny? Poznamy, lece u podstaw funkcji popytu
rynkowego, prawa ekonomiczne rzdzce uytecznoci
cakowit i uytecznoci kracow. Nastpne rozdziay
zawieraj przegld pojcia kosztw, ktre s podstaw poday
konkurencyjnej. Po przekroczeniu tego punktu bdziemy lepiej
rozumie czynniki wyznaczajce poda i popyt.
Od popytu konsumentw do
popytu rynkowego
Krzyw popytu na dobro takie, jak na przykad herbata,
otrzymujemy dla caego rynku, dodajc do siebie wszystkie
iloci herbaty, jakie chciaby zakupi kady konsument. Kady
konsument ma swoj wasn krzyw popytu, na ktrej moemy
oznaczy wielkoci popytu odpowiadajce kadej cenie
herbaty. Krzywa ta na og ma ujemne nachylenie i opada ku
prawej stronie (z pnocnego zachodu, na poudniowy
wschd). Gdyby wszyscy konsumenci byli, jeeli chodzi o ich
popyt, jednakowi i gdyby tych konsumentw byo dokadnie
milion, moglibymy traktowa krzyw popytu rynkowego jako
milionkrotne zwikszenie krzywej indywidualnego popytu
kadego z konsumentw.
Ale ludzie nie s jednakowi. Jedni maj wysokie
dochody, inni - niskie. Niektrzy ogromnie lubi herbat, inni
wol kaw. Co wic musimy zrobi z indywidualnymi
funkcjami czy krzywymi popytu dd dla poszczeglnych
konsumentw, aby uzyska zagregowan krzyw rynkow DD?
Musimy tylko obliczy sum tego, co wszyscy
poszczeglni konsumenci cznie bd kupowa przy kadym
danym poziomie ceny: nastpnie ow czn ilo trzeba
nanie jako punkt na krzywej popytu rynkowego. Albo, jeli

wolimy, mona wpisa t sum do tabelki popytu, podobnej do

tej, ktr po raz pierwszy widzielimy w rozdziale 4.
Indywidualne wielkoci popytu przy kadej cenie
dodajemy do siebie po to, by uzyska rynkow krzyw popytu.
(Na rys. 19.1 krzywe dd dodano poziomo dla uzyskania DD.)

PRZESUNICIE POPYTU SPOWODOWANE ZMIANAMI

DOCHODU I INNYMI CZYNNIKAMI
Zmian wielkoci popytu na herbat mog spowodowa i
inne czynniki poza zmianami samej tylko ceny herbaty. Wiemy
o tym z bada budetw domowych, z dowiadczenia
historycznego i z analizy naszego wasnego postpowania. W
rozdziale 18 krtko omawialimy niektre z wanych
pozacenowych wyznacznikw popytu. Przeanalizujemy je teraz
nieco dokadniej.
Wzrost wielkoci dochodu pieninego jest na og
czynnikiem powodujcym wzrost iloci dobra, ktr
chcielibymy kupi. Dobra zaspokajajce potrzeby podstawowe
okazuj si mniej wraliwe na zmiany dochodu. Dobra
luksusowe s na og bardziej wraliwe. Nabywane iloci dbr
z bardziej nielicznej grupy dbr odbiegajcych od normy,
zwanych dobrami podrzdnymi (inferior), mog si w
gruncie rzeczy zmniejsza z chwil, gdy osigniemy
wystarczajcy poziom dochodu, by sta nas byo na zastpienie
tego dobra w naszym budecie innymi, wyszego rzdu,
dobrami. Przykadem takich podrzdnych dbr mog by
hamburgery, najtasze wdliny, koci na zup, kartofle czy te
margaryna. Na szczcie ten gatunek dbr, tak zwanych

podrzdnych, wystpuje na tyle rzadko, e zazwyczaj w

naszych rozwaaniach moemy go pomija.
Pokaemy teraz, co to wszystko znaczy z punktu
widzenia krzywej popytu. Krzywa ta, jak pamitamy, ukazuje
reakcj iloci zgaszanego na dane dobro popytu na zmian
ceny tego dobra.
Jednake nabywane iloci mog si zmienia take w
wyniku zmian cen innych dbr lub w wyniku zmiany dochodu
konsumenta. Krzyw popytu wykrelilimy przy zaoeniu, e
owe inne czynniki nie ulegaj zmianie. Co si jednak bdzie
dziao, gdy te czynniki si zmieni? Caa krzywa popytu
przesunie si wwczas na prawo lub na lewo.
Krzywe na rys. 19.2 ilustruj takie wanie zmiany. Przy
danej wielkoci twego dochodu i staych cenach wszystkich
pozostaych dbr moemy wykreli krzyw popytu na herbat,
dd. Zamy najpierw, e cena i ilo wyznaczone s przez
punkt A. Przypumy teraz, e twj dochd ronie. Chocia
cena herbaty pozostaje nie zmieniona, najprawdopodobniej
bdziesz kupowa wicej herbaty ni poprzednio: oznacza to,
e krzywa popytu przesuna si na prawo, powiedzmy do d'd',
za punkt A wskazuje now wielko twoich cakowitych
zakupw herbaty. Jeeli twj dochd by si zmniejszy, to
mona oczekiwa spadku popytu i zmniejszenia si
kupowanych iloci. Takie przesunicie w d ilustruj nam
krzywe d d i punkt A.
Dochd jest tylko jednym z wielu czynnikw, od ktrych
zaley pooenie krzywej popytu. Wzrost upodobania do picia
herbaty czy moda na herbat take spowoduje przesunicie
krzywej popytu na prawo. Spadek upodobania do herbaty
bdzie mie skutek przeciwny. Reklama take przesuwa krzyw
dd na prawo. Jeeli nawet poszczeglni ludzie spoywaj te
same iloci dobra, wzrost liczby kupujcych sprawi, e
cakowity rynkowy popyt na dany produkt wzronie. Gdy
ludzie sdz, e nadchodzi oywienie gospodarcze (boom),
mog zwikszy swe zakupy, by uprzedzi oczekiwan zwyk
cen1. Przez cay czas dziaa te wiele innych czynnikw
powodujcych przesunicie popytu.
1

Jeeli przeczytam w dzisiejszej gazecie, e olej opaowy droeje, mog si popieszy z

zakupem wikszej jego iloci. Moe si wydawa, e jest to wyjtek od prawa malejcego w miar
wzrostu ceny popytu, jednake (jak ju mwilimy na s. 101, w przypisie 2) fakt ten okazuje si
zgodny z owym prawem, jeli zdam sobie spraw, e kupuj wicej dzi dlatego, e zamierzam
kupowa mniej jutro, gdy cena ustabilizuje si na wyszym ni dotd poziomie. Abstrahujc od
tego dynamicznego wpywu zmieniajcych si cen, pozostaje prawd, e przy stale utrzymujcej si
wyszej cenie oleju bd go konsumowa mniej ni przy stale utrzymujcej si cenie niskiej.

Krzyowe uzalenienie popytu

Kady wie, e podniesienie ceny herbaty przyczyni si do
zmniejszenia wielkoci popytu na herbat. Widzielimy, e
wpynie ono rwnie na wielko popytu na inne towary. Na
przykad, wysza cena herbaty obniy popyt na towar taki, jak
cytryny, tj. przesunie ca funkcj popytu na cytryny w dol.
Zwikszy jednak take popyt na kaw, bdzie mie natomiast
najprawdopodobniej niewielki tylko wpyw na krzyw popytu
na sl.
Dlatego te mwimy, e herbata i kawa s to produkty
rywalizujce czy te konkurujce, albo te substytuty. Jednake
herbata i cytryny s dobrami wspwystpujcymi czy te
uzupeniajcymi si, czy te tak zwanymi dobrami
komplementarnymi. Pomidzy nimi za znajduj si pary dbr
takich, jak herbata i sl; jak mwimy, reprezentuj one towary
niezalene. Sprbuj moe sklasyfikowa takie pary, jak
woowina i wieprzowina, indyki i sos urawinowy, samochody i
benzyna, ropa naftowa i wgiel.
Poza ukazaniem skutkw zmian dochodu, rys. 19.2 obrazuje
take efekty dowolnej zmiany cen pozostaych dbr. Spadek
ceny kawy moe skoni konsumenta do kupowania mniejszych
iloci herbaty: krzywa popytu przesuwa si na przykad do
pozycji dd. Co by si jednak stao, gdyby spada cena

cytryn? Wynikajca std zmiana przebiegu dd moe by tu

niedua: jeli jednak w ogle wystpi jaka zmiana, bdzie to
zmiana na rzecz zwikszenia zakupw herbaty - nastpi
przesunicie dd w prawo. Skd si bierze ta rnica w reakcji?
Std, e kawa jest w stosunku do herbaty produktem
rywalizujcym lub substytucyjnym: cytryny za s dla
herbaty dobrem komplementarnym.
PRAWO MALEJCEJ UYTECZNOCI KRACOWEJ
Powrmy do prawa opadajcej, o ujemnym nachyleniu,
krzywej popytu. Jakie prawidowoci ekonomiczne uzasadniaj
to podstawowe prawo ekonomii?
Przed wiekiem, ekonomici wprowadzili fundamentalne
pojcie uytecznoci: posugujc si tym narzdziem analizy
mogli oni po raz pierwszy wyprowadzi krzyw popytu i
wyjani jej cechy.
Jako klient, kupujesz jakie dobro, gdy przynosi ci ono
zadowolenie, ,,satysfakcj, czy te ma ,,uyteczno. Po raz
pierwszy zetknlimy si tu z terminem uyteczno. Jest to
pojcie abstrakcyjne, stosowane w ekonomii w celu opisania
subiektywnej przyjemnoci, poytku czy zadowolenia wynikajcych z konsumowania dbr. Nie odpowiada mu aden
strumie elektronw, ktrego pomiarw mgby dokona
fizjolog. Uyteczno jest raczej pewn konstrukcj
analityczn, wykorzystywan w celu wyjanienia sposobu, w
jaki racjonalnie zachowujcy si konsumenci dziel swj
ograniczony dochd pomidzy dobra, ktre przynosz im
zadowolenie czy te s dla nich uyteczne.
Uyteczno kracowa i prawo malejcej
uytecznoci kracowej
Jakie zastosowanie ma uyteczno do teorii popytu?
Powiedzmy, e skonsumowanie pierwszej jednostki dowolnego
dobra (lodw, koncertu muzyki rockowej, serialu Wojny
Gwiezdne) zapewnia ci osignicie pewnego poziomu
uytecznoci. Wyobramy sobie teraz, e konsumujesz drug
jednostk tego dobra. Twoja uyteczno cakowita ronie,
albowiem druga jednostka dobra daje ci pewn dodatkow
uyteczno. Co si za dzieje, gdy dodajemy trzeci i czwart
jednostk
tego
samego
dobra?
Przed stuleciem ekonomici ogosili wane prawo,
zupenie analogiczne do prawa malejcych przychodw.
Przypomnijmy sobie, e prawo malejcych przychodw mwi,
i dodatkowe przyrosty produktu zmniejszaj si w miar jak

przedsibiorstwo stosuje w produkcji dodatkowe porcje

nakadw (zob. tabl. 2.1).
Prowadzc badania nad uytecznoci, ekonomici
ogosili prawo malejcej uytecznoci kracowej (marginal
utility). Prawo to mwi, e dodatkowe lub kracowe iloci
(przyrosty) uytecznoci zmniejszaj si w miar, jak dana
osoba spoywa coraz to wiksze iloci danego dobra.
Zanim si zajmiemy tym prawem, musimy dobrze
zrozumie termin kracowy; sowo kracowy uywany jest w
znaczeniu dodatkowy lub przyrost. I tak, gdy zjadasz
dodatkowy roek lodw, uzyskujesz pewien przyrost swej
psychicznej satysfakcji - uytecznoci i ten przyrost nazywamy
uytecznoci kracow. Z terminem kracowy spotykamy
si wielokrotnie w dalszych rozdziaach i zawsze bdzie on
stosowany w znaczeniu dodatku lub przyrostu tego czy
owego.
Jakie jest wic to nowe prawo? Zacznijmy od
dokadnego sformuowania.
Prawo malejcej uytecznoci kracowej mwi, e jeeli
konsumujesz wicej jakiego dobra, to twoja cakowita
uyteczno ronie. Gdy jednak konsumujesz go wci wicej i
wicej, twoja cakowita uyteczno bdzie rosn w coraz
wolniejszym tempie. Ten coraz wolniejszy wzrost cakowitej
uytecznoci bierze si std, e twoja kracowa uyteczno
(przyrost uytecznoci dodany w wyniku skonsumowania
ostatniej jednostki dobra) zmniejsza si w miar
konsumowania coraz wikszej iloci dobra. Malejca kracowa
uyteczno wynika z faktu, e twoja ocena danego dobra czy
upodobania do niego zmniejsza si w miar wzrostu
konsumowanej iloci.
Krtkie sformuowanie tego prawa mwi, e wraz ze
wzrostem konsumowanej iloci dobra, jego kracowa
uyteczno ma tendencj do zmniejszania si.
Przykad liczbowy
Kolumna (2) w tabelce towarzyszcej rysunkowi 19.3
pokazuje, e cakowita osigana uyteczno ronie wraz ze
wzrostem Q, lecz w malejcym tempie. W kolumnie (3)
mierzymy kracow uyteczno jako przyrost cakowitej
uytecznoci spowodowany dodaniem jednej jednostki dobra.
Fakt obniania si kracowych uytecznoci podanych w
tabelce, jest przykadem dziaania prawa malejcej
uytecznoci kracowej.
Rysunek 19.3(a) pokazuje, jak cakowita uyteczno
ronie, lecz w tempie malejcym. Rysunek 19.3(b) przedstawia

uytecznoci kracowe - przyrosty uytecznoci (nie za

uyteczno cakowit). Niezalenie od tego, czy zajmujemy
si znaczcych rozmiarw jednostkami dobra i mierzymy
przyrosty uytecznoci caymi klockami czy schodkami,
czy te wygadzajc wykres uywamy krzywych
odzwierciedlajcych nieskoczon podzielno jednostek
dobra, prawo malejcej uytecznoci kracowej oznacza, e
krzywe na rys. 19.3(b) musz by opadajce i - co wychodzi
dokadnie na to samo - e krzywa przedstawiajca cakowit
uyteczno na rys. 19.3(a) musi by wklsa (jak kopua
widziana od dou). Ksztat krzywych na rys. 19.3(a) i (b)
odzwierciedla prawo malejcej uytecznoci kracowej.

Uwaga. Okazuje si, e suma wszystkich uytecznoci kracowych z kolumny (3) tabelki
towarzyszcej rys. 19.3, liczonych powyej pewnego punktu, musi si rwna wielkoci cakowitej

podanej w kolumnie (2) dla tego punktu. [I tak, 4+3+2 daje nam 9, czyli tyle, ile wykazuje
kolumna (2). Jaki bdzie wynik dla 4+3?]. W odniesieniu do rys. 19.3(b) znaczy to, e - dla
okrelonego poziomu konsumpcji danego dobra - obszar pod krzyw uytecznoci kracowej,
mierzony jako suma powierzchni poszczeglnych prostoktw (lub te jako powierzchnia pod
wygadzon krzyw), musi odpowiada liczbowo wysokoci, na ktrej przebiega krzywa uytecznoci cakowitej pokazana na rys. (a). Wszystko to jest odzwierciedleniem faktu, i uyteczno
cakowita jest sum wszystkich uytecznoci kracowych (czy przyrostw uytecznoci) narastajcych od punktu wyjcia.

Wczesne prby uzasadnienia prawa malejcej

uytecznoci kracowej
Suszno prawa malejcej uytecznoci kracowej
ekonomistom wczeniejszych pokole wydawaa si
prawdopodobna, gdy we wasnych umysach, drog
introspekcji, szukali swych reakcji psychicznych na kolejne
zwikszenie konsumpcji. Wyniki tej samoobserwacji znalazy
uwiarygodnienie w licznych eksperymentach laboratoryjnych,
wykonywanych
przez
przedstawicieli
psychologii
dowiadczalnej ostatniego stulecia.
Przypumy, e zawiecie chopcu oczy i poprosicie go,
by wycign rk doni do gry. Umiecie teraz na jego
doni odwanik, na pewno to zauway. Gdy bdziecie dodawa
wicej odwanikw, take to spostrzee. Ale gdy na jego doni
znajdzie si ju spore obcienie, mona dooy odwanik tak
duy jak na pocztku, a on odpowie, e nie odczuwa adnego
w ogle przyrostu. Innymi sowy, im wikszy cakowity ciar
tego, co ju trzyma, tym mniejszy bdzie efekt dooenia
dodatkowej czy kracowej jednostki.
Gdy dawni ekonomici dowiedzieli si, e percepcja
dwiku, wiata i inne uczucia wydaj si podporzdkowane
podobnemu prawu Webera-Fechnera malejcego efektu
kracowego, zwikszyo to ich zaufanie do ekonomicznego
prawa malejcej kracowej uytecznoci3.
3

Wspczesne pokolenia odkryy jednak, e dla wyjanienia przebiegu krzywej popytu, ktra
wie cen z iloci, nie ma wcale znaczenia dokadny sposb pomiaru uytecznoci. Niektrzy
ekonomici nadal uciekaj si do introspekcji. Inni maj nadziej, e metody pomiaru uytecznoci
kracowej dostarczy im obserwacja zachowa ludzi w warunkach niepewnoci (podejcie to
zostanie szerzej rozwinite w Dodatku do rozdziau 22). Wikszo ekonomistw uwaa dzi
zapewne, e z punktu widzenia wspczesnej teorii popytu konsumpcyjnego liczy si to, czy pewne
sytuacje przynosz wiksz od innych uyteczno cakowit.
Ci ekonomci nie bd si trudzi poszukiwaniem jakiej liczbowej miary uytecznoci poza
t, ktra si zawiera w porwnaniu wiksza lub mniejsza ni; bd oni stosowa aparat
krzywych obojtnoci z Dodatku do niniejszego rozdziau. Kada z tych metod pozwala ustali
oglne waciwoci krzywej popytu rynkowego.
Bez wzgldu na to, ktre z tych podej przyjmiemy, teoria popytu nie wymaga dokonywania
interpersonalnych porwna uytecznoci, obejmujcych sumowanie czy porwnywanie uytecznoci waciwych rnym umysom.

WARUNEK RWNOWAGI: RWNO

KRACOWYCH UYTECZNOCI OSIGANYCH Z

WYDATKOWANIA JEDNEGO (OSTATNIEGO)
DOLARA NA ZAKUP KADEGO Z DBR
Jaki jest podstawowy warunek rwnowagi, zapewniajcy,
e ja jako konsument osign jak najwiksze zadowolenie z
nabywanego na rynku koszyka dbr? Mwimy, e konsument
dy do maksymalizacji uytecznoci (czy te maksymalizacji
zadowolenia lub szczcia) uzyskiwanego dziki zakupom
dbr konsumpcyjnych. Czy mona dostrzec, jaka zasada
powinna obowizywa przy podejmowaniu takiej optymalnej
decyzji? Z pewnoci nikt nie bdzie oczekiwa, e ostatnie
kupione jajko i ostatni nabyty album pyt przynios mu
dokadnie tak sam uyteczno kracow. Pyty bowiem
kosztuj za jednostk duo wicej ni jajka. Po zastanowieniu
wydaje si, e rozsdniej byoby zwiksza zakup dobra o
jednostkowej cenie dwukrotnie wyszej od ceny innego dobra,
dopki nie dostarczy mi ono dokadnie dwukrotnie wikszej
uytecznoci kracowej.
Krtko mwic: gdy tak robi zakupy, e kade
poszczeglne dobro przynosi mi kracow uyteczno
dokadnie proporcjonaln do jego ceny, to mog by pewny, e
z moich zakupw osigam maksimum zadowolenia czy
uytecznoci. W jzyku ekonomistw, w punkcie takim
znajduj si w rwnowadze konsumenta. Ten podstawowy
warunek moemy obecnie sformuowa w taki sposb:
konsument dysponujcy staym dochodem przy danych rynkowych cenach dbr moe osign punkt maksymalnego
zadowolenia lub uytecznoci (czy te punkt rwnowagi)
jedynie dziaajc w nastpujcy sposb:
Prawo rwnych uytecznoci kracowych osiganych z
jednego dolara. Na kade dobro - takie jak jajka czy pyty popyt zgaszany jest a do poziomu, w ktrym uyteczno
kracowa przypadajca na jednego wydawanego na to dobro
dolara (czy te na jedn zotwk) zrwna si z kracow
uytecznoci dolara (czy te zotwki) wydawanego na
jakiekolwiek inne dobro, jak na przykad chleb czy koncerty.
Dlaczego prawo to musi obowizywa? Gdyby jakie dobro
dawao wicej ni inne uytecznoci kracowej z jednego
wydanego na dolara, zyskabym, wycofujc swoje pienidze z
zakupw innych dbr i wydajc je w wikszej iloci na to dobro
a do momentu, w ktrym prawo malejcej uytecznoci
kracowej sprowadzi kracow uyteczno tego dobra przypadajc na jednego wydanego na dolara do poziomu rwnego z
tym, jaki daj inne dobra. Gdy jakie dobro dostarcza mniej
uytecznoci kracowej z dolara ni pozostae dobra, bd

zmniejsza zakupy tego dobra dopty, dopki kracowa

uyteczno ostatniego wydanego na nie dolara nie wzronie
ponownie do wsplnego poziomu4.
Ten podstawowy warunek rwnowagi konsumenta mona
zapisa w kategoriach uytecznoci kracowej (MU) i cen (P)
poszczeglnych dbr w nastpujcy zwizy sposb:

Dlaczego krzywa popytu opada

Wykorzystujc t podstawow zasad postpowania
konsumenta, atwo dostrzec, dlaczego krzywe popytu s
opadajce. Dla uproszczenia przyjmiemy, e wsplny poziom
kracowej uytecznoci przypadajcej na jednego dolara
dochodu jest stay. Nastpnie zwikszamy cen dobra 1. Bez
zmiany w konsumowanej iloci, stosunek pierwszy (tj. MU
dobra 1 do P1) bdzie niszy od MU przypadajcej na jednego
dolara dla wszystkich pozostaych dbr. Konsument bdzie
wic musia dostosowa konsumpcj dobra l. Jak? Poprzez (a)
obnienie konsumpcji dobra l; (b) podniesienie zatem MU dla
dobra 1 a do momentu, w ktrym (c) przy nowym,
zredukowanym poziomie konsumpcji dobra 1 nowa
uyteczno kracowa - przypadajca na jednego dolara,
wydanego na dobro 1 jest znowu rwna MU jednego dolara
wydanego na pozostae dobra.
Widzimy wic, dlaczego wysza cena dobra zmniejsza
optymaln wielko jego spoycia przez konsumenta.

W niewielu wypadkach istotn rol odgrywa niepodzielno jednostek i nie wolno jej
wwczas pomin w analizie. I tak, samochody Cadillac to nie groch i ich niepodzielno moe
mie znaczenie. Zamy, e kupi jednego Cadillaca, lecz na pewno nie dwa. Wwczas kracowa
uyteczno pierwszego samochodu jest wystarczajco wiksza od kracowej uytecznoci tej
samej iloci dolarw wydanych w jakikolwiek inny sposb, by skoni mnie do zakupu tej pierwszej
jednostki. Kracowa uyteczno, jakiej dostarczyby mi drugi Cadillac, jest wystarczajco
mniejsza, by sprawi, e z pewnoci go nie kupi. Gdy niepodzielno ma znaczenie, nasza zasada
rwnoci dla osignicia rwnowagi moe by przeformuowana jako zasada nierwnoci.

Ekonomiczna analiza wykorzystania czasu

Wszystko to dotyczy nie tylko sposobu wydawania
pienidzy. Przypumy, e dysponujesz tylko pewn, okrelon
iloci czasu, ktry moesz przeznaczy na nauk. Ponadto
zdecydowae, e twoim celem jest po prostu uzyskanie
moliwie wysokiej redniej ocen. Jakiej alokacji czasu

powiniene dokona? Czy powicajc jednakowe jego iloci na

nauk kadego przedmiotu? Rzecz dziwna, ale odpowied
brzmi: wcale niekoniecznie.
Musisz tak dzieli swj czas - midzy histori i chemi,
jzyk niemiecki i ekonomi - by uzyska z kadej ostatniej
minuty powiconej na nauk kadego z przedmiotw takie
same kracowe, dodatnie przyrosty ocen5.
Ta sama zasada wielkoci kracowych moe take
wskaza ci waciw alokacj czasu w okresie przyjemnego
weekendu. Ten warunek rwnowaenia wielkoci kracowych
nie jest jedynie prawem ekonomicznym. Jest to take prawo
logiki.
Konsumenci jako mdrcy?
Naley si tu sowo ostrzeenia, dotyczce sposobu
traktowania konsumentw. Nie oczekujemy wcale, by byli oni
mdrcami, biegymi w posugiwaniu si liczbami i wykresami.
Wikszo decyzji moemy nawet podejmowa niewiadomie
lub z przyzwyczajenia. Rzeczywicie zakadamy, e w swych
gustach i dziaaniach konsumenci zachowuj si na og w
sposb spjny; e nie miotaj si na olep w nieprzewidywalny
sposb, wpdzajc si w ndz nieustannie popenianymi
bdami ocen czy arytmetyki. Jeeli tylko dostateczna liczba
ludzi dziaa w sposb spjny, unikajc przypadkowych zmian w
postpowaniu przy zakupach, nasza naukowa teoria dostarczy
akceptowalnego przyblienia faktw.
5

Nie oznacza to, e uczysz si tyle, by uzyska ze wszystkich przedmiotw t sam ocen, np.
89 punktw. redni ocen moesz zmaksymalizowa przy ocenach z poszczeglnych przedmiotw
wynoszcych 93, 92, 90 i 81 punktw zgodnie z tym, e kada kracowa godzina nauki danego
przedmiotu zwiksza ocen o jedn dziesit. W dziedzinie ekonomicznej teorii wykorzystania czasu
badacze dokonali take i innych spostrzee. Na przykad kobiety na wysoko patnych posadach
maj na og mniejsz liczb dzieci. Czy potrafisz wyjani, dlaczego tak jest?

PODEJCIE ALTERNATYWNE: EFEKT

SUBSTYTUCYJNY I EFEKT DOCHODOWY
Pojcie uytecznoci kracowej byo cennym narzdziem
pozwalajcym zrozumie podstawowe prawo ujemnie
nachylonych funkcji popytu. Ale w cigu ostatnich paru
dziesicioleci ekonomici rozwinli alternatywne podejcie do
analizy popytu, takie, w ktrym w ogle nie wspomina si o
uytecznoci
kracowej.
To
alternatywne
podejcie
wykorzystuje krzywe obojtnoci i jest dokadnie
przedstawione w Dodatku do niniejszego rozdziau. Tutaj
moemy z atwoci podsumowa gwne cechy owego
alternatywnego podejcia. Pozwala ono w sposb
rygorystyczny i spjny osign podany wynik, dostarcza
take interesujcego wgldu w czynniki sprawiajce, e reakcja
wielkoci popytu na cen - tj. cenowa elastyczno popytu moe by bardzo silna albo te bardzo saba.
Owe alternatywne podejcie sprowadza si do
nastpujcego pytania: jakie s efekty dochodowe i efekty
substytucyjne zmiany ceny? Obserwujc te efekty, moemy
dostrzec, e wielko zgaszanego na dane dobro popytu
zmniejsza si, gdy cena tego dobra ronie
Efekt substytucyjny
Pierwszy z czynnikw wyjaniajcych spadek
konsumpcji przy wzrocie ceny jest oczywisty. Jeeli cena
herbaty idzie w gr, gdy inne ceny si zwikszaj, herbata
staje si relatywnie drosza. Efekt substytucyjny polega na tym,
e po to, aby utrzyma nasze koszty utrzymania na najniszym
moliwie poziomie, opaca si zastpowa dobra, ktrych ceny
wzrosy (jak np. herbat), innymi dobrami.
A zatem herbata staje si relatywnie drosz uywk.
Bdziemy kupowa mniej herbaty, wicej za kawy czy kakao.
Podobnie wzrost cen biletw do kina w porwnaniu z cenami
biletw na koncerty moe sprawi, e bdziemy szuka
taszych rde rozrywki.
Konsumenci postpuj w tym wypadku tak, jak to czyni
przedsibiorcy, gdy wzrost ceny jednego z czynnikw
produkcji sprawia, e dostosowuj oni swe techniki
wytwarzania, by drosze nakady zastpi taszymi. Dziki
temu procesowi substytucji mog wytwarza ten sam produkt
przy najniszym koszcie cakowitym. Podobnie i konsumenci
kupuj swoj satysfakcj jak najtaniej, po najniszym koszcie.

Efekt dochodowy
Gdy twj dochd pieniny pozostaje stay, konieczno
kupowania jakiego dobra po wyszej ni dotd cenie oznacza,
e twj dochd realny (czy te sia nabywcza) zmniejsza si,
zwaszcza gdy dany towar nabywasz w wikszych ilociach.
Mwic oglniej, efekt dochodowy polega na tym, e kiedy
cena ronie, twj realny dochd zmniejsza si i najprawdopodobniej bdziesz kupowa mniejsze iloci niemal
wszystkich dbr, take tego, ktrego cena wzrosa. Przy
mniejszym dochodzie realnym skonny jeste kupowa mniej
herbaty. Tak wic, jeli rozpatrywane dobro nie jest dobrem
podrzdnym, takim jak mortadela czy margaryna, efekt
dochodowy wzmocni dziaanie efektu substytucyjnego, ktry
sprawia, e krzywa DD jest opadajca6.
Ilociowa waga kadego z tych efektw jest oczywicie
rna i zaley od tego, z jakim dobrem mamy do czynienia i z
jakim konsumentem. W pewnych okolicznociach otrzymana
krzywa popytu jest bardzo elastyczna, na przykad wtedy, gdy
konsument wydaje znaczce iloci pienidzy na towar, ktrego
substytuty s atwo dostpne.
Jeeli jednak jaki towar, taki jak na przykad sl,
pochania znikom tylko czstk budetu konsumenta, nie daje
si atwo zastpi innymi dobrami i potrzebny jest tylko w
niewielkich ilociach dla uzupenienia dbr waniejszych, to
popyt na ten towar bdzie nieelastyczny.
PARADOKS WARTOCI
Przestawione poprzednio teorie pomagaj wyjani synny
problem, ktrym trapi si Adam Smith w Bogactwie narodw.
Postawi on pytanie: jak to si dzieje, i woda, tak bardzo
uyteczna, e ycie bez niej jest niemoliwe, ma tak nisk cen,
natomiast diamenty, cakowicie zbdne, maj cen tak wysok?
6

Efekt substytucyjny i efekt dochodowy wyjaniaj nam nie tylko opadajce, ujemne
nachylenie krzywej popytu, ale take pewien rzadko spotykany wyjtek od tej reguy. Co si
wydarzyo w 1845 r., gdy gd w Irlandii spowodowa wielki wzrost cen kartofli? Rozwamy
przypadek ubogiej rodziny, ktra w 1844 r. spoywaa nieco misa i mnstwo ziemniakw. W
nastpstwie zarazy ziemniaczanej ceny kartofli wzrosy tak gwatownie, e realny dochd
rozpatrywanej rodziny zmniejszy si znacznie. Wskutek tego, rodzina owa zacza spoywa
wicej, nie za mniej, kupowanych po wysokiej cenie (P) ziemniakw. Dlaczego? Obecnie rodzina
musi wydawa na kartofle, podstawowy i niezbdny rodek przeycia, tak duo, e w ogle ich nie
sta na jakiekolwiek zakupy misa; std te, z koniecznoci, stali si bardziej jeszcze ni poprzednio
uzalenieni od kartofli. Mwic skrtowo, odwrotnie skierowany efekt dochodowy, wystpujcy w
odniesieniu do szczeglnego podrzdnego dobra, dobra takiego, jak na przykad kartofle,
ktrych spoycie w budecie osoby ubogiej spada wraz ze wzrostem dochodu, przeway tu
dziaanie efektu substytucyjnego.
Spostrzeenie tego kuriozalnego przypadku przypisuje si sir Robertowi Giffenowi, ekonomicie z czasw wiktoriaskich. Zauwamy, e w przypadku wikszoci dbr podrzdnych, na
ktre wydajemy tylko niewiele pienidzy, odwrotnie skierowane dziaanie efektw dochodowych

nie przeway dziaania efektw subsytucyjnych i dziwaczny przypadek Giffena nie wystpi.

Dzi mona da prawidow odpowied na to pytanie.

Mona napisa: Krzywe poday i popytu na wod ksztatuj
si w taki sposb, e punkt ich przecicia przypada przy bardzo
niskiej cenie, podczas gdy krzywe poday i popytu na diamenty
przebiegaj tak, e ich przecicie przypada przy cenie
wysokiej.
Adam Smith nie mg da takiej odpowiedzi, gdy nie
wynaleziono jeszcze wwczas krzywych popytu i poday
jako narzdzi opisu i miay one zosta odkryte dopiero po
nastpnych siedemdziesiciu piciu czy nawet wicej latach.
Gdyby jednak stary Adam Smith dysponowa nawet tymi
narzdziami, zadaby, oczywicie, nastpujce pytanie: Ale
dlaczego poda i popyt na wod przecinaj si przy tak niskiej
cenie?
atwo te teraz sformuowa odpowied. Skada si ona z
dwch czci: diamenty s bardzo rzadkie; koszt uzyskania ich
dodatkowych iloci jest wysoki. Woda za wystpuje
stosunkowo obficie, koszty jej uzyskania w wielu rejonach
wiata s niskie.
Pierwsza cz tej odpowiedzi wydawaaby si rozsdna
nawet klasycznym ekonomistom sprzed ponad stulecia i
prawdopodobnie poprzestaliby na tym. Nie wiedzieliby jednak,
jak pogodzi fakty dotyczce kosztw z rwnie niewtpliwym
faktem, e wiatowe zasoby wody s bardziej uyteczne ni
wiatowa poda diamentw.
Do powyszych rozwaa dotyczcych kosztw moemy
dzi doda drug jeszcze prawd: cakowita uyteczno wody
nie okrela ani jej ceny, ani popytu na ni. Jedynie kracowa
uyteczno ostatniej szklanki wody wyznacza jej cen.
Dlaczego? Poniewa ludzie maj swobod wyboru: czy kupi t
ostatni szklaneczk czy te nie? Gdyby woda wyceniona bya
wyej, ni wynosi kracowa uyteczno jej ostatniej szklanki,
to owa ostatnia szklanka w ogle nie zostaaby sprzedana.
Dlatego te cena wody musi si obnia a do momentu, w
ktrym osignie dokadnie poziom uytecznoci ostatniej
szklanki, ani mniej ani wicej. Dowiedzielimy si wic, e ten
tak bardzo wartociowy towar, woda, jest sprzedawany prawie
za nic, gdy ostatnia jej kropla nic prawie nie jest warta.
Jak to powiedzia kto ze studiujcych ekonomi: teori
wartoci atwo mona zrozumie, jeeli tylko pamitamy, e w
ekonomii to ogon macha psem: to ogon uytecznoci
kracowej macha psem cen i iloci.

Paradoks wartoci moemy rozwika w nastpujcy

sposb: im wicej jest jakiego towaru, tym mniej stosunkowo
podana staje si jego ostatnia jednostka, cho jednoczenie
uyteczno cakowita tego dobra ronie w miar, jak
uzyskujemy coraz wiksze jego iloci. Wobec tego oczywiste
jest, dlaczego due iloci wody maj tak bardzo nisk cen. Lub
te, dlaczego dobro tak niewtpliwie niezbdne i podstawowe,
jak powietrze, moe by dobrem wolnym. W kadym z tych
przypadkw, wystpowanie wielkich iloci tych niezbdnych
dbr zmniejsza ich uyteczno kracow, a tym samym
zmniejsza i ich ceny.
NADWYKA KONSUMENTA
W paradoksie wartoci znajduje uwypuklenie fakt, e
rejestrowana pienina warto dobra (mierzona iloczynem
ceny przez ilo) moe nas sprowadzi na manowce, jeli
zechcemy si ni posuy jako wskanikeim cakowitego
poziomu dobrobytu.
Ekonomiczna warto powietrza, ktrym oddychamy,
wynosi zero, a przecie znaczenie powietrza dla poziomu
naszego dobrobytu jest niewymiernie wielkie.
T luk midzy uytecznoci cakowit danego dobra a
jego cakowit wartoci rynkow nazywamy nadwyk
konsumenta. Nadwyka ta pojawia si dlatego, e dostajemy
wicej ni pacimy; premia ta ma swoje korzenie w prawie,
malejcej uytecznoci kracowej.
atwo dostrzec, w jaki sposb powstaje ta nadwyka
konsumenta. Pacimy tak sam cen za kade jajko czy te za
kad szklank wody. Tak wic za kad jednostk pacimy
tyle, ile warta jest jednostka ostatnia. Zgodnie z naszym
podstawowym prawem malejcej uytecznoci kracowej,
jednostki poprzednie warte s dla nas wicej od jednostki
ostatniej. A zatem z kadej z kupowanych poprzednich
jednostek otrzymujemy pewn nadwyk. Z chwil gdy
wymiana przestaje przynosi nam korzyci i kiedy nie
osigamy ju dalszych nadwyek, przestajemy kupowa.
Rysunek 19.4 obrazuje koncepcj nadwyki konsumenta
dla przypadku osoby konsumujcej tani wod. Powiedzmy, e
cena wody wynosi jednego dolara za galon. Ilustruje to
pozioma linia poprowadzona na rys. 19.4 na wysokoci jednego
dolara. Konsument rozwaa, ile dzbanw wody o pojemnoci
jednego galonu kupi przy takiej cenie. Pierwszy galon jest
bardzo cenny, pozwala bowiem zaspokoi skrajne pragnienie i
konsument gotw jest za zapaci bodaj 9 dolarw. Ale ten

pierwszy galon kosztuje tylko jednego dolara - cena rynkowa a zatem konsument uzyska 8 dolarw nadwyki.
Zajmijmy si drugim galonem. Ma on dla konsumenta
warto omiu dolarw. Znw jednak kosztuje tylko jednego
dolara, a zatem nadwyka wynosi 7 dolarw. I tak dalej w d
a do galonu dziewitego, ktry dla konsumenta ma warto
zaledwie 50 centw i dlatego te nie zostanie kupiony. Punkt
rwnowagi konsumenta przypada w E, gdzie zostaje kupione 8
galonw po jednym dolarze za kady.
Tu jednak dokonujemy wanego odkrycia: chocia
konsument zapaci tylko 8 dol., cakowita warto kupionej
przez niego wody wynosi dla niego 44 dolary. Wynik ten
uzyskamy, dodajc do siebie wszystkie kolejne supki
uytecznoci kracowej (=9+8+...+2 dol.). A zatem konsument
uzyska ponad to, co zapaci, nadwyk wynoszc 36
dolarw.
W przykadzie przedstawionym na rys. 19.4 rozwaamy
przypadek pojedynczego konsumenta kupujcego wod.
Moemy jednak pojcie nadwyki konsumenta zastosowa
take do rynku traktowanego jako cao. Rynkowa krzywa
popytu przedstawiona na rys. 19.5 jest sum indywidualnych
krzywych popytu (z ktrych jedn tylko jest krzywa pokazana
na rys. 19.4) dodawanych poziomo. Logika powstawania
nadwyki indywidualnego konsumenta przenosi si take na
rynek traktowany jako cao.

Obszar znajdujcy si pod rynkow krzyw popytu i nad

lini ceny (pole trjkta ENR na rys. 19.5) odpowiada
cakowitej nadwyce konsumenta. Przedstawia on dodatkow
uyteczno uzyskan przez konsumentw ponad to, co
zapacili za dany towar.

Zastosowanie pojcia nadwyki konsumenta

Pojcie nadwyki konsumenta jest bardzo uyteczne przy
podejmowaniu wielu decyzji dotyczcych dbr publicznych;
posugiwano si nim w odniesieniu do decyzji dotyczcych
budowy lotnisk, drg, tam, przej podziemnych i zakadania
parkw.
Przypumy, e rozwaana jest budowa nowej wielkiej
autostrady. Poniewa bdzie ona dostpna za darmo dla
wszystkich, nie przyniesie adnych dochodw. Uyteczno
autostrady bdzie widoczna jedynie pod postaci
indywidualnych nadwyek konsumentw. Aby unikn
trudnych problemw zwizanych z interpersonalnymi
porwnania uytecznoci zamy, e mamy 10000
potencjalnych uytkownikw cakowicie identycznych pod
kadym wzgldem.
Eksperymentujc, ustalamy, e nadwyka konsumenta
uzyskiwana dziki korzystaniu z tej autostrady wynosi dla
kadego osobnika 350 dol. Konsumenci powinni si wic
opowiedzie za budow, jeeli jej cakowity koszt nie
przekroczy 3,5 mln dol. (10000 x 350 dol.). I zazwyczaj zaleca
si, by wadze podjy budow takiej drogi, jeeli osigana
dziki niej cakowita nadwyka konsumentw (tutaj 3,5 mln
dol.) przewysza koszty jej budowy.

Pojcie
nadwyki
konsumenta,
ktre
pomaga
spoeczestwu zrozumie, kiedy opaca si budowa mosty czy
te autostrady, rzuca take pewne wiato i na to, dlaczego
ludzie, nie bez powodu, odnosz si z podejrzliwoci do
problemu zrwnania ceny z wartoci. Widzielimy, e woda
czy powietrze mog mie niewielk warto ekonomiczn
(niska cena razy ilo), chocia ich cakowita warto
gospodarcza jest wiksza od wartoci diamentw czy futer.
Nadwyka konsumenta w przypadku powietrza czy wody jest
olbrzymia, natomiast warto diamentw czy futer nieznacznie
tylko moe przewysza cen ich zakupu.
Pojcie nadwyki konsumenta pokazuje nam take, z
jakich niezwykych przywilejw mog korzysta obywatele
nowoczesnych, efektywnie funkcjonujcych spoecznoci.
Konsument atwo moe przeoczy, jak wiele niezwykle
wartociowych dbr mona kupi po niskich cenach.
Myl ta skania rwnie do pokory. Jeeli znasz kogo,
kto w arogancki sposb chepi si swoj wasn wydajnoci
ekonomiczn i swoim poziomem realnych zarobkw, porad
mu, by na chwil zaniecha przechwaek i zastanowi si.
Gdyby go przenie ze wszystkimi jego umiejtnociami i ca
energi na jak odludn wysp, ile mgby kupi za swoje
zarobione pienidze? Istotnie, bez nagromadzonego w postaci
maszyn kapitau, bez bogatych zasobw, bez wkadu pracy
innych, a przede wszystkim bez wiedzy technologicznej, ktr
kade pokolenie dziedziczy z przeszoci, ile mgby
wytworzy? Jasne, e wszyscy korzystamy z owocw
gospodarki, do ktrych wytworzenia wcale si nie
przyczynilimy.
Jak napisa L. T. Hobhouse: ..Organizator produkcji, ktry
mniema, i sukcesy swoje i swojego przedsibiorstwa
zawdzicza samemu sobie, mia przecie do dyspozycji cay
system spoeczny, na ktry skadaj si zarwno
wykwalifikowani robotnicy, jak i maszyny, rynek, a take pokj
i porzdek spoeczny - cay ogromny aparat i wszystko
przenikajc atmosfer, bdce wsplnym dzieem milionw
ludzi i dziesitkw pokole. Gdyby nagle usun cae to
rodowisko spoeczne, bylibymy nagimi dzikusami ywicymi
si
korzonkami,
jagodami
i
robakami.
Na tym koczymy nasz analiz si lecych u podstaw
krzywej popytu na ywno, odzie, rozrywki i inne rzeczy
nabywane przez konsumenta. Klucz do podejcia
ekonomicznego tkwi w tym, e konsumenci musz uywa
swych ograniczonych dochodw w taki sposb, aby sprosta
rnym potrzebom i wymaganiom i e dokonuj tego przez tak

alokacj swych dochodw, by warto kadego ostatniego

dolara wydanego na zakup rnych dbr bya jednakowa. Taka
zasada alokacji generuje cay wachlarz krzywych popytu na
poszczeglne dobra.
Co si jednak dzieje z przedsibiorstwem? Co z produkcj i
poda dbr, ktrych potrzebuj konsumenci? W nastpnych
trzech rozdziaach zajmujemy si tym drugim partnerem w
zawrotnym tacu poday i popytu. Nastpny rozdzia
rozpoczniemy od zapoznania si z rozmaitymi rodzajami
przedsibiorstw, poczynajc od niewielkich sklepikw, a
koczc na olbrzymich korporacjach (spkach akcyjnych). W
nastpnym z kolei rozdziale koncentrujemy uwag na analizie
kosztw - na pojciu kosztw cakowitych i przecitnych ktre, jak to pokaemy, kieruj podejmowanymi w
przedsibiorstwach decyzjami o wielkoci poday. W rozdziale
22 pokaemy, jak krzywe poday kreowanej przez
przedsibiorstwa wyrastaj bezporednio z ich kosztw
produkcji.
Gdy ju zakoczymy analiz kosztw i przedsibiorstw,
bdziemy mogli powrci do analizy poday i popytu, ale ju z
peniejszym zrozumieniem si znajdujcych si u podstaw obu
tych fundamentalnych krzywych, wystpujcych zarwno na
kartkach podrcznikw, jak i w yciu gospodarczym.

PODSUMOWANIE
1. Rynkow, odnoszc si do wszystkich konsumentw,
krzyw popytu wyprowadzamy przez poziome dodawanie
poszczeglnych krzywych popytu kadego z konsumentw.
Krzywa popytu moe ulega przesuniciu z wielu powodw.
Na przykad, wzrost dochodu na og spowoduje przesunicie
DD w prawo, wywoujc tym samym wzrost popytu; wzrost
ceny dobra substytucyjnego (kawy w przypadku herbaty i tak
dalej) take spowoduje podobne przesunicie popytu w gr;
wzrost ceny dobra komplementarnego (jak np. cytryna w
stosunku do herbaty) powoduje tak zwany efekt krzyowy,
przesuwajcy krzyw DD w d i na lewo. Istniej take inne
czynniki - zmiany gustw czy liczby ludnoci albo te zmiany
oczekiwa - ktre mog spowodowa wzrost lub spadek
popytu.
2. Ekonomici objaniaj popyt konsumpcyjny za
pomoc pojcia uytecznoci cakowitej oraz prawa malejcej
uytecznoci kracowej. Uyteczno to pojcie wyraajce
wielko satysfakcji czy te zadowolenia uzyskiwanego

przez konsumenta z danego dobra. Przyrost poziomu

zadowolenia nazwano uytecznoci kracow, gdzie
kracowy oznacza dodatkow uyteczno lub przyrost
uytecznoci, uzyskiwany ze skonsumowania dodatkowej
jednostki danego dobra.
Prawo malejcej uytecznoci kracowej mwi, e wraz
ze wzrostem iloci konsumowanego dobra kracowa
uyteczno uzyskiwana z jego ostatniej skonsumowanej
jednostki maleje.
3. Ekonomici zakadaj, e konsumenci dokonuj
takiego rozdziau swojego ograniczonego dochodu, aby uzyska
jak najwiksze zadowolenie czy uyteczno. Aby osign
maksymaln uyteczno, konsument musi doprowadzi do
zrwnania kracowych uytecznoci uzyskiwanych z ostatniego
dolara wydanego na kade dobro. Tylko wtedy, kiedy kracowa
uyteczno przypadajca na jednego dolara jest taka sama dla
chleba i masa, butw czy pyt i biletw na koncert, konsument
uzyska najwiksze moliwe zadowolenie ze swojego
ograniczonego dochodu pieninego. Zwr jednak uwag na
to, e kracowa uyteczno buteleczki perfum, kosztujcych
25 dol. za uncj, nie jest rwna kracowej uytecznoci
szklanki za 25 centw. W procesie dokonywanej przez
konsumenta optymalnej alokacji jego dochodu midzy rne
dobra zrwnane musz by stosunki ich kracowych
uytecznoci i cen jednostkowych - to jest kracowe
uytecznoci jednego, ostatniego dolara w rnych
zestawieniach, MU/P.
Teori popytu rzdzi ta oto podstawowa zasada logiczna:
jeli ograniczone zasady dzielisz pomidzy rne konkurujce
ze sob zastosowania, to w przypadku, kiedy kracowa korzy
uzyskiwana w jakim jednym z moliwych zastosowowa jest
wiksza od kracowej korzyci przy innym zastosowaniu,
zyskasz na przesuniciu pewnej czci zasobw z zastosowania
charakteryzujcego si nisk korzyci kracow do
zastosowania przynoszcego wysok korzy kracow, a do
osignicia ostatecznej rwnowagi, przy ktrej kracowe
korzyci osigane we wszystkich zastosowaniach bd rwne.
4. Nie uciekajc si bezporednio do pojcia uytecznoci
kracowej, lepszy wgld w czynniki decydujce o ujemnym
nachyleniu krzywych popytu moemy zyska rozbijajc wpyw
wzrostu ceny na dwa jego skadniki (a) efekt substytucyjny i (b)
efekt dochodowy. Gdy cena P danego dobra ronie, starasz si
zachowa taki sam, jak poprzednio, poziom ycia, zastpujc
innymi dobrami to dobro, ktre wanie zdroao. Efekt
dochodowy wzmacnia wynikajcy z substytucji spadek iloci Q

danego dobra: gdy dochd twojej rodziny staje si niszy,

zwykle kupujesz mniej takiego dobra, a wobec tego wzrost jego
ceny - ktry spowodowa spadek twojego dochodu realnego czy
te realnej siy nabywczej - wywouje dalsze cicia w
konsumpcji w nastpstwie tego, e uzyskiwany przez ciebie
obecnie dochd realny sta si niszy.
5. Paradoks wartoci, ktrym zajmowa si Adam Smith, a
polegajcy na tym, e towar istotny dla dobrobytu moe by
sprzedawany na rynku taniej ni jaki inny, mniej z tego punktu
widzenia wany, mona wyjani za pomoc rozrnienia poj
uytecznoci cakowitej i kracowej. Rzadko danego dobra,
okrelana jego kosztami (tj. warunkami poday), jest konfrontowana z rynkowym popytem na to dobro, wyznaczonym przez
poyteczno jego kracowej, ostatniej jednostki (nie za
przez poyteczno cakowitego zasobu tego dobra). Nie jest
paradoksem to, e U cakowita moe rosn, a rwnoczenie U
kracowa male.
6. Fakt, e cena rynkowa wyznaczana jest przez uyteczno
kracow, nie za cakowit, nabiera ostrzejszej wymowy,
kiedy posugujemy si kategori nadwyki konsumenta. Pacimy
tak sam cen za kade, kupowane przez nas na rynku, jajko
czy za kad kwart mleka. Ponadto, cena ta rwna si
kracowej uytecznoci zakupionej jednostki. Ale to oznacza,
e ze wszystkich wczeniejszych jednostek zbieramy nadwyk
uytecznoci ponad cen, poniewa - zgodnie z prawem
malejcej uytecznoci kracowej - uytecznoci kracowe
poprzednich jednostek s wysze od kracowej uytecznoci
jednostki ostatniej. Ta nadwyka uytecznoci ponad cen jest
nazywana nadwyk konsumenta. Odzwierciedla ona korzy,
jak uzyskujemy dziki temu, e wszystkie jednostki moemy
kupowa po tej samej niskiej cenie. W uproszczonych
przypadkach moemy mierzy nadwyk konsumenta
wielkoci obszaru zawartego midzy krzyw popytu a lini
ceny. Pojcie to ma zastosowanie przy podejmowaniu wielu
decyzji spoecznych, jak na przykad wtedy, gdy spoeczestwo
musi ponie znaczne wydatki na budow drogi czy mostu.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Gdy bdziesz dodawa do siebie identyczne krzywe
popytu coraz wikszej liczby osb (w sposb podobny do
zastosowanego na rys. 19.1), krzywa popytu rynkowego przedstawiona w niezmiennej skali - bdzie si stawa coraz
bardziej paska. Czy wynika z tego, e elastyczno popytu
staje si coraz wiksza? Starannie uzasadnij swoj odpowied.
2. Wymie kilka dbr uporzdkowanych wedug rosncej
siy reakcji popytu na ich cen.
3. Z nastpujcych dbr utwrz pary dbr
komplementarnych,
substytucyjnych
lub
niezalenych:
woowina, ketchup, baranina, papierosy, guma do ucia,
wieprzowina, maso, margaryna, przejazd takswk, ksiki.
Daj przykad przesunicia w popycie na jedno z dbr w wyniku
wzrostu ceny innego dobra. Jak zmiana dochodu wpynie na
krzyw popytu na maso? A na krzyw popytu na margaryn?
4. Wyjanij rnic pomidzy uytecznoci kracow i
cakowit. Sformuuj prawo malejcej uytecznoci kracowej.
Upewnij si, e rozumiesz sens tego prawa, zarwno
przedstawionego liczbowo, jak i graficznie.
5. Dlaczego nonsenesem jest stwierdzenie: W
rwnowadze kracowe uytecznoci wszystkich dbr musz
by dokadnie sobie rwne? Podaj sformuowanie poprawne i
wyjanij.
6. Wyka, e nawet nie stosujc pojcia uytecznoci
kracowej moesz dowie prawa opadajcej krzywej popytu,
posugujc si kategoriami (a) efektu substytucji i (b) efektu
dochodowego.
7. Ile trzeba by ci zapaci, gdyby alternatyw bya
konieczno cakowitej rezygnacji z ogldania filmw? Ile
wydajesz na ogldanie filmw? Oszacuj w przyblieniu
wielko osiganej przez ciebie nadwyki konsumenta.

8. Problem dla zaawansowanych. Czy moesz wyjani,

jak na wykresie nadwyki konsumenta ukaza bezuyteczno
lub nieefektywno kadego rodzaju podatku obrotowego?
Rysunek zamieszczony niej jest bardzo podobny do rys. 19.5.
Kada nowa zakupiona jednostka dobra bdzie zwiksza
uyteczno, jak to ukazuje obszar pod krzyw DD; mona to
zmierzy np. w jednostkach utraconych uytecznoci czasu
wolnego (czynimy tu sztuczne zaoenie, e uyteczno ta si
nie zmienia i e wynosi 2,50 dol. za kad z 10 godzin dnia).
Przypumy teraz, e rzd chce uzyska dochody w wysokoci
5 dol. (lub dwch godzin) na osob na sfinansowanie armii lub
na
budow
drg.
Najefektywniejszym
sposobem
opodatkowania byoby po prostu oboenie wszystkich
jednakowym podatkiem w wysokoci 5 dol. od osoby: pokazuje
to prostokt oznaczony 5 dol., lecy w poudniowowschodniej czci wykresu i stanowicy potrcenie od
wartoci wolnego czasu kadego osobnika (przy przyjciu
sztucznego zaoenia, e uyteczno dla wszystkich godzin
czasu wolnego jest staa). Ale przypumy, e zamiast tego
ustanawiamy podatek obrotowy w wysokoci 1 dol. od kadej
jednostki tego dobra, ktre wszyscy kupuj. Przy przesunitej w
gr z S do S' krzywej poday, nowa rwowaga zostanie
przeniesiona z E do E, jak to ukazuje prostokt SAES', rzd
cignie dokadnie potrzebne mu 5 dol. od osoby (czy widzisz,
dlaczego?). Ale konsumenci zmniejszaj gwatownie konsumpcj tego dobra i obecnie korzy w postaci nadwyki
uytecznoci uzyskiwanej nad utracon uytecznoci czasu
wolnego - czyli ich nadwyka konsumenta - zamiast wyraa
si, jak poprzednio, trjktem SED, staje si rwna mniejszemu
trjktowi SED. Prostokt podatku SAES' jest strat
nieuniknion, gdy rzd nie moe uzyska niezbdnych mu
zasobw na armi, nie pozbawiajc obywateli ich zasobw
pracy i czasu wolnego. Ale co z maym trjktem AEE? Jest on
moliw do uniknicia, albo te bezuyteczn, strat nadwyki
konsumenta, wynikajc z zastosowania podatku obrotowego
dla zwikszenia wpyww rzdu. Nieefektywno tego podatku
wynika z tego, e podatek obrotowy spycha gospodark z jej
efektywnej pozycji rwnowagi.

Stosujc pojcie nadwyki konsumenta, wyjanij

rozumowanie przeprowadzone w powyszym paragrafie. Jaki
jest stosunek straty bezuytecznej do wpyww do budetu?
Oblicz take zyski rzdu z podatku i bezuyteczne straty dla
stawek podatkowych wynoszcych 2, 3 i 4 dol. Oblicz
nastpnie stosunek straty bezuytecznej do uzyskanego wpywu
dla tych alternatywnych stawek podatkowych. Czy dostrzegasz
tu jak prawidowo?

Dodatek do rozdziau 19
GEOMETRYCZNA ANALIZA RWNOWAGI
KONSUMENTA
KRZYWA OBOJTNOCI

Pouczajce jest graficzne przedstawienie - bez

stosowania kategorii liczbowo okrelonych uytecznoci - na
czym polega rwnowaga konsumenta.
Przyjmiemy na pocztek, e jako konsument kupujesz
tylko dwa dobra, na przykad ywno i odzie, po danych
okrelonych cenach. Zakadamy, e potrafisz odpowiedzie na
pytanie, czy (1) przedkadasz dan kombinacj, czyli dany
zestaw, dwch dbr, zawierajcy na przykad trzy jednostki
ywnoci i dwie jednostki odziey ponad pewn inn
kombinacj czy zestaw, zawierajcy na przykad dwie jednostki
ywnoci i trzy jednostki odziey, czy te (2) jest ci wszystko
jedno, ktry zestaw wybra.

Przypumy, e w rzeczywistoci oba te zestawy s

rwnie dobre z punktu widzenia naszego konsumenta - e jest ci
obojtne, ktry z nich otrzymasz. Przedstawmy w tabelce obok
rys. 19.D. 1 list paru innych kombinacji, w odniesieniu do
ktrych podobnie pozostajesz obojtny.

Rysunek 19.D. 1 przedstawia te kombinacje na wykresie.

Na jednej z osi odmierzamy jednostki odziey, na drugiej jednostki ywnoci. Kadej z naszych kombinacji czy te
zestaww A, B, C, D, odpowiada pewien punkt. Ale te cztery
kombinacje z pewnoci nie s jedynymi, co do ktrych wyboru
ty - nasz konsument - pozostajesz obojtny. Inny zestaw, na
przykad 1 jednostki ywnoci i 4 jednostki odziey, moe
by traktowany jako rwnorzdny z ktrkolwiek z kombinacji
A, B, C czy D, a zestaww takich jest bardzo wiele.
Krzywa przedstawiona na rys. 19.D. l, czca cztery
punkty, jest krzyw obojtnoci. Kady z jej punktw
odpowiada innej kombinacji dwch dbr; krzywa obojtnoci
narysowana jest w taki sposb, e nasz konsument, postawiony
przed koniecznoci wyboru pomidzy dwoma dowolnymi
znajdujcymi si na niej punktami, nie bdzie wiedzia, ktry z
nich wybra. Wszystkie bd dla niego jednakowo podane i
bdzie mu obojtne, ktry zestaw otrzyma.
Prawo substytucji
Naley zwrci uwag na fakt, e krzywa obojtnoci jest
wypuka, w kierunku pocztku ukadu. Gdy przesuwamy si po
niej w d i na prawo, ruchem powodujcym zwikszenie si
iloci ywnoci i zmniejszanie iloci odziey, nachylenie
krzywej staje si coraz blisze linii poziomej. Krzyw

wykrelono w taki sposb, gdy obrazuje to prawidowo,

ktr na og ycie potwierdza, a ktr moemy nazwa
prawem substytucji.
Im rzadsze jest dobro, tym wysza jego relatywna
warto w procesie substytucji; jego uyteczno kracowa
ronie w stosunku do kracowej uytecznoci dobra, ktre
znajduje si w obfitoci.
I tak, jeli znajdujesz si w pozycji A (z tabelki
towarzyszcej rys. 19.D. 1), zamienisz trzy z twych szeciu
jednostek odziey na jedn dodatkow jednostk ywnoci. Ale
gdy ju przesune si do B, to powicisz tylko jedn z
pozostajcego ci zasobu odziey w zamian za uzyskanie trzeciej
jednostki ywnoci - zamiana jeden za jeden. Dla czwartej
jednostki ywnoci powiciby tylko jednostki z twego
kurczcego si zasobu odziey.
Gdy poczymy punkty A i B z rys. 19.D. 1 lub 19.D.2,
zobaczymy, e nachylenie czcej je linii (abstrahujc od jej
ujemnego znaku) ma warto 3. Poczmy B i C, a nachylenie
wyniesie 1 poczmy C i D, nachylenie wyniesie . Liczby te,
3, 1, , to po prostu odnotowane przez nas wyej proporcje
wymiany.
Przesunicie z punktu A do B oznacza jednak ruch na
znaczn odlego wzdu krzywej. Jakie s proporcje wymiany
dla przesuni mniejszych? Gdy konsument znajduje si w A i
rozwaymy przesunicia do pozycji poredniej (niepokazanej w
tablicy, ktra ma 1 jednostki ywnoci i 4 jednostki odziey),
to proporcja wymiany wyniesie 4. Jasne, e im mniejsze
przesunicie wzdu krzywej, tym blisze rzeczywistemu
nachyleniu krzywej staj si owe proporcje wymiany1.

Tak wic nachylenie krzywej obojtnoci jest miar

wzgldnych kracowych uytecznoci dbr, czyli tzw.
warunkw substytucji, przy ktrych - dla bardzo maych zmian
- konsument bdzie skonny zamieni pewn, ma ilo
jednego dobra na dodatkow, niewielk, ilo innego dobra.
Krzywa obojtnoci jest wypuka, tak jak to
przedstawiono na rys. 19. D. 1, co odpowiada wspomnianemu
wczeniej prawu substytucji. Gdy ilo konsumowanej przez
ciebie ywnoci ronie - za ilo odziey si zmniejsza ywno musi si stawa wzgldnie coraz to tasza, co
przekonuje do przyjcia pewnej dodatkowej, niewielkiej, iloci
ywnoci w zamian za rezygnacj z niewielkiej iloci odziey.
Dokadny ksztat i nachylenie krzywej obojtnoci bd
oczywicie inne dla kadego z konsumentw: dla celw tych
wstpnych rozwaa moemy jednak przyj, e powszechny i
typowy jest ksztat wypuky, tak jak to pokazano na rys. 19. D.
1 i 19. D. 2.
2

Liczbow warto nachylenia krzywej obojtnoci rozumiemy w nastpujcy sposb:

aby znale nachylenie krzywej, na przykad w punkcie B, bierzemy linijk i umieszczamy j tak, by
jej krawd bya styczna do krzywej dokadnie w punkcie B; dotyka ona krzywej, ale nie przecina jej
ani powyej, ani poniej punktu B. Zaznaczamy punkty, w ktrych krawd linijki przecina obie
osie. Nachylenie jest stosunkiem dugoci odcinka na osi pionowej do dugoci odcinka odcitego
na osi poziomej; na przykad w B nachylenie wynosi 6/4, czyli 1.
Podrczniki nazywaj nachylenie krzywej obojtnoci w jakim punkcie kracow stop
substytucji lub stop wzgldnej uytecznoci kracowej w tym punkcie.

Mapa obojtnoci

Przedstawiona przy rys. 19.D. 1 nas tabelka jest jedn z

nieskoczonej iloci tablic moliwych. Moglibymy zacz od
jakiego jeszcze wyszego poziomu zadowolenia czy
uytecznoci i wymieni niektre z rnych kombinacji,
przynoszcych konsumentowi w wyszy poziom zadowolenia.
Jedna z takich tabelek mogaby si zaczyna od dwch
jednostek ywnoci i siedmiu jednostek odziey, inna - od
trzech jednostek ywnoci i omiu jednostek odziey. Kad
tabelk mona by przedstawi graficznie; kadej odpowiada
jaka krzywa obojtnoci.
Rysunek 19.D.2 pokazuje cztery takie krzywe; stara
krzywa z rys. 19.D.1 oznaczona jest teraz jako U3 Wykres ten
jest analogiczny do geograficznej mapy poziomicowej. Osoba,
ktra wdruje wzdu cieki wyznaczonej przez pewn
konkretn poziomic, odpowiadajc pewnej okrelonej
wysokoci, ani si nie pnie w gr, ani te nie schodzi w d;
podobnie zadowolenie konsumenta, uzyskujcego je ze
zmieniajcego si strumienia konsumowanych dbr i
przesuwajcego si od jednej do drugiej pozycji wzdu jednej i
tej samej krzywej obojtnoci, ani nie ronie, ani te si nie
zmniejsza.
Oczywicie, na rys. 19.D.2 pokazano tylko par z wielu
moliwych krzywych obojtnoci czy te krzywych rwnej
uytecznoci.
Zauwa, e gdy zwikszamy iloci obu dbr i
przesuwamy si tym samym na owej mapie w kierunku
pnocno-wschodnim, przecinamy kolejne, nastpujce po
sobie, krzywe obojtnoci i osigamy coraz to wysze poziomy
zadowolenia. Dopki si w peni nie nasyc, bd dowiadcza
rosncego zadowolenia z uzyskiwania zwikszonych iloci obu
dbr. Std wic krzywa U3 odpowiada wyszemu poziomowi
zadowolenia ni U2; U4 za - wyszemu poziomowi
zadowolenia ni U3 i tak dalej.
LINIA BUDETU (ALBO LINIA MOLIWOCI
KONSUMPCYJNYCH)
Odmy teraz na chwil map obojtnoci pojedynczego
konsumenta i wyposamy go w pewien stay dochd. Ma on, na
przykad, do wydania 6 dol. dziennie i stoi w obliczu ustalonych
cen kadej jednostki ywnoci i odziey - 1,50 dol. za ywno
i 1 dol. za odzie. Jasne, e mgby wyda swoje pienidze na
ktrkolwiek z caej gamy alternatywnych kombinacji ywnoci
i odziey.

W jednym z przypadkw skrajnych mgby on kupi

cztery jednostki ywnoci i adnej w ogle odziey; w drugim
za sze jednostek odziey i ani troch ywnoci. Tabelka
towarzyszca rysunkowi 19.D.3 ilustruje niektre z wielu
moliwych sposobw, na jakie moe on rozdzieli swoje 6 dol.
Rysunek 19.D.3 pokazuje te pi moliwych pozycji na
wykresie o osiach analogicznych do wystpujcych na rys.
19.D. 1 i 19.D.2. Kada pozycja zaznaczona jest kkiem.
Zauwamy, e wszystkie le na linii prostej, oznaczonej N M.
Co wicej, na prostej tej ley kady inny moliwy do
osignicia punkt, taki jak 3 jednostek ywnoci i jedna
jednostka odziey. Prosta linia budetowa NM jest
geometrycznym miejscem wszystkich moliwych pozycji, ktre
mgby zaj konsument przy wydawaniu 6 dol. dochodu
stanowicego jego budet2.
2

Jest tak dlatego, e jeli oznaczymy kupowane iloci ywnoci i odziey odpowiednio
przez F i C, to cakowity wydatek na ywno musi wynie 1 dol. F, a cakowity wydatek na
odzie 1 dol. C. Jeeli dzienny dochd i dzienne wydatki wynosz 6 dol., to musi by spenione
nastpujce rwnanie: 6 dol. = 1 dol. F+1 dol. C. Jest to rwnanie liniowe, rwnanie linii
budetowej M N. Zapamitaj:
arytmetyczna warto nachylenia NM=1 dol.+1 dol.= cena ywnoci + cena odziey.

Nachylenie prostej N M (abstrahujc od znaku) wynosi

, co musi by rwne stosunkowi ceny ywnoci do ceny
odziey i zwyky, zgodny ze zdrowym rozsdkiem, sens linii
NM jest dostatecznie jasny. Kiedy dane s takie ceny, nasz
konsument za kadym razem, kiedy rezygnuje z 1 jednostki
odziey (schodzc tym samym na wykresie w d o odlego
1 jednostki w pionie) moe zyska jedn jednostk ywnoci
(tj. przesun si w poziomie na prawo o jedn jednostk). Albo

te, co wychodzi na jedno i to samo, moe zamieni trzy

jednostki odziey na dwie jednostki ywnoci.
NM nazywamy lini budetu konsumenta (lub lini
moliwoci konsumpcyjnych).

Mona wykaza, e stopa substytucji, czy te nachylenie krzywej obojtoci, to po prostu

stosunek kracowej uytecznoci ywnoci do kracowej uytecznoci odziey. Tak wic nasz
warunek stycznoci jest pewnym odmiennym sposobem stwierdzenia, e ceny dbr i ich uytecznoci
kracowe musz by w stanie rwnowagi proporcjonalne, e konsument uzyskuje tam tak sam
kracow uyteczno z ostatniego centa wydanego na ywno, jak z ostatniego centa wydanego
na odzie (co jest cakowicie zgodne z twierdzeniem ze s. 620-621).

RWNOWAGA
KONSUMENTA: PUNKT
STYCZNOCI
Jestemy obecnie gotowi zestawi ze sob obie te czci.
Osie na rys. 19.D.3 byy takie same, jak na rys. 19.D. 1 i
19.D.2. Moemy naoy lini budetow N M na map
obojtnoci konsumenta, tak jak na rys. 19.D.4. Moe si on
porusza wzdu NM. Pozycje znajdujce si na prawo i
powyej NM s dla niego niedostpne, jeli nie ma do
wydatkowania wicej ni 6 dol. dochodu; pozycje znajdujce

si na lewo i w d od NM s nieistotne, gdy zakadamy, e

bdzie chcia swoje 6 dol. wyda w caoci.
Dokd przesunie si konsument? Oczywicie, do tego
punktu, ktry przynosi mu najwiksze zadowolenie; albo,
innymi sowy, do najwyej pooonej z osigalnych krzywych
obojtnoci: w tym przypadku punktem takim musi by punkt
B. W punkcie B linia budetu tylko dotyka krzywej obojtnoci
U3 jednak jej nie przecina.
W tym punkcie stycznoci linii budetowej i krzywej
obojtnoci dostajemy si na najwysz krawd uytecznoci,
jak konsument w danych warunkach moe osign4.
Geometrycznie, konsument znajduje si w rwnowadze
wtedy, gdy nachylenie jego linii budetu jest dokadnie rwne
nachyleniu jego krzywej obojtnoci. A, jak wczeniej
zauwaylimy, nachylenie linii budetu rwne jest stosunkowi
ceny ywnoci do ceny odziey.
Mona wic powiedzie, e rwnowaga osignita
zostaje wwczas, gdy stopa substytucji (lub relacja
uytecznoci kracowych) jest dokadnie rwna stosunkowi
ceny ywnoci do ceny odziey.
ZMIANY DOCHODU I CEN
Nasze zrozumienie tego procesu pogbiamy, rozwaajc
efekty (a) zmiany poziomu dochodu pieninego i (b) zmiany w
cenie jednego z dwch dbr.
4

W kadym punkcie lecym na linii budetu NM, poza punktem B, NM przecina jakie
krzywe obojtnoci. A jeli konsument moe przecina jak krzyw obojtnoci, znaczy to, e moe
on si przenie na krzyw wysz.

Zmiana dochodu
Zamy najpierw, e dzienny dochd konsumenta zostaje
zmniejszony o poow, obie natomiast ceny pozostaj bez
zmiany. Moglibymy wtedy sporzdzi now tabelk podobn
do tabelki przy rys. 19.D.3 ukazujc, jakie moliwoci
otwieraj si teraz przed konsumentem. Nanoszc odpowiednie
punkty na wykres 19.D.5 odkryjemy, e nowa linia budetu na
rysunku przebiega obecnie w pozycji N'M'. Linia budetu
przesuna si rwnolegle ku rodkowi ukadu5. Konsument
moe si teraz porusza jedynie wzdu tej nowej (i
wyznaczajcej wszy zakres moliwoci) linii budetu. I znw
bdzie si przesuwa do najwyszej osigalnej krzywej
obojtnoci, czyli do punktu B'. Do nowego optymalnego
punktu rwnowagi znowu stosuje si warunek stycznoci.

Krzywa przechodzca przez punkty B'B obrazuje tzw. krzyw

Engla - krzyw zmian konsumpcji zachodzcych pod wpywem
zmian dochodu6.

5
6

Rwnaniem nowej linii budetowej N'M' jest obecnie: 3 dol. = 1 dol. x F+ 1 dol. x C.
Przypomnij sobie wane zalenoci dochodw i wydatkw z rys. 7.2 w rozdziale 7.

Zmiana jednej z cen

Przywrmy teraz naszemu konsumentowi jego dzienny
dochd w wysokoci 6 dol., ale zamy, e cena ywnoci
wzrosa z 1,50 do 3 dol., natomiast cena odziey pozostaa bez
zmian. Ponownie musimy zbada zmian przebiegu linii
budetu. Tym razem stwierdzamy, e niejako obraca si ona
wok punktu N i obecnie staa si lini NM 7, tak jak
pokazano na rys. 19.D.6.
Na zdrowy rozum, sens tego przesunicia jest jasny.
Poniewa cena odziey pozostaa nie zmieniona, punkt N jest
rwnie dostpny, jak poprzednio. Poniewa jednak wzrosa
cena ywnoci, punkt M (ktry oznacza moliwo zakupu
czterech jednostek ywnoci) nie jest ju osigalny. Kiedy
ywno kosztuje 3 dol. za jednostk, przy dochodzie dziennym
wynoszcym 6 dol. mona teraz kupi tylko dwie jednostki.
Tak wic nowa linia budetowa nadal musi przechodzi przez
N, ale musi si obrci wok N i przej przez punkt M,
znajdujcy si na lewo od M. (Nowa linia ma nachylenie
Dlaczego?)
Punkt rwnowagi znajduje si teraz w B; mamy tu nowy
punkt stycznoci. Wysza cena ywnoci zdecydowanie

zredukowaa jej konsumpcj; wysza PF moe wywoa zmian

konsumpcji odziey w kadym kierunku.
Aby to lepiej zrozumie, opracuj sobie przypadek
wzrostu dochodu oraz przypadek obniki ceny odziey albo
ywnoci.

Rwnanie linii NM jest obecnie 6 dol. = 3 dol. x F+ 1 dol. x C.

WYPROWADZENIE KRZYWEJ POPYTU

Jestemy teraz w stanie pokaza, w jaki sposb powstaje
krzywa popytu. Przyjrzyjmy si uwanie rys. 19.D.6.
Zauwamy, e zwikszajc cen ywnoci z 1,50 do 3 dol. za
jednostk, wszystkie inne czynniki pozostawialimy bez zmian
- nie zmieniy si gusty, przedstawione przez krzywe
obojtnoci, bez zmiany pozostay rwnie zarwno dochd
pieniny, jak i cena odziey. Dlatego te znajdujemy si w
idealnych warunkach umoliwiajcych wytyczenie krzywej
popytu na ywno. I tak: przy cenie 1,50 dol. konsument
kupuje dwie jednostki ywnoci, co ukazuje punkt rwnowagi
B. Gdy cena wzrasta do 3 dol. za jednostk, nabywana jest
jedna jednostka ywnoci, w punkcie rwnowagi B. Jeeli
narysujemy lini budetu odpowiadajc cenie 6 dol. za
jednostk ywnoci, rwnowaga zostanie osignita w punkcie
B, a zakup ywnoci wyniesie 0,45 jednostki.

Przedstawmy teraz graficznie zwizek midzy cen

ywnoci a wielkoci zakupw ywnoci, utrzymujc
pozostae wielkoci na nie zmienionym poziomie (problemu
tego dotyczy pytanie 3., na kocu niniejszego Dodatku). W ten
sposb na podstawie krzywych obojtnoci wykrelimy sobie
pikn, opadajc krzyw popytu. Zauwamy, e czynic to, ani
razu nie potrzebowalimy uy terminu uyteczno - nasze
rozumowanie opieralimy wycznie na mierzalnych krzywych
obojtnoci.
SKOMPENSOWANE ZMIANY CENOWE A ILOCIOWA
TEORIA PIENIDZA
Przypumy, e wszystkie ceny zostay dokadnie
podwojone. atwo dostrzec, e sytuacja jest wwczas zupenie
taka, jak gdyby dochd zmniejsza si o poow. Dlatego te
podwojenie wszystkich cen moemy traktowa tak samo, jak
przesunicie z NM do N'M' na rys. 19.D.5. Teraz jednak trzeba
podwoi dochd; przenosi to konsumenta z powrotem na
pocztkow lini budetu NM. A wic rwnoczesne podwojenie
dochodu i wszystkich cen pozostawia lini budetu bez zmian.
W rezultacie mamy takie oto twierdzenie:
Zmiana wszystkich cen oraz dochodu w dokadnie takich
samych proporcjach w niczym nie zmienia wielkoci popytu w
punkcie rwnowagi.

Dostarcza to nam teoretycznego uzasadnienia ilociowej

teorii pienidza, omawianej obszernie w rozdziale 16.
Dlaczego? Jeli podwojeniu ulegaj zarwno wszystkie ceny,
jak i dochd, bd kupowa dokadnie te same co i dawniej
iloci dbr i usug. Bd potrzebowa dokadnie dwa razy
wikszych zasobw pienidza na to, by dokona transakcji o
dokadnie dwa razy wikszej wartoci. A zatem popyt na
pienidz (M) zostanie dokadnie podwojony. Szybko obiegu
pienidza definiowana jest jako iloraz wartoci zakupw (p1q1 +
p2q2 + ...) przez ilo pienidza (M). W naszym przykadzie
wszystkie p podwajaj si, ilo M take si dokadnie
podwaja, a wic szybko obiegu pozostaje nie zmieniona.
Ta bardzo wana waciwo popytu jest samym sednem
ilociowej teorii pienidza. Poniewa ceny i dochody w
okresach galopujcej inflacji przejawiaj tendencj do
rwnoczesnych zmian w jednakowym kierunku i skali, nie ma
nic dziwnego w tym, e szybko obiegu pienidza jest niemal
staa, tak e czny poziom cen zmienia si wraz z poda
pienidza. Takie byy dowiadczenia wielu krajw Ameryki
aciskiej, w ktrych stopa inflacji wynosia 100 lub 200%
rocznie.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Krzywa obojtnoci lub ,,krzywa jednakowej
uytecznoci skada si z punktw odpowiadajcych
jednakowo podanym wielkociom konsumpcji. Krzyw
obojtnoci rysujemy zazwyczaj jako krzyw wypuk w
kierunku pocztku ukadu (czy te majc ksztat misy),
zgodnie z empirycznym prawem malejcych wzgldnych
uytecznoci kracowych (czyli stp substytucji).
2. Kiedy konsument dysponuje staym dochodem
pieninym, ktry wydaje w caoci, i kiedy stoi wobec danych
rynkowych cen dwch dbr, jego moliwoci ruchu ograniczaj
si do przesuwania si wzdu linii prostej, nazywanej lini
budetu (lub lini moliwoci konsumpcyjnych). Stromizna tej
linii, czyli jej nachylenie, zaley od relacji dwch cen
rynkowych; jej odlego od pocztku ukadu zaley od
wielkoci dochodu.
3. Konsument bdzie si przesuwa wzdu linii budetu
a do chwili osignicia najwyszej z dostpnych mu krzywych
obojtnoci. W punkcie tym linia budetowa bdzie dotyka
krzywej obojtnoci, ale nie bdzie jej przecina. Std
rwnowaga znajduje si w punkcie stycznoci, w ktrym
nachylenie linii budetu (stosunek cen) dokadnie rwna si

nachyleniu krzywej obojtnoci (stopie substytucji czy te

wzgldnej kracowej uytecznoci dwch dbr). Jest to
dodatkowym uzasadnieniem twierdzenia, e w rwnowadze
kracowe uytecznoci musz by proporcjonalne do cen.
4. Spadek dochodu przesunie lini budetu w kierunku
pocztku ukadu wsprzdnych, co sprawi, e nabywane bd
mniejsze iloci obu dbr. Zmiana samej tylko ceny jednego z
dbr, przy innych wielkociach pozostajcych bez zmian,
spowoduje obrt linii budetu w taki sposb, e zmieni ona
swoje nachylenie. W kadym wypadku, jakakolwiek by
nastpia zmiana, zostanie osignity nowy punkt rwnowagi,
zapewniajcy najwyszy poziom zadowolenia. Znajduje si on
w nowym punkcie stycznoci, w ktrym kracowa uyteczno
na jednego wydanego dolara jest taka sama w kadym z
moliwych zastosowa. Porwnujc nowe i stare punkty
rwnowagi, moemy wykreli zwyczajn, opadajc, krzyw
popytu DD.
WANIEJSZE POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wyjanij, dlaczego przez kady punkt na mapie
obojtnoci przechodzi jedna i tylko jedna krzywa obojtnoci,
tj., dlaczego dwie takie krzywe nigdy si nie przecinaj.
2. Wyjanij, dlaczego konsument nie moe by w
rwnowadze, jeli znajduje si w takim punkcie na swej linii
budetu, w ktrym linia ta przecina krzyw obojtnoci. Co
powinien zrobi w konsument, aby osign rwnowag?
3. Uyj tabelki w celu przedstawienia kombinacji cen i
iloci wynikajcych ze zmiany ceny ywnoci na rys. 19.D.6.
Nastpnie nanie owe kombinacje na wykres. Bdzie on
przedstawia krzyw popytu na ywno. Dlaczego krzywa ta
jest opadajca? Co si stanie z krzyw popytu, gdy dochd
konsumenta wzronie?
4. Na rys. 19.D.4 oznacz krzywe obojtnoci liczbowymi
wskanikami poziomu uytecznoci l, 2, 3, 4. Udowodnij, e

dowolne cztery inne liczby dadz t sam pozycj rwnowagi

popytu, pod warunkiem, e zachowany zostanie porzdek ich
wielkoci czy mniej wicej te same proporcje. Wycignij std
wniosek, e w ekonomicznej teorii popytu potrzebna jest tylko
uyteczno porzdkowa (ordinal), za niekoniecznie
uyteczno kardynalna, tj. mierzona w liczbach
bezwzgldnych.
5. Problem dla zaawansowanych. Twoja funkcja
uytecznoci dla ywnoci, q1, i dla odziey q2, ma posta
logarytmicznej funkcji Webera-Fechnera i Bernouilliego, a
mianowicie U=logq1 + logq2. Moesz obliczy swoje
uytecznoci kracowe, obliczajc pochodne funkcji U dla
kadego qi: posuymy si regu rniczkowania logorytmu
naturalnego, mianowicie d(logqi)/dqi = 1/qi wskazujc, e gdy
konsumpcja ktregokolwiek dobra podwoi si, jego
uyteczno kracowa zmniejszy si o poow. Std obliczamy
uytecznoci kracowe dla ywnoci i odziey: MU1=/q1,
MU2=/q2. Aby zmaksymalizowa U przy ograniczeniu
budetowym: dochd (tygodniowy) = Y=P1q1+P2q2= wydatki
na dobra, stosujemy nasz regu maksymalizacji postulujc
rwno MU na jednego dolara:

Oznacza to, e wydatek na ywno, P1q1, musi by

dwukrotnie wyszy od wydatku na odzie, P2q2 czyli e dwie
trzecie naszego dochodu wydajemy na ywno i jedn trzeci
na odzie. Std ostatecznie funkcje popytu maj posta: q1* =
Y/P1. Sprawd wszystkie te stwierdzenia. Znajd take iloci
dla punktu rwnowagi, jeli Y= 12 dol., P1 = 1 dol., P2 =2 dol.

ROZDZIA 20
ORGANIZACJA PRZEDSIBIORSTWA l DOCHD
A
m
e
r
y
k
a

s
k
a
p
r
z
e
d
s

b
i
o
r
c
z
o

t
o
p
r
z
e
d
s
i

b
i
o
r
s
t
w
o
.
Calvin Coolidge

W tym rozdziale oraz w czterech nastpnych zajmujemy

si analiz sposobu funkcjonowania amerykaskiej gospodarki
rynkowej. Aby jednak zrozumie nasz cywilizacj biznesu,
musimy najpierw zrozumie organizacj i funkcjonowanie
przedsibiorstwa.
Pierwsza cz rozdziau doprowadzi nas do analizy
nowoczesnej korporacji, posugujc si gwnie analiz
konkretnych przypadkw. Nastpnie, w drugiej jego czci,
zajmujemy si finansow struktur korporacji, zwaszcza
dzisiejszych
gigantycznych,
czsto
wielonarodowych
korporacji.
Dodatek zawiera krtkie wprowadzenie do podstaw
rachunkowoci. Uchwycenie sensu rachunkowoci ma
zasadnicze znaczenie dla zrozumienia ekonomicznej teorii
przedsibiorstwa.
A. PRZEDSIBIORSTWO
WIELKIE, MAE l
NIESKOCZENIE MAE
W latach osiemdziesitych dziaao w USA przeszo 16 mln
przedsibiorstw. Wikszo z nich to mae jednostki bdce
indywidualn wasnoci poszczeglnych osb. Niektre s
spkami cywilnymi (jawnymi). Wiksze przedsibiorstwa
staj si raczej korporacjami, czyli spkami akcyjnymi.

Wikszo maych przedsibiorstw istnieje dzisiaj i znika

jutro: przecitna oczekiwana dugo ycia przedsibiorstwa
wynosi zaledwie okoo szeciu lat. ywot niektrych zakoczy
si bankructwem. O wiele wicej zamkn dobrowolnie sami
waciciele, aonie wzdychajcy nad utraconymi nadziejami i
kosztami zdobytego dowiadczenia. Bardzo niewiele dotrze do
radosnego finau, kiedy wacicielowi uda si sprzeda firm
jakiej gigantycznej korporacji za par milionw dolarw.
Szybciej ni wymieraj stare przedsibiorstwa, rodz si
nowe. Akutalna liczebno populacji przedsibiorstw czynnych
jest wynikiem skumulowania si w cigu ubiegych lat staej
nadwyki liczby narodzin przedsibiorstw nad liczb ich
zgonw. W miar wzrostu gospodarki moemy oczekiwa
systematycznego wystpowania takiej nadwyki.
W
kategoriach
ilociowych
malutka
wasno
indywidualna dziaajcego na wasny rachunek posiadacza
jest zdecydowanie dominujc form przedsibiorstwa. Ale z
punktu widzenia wartoci pieninej, siy politycznej i
ekonomicznej, wielkoci zatrudnienia i funduszu pac zaledwie
parset wielkich korporacji zajmuje strategicznie dominujce
pozycje. Rysunek 20.1 pokazuje, jak wyglda podzia
przedsibiorstw - z punktu widzenia iloci i wielkoci - na
najwaniejsze klasy.

MAE PRZEDSIBIORSTWO

Rzumy okiem na rol przedsibiorstw nieskoczenie

maych w gospodarce USA. W Stanach Zjednoczonych jest
prawie 200000 wacicieli maych sklepw z ywnoci i kady
z nich usilnie stara si zarobi na ycie. Istnieje prawie 200000
stacji benzynowych, 50000 drogerii i tak dalej. Razem
wziwszy, istnieje okoo 10 milionw malutkich
przedsibiorstw, z ktrych kade zarabia rocznie mniej ni 50
000 dolarw.
Niektre z tych przedsiwzi okazuj si bardzo udane.
Pozostaje jednak prawd, e przewanie przynosz one swoim
wacicielom niewiele wicej ponad to, co mogliby oni kosztem
mniejszego wysiku i przy mniejszym ryzyku zarobi, pracujc
dla kogo innego. To prawda: na wielkie firmy dysponujce
ca sieci powizanych ze sob sklepw (chain stores)
przypada okoo 65% ogu obrotw w handlu ywnoci, a
reszta rozkada si midzy przedsibiorstwa samodzielne.
Wikszo tych samodzielnych przedsibiorstw to sklepiki
spoywcze, interesy rodzinne, o dziennym obrocie okoo 500
dolarw. Czsto interes taki bywa zakadany przez ludzi
dysponujcych zaledwie paroma tysicami dolarw kapitau,
czyli sum mniejsz od poowy tego, ile potrzebuje sklep
spoywczy na zapewnienie obrotw gwarantujcych
wacicielowi dochd odpowiadajcy bodaj minimalnemu
wynagrodzeniu za woony wysiek.
Wikszo przedsiwzi na ma skal jest skazana ju
od samego swego pocztku. Kiedy pocztkowy kapita
waciciela wyczerpuje si, przedsibiorstwa takie s
skoczone. Tumaczy to, dlaczego dziaalno jednej trzeciej
do poowy wszystkich przedsibiorstw detalicznych ustaje w
cigu trzech lat.
Oczywicie, rne sfery dziaalnoci gospodarczej rni
si wielkoci niezbdnych inwestycji finansowych.
Zbudowanie nowoczesnej stacji benzynowej kosztuje wicej
ni 300 000 dolarw, ale dzierawic tak stacj od wielkiej
kompanii naftowej obnia si wielko pocztkowej inwestycji
do okoo 20 000 dolarw. Przedsiwzicia charakteryzujce si
du szybkoci obrotu zapasw - na przykad sklepy
warzywnicze - wymagaj stosunkowo mniej kapitau anieli
drogerie, sklepy z narzdziami czy sklepy jubilerskie, gdzie
wiele skadnikw zapasw bdzie lee na pkach przez okres
od jednego roku od piciu lat.
Oprcz kapitau niezbdnego do uruchomienia
przedsibiorstwa potrzebne s gigantyczne nakady wasnego
wysiku. Rolnicy prowadzcy samodzielne gospodarstwo w
miesicach letniego szczytu pracuj 50 do 60 godzin

tygodniowo. Szacowano te, i osoby pracujce na rachunek

wasny wkadaj tygodniowo - czy rocznie - o wiele wicej
godzin wasnej pracy anieli pracownicy najemni.
Pomimo to, ludzie chc dziaa na wasnym. Licz, e
ich przedsiwzicie moe odnie sukces. Jeeli nawet nigdy
nie uda im si zarobi wicej ni 20000 dol. rocznie i tak jest
co pocigajcego w tym, e czowiek moe na wasn rk
planowa i wykonywa rnorodne czynnoci, jakich wymaga
prowadzenie maego przedsibiorstwa.
PRZEDSIBIORSTWO JEDNOOSOBOWE
Bdziemy mie rozeznanie w podstawowych formach
organizacji zwanej przedsibiorstwem - (a) firma
jednoosobowa, (b) spka (cywilna), (c) korporacja (spka
akcyjna) - jeeli przeledzimy hipotetyczne dzieje jednego
przedsibiorstwa: dzieje jego rozwoju od skromnych
pocztkw do pokanej wielkoci korporacji.
Przypumy,
e
decydujemy
si
uruchomi
przedsibiorstwo trudnice si wytwarzaniem oprogramowania
komputerowego (software). Moe ju dawniej nauczylimy si
programowa i teraz mamy pomys na fascynujc gr video
lub
program
uatwiajcy
prowadzenie
ksigowoci
przedsibiorstwa. By moe, korzystamy z dyskietki z cudzym,
lukratywnym programem. Aby sta si firm jednosoobow,
nie potrzebujemy niczyjego pozwolenia. Po prostu budzimy si
ktrego ranka i powiadamy: Od dzisiaj jestem
przedsibiorc. I tak rzeczywicie jest.
Moemy naj tylu ludzi, ilu chcemy, moemy poyczy
tyle kapitau, ile si uda. Z kocem miesica to, co pozostanie
po pokryciu wszystkich kosztw, jest nasze: moemy zrobi z
tym, co chcemy. I nikt nam nie zabrania sign do kasy, wyj
z niej 10000 dol. (jeli jest tam tyle) i kupi sobie nowy
samochd. Pamitajmy jednak, e jako osoba fizyczna musimy
paci od wszystkich przychodw podatek dochodowy, a straty
przedsibiorstwa s naszymi wasnymi stratami. Jeeli z
naszych utargw nie bdziemy mogli pokry poniesionych
kosztw, nasi wierzyciele mog zada, bymy signli
gbiej, do rnych skadnikw naszego osobistego majtku:
takich jak samochd, dom, w ktrym mieszkamy z rodzin, i
caa reszta.
Z punktu widzenia prawa indywidualny waciciel firmy
ponosi nieograniczon odpowiedzialno za wszystkie dugi
swej firmy. Cay nasz stan posiadania - poza pewnym

znikomym minimum - bdzie stanowi pokrycie owych

dugw.

Wzrost przedsibiorstwa i potrzeba

krtkoterminowego kredytu
Mia niespodzianka: twj sklep z oprogramowaniem
osiga wielki sukces. Twoja pierwsza dyskietka (zatytuowana
Snack-Mam) robi furor wrd nastolatkw. Zarabiasz
wicej pienidzy, anieli oczekiwae, ale stwierdzasz, e
odczuwasz znacznie dotkliwszy brak gotwki ni kiedykolwiek
przedtem.
Dlaczego? Bo za to, co sprzedajesz, nikt nie paci ci z
gry, ty natomiast twoim programistom i dostawcom musisz
paci natychmiast po dostarczeniu towaru czy wykonaniu
usugi. Przez pewien czas wykadasz swoje pienidze, nie
otrzymujc nic w zamian, to znaczy: nic oprcz
prawdopodobiestwa pniejszych wpat z chwil, gdy twoja
nowa gra komputerowa wejdzie na rynek.
Do pewnego stopnia moesz uatwi sobie t trudn
sytuacj, nie pacc dostawcom a do koca miesica albo
nawet duej. Jednake istniej pewne granice czasu, przez
ktry twoi dostawcy pozwol ci zalega z zapaceniem
rachunku. A poza tym, dopuszczanie do tego, by stos nie
zapaconych rachunkw rs, jest raczej kosztown metod
zdobywania kapitau; rachunki bowiem czsto bywaj
opatrzone klauzul, e w przypadku zapaty przed upywem
trzydziestu dni masz zagwarantowane 2% dyskonta (rabatu).
Jeli z tego nie korzystasz, to w gruncie rzeczy pacisz bardzo
wysoki procent - do 24% w stosunku rocznym.
Potrzeby kredytowe. Dlaczego nie mona by pj do
miejscowego bankiera i uzyska od niego kredyt handlowy na
10, 13 czy 16%? Banki komercyjne zazwyczaj nie zaopatruj w
kapita przedsiwzi obarczonych ryzykiem (yenture
capital, tj. fundusze inwestycyjne na projekty o celach
spekulacyjnych lub o wysokim stopniu ryzyka). Wicedyrektor
banku oglda twj rachunek biecy i stwierdza, e saldo jest
bliskie zeru; jest to cakiem zrozumiae, zwaywszy, e w tym
samym tempie, w jakim wpywaj na wpaty, musisz
wypisywa czeki dla zaspokojenia coraz to bardziej natarczywych da wierzycieli.
Nawet bank promujcy innowacje zawahaby si przed
dostarczeniem kapitau przedsibiorstwu takiemu, jak twoje. Z

punktu widzenia banku jeste tylko jednym z bardzo wielu

przedsibiorcw. A przecie nawet w najlepszych czasach
wikszo czeka upadek, a z ca pewnoci pierwsza powana
recesja zmiecie wielu z powierzchni. eby naprawd dobrze
zabezpieczy swoje fundusze, bank musiaby obciy ci
dodatkow opat za ryzyko, wynoszc 5 do 10% rocznie
(lub wicej) oprcz zwykej stopy procentowej wynoszcej,
powiedzmy, 13%. W przeciwnym razie zyski z udanych
transakcji banku nie mogyby skompensowa strat wynikych z
zaangaowania si w inicjatywy nieudane1.
Masz jedn moliwo uzyskania poyczki bankowej,
zwaszcza jeeli naleysz do jakiej grupy mniejszociowej.
Urzd do Spraw Maych Przedsibiorstw (Small Business
Administration, SBA) mgby zachci bank do wsplnego z
nim udzielania ci poyczki. Albo te, by moe, istnieje jakie
popierajce
drobn
przedsibiorczo
towarzystwo
inwestycyjne, nastawione na osiganie ulg podatkowych, ktre
poyczy ci kapita w zamian za ewentualny udzia w twojej
firmie. W niektrych stanach istniej agencje rozwoju
gospodarczego,
dysponujce
pewnymi
ograniczonymi
funduszami, ktrych zadaniem jest czy to zatrzymywa
przedsibiorcw w miastach, czy to ciga ich do miast.
Pomimo rnych prb zdobycia kapitau, twoje
przedsibiorstwo nadal cierpi na ble okresu dorastania.
Wyczerpae wszystkie moliwoci zacignicia dalszego
kredytu kapitaowego.
By moe nadszed czas, aby rozejrze si za wsplnikiem.
* W Niemczech szeroko stosowano inne rozwizania: banki niemieckie wykupuj udzia w
danej firmie i uczestnicz w podziale zyskw. Tego typu udzia w majtku nieuchronnie prowadzi
do wzrostu odpowiedzialnoci banku za zarzdzanie firm, a niekiedy do sprawowania przez bank
monopolistycznej kontroli nad przedsibiorstwami. Dla tej przyczyny - a take z innych powodw w Stanach Zjednoczonych prawo zakazuje bankom komercyjnym tego rodzaju praktyk (na mocy
ustawy Glassa-Steagalla z 1933 r.).

SPKA
Zawsze mog zej si dwie osoby - lub wicej - i zaoy
spk. Kada zgadza si zapewni jak cz pracy i kapitau,
uczestniczy w jakim procencie w zyskach i, oczywicie, w
stratach czy w odpowiedzialnoci za dugi. Wystarczy zwyka
umowa ustna, ale powaniej jest - i zmniejsza to moliwo
nieporozumie - jeeli prawnik sporzdzi na pimie jakiego
rodzaju formaln umow o zawarciu spki. Spki jawne s
najmniej popularn form przedsibiorstwa. W USA istnieje
ponad milion spek jawnych, ale ich udzia w cznym obrocie
przedsibiorstw wynosi zaledwie 8% (zob. rys. 20.1).
Co do twojej komputerowej firmy: dowiedziae si, e
twj kolega ze szkoy interesuje si komputerami i dosta w
spadku 80000 dol. Kiedy przejrza twoje dyski,
zdecydowalicie si poczy wasze losy. Podobnie jak ty sam,
ma on pracowa dla firmy za - powiedzmy 20000 dol. rocznie
(ty dostajesz 24000 dol.). Ty bdziesz dostawa dwie trzecie
wszystkich zyskw lub pokrywa dwie trzecie strat, na niego
przypadnie jedna trzecia.
Twj wsplnik wyoy 80000 dol. w gotwce. Co ty
wniose do tego przedsiwzicia? Tylko troch czystych
dyskietek i komputer osobisty IBM. Wydaje si, e to nieduo.
W rzeczywistoci jednak wnosisz do spki aktywa
niematerialne wprawdzie, ale o istotnym znaczeniu:
umiejtno (know-how), dowiadczenie i wpraw, mark
handlow i reputacj - to, co si nazywa dobre imi lub
renoma. Krtko mwic, wnosisz potencjaln zdolno
osigania zyskw - po pokryciu wszystkich kosztw - w
wysokoci 30000 dol. rocznie. Tyle wynosi skapitalizowany
potencja dochodowy uprzednio dokonywanych przez ciebie
inwestycji2. Twojemu wsplnikowi dajesz prac za 20000 dol.
rocznie (tyle samo mgby zarobi gdzie indziej) i oprcz tego
za swoje 80 000 dol. nabywa on jedn trzeci owego potencjau
dochodowego wynoszcego 30 000 dol.
2

Dobre imi (renoma) i skapitalizowany potencja dochodowy s omawiane w Dodatku do

tego rozdziau powiconym rachunkowoci.

Uzyskanie takiej samej sumy rocznej z normalnych lokat

kapitaowych kosztowaoby go wicej ni 80000 dol. eby
zapewni
sobie
taki
dochd,
musiaby
kupi
dziewicioprocentowe obligacje rzdowe za 100000 dol. Tak
wic, jeeli pomin czynnik ryzyka, twj partner za swoje
80000 dol. dokonuje korzystnego zakupu, gdy ta lokata
przyniesie mu rocznie jakie 12,5%. Twoje dwie trzecie udziau
znajduje wic uzasadnienie we wniesionej przez ciebie
renomie firmy.

Tak wanie ronie nasze przedsibiorstwo

No i twoja firma dalej prosperuje i ronie. Kadego roku
obaj wsplnicy zgodnie postanawiaj poprzesta na dochodach
zastrzeonych umow (ktre s czym w rodzaju pac) oraz na
okoo jednej pitej swego udziau w zyskach, reszt za zyskw
wkadaj w przedsibiorstwo.
Dlaczego decyduj si wycofywa z przedsibiorstwa w
ogle jak cz zyskw? Dlatego, e potrzebna jest im
gotwka na opacenie federalnego podatku od dochodw
osobistych, ciganego nie tylko od wynagrodze za prac, ale
rwnie od udziaw w zyskach spki.
Dlaczego nowe przedsibiorstwa w rodzaju twojego
rozrastaj si? Oto kilka przyczyn.
Sprzeda twego produktu zwikszya si, gdy nazwa
firmy bya reklamowana i staa si szerzej znana, a take
dlatego, e zatrudniasz wicej sprzedawcw.
W miar jak ronie ilo wytwarzanych jednostek,
ujawniaj si korzyci produkcji na wiksz skal. Jeste w
stanie obniy cen, co prowadzi do dalszego zwikszania
zbytu.
Zaczyna dziaa nowy czynnik wzrostu, zwizany z
integracj pionow. Zdecydowae si uruchomi sie punktw
sprzeday detalicznej i w ten sposb firma dziaa nie tylko w
jednej fazie produkcji, ale w dwch.
Przedsibiorstwo ronie rwnie dziki integracji
poziomej. Wykorzystae okazj zyskownego wykupienia
pewnej liczby firm sprzedajcych konkurencyjne pakiety
programw.
Doszy nowe produkty komplementarne, jak monitory,
drukarki i usugi programowe. Jeste zdania, e skupienie tych
nowych linii dziaania pod jednym dachem przyczyni si do
korzystniejszego rozoenia kosztw staych, a twoi

sprzedawcy uwaaj, e rwnie dobrze mog przyjmowa

wicej zamwie.
Moesz nawet zrobi ze swego przedsibiorstwa
swoisty minikombinat, dodajc kierunki dziaalnoci nie
zwizane z podstawowymi (na przykad obrabiarki, naprawa
samochodw, stawianie horoskopw, piki golfowe).
Moesz si rozrasta, bo masz nisze koszty. U wielu
twoich konkurentw dziaaj zwizki zawodowe i koszty pac
s u nich wysokie. Moesz konkurowa z nimi cen dziki
temu, e u siebie stosujesz niezwizkowe stawki pac,
wynoszce tylko dwie trzecie tego, co pac twoi rywale.
Ale najprawdopodobniej twoja firma moe si rozwija
po prostu dlatego, e miae dobry pomys, ktry udao ci si
zmaterializowa w dobrze wykonanym produkcie, e
pracowae przez wikszo weekendw, e dobrze kierowae
swoim przedsibiorstwem i umiejtnie sprzedawae swj
produkt.
Nowe potrzeby kapitau i nowe jego rda
I znowu twoje przedsibiorstwo stoi wobec swoistego
paradoksu. Im wiksze odnosi sukcesy i im szybciej si
rozrasta, tym dotkliwszy staje si gd kapitau. 80000 dol.
nowego kapitau udziaowego wniesionego do
przedsibiorstwa nie pozostawao dugo w postaci gotwki.
Bardzo szybko przeksztaci si on w skadniki obrotowe, jak
produkcja w toku i zaopatrzenie w materiay biurowe. Cz
posza na pokrycie najpilniejszych zobowiza.
Reszt zuyto na pierwsz wpat wpacon na budynek
fabryczny, na nowy wielki komputer i na wyposaenie.
Zabezpieczeniem rnicy midzy pierwsz wpat a cen kupna
danego dobra kapitaowego jest hipoteka.
Pomimo nieustannego inwestowania zyskw w
przedsibiorstwo, jego wzrost sprawia, e cigle potrzebujesz
wicej kapitau i to wicej, ni mog ci da wszelkiego rodzaju
poyczki. Musisz znale nowe rdo kapitau udziaowego,
czyli funduszw dostarczanych przez wspwacicieli firmy.
Musisz do niej wprowadzi nowych ludzi, ktrzy wnios nowe
fundusze i bd partycypowa zarwno w zyskach, jak i w
stratach przedsibiorstwa.

Ujemne strony spki jawnej

Jedn z moliwoci pozyskania wikszego kapitau jest

przyjcie nowych wsplnikw. Nie ma adnych ogranicze ich
liczby. W dziaalnoci maklerskiej i w bankowoci zdarzay si
spki liczce wicej ni stu wspwacicieli. Z form spki
jawnej wie si jednak szereg niedogodnoci, co sprawia, e
dla wielkich przedsibiorstw nie jest ona praktyczna. Po
pierwsze, wikszo takich spek to spki z nieograniczon
odpowiedzialnoci. Kady partner odpowiada za wszelkie
dugi zacignite przez spk. Jeeli jeste wspwacicielem
spki w jednym tylko procencie, to gdy interes upadnie,
bdziesz zobowizany do zapacenia jednego procenta
wszystkich pozostajcych do zapacenia rachunkw, pozostali
wsplnicy za pokryj swe 99%. Przypumy jednak, e nie
bd oni w stanie zapaci swojej czci zaduenia. Wwczas
ty, wspwaciciel w jednym tylko procencie, moesz by
zobowizany do zapacenia za wszystko, nawet gdyby to
wymagao sprzedania twojej kolekcji rycin czy wystawienia na
licytacj
twego
domku
letniskowego.

Ta cecha nieograniczonej odpowiedzialnoci ujawnia,

dlaczego istnieje tendencja do ograniczenia tej formy spki do
niewielkich przedsiwzi indywidualnych, na przykad w
rolnictwie czy w handlu detalicznym. Po prostu, w wikszoci
sytuacji ryzyko jest za due.
Oprcz tego, z umow o spce wie si konieczno
skomplikowanych manewrw prawnych w przypadku kupna
lub sprzeday udziaw. Spka moe zosta rozwizana, gdy
ktra ze stron uzna istniejc umow za niewygodn dla siebie
i zechce si wycofa. Prawo o spkach uniemoliwia rwnie
dawnym wsplnikom sprzedanie swoich udziaw nowej
osobie bez zgody wszystkich pozostaych partnerw. Jeeli nie
mona osign porozumienia, spk trzeba rozwiza. Na
koniec, ze wzgldu na trudnoci i formalnoci prawne i
biurokratyczne, a take na nieograniczon odpowiedzialno,
spki jawne nie daj przedsibiorstwu dobrych moliwoci
pozyskiwania kapitau przez zapoyczanie si u wikszej liczby
ludzi. W tym celu trzeba uciec si do formy korporacji, tj.
spki akcyjnej. Dlaczego?
Nieograniczona odpowiedzialno, trudnoci pozyskania
wikszych kapitaw, komplikacje prawne i formalnoci
gwarantujce cigo to powane ujemne strony formy spki
jawnej.
B.KORPORACJA
W takiej sytuacji przypuszczalnie zdecydujesz si raczej
utworzy spk akcyjn ni rozbudowa spk jawn. Zwykle
bdziesz tworzy korporacj w tym stanie, w ktrym mieszkasz
i prowadzisz dziaalno gospodarcz. By moe, wolaby
jednak zlokalizowa siedzib swojej firmy w jakim innym
stanie, jak na przykad Delaware czy New Jersey, gdzie
przepisy szczeglnie uatwiaj zakadanie korporacji.
Wieki temu, zezwole na zaoenie korporacji wadze
udzielay bardzo rzadko, na podstawie specjalnych dekretw
wydawanych przez monarch lub wadze ustawodawcze.
Parlament lub Kongres zezwalay jakiemu przedsibiorstwu
uytecznoci publicznej czy kolejowemu na zaoenie
korporacji wyrabiajcej okrelone przedmioty i wykonujcej
okrelone funkcje.
Tak korporacj utworzon na mocy przywileju bya
Kompania Wschodnioindyjska. W XIX w. kolejnictwo w
Stanach, a take w innych krajach, na uzyskanie zezwolenia na
utworzenie korporacji musiao wyda nie mniej anieli na
budow torowisk. Stopniowo, w cigu ubiegego stulecia,

procedur tak zaczto uznawa za niesprawiedliw i regu

stao si uchwalanie oglnych ustaw o korporacjach,
gwarantujcych prawo do zaoenia korporacji bez maa
kademu i w kadej bez maa dziedzinie, bez koniecznoci
przegosowywania kadorazowo tej sprawy przez wadze
stanowe czy przez Kongres.

Za niewielkie honorarium prawnik sporzdza niezbdne

dokumenty i wprowadza do statutu korporacji uprawnienia
prawie e dowolnie rozlege. Wadze stanowe zatwierdzaj
statut automatycznie.
Przyjrzyjmy si, jak funkcjonuje ta procedura w
przypadku twojej firmy komputerowej. Pytanie kluczowe
dotyczy tego, kto bdzie wacicielem twojej korporacji. O
wasnoci decyduje to, do kogo nale udziay, czyli kapita
akcyjny danej spki (wicej szczegw o akcjach i innych
papierach wartociowych podamy dalej). Obaj, ty i twj
wsplnik, chcecie zachowa w swych rkach kontrol nad
now firm i dlatego 10 100 emitowanych akcji zatrzymujecie
dla siebie, decydujc si na sprzeda dalszych 10000 akcji
osobom z zewntrz.
Skrupulatna analiza skania nas do uznania, e warto
rynkowa 10000 udziaw wynosi co najmniej 300000 dol.,
wobec tego ustalacie j ogldnie na poziomie 25 dol. za akcj.
Oczekujecie, e wasza firma bdzie w stanie wypaca
dywidendy w wysokoci 2 dol. rocznie od jednej akcji (suma ta
bdzie rosn w miar inflacji), tak e nowi wspwaciciele
spki osign ze swych inwestycji godziwy dochd.
Kto kupi owe 10000 udziaw? Nie znacie wystarczajco
dobrze potencjalnych nabywcw, wobec czego decydujecie si
zby 10000 akcji za porednictwem lokalnego banku
inwestycyjnego. Tego rodzaju firmy handluj papierami
wartociowymi; jak kady kupiec, czerpi one zyski z rnicy
midzy cen kupna a cen sprzeday. Poniewa wasze
przedsibiorstwo jest niewielkie, bank bdzie si twardo
targowa, zwaszcza, i moe twierdzi cakiem zasadnie, e
koszty sprzeday tych walorw najprawdopodobniej bd do
wysokie. A wic bank inwestycyjny moe na przykad
zaoferowa 20 dol. za jedn akcj, planujc, e odsprzeda akcje
po cenie 25 dol. Gdyby wasza spka bya wielk firm,
moglibycie domaga si dla siebie a 24 czy nawet 24,5 dol. z
wynoszcej 25 dol. ceny sprzeday, w wyniku wystpujcej
midzy rnymi syndykatami bankw inwestycyjnych ostrej
konkurencji o prawo do puszczania waszych akcji na rynek.
Gdyby szo o wielk spk akcyjn, banki inwestycyjne
zgodziyby si zapewne na firmowanie nowej emisji 10000
akcji. Oznacza to, e gwarantowayby zakup - po ustalonej
cenie - caego pakietu udziaw. Gdyby za okazao si, e
rynek nie jest skonny do nabycia od banku inwestycyjnego
wszystkich tych akcji po wyznaczonej przeze cenie, wwczas
bank, nie za wy sami, musiaby pokry strat.

Zapewne jednak banki uznaj wasze przedsiwzicie za

zbyt mae i nie wyprbowane, by usprawiedliwia ryzyko
decyzji o gwarantowaniu emisji. Wobec tego podejmuj si
transakcji na zasadzie najlepszych moliwych do osignicia
wynikw (,,best effort basis). A jeeli nie uda im si sprzeda
wszystkich udziaw, bdziecie musieli poprzesta na mniejszej
sumie zgromadzonego kapitau.
STRUKTURA KORPORACJI (SPKI AKCYJNEJ)
Na szczcie, wszystko ukada si dobrze i za sprzedane
akcje otrzymujecie 200 000 dol. gotwk. Inaczej ni w
przypadku spki jawnej, nie musisz si interesowa ani tym,
kim s nabywcy udziaw waszej firmy, ani tym, e mog je
odprzeda. Nazwiska posiadaczy akcji, nowych - wraz z tob wspwacicieli firmy, s zarejestrowane w spce czy w
banku, ktry jest jej agentem, tak aby wiedzia, gdzie wysya
czeki na dywidendy i zawiadomienia o zebranach
akcjonariuszy.
Normalnie, posiadanie jednej akcji daje jej wacicielowi
prawo do jednego gosu. Take udzia w zyskach korporacji jest
wprost proporcjonalny do liczby posiadanych akcji. Ten, kto
ma 1000 akcji, dysponuje tysicem gosw i dostaje dywidendy
tysickrotnie wiksze ni ten, kto ma jedn akcj.
Zewntrzni waciciele 10000 akcji wpacili do spki
200000 dol. w gotwce. Ile wpacie ty sam i ile wpaci twj
wsplnik? Oczywicie, nie tyle gotwk, ile w postaci pokanej
iloci przynoszcych dochody aktyww; zakad wytwrczy,
komputery, oprogramowanie, urzdzenia, produkcja w toku i
tzw. dobre imi (co odpowiada, jak widzielimy,
skapitalizowanej
wartoci
niematerialnych
aktyww
przedsibiorstwa, zwizanych z jego nazw i znakiem
firmowym, patentami, dowiadczeniem - tzw. know-how - i tak
dalej).
Czy kto kontroluje cay ten proces w imi ochrony
potencjalnych inwestorw? Kiedy, dawno temu, przed rokiem
1929, i ty, i twj bank inwestycyjny bylibycie w stanie
rozd warto kapitau akcyjnego, operujc fantastycznymi
ocenami czy zapewnieniami i faszywymi liczbami. Moglibycie oszacowa renom firmy dowolnie wysoko,
ewentualnie przypisujc sobie nie 10100, ale 20100 akcji. Tego
rodzaju praktyki okrelano mianem rozwodniania kapitau
akcyjnego.
Praktyki takie s obecnie ograniczane. W USA kad
liczc si now emisj akcji naley podda ocenie Securities

and Exchange Commission (Komisji Papierw Wartociowych

i Giedy, SEC), agencji kontrolnej ustanowionej w okresie
Wielkiej Depresji w 1934 r. SEC, zanim dopuci do sprzeday
nowych akcji, bdzie musiaa si upewni, e stwierdzenia na
temat oferowanego kapitau nie s faszywe. Jednakowo
Komisja ta nie roci sobie pretensji do oceniania - czy
gwarantowania - wartoci owego kapitau. Caveat emptor
(niechaj kupujcy ma si na bacznoci) nadal dominuje w roli
zasady rzdzcej ocen wartoci akcji.

ZALETY l WADY KORPORACYJNEJ FORMY

PRZEDSIBIORSTWA
Zalety z punktu widzenia akcjonariuszy
Decyzja o przyjciu formy spki akcyjnej rozwizaa
wikszo problemw, jakie trapiy ci przy organizacji
przedsibiorstwa w formie spki jawnej. Jest to bowiem
prawie e idealna metoda pozyskiwania znacznych sum
kapitau.
Rzecz pierwszorzdnej wagi: kady udziaowiec spki
akcyjnej ma ograniczon odpowiedzialno. Zapaciwszy 25
dol. za kad akcj akcjonariusze nie musz si martwi, e
ryzykuj caym swoim majtkiem osobistym. Jeeli stanie si
to najgorsze i firma zbankrutuje, kady inwestor straci co
najwyej owe pierwotne 25 dol. wydane na zakup akcji.
Wikszymi stratami obciy go nie sposb.
Drugorzdne ju znaczenie ma fakt, e korporacja spka akcyjna - to bardzo dogodna forma prowadzenia
interesw. Ma ona odrbn osobowo prawn, uznan przez
pastwo. Moe by zaskarona do sdu i moe te skary
innych w imieniu wasnym (nie za w imieniu jej wacicieli).
Moe te zachowywa trwao istnienia, bez wzgldu na to,
ile razy akcje zmieniaj wacicieli, w wyniku sprzeday, cesji,
darowizny, zapisu itd. i bez wzgldu na to, czy istnieje
dziesiciu czy 10000 rnych wacicieli.
adna grupa akcjonariuszy nie moe zmusi adnej innej
ich grupy do sprzedania ani do zachowania swojej wasnoci, a
o podjciu normalnych decyzji przedsibiorstw rozstrzyga gos
wikszoci, a nie jednomylno. Z reguy akcjonariuszy jest
zbyt wielu, by dla podjcia kadej decyzji mona byo zwoa
wszystkich. Bd oni woleli dokona wyboru zarzdu - rady
dyrektorw - zoonego z dwunastu czonkw czy jakiej innej
zblionej ich liczby, reprezentujcych ich w okresach midzy
dorocznymi zgromadzeniami, podobnie jak w ustroju
demokratycznym wyborcy dokonuj wyboru reprezentujcych
ich przedstawicieli w ciaach ustawodawczych. Jak jednak
zobaczymy, problem zachowania zasad autentycznej
demokracji w wielkich korporacjach jest trudny do
rozwizania.
Przechodzc na form spki akcyjnej, stajemy jednak w
obliczu jednej wanej cechy ujemnej: rzd federalny obcia
zyski korporacji dodatkowym podatkiem.

Przypomnijmy, e w przypadku spki nieakcyjnej

wszelkie nadwyki ponad koszty przypadajce wacicielom s
opodatkowane tak, jak zwyke dochody osobiste. Spk
akcyjn traktuje si inaczej - jej dochd opodatkowuje si
dwukrotnie. Przypumy, e wasze przedsibiorstwo
komputerowe miao w 1984 r. zyski netto do opodatkowania w
wysokoci l mln dol. Suma ta zostaje opodatkowana wedle
stopy podatku federalnego od korporacji (corporate income tax,
podatek dochodowy od osb prawnych): 46% od wszelkich
dochodw przewyszajcych 100000 dol. Przypumy, ze
poow pozostaej sumy w wysokoci przeszo p miliona dol.
firma wypaca w postaci dywidend. Nastpnie dywidendy te
opodatkowuje si wedle stopy podatku od dochodw
osobistych wacicieli. Zauwamy jednak, e owe - w przyblieniu - wier miliona, ktre zatrzymano w firmie, nie
podlega podwjnemu opodatkowaniu - opodatkowuje si je
tylko raz, wedug stopy podatku dla spek akcyjnych.
W ostatnich latach to podwjne opodatkowanie dochodw
korporacji poddawano surowej krytyce. Jest to wysoka (ale
zdecydowanie nie za wysoka) cena, jak si paci za przywilej
ograniczonej odpowiedzialnoci i za atwo pozyskania
kapitau. Uporczywie ponawiano propozycje zintegrowania
podatku od dochodu spek akcyjnych i podatku dochodowego,
to znaczy, traktowania dochodu spki akcyjnej tak, jak gdyby
by to dochd z przedsibiorstwa nieakcyjnego, przypisywania
wszystkich tych dochodw wacicielom i opodatkowania ich
tylko jeden raz. Prowadzioby to do bardziej wyrwnanego
opodatkowywania rnych osb oraz dochodu z kapitau w
rnych dziaach gospodarki.

Korzy spoeczna
Kiedy premier Wielkiej Brytanii Gladstone odwiedzi
laboratorium Michaela Faradaya, a ten stara si zapozna go z
elektrycznoci, premier zapyta: Jaki jest poytek z
elektrycznoci? Na to Faraday odpowiedzia ironicznie: Sir,
przypuszczam, e pewnego dnia bdzie pan mg j opodatkowa. Z pewnoci korzyci pynce dla spoeczestwa z
istnienia spek nie sprowadzaj si wycznie do tego, e
pastwo moe ciga z nich podatki. Natomiast:
Produkcja na wielk skal jest efektywna technicznie,
wielka korporacja za dostarcza korzystnego dla inwestorw
sposobu dzielenia nieuniknionych ryzyk dziaalnoci

gospodarczej. Bez ograniczonej odpowiedzialnoci i bez

korporacji, gospodarka rynkowa po prostu nie byaby zdolna do
wykorzystania tych moliwoci, powstajcych z chwil gdy
trzeba przycign du poda kapitaw do przedsibiorstw
akcyjnych o efektywnej wielkoci, produkujcych wiele
rnorodnych komplementarnych dbr, ktre sumuj ryzyko i
rozkadaj je, i ktre najlepiej eksploatuj korzyci zwizane z
posiadaniem jednostek badawczych prowadzonych na liczc
si skal i z praktyk umiejtnego zarzdzania.
Takie jest ekonomiczne uzasadnienie formy osobowoci
prawnej zwanej korporacj czy spk akcyjn.

JAK KORPORACJA MOE POZYSKIWA KAPITA

Zauwaylimy, e najwiksz zalet wielkiego
przedsibiorstwa akcyjnego jest to, e jest ono w stanie
pozyskiwa znaczne sumy pienidzy i nastpnie angaowa je
w efektywn produkcj na wielk skal. Jak to robi? Jakie s
dostpne formy finansowania? Tablica 20.1 ukazuje rda
wszystkich funduszy uzyskiwanych przez krajowe spki
akcyjne w Stanach Zjednoczonych w 1983 r. Zwrmy uwag,
i dotyczy to funduszw pozyskiwanych na cao inwestycji,
cznie z odtworzeniem rodkw trwaych. Zaskakujce jest, e
wikszo pozyskiwanych rodkw to fundusze wewntrzne
przedsibiorstwa, pochodzce z odpisw na amortyzaj i z nie
rozdzielonych zyskw. Dla zdobycia takich funduszw firma
musi si po prostu zdecydowa na niewypacanie caoci
osiganych zyskw.

Niektre fundusze uzyskuje si z zewntrz, spoza

przedsibiorstwa. Pochodz one z obligacji i hipotek, z kredytu
bankowego oraz z akcji. S to rne formy papierw
wartociowych (securities), ktre s legaln form zaduenia
firmy.
Obligacje
Po pierwsze, mona wypuszcza obligacje (bonds). Jest
to po prostu pewien szczeglny rodzaj skryptu dunego
(promissory note), adnie wydrukowany na arkusikach papieru
o pozacanych brzegach, wypuszczany w odcinkach po 1000
dol. lub o jakiejkolwiek innej wartoci tak, aby atwo byo je
sprzeda na rynku. Obligacja jest to zobowizanie do
wypacania - co 6 miesicy lub w jakich innych terminach pewnej okrelonej iloci dolarw odsetek, a do chwili, gdy
obligacja dojrzeje, tj. gdy nadejdzie data penej spaty.
Zacigajca dug firma zobowizuje si spaci wtedy ca
sum, na jak opiewa obligacja, wedle jej wartoci nominalnej.
Zazwyczaj odsetki i kapita musz by spacane
terminowo, bez wzgldu na to, czy firma osigaa zyski czy te
nie. W przeciwnym razie przedsibiorstwo nie realizuje swoich
zobowiza z tytuu emitowanych obligacji i moe by - jak
kady niewypacalny dunik - sdownie uznane za bankruta.
Dug bankowy
Kredyt bankowy i inne krtkoterminowe rodzaje
zaduenia w ostatnim dziesicioleciu prawie dorwnay
akcjom i obligacjom jako gwne rda nowych funduszy dla
przedsibiorstw (zob. tabl. 20.1). Inaczej ni obligacje i akcje,
zobowizania dunicze w stosunku do bankw nie s
sprzedawane na rynkach finansowych. Jest to raczej pewien typ
poyczki wynegocjowanej midzy dan firm a bankami, na
og bankami komercyjnymi.
Dug bankowy to poyczka w wysokoci pewnej
okrelonej sumy pienidzy. S dwie wane rnice midzy
obligacjami i dugiem bankowym. Po pierwsze, poyczka
bankowa jest krtkoterminowa, i dojrzewa (tj. ma termin
spaty) w okresie od paru miesicy od trzech lat. Po drugie, jest
ona oprocentowana wedug stopy zmiennej, wahajcej si w
gr lub w d wraz z ruchem krtkoterminowych stp
procentowych. Z punktu widzenia przedsibiorstwa, gwn
zalet poyczki bankowej jest to, i jej zaciganie nie wymaga
uciliwych i kosztownych formalnoci, zwizanych z
rejestracj w SEC. Wystarczy przekona bank, e poyczanie

twemu przedsibiorstwu jest bezpieczn forma lokaty, no i

zapaci dan cen.
Akcje zwyke
Emitowanie obligacji oraz emitowanie akcji (common
stocks) to dwie przeciwstawne metody finansowania.
Waciciele akcji zwykych dostarczaj kapitau akcyjnego
(equity capita1). Uczestnicz oni w zyskach i maj wpyw na
decyzje przedsibiorstwa, ale musz rwnie uczestniczy w
stratach. Z akcjami wie si ryzyko wiksze ni z obligacjami,
nie wypaca si bowiem radnych dywidend od akcji dopty,
dopki najpierw nie zostan wypacone odsetki od obligacji.
Chocia waciciel obligacji otrzymuje dochd w bardziej
ograniczonej wysokoci, jednak bardziej stay. Dopki
korporacja nie zbankrutuje czy nie bdzie zagroona
bankructwem, waciciel obligacji normalnie nie ma prawnej
kontroli nad decyzjami przedsibiorstwa. Rozumny zarzd
bdzie jednak dba o to, by pozostawa w dobrych stosunkach
z wszystkimi, ktrzy ewentualnie, w przyszoci, mog by
dostarczycielami funduszy.
Warto tu zrobi pewn dygresj na temat fikcyjnego
charakteru kontroli wspwacicieli nad wielk korporacj.
Z punktu widzenia prawa prawd jest, e akcjonariusze Genera
Motors, IBM, AT&T oraz innych gigantw s wacicielami
odnonych firm, wybieraj zarzd i sprawuj - potencjalnie kontrol nad tymi przedsibiorstwami. W rzeczywistoci, cz
kapitau akcyjnego, jak musiaaby dysponowa dana osoba, by
mc kontrolowa takiego Behemota, przekracza granice tego,
co posiada jednostka. I tak: wielk korporacj mona by
kontrolowa posiadajc 20% udziaw. Wymagaoby to jednak
akcji o wartoci 5 czy 10 mld dol.; nie s to sumy kieszonkowe,
nawet dla bardzo bogatych. W rezultacie, jak to zobaczymy
dalej,
moliwo
faktycznego
sprawowania
przez
akcjonariuszy efektywnej kontroli nad wielkimi korporacjami
publicznymi jest bardzo niewielka.
Hybrydy
Poza tym istnieje wiele hybryd czy papierw
wartociowych kombinowanych, czcych pewne cechy
obligacji i akcji. I tak, akcje uprzywilejowane (preferred
stocks) maj zagwarantowany pewien okrelony przychd, tak
jak obligacje, ale dywidendy mog by nie wypacane bez
wywoania bankructwa.
Poza tym, obecnie widzi si rynki, na ktrych handluje
si opcjami. Opcja jest to prawo zakupu, powiedzmy, stu

akcji IBM po 120 dol. w kadej chwili w cigu najbliszych

trzech miesicy. Dla przykadu, wyobramy sobie, e akcje
IBM obecnie sprzedawane s po 110 dol. Czy wobec tego opcja
taka ma jak warto? Niewtpliwie tak, bo kurs akcji IMB
moe wzrosn do 130 dol., w ktrym to przypadku
zrealizowanie owej opcji bdzie warte 1000 dol. [=100 x (130
dol.120 dol.)]. Mona nabywa opcje na wiele typw akcji,
na bilety skarbowe i na obligacje i doznawa w zwizku z tym
we wasnym gabinecie rozkosznych emocji w stylu
dostarczanych przez Las Vegas.

Zalety rnorodnych papierw wartociowych

Z punktu widzenia inwestora, takie oto uszeregowanie obligacje, akcje uprzywilejowane, akcje zwyke i opcje - jest
zazwyczaj zgodne ze zwikszajcym si stopniem ryzyka,
ktrego wzrost kompensuj rosnce szans osigncia
powaniejszych zyskw z tytuu wzrostu wartoci kapitau
(albo zwyek kursu wchodzcego w gr papieru
wartociowego).
Procent, ktry obecnie moe przynie obligacja wysokiej
jakoci, wynosi w przyblieniu od 12 do 15%, a dobra akcja
uprzywilejowana moe przynie mniej wicej tyle samo.
Poniewa kurs akcji zwykych moe wzrosn i moe to
przynie ich wacicielom zwikszenie wartoci kapitau,
czsto mamy do czynienia z ca gam dywidend,
rozpoczynajc si na poziomie niszym od przychodu z
obligacji: niektre akcje rozwojowe z perspektyw wzrostu
wartoci (growth stocks), jak na przykad akcje IBM, przynosz
w postaci dywidend o wiele mniej anieli najbezpieczniejsze
obligacje rzdowe.
Bdem byoby myle, e obligacje s lokat absolutnie
pewn. Jeszcze niedawno, w 1983 r., obligacje stanu
Waszyngton wartoci 2 mld dol. byy niewypacalne, poniewa
znajdujce si w budowie elektrownie atomowe okazay si
zbyt kosztowne i instalacje poszy na zom. Zasadnicze ryzyko
zwizane z lokatami w przedsibiorstwa akcyjne polega na
moliwoci utraty zarwno dochodu, jak i samych aktyww.
Niezalenie od ryzyka, e dana korporacja nie bdzie w
stanie spaci czy to odsetek od obligacji, czy to kapitau, kursy
obligacji skacz to w gr, to w d za kadym razem, gdy
ulega zmianie stopa procentowa. W cigu pitnastu lat inflacji i
gwatownego wzrostu stp procentowych inwestorzy nauczyli
si, e i na obligacjach mog straci i e mog one straci

realn si nabywcz. Rzeczywicie, od 1979 r. kursy obligacji

wahaj si rwnie gwatownie, jak kursy akcji.
W ostatnich latach finansowanie kapitau korporacji (spek
akcyjnych) opiera si w rosncym stopniu na zadueniu3.
Oznacza to, e uksztatowa si w nich stosunek emitowanych
obligacji do akcji (albo zaduenia do kapitau akcyjnego) o
wiele wyszy ni we wczeniejszych okresach. Dlaczego tak
si stao? Spki zwikszaj zaduenie gwnie dlatego, e
wypaty z tytuu odsetek potrca si od podstawy
opodatkowania, a wypaty z tytuu dywidend nie potrca si.
(Tym samym zasada podwjnego opodatkowania dochodu
spek akcyjnych nie stosuje si do dochodw finansowanych z
dugu, o czym czsto lubi zapomina zwolennicy
zlikwidowania podatku od spek akcyjnych.) Przeciwwag dla
korzystnych aspektw finansowania drog zaduania si jest
jednak due ryzyko zwizane z silniejszym oparciem na
dugach: za koniunktura moe tak ograniczy zyski, e spka
nie bdzie w stanie zadouczyni swoim zobowizaniom.
Takie wanie ryzyko sprawio, e na pocztku lat
osiemdziesitych wiele spek zostao uznanych za bankrutw.
3

W orginale uyto terminu leverage, oznaczajcego stopie wykorzystania zaduenia

(obligacje i kredyt bankowy) jako rde finansowania kapitau przedsibiorstwa (przyp.
tumacza).

WIELKIE KORPORACJE
Jakkolwiek nie naley sdzi, e wszystkie spki
akcyjne przechodz przez te stadia, nasz pomylnie
rozwijajc si firm komputerow doprowadzilimy ju na
do wysokie szczeble drabiny sukcesu. W pozostaej czci
niniejszego rozdziau bdziemy si zajmowa pozycj i si
ekonomiczn wspczesnej wielkiej spki akcyjnej, a take
problemami, jakie ona stwarza dla gospodarki amerykaskiej.
To te wanie korporacje - owe piset firm z czasopisma
Fortun - odgrywaj dominujc rol w dzisiejszej gospodarce.
Rejestr
piciuset
najwikszych
korporacji
przemysowych czyta si jak co w rodzaju listy honorowej
biznesu amerykaskiego, a kada prawie zawarta tam nazwa
znajduje si na licie sw powszechnie znanych w kadym
domu. Na pocztku spisu spek przemysowych bd
towarzystwa naftowe, takie jak Exxon, Mobil, Texaco,
Standard Oil of California, Gulf, firmy samochodowe, jak
Genera Motors i Ford; wielkie przedsibiorstwa komputerowe
i elektroniczne, jak IMB, Genera Electric, IT&T, firmy
chemiczne, jak Du Pont i Dow Chemical oraz wiele innych.
Ale obecnie gospodarka amerykaska staje si w coraz
wikszym stopniu gospodark usugow, a coraz waniejszym
elementem staj si dziay takie, jak bankowo, ubezpieczenia,
finanse, handel detaliczny, transport i wszelkiego rodzaju
usugi. Uwzgldniajc t tendencj, Fortun zestawia niedawno list Piciuset w usugach - spis piciuset najwikszych
korporacji usugowych. Obejmuje ona banki komercyjne jak
Citicorp i Bank of America; towarzystwa ubezpieczeniowe, jak
Prudential i Metropolitan; detalistw i kupcw jak Sears and
Phibro-Salomon; oraz usugi publiczne, jak AT&T, GTE i
Pacific Ga & Electric.
W sumie, w 1983 r. istniao 295 spek przemysowych o
rocznych obrotach powyej jednego miliarda dolarw.
Dochodz do tej listy spki wielonarodowe o nazwach
takich jak: Royal-Dutch Shell, British Petroleum, Fiat, Unilever
i wiele innych. I rzeczywicie, na licie pidziesiciu
najwikszych spek wiata figuruje 27 spek zagranicznych:
reszta to firmy amerykaskie.
Wielka skala rodzi sukces, sukces za rodzi kolejne
sukcesy. Istniej jednak take ekonomiczne i polityczne bariery
dla skali. Z danych statystycznych o zyskach zdaje si wynika,
e stopa zysku ronie wraz ze wzrostem wielkoci

przedsibiorstwa. Ale najwiksze firmy kadej gazi zdaj si

osiga relatywne zyski troszeczk mniejsze od zyskw firmy o
rozmiarach nieco od nich mniejszych.
Co wicej, z tego tylko faktu, e wielkie korporacje
rzadko bankrutuj, nie naley wyciga wniosku, e
hierarchiczny porzdek dziobania wrd korporacji jest
ustalony raz na zawsze. Miejsca w hotelu mog by zawsze
zapenione gomi, ale za kadym razem s to inne osoby;
podobnie i skad listy najwikszych korporacji jest zmienny. I
tak, jeli spojrzymy na list dziewiciu najwikszych spek w
Stanach Zjednoczonych w 1909 r., to stwierdzimy, e w 1984 r.
ani jedna z nich nie utrzymaa si w prowadzcej dziesitce.

Rozdzia wasnoci i kontroli w wielkiej korporacji

Przyjrzyjmy si wewntrznemu funkcjonowaniu tych
gigantycznych spek. Naley przede wszystkim zauway, e
wszystkie znajduj si w posiadaniu szerokiego ogu. Udziay
moe kupi kady, nie s one wasnoci prywatn,
prywatnie posiadan przez jedn rodzin. Cech najbardziej
uderzajc jest rozproszenie wasnoci midzy wiele tysicy
drobnych akcjonariuszy.
W 1983 r. akcje AT&T posiadao przeszo 3 miliony ludzi.
Ale 94% owych wacicieli miao mniej anieli 500 akcji, a
aden waciciel nie posiada caego procentu oglnej liczby
akcji.
Gieda stawia sobie jako cel doprowadzenie do kapitalizmu
ludowego, w ktrym masy miayby znaczny udzia we
wasnoci kapitau spoeczestwa. Jakkolwiek 42 mln ludzi to
bezporedni waciciele takich czy innych akcji zwykych,
jednak tylko jedna osoba na dziesi osiga z tej wasnoci
jaki godny uwagi dochd. Rozproszenie owe wzmaga fakt, e
w 1981 r. prawie 400 mld dol. (na 1500 mld dol. w akcjach
ogem) pozostawao w posiadaniu funduszw emerytalnych,
towarzystw ubezpieczeniowych i funduszy powierniczych.
W swoim klasycznym studium4 Berle i Means podkrelali,
e to daleko posunite rozproszenie wasnoci kapitau
akcyjnego doprowadzio do rozdziau wasnoci i kontroli.
Nowe badania dowodz, e w typowym gigancie
korporacyjnym cay zarzd (dyrektorzy, jak i pozostali
urzdnicy) jest w posiadaniu zaledwie okoo 3% akcji
zwykych.

Przejmowa! Jednake w ostatnich dziesicioleciach

menederowie utracili cz swoich moliwoci prowadzenia
korporacji w sposb w peni autonomiczny. Jest to okres walk
toczonych o przejmowanie przedsibiorstw akcyjnych i ich
fuzje.

4
A. A. Berle jr., Gardner C. Means The Modern Corporation and Private Property,
Commerce Clearing House, New York 1932. R. J. Larner w 1966 r. w artykule zamieszczonym w
American Economic Review, sugerowa, e teza Berle-Meansa o rozdziale wasnoci i kontroli
jest obecnie bardziej prawdziwa ni w 1929 r.: sze z dwustu najwikszych korporacji byo
wasnoci prywatn (80% lub wicej) w 1929 r., a w 1963 r. - adna; 84,5% najwikszych firm nie
ma grupy akcjonariuszy, ktra by posiadaa wicej ni 10% akcji.

Jaki moe by typowy przebieg takiego procesu?

Przypumy, e firma nafciarska Lazy T-Oil siedzi na pewnej
iloci bogatych z ropy i gazu. Zasoby te wedug cen
biecych warte s wiele milionw, ale zarzd obrs w sado
dziki atwym zyskom zrealizowanym w epoce wysokich cen
ropy i kontentuje si tym, co ma.
Inna natomiast firma, na przykad jaka spka z brany
tytoniowej czy stalowej, jest zdania, e perspektywy brany
rysuj si marnie i rozglda si za bardziej obiecujc sfer
dziaania. Takie korzystne moliwoci dostrzega w Lazy-T,
ktrej akcje sprzedawane s teraz po 30 dol., jakkolwiek z dokadnej kalkulacji wynika, e zasoby ropy tej firmy
pozwalayby osign cen 60 dol. Nasze przedsibiorstwo
tytoniowe lub stalowe zgasza wobec tego ch nabycia (lub
skada formaln ofert zakupu) akcji Lazy-T po 45 dol. za
akcj. Akcjonariusze zgadzaj si. Przejwszy kontrol nad
przedsibiorstwem, nasi waciciele wkadaj swj godny
zysku kapita w program intensywnych wierce, wic rycho
ropa i gaz zaczynaj pyn szerokim strumieniem.
Z przykadu tego zdaje si wynika, e moliwo przejcia
przedsibiorstwa przez inn firm moe zapobiega
nieefektywnoci dziaa zarzdu. Analiza faktycznych
przypadkw przejmowania przedsibiorstw niezupenie
potwierdza to optymistyczne wyobraenie, jakoby lk przed
przejciem czy fuzj wymusza na amerykaskich menederach
utrzymywanie si w formie. Czsto jednak perspektywa
ewentualnego przejcia przez inn firm bywa zarwno
lekarstwem na nieefektywn rutyn funkcjonowania danej
korporacji, jak i rodkiem przezwyciajcym ospao jej
kierownictwa. Nie ulega te wtpliwoci, e moliwo
przejcia oddziaywa hamujco na niektre wyskoki
kierownictwa. Nad wspczesnymi przedsibiorstwami kontrol
sprawuj rynki, nie za akcjonariusze.
Rewolucja menederska. Kto waciwie podejmuje decyzje w
spkach akcyjnych? Przede wszystkim klasa profesjonalnych
menederw, ktrej znaczenie stale ronie - John Kenneth
Galbraith nada jej miano technostruktury5. Kapitanowie
przemysu z dawnych lat, niezalenie od swych talentw,
kreatywnoci i umiejtnoci kalkulowania ryzyka, niezbdnych
do tworzenia wielkich przedsibiorstw, czsto zachowywali si
po trosze jak piraci - taki by ich styl i stosunek do interesu
publicznego (do licha z tym). Stopniowo, w wielkich
korporacjach, dawnych ich twrcw zastpowali nowego typu
menederowie. Rzadziej si zdarza, by byli to wybijajcy si

ludzie z nizin; czciej s oni absolwentami uniwersytetw

Harvarda,
Stanford
czy
innych
czoowych
szk
ekonomicznych. Najprawdopodobniej przeszli szkolenie
specjalistyczne i maj kwalifikacje kierownicze. Nowy
profesjonalny kierownik zrczniejszy jest w stosunkach
midzyludzkich (public relations) i lepiej sobie daje rad z
manipulowaniem ludmi; z koniecznoci jest on w wikszym
stopniu biurokrat, czsto zainteresowanym w utrzymaniu
status quo, jak i w podejmowaniu ryzyka.

Zob. rozdzia 35, zawierajcy dokadniejsze omwienie dyskusji Galbraithowskiej krytyki

kapitalizmu amerykaskiego.

Normalnie osob najwaniejsz bdzie prezes rady

dyrektorw, czsto zwany dyrektorem naczelnym (chief
executive officer) danej korporacji6. Formalnie jednak
korporacj kieruje rada dyrektorw, skadajca si z pewnej
grupy ludzi z wewntrz, jak i znajcych si na rzeczy ludzi z
zewntrz, nierzadko cieszcych si pewnym szczeglnym
prestiem. W sumie, poszlibymy za daleko mwic, e
wikszo rad sprowadza sw dziaalno do przykadania
aprobujcej piecztki na decyzjach ju powzitych przez kadr
kierownicz danej spki; ale prawd jest, e dopki zarzd
cieszy si zaufaniem Rady, ciao to zazwyczaj nie podejmuje
czynnej interwencji na rzecz narzucenia firmie takiej czy innej
polityki.
Jest to taka sama administracyjna procedura, jak zazwyczaj
stosuj rady nadzorcze prywatnych szk czy uniwersytetw
prywatnych i nie odbiega ona daleko od stosowanej w ustroju
parlamentarnym - przyjmowanej w Wielkiej Brytanii i gdzie
indziej - zasady odpowiedzialnoci ministrw.
Konflikt
interesw.
Mwic
oglnie,
midzy
kierownictwem firmy a jej akcjonariuszami nie wystpuje
sprzeczno interesw. I jedni i drudzy s zainteresowani w
maksymalizacji zyskw przedsibiorstwa czy w zwikszeniu
wzrostu dochodw przypadajcych na jedn akcj i jej ceny
rynkowej. Rozbieno interesw jednak - czsto rozstrzygana
na korzy kierownictwa - moe wystpi w dwch wanych
sytuacjach.
Po pierwsze, czonkowie kierownictwa spki zasiadajcy w
radzie mog gosowa za przyznaniem im samym czy ich
przyjacioom lub krewnym wygrowanych uposae,
funduszw na pokrycie wydatkw, premii i wysokich emerytur
kosztem akcjonariuszy.
Inny konflikt interesw moe wystpowa w zwizku z nie
rozdzielonymi zyskami. Jak krlowie czy cesarze, kierownicy
przedsibiorstw przejawiaj zrozumia tendencj do wysikw
na rzecz wzrostu i utrwalenia wielkoci swej firmy. Motywy
psychologiczne s skomplikowane i wcale nie zawsze egoistycznej natury. Pomimo to jednak, gdy zyski obracane s na
dalsze zasilanie danego przedsibiorstwa, niekiedy s powody,
by przypuszcza, e kapitay te sami akcjonariusze mogliby
korzystniej zainwestowa gdzie indziej albo te wyda na
konsumpcj. I rzeczywicie, niekiedy bywa i tak, e lepiej by
zlikwidowa dan firm, spaci jej kapita albo te zgodzi si
na fuzj z jakim innym przedsibiorstwem. Rzadko jednak
zdarzaj si sytuacje, w ktrych kierownictwo z entuzjazmem

gosuje za utrat wasnych posad i wycofaniem si firmy z

interesw.
6

Organizacja spki polskiej jest odmienna od organizacji spki amerykaskiej, gdzie rada
dyrektorw (board of directors) wyania zarzd (przyp. tum.).

WAHADO PRZECHYLA SI W PRAWO

P wieku temu wiele osobistoci politycznych pitnowao
praktyki wiata biznesu, a ludzie interesu otrzsali si na samo
wspomnienie tego czowieka - Franklina D. Roosevelta.
Troch tej nieufnoci utrzymywao si za czasw administracji
Johna F. Kennedy'ego - mia on jakoby rzec, kiedy koncerny
stalowe podwyszyy swoje ceny: Mj ojciec zawsze mi
powtarza, e wszyscy biznesmeni to sk..., ale a dotd nigdy w
to nie uwierzyem.
Czasy si zmieniy. Do szkoy biznesu stoj kolejki
chtnych. Prezydenci - zarwno demokraci, jak republikanie zasigaj opinii bankierw z Wall Street, Gospodarczego
Okrgego Stou czy Izby Handlu. Wahado opinii publicznej
przechyla si obecnie ku zwikszeniu zaufania do ludzi
interesu. Z powodu tej zmiany postaw, a take wskutek
wzrostu sceptycyzmu w odniesieniu do sukcesw interwencji
pastwa, w ostatnich latach ogldalimy powszechne
osabienie zapdw kontrolnych rzdu w stosunku do
przemysu, a take mniej ochocze egzekwowanie
ustawodawstwa przeciwtrustowego. Raz jeszcze wielu jest
skonnych zgodzi si ze zdaniem Calvina Coolidge'a, e
amerykaska przedsibiorczo to przedsibiorstwo.
Na jak dugo? Tego nikt nie potrafi powiedzie. By moe
a do chwili, gdy zdarzy si kolejna afera finansowa i wahado
znowu odchyli si w lewo.
* * *
Rozdzia ten przeprowadzi nas w byskawicznym
tempie przez wiat drobnego, redniego i wielkiego biznesu.
Widzielimy, jak poszczeglne jednostki mog inicjowa,
finansowa i prowadzi swoje mae przedsibiorstwa. Obecn
gospodark jednak w rosncym stopniu zaludniaj korporacje,
ktrych akcje znajduj si w publicznym obrocie giedowym7,
zasilane przez fundusze zgromadzone wrd tysicy
inwestorw. Dla tych, ktrzy by chcieli bliej si przyjrze, jak
firmy prowadz ksigowo, jest Dodatek do tego rozdziau,
wprowadzajcy do ksigowoci przedsibiorstw.
7

W oryginale publicly owned, co dosownie znaczy bdce wasnoci publiczn, ale

stosowane jest tylko w celu wskazania, e akcje danej firmy s dopuszczone do publicznego obrotu
giedowego (przyp. tum.).

Dla podsumowania przegldu organizacji

przedsibiorstw jest to odpowiedni moment, aby wrci do

ekonomicznej analizy przedsibiorstw. W nastpnym rozdziale

przejdziemy do analizy pomiarw kosztw; jest to preludium
do przedstawienia prawidowoci kryjcych si za krzyw
poday przedsibiorstw.

PODSUMOWANIE

A. Przedsibiorstwo wielkie, mae i nieskoczenie

mae
1. Populacja przedsibiorstw amerykaskich jest wynikiem
kumulowania si nadwyki liczby ich narodzin nad liczb
zgonw. Wikszo firm, to malekie jednoosobowe
przedsibiorstwa, dziaajce przewanie w handlu detalicznym i
w usugach. Takie mae przedsibiorstwa pojawiaj si rokrocznie caymi setkami, ale stopa umieralnoci jest wrd nich
bardzo wysoka.
2. Rne typy przedsibiorstwa maj rne zalety i wady.
Mae przedsibiorstwa s elastyczne, mog inicjowa produkcj
nowych wyrobw, mog wchania inne firmy i mog rwnie
szybko znika z powierzchni. Maj one jednak t podstawow
wad, e nie s zdolne do zebrania wielkiej iloci kapitau
pord rozproszonych inwestorw. Dzisiejsza wielka
korporacja,
ktrej
pastwo
gwarantuje
ograniczon
odpowiedzialno, jest zdolna do zgromadzenia miliardowych
kapitaw drog zapoyczenia si w bankach, u nabywcw
obligacji i posiadaczy ich wasnych akcji.
B. Korporacja (spka akcyjna)
3. Wspczesne korporacje maj dostp do rnych rde
funduszy. Najwaniejsze jest finansowanie ze rodkw
wasnych, osiganych dziki reinwestowaniu zyskw czy
funduszy amortyzacyjnych. rodki z zewntrz pochodz przede
wszystkim z emisji akcji zwykych (ktre s tytuami wasnoci
danej firmy), obligacji (ktre s zobowizaniem do spaty
odsetek oraz kapitau w cigu pewnego, ustalonego okresu)
oraz z dugu bankowego (nowsza fora kredytu otrzymywanego
od instytucji finansowych).

4. W miar wzrostu spek akcyjnych i w miar jak ich

wspwaciciele staj si coraz liczniejsi i coraz bardziej
rozproszeni, obserwujemy zjawisko oddzielania si wasnoci
od kontroli i zarzdzania. Tendencja ta moe doprowadzi do
konfliktu interesw midzy akcjonariuszami a kierownictwem,
na przykad wtedy, gdy owo kierownictwo unika ryzyka czy te
wypaci sobie nazbyt szczodre wynagrodzenia. Wspczenie
hamulcem najbardziej nieefektywnych praktyk kierownictwa
moe by zagroenie przejciem czy fuzj.
WANIEJSZ POJCIA I PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wyobra sobie, e uruchamiasz wasny interes. Zapisz
histori tego przedsiwzicia, uwzgldniajc zwaszcza to, w
jaki sposb zgromadziby fundusze i doprowadzi do
szybkiego wzrostu.
2. Porwnaj dobre i ze strony nastpujcych form
organizacyjnych: (a) przedsibiorstwa jednoosobowego, (b)
spki jawnej i (c) spki akcyjnej.
3. Wymie sposoby pozyskiwania kapitau przez mae i
due przedsibiorstwa.
4. Skoro odsetki od obligacji potrca si od podstawy
wymiaru podatkw (unikajc w ten sposb podwjnego
opodatkowania), to dlaczego korporacja jest do niemdra,
by w ogle pozyskiwa akcje drog ich emisji?
5. Robert Reich, Lester Thurow i inni utrzymywali, e
stagnacja amerykaska wynika czciowo z tego, e
kierownictwo przedsibiorstw jest kiepskie i przewag zyskuje
konkurencja bardziej innowatorskich menederw japoskich. Czy poza konkurencj zagraniczn istniej jakie siy
zdolne do wymuszenia wikszej efektywnoci menederw
amerykaskich? Za przykad mogyby posuy: recesja,
wspzawodnictwo na rynkach produktw, przejmowanie

jednych firm przez inne, zmniejszenie kontroli rzdowej, lk

przed kompromitacj. Wyjanij.
6. Co ma si na myli, okrelajc nasz epok mianem
menederskiej albo biurokratycznej rewolucji? W jaki
sposb wie si to ze spkami akcyjnymi?
7. Podaj przykady konfliktu interesw midzy
akcjonariuszami a kierownictwem korporacji; daj przykady
zbienoci interesw.
8. Spdzielnia, czyli taka forma organizacyjna, przy
ktrej przedsibiorstwo stanowi wasno klientw lub
pracownikw, jest interesujc hybryd - form mieszan.
Szczeglnie du rol odgrywaa w Jugosawii, gdzie
spdzielczo robotnicza ma du autonomi. W Stanach
Zjednoczonych 7 mln ludzi naley do spdzielni rolniczych,
1,8 mln do spdzielni konsumenckich i studenckich, 0,5 mln
do spdzielni mieszkaniowych i 0,25 mln do spdzielni
zdrowia. W jaki sposb proces decyzyjny i problemy ryzyka w
spdzielni rni si od analogicznych problemw w spce
akcyjnej? Czy moesz powiedzie, jakie gwne wady formy
spdzielczej sprawiy, e nie odgrywa ona wanej roli w
amerykaskim
przemyle
samochodowym,
stalowym,
tekstylnym ani w innych gaziach przemysu przetwrczego?

Dodatek do rozdziau
20

ELEMENTY
RACHUNKOWOCI
W
naszej
epoce
rachunkw
znajomo
najwaniejszych elementw rachunkowoci to konieczno. I
rzeczywicie, jest ona jedn z najniezbdniejszych w praktyce
dla kierownika przedsibiorstwa, dla eksperta czy inwestora
narzdzi, z jakimi zapoznaj nas nauki ekonomiczne. Jeeli
prowadzisz przedsibiorstwo, to informacje zawarte w ksigach
rachunkowych i informacje twoich ksigowych, mwi ci, czy
zarabiasz na nim pienidze czy te tracisz, oraz ktre kierunki
jego dziaalnoci s korzystne. Jeeli masz zamiar naby jak

firm lub udzia w niej to, aby zrozumie jej mocne i sabe
strony z punktu widzenia finansowego, zarwno ty jak i twoi
doradcy ekonomiczni bdziecie musieli si przyjrze jej
rachunkom. Zaczynamy od dwch podstawowych sprawozda
ksigowych: bilansu przedsibiorstwa oraz rachunku strat i
zyskw (inaczej rachunku wynikw lub zeznania
dochodowego)1. Bilans jest jak gdyby migawkowym zdjciem
sytuacji finansowej przedsibiorstwa w pewnym okrelonym
dniu (zazwyczaj w ostatnim dniu roku).
Omawiany w nastpnej kolejnoci rachunek strat i zyskw
rejestruje odpyw i dopyw rodkw finansowych do danej
firmy w pewnym okresie, powiedzmy, roku. Podkrelamy z
naciskiem, e bilans (tak jak ilo wody w wannie) wyraa
pewien zasb pienidza, natomiast rachunek strat i zyskw to
zestawienie strumieni pienidza dopywajcych do danego
przedsibiorstwa i odpywajcych ze - co w rodzaju strumieni
wody leccej z kranu i uciekajcej przez otwr w dnie wanny.
1

W Polsce uywa si te nazwy rachunek wynikw. W Dodatku

omawia si postpy rachunkowoci zgodnie z jej zasadami przyjtymi w
Stanach Zjednoczonych. W krajach europejskich niektre szczegowe
zasady rni si od stosowanych w USA. W Polsce ksigowo
dostosowywana jest do zasad przyjtych w krajach EWG, jednak nadal - w
czasie tumaczenia podrcznika - wiele byo istotnych rnic pomidzy
praktyk polsk, zachodnioeuropejsk, a tym bardziej amerykask.
W praktyce polskiej pasywa oznaczaj ca praw stron bilansu:
zarwno zobowizania zewntrzne (kredyty itp.), jak i wasny kapita
przedsibiorstwa, a wic zobowizania wobec jego wacicieli, w Dodatku
tumaczymy liablities jako pasywa lub zobowizania) i pojcie to odnosi
si tylko do zobowiza zewntrznych.
Reszta prawej strony bilansu to net worth - warto netto
przedsibiorstwa lub te po prostu warto kapitau jego wacicieli (owner's
equity). W tumaczeniu bdziemy uywa albo pojcia warto netto albo te
bdziemy mwi po prostu o kapitale przedsibiorstwa (przyp. tum.).

BILANS
Powrmy teraz do bilansu. Rejestruje on aktywa
(wartociowe zasoby posiadane przez dane przedsibiorstwo),
pasywa, tj. zobowizania (pienine lub inne zobowizania
przedsibiorstwa wobec zewntrznego otoczenia) i warto
netto (wartoci aktyww - pasywa), wyraonej w dolarach
wartoci kadego aktywu - materialnego lub nie - musi
odpowiada dokadnie jej rwna suma zobowiza lub tytuw
wasnoci. Wynoszcej 90000 dol. wartoci domu dokadnie
odpowiada czyje roszczenie do jego posiadania - na przykad
70000 dol. zaduenia bankowego i 20 000 dol. waciciela.
Zanim si zagbimy w szczegy, zacznijmy od
podstawowej tosamoci (albo zwizku rwnowagi)
wystpujcej w bilansie: mianowicie, e suma aktyww rwna
si sumie wszystkich zobowiza plus warto przedsibiorstwa dla jego waciciela (net worth). I tak:
suma aktyww = suma zobowiza + warto netto.
Oznacza to, e aktywa firmy musz si bilansowa z jej
zobowizaniami (czy sum jej zaduenia wzgldem otoczenia
zewntrznego) plus warto netto (albo udzia waciciela owner's euity). Niekiedy uyteczniej przedstawi wyraenie
owej podstawowej tosamoci w nastpujcy sposb:
warto netto (udzia waciciela) = aktywazobowizania.
Zilustrujemy to, przygldajc si prostemu bilansowi
(tabl. 20.D. 1). Rejestruje on aktywa po lewej stronie, po
prawej za zobowizania i warto netto jakiego nowo
zaoonego przedsibiorstwa - nazwijmy je: Snack-Man
Computer Company - ktre wanie zaczo swoj dziaalno.
Umylnie
pozostawilimy
puste
miejsce
(wykropkowane) przy pozycji udziay wacicieli (warto
netto kapitau akcyjnego), bo jedyn poprawn wielkoci,
speniajc nasz podstawow tosamo bilansu, jest 200000
dol. Bilans zawsze musi si bilansowa - poniewa warto
netto jest wielkoci rezydualn, definiowan jako rnica
midzy aktywami a zobowizaniami.
eby zilustrowa sposb, w jaki owa warto netto zawsze
wynika z rwnowaenia bilansu, wyobramy sobie, e poar
strawi poow caego inwentarza. Ksigowy informuje:
Warto wszystkich aktyww spada o 40000 dol.,
zobowizania pozostay natomiast bez zmiany. Oznacza to, e
suma wartoci netto zmniejszya si o 40000 dol. i nie mam
wyjcia: musz w rubryce warto netto zapisa - zamiast

uprzednich 200000 dol. - tylko 160000 dol. W taki oto sposb

ksigowi prowadz swoje rachunki.

A oto jeszcze jedna oglna zasada dotyczca bilansu.

Jakkolwiek jego dwie strony musz si w sumie bilansowa,
nie ma takiej pozycji po jednej stronie bilansu, ktra by miaa
swj dokadny odpowiednik po drugiej stronie.
I tak, na przykad, warto obligacji nie jest rwna wartoci
urzdze czy budynkw ani te pozycje kapitaowe nie rwnaj
si rezerwie gotwkowej. Jedyne pewne stwierdzenie dotyczce
bilansu brzmi: roszczenia wierzycieli (posiadaczy obligacji,
bankw itd.) wzgldem danego przedsibiorstwa wynosz
ogem tyle a tyle, roszczenia wacicieli za - to pewna
warto rezydualna, rwna pozostaej sumie aktyww.

Umowne reguy rachunkowoci

Rachunkowo skonstruowano przy uyciu pewnych
umownych zasad; s to przyjte przez ksigowo reguy
okrelajce, w jaki sposb naley ustala warto rnych
rzeczy i co do niej zalicza, a czego nie zalicza.
Rachunkowo, podobnie jak jzyk, ma t podstawow cech:
eby by uyteczna, musi by przejrzysta i powszechnie
zrozumiaa.
Pierwsz z takich regu rachunkowoci jest zasada, e
wszystko wyraa si w tych samych jednostkach (w Stanach
Zjednoczonych w dolarach).
Najwaniejsza jest jednak zasada, e warto aktyww
wycenia si wedug ich kosztw rzeczywicie poniesionych.
(Rni si to - o czym bdzie mowa niej - od wartoci w
rozumieniu ekonomistw; poza tym istniej pewne wyjtki.) I
tak, warto gruntw wchodzi do zestawienia bilansowego po
cenie zakupu; warto urzdze i budynkw za - zgodnie z
cen zakupu minus amortyzacja. Jakkolwiek od tej reguy s
pewne wyjtki, u podstaw wszystkich wycen ley zasada kosztu
historycznego.
Dlaczego posugiwa si kosztami rzeczywicie
poniesionymi, jeli nie jest to kategoria waciwa? W duej
mierze dlatego, e kada inna zasada pocigaaby za sob
stawianie pewnych ocen tyle dowolnych, ile podlegajcych
manipulacji - ocen, ktre nieuchronnie jeszcze bardziej
utrudniyby osobie z zewntrz zorientowanie si w sensownoci
ekonomicznej oraz w finansowej moliwoci utrzymania si
przy yciu danego przedsibiorstwa.
Proste zestawienie bilansowe podane w tabl. 20.D.1
odsania szereg interesujcych faktw. Po pierwsze, czsta jest
praktyka dzielenia aktyww na grupy w zalenoci od tego, czy

w normalnych warunkach mona je przeksztaci w form

pienidza gotwkowego w cigu jednego roku czy te dopiero
w duszym okresie; grup pierwsz nazywa si majtkiem
obrotowym (pynnym, aktywami pynnymi), drug - majtkiem
trwaym. Take i zobowizania dziel si na biece i
dugoterminowe, w zalenoci od tego, czy spaci je trzeba w
okresie krtszym czy te duszym od jednego roku.

Wikszo podanych wyej pozycji przewanie - w

wikszym czy mniejszym stopniu -jest cakowicie jasna.
Gotwka skada si z bilonu, banknotw i pienidzy na
rachunkach bankowych. Gotwka to jedyny skadnik majtku,
ktrego warto jest dokadna, nie za szacowana.

Zapasy i amortyzacja
Z dwoma skadnikami zestawienia bilansowego, z
zapasami oraz majtkiem trwaym, co wynika z samej ich
natury, cz si trudne problemy wyceny. W obu przypadkach
trudnoci wynikaj std, e nie jest cakiem jasne, jaka cz
zapasw (wgla czy stali) lub majtku trwaego (ciarwek
czy budynkw) zostaa w danym okresie zuyta.
Zapasy, skadajce si w przypadku naszej firmy
komputerowej z dyskietek, papieru komputerowego i owkw,
mona wycenia na wiele rnych sposobw. Szczeglne
trudnoci wystpuj wtedy, gdy koszty materiaw s zmienne
w czasie. Czy dyskietki wyceni wedle ich kosztu pierwotnego,
ktry by inny ni obecnie? Czy te koszt powinnimy
rozumie jako koszt na dzie dzisiejszy, cen, ktr trzeba by
zapaci za nowe dyskietki, aby zastpi zuyte?
Podrczniki rachunkowoci dwie te moliwoci wyceny
zmian w zapasach okrelaj odpowiednio nazwami first in, first
out (FIFO, pierwsze przyszo, pierwsze wyszo) oraz last in,
first out (LIFO, ostatnie przyszo, pierwsze wyszo) i
omawiaj je szczegowo.

Oczywiste, e stosowanie jednego lub drugiego podejcia

prowadzi do duych rnic w okrelaniu zyskw w okresach
inflacji lub deflacji. Prowadzi take do rnic w podatku
dochodowym i zdarzao si, e stosujc metod FIFO (wycena
wedug pierwotnej ceny zakupu, przyp. tum.) przedsibiorstwa
musiay zapaci sporo miliardw podatku wicej niby paciy
w przypadku zastosowania metody LIFO (wycena wedug
kosztu biecego). Wadze nie ycz sobie, by techniki
ksigowania stosowane przez dce do obnienia podatkw
przedsibiorstwa ulegay nieustannie zmianom; wobec tego
prawo mwi tak: Uywajcie takiej metody, jakiej chcecie, ale
zmieni swoj decyzj wolno wam tylko raz. Tyle o zapasach.
Inn ,,lisk pozycj w bilansie s skadniki majtku
trwaego - budynki i urzdzenia. Jeeli przyjmiemy, e kupiono
je akurat w kocu 1989 r., pod dat sporzdzania bilansu,
pozycje te bd w nim wycenione wedle ich ceny zakupu. Jest
to zgodne z podstawow regu rachunkowoci: w momencie
zakupu zakada si, e rzecz nabyta warta jest tyle, ile
przedsibiorstwo za ni zapacio. Jednakowo, jak to
zobaczymy w zwizku z rachunkiem strat i zyskw oraz
bilansem za rok nastpny, due trudnoci sprawia podjcie
decyzji o tym, w jaki sposb dokadnie wyceni warto takich
urzdze i budynkw, ktre - w nastpstwie posugiwania si
nimi, niszczenia oraz upywu czasu - ulegy zuyciu (albo
zdeprecjonoway si czy zamortyzoway).
Po stronie zobowiza, pozycja rachunki do zapacenia
to, jak sama nazwa wskazuje, sumy, jakie winna jest firma
dostawcom za dostarczone i zamwione dobra. Spata
zaduenia to weksle i inne patnoci na rzecz bankw lub
innych instytucji finansowych. Zaduenie w stosunku do
SBA zarejestrowane jako zobowizanie dugookresowe - to
picioletnia poyczka wypacana danej firmie (lub
zagwarantowana) przez Small Business Admini-stration.
Obligacje do spacenia - to zaduenie dugookresowe,
obcione odsetkami w wysokoci 12% rocznie, ktre ma by
spacone dopiero po upywie pitnastu lat. (Zauwa: to, co w
rachunkowoci naszej firmy wystpuje jako jej zobowizanie,
musi w ksigowoci innych figurowa jako skadnik aktyww:
wierzyciele bdcy posiadaczami owych obligacji umieszcz je
wrd skadnikw majtkowych po lewej stronie, w pozycji
nabyte obligacje).
Ostatni pozycj w bilansie jest warto netto, czyli
udziay wacicieli. Tutaj znajdzie si 20000 akcji zwykych,
emitowanych po 10 dolarw.

Na tym koczymy pierwsze

uproszczonego zestawienia bilansowego.

nasze

ogldziny

RACHUNEK STRAT l ZYSKW, CZYLI

OWIADCZENIE O DOCHODZIE
Teraz przyjmijmy, e czas idzie naprzd. W cigu miesicy,
ktre upyny od chwili sporzdzenia bilansu pokazanego w
tabl. 10.D.1, nasza firma z powodzeniem zajmuje si
wytwarzaniem i sprzeda programw komputerowych. Aby
przedstawi strumie jej dochodw za okres dwunastu
miesicy, musimy si zaj jej owiadczeniem o dochodzie
albo - jak to woli nazywa wiele przedsibiorstw - rachunkiem
strat i zyskw, ktre pokazuje nam tabl. 20.D.2.
W zestawieniu tym rejestruje si nastpujce wielkoci: 1)
wpywy firmy ze sprzeday (jej utargi) w roku 1990, 2)
wydatki, ktre trzeba zestawi z tymi wpywami, 3) dochd
netto (czyli zyski pozostajce po odliczeniu wydatkw). A
zatem:
dochd netto = suma utargusuma wydatkw.
Jest to podstawowa tosamo rachunku strat i zyskw.

Zrozumiecie to lepiej, jeeli pocztkowo pominiecie liczby

w dziale kosztu dbr sprzedanych (liczby w pierwszej

kolumnie) i przyjrzycie si tylko kolumnie drugiej. Utarg

wynis 242000 dol.; suma kosztw dbr sprzedanych
osigna 170000 dol. Po potrceniu jeszcze 14000 dol., na
koszty administracyjne i koszty sprzeday, pozostao 58 000
dol. jako czysty zysk z dziaalnoci firmy. Z tego naleao
zapaci 8500 dol. odsetek i 15000 dol. rnego rodzaju
podatkw; pozostaje 34500 dol. dochodu czystego po
opodatkowaniu, czyli zysku. Wypacono 14500 dol. dywidend
od akcji zwykych; pozostao 20000 dol. zyskw nie
rozdzielonych do zainwestowania z powrotem w
przedsibiorstwo.
Wrmy teraz do kosztw wytworzenia sprzedanych dbr.
Wikszo pozycji jest cakowicie jasna: materiay, praca,
rne. Ale, podobnie jak w bilansie, take w rachunku strat i
zyskw wystpuj dwie kopotliwe pozycje: zapasy i
amortyzacja. W naszym prostym przykadzie przedstawionym
w tabl. 20.D.2 rozpatrywana firma komputerowa nie miaa
adnych zapasw, nie wystpowa przeto problem ich wyceny.
Gdyby jednak nastpia zmiana w zapasach gotowych
dyskietek z programami, musielibymy postawi pytanie: ktre
konkretnie z dbr wchodzcych w skad zapasw sprzedawano:
dyskietki z oprogramowaniem wyprodukowane w roku 1989
czy 1990? Czy sprzedane dobra naleay do ostatnich
jednostek produkcji (metoda LIFO) czy do pierwszych (metoda
FIFO)?

Amortyzacja
Przejdmy do wynoszcego 20000 dol. odpisu na
amortyzacj (tabl. 20.D.2). Pamitajmy, e wikszo
przedsibiorstw po to, by wywarza swj produkt, musi
posiada dobra kapitaowe - budynki, urzdzenia, samochody
ciarowe i tak dalej. Ale tego rodzaju skadniki majtkowe nie
trwaj wiecznie. Odpis amortyzacyjny ma odzwierciedla to, e
ycie takiego majtku trwaego jest ograniczone oraz to, e
koszt owego majtku naley rozdzieli pomidzy poszczeglne
okresy obrachunkowe, w cigu ktrych cignie si korzyci z
jego uytkowania. Odpis ksigowy uwzgldniajcy koszt
skadnikw majtku trwaego - takich jak budynki czy
urzdzenia - nazywa si amortyzacj.
W pierwszej chwili kto mgby si zdziwi, e
dokonano odpisw amortyzacyjnych za rok 1990. I urzdzenia,
i budynki zakupiono na pocztku roku i z ca pewnoci na
pewno one si jeszcze nie zuyy. (Oczywicie, trzeba byo

wydawa pienidze na opacenie robotnikw oliwicych

maszyny czy malujcych fabryki, ale tego rodzaju wydatki
pacowe uwzgldniono ju w pozycjach koszt pracy albo
rne koszty dziaalnoci przedsibiorstwa i nie wchodz one
do amortyzacji.) Przyjmijmy, e maszyny funkcjonuj idealnie
przez 10 lat, a po upywie tego okresu wszystkie si rozpadaj.
Do ktrego waciwie roku, mona zapyta, najsuszniej byoby
zalicza koszt maszyn? Roku zakupu? Roku ostatecznego
zuycia si tych maszyn?
I tu wanie ujawnia si zdolno ksigowych do
przewidywania. Kiepskie byoby kierownictwo firmy, ktre w
cigu dziewiciu lat nie uwzgldnioby adnych kosztw
zuycia maszyn i naiwnie si udzio, e w tym okresie osiga
adny zysk, by potem nagle, w roku dziesitym, gdy park
maszynowy rozsypie si w proch i py, obciy
przedsibiorstwo caym ich kosztem i stwierdzi, e w tym
roku poniesiono du strat.
Bardziej realistycznie bdzie uzna, e urzdzenia
przynosz dochody i s zuywane przez cay ten czas. Warto
urzdze z upywem lat zmniejsza si wskutek niszczenia
fizycznego, zuycia i starzenia si a do chwili, gdy ostatecznie
ich warto rwna si tylko wartoci zomu. eby uwzgldni
takie zmniejszanie si wartoci skadnikw kapitau trwaego,
prowadzcy rachunkowo stopniowo obniaj ich wycen uwzgldniaj ich deprecjacj - za pomoc takiej czy innej
formuy amortyzacyjnej.
Podatki a rachunkowo przedsibiorstwa. Zanim
wytumaczymy rozmaite metody amortyzacji i skadnikw
kapitau, konieczna jest przestroga: wielko amortyzacji dla
celw podatkowych moe odbiega od jej wielkoci wyliczanej
dla normalnych celw rachunkowoci przedsibiorstwa. Nie ma
przepisu, ktry by nakazywa firmom przedstawianie
identycznych liczb wadzom podatkowym i akcjonariuszom.
Najpierw wic omwimy standardowe techniki rachunkowe, a
potem ujcia stosowane dla celw podatkowych.
Spord wielu metod stosowanych przez ksigowych do
obliczenia amortyzacji, dwie byy przez dziesiciolecia szeroko
stosowane, trzeci - wymagan dla celw podatkowych wprowadzono w 1981 r.
Amortyzacja liniowa i przyspieszona. Pierwsz metod
nazywa si amortyzacj prostoliniow. Wemy za przykad
urzdzenia naszej firmy komputerowej. Przypumy, e
urzdzenia te - warte 150000 dol. - bd trwa 10 lat (czyli ich

dugo ycia wynosi 10 lat), a w kocu tego okresu nie bd

ju miay adnej wartoci, nawet wartoci zomu. Zgodnie z
metod prostoliniow bdziemy przyjmowa, e w kadym
roku ycia maszyny zuywa si jej jedn dziesit, a wobec
tego koszt amortyzacji za ten rok wynosi jedn dziesit jej
wartoci - jedn dziesit 150000 dol. (cena nowej maszyny
minus zerowa warto zomu). Wobec tego co roku pod
pozycj, amortyzacja urzdze figurowa bdzie 15000 dol.
Podobnie, jeeli budynki majce warto 100000 dol. maj
ycie trwajce 20 lat i zerow warto zomu, to z tytuu ich
amortyzacji bdzie si odpisywa co roku 5000 dol. Obie te
pozycje zsumowane daj razem 20000 dol. amortyzacji rocznej
i ta liczba wystpowa bdzie w rachunku strat i zyskw firmy.
Drug, szeroko stosowan technik, jest metoda
podwjnego odpisu malejcego; pozwala ona odpisa
wiksz cz wartoci majtku trwaego w pierwszych latach
jego uytkowania; mamy tu wic do czynienia z amortyzacj
przyspieszon; tu odpisy amortyzacyjne malej z biegiem
czasu, a nie utrzymuj si z roku na rok na tym samym
poziomie, jak to jest przy stosowaniu zasady amortyzacji
liniowej. Na przykad, w przypadku stosowania zasady
podwjnego odpisu malejcego, w pierwszym roku odlicza
si sum dwa razy wiksz ni przy amortyzacji liniowej; dla
majtku o dziewicioletnim okresie ycia w pierwszym roku
odpisujemy na amortyzacj 2 x 10% =20% wartoci obiektu.
Rzecz jasna, nie mona potrca tej sumy co roku przez
cay czas, w takim razie bowiem ju w poowie drogi, po piciu
latach, osignlibymy warto zerow. Zamiast tego regua ta
zaleca coroczne potrcanie 20% pozostaej wartoci. Wemy,
na przykad, ciarwk majc warto 10000 dol. W pierwszym roku od jej wartoci odliczamy 0,20 x (10 000 dol.)
=2000 dol. amortyzacji. W drugim roku pozostao nam 8000
dol. wartoci, wobec tego amortyzacja wyniesie 0,20x8000 dol.
=1600 dol. I tak dalej. Mona obliczy, e w momencie, gdy
dane dobro kapitaowe osigno poow swego okresu ycia,
zdoalimy odpisa na amortyzacj nie poow, jak przy
stosowaniu metody liniowej, ale przeszo dwie trzecie jego
wartoci. (Istniej take inne metody amortyzacji
przyspieszonej; na przykad w kadym roku potrca si 150%
sumy, jak potrcaoby si przy stosowaniu metody
prostoliniowej.)
Jakkolwiek amortyzacj oblicza si zazwyczaj na
podstawie jakiej pozornie cisej formuy, wszyscy ksigowi
dobrze wiedz, e wartoci te s w gruncie rzeczy szacowane z
grubsza, ze znacznym i trudnym do przewidzenia bdem, e

stosuje si przy tym arbitralne korekty i zaoenia. Ksigowych

pocieszaj dwie rzeczy: 1) przybliona metoda liczenia
amortyzacji czsto bywa, podobnie jak niedoskonay zegarek,
lepsza ni adna, 2) popeniane przy szacowaniu amortyzacji
bdy w ostatecznym rezultacie same wyjd w praniu.
Zobaczmy, dlaczego bd w ocenie zuycia danej
inwestycji ostatecznie skoryguje si sam przez si.
Przypumy, e ciarwka przeyje pitnacie lat, zamiast
przewidywanych dziesiciu. A zatem w cigu pierwszych
dziesiciu lat zawyylimy wydatki na amortyzacj. Ale w roku
jedenastym i w latach nastpnych dla tej ciarwki nie
bdziemy wprowadza adnych odpisw amortyzacyjnych,
jako e ju z kocem dziesitego roku spisalimy na zom
ca warto. Wobec tego nasz zysk w tych pniejszych latach
bdzie zawyony dokadnie o tyle, o ile by zaniony w latach
wczeniejszych. Oba te bdy po pitnastu latach zbilansuj si.
Amortyzacja i podatki. Tutaj pojawiaj si podatki.
Poszczeglne metody dokonywania odpisw amortyzacyjnych
daj rne rozkady w czasie zyskw przedsibiorstwa, a tym
samym, w wyniku, rne rozmiary opodatkowania
przedsibiorstwa podatkiem dochodowym. W zasadzie, dla
celw podatkowych przedsibiorstwa wol stosowa metod
dajc bardzo szybk amortyzacj. Dlaczego? Poniewa,
odkadajc na pniej pacenie podatkw, firma moe
ulokowa pienidze, ktrymi zapaciaby podatek, tam gdzie
zarobi wicej pienidzy. W sensie ekonomicznym,
przyspieszona amortyzacja obnia koszty zakupu przez
przedsibiorstwo dbr kapitaowych, albowiem firma moe
sobie skompensowa cen ciarwki czy budynku pewnymi
oszczdnociami podatkowymi uzyskanymi dziki szybszej
amortyzacji2.

W celu stymulowania inwestycji w Stanach Zjednoczonych

w ostatnich dwudziestu latach podjto liczne kroki w celu
przyspieszenia stopy odpisw amortyzacyjnych obliczanych dla
celw podatkowych. Punktem szczytowym by Accelerated
Cost Recovery System (ACRS, Przypieszony System
Zaliczania Kosztw), wprowadzony w 1981 r. jako cz
programu propodaowych (supply-side) ci podatkowych
administracji Reagana. ACRS grupuje wikszo dbr
kapitaowych w trzech klasach o rnych okresach ycia (3, 5 i
10 lat); te okresy ycia wprowadzone dla celw podatkowych
s zwykle o wiele krtsze od ekonomicznych okresw ycia
skadnikw majtku. I tak, na przykad ciarwki zalicza si
do kategorii trzyletniej, cho przecitny okres ich ycia jest
bliszy dziesiciu lat. Niektre z tych bodcw zostay
osabione w 1982 r. i ponownie w roku 1984 r. Obliczenia
jednak pokazuj, e te kreowane przez pastwo bodce do
inwestowania w maszyny i urzdzenia s na tyle silne, i
cakowicie kompensuj negatywne bodce inwestycyjne ze
strony podatku od korporacji, podatku od wasnoci i podatku
od dochodw osobistych. Obecnie rzd federalny, praktycznie
rzecz biorc, dotuje inwestycje.

Problem 7 na kocu niniejszego Dodatku zawiera szczegowy przykad tego, jak

przyspieszona amortyzacja zwiksza zyski przedsibiorstw po opodatkowaniu.

ZALENOCI MIDZY RACHUNKIEM ZYSKW l

STRAT A BILANSEM
Musimy teraz powiza opis tego, co si wydarzyo w
cigu roku, jaki daje rachunek zyskw i strat, z bilansem na
pocztek i na koniec roku. Tablica 20. D. 3 przedstawia bilans
naszej spki komputerowej na koniec pierwszego roku jej
funkcjonowania. Powodzio jej si dobrze.
Warto netto (kapita wasny), bdca rnic pomidzy
cakowitymi aktywami a cakowitymi zobowizaniami, wzrosa
midzy pocztkiem a kocem okresu rachunkowego o 20000
dol.: z 200000 dol. do 220000 dol. Wielko ta jest rwna
34500 dol. minus 14500 dol., czyli 20000 dol. nie
rozdzielonego zysku.
Jedna z pozycji wartoci netto przedsibiorstwa wzrosa
o 20000 dol. Mona by pomyle o dodaniu tych 20000 dol. do
konta kapitaowego, obejmujcego warto udziaw
akcyjnych. Jednake tak nie uczyniono.

Nie rozdzielone zyski

Zamiast tego ksigowi tworz nowe konto nazwane
przez nich nie rozdzielone zyski, aby pokaza, jaka cz
wartoci netto przedsibiorstwa powstaa z zakumulowanych,
nie rozdzielonych zyskw reinwestowanych przez lata.
Musimy raz jeszcze przestrzec przed prbami wizania
poszczeglnych, konkretnych pozycji bilansu. Zgadzaj si
tylko cakowite kocowe sumy. Nie jest nawet moliwe
dokadne stwierdzenie, jak te 20000 dol. ponownie zainwestowane w interes jako nie rozdzielone zyski, zostao
zuytkowane. Dodaniu do nie rozdzielonych zyskw musi
towarzyszy albo zwikszenie aktyww, albo te zmniejszenie
zobowiza - lecz to wszystko, co mona powiedzie.

Podsumowanie podstawowych relacji w

rachunkowoci
Zanim spojrzymy po raz ostatni na nowe i zoone
elementy, jakie si pojawiy w bilansie za rok 1990,
podsumujemy pokrtce powizania pomidzy bilansem a
rachunkiem zyskw i strat.
Bilans pokazuje obraz finansw w danym momencie,
jak migawkowe ujcie. Jest podobny do miary zasobu wody
znajdujcej si w jeziorze.
Rachunek zyskw i strat pokazuje strumienie
sprzeday, kosztw i utargw w cigu roku czy innego okresu
rozrachunkowego. Jest jak miara napywu wody do jeziora i
wypywu z jeziora - pokazuje drog, jak przebya firma w
cigu roku.
Zmian cakowitej wielkoci wartoci netto, jaka
nastpia pomidzy pocztkiem a kocem danego okresu wykazan w wyniku porwnania nowego i starego bilansu mona wyprowadzi ze zmian w nie rozdzielonych zyskach,
wykazanych w rachunku zyskw i strat zawartym w tabl.
20.D.2. Zmiana poziomu wody w jeziorze w cigu roku rwna
jest rnicy midzy napywem a wypywem wody w cigu tego
roku.
Pozostaj jednak pewne zmiany w pozycjach bilansu,
jakie nastpiy w porwnaniu z ich poziomem w poprzednim
okresie, ktrych owiadczenie dochodowe nie wyjania.
Dokadniejsze przyjrzenie si bilansowi na 31 grudnia 1990 r.
moe si wic okaza pouczajce.

Nowy bilans
Nowy bilans wyglda niemal tak samo jak stary. Pojawiy
si jednak, po raz pierwszy, nowe pozycje. Ostatni z tych
nowych pozycji (nie rozdzielone zyski przedsibiorstwa) ju
omwilimy. Pord zobowiza znajdujemy inn now
pozycj, nazwan podatki do zapacenia, opiewajc na
21000 dol. Nietrudno poj jej sens. Podatki, ktre korporacja
bdzie musiaa zapaci pastwu, to takie same zobowizania
krtkoterminowe, jak nie zapacone rachunki czy nie spacone
poyczki bankowe. Poszukamy teraz nowych pozycji po
stronie aktyww.
Jeeli chodzi o majtek trway, to potraktowano go w
sposb nieco okrny. Z rachunku zyskw i strat wiemy, e z

dochodu potrcono 20 000 dol. amortyzacji; tak wic w

bilansie pocztkowy koszt (majtku) wynoszcy 250000 dol.
powinien zosta obniony do nowej wartoci, wynoszcej 230
000 dol.
Zastosowano tu jednak procedur dwuetapow: najpierw
bilans wymienia pocztkowy koszt majtku trwaego.
Nastpnie odjto odpis z tytuu amortyzacji. Tak wic majtek
trway odnotowuje si w ksigach po pocztkowym koszcie,
odejmujc od niego zakumulowan wielko odpisw amortyzacyjnych.

Dlaczego to ksigowi uywaj tak dziwnego jzyka, piszc

5 mniej 3, podczas gdy reszta z nas napisaaby po prostu 2?
Jest to w peni uzasadnione. Ksigowi wiedz, e dokonane
przez nich szacunki amortyzacji, to szacunki tylko bardzo
przyblione. Gdyby dokonali tych szacunkw i umiecili
jedynie ostatni liczb 135000 dol. dla wartoci wyposaenia,
cytujcy bilans nie wiedzieliby, na ile ta liczba jest wiarygodna.
Tak wic dlatego zamieszczaj oni owe 150000 dol. wartoci
pocztkowej, liczb mocno osadzon w twardych faktach
kosztw zakupu; osobno za podaj swoje wasne obliczenia
dotyczce odpisu amortyzacyjnego. W tej sytuacji opinia
publiczna ma lepsz moliwo oceny wiarygodnoci
ostatecznej liczby 135000 dol. Ta okrna procedura nie czyni
szkody, ma natomiast swoje dobre strony.
Poznalimy ju prawdziw tre odpisw amortyzacyjnych.
To nie kwoty pienidzy lece w banku. S to potrcenia od
rozmylnie zawyonych liczb okrelajcych wielko majtku.
Tak wic, odpis na amortyzacj budynkw wynoszcych 5000
dol. to oczywista korekta pocztkowej wartoci budynkw.

Wartoci niematerialne
Jeszcze tylko jedn now pozycj znajdujemy w bilansie
na dzie 31 grudnia 1990 r. Obok majtku materialnego,
takiego jak ciarwki czy komputery, wasnoci
przedsibiorstwa s nie mniej wartociowe aktywa
niematerialne (intangible assets), takie jak patenty, znaki
handlowe czy te renoma. Aby pokaza, i skadnik majtku
nie musi by materialnym towarem, jako przykad podajemy
patent. Przypumy, e jest to patent na zyskowny program
kopiujcy, dajcy naszej firmie wyczno na siedemnacie
lat.
Patent taki w oczywisty sposb ma warto pienin.
Jasne, e z upywem czasu, gdy minie 5, 10 czy 16 lat, patent
bdzie coraz bliej upywu swej wanoci i jego warto bdzie
si zmniejsza. Dlatego te i tu naley zastosowa pewn
formu umorzenia (analogiczn do odpisu amortyzacyjnego),
tak jak gdyby to bya ciarwka.

Renoma
Tyle o patentach jako przykadzie wartoci
niematerialnych i prawnych. Przypumy, e nasza firma

Snack-Man rwnoczenie z nabyciem patentu przeja

konkurencyjn firm komputerow. To poziome poczenie
firm prawdopodobnie zwikszy si rynkow i dochody.
Dlatego te Snack-Man gotowa bya zapaci za drug firm
wicej, ni wynosi jej stosunkowo niewielka warto netto.
W tym wypadku skapitalizowany potencja dochodowy
nazywany jest dobrym imieniem firmy lub jej renom
(goodwilt).
Przykadem tego, jak zdolno do osignicia zyskw
staje si kapitaem, byo stworzenie przez J. P. Morgana
gigantycznej United States Steel Corporation na pocztku
stulecia. Wykupi on stalownie Andrew Carnegie i poczy je z
p tuzinem innych.
Po zoeniu wszystkich kawakw razem Morgan
uzyska 130 mln dol. dodatkowej wartoci kapitau! W
ekonomii, podobnie jak w fizyce jdrowej, cao jest niekiedy
wiksza od sumy skadajcych si na ni czci. Wysunito
oskarenia, i ceny stali zostay wywindowane przez kartel i U.
S. Steel stao si przedmiotem wielkiego procesu
antytrustowego.
Rachunkowo jest jednak obojtna wobec takich
problemw, jak to czy fuzja jest dobra lub za dla
konsumentw, lub co jest rdem zwikszonej wartoci
kapitau. Skrupulatny ksigowy powie naszej firmie
komputerowej lub J. P. Morganowi to samo: Jeeli zapacie
za kocem pewn sum, znaczy to, e jest on tyle dla ciebie
wart. Jeeli za jego bilans nie wykazuje tego, co zapaci,
musimy uzna nadwyk zapaconej ceny ponad ksigow
warto netto za warto renomy firmy. I ta renoma powinna
zosta zapisana po stronie aktyww w bilansie twojego
przedsibiorstwa.
Niematerialna warto renomy jest wic rnic
pomidzy tym, co przedsibiorstwo paci, kupujc inne
przedsibiorstwo, a ksigow wycen wartoci netto
wynikajc z rnicy pomidzy aktywami a zobowizaniami.
NADUYCIA W RACHUNKOWOCI
W sferze ekonomii i finansw niczego nie mona
zmierzy z tak wielk dokadnoci, jak w naukach fizycznych.
Lecz przyblione miary na og wystarczaj tak dugo, jak
dugo metoda mierzenia pozostaje mniej wicej taka sama.
Gdy rewidenci zawiadczaj, e przedsibiorstwo
przygotowao swe raporty ksigowe waciwie, nie mog oni
po prawdzie przysic, e wszystkie obliczenia s dokadne w

stu procentach. Lecz dla kadego, kto rozwaa nabycie akcji

przedsibiorstwa informacja, i stosowano si do przyjtych
zasad rachunkowoci, ma due znaczenie. Na przykad, gdy
przedsibiorstwo stwierdza, e uzyskao w cigu ubiegego
roku dziesicioprocentowy wzrost zysku przypadajcego na
jedn akcj - cho moe istnie jaka niepewno co do
dokadnych liczb dla kadego roku - nie powinno by
wtpliwoci co do kierunku zmian w zyskach.
Poniewa ksigi przedsibiorstwa nie s oglnie
dostpne, moliwe jest skrzywienie obrazu finansw
przedsibiorstwa. Od czasu do czasu mamy do czynienia ze
skandalami zwizanymi z prowadzeniem ksig, albo z powodu
podejrzanego manipulowania rachunkami, albo zwykej
nieuczciwoci. Jedno z niedawnych oszustw polegao na tym,
e przedsibiorstwo owiadczyo, i dysponuje milionami
gramw zota w sztabach zmagazynowanego gdzie w gbi
Gr Skalistych. Gdy jednak pojawili si rewidenci, aby to
sprawdzi, szafy byy puste.
Ksigowi i agencje rzdowe pracuj nad tym, by
uniemoliwi przynajmniej niektre z takich naduy. Jednake
musi wci obowizywa zasada caveat emptor - strze si
nabywco.
TEORIA EKONOMII A RACHUNKOWO
Jak dotd podkrelalimy logik jzyka i zasad
rachunkowoci. Zapytajmy teraz, czy te zasady maj sens z
punktu widzenia ekonomii.
Gwna rnica pomidzy punktami widzenia
ekonomisty i ksigowego jest nastpujca: ksigowy woli na
og technik pomiaru wartoci dbr opierajc si na
rzeczywicie poniesionych kosztach; ekonomista woli mierzc warto dobra - uywa jego wartoci rynkowej
kosztw zastpienia dobra. Warto rynkowa mierzy warto
dobra w jego najlepszym zastosowaniu.
Prosty przykad pokazuje trzy przypadki tej rnoci. Po
pierwsze, waciciel firmy Snack-Man jest jednoczenie jej
dyrektorem; nie paci on sobie pensji, pobiera jednak sw cze
zysku na koniec roku. Gdyby by zatrudniony w lokalnym
przedsibiorstwie chemicznym, mgby zarobi rocznie 30000
dol. - to jest jego rynkowa warto jako dyrektora. Rachunek
strat i zyskw nie doszacowuje wic o te 30000 dol.
prawdziwych ekonomicznych kosztw kierowania.
Drugim przykadem jest kwestia kapitau wniesionego
przy zakadaniu firmy oraz nie rozdzielonych zyskw. Gdyby
fundusze te zostay zainwestowane w akcje o rwnowanym

ryzyku, mogyby przynie 10% rocznie. Jednake ksigowy

nie odnotowuje adnej opaty za te inwestycje finansowe.
Mamy wic znw do czynienia z przeszacowaniem
prawdziwego zysku firmy: moe ona osiga zysk ksigowy,
nie przynosi jednak stopy przychodu od kapitau wasnego
rwnej rynkowej stopie przychodu z inwestycji o podobnym
ryzyku.

Rachunkowo w warunkach inflacji

Trzeci obszar, na ktrym wystpuj rnice pomidzy
podejciem ekonomisty a ksigowego, dotyczy skutkw
inflacji. Rachunki opiewaj na wielkoci wyraone w dolarach;
ekonomia prbuje dry gbiej, do znajdujcych si u
podstaw wielkoci realnych, lub mierzy fizyczne iloci zboa,
samochodw czy roboczogodzin. W okresach wielkiej inflacji
lub deflacji, gdy wielkoci nominalne i realne rozchodz si,
stosowanie przyjtych zasad rachunkowoci moe przynie
dziwaczne wyniki.
Jedno z waniejszych zakce majcych swe rda w
inflacji dotyczy amortyzacji. Przypumy, e ceny rosn. Gdy
sprzedaj dobra za sumy dostatecznie due, by pokry koszty
pracy i inne oraz, by pokry to, co mj ksigowy nazywa
amortyzacj, mogoby si wydawa, e wychodz na swoje.
Faktycznie jednak mona powiedzie, e sprzedaj swe dobra
ze strat - albowiem gdy moje maszyny i budynki zuyj si,
nie bd mia do pienidzy, by je zastpi przy nowym,
wyszym poziomie cen. To samo dotyczy kupca, ktry
wyprzedaje zapasy taniej, ni wynosz koszty ich odnowienia.
Mniej si wic na bacznoci, gdy ksigowi mog
przeszacowa wielko realnych zyskw w okresach inflacji.
Widzielimy na przykadzie podanej w rozdziale 6 statystyki
dochodu narodowego, e zyski oglnokrajowe s korygowane z
uwagi na faktyczne koszty odnowienia zapasw i amortyzowanych dbr kapitaowych. Dla gospodarki USA jako caoci te
korekty byy szacowane w 1974 r. na 42 mld dol., czyli pene
40% wartoci ksigowych zyskw. Rwnoczenie mielimy do
czynienia z niemal rwnowanym niedoszacowaniem zyskw,
gdy niektre patnoci procentowe miay bardziej charakter
opaty inflacyjnej ni realnej stopy zwrotu od obligacji.
Dlaczego ksigowi nie posuguj si tymi samymi
kategoriami co ekonomici? Ksigowi wol swoje konwencje,
ze wzgldu na trudnoci i arbitralno zwizane z pojciem
wartoci rynkowej czy kosztw odnowienia. Wemy trzy

omwione przykady: jak wysoko powinienem wyceni usugi

dyrektora? Jak inwestycj powinienem przyj jako
alternatywne zastosowanie dla kapitau akcyjnego - w akcje, w
obligacje czy w nieruchomoci? A take - w przypadku inflacji
- ktry z indeksw cen jest waciwy dla skorygowania
wartoci majtku lub zapasw z uwagi na inflacj? Zastosowanie jakiegokolwiek innego standardu ni faktyczny koszt
historyczny zmusza do arbitralnych decyzji, sprawia, e ksigi
staj si mniej zrozumiae, otwiera pole do naduy.
Ze wzgldu na wewntrzne trudnoci zwizane z deniem
do bardziej zadowalajcych koncepcji rachunkowoci,
zrozumiaa jest niech ksigowych do odejcia od konwencji
kosztu historycznego. Ostatnimi laty wprowadzono jednak
dodatkowo, na prb, zasady wymagajce od przedsibiorstw
dostarczania alternatywnych oblicze biorcych po uwag
skutki rosncych cen. Obliczaj one wic rachunki
skorygowane ze wzgldu na inflacj. Te nowe szacunki
pozwalaj skrupulatnemu analitykowi uzyska poprawniejszy
obraz prawdziwej zyskownoci amerykaskich korporacji.
Ekonomia a rachunkowo
Mona na koniec wymieni pewne interesujce zwizki
pomidzy teori ekonomii a rachunkowoci.
Wszelkie bilanse zale od wyceny aktyww, ktra jest
jednym z podstawowych problemw zagadnieniem teorii
kapitau i procentu omawianej w czci pitej.
Statystyka dochodu narodowego opiera si na danych
dotyczcych sprzeday, kosztw itd., pochodzcych z
rachunkowoci - jak to pokazano w rozdziale 6.
Wiedza o tym, jak czyta bilans, pomoe zrozumie
bilans patniczy kraju omawiany w rozdziale 38.
Wreszcie, zrozumienie problemw bankowoci i
Rezerwy Federalnej zaley istotnie od rozumienia bilansw.
Gruntowne zrozumienie podstaw rachunkowoci zostanie
ci sowicie wynagrodzone zarwno w czasie studiowania
ekonomii, jak i w przyszoci, przy podejmowaniu yciowych
decyzji ekonomicznych.
PODSUMOWANIE DODATKU
Zamiast obszernego podsumowania, podajemy pojcia i
problemy dotyczce rachunkowoci, ktre wszyscy powinni
rozumie.

1. Podstawowa zaleno bilansowa pomidzy

aktywami, zobowizaniami i wartoci netto: podzia tych
pozycji na majtek obrotowy i trway, na zobowizania
krtkoterminowe i dugoterminowe, na kapita wasny i nie
rozdzielone zyski.
2. Charakter rachunku zyskw i strat i to, jak si maj nie
rozdzielone zyski do zmian w nowym bilansie.
3. Cay problem amortyzacji, zarwno w aspekcie
rachunku zyskw i strat, traktowanej jako niezbdny wydatek
(ktry nie musi by faktycznie wydatkowany), jak i w aspekcie
bilansu, jako potrcenie z celowo zawyonej wartoci majtku.
Chocia wszelkie bdy w obliczaniu amortyzacji w kocu si
znosz, ostatnie zmiany wprowadzone w przepisach
podatkowych, pozwalajce na szybsz amortyzacj, faktycznie
poprawiaj przepywy gotwkowe w korporacjach.
4. Zwizek midzy ekonomi i rachunkowoci.

WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Opisz praw stron bilansu. Jego lew stron. Ktre
pozycje musz sobie odpowiada, biorc pod uwag rwno
obu stron bilansu?
2. Jeste bankierem majcym zdecydowa, czy poyczy
pienidze firmie komputerowej opisanej w tym Dodatku.
Zbadaj skrupulatnie bilans i rachunek zyskw i strat za 1990
rok. Zdecyduj, ile pienidzy firma moe bezpiecznie poyczy,
przy stopie procentowej wynoszcej 10% w skali roku.

3. Zrb list wielu rnych skadnikw aktyww

przedsibiorstwa. Opisz natur kadego z nich w paru
zdaniach. Zrb to samo w odniesieniu do zobowiza.
4. Warto sprzeday netto przedsibiorstwa wynosi 10
mln dol., wszelkie rodzaje kosztw stanowi 9 mln dol. (wraz z
podatkami itd.); przedsibiorstwo dzierawi uywane
wyposaenie i budynek. Zapasy nie zmieniy si w cigu roku.
Nie wypacono dywidend. Sporzd uproszczone owiadczenie
o dochodzie.
5. To samo przedsibiorstwo, o ktrym mowa w
problemie 4, nie jest zaduone: jest ono cakowicie
finansowane z kapitau akcyjnego. Wypenij bilans na koniec
1988 r. korzystajc z danych zamieszczonych w niej zamieszczonej tablicy. Nastpnie, korzystajc z danych i owiadczenia
o dochodzie z problemu 4, uzupenij bilans dla 1989 r.

6. Rozwi raz jeszcze problemy 4 i 5, wprowadzajc

nastpujce zmiany: obok innych wydatkw, firma zakupia w
1989 r. budynek za 20 mln dol., ktrego amortyzacja wyniosa
2 mln dol. Napisz owiadczenie o dochodzie wykazujce straty
firmy. Jeli budynek zosta zakupiony za dugoterminowe
papiery wartociowe, dostosuj odpowiednio bilans firmy za
1989 r.
7. Problem dla zaawansowanych dotyczcy amortyzacji.
Dla wielu ludzi zagadkowa jest myl, i przyspieszona
amortyzacja moe mie warto dla przedsibiorstwa, chocia
globalna wielko amortyzacji nie ulega zmianie.
Aby dostrzec skutki tego przyspieszenia, zamy, co
nastpuje. Przedsibiorstwo rozwaa zakup ciarwki za
10000 dol. Wolna od podatku stopa procentowa wynosi 10%
rocznie. Firma uzyska kadego roku ze swojej dziaalnoci zysk
przed opodatkowaniem wynoszcy 50 000 dol. Stopa opodatkowania zyskw przedsibiorstwa wynosi 50%.
Zakada si, e czas ycia ciarwki wynosi 10 lal. W
warunkach amortyzacji liniowej zyski bd zmniejszone o 1000
dol. rocznie; o ile obni si wic podatki? Powiedzmy teraz,
e przedsibiorstwo lokuje kadego roku sumy zaoszczdzone
w ten sposb na podatku na nie opodatkowanym rachunku
oszczdnociowym, przynoszcym 10% rocznie. Ile pienidzy,
wraz z odsetkami, firma zgromadzi z tych oszczdnoci

podatkowych uzyskanych dziki amortyzacji liniowej po

dziesiciu latach?
Rozwamy nastpnie schemat amortyzacji przyspieszonej,
zwany expensing, przy ktrym caa amortyzacja odpisywana
jest w pierwszym roku. Ile wynosi oszczdno na podatku w
pierwszym roku? Jak to si ma do cakowitych oszczdnoci na
podatku (bez odsetek) w przypadku liniowym? (Obie s
rwne.)
W kocu, z na 10 lat oszczdnoci podatkowe uzyskane
przy schemacie expensing na nie opodatkowanym rachunku
oszczdnociowym. Ile wynosi warto tych oszczdnoci
podatkowych uzyskanych przy schemacie expensing (czyli
amortyzacji przyspieszonej) na koniec dziesicioletniego
okresu? Wyka, e warto ta jest znacznie wiksza od tego co,
skumulowalimy przy amortyzacji liniowej. Wyjanij za
pomoc tego przykadu, dlaczego przedsibiorstwa wol
amortyzacj
przyspieszon.

ROZDZIA 21
ANALIZA KOSZTW
W
ykad teorii
ekonomii
mona
uzna
za
udany,
jeeli dziki
niemu
studenci
rzeczywici
e zrozumieli
znaczenia
pojcia
kosztu we
wszystkich
jego
rnorodnych
aspektach.

John Maurice CIark

W
ostatnim
rozdziale
badalimy
oblicze
przedsibiorstwa amerykaskiego - formy organizacyjne,
sposb, w jaki si rozwija, a take problem, skd wielkie
przedsibiorstwa akcyjne dostaj pienidze niezbdne do finansowania ich dziaalnoci. W Dodatku zagbilimy si nawet w
rachunek zyskw i strat, powszechnie uywany do oceny
finansowych efektw dziaalnoci przedsibiorstwa.
Czas ju, by porzuci indywidualnego przedsibiorc i
ksigowego i by wej w wiat ekonomicznej analizy
przedsibiorstw i gazi. W rozdziale 18 igralimy z
podejrzeniem, e koszty s elementem o krytycznym znaczeniu
w procesie wyznaczania krzywej poday w warunkach
konkurencyjnych. W rozdziale 22 pokaemy, e nasze
wczeniejsze supozycje byy suszne. Najpierw jednak, w
niniejszym rozdziale, musimy powici troch czasu na
opanowanie metody pomiaru kosztw, stosowanej przez
ekonomistw.
Dlaczego przedsibiorstwa przywizuj wag do
kosztw? Jest rzecz jasn, e musz zwraca uwag na koszty,
gdy kade ich zwikszenie o dolara zmniejsza zyski
przedsibiorstwa. Jednakowo koszty s tak wane w ekonomii
dla innej, gbszej, przyczyny: przedsibiorstwa decyduj o
tym, ile jakiego dobra bd wytwarza i sprzedawa, w
zalenoci od tego, jaka jest cena danego dobra i jego koszt.
Mwic dokadniej, jak to zobaczymy w tym rozdziale i w
rozdziale nastpnym, poda zaley od przyrostw kosztu, czyli

od kosztu kracowego. Ta zaleno decyzji podaowej od

kosztu obowizuje za nie tylko w odniesieniu do
przedsibiorcw dziaajcych w warunkach konkurencji
doskonaej, ale take w odniesieniu do dziaajcych na
rozlegym obszarze monopolu, oligopolu oraz konkurencji
niedoskonaej. Dlatego ten rozdzia musimy powici
gruntownej analizie rnorodnych ekonomicznych koncepcji
kosztu.
Kiedy ju bdziemy mie za sob analiz poj kosztu, w
rozdziale 22 bdziemy gotowi podj analiz poday
przedsibiorstwa czy gazi w warunkach konkurencyjnych. W
nastpnych za rozdziaach zobaczymy, e to koszt kracowy
jest pojciem kluczowym dla zrozumienia zachowa w obrbie
caego rozlegego wachlarza form konkurencji niedoskonaej.
KOSZTY CAKOWITE: STALE l ZMIENNE
Przyjrzyjmy
si
typowemu
przedsibiorstwu,
wytwarzajcemu produkcj w iloci q. W tym stadium nie
obchodzi nas to, czy chodzi o przedsibiorc dziaajcego w
warunkach doskonaej czy niedoskonaej konkurencji. W kadym danym momencie ma on do czynienia z pewnym
okrelonym stanem wiedzy technicznej i stoi w obliczu
okrelonych cen pracy oraz innych nakadw, ktre musi
zakupi. Ot jego ksigowi byli w stanie obliczy, ile wyniesie
w jednostkach pieninych (dolarach) koszt cakowity
wytworzenia kadej z rnych iloci produktu q.
Tablica 21.1 pokazuje uproszczone koszty cakowite
(total cost, TC) dla kadego z rnych moliwych poziomw
produkcji q. Kluczowe znaczenie maj kolumny (1) oraz (4),
pokazujce, e w miar wzrostu q ronie take koszt cakowity
TC. Jest to naturalne, gdy dla wytworzenia wikszej iloci
danego dobra potrzeba wicej pracy oraz innych czynnikw
produkcji; za zastosowanie tych dodatkowych czynnikw
pociga za sob dodatkowe koszty pienine. Wytworzenie
dwch jednostek pociga za sob koszty w cznej wysokoci
110 dol.; wytworzenie trzech jednostek - 130 dol. i tak dalej.
Nawiasem mwic, zauwamy, e konstruujc tabel
kosztw podobn do tej, ktra zawiera tabl. 21.1, lub
wykrelajc (w dalszym cigu niniejszego rozdziau) krzyw
kosztw, zadania stojce przed przedsibiorstwem przedstawiamy w sposb nadmiernie uproszczony. Dlaczego?
Dlatego, e za liczbami zawartymi w tabl. 21.1 kryje si
ogromnie duo cikiej pracy. Aeby osign najniszy poziom
kosztw, kierownicy firmy musz si upewni, e nabywaj
moliwie najtasze nakady nadajce si do danego celu, e

stosowane techniki produkcji s naprawd nowoczesne, e w

magazynach nie zalegaj nie wykorzystane zapasy. Oprcz tego
musz zna cae miliony innych szczegw, ktre mog
przyprawi
zapracowanego
wspczesnego
kierownika
przedsibiorstwa o bl gowy.
W wyniku takich wysikw kierownictwa, przedstawione
w tabl. 21.1 koszty stae i zmienne wyraaj ten minimalny
poziom kosztw, jakie trzeba ponie w celu wytworzenia
danego poziomu produkcji. Kiepski dyrektor przedsibiorstwa
mgby, oczywicie, mie gorsze wyniki. Ale najlepszym
wynikiem osignitym przez dobrego kierownika moe by
tylko w minimalny poziom kosztw, przedstawiony w tablicy.
Koszt stay
W kolumnach (2) oraz (3) koszty cakowite rozbijamy na
dwa skadniki: cakowite koszty stae (fixed cost, FC) oraz
cakowite koszty zmienne (variable cost, VC). Rysunek 21.2(a)
ukae graficznie oba skadniki. Koszty stae, zwane niekiedy
kosztami porednimi lub kosztami wyoonymi (sunk costs),
wyraaj te koszty, ktre dane przedsibiorstwo musi ponie
nawet wtedy, kiedy w ogle nie produkuje. Chocia wytwarzany
przez dan firm produkt wynosi zero, przedsibiorstwo i tak
musi honorowa swoje krtkookresowe zobowizania (ustalone
umownie czynsze, pace stranikw, koszty konserwacji, pace
urzdnikw itd.) i nadal ponosi koszty stae w wysokoci 55
dol. Z definicji, FC to suma kosztw, ktre trzeba paci
niezalenie od wielkoci produkcji, a zatem suma ta pozostaje
staa na poziomie 55 dol. w kolumnie (2).

Koszt zmienny

Kolumna (3) tabl. 21.1 ukazuje cakowity koszt zmienny

(VC). Z definicji, koszty zmienne wynosz zero, kiedy q wynosi
zero. Jest to ta cz kosztw cakowitych TC, ktra ronie wraz
z produkcj; i, rzeczywicie, wzrost kosztw cakowitych TC w
przedziale od jednego poziomu produkcji do nastpnego wynosi
tyle samo, ile wzrost kosztw zmiennych VC w tyme
przedziale. Dlaczego? Dlatego, e FC utrzymuje si na poziomie
55 dol. i tym samym nie wywiera adnego wpywu przy tego
rodzaju porwnaniach.
Podsumujmy wymienione pojcia kosztw.
Koszt cakowity - to najniszy moliwy cakowity nakad
pieniny, ktrego wymaga wytworzenie kadego dowolnego
poziomu produkcji q. W miar wzrostu q koszt cakowity TC
ronie.
Koszt stay - to cakowite wydatki pienine, ktre trzeba
ponosi nawet wtedy, kiedy wielko produkcji wynosi zero.
Jest to koszt wyoony (sunk cost), na ktrego poziom zmiany q
nie wywieraj adnego wpywu.
Koszt zmienny - zawiera w sobie wszystkie pozycje
wchodzce w skad kosztu cakowitego TC, poza FC; obejmuje
on koszty surowcw, pace, paliwo itd. Z definicji zawsze:

DEFINICJA KOSZTU KRACOWEGO

Kluczem do zrozumienia tego, ile dane przedsibiorstwo
bdzie skonne wytworzy i sprzeda, a wic do zrozumienia
krzywej poday danego przedsibiorstwa lub danej gazi, jest
pojcie kosztu kracowego. (Koszt kracowy (marginal cost,
MC) wyraa przyrost kosztu zwizany z wytworzeniem dodatkowej jednostki produktu)
Tablica 21.2 tumaczy, co trzeba zrobi, eby obliczy
koszt kracowy. (Przypomnijmy sobie znany nam ju termin
kracowy - czy to w zastosowaniu do uytecznoci, kosztu,
konsumpcji czy czegokolwiek innego - oznaczajcy w teorii
ekonomii bd to przyrost, bd to dodatek.)

Wielkoci MC w kolumnie (3) w tabl. 21.2 wynikaj z

odjcia TC w kolumnie ssiedniej od wielkoci TC zwizanej z
jednostk poprzedni. I tak, koszt kracowy drugiej jednostki
wynosi 25 dol. =110 dol.85 dol. i tak dalej. Sprawdcie, e
kracowy koszt pitej jednostki produktu wynosi 50 dol.
Zamiast wyprowadza MC z kolumny TC, moglibymy
wartoci MC otrzyma przez odejmowanie od kadej z
zawartych w kolumnie (3) tabl. 21.1 wartoci VC liczby
zawartej w wierszu o jeden wyszym. Dlaczego? Dlatego, e
koszt zmienny zawsze ronie tak samo, jak koszt cakowity, a
jedyna rnica ley w tym, e VC musi - z definicji - zaczyna
si od 0, nie za od poziomu staych FC. (Sprawd, e 30-0=8555, e 55-30=110-85...itd.)
Kosztem kracowym przy dowolnym poziomie produkcji
q jest dodatkowy koszt wytworzenia jednej dodatkowej
jednostki wicej (albo mniej); obliczamy go, odejmujc od
siebie czne koszty w wyraeniu pieninym zwizane z
wytwarzaniem ssiadujcych ze sob iloci produkcji.
Rysunek 21.1 pokazuje koszt cakowity i koszt kracowy.
Wida z niego, e MC jest zwizany z TC w dokadnie taki sam
sposb, w jaki na rys. 19.3 uyteczno kracowa powizana
bya z uytecznoci cakowit.
Jakiego ksztatu krzywej MC powinni bymy oczekiwa?
W rzeczywistoci moliwe bdzie istnienie bardzo wielu
rnorodnych ksztatw zalenie od tego, jak ga i jaki okres
rozpatrujemy. Typowa okae si krzywa w ksztacie litery U,
przedstawiona na rys. 21.1 (b). Tego rodzaju krzywa w ksztacie
litery U pocztkowo jest opadajca, nastpnie osiga pewien
punkt minimum, po czym zaczyna rosn.
Tak wanie krzyw kosztu w ksztacie litery U da si
stwierdzi w bardzo wielu przedsibiorstwach w okresie

krtkim, to znaczy w takim okresie, w ktrym wielko zakadu

i jego wyposaenie pozostaj stae. Jeeli chcemy znale racje
tumaczce taki ksztat, powinnimy wrci do prawa
malejcych przychodw, wprowadzonego w rozdziale 2.

Przychody malejce a krzywe kosztu kracowego w

ksztacie litery U
U podstaw pieninych kosztw danego przedsibiorstwa
ley zaleno funkcyjna pomidzy wielkoci produkcji danego
przedsibiorstwa a nakadami pracy oraz nakadami innych
czynnikw wytwrczych, ktre przedsibiorstwo to wynajmuje.
Bdzie to omawiane dokadniej w rozdziale 26, ale ju tutaj
moemy oglnie zasygnalizowa ten problem.
Przypumy, e w rozpatrywanym przez nas krtkim
okresie ktry z czynnikw jest stay. W przemyle
przetwrczym czynnikiem takim jest na og zdolno
wytwrcza zakadu. Przypumy, e zmienne wielkoci
produkcji q osigamy dziki angaowaniu zmiennych wielkoci
jakiego innego nakadu, na przykad pracy. Jeeli prac zawsze
moemy kupi przy tej samej pacy za jednostk, to jedynym
wytumaczeniem wzrostu kracowych kosztw produkcji
byoby to, e pozyskiwany przez kad dodatkow jednostk
pracy dodatkowy produkt jest coraz mniejszy. Mwic inaczej:
jeeli w krtkim okresie w odniesieniu do czynnikw
zmiennych dziaa prawo malejcych przychodw, to w miar
zwikszania produkcji krtkookresowy koszt kracowy bdzie
rosn.

Dlaczego pocztkowo koszt kracowy MC czsto maleje,

jak to pokazuje rys. 21.1 (b)? Przypomnijmy sobie, e prawo
malejcych przychodw obowizuje (w tendencji) wtedy, gdy
wielko produkcji ronie przy nie zmieniajcej si mocy
wytwrczej. Na pocztku jednak moe si przejawi silna
tendencja do wzrostu przychodw; dzieje si tak wskutek
wystpowania korzyci produkcji na wielk skal w poczeniu
ze skutkami zjawiska niepodzielnoci procesw wytwarzania.
eby gra w pik lub zaoy do samochodu cztery koa,
potrzebujemy pewnego minimalnego zespou. Jeeli na pocztek
mamy do czynienia z przychodami rosncymi, to koszt
kracowy musi pocztkowo raczej male ni rosn1.
Zwizki pomidzy obowizujcymi w teorii produkcji
prawami przychodw a prawami rzdzcymi kosztem
kracowym moemy podsumowa w nastpujcy sposb.
Z tendencji do przejawiania si malejcych przychodw z
czynnikw zmiennych stosowanych w krtkim okresie w
poczeniu z czynnikami staymi wynika tendencja do wzrostu
kosztu kracowego MC. Jeeli pocztkowo wystpuj
przychody rosnce, to bdziemy mie do czynienia z
malejcymi kosztami kracowymi MC; ale oglnie wystpi
ostatecznie zarwno przychody malejce, jak i rosncy koszt
kracowy MC.
Pojcie kosztu kracowego ma wiele zastosowa. W
nastpnym rozdziale zobaczymy, e koszt kracowy daje nam
zarwno krzywe poday przedsibiorstwa, jak i krzywe poday
gazi.

W rozdziale 23 za pokaemy, e kade przedsibiorstwo

- czy to monopolistyczne czy to konkurencyjne - osignie punkt
rwnowagi przy zysku maksymalnym wtedy, gdy potrafi
zrwnoway koszt dodatkowy z dodatkowym przychodem (na
przykad znajdujc punkt przecicia swojej krzywej kosztu
kracowego z krzyw, ktr w dalszym cigu zdefiniujemy jako
krzyw kracowego utargu przedsibiorstwa).
KOSZT PRZECITNY, CZYLI
JEDNOSTKOWY
Ale powrmy do naszej analizy rnych rodzajw kosztu.
Tablica 21.3 zestawia kategorie kosztu, z ktrymi ju si
zetknlimy: koszt cakowity, zmienny i stay, a take koszt
kracowy.
1

Nieco pniej zajmiemy si badaniem zachowania kosztu kracowego w dugim okresie.

Wyobramy sobie, e rozpatrujemy okres a tak bardzo dugi, e nic nie jest stae. Stare zakady
ulegaj zuyciu i zostaj zastpione. Mona zaprojektowa i wybudowa cakiem nowe zakady.
Mog wygasn stare umowy o dzieraw gruntw; mog zosta zawarte nowe umowy. I tak dalej.
W dugim okresie moemy - patrzc na to z punktu widzenia jakiego maego przedsibiorstwa - by
w stanie kupi wszystkie czynniki produkcji przy nie zmienionych cenach nakadw. Ot co,
mianowicie, stanie si z kosztami dugookresowymi, zwaszcza z dugookresowymi kosztami
kracowymi MC, jeeli w danym przedsibiorstwie nie ma w ogle czynnikw staych i wystpuje
zjawisko przychodw staych wzgldem skali? (Sytuacj tak definiujemy jako stan, w ktrym nie
istniej adne przyczyny dziaania prawa malejcych przychodw, jako e nakady wszystkich
czynnikw rosn proporcjonalnie, za wszystkie korzyci produkcji na wielk skal zostay ju
zrealizowane.)
Odpowied: jeeli dugookresowe przychody s stae wzgldem skali, to podwojenie wszystkich
nakadw wywoa zarwno podwojenie cakowitych kosztw pieninych, jak rwnie dokadne
podwojenie cznej produkcji. Wobec tego koszt kracowy bdzie stay: krzywa MC nie bdzie
opadajca ani rosnca, lecz bdzie biec poziomo. (Zob. dalej na s. 704 niniejszego rozdziau, gdzie
mowa o obwiedni krzywych kosztw, czyli o planowanych na najduszy moliwy okres krzywych
kosztw.)

Uyteczne okazuje si take zrozumienie pojcia kosztw

przecitnych (average cost, AC) czyli jednostkowych.
Zacznijmy od kosztu przecitnego na jednostk produktu,
przedstawionego w kolumnie (6) tabl. 21.3. Jest to po prostu
iloraz bdcy wynikiem podzielenia kosztu cakowitego przez
liczb wytworzonych jednostek.
Kiedy wytwarza si tylko jedn jednostk - kolumna (6),
koszt przecitny musi by dokadnie taki sam, jak koszt
cakowity, czyli 85 dol./1=85 dol. Ale dla q = 2, AC = TC/2 =
110 dol./2 = 55 dol., jak to wida z tablicy. Zauwamy, e koszt
przecitny pocztkowo spada coraz niej i niej. (Za chwil
zobaczymy, dlaczego.) Ale AC osiga swoje minimum 40 dol.
przy q = 4 i od tej chwili powoli ronie.
Nastpnie starannie nanosimy na wykres rne kategorie
kosztw, tak jak je ukazuje tabl. 21.3. W grnej czci rys. 21.2
mamy koszty cakowite - stae i zmienne - dla rnych
poziomw produkcji. Dolna poowa wykresu ukazuje rne
kategorie kosztw przecitnych, wraz z wygadzon krzyw
kosztu kracowego.
Grna cz rys. 21.2 tumaczy si sama przez si.
Widzimy, jak koszt cakowity zmienia si wraz z kosztem
zmiennym, koszt stay natomiast pozostaje stay, bo i c ma
robi?.

Przejdmy teraz do dolnej poowy rysunku, ktra nie jest

ju tak oczywista. Widzimy na niej skrupulatnie naniesione
wartoci funkcji w ksztacie litery U - koszt przecitny AC, przy
czym poszczeglne punkty odpowiadaj punktom na krzywej
kosztw cakowitych TC, z ktrej je wyprowadzilimy. Moemy
teraz rozbi koszt przecitny na jego dwa skadniki - koszt
przecitny stay i koszt przecitny zmienny, dokadnie tak samo,
jak uprzednio koszty cakowite rozbijalimy na koszt cakowity
stay i zmienny. Z podzielenia kadej z tych dwch ostatnich
wielkoci przez q otrzymujemy przecitny koszt stay,
AFC=FC/q z kolumny (7) oraz przecitny koszt zmienny,
AVC=VCI q z kolumny (8).

Przecitny koszt stay

Poniewa cakowity koszt stay jest wielkoci sta (constans),
dzielc go przez q, otrzymujemy systematycznie opadajc
krzyw kosztu przecitnego staego z kolumny (7) tabl. 21.3.
Przerywana krzywa AFC na rys. 21.2(b) ma ksztat zbliony do
hiperboli i zmierza ku obu osiom. Krzywa ta spada coraz
niej, zbliajc si asymptotycznie do osi poziomej, w miar jak
stay koszt FC rozkada si na coraz wiksz liczb jednostek.
Jeeli dopucimy moliwo wystpowania uamkowej i
zerowej jednostek q, zrozumiemy, dlaczego krzywa AFC
zaczyna si nieskoczenie wysoko, gdy skoczona wielko
FC przypada na coraz bardziej znikom ilo produktu q.

Przecitny koszt zmienny

AVC z kolumny (8) tabl. 21.3 oraz z rys. 21.2(b) najpierw
spada, a nastpnie ronie. Zgodnie z odpowiadajcym literze U
ksztatem krzywej przebieg AVC moglibymy przewidywa,
opierajc si na odpowiadajcym literze U ksztacie MC. Kiedy
MC pocztkowo spada, kada nowa wielko q obnia poziom
przecitnego kosztu zmiennego, obliczanego dla wszystkich
jednostek.
Punkty minimum kosztu przecitnego
Rysunek 21.2(b) to wykres niezwykle wany w teorii
ekonomii. Zapamitajmy go dobrze. Zwrcimy zwaszcza

uwag na zaleno pomidzy przebiegiem krzywej MC a

punktem minimalnym krzywej AC.
Krzywa AC jest zawsze przecita w swym punkcie
minimum przez rosnc krzyw MC.
Nie jest to przypadkowe. Teraz za moemy
wytumaczy, dlaczego tak wanie by musi. Kada dowolna
krzywa wielkoci przecitnych spada wtedy, kiedy MC jest
nisza od AC. Jeeli ostatni zaobserwowany przyrost kosztu by
mniejszy od przecitnej wszystkich poprzednich przyrostw,
musi to obnia wielko przecitn. Ale z chwil gdy MC staje
si rwna AC, presja spychajca w d AC znika; AC i MC albo
bd biec na tym samym poziomie, albo si rozejd. Jeeli wic
MC wzronie powyej AC, musi to popchn AC w gr. Wobec
tego w punkcie, w ktrym rosncy MC = AC - i wycznie w
tym tylko punkcie - przypada minimum AC2.
Aeby si upewni, e zwizki pomidzy MC i AC s
wanie takie, jak na rys. 21.2(b), rzumy ponownie okiem na
tabl. 21.3. Zauwamy, e dla pierwszych trzech jednostek MC
jest nisze od AC, wobec tego AC spada. Dokadnie przy
czterech jednostkach AC jest rwny MC. Powyej czterech
jednostek MC jest wikszy od AC, a to systematycznie pcha w
gr AC.
2

A oto prba wytumaczenia zwizkw

pomidzy MC a AC w kategoriach ocen w
szkole wyszej. Niechaj AG oznacza, redni
twoich ocen (albo redni skumulowanych
ocen po dzie dzisiejszy), za MG przyrost
twoich ocen czy te twoj redni ocen
kracow za rok biecy. Dopki MG jest
nisza od AG, cignie to twoj now AG w
dol. To znaczy: jeli twoja AG za pierwsze dwa
lata wynosia 3, za twoja MG za rok trzeci 2,
to nowa AG (z kocem roku trzeciego) bdzie
wynosia 2. Analogicznie, jeeli twoja MG za
rok trzeci jest wysza od twojej AG
dotychczasowej, twoja nowa AG pjdzie w
gr. Ilekro MG jest rwna AG, krzywa AG w
miar upywu czasu biec bdzie pasko, czyli
pozostawa bez zmian. Dokadnie ta sama
prawidowo dotyczy kosztw przecitnych i
kracowych.

Podsumujmy.
Dopki koszt kracowy jest niszy od kosztu przecitnego,
wywiera presj, ktra spycha w d koszt przecitny; kiedy MC
staje si dokadnie rwny AC, AC ani nie ronie, ani nie maleje i
znajduje si na swym minimalnym poziomie. Ilekro MC jest
wikszy od AC, wywiera to presj na wzrost AC. Wobec tego:
Punkt minimum kosztu przecitnego AC przypada w punkcie

przecicia majcych ksztat litery U krzywych kosztu

kracowego i przecitnego; MC = AC= minimum AC.
Na koniec zauwamy take, i krzyw AVC w jej
najniszym punkcie, czyli w minimum, przecina rosnca krzywa
MC. Sprawdzi to mona na tabl. 21.3. Rozumowanie, dlaczego
krzywa ta przecina AVC akurat w punkcie minimum, jest
dokadnie takie samo, jak wytumaczenie, dlaczego przecina ona
krzyw AC w jej punkcie minimalnym3.
3

Przygldajc si wykresowi kosztw cakowitych, moemy dostrzec jeszcze jedn wan

zaleno. Dotychczas w naszym przykadzie zakadalimy due skoki MC w miar, jak wielko
produkcji przechodzia od jednego poziomu do nastpnego. Zamiast tego przyjrzyjmy si krzywej
kosztu cakowitego pod mikroskopem. Moemy to zrobi, jeeli dotychczas za jednostk q przyjmowalimy tysic; teraz moemy zbada koszt przejcia od 3999 (tysicy) q do 4000 (tysicy) q.
Wygadzon w ten sposb krzyw kosztu cakowitego posuylimy si dla skonstruowania jasnych
wielkoci MC w tabl. 21.3.
(l) MC pojmowan jako przyrost kosztu wywoany skoczonym przyrostem midzy dwoma punktami
q oraz (2) MC pojmowan jako wygadzona"

Przypomnijmy, e koszt kracowy mierzy si nachyleniem krzywej kosztu cakowitego.

Sposb, w jaki mierzy si nachylenie linii krzywych, przedstawilimy w Dodatku do rozdziau
pierwszego, MC za dostarcza doskonaej ilustracji tej techniki. Rysunek 21.3 pomaga lepiej
zrozumie rnic pomidzy stopa wzrostu w danym momencie, wyraajca nachylenie (tangensem
kta nachylenia), wedle ktrego TC ronie w jakim jednym danym punkcie (wartoci) q.
Odlego od a do b wyraa jedn dodatkow jednostk produkcji. Odlego b do a' wyraa
wynikajcy std przyrost kosztu cakowitego, co jest pierwsz przychodzc do gowy i najprostsz
definicj przyrostu kosztu wywoanego przyrostem produkcji, czyli kosztu kracowego. Drug
definicj daje nam nachylenie krzywej kosztu cakowitego w punkcie a (to, co matematycy
nazywaj d(TC))/dq albo, co liczbowo wychodzi na jedno i to samo, iloraz z podzielenia odlegoci
od b do c przez jednostk odlegoci z a do b. Na granicy, w miar jak wielko dodatkowych
jednostek coraz bardziej maleje i w gr wchodz obliczane przez nas stosunki bokw w nowych,
coraz mniejszych trjktach, rnica pomidzy obiema definicjami znika i mona j pomin.
(Innymi sowy, ba: ba dy do 1, gdy a dy do a.)

OBWIEDNIA DLA OKRESU NAJDUSZEGO*

Dysponujemy teraz penym instrumentarium
technicznym rozmaitych poj kosztw: pozwoli to nam zaj

si problemem, w jaki sposb przedsibiorstwo moe

znajdowa swj punkt rwnowagi przy maksymalizacji zysku.
Ale jeszcze jeden, ostatni, chwyt techniczny bdzie nam
potrzebny, by wytumaczy, w jaki sposb dane
przedsibiorstwo moe - w okresie najduszym funkcjonowa przy najniszych moliwych kosztach w
procesie adaptowania i zmieniania wielkoci swoich zakadw
produkcyjnych.
Przypomnijmy, e jeli przyjmiemy sta wielko
zakadu danego przedsibiorstwa, to stoi ono w obliczu
przebiegajcej w ksztacie litery U krtkookresowej krzywej
kosztw przecitnych AC (nazwijmy j SAC, by w ten sposb
uwypukli jej krtkookresowy charakter). Jeeli dana firma
buduje wikszy zakad wytwrczy, now krzyw SAC trzeba
wykreli dalej na prawo. A teraz zamy, e badana
firmACigle jest w stadium planowania, bez adnych
zobowiza, gdy nie zdecydowaa si jeszcze, jakiej
dokadnie wielkoci zakad zbuduje. Moe ona sobie
zanotowa wszystkie moliwe (w ksztacie litery U) krzywe
SAC i dopiero potem wybra - dla kadych postulowanych
rozmiarw produkcji - t krzyw SAC, przy ktrej koszty s
najnisze. Jako e zmiany q s permanentne, badana firma
przeskakuje na now krzyw SAC.
Rysunek 21.4(a) pokazuje, w jaki sposb, w okresie
najduszym, badane przedsibiorstwo wybierze sobie krzyw
SAC lec na lewo, jeeli potrzebne jej jest wytwarzanie
niskich iloci q. Dla q porednich lepiej bdzie zaplanowa
sobie posuenie si SAC. Dla rozmiarw q jeszcze wikszych
najnisze koszty zapewni SAC. Krzywa dugookresowych
kosztw przecitnych (LAC) skada si z trzech najniszych
,,odgazie trzech krzywych SAC.
Rysunek 21.4(b) ukazuje ten sam najniszy punkt
graniczny w przypadku, kiedy badane przedsibiorstwo ma do
wyboru nieskoczenie wiele gadkich krtkookresowych
krzywych AC (SAC, nie za AVC): ot LAC jest to gadka
najnisza krawd (o ksztacie litery U) tej mnogoci krzywych
SAC. Nazywamy j obwiedni, poniewa obwodzi z
zewntrz wszystkie wchodzce w gr krzywe SAC. Bardzo
dugookresowa obwiedni LAC dostarcza nam dugookresowej
krzywej kosztu kracowego danego przedsibiorstwa; LMC
przecina LAC w punkcie minimum i ma nachylenie
agodniejsze od krtkookresowej krzywej SMC w tyme
punkcie.
4

Przy przerabianiu kursu skrconego paragraf ten mona pomin.

KOSZT ALTERNATYWNY
W rozdziale tym skupialimy uwag na sposobach
ujmowania rnych odmian kosztw. Ale jakie koszty wchodz
tu w gr? Na pocztku rozdziau (a take w Dodatku do
rozdziau 20) nadmienilimy, e wiat widziany oczyma
ksigowego czsto bardzo si rni od wiata ekonomisty. I
wanie tutaj - w zwizku z pojciem kosztu - ujawnia si
najwaniejsza rnica.
NACzym ona polega? W istocie rzeczy, ekonomista do
kosztw wlicza zwykle wicej pozycji, ni to czyni ksigowi
czy przedsibiorcy. Ekonomici wliczaj wszystkie koszty, bez
wzgldu na to, czy s one odbiciem transakcji pieninych czy
te niepieninych; z rachunkowoci przedsibiorstwa transakcje niepienine s na og wykluczone.
W rozdziale 20 natknlimy si ju na przykady takich
autentycznych kosztw ekonomicznych, ktre nie pojawiaj si
w rachunkowoci przedsibiorstw. Przychd osigany z
wasnego wysiku waciciela, normalny przychd z kapitau
dostarczonego danemu przedsibiorstwu, premia za ryzyko
od obcionych duym ryzykiem udziaw - wszystkie te
skadniki powinny figurowa w szeroko pojmowanym zestawie
kosztw ekonomicznych, ale nie wchodz do rachunkowoci
przedsibiorstwa. Ekonomista obstawaby przy pogldzie, e
pace kierownictwa przedsibiorstwACzy przychd od
dostarczonego mu kapitau s rzeczywistymi kosztami
ekonomicznymi: w gr wchodz przecie rzeczywici, ywi
kierownicy i uchwytny, namacalny kapita.
Pojciem, ktre moe uatwi zrozumienie tej rnicy
pomidzy kosztami pieninymi a prawdziwymi kosztami
ekonomicznymi, jest kategoria kosztu alternatywnego lub
kosztu zaniechanych moliwoci (opportunity cost). W skad

zwizanego z dan decyzj kosztu wchodzi to wszystko, z

czego musimy zrezygnowa, podejmujc t wanie, a nie inn,
alternatywn decyzj.
Zilustrujemy to wprowadzone przed chwil pojcie
kosztu, powracajc do waciciela jakiej maej firmy, na
przykad owego waciciela przedsibiorstwa komputerowego
z rozdziau 20. Waciciel ten wykada 60 godzin pracy
tygodniowo, ale nie otrzymuje za to adnych pac. Z kocem
roku jego firma osiga zysk w wysokoci 20000 dol., cakiem
niele jak na startujce dopiero przedsibiorstwo.
Ale czy rzeczywicie tak? Ekonomista mgby tutaj
zrobi kwan uwag: przychd z danego czynnika produkcji
jest ekonomicznie wany bez wzgldu na to, czyj - w wyniku
takiego czy innego przypadku - wasnoci jest w czynnik.
Prac waciciela powinnimy wlicza do kosztw, chocia
waciciel nie otrzymuje wynagrodzenia5. Powinnimy
uwzgldnia fakt, e w waciciel ma alternatywne
moliwoci zatrudnienia si i owe zaniechanie moliwoci
czy ow alternatyw traktowa jako pewien koszt.
I tak, jeli si rozejrzymy dokoa, stwierdzimy, e
waciciel przedsibiorstwa mgby znale sobie podobn
prac w zamian za 40000 dol. Suma ta wyraa zatem koszt
zaniechanych moliwoci (albo utraconych zarobkw),
gdy w waciciel zdecydowa si dziaa na wasn rk a nie
pracowa dla innego przedsibiorstwa.
Ale - konkluduje ekonomista - zauwamy, ile wynosz
prawdziwe zyski nowego przedsibiorstwa. Jeeli wzi
wyliczon sum zyskw wynoszc 20000 dol. i odj od niej
40000 dol. kosztw alternatywnych pracy waciciela,
skonstatujemy strat netto wynoszc 20000 dol. A zatem,
chocia ksigowy mgby doj do wniosku, e tego rodzaju
maa firma jest przedsiwziciem ekonomicznie sensownym i
zdolnym do przeycia, ekonomista uznaby je za przynoszce
straty.
Podobne elementy kosztw alternatywnych z punktu widzenia
danej firmy mona dostrzec w odniesieniu do kapitau
dostarczanego przez jej wacicieli. Przypumy, e waciciel
naszej firmy komputerowej woy w ni w postaci budynkw i
wyposaenia 30000 dol., finansujc to czy z kapitau wasnego,
czy to z nie rozdzielonych zyskw. Rachunkowo finansowa
nie potrca alternatywnego kosztu tych funduszy. Jeeli lokaty
o zblionym stopniu ryzyka normalnie przynosz 14%, To od
przychodw naleaoby potrci jeszcze 4200 dol., by
uwzgldni alternatywny koszt zastosowania tych funduszy.

Tego rodzaju nie opacane czynniki

produkcji czsto nazywa si utajonymi
kosztami albo kosztami implicite; pod
pewnymi wzgldami jest to pojcie wsze
od pojcia kosztu alternatywnego.

Albo te, jeeli jeste wacicielem jakich specyficznych

czynnikw produkcji - na przykad gruntw obfitujcych w
bogate zoa mineralne, szczeglnie urodzajnej ziemi lub
rzadko spotykanych umiejtnoci technicznych (know-how) - to
wprawdzie twoja rachunkowo moe odnotowywa wysoki
przychd, ale zdajemy sobie spraw, e jest to nie tyle zysk, ile
renta, przysugujca temu specyficznemu czynnikowi
produkcji, ktry masz szczcie posiada6.
Koszt alternatywny i decyzje wyboru
Pojcie kosztu alternatywnego jest w istocie rzeczy
szersze nawet i uyteczniejsze od przykadw nie opaconych
czynnikw wytwrczych wystpujcych w przedsibiorstwie.
W teorii ekonomii mona je stosowa w odniesieniu do
rzeczywistego kosztu ekonomicznego albo do nastpstw
podejmowanych decyzji w wiecie, w ktrym istnieje rzadko
dbr.
ycie jest pene aktw wyboru. Wybierajc jedn rzecz,
musimy zrezygnowa z innej. Jeeli idziemy do kina, nie
moemy w tym czasie czyta ksiki. Jeeli pjdziemy na
studia, zrezygnujemy na jaki czas z moliwoci podjcia pracy
w penym wymiarze czasu pracy. Jeeli w jakim kraju
powouje si ludzi do wojska, tym samym rezygnuje si z
czasu, ktry w przeciwnym razie mogliby oni powici
nACzytanie
poezji
lub
na
ukadanie
programw
komputerowych. Ilekro jaka osoba lub jaki kraj podejmuje
pewn decyzj, tym samym ponosi koszty zwizane z
rezygnacj z alternatywnego sposobu dziaania.
Ilekro jestemy zmuszeni dokona wyboru spord
rnych dbr rzadkich, ponosimy pewne koszty alternatywne.
Kosztem alternatywnym zwizanym z podjciem danej decyzji
jest warto najlepszego z dostpnych rozwiza
alternatywnych.
Jedn z najlepszych metod zrozumienia pojcia kosztu
alternatywnego jest powrcenie do krawdzi moliwoci
produkcyjnych, omawianej w rozdziale 2. Przypumy, e jaki
kraj chce zebra si w sobie i zwikszy liczebno armii.
Zamierza powoa do wojska milion modych mczyzn,
zwikszajc liczebno armii z dwch do trzech milionw.
Krytycy pieni si, twierdzc, e witalno gospodarcza kraju

zostanie osabiona. Pentagon kontratakuje, wskazujc na

znikome koszty budetowe zwikszenia armii. Kto ma racj?
6

Jeli zdarzyo si tak, e jeste wacicielem

szczeglnie yznych gruntw, a obstajesz
przy uprawianiu ich nieekonomicznymi
metodami, to bdziesz paci za swoj
gupot czy swj upr rezygnacj z wysokich
przychodw, jakie w grunt moe przynie.
W pienidzu twj grunt ma dla innych
wiksz warto ni dlACiebie i jeeli nie
zgadzasz si na wydzierawienie go lub
sprzedanie, to ponosisz okrelone koszty w
imi zaspokojenia wasnych upodoba
cakiem tak samo, jak gdyby sprzeda
posiadan ziemi i wyda uzyskan sum na
wino, piew czy wyjazdy na narty.

Z ekonomicznego punktu widzenia prawidow

odpowied mona znale, analizujc koszt alternatywny.
Rysunek 21.5 ukazuje - z pewn przesad - krzyw p-p midzy
dobrami cywilnymi a liczebnoci armii. W miar jak pczniej
rekruckie koszary wzdu osi poziomej, nie s ju dostpne
zasoby suce wytwarzaniu dbr i usug nACele cywilne. W
tym hipotetycznym przykadzie, ukazanym na rys. 21.5, koszt

alternatywny dodatkowego zacigu miliona ludzi wynosi 300

mld dol.
Zauwamy, e definicja kosztu alternatywnego zakada,
e alternatywna decyzja byaby decyzj efektywn; efekt danej
decyzji porwnujemy z najlepsz decyzj alternatywn.
Powrcimy do rys. 21.5: Pentagon nie powinien twierdzi: No
c, koszt ten w rzeczywistoci nie wynosi 300 mld dol.,
poniewa w punkcie wyjcia mamy bardzo due bezrobocie i
wobec tego przechodzimy od punktu C do punktu B. A zatem w
rzeczywistoci koszt jest znikomy. W pojciu kosztu
alternatywnego porwnujemy ze sob punkty znajdujce si na
realistycznej krawdzi p-p i odpowiadajce najlepszym
dostpnym wyborom, nie za punkty lece wewntrz obszaru
ograniczonego t krzyw.
Koszt alternatywny na rynku. Oczywicie, moglibymy
ama sobie gow: No c, teraz zupenie nie wiem, co
myle. Najpierw nauczono mnie, e miar spoecznej wartoci
jakiego dobra jest cena rynkowa. Teraz czytam, e waciwe
jest pojcie kosztu alternatywnego. Wydaje si, e brak tu
konsekwencji.
W gruncie rzeczy brak taki nie wystpuje, analizujc
rynek konkurencyjny atwo dostrzec, e cena rwna si
kosztowi alternatywnemu. Zamy, e jakie dobro - na
przykad wgiel - kupowany jest i sprzedawany na rynku
konkurencyjnym. Jeli dostarcz na rynek moj ton wgla,
otrzymam wiele ofert od ewentualnych nabywcw: 25,02;
24,98; 25,01 dol. Wyraaj one warto mojego wgla z punktu
widzenia (powiedzmy) trzech przedsibiorstw uytecznoci
publicznej. Wybieram ofert najwysz: 25,02 dol. Kosztem
alternatywnym takiej transakcji jest nastpna z kolei oferta,
25,01 dol. Gdy rynek przyblia si do stanu doskonaej
konkurencji, wysokoci ofert zbliaj si coraz bardziej do
siebie, a wreszcie na granicy druga w kolejnoci najwysza
oferta (a ona zgodnie z nasz definicj okrela koszt
alternatywny) bdzie dokadnie rwna ofercie najwyszej (to
jest cenie). Przykad ten dowodzi, e cena generowana przez
rynki konkurencyjne bdzie rwna najlepszej dostpnej ofercie
alternatywnej, a wobec tego rwna si kosztowi alternatywnemu.
Koszt alternatywny bez rynku. Miernik kosztw
zaniechanych moliwoci tylko niewiele wzbogaca analiz
dziaania rynkw konkurencyjnych, okazuje si jednak
niezmiernie
przydatny
do
analizowania
transakcji

pozarynkowych. W jaki sposb okreli koszt wyksztacenia

uniwersyteckiego? Warto tamy albo parku publicznego? Albo
armii z zacigu? Albo te przepisw prawnych dotyczcych
zdrowia lub bezpieczestwa? W tych wszystkich przypadkach,
jeeli chcemy dokona analizy ekonomicznej, musimy sign
po
pojcie
kosztu
alternatywnego.

 Jaki jest koszt alternatywny zwizany z pjciem na

studia wysze? W 1984 r. koszt nauki, mieszkania, utrzymania,
ksiek i innych wydatkw wynosi dla jednego studenta w
uczelniach publicznych okoo 5000 dol. Wobec tego koszt
alternatywny wynosi 5000 dol., czy nie? Ale nie! Trzeba
wczy do rachunku take koszt zaniechanych moliwoci
wykorzystaniACzasu zuytego na nauk i uczszczanie na
wykady. Dwudziestoletni student szkoy wyszej zatrudniony
zarobkowo w penym wymiarze czasu w 1984 r. otrzymywaby
przecitnie 11000 dol. A zatem koszt alternatywny studiw
uczelnianych wynosi nie 5000 dol. rocznie, ale raczej 16 000
dol.
Pojcie kosztu alternatywnego moe nam wyjani,
dlaczego studenci w tydzie po egzaminach ogldaj telewizj
czciej ni tydzie przed egzaminami. Ogldanie telewizji tu
przed egzaminem ma wysoki koszt alternatywny, poniewa
alternatywny sposb wykorzystaniACzasu - na nauk - ma
wysok warto z punktu widzenia osignitych ocen. Po
egzaminach alternatywny koszt wykorzystaniACzasu jest
niszy.
Przypumy, e rzd federalny zastanawia si nad
podjciem wierce naftowych na obszarze Parku Narodowego
Yosemite. Wybucha burza skarg. Odpowiedni minister
powiada: O co cay ten gwat? Tam w gbi znajduje si
drogocenna ropa, te grunty za nie s warte nawet dwch
kawakw za akr.
W rzeczywistoci koszt alternatywny mgby si okaza
bardzo wysoki. Jeeli wiercenia spowodowayby mnstwo
haasu i doprowadziy do przebicia wielu drg, zniszczyoby to
walory parku z punktu widzenia wycieczkowiczw i
obserwatorw niedwiedzi. Ten koszt alternatywny by moe
trudno by zmierzy, ale walory rekreacyjne s kategori
ekonomiczn rwnie realn, jak baryki ropy naftowej.
Droga, na ktr si nie decydujemy. Koszt alternatywny
jest zatem miar tego, z czego zrezygnowalimy, podejmujc
dan decyzj. Zastanwmy si, co mia na myli Robert Frost,
kiedy pisa:
Dwie drogi rozchodziy si w lesie, ja za
Wybraem t, ktra bya mniej uczszczana.
I w tym wanie byACala rnica.

Jaka bya ta inna droga, by moe ycie w miecie,

gdzie poeta nie mgby ju pisa o wiejskich domach i
murkach? Wyobramy sobie, jaki byby koszt alternatywny dla
nas wszystkich, gdyby obra on drog bardziej uczszczan.
Na koniec sprbujmy te wzniose myli powiza z
bardziej przyziemnymi pojciami kosztu z pierwszej czci
niniejszego rozdziau. Rzecz istotn jest zrozumienie tego, e:
Pojcie kosztu zawiera, oprcz jawnych i oczywistych
wydatkw pieninych, te koszty alternatywne, ktre wynikaj
std, e wchodzce w gr czynniki mona by zastosowa na
rne alternatywne sposoby. Jeeli mojej pracy czy mojego
kapitau zaangaowanych w firmie komputerowej mona by
uy w produkcji wgla lub pszenicy, albo nawet w jakiej
firmie komputerowej prowadzonej przez kogo innego, to do
moich prawdziwych kosztw naley wliczy take i te elementy
kosztu najlepszej z zaniechanych, alternatywnych moliwoci.
Cig dalszy
Zakoczylimy teraz omawianie ekonomicznego
znaczenia pojcia kosztu, wcznie z wanymi pojciami kosztu
cakowitego, przecitnego i kracowego. W nastpnym
rozdziale pokaemy, jak krzyw poday danego przedsibiorstwa lub danej gazi wyprowadza si bezporednio z
odpowiedniej krzywej kosztu kracowego.
PODSUMOWANIE
1.Uyteczne jest rozbicie kosztu cakowitego na jego
skadowe: koszt stay i koszt zmienny. W odniesieniu do
decyzji dotyczcych przypadkw, w ktrych koszt stay jest
rzeczywicie i naprawd stay, kategoria kosztu staego FC nie
ma znaczenia.
2.Koszt kracowy jest to przyrost dodatkowego kosztu
cakowitego, wynikajcy z jednostkowego przyrostu q, (Jeeli
stosowane przez nas jednostki s w peni podzielne, koszt
kracowy MC mona zdefiniowa jako miar nachylenia
gadkiej krzywej kosztu cakowitego TC dla kadej wielkoci q;
nachylenie to daje nam dostateczne przyblienie przyrostu
kosztu zwizanego z wytworzeniem dodatkowej, maej iloci
q.)
3.Przecitny koszt cakowity, AC, jest sum stale
malejcych przecitnych kosztw staych oraz przecitnego
kosztu zmiennego.W krtkim okresie AC ma ksztat litery U, a
w jej punkcie najniszym przecina j rosnca krzywa kosztu
kracowego, MC. Podobnie i krzywa kosztu przecitnego

zmiennego AVC przecina si w swoim punkcie najniszym z

krzyw MC.
4. Tendencje kosztw i przychodw to niejako dwie
strony tego samego medalu. Ilekro w ostatecznej instancji
obowizuje prawo malejcych przychodw, tylekro krzywa
MC ostatecznie bdzie wzrasta. Ilekro na pocztku mamy do
czynienia z faz przychodw rosncych, krzywa MC
pocztkowo opada. Gdyby wszystkie czynniki produkcji mona
kupowa po staych cenach i gdyby produkcj rzdzio prawo
staych przychodw wzgldem skali, dugookresowa krzywa
kosztw kracowych biegaby zawsze poziomo.
5. W dugim okresie, kiedy wygasy ju wszystkie
dawniejsze stae zobowizania i rozpatrywane przedsibiorstwo
ma swobod planowania uruchomienia dowolnej liczby
zakadw, dugookresowa krzywa kosztu LAC (oraz LTC) musi
by najnisz obwiedni, ukazujc dla kadego poziomu
produkcji najlepsz moliw wielko zakadu. Jeeli
potencjalne wielkoci zakadu mona zmienia w sposb
cigy, obwiedni bdzie gadk krzyw, stykajc si w
kadym punkcie z odpowiedni krzyw kosztu przecitnego dla
okresu krtkiego.
6. Definicja kosztw z punktu widzenia ekonomisty jest
szersza od ich definicji z punktu widzenia ksigowego. Pojcie
kosztu ekonomicznego obejmuje nie tylko oczywiste, opacane
wprost z kieszeni zakupy paliwACzy siy roboczej. Obejmuje
take bardziej finezyjne koszty implicite, czyli koszty
alternatywne: przychd utalentowanego waciciela oraz
fundusze, ktre wnis; pojcie ,,czynszu implicite za
zakupione dobra kapitaowe: warto naronej dziaki na Wali
Street, gdzie teraz gniedzi si may sklepik kolonialny, ale
ktrej koszt potencjalnych moliwoci w roli siedziby
wielkiego banku jest stokrotnie wikszy. To subtelne pojcie
kosztw alternatywnych jest cile ograniczone oferowanymi i
akceptowanymi na konkurencyjnych rynkach warunkami, tak
e w odniesieniu do dbr i usug bdcych przedmiotem
transakcji na rynkach konkurencyjnych cena jest zazwyczaj
bliska kosztu alternatywnego. Najwaniejsze zastosowania
kategorii kosztu alternatywnego wystpuj w odniesieniu do
dbr nierynkowych, takich jak czyste powietrze lub zdrowie
czy warunki rekreacji, to jest w sferze, w ktrej dane usugi
mog mie bardzo wysok warto, jakkolwiek nie s one
kupowane ani sprzedawane na adnym rynku.
WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
l. Sporzd list skadnikw kosztu: pace, pensje,
paliwo, czynsze itd. Podziel je na kategorie kosztw staych i
zmiennych.
2. Wyjanij rnic pomidzy kosztem kracowym a
przecitnym. Dlaczego koszty przecitne zmienne AVC zawsze
wygldaj bardzo podobnie do kosztw kracowych MC?
Dlaczego MC bdzie taki sam, bez wzgldu na to, czy
obliczamy go na podstawie VC czy TC?
3. W tabl. 21.3 dodaj do 55 dol. kosztw staych
dodatkowe 90 dol. FC. Zestaw teraz ca now tablic,
pozostawiajc VC na poziomie poprzednim, przy nowych FC =
145 dol. Co si stanie z MC, AVC? Z TC, AC, AFC? Czy
potrafisz sprawdzi, e minimum AC przypada teraz przy q* =
5, przy czym AC = 60 dol. = MC? (MC i TC z zestawionej
przez siebie tablicy moesz porwna z tabl. 23.4 w rozdziale
23).
4. Wyjanij, dlaczego MC przecina AC i AVC w punktach
minimalnych obu tych krzywych.
5. Wyjanij, w jaki sposb dugookresow obwiedni
krzywych kosztu definiujemy jako najnisz granic (krawd)
wszystkich krzywych krtkookresowych. Zilustruj to (a) dla
przypadku paru tylko rnych rozmiarw zakadu oraz (b) dla
przypadku nieskoczenie cigej rozmaitoci rozmiarw
zakadu.
6. Powi wzrost krzywej MC z prawem malejcych
przychodw. Zestaw z tym prawem opadajc cz owej
krzywej.
7. Wyka, e rnice midzy okresami momentalnym,
krtkim i dugim to rnice dotyczce stopnia, nie za istoty
rzeczy. Czy moesz poda przykady wygasania rnych umw
i zobowiza w rnym czasie, tak, e wystpuje pewne
continuum okresw rnej dugoci, przy czym coraz mniej jest
czynnikw staych?
8. Przypumy, e zastanawiasz si, czy polecie z
Atlantyku do Nowego Orleanu samolotem, czy pojecha
autobusem. Bilet lotniczy kosztuje 100 dol., lot trwa jedn
godzin. Bilet autobusowy kosztuje 50 dol., jazda trwa 6 go-

dzin. Jaki bdzie najekonomiczniejszy sposb podry z punktu

widzenia: (a) przedsibiorcy, ktrego czas kosztuje 40 dol. za
godzin, (b) studenta, ktrego godzinACzasu warta jest 4 dol.,
(c) z twojego punktu widzenia? Wyjanij, dlaczego pojcie
kosztu alternatywnego ma tu istotne znaczenie.
9. Problem dla zaawansowanych. Za pomoc
zaczonego wykresu wyjanij znaczenie poniszych regu.
Regua 1. Jeeli krzywa kosztu kracowego biegnie poniej
krzywej kosztu przecitnego, niejako ciga ona krzyw AC ku
doowi; jeeli MC biegnie powyej AC, to pcha niejako AC ku
grze; jeeli MC = AC, to AC musi biec poziomo. Regua 2.
Jeeli AC jest lini prost, jak na rysunkach (a), (b) lub (c), to
MC bdzie lini prost, rozpoczynajc si w tym samym
punkcie na osi pionowej, ale o nachyleniu dwukrotnie
wikszym od nachylenia AC. (Uwaga. Mwi to, w jaki sposb
moemy znale punkt na krzywej MC powyej lub poniej
odpowiedniego punktu AC na dowolnej nieprostoliniowej
krzywej AC. Przy obranej wielkoci q na rysunku (d) po prostu
rysujemy lini prost styczn do AC; z punktu widzenia
przecicia tej linii z osi pionow wyprowadzamy lini MC o
nachyleniu dwukrotnie wikszym; z tej ostatniej linii
odczytujemy warto MC dla obranego poziomu q. Oczywicie,
dla kadego poziomu q musimy wykreli sobie dwie nowe
linie proste.)

ROZDZIA 22
PODA W WARUNKACH KONKURENCJI
K
o
s
z
t
p
r
o
d
u
k
c

j
i
n
i
e
w
y
w
i
e
r
a

b
y

a
d
n
e
g
o
w
p

y
w
u
n
a
C
e
n

k
o
n
k
u
r
e
n
c
y
j
n

,
g
d
y
b
y
n
i
e
w
p

y
w
a

n
a
p
o

d
a

John Stuart Mill

W rozdziale 21 analizowalimy rne pojcia kosztw.

Teraz jestemy przygotowani, by zrozumie, jak one nas
doprowadzaj
wprost
do
wielkoci
poday,
jak
przedsibiorstwa konkurencyjne skonne s oferowa przy rnych cenach. Zwizek pomidzy kosztem a poda w
warunkach konkurencji wynika z podstawowego zaoenia, e
przedsibiorstwa maksymalizuj swoje zyski. Gdy pojmiemy,
jak zachowuj si maksymalizujce zysk firmy konkurencyjne,
zobaczymy, e krzywa poday w warunkach konkurencji odpowiada krzywej kosztu kracowego danego przedsibiorstwa i
danej gazi.
Poda w warunkach konkurencji jestemy zainteresowani
nie tylko ze wzgldw opisowych. Tutaj, w tym rozdziale,
interesuje nas take wykazanie, e pojcie kosztu kracowego
odgrywa rol o kluczowym znaczeniu dla kadego
spoeczestwa, ktre chce alokowa swoje zasoby w
najefektywniejszy moliwy sposb.

PODA GAZI
DZIAAJCEJ W
WARUNKACH
KONKURENCJI
W tym rozdziale koncentrujemy uwag na zachowaniu si
przedsibiorstw doskonale konkurencyjnych: na koszcie
kracowym oraz na wiodcej roli zyskw. Przyjrzyjmy si
jednak najpierw, jak na dan ga skada si wielka liczba
indywidualnych przedsibiorstw.

Dodawanie krzywych poday

wszystkich przedsibiorstw w
celu otrzymania poday
rynkowej
Na rysunku 19.1 pokazano, jak dodajemy w kierunku
poziomym indywidualne krzywe popytu, by otrzyma czn

krzyw popytu rynkowego. Teraz to poziome dodawanie

stosujemy w odniesieniu do poday.
Przypumy, e mamy do czynienia z konkurencyjnym
rynkiem ryb. Jaka ilo tego towaru zostanie dostarczona na
rynek przy kadym z rnych moliwych poziomw ceny
rynkowej? Przedsibiorstwo A przy jakiej okrelonej cenie
dostarczy na rynek tyle a tyle. Przedsibiorstwo B przy teje
cenie dostarczy tyle samo. Przedsibiorstwo C dostarczy ilo
uwidocznion na jego krzywej poday. I tak dalej. cznie ilo
Q, ktra si pojawi na rynku przy pewnej danej cenie rynkowej
P, bdzie sum tych wszystkich q, ktre przedsibiorstwa bd
gotowe dostarczy przy tej wanie cenie. I podobnie przy
kadej innej cenie.
Aeby otrzyma krzyw rynkowej poday SS dla
jakiego dobra, musimy zsumowa poziomo krzywe poday SS
wszystkich niezalenych wytwrcw tego dobra.

Rysunek 22.1 pokazuje to dla dwch przedsibiorstw; w

obu przypadkach chodzi o krtki okres i o poda w danym
momencie. Przypomnijmy, e takie chwilowe krzywe poday
przedsibiorstw definiujemy jako poda nieelastyczn w
okresie tak krtkim, e nie jest moliwa adna zmiana
wielkoci produkcji. A zatem, aby otrzyma chwilow
krzyw poday danej gazi SmSm dodajemy poziomo - dla tej
samej ceny P - chwilowe krzywe poday wszystkich
przedsibiorstw SmSm. Jeeli wszystkie krzywe poday
przedsibiorstw biegn pionowo, pionowa bdzie rwnie
krzywa poday gazi SmSm.
Przypomnijmy sobie teraz z rozdziau 18, e okres krtki
definiujemy jako okres, w cigu ktrego przedsibiorstwo

obcione jest szeregiem okrelonych, staych zobowiza, w

ktrym jednak pewne czynniki wytwrcze mona zmienia, aby
- zgodnie z biegiem krzywych poday rnych firm wytwarza wicej. I znowu, aeby otrzyma krtkookresow
krzyw poday danej gazi SsSs dodajemy poziomo, dla tej
samej ceny P, krtkookresowe krzywe poday SsSs okrelonej
staej liczby firm istniejcych w tym krtkim okresie.
W nastpnych czterech paragrafach pokaemy, w jaki
sposb krzyw poday przedsibiorstwa mona wyznaczy na
podstawie jego kosztw.
Poda konkurencyjna, gdy cena rwna si kosztowi
kracowemu
Gdy ju wiemy, w jaki sposb konstruuje si krzywe
poday gazi na podstawie krzywych poday poszczeglnych
przedsibiorstw, zajmiemy si wyprowadzeniem krzywej
poday przedsibiorstwa. Poprzedzimy to przegldem
problematyki kosztu kracowego i powtrzeniem znaczenia
pojcia konkurencji doskonaej; dopiero wtedy przejdziemy do
waciwego wyprowadzenia krzywej.
Przypomnienie kosztu kracowego. W rozdziale 21 po raz
pierwszy zetknlimy si z wanym pojciem kosztu
kracowego. Przypomnijmy, e koszt kracowy definiujemy
jako przyrost kosztu cakowitego, wynikajcy ze zwikszenia
produkcji o dodatkow jednostk.
Aby odwiey nasze wiadomoci, zaczniemy od
przypomnienia (patrz tabl. 22.1) podstawowej tabeli kosztw,
jak si posuylimy w ostatnim rozdziale. Jedyna
wprowadzona zmiana polega na mierzeniu q w tysicach
jednostek. Powimy chwil, by przypomnie wane pojcia:
koszt cakowity, stay i zmienny; koszt kracowy oraz rne
rodzaje kosztu przecitnego.
Konkurencja doskonaa
W tym rozdziale bdziemy analizowa poda oraz
efektywno doskonale konkurencyjnych przedsibiorstw i
rynkw. Przypomnijmy nasz gwn definicj konkurencji
doskonaej.
Konkurencja doskonaa wystpuje wtedy, kiedy aden
producent nie moe wywiera wpywu na cen rynkow.
Kady z nich jest cenobiorc w tym sensie, e musi
sprzedawa po panujcej na rynku cenie.

Konkurencja doskonaa pojawia si wtedy, kiedy istnieje

bardzo wielka liczba maych przedsibiorstw, z ktrych kade
wytwarza identyczny produkt i kade jest zbyt mae, by
wywiera wpyw na cen rynkow. Przy konkurencji
doskonaej kady wytwrca stoi w obliczu cakowicie poziomej
krzywej popytu dd.
Posugujc si t definicj, przyjrzyjmy si, jak wyglda
rynek z punktu widzenia danego przedsibiorstwa
konkurencyjnego. Rysunek 22.2 przedstawia krzyw popytu z
punktu widzenia gazi, DD, oraz krzyw dd, w obliczu ktrej
stoi kade z poszczeglnych, maych przedsibiorstw
konkurencyjnych. Poniewa w skad gazi konkurencyjnej
wchodz tysice maych przedsibiorstw, udzia kadego z nich
w krzywej popytu wyglda dla nas tak, jakbymy nastawiali
mikroskop na punkt A na krzywej popytu dla caej gazi. A
zatem oczom kadego z konkurentw krzywa popytu jawi si
jako zupenie paska.

Ujmujc rzecz inaczej, ten sam wykres pokazuje, e

indywidualnemu
przedsibiorstwu
konkurencyjnemu
elastyczno popytu wydaje si o wiele wysza od
elastycznoci popytu dla caej gazi.
Poda w warunkach konkurencji a koszt kracowy
W jaki zatem sposb firma konkurencyjna podejmuje
decyzj o wielkoci oferowanej poday? Na pocztku
zaoymy, e przedsibiorstwo jest zainteresowane w
maksymalizacji swoich zyskw, czyli rnicy midzy utargiem
a kosztem. Rzecz jasna, e w takich warunkach dostarczana
ilo musi w jaki sposb zalee od kosztw.
adne przedsibiorstwo nie bdzie dostarcza rowerw po
dolarze za tuzin, nie pokryoby to bowiem kosztw nawet
samych rubek w kole. Gdyby jednak rowery udawao si
sprzedawa po 10 mln dol. za sztuk, nastpiby gigantyczny
napyw kapitau, ktry by uruchomi nowe fabryki rowerw.
Jednake w normalnych warunkach decyzja o wielkoci
produkcji jest mniej oczywista i bdzie uwzgldnia koszt
kracowy.
Jeeli przyj, e przedsibiorca w warunkach konkurencji
doskonaej stoi w obliczu doskonale paskiej krzywej popytu,
tak e przy istniejcej na rynku cenie P moe sprzeda kade q,
jakie tylko zapragnie, to co ostatecznie zrobi przedsibiorstwo?
Nastawiony na zysk konkurent doskonay wybiera wielko
swojej poday, okrelajc poziom produkcji tak, aby jego
kracowy koszt rwna si cenie.
Dlaczego? Dlatego, e jest on zainteresowany
maksymalizacj cznego zysku, ktry moe osign.
Przedsibiorstwo zwiksza swj zysk cakowity dopty, dopki

dodatkowy utarg z ostatniej sprzedanej jednostki jest wikszy

ni dodatkowy, czyli kracowy, koszt zwizany z
wytworzeniem tej ostatniej jednostki. Zysk cakowity osiga
swj szczyt - to znaczy jest zmaksymalizowany - kiedy
sprzeda dodatkowej jednostki produktu nie przyniesie ju
adnego dodatkowego zysku; ostatnia malutka jednostka, ktr
konkurent doskonay wytworzy i sprzeda, znajduje si wtedy
akurat w punkcie rwnowagi, jeli chodzi o przyrost utargu i
przyrost kosztu. Co jest owym przyrostem utargu? Cena za
jednostk. Co jest przyrostem kosztu? Koszt kracowy.
Mona to zobaczy na przykadzie liczbowym
przedstawionym w tabl. 22.1. Przygldajc si kosztom
przedsibiorstwa, zadajmy pytanie, dlaczego nie bdzie ono
chciao sprzeda ani o jednostk wicej anieli 4000 sztuk.
Gdyby to uczynio, owa dodatkowa jednostka osignaby cen
40 dol., ale koszt kracowy tej jednostki wynosi 40,01 dol. A
zatem na sprzeday teje jednostki przedsibiorstwo poniosoby
strat. Nie jest to wic dla firmy interes.
Idmy teraz w przeciwnym kierunku, stawiajc pytanie, czy
naszemu przedsibiorstwu warto sprzeda o jedn jednostk
mniej ni 4000 sztuk. Zaoszczdzioby ono koszt kracowy
ostatniej jednostki wynoszcy 39,99 dol., stracioby jednak 40
dol. utargu. A zatem P jest wiksze od MC i zmniejszanie
produkcji si nie opaca. Poziom produkcji najlepszy z punktu
widzenia wielkoci osiganego zysku przypada wic dokadnie
na q* = 4000, gdzie P= MC.
Wyprowadzanie krzywej poday przedsibiorstwa z
jego krzywej kosztu kracowego MC
Udowodnilimy
wanie,
e
przedsibiorstwo
konkurencyjne znajduje si w pozycji przynoszcej zysk wtedy,
kiedy produkuje wszystkie te jednostki, ktrych koszt
kracowy MC jest niszy od ceny P, nie produkuje za
nastpnych jednostek, dla ktrych MC jest wysze od P.
Cakiem wyranie, pozycj rwnowagi przy maksymalnym
zysku przedsibiorstwo osiga wtedy, kiedy stosuje si do
reguy:
cena = koszt kracowy, czyli P = MC.
Oznacza to, e krzyw poday przedsibiorstwa wyznacza nam
jego rosnca krzywa kosztu kracowego, jak to pokazuje rys.
22.3. A zatem, na zaznaczonej tam poziomo wielkoci d'd' (50
dol.), przedsibiorstwo stwierdzi, e jego zyski s w maksimum
w punkcie przecicia A. (Aby to sprawdzi, zwrmy uwag, e
zakreskowany trjkcik przedstawia ubytek zysku, ktry by
wystpi w przypadku, gdyby produkowano ilo wyznaczon

przez punkt B, nie za przez A. Wyraa to nadwyk P nad MC

dla ostatnich maych jednostek. Narysuj analogiczny
zakreskowany trjkcik powyej A, eby przedstawi ubytek
zysku wynikajcy z produkowania zbyt wiele.)

Albo te, przypumy, e przedsibiorstwo stoi w obliczu

poziomej krzywej dd przy cenie 40 dol. Bdzie ono wtedy
maksymalizowa zyski, wyznaczajc wielko produkcji
odpowiadajc punktom B. Przypadkowo, jak to pokazuje
nasza pierwotna tablica kosztw 22.1, przedsibiorstwo w
punkcie tym akurat wychodzi na swoje, pokrywajc
wszystkie dugookresowe koszty.
Albo przypumy, e przedsibiorstwo ma do czynienia z
krzyw popytu dd. Przy tej cenie niszej od 40 dol.,
przedsibiorstwo nie moe wyj na swoje. Minimalizuje
natomiast swoje krtkookresowe straty albo maksymalizuje
swj algebraiczny zysk, w lecym na krzywej MC punkcie
przecicia C. (Powiadamy, e 40 jest mniejsze od 20.)
A zatem, rosnca krzywa MC w przedsibiorstwie
rzeczywicie stanowi jego krzyw poday w warunkach
konkurencji.
Koszt cakowity a krtkookresowe warunki

zaniechania dziaalnoci przedsibiorstw

Przypomnijmy, e okres krtki zdefiniowalimy jako
okres, w cigu ktrego cz wyposaenia, zasobw i
zobowiza przedsibiorstw pozostaje bez zmiany. Ze wzgldu
na te zamroone czynniki, przedsibiorstwo w krtkim okresie
ponosi pewne koszty stae. Koszty te musi ponosi, bez
wzgldu na poziom produkcji.
Przykady kosztw staych to procent od obligacji,
czynsze, pace personelu kierowniczego.
Pozostae koszty nazywa si kosztami zmiennymi. S to
koszty zmieniajce si wraz z produkcj. Przykady to koszt
materiaw, pace robotnikw zatrudnionych przy linii
produkcyjnej i tak dalej. W rozdziale 21 szczegowo
omwiono wszystkie rodzaje tych kosztw.
Powracajc do naszego przedsibiorstwa, zastanwmy
si, co si dzieje, gdy staje ono w obliczu coraz niszej ceny P.
Moe nie produkowa w ogle nic. Ile wtedy straci? Poniewa
jego utarg wynosi zero, a wszystkie koszty stae tak czy owak
musi ponosi, strata bdzie dokadnie rwna jego kosztom
staym. To sugeruje nam regule wstrzymania produkcji
(shutdown rule) przez przedsibiorstwo: jeeli P spada do
poziomu tak niskiego, e utargi przedsibiorstwa s mniejsze od
kosztu zmiennego ponoszonego przy wytwarzaniu dodatnich
wielkoci q, bdzie ono wolao zupenie zaniecha dziaalnoci.
Inaczej mwic, kiedy zysk- cakowity jest (co do wartoci
bezwzgldnej) niszy od kosztu staego, firm dc do
maksymalizacji zysku naleaoby zamkn.
Przy krytycznie niskim poziomie ceny rynkowej, kiedy
kontynuujc produkcj dana firma pokrywa jeszcze swoje
koszty zmienne, znajduje si ona u progu likwidacji. Poniej
tego punktu przedsibiorstwo nie bdzie nic wytwarza.
Powyej tego poziomu P bdzie ono wytwarza zgodnie
z przebiegiem swej krtkookresowej krzywej kosztu
kracowego. We wszystkich bowiem lecych na niej punktach
MC = P przedsibiorstwo bdzie przynajmniej w jakiej mierze
dziaa na rzecz pokrycia swoich kosztw staych; albo bdzie
dostawa maksymalizowane zyski dodatnie, albo te, jeli P
ley poniej dugookresowego punktu zrwnania, bdzie
przynajmniej minimalizowa swoje straty (i w tym sensie
maksymalizowa swj algebraiczny zysk).

Na rys. 22.4 widzimy wane dla przedsibiorstwa punkty:

zaniechania (przerwania) dziaalnoci oraz zrwnania. Punkt
zrwnania ley tam, gdzie cena jest rwna kosztom
przecitnym AC, natomiast poziom produkcji odpowiadajcy
punktowi zaniechania dziaalnoci znajduje si tam, gdzie cena
jest rwna przecitnym kosztom zmiennym AVC. Tak wic
krzywa poday przedsibiorstwa to linia PS-M'-M-MC na rys.
22.4. Wznosi si ona wzdu osi pionowej a do poziomu ceny
odpowiadajcego
punktowi
zaniechania
dziaalnoci;
przeskakuje do tego punktu M', gdzie P rwna si przecitnym
kosztom zmiennym AVC; nastpnie nadal si wznosi - dla cen
powyej punktu zaniechania dziaalnoci - wzdu krzywej
kosztu kracowego MC.
Koszt cakowity i warunki zrwnania (wychodzenia
na swoje) w okresie krtkim
Ta
analiza
punktu
przerwania
dziaalnoci
przedsibiorstwa prowadzi do zaskakujcego wniosku:
przedsibiorstwa mog nadal funkcjonowa, jakkolwiek trac
mnstwo pienidzy; dzieje si tak, jeli ich koszty stae s
bardzo wysokie. To moe nam wyjani, dlaczego w ostatnim
dziesicioleciu liczne amerykaskie wielkie spki - Chrysler,
U.S. Steel, General Motors - dziaay nadal, chocia ponosiy
oszaamiajce straty wynoszce miliardy dolarw.

Jednake moe to by take wniosek niepokojcy. Czy

nie wynika z tego sugestia, e, by moe, kapitalizm zmierza do
sytuacji, w ktrej chroniczne straty s zjawiskiem normalnym?
Aby rozstrzygn t spraw, musimy si zwrci do okresu
bardzo dugiego.
W ostatnim paragrafie wyjaniono, e punkt przerwania
dziaalnoci wystpuje wtedy, kiedy przedsibiorstwa nie s ju
duej w stanie pokrywa swoich kosztw zmiennych. Ale w
okresie bardzo dugim, wszystkie koszty s zmienne. Mog
spaci swoje zobowizania, zwolni personel kierowniczy,
postanowi, e nie odnowi umw licencyjnych czy
dotyczcych dzierawy. A zatem w bardzo dugim okresie,
kiedy wszystkie zobowizania znw staj si przedmiotem
wyboru, przedsibiorstwa bd kontynuowa produkcj tylko
wtedy, kiedy cena znajduje si na poziomie czy to
dugookresowego punktu zrwnania, czy to powyej niego.
Powrmy do rys. 22.4: jeeli wykrelona tam krzywa kosztu
przedstawia krzyw kosztu w dugim okresie, to, aby dane
przedsibiorstwo w dugim okresie kontynuowao swoj
dziaalno, cena musi si znajdowa albo na poziomie krzywej
dd, albo powyej; punkt przecicia musi przypada w M lub
powyej.
Tutaj zatem znajduje si w krytyczny punkt
zrwnania, poniej ktrego dugookresowa cena P nie moe
pozostawa, jeeli przedsibiorstwo ma nadal produkowa.
Gdyby wszystkie inne przedsibiorstwa znajdoway si
dokadnie w takiej samej sytuacji, poniej owego krytycznego
poziomu zapewniajcego pokrycie wszystkich kosztw
kontynuowania dziaalnoci, poda dugookresowa zanikaby
zupenie.
Przypumy teraz, e w dugim okresie dostp do danej
gazi jest absolutnie swobodny, tak e wej do niej moe
dowolna liczba przedsibiorstw i e s one w stanie
produkowa dokadnie w taki sam sposb i przy dokadnie
takich samych kosztach, jak przedsibiorstwa ju w tej gazi
funkcjonujce. Jeeli istnieje taka moliwo swobodnego
reprodukowania si przedsibiorstw, cena w dugim okresie
nie moe si utrzyma powyej owego krytycznego punktu
zrwnania, przy ktrym wszystkie firmy pokrywaj swoje
dugookresowe koszty cakowite. Oznacza to, e cena
dugookresowa musi pokrywa (1) wszystkie wydatki na prac,
materiay, urzdzenia wytwrcze, podatki i inne; (2) cao
pac, jakie by naleao wypaca identycznym z zaoenia
kierownikom na poziomie wyznaczanym konkurencyjnie drog
walki we wszystkich gaziach o ludzi rwnie utalentowanych i

przedsibiorczych oraz (3) dochd w formie odsetek, jaki kady

z nich mgby uzyska od tych sum kapitau, ktre zamrozi
w danym przedsibiorstwie, zamiast zainwestowa je gdzie
indziej.
Dugookresowy warunek rwnowagi speniony jest
przy krytycznej wartoci P, przy ktrej identyczne
przedsibiorstwa akurat pokrywaj w caej peni - w warunkach
konkurencyjnych - swoje koszty. Przy cenie niszej od tej
krytycznej wartoci dugookresowego P przedsibiorstwa
porzucayby dan ga a do chwili, kiedy P powrcioby do
tego krytycznego poziomu rwnowagi. Przy cenach wyszych
od tego dugookresowego P do gazi wchodziyby nowe firmy,
powtarzajc i zwielokrotniajc to, co robi firmy ju istniejce,
a tym samym spychajc cen rynkow z powrotem do poziomu
P w dugookresowej rwnowadze, a wic do poziomu akurat
zapewniajcego pokrycie wszystkich kosztw w warunkach
konkurencji.
A zatem, jak to wida na rys. 22.4, warunek
dugookresowej rwnowagi na rynku konkurencyjnym, ze
swobod wejcia i wyjcia z gazi, jest nastpujcy:
Kiedy poda w danej gazi zapewniaj konkurencyjne
przedsibiorstwa o identycznych krzywych kosztw i kiedy
przedsibiorstwa maj pen swobod wejcia do danej gazi i
wyjcia z niej, warunek rwnowagi dugookresowej jest
nastpujcy: cena rwna si kosztowi kracowemu, rwnemu
minimalnemu kosztowi przecitnemu dla kadej z identycznych
firm. A zatem:
P = MC = minimum AC = cena w punkcie zrwnania.
Rysunek 22.5 przedstawia krzyw poday danej gazi
dla okresu najduszego. Jeeli ta ga wykorzystuje czynniki
produkcji, takie jak na przykad praca, ktre mona przycign
z rozlegego obszaru innych zastosowa, nie wywierajc przy
tym adnego wpywu na poziom pac, mamy do czynienia z
przypadkiem staoci kosztw, jak to ukazuje poziomy przebieg
krzywej poday SLSL.

I, przeciwnie, przypumy, e dostpn prac trzeba

zastosowa w poczeniu z czynnikami potrzebnymi wycznie
w danej gazi (na przykad rzadkiej jakoci grunty pod upraw
winoroli). W takim razie krzywa popytu na wino DD musi
przecina - jak wida na rysunku - rosnc krzyw
dugookresowej poday SLSL. Dlaczego rosnc?
Przypomnijmy sobie prawo malejcych przychodw.
Zmienne iloci pracy zastosowane do staych nakadw ziemi
przynosz coraz to mniejsze przyrosty produkcji, np. wina; ale
kada porcja pracy kosztuje - w pacach - tyle samo i dlatego
koszt kracowy MC wina ronie. To, e w okresie najduszym
MC ronie, oznacza, e krzywa poday dla okresu najduszego
musi by rosnca.
W gaziach o rosncych dugookresowych kosztach
kracowych MC wystpuje interesujce zjawisko. W takich
przypadkach
waciciele
czynnikw
wytwrczych
specyficznych dla tej gazi - z mineralnych, szczegowych
typw gruntw, wyspecjalizowanych umiejtnoci (know-how)
- bd z nich osiga w miar ekspansji tej gazi coraz wysze
dochody. W rozdziale 27 zbadamy ekonomiczne aspekty tego
rodzaju szczeglnych dochodw, ktre nazwiemy rent.
Czy moemy wycign jakie wnioski dotyczce
zyskownoci w konkurencyjnym kapitalizmie w dugim
okresie? Dokadnie nie mona tego powiedzie, moemy
jednak stwierdzi wystpowanie pewnej tendencji, ktr
wymuszaj na caym ukadzie gospodarczym siy konkurencji.
Zarwno przedsibiorstwa, jak i gazie s stale pchane w
kierunku zerowych zyskw w dugim okresie. Zalenie od tego,
czy czyste zyski ekonomiczne s dodatnie czy ujemne,
przedsibiorstwa s przycigane do danej gazi albo te od niej
odpychane.

Ale bdmy ostroni: zauwamy, e omawiamy tu zyski

ekonomiczne, to znaczy zyski pozostajce po uwzgldnieniu
kosztw alternatywnych i domniemanych. Zastrzeenie to jest
szczeglnie wane, kiedy rozpatrujemy zyski wspczesnych
wielkich spek. Przypomnijmy z rozdziaw 20 i 21, e
istotnej czci funduszw spki akcyjnej dostarczaj
akcjonariusze (gwnie dziki pozostawianiu w firmie czci
dochodw). Warunek zysku zerowego powinien by, rzecz
jasna, obowizywa tylko w odniesieniu do sytuacji, w ktrej
uwzgldniono by koszt alternatywny przychodu z
zaiwestowanych przez udziaowcw funduszy. Jeeli
uwzgldnimy, e udziaowcy oczekuj 6, 8 albo 10% realnego
przychodu od zaryzykowanego przez siebie kapitau
nominalnego, to w dugim okresie wspczesna spka
rzeczywicie powinna osiga w warunkach konkurencyjnych
zysk zerowy. I, jak to zobaczymy w rozdziale 30, korporacje
amerykaskie w ostatnich dwch dziesicioleciach zarabiay
przecitnie nie wicej anieli wynosi koszt zainwestowanego
kapitau.
Koszty malejce i zaamanie si konkurencji
doskonaej
Na pocztku tego stulecia w podrcznikach zwyko si
uzupenia przypadki poziomej i rosncej krzywej poday
przypadkiem trzecim, w ktrym kracowe koszty
przedsibiorstw spaday. Uwaano, e wynika std agodnie
opadajca dugookresowa krzywa poday dla danej gazi.
Dzisiaj wiemy, e rozumowanie to nie jest prawidowe.
Jeeli si przyjrze naszej argumentacji tumaczcej, dlaczego
przedsibiorstwo maksymalizujce zysk bdzie chciao
wytwarza tak ilo, przy ktrej MC=P, stwierdzimy, e to
konkurencyjne rozumowanie zupenie zawodzi w przypadku,
kiedy krzywa kosztw kracowych przedsibiorstw jest
opadajca. Jeeli bowiem przesuniemy si na prawo od
jakiego punktu na opadajcej krzywej MC, stwierdzimy, e
dodatkowy utarg rwny dodatkowej P za jednostk jest wyszy
od obnionego teraz MC. Wobec tego w przypadku malejcych
kosztw kracowych przedsibiorstwo doskonale konkurencyjne, by zdoby dodatkowy zysk, bdzie zwiksza produkcj
coraz to dalej poza krzyw MC.
Przy malejcych kosztach kracowych przedsibiorstwo,
ktre pierwsze zdy wystartowa, stwierdzi, e im szybciej si
rozrasta, tym bardziej rosn osigane korzyci! W miar za jak
bdzie to zmusza inne przedsibiorstwa do zmniejszania

produkcji, ich sytuacja bdzie si stale pogarsza, gdy bd

cofa si na swoich opadajcych krzywych MC (a wic w
miar,
jak
ich
koszty
kracowe
bd
rosn).

Wyniki s oczywiste.
Jeeli w przedsibiorstwach trwale wystpuj koszty
malejce, jedno lub kilka z nich rozszerzy swoj produkcj tak,
e stanie si ona znaczc czci cznego Q caej gazi.
Ostatecznie doprowadzi to do jednego z trzech niej
wymienionych przypadkw.
1. Jeden jedyny monopolista, ktry zdominuje dan ga.
2. Paru wielkich sprzedawcw, ktrzy cznie dominuj w
danej gazi i ktrych bdziemy nazywa oligopolistami.
3. Jakiego typu niedoskonao konkurencji, ktra - albo w
sposb stabilny, albo w szeregu nieustannych wojen
cenowych - oznacza istotne odejcie od skonstruowanego
przez ekonomistw modelu konkurencji doskonaej.
Przypadek kosztw malejcych nie jest zjawiskiem
odosobnionym ani jakim dziwnym zjawiskiem. Wyniki
licznych
szczegowych
bada
ekonometrycznych
i
technicznych potwierdzaj, e dua grupa gazi przemysu
przetwrczego wykazuje malejce koszty przecitne: ich
krzywe AC s bardziej podobne do krzywych elastycznego
popytu anieli do krzywych kosztw w ksztacie litery U.
Przypadek krzywych kosztu w ksztacie U, przy czym dno
litery U wystpuje przy znikomym odsetku cznej produkcji
gazi, zdaje si wystpowa gwnie w rolnictwie. Zwaywszy
na przewag wystpowania malejcych AC w bardzo wielu
gaziach, nie powinnimy si dziwi, e konkurencja
doskonaa - poza rolnictwem - jest raczej wyjtkiem ni regu.
Przypadek malejcych kosztw ma wielkie znaczenie dla
ekonomii. Kiedy raz stwierdzimy, e krzywe kosztw s na
og opadajce, to widzimy, jak rol odgrywa konkurencja
niedoskonaa. Problem ten podejmiemy w zawartej w
nastpnym rozdziale analizie monopolu i regulacji, rozszerzajc
to rozumowanie na oligopol w kolejnym rozdziale.
EFEKTYWNO l RYNKI KONKURENCYJNE
Nasza analiza sposobu, w jaki rynki konkurencyjne
rozwizuj trzy centralne problemy ekonomiczne: jak, co oraz
dla kogo jest teraz kompletna. W tym kocowym paragrafie
odchodzimy od szczegw technicznych, by postawi sobie
pytanie, jak sprawnie dany system funkcjonuje. Czy system
rynkw konkurencyjnych jest po prostu kiepskim
mechanizmem umoliwiajcym zaspokojenie ekonomicznych
potrzeb i pragnie ludzi? Czy te jako koordynator gospodarczy
zasuguje na wysokie oceny?

Aby odpowiedzie na te pytania, bdziemy postpowa w

taki oto sposb. Najpierw dokonamy przegldu pojcia
efektywnoci, ktra, jak si okae, bdzie kategori kluczow
dla analizy funkcjonowania rynkw konkurencyjnych.
Nastpnie bdziemy bada, jak si zachowuj rynki konkurencyjne w uproszczonym modelu gospodarki identycznych
podmiotw. Zwrcimy si na koniec do realistycznego
przypadku gospodarki, w ktrej wystpuje wiele dbr, wielu
konsumentw i wiele przedsibiorstw. Przy kocu tego
paragrafu
przedstawimy
szereg
wanych
zastrzee
dotyczcych rynkw konkurencyjnych, aby przypomnie, e
bez wzgldu na to, jak elegancka i idealna moe by koncepcja
konkurencji, gospodarka rynkowa lat osiemdziesitych nie jest
lustrzanym odbiciem tego rodzaju teorii.
Pojcie efektywnoci
Widzielimy, jak na przeciciu krzywych poday i
popytu arna rynkw konkurencyjnych miel i wypuszczaj
tysice cen i iloci. W tym rozdziale i w rozdziaach
poprzednich sigalimy do podoa owych krzywych, starajc
si zrozumie, jakie siy wyznaczaj poda i popyt. Z rozwaa
w rozdziale 19 dowiedzielimy si, e to uyteczno kracowa
decyduje, ile konsumenci zapac za rozmaite iloci danego
dobra.
A na pierwszych stronach niniejszego rozdziau
zobaczylimy, e krzywa poday odzwierciedla zsumowane
poziomo krzywe kosztw kracowych poszczeglnych
przedsibiorstw tworzcych ow poda.
Ale dla tych, ktrzy dokonuj oceny gospodarki
konkurencyjnej i, by moe, zastanawiaj si, czy nie
podporzdkowa produkcji rzdowi lub odda jej w rce
spdzielczoci, pytanie kluczowe brzmi: jak dalece efektywny
jest taki wynik? Czy spoeczestwo z danej iloci nakadw
uzyskuje dostatecznie duo armat i duo masa? Czy te moe
maso roztapia si po drodze do sklepu, za armaty maj
skrzywione lufy?
Aby odpowiedzie na te pytania, musimy wprowadzi
pojcie efektywnoci alokacyjnej (albo, po prostu efektywnoci).
Gospodarka jest efektywna wtedy, kiedy jest zorganizowana
tak, by przy danych zasobach i technice zaopatrzy
konsumentw w moliwie najwikszy zestaw dbr. Mwic
cilej:
Efektywno alokacji wystpuje wtedy, kiedy nie jest
moliwe zreorganizowanie produkcji w taki sposb, by kady
znalaz si w lepszej sytuacji - ubogi, bogaty, wytwrca

pszenicy, producent obuwia itd. Kiedy zatem spenione s

warunki efektywnoci, uyteczno jednej osoby mona
zwikszy jedynie drog obnienia uytecznoci dla kogo
innego1.
Pojcie efektywnoci moemy sobie wyobrazi
intuicyjnie. Jeden z wyranych przykadw efektywnoci
wystpuje wtedy, kiedy spoeczestwo znajduje si wewntrz
braku obszaru ograniczonego krawdzi moliwoci produkcyjnych. Jeeli przesuniemy si dalej ku krawdzi p-p, nikt nie
musi dozna spadku uytecznoci.
1

Dalej w tym rozdziale zobaczymy, e pojcie to okrela si mianem efektywnoci

Pareto.

Inny sposb mylenia o pojciu efektywnoci posuguje si

kategori wymiany (trading). Przypumy, e ludzie pojawiaj
si na rynku z wytworzonymi przez siebie dobrami. Chc
wymieni swoje dobra na dobra innych ludzi. Kada transakcja
wymiany zwiksza uyteczno dla obu stron. Gdy wszystkie
moliwoci korzystnych transakcji wymiany zostay wyczerpane, nikt ju nie moe znale transakcji, ktra pozwoliaby
zwikszy uyteczno. W tym punkcie wynik jest efektywny.
Synteza kosztu kracowego i kracowej uytecznoci
Teraz postawmy sobie pytanie, jak w kategoriach
efektywnoci
alokacyjnej
spisuje
si
gospodarka
konkurencyjna. Zaczynamy od wysoce uproszczonego
przykadu.
Osoby identyczne. Zacznijmy od najprostszego rodzaju
gospodarki -takiej, w ktrej istnieje wielka liczba identycznych
osb. Wprowadzamy dalej zaoenia upraszczajce: (a) kada
osoba pracuje pewn liczb godzin przy wytwarzaniu
ywnoci; dalej, kada dodatkowa godzina tej pracy w pocie
czoa przynosi rosnc kracow uyteczno ujemn
(disutility); (b) kada dodatkowa jednostka skonsumowanej
ywnoci daje coraz mniejsz uyteczno kracow; (c)
poniewa produkcja ywnoci odbywa si na staym areale
gruntw, z prawa malejcych przychodw wynika, e kada
dodatkowa minuta pracy przynosi coraz mniejszy przyrost
ywnoci2.
Rysunek 22.6 przedstawia wyniki osigane na takim
uproszczonym rynku konkurencyjnym. Kiedy dodamy do
siebie identyczne krzywe poday naszych identycznych
rolnikw, otrzymamy wznoszc si krzyw kosztu
kracowego MC. Dowiedzielimy si ju w tym rozdziale, e

jest to take krzywa poday gazi (tote zauwamy, e na rys.

22.6 MC = SS).
Oprcz tego widzimy na tym rysunku opadajc krzyw
popytu na ywno MU = DD. Ta krzywa DD powstaje z
poziomego zsumowania krzywych uytecznoci kracowej
identycznych osb i ich krzywych popytu na ywno.
Punkt przecicia krzywych SS i DD daje nam punkt
konkurencyjnej rwnowagi w odniesieniu do ywnoci. W
punkcie E rolnicy dostarczaj akurat tyle, ile kupi
konsumenci. W tym punkcie kada osoba bdzie pracowa a
do tego punktu krytycznego, w ktrym krzywa malejcej kracowej uytecznoci konsumpcji ywnoci przecina rosnc
krzyw kracowej uytecznoci ujemnej wytwarzania
ywnoci.
2

Dla uproszczenia w naszym przykadzie zakadamy, e ludzie, kiedy nie pracuj,

czerpi satysfakcj z czasu wolnego, z wypoczynku. Poza tym dobieramy nasz miernik
uytecznoci w taki sposb, e kracowa uyteczno czasu wolnego zawsze jest staa (i wynosi,
na przykad, 10 utilw za godzin dodatkowego wypoczynku). Wtedy wszystkie uytecznoci i
koszty moemy wyraa w kategoriach tego rodzaju jednostek uytecznoci czasu wolnego. Jeeli
pjdziemy o krok dalej i przyjmiemy, e warto jednej jednostki czasu wolnego wynosi l dol., to
wszystkie ceny moemy wyraa w takich jednostkach pieninych.

W tym stanie rwnowagi spraw kluczow jest to, e

osignity wynik konkurencyjny w punkcie E jest efektywny. W
punkcie E uyteczno reprezentatywnego konsumenta jest
zmaksymalizowana, a to dlatego, e w tym punkcie MU = P =
MC. Zbadajmy to dokadniej w trzech kolejnych fazach.
1. P = MU. Konsumenci kupuj ywno a do chwili,
kiedy P = MU, W rezultacie kada osoba osiga z ostatniej
skonsumowanej jednostki ywnoci akurat P utilw
satysfakcji.
2. P = MC. W miar jak kada osoba w roli producenta
wykonuje uciliw prac a do punktu, w ktrym cena
ywnoci zrwnuje si z MC ostatniej jednostki dostarczonej
ywnoci (przy czym MC jest tutaj kosztem wyraonym w
kategoriach zaniechanej uytecznoci czasu wolnego, z ktrego
zrezygnowalimy, oraz ujemnej uytecznoci pracy niezbdnej
do wytwarzania ostatniej jednostki ywnoci). Powtrzmy:
cena rwna si iloci utilw satysfakcji, utraconych wskutek
przepracowania
ostatniego
okresu
niezbdnego
do
wytworzenia tej ostatniej jednostki ywnoci.

3. Zestawiajc ze sob te dwa rwnania, widzimy, e MU =

MC. Oznacza to, e z ostatniej jednostki skonsumowanej
ywnoci uzyskuje si dokadnie tyle samo utilw, ile stracono
w zwizku z wykonywaniem uciliwej pracy niezbdnej do
wyprodukowania owej ostatniej jednostki. Ten wanie
warunek - e kracowa korzy dla spoeczestwa zwizana ze
skonsumowaniem ostatniej jednostki rwna si kracowym
kosztom
poniesionym
przez
spoeczestwo
przy
wyprodukowaniu tej ostatniej jednostki - gwarantuje efektywno rwnowagi konkurencyjnej.
Nadwyka konsumenta
Inny sposb postrzegania efektywnoci rozwizania
konkurencyjnego w punkcie E na rys. 22.6 wymaga powrotu
do pojcia nadwyki konsumenta. Na rys. 22.6 nadwyk
konsumenta w punkcie E przedstawiono jako pole midzy lini
MU a lini MC. Kady prostokcik wyraa rnic midzy MU
tej jednostki a MC (w kategoriach uytecznoci utraconej
wskutek mczcej pracy) wytworzenia tej jednostki ywnoci.
W punkcie E cakowita nadwyka w gospodarce zostaje
zmaksymalizowana.
Moemy rwnie dostrzec, dlaczego kady inny punkt
poza punktem rwnowagi konkurencyjnej E na rys. 22.6 musi
by nieefektywny. Zamy, e wskutek jakiej pomyki
poziom produkcji wzrs z E do poziomu zaznaczonego cienk
lini w F. Poniewa dla wielkoci produkcji poza punktem E
krzywa MC przebiega powyej krzywej MU, ludzie bd
wydatkowa wicej uciliwej pracy, tracc wicej, anieli
bd zyskiwa dziki dodatkowej konsumpcji ywnoci.
Powierzchnia midzy krzywymi MC oraz MU i midzy
punktem E a lini FF daje nam miar ubytku dobrobytu
konsumentw w nastpstwie zbyt wysokiego poziomu
produkcji.
Rwnowaga na wielu rynkach
Odejdmy teraz od bajeczek o identycznych rolnikachkonsumentach. A co si dzieje przy pozornej anarchii milionw
przedsibiorstw, setek milionw konsumentw, nieskoczonej
liczbie towarw?
Czy gospodarka doskonale konkurencyjna i w tych
warunkach moe osiga tak sam efektywno alokacyjn?
Warunki ograniczajce. Odpowied brzmi - tak. Albo
lepiej: tak, pod warunkiem, e... Po pierwsze, musimy

wykluczy monopol: nikt nie oczekuje, e niczym nie

ograniczony monopolista stanie si promotorem optimum
spoecznego. Po drugie, nie naley bra pod uwag
przypadkw, kiedy krzywe popytu poszczeglnych jednostek
odchylaj si od autentycznej uytecznoci. To znaczy: nie
prbujmy stosowa tej teorii do konsumpcji heroiny. Albo te,
jeeli jeste zdania, e firmy reklamowe z Madison Avenue
wmanipuloway
konsumentw
w
domaganie
si
bezwartociowych produktw (gadgets), nie zasugujcych na
to, by stosowa w odniesieniu do nich termin uyteczno,
nie prbuj stosowa teorii do tej dziedziny. Po trzecie, musimy
wykluczy efekty zewntrzne. Jeeli jakie przedsibiorstwa
zatruwaj miejscowe wysypiska mieci trujcymi odpadami i
nie pac kosztw spoecznych takiego dziaania, to mamy
nadmiern poda takich towarw. W takim przypadku cena
rwna si kracowym kosztom przedsibiorstwa, ale nie
kracowym kosztom spoecznym. A zatem, jak to zobaczymy
w rozdziale 32, nie wolno sobie wyobraa, e reguy
konkurencji doskonaej maj zastosowanie w odniesieniu do nie
reglamentowanych efektw zewntrznych. Konkurencja doskonaa nie funkcjonuje efektywnie tam, gdzie wystpuj nie
korygowane przecieki.
Jeeli po tym wszystkim pozostanie pewna grupa dbr i
gazi - powiedzmy, obuwie, woowina, mieszkania itd. - gdzie
istnieje wielu dostatecznie dobrze poinformowanych
konsumentw, wielu konkurujcych producentw i gdzie
oddziaywanie czynnikw zewntrznych jest znikome, to
mona liczy na osignicie efektywnego rozwizania przy
cenach rynkowych ksztatujcych si zgodnie z reguami kosztu
kracowego.
Synteza dziaania rynku. Przejdmy teraz do rys. 22.7, aby
zobaczy, w jaki sposb system konkurencyjny doprowadza do
zrwnania uytecznoci i kosztu w sytuacji, gdy zarwno
przedsibiorstwa, jak i konsumenci s nieidentyczni.
Po stronie lewej dodajemy poziomo krzywe popytu
wszystkich konsumentw, aby uzyska rynkow krzyw DD w
rodku wykresu. Po prawej, dodajemy do siebie wszystkie
krzywe MC poszczeglnych przedsibiorstw, aby uzyska
gaziow krzyw SS w rodku.

Zauwamy, co daje ustalenie ceny rwnowagi w punkcie

przecicia E. Po lewej stronie daje ludziom tyle danego dobra,
ile chc kupi za cen P, ktr s gotowi zapaci i ktra oddaje
efektywne spoeczne koszty kracowe MC. Po stronie prawej
widzimy, jak cena rwnowagi rynkowej alokuje produkcj w
najefektywniejszy moliwy sposb. (To znaczy, e
zakreskowana powierzchnia pod SS w rodku przedstawia
zminimalizowan sum zakreskowanych powierzchni kosztw
po stronie prawej.)
Rynek doskonale konkurencyjny to mechanizm
doprowadzajcy do syntezy (a) gotowoci ludzi dysponujcych
gosami pieninymi pozwalajcymi zapaci za dobra oraz
(b) kracowych kosztw produkcji tych dbr. W warunkach
idealnych osignite rozwizanie gwarantuje efektywno
alokacji, kiedy to nie mona zwikszy uytecznoci dla
adnego konsumenta, nie obniajc uytecznoci dla innego
konsumenta.
Wielo dbr. Musimy wprowadzi jedn jeszcze, ostatni,
komplikacj. W rzeczywistej gospodarce istnieje wiele dbr:
ywno, odzie, TV, stereo, usugi fryzjerskie itp. Zamy, e
istnieje swobodny przepyw pracy midzy rnymi
dziaalnociami. A take, aby nie narusza prostoty analizy,
zamy, e zmienne nakady pracy stosuje si do staych (o
rnym stopniu staoci) zasobw naturalnych, takich jak
ziemia, przy czym kady rodzaj zasobw naturalnych jest
absolutnie specyficzny dla okrelonej gazi. Jest wwczas
jasne, e dla kadego dobra bdziemy mie rosnc krzyw

kosztw kracowych, wyraonych w kategoriach zastosowanej

do jego wytworzenia pracy (a tym samym take w kategoriach
utilw czasu wolnego).
A co mona powiedzie o osiganej przez konsumentw
kracowej uytecznoci ywnoci, odziey, aparatury stereo
itd.? Dla uproszczenia zamy, e kade dobro ma niezalenie
i samodzielnie swoje wasne funkcje uytecznoci cakowitej i
kracowej, takie jak na rys. 19.3.
Powstaje teraz zasadnicze pytanie: czy gospodarka
konkurencyjna bdzie efektywna take i przy wieloci dbr i
nakadw? Dopki nasze trzy zastrzeenia, omawiane wyej,
bd spenione, odpowied brzmi: tak.
Aeby maksymalizowa dobrobyt danego spoeczestwa i
osiga efektywn alokacj, kada ga musi rozway MC i
MU. Jeeli MC filmw jest dwukrotnie wikszy ni
hamburgerw, to cena P biletu na seans filmowy musi by
take dwukrotnie wysza. Tylko wtedy wszystkie uytecznoci
kracowe MU (ksztatujce si proporcjonalnie do cen P) bd
si rwna kosztom kracowym MC. A zatem konkurencja
zapewnia osiganie efektywnej alokacji przez zrwnywanie
ceny i kosztu kracowego.
Trzeba podkreli, e prawidowo tego wniosku nie zaley
od adnego z wprowadzanych zaoe upraszczajcych.
Twierdzenie
o
alokacyjnej
efektywnoci
rynkw
konkurencyjnych jest twierdzeniem oglnie prawdziwym,
ograniczonym
wycznie
pewnymi
podstawowymi
zastrzeeniami, jak omawiane wyej.
Alternatywny sposb ujmowania efektywnoci3
Na pocztku tego paragrafu zdefiniowalimy efektywno
alokacji jako stan, w ktrym niemoliwe jest rwnoczesne
polepszenie sytuacji wszystkich. Widzielimy te, dlaczego
idealny rynek doskonale konkurencyjny prowadzi do
efektywnej alokacji. W tym miejscu przedstawiamy
alternatywny sposb spojrzenia na efektywno. Nie tylko
bdzie to pomocne w zrozumieniu efektywnoci, ale okae si
uyteczne w naszej analizie wyborw publicznych w
rozdziale 32.
Krawd
moliwoci
uytecznoci.
Efektywno
zdefiniowalimy jako punkt, w ktrym nie mona polepszy
niczyjej sytuacji, nie pogarszajc rwnoczenie sytuacji kogo
innego. Definicja ta brzmi bardzo podobnie do definicji
gospodarki znajdujcej si na krawdzi (czy na granicy)
moliwoci. I rzeczywicie tak jest: chodzi o krawd
moliwoci uytecznoci (czyli o krawd u-p). Ta krzywa

okrela zewntrzn granic osigalnych w danej gospodarce

uytecznoci czy satysfakcji. Pojcie to jest w swej istocie
bardzo podobne do pojcia krawdzi moliwoci
produkcyjnych. Gwna rnica ley w tym, e - jak to ukazuje
rys. 22.8 - okrelajc krawd u-p na obu osiach umieszczamy
uytecznoci albo poziomy satysfakcji.

W paragrafie tym materia przeznaczony dla bardziej zaawansowanych mona pomin, nie
tracc wtku rozumowania.

Zauwamy take, i wykrelona przez nas krawd u-p jest

troch falista. Falisto ta oznacza, e nie dysponujemy
jednoznaczn metod pomiaru czy porwnywania uytecznoci
poszczeglnych osb. Trzeba jednak stwierdzi z naciskiem, e
brak jednoznacznej skali pomiaru jest zupenie nieistotny.
Znaczenie ma tutaj to tylko, e poziom satysfakcji danej osoby
ronie, kiedy ronie wskanik uytecznoci. Ze wzgldu na t
dodatni relacj midzy uytecznoci a podanymi
poziomami konsumpcji mamy pewno, e kady osobnik
bdzie pragn przesun si moliwie jak najdalej po swojej
osi uytecznoci.

Wrmy teraz do efektywnoci alokacyjnej. To kluczowe

pojcie wprowadzi Vilfredo Pareto w 1906 r.; jest ono jdrem
wspczesnej ekonomicznej teorii dobrobytu, teorii publicznych
decyzji wyboru oraz rozwijajcej si dyscypliny teoretycznych
nauk politycznych. Powiadamy, e dane rozwizanie
ekonomiczne cechuje efektywno alokacyjna (albo
efektywno Pareta), kiedy znajduje si ono na krawdzi
moliwoci uytecznoci. Taki punkt efektywny w rozumieniu
Pareta widzimy na rys. 22.8 w punkcie A.
Dlaczego punkt A jest efektywny w sensie Pareta?
Poniewa nie istnieje dostpny sposb takiego zmodyfikowania
rozwiza, aby kady znalaz si w sytuacji lepszej, a nikt nie
znalaz si w sytuacji gorszej. Oczywicie, moemy si
przesun do punktu C. Przesunicie to niewtpliwie
poprawioby sytuacj osoby 2. Ale odbyoby si to wycznie
kosztem osoby l. Znalezienie si na krawdzi u-p oznacza, e
aden ruch w kierunku pnocno-wschodnim nie jest
moliwy: wszystkie punkty na krzywej odpowiadaj zatem
efektywnej alokacji.
Nasza
konkluzja
dotyczca
idealnych
rynkw
konkurencyjnych stwierdza, e wszystkie rozwizania
konkurencyjne le na krawdzi moliwoci uytecznoci. Tak
wic punkty A i C na rys. 22.8 - punkty, ktre mogyby
odpowiada rwnowagom konkurencyjnym - cechuje
efektywno alokacyjna.
Zauwamy jednak, i rozwizania konkurencyjne mog by
naraone na zarzuty natury etycznej. Gdyby uytecznoci na
rys. 22.8 stanowiy jak miar wartoci spoecznych, to punkt
A mgby by spoecznie do przyjcia, konkurencyjne
natomiast rozwizanie C mogoby obraa egalitarystw i populistw w Kongresie. Fakt, e konkurencja idealna wprowadza
gospodark jedynie na krawd, nie prowadzi za do jakiego
akceptowalnego spoecznie optimum dobrobytu, przypomina
nam, e jakkolwiek konkurencja jest idealnie efektywna, moe
ona by lepa na problemy sprawiedliwoci.
Kluczowa rola cen zgodnych z regu kosztu
kracowego
Chodny, obiektywny naukowiec, ktry chce tylko
wiedzie, jak opisywa i analizowa poda w warunkach
konkurencyjnych i ktry w adnym zgoa stopniu nie jest
zainteresowany dobrobytem spoecznym, uwaaby pojcie
kosztu kracowego za kluczowe. Ale jaki byby pogld na to
pojcie kogo zainteresowanego take maksymalizacj
uytecznoci i pomylnoci czowieka oraz spoeczn

efektywnoci danego ukadu cen? Kto taki uznaby zasad

zrwnywania ceny z kosztem kracowym za nawet bardziej
jeszcze interesujc.
Nasza analiza wykazaa nastpujc prawd.

Jedynie wtedy, kiedy ceny dbr rwnaj si kosztom

kracowym, gospodarka wyciska ze swych rozporzdzalnych
rzadkich zasobw oraz ograniczonej wiedzy technicznej
maksimum produkcji. Tylko wtedy, kiedy rosncy MC kadego
rda produkcji danej gazi zrwna si z MC w kadym
innym rdle (co bdzie mie miejsce wtedy, kiedy kady MC
rwna si wsplnej wielkoci P), dana ga moe produkowa
swoje cakowite Q przy minimum cznych kosztw. Tylko
wtedy spoeczestwo bdzie si znajdowa na granicy - na
swoich krawdziach moliwoci produkcyjnych i moliwoci
uytecznoci - nie za pozostawa na nieefektywnym obszarze
wewntrz tych granic.
Ta regua rwnowaenia kosztw kracowych dotyczy w
jednakowej
mierze
spoeczestw
komunistycznych,
socjalistycznych czy faszystowskich, a take spoeczestwa
kapitalistycznego. Jeeli w rnych regionach Zwizku
Radzieckiego uprawa pszenicy nie zostanie rozwinita do
punktu, w ktrym koszty kracowe jej produkcji (wcznie z
transportem) nie wyrwnuj si, tamtejszym planistom nie
moe si uda osignicie takiej obfitoci i pszenicy, i innych
dbr, jaka byaby moliwa przy efektywniejszej alokacji
zasobw. Zwaywszy na twarde praktyczne konsekwencje tej
reguy, nie mona si dziwi, e z nowszych dyskusji w
radzieckich czasopismach ekonomicznych wynika, i rozwaa
si tam moliwoci wykorzystania kosztw kracowych przy
podejmowaniu decyzji gospodarczych4.
Poniewa kategoria kosztw kracowych ma ten walor z
punktu widzenia efektywnoci, mona jej - nie bez pewnej
ostronoci - uywa jako aparatury pomiarowej, pozwalajcej
wykrywa nieefektywno w kadym dowolnym ukadzie
instytucjonalnym. Nawet gdyby doskonale konkurencyjne
gazie produkcji w ogle nie istniay i tak z definicji i analizy
pojcia kosztu kracowego mona by wycign wiele
korzyci.
Hurra! dla rynku, ale
Problematyki cen efektywnych nie powinnimy porzuca
bez pewnej przestrogi. Nie udowodnilimy, e system laissezfaire w poczeniu z konkurencj doskona maksymalizuje
najwiksz pomylno najwikszej liczby ludzi. Nie
udowodnilimy, e daje maksimum uytecznoci spoecznej.
Nie udowodnilimy, e w rezultacie daje najlepszy osigalny
poziom dobrobytu spoecznego.

4
Radziecki matematyk, adademik L. W. Kantorowicz, w 1975 r. otrzyma (wsplnie z T.
Koopmansem) Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii za oryginalne i gbokie badania nad
zastosowaniem optymalizujcych mechanizmw cenowych w gospodarce centralnie planowanej. W
rozdziale 35 bdziemy dokadniej bada to zagadnienie.

Dlaczego nie? Dlatego, e ludzie nie s jednakowo

wyposaeni w si nabywcz. Niektrzy s bardzo ubodzy,
chocia bez swojej winy. Niektrzy s bardzo bogaci, nie tyle
dziki swym umiejtnociom czy inteligencji, ale dziki
szczciu czy spadkom.
A zatem owo waenie gosw dolarowych, ktre ley u
podstaw indywidualnych krzywych popytu po lewej stronie rys.
22.7, nie musi by sprawiedliwe czy nawet znone wedug ocen
rnych systemw etycznych (bez wzgldu na to, czy bdzie to
punkt widzenia chrzecijastwa, judaizmu, islamu czy laickiego
humanizmu).
Czy tylko maksimum chleba. Jak reaguje wspczesne
spoeczestwo na w konflikt midzy efektywnoci a
sprawiedliwoci? Czy rozwizanie, przy ktrym wytwarza si
maksymaln ilo chleba, zadowala spoeczestwo? Czy te
wspczesne demokracje bd nalega, aby pewn ilo
bochenkw zabra bogaczom i przekaza ndzarzom? A gdyby
tak byo, jaka rola pozostanie do odegrania mechanizmowi
rynkowemu? Czy spoeczestwo bdzie sobie yczy, aby
wytwarzano maksimum chleba i pewien nieznaczny uamek tej
maksymalnej iloci wydzielano ubogim? Czy te jest ono
gotowe tolerowa pokan obnik cznej produkcji chleba po
to, aby zapewni rwniejszy podzia w konsumpcji chleba?
Tymi wanie problemami - znaczenia podziau dochodu i
konsumpcji, a take zamiany okrelonego stopnia rwnoci za
okrelony stopie efektywnoci - bdziemy si obszernie
zajmowa w czci pitej i szstej.
* * *

To zamyka rozwaania nad zalenoci midzy kosztem

kracowym a poda danej gazi oraz nad ksztatowaniem cen
na podstawie kosztw kracowych w powizaniu z efektywn
alokacj zasobw. W nastpnym rozdziale poszerzymy analiz,
badajc, w jaki sposb postpuj monopolici, jakich
nieefektywnoci staje si to przyczyn oraz jakimi rodkami
zaradczymi w stosunku do monopolu moe dysponowa
polityka pastwa.
PODSUMOWANIE
1. Na rynku konkurencyjnym krzyw poday gazi
wprowadzamy dla grupy niezalenych przedsibiorstw,
sumujc poziomo ich indywidualne odrbne krzywe poday.
2. Przedsibiorstwo doskonale konkurencyjne definiujemy
jako takie, ktre przy istniejcej cenie rynkowej jest w stanie

sprzeda wszystko, co chce sprzeda. Aby zmaksymalizowa

zysk, bdzie si ono przesuwa wzdu swojej biegncej
poziomo krzywej popytu a do chwili, gdy osignie swoj
rosnc krzyw kosztu kracowego. W punkcie przecicia, gdy
MC = P, przedsibiorstwo maksymalizuje zyski (albo
minimalizuje straty w okresie krtkim).

Krzyw poday gazi wyprowadza si, sumujc poziomo

krzywe kosztu kracowego wszystkich przedsibiorstw danej
gazi.
3. Koszty zmienne (czyli koszty, ktrych mona unikn
nic nie produkujc) naley bra pod uwag przy wyznaczaniu
dla danego przedsibiorstwa jego punktu zaniechania
dziaalnoci dla okresu krtkiego. Poniej pewnego
krytycznego P utargi przedsibiorstwa nie wystarczaj nawet
na pokrycie samych kosztw zmiennych; kosztw tych mona
by cakiem unikn, gdyby przedsibiorstwo zamknito; a
zatem, przedsibiorstwo, nie chcc doprowadzi w ostatecznym
rezultacie do strat wyszych od kosztw staych, zaniecha
dziaalnoci i nic nie bdzie wytwarza w sytuacji, kiedy cena
bdzie nisza od ceny odpowiadajcej punktowi ,,zaniechania
dziaalnoci.
4. Dugookresowa krzywa poday gazi konkurencyjnej,
SLSL, musi uwzgldnia wchodzenie do gazi nowych
przedsibiorstw i wychodzenie z niej starych. W dugim okresie
wszystkie zobowizania umowne kadego przedsibiorstwa
wygasn. Przedsibiorstwo decyduje si kontynuowa dan
dziaalno gospodarcz tylko wtedy, kiedy cena co najmniej
pokrywa wszystkie jego koszty dugookresowe. Kosztami tymi
mog by albo koszty explicite, tj. bezporednie wypaty za
prac, na rzecz poyczkodawcw, dostawcw materiaw lub
wacicieli gruntw, albo te koszty alternatywne, jak na
przykad przychody implicite od skadnikw majtku
przedsibiorstwa (a koszty alternatywne tych skadnikw
majtkowych mierzy si tym, co mogyby one przynie
wacicielowi w innych zastosowaniach o tym samym stopniu
ryzyka).
5. W sytuacji, gdy istnieje swoboda dostpu do gazi,
kiedy adne przedsibiorstwo nie korzysta ze szczeglnie
uprzywilejowanej lokalizacji, wyjtkowych umiejtnoci i
kwalifikacji czy zasobw specyficznych dla tej gazi, mona
oczekiwa, e w dugim okresie, wskutek swobodnego
wchodzenia nowych ewentualnych konkurentw ich
rywalizacja zlikwiduje wszelkie zyski, osigane przez
przedsibiorstwo dziaajce ju w danej gazi. A zatem, tak jak
swoboda wyjcia oznacza, e P nie moe si obniy poniej
punktu zrwnania (wychodzenia na swoje), podobnie i
swoboda dostpu oznacza, e w rwnowadze dugookresowej P
nie moe si utrzymywa powyej tego punktu. Gdy dana ga
moe si rozrasta w wyniku mnoenia si (re-plikacji), nie
powodujc wzrostu cen adnego czynnikACzy to
specyficznego dla danej gazi, czy to stosowanego przez ni w

szczeglnie wielkich proporcjach, dugookresowa krzywa

poday gazi bdzie przebiega poziomo. Bardziej
prawdopodobne jest, e kada ga - z wyjtkiem
najmniejszych - bdzie zazwyczaj stosowa pewne czynniki
wytwrcze w ilociach do duych, by spowodowa lekki
wzrost ich cen. W rezultacie dugookresowa krzywa poday
konkurencyjnej gazi produkcji bdzie si wznosi ku grze,
choby agodnie.
6. Nie jest prawd, e opadajce krzywe kosztu kracowego
przedsibiorstw konkurencyjnych mog suy w roli ich
krzywych poday, a to z tej przyczyny, e wzdu tych
krzywych zyski bd w minimum, od takich za punktw
przedsibiorstwa bd si stara jak najszybciej oddali. W
wyniku jedno przedsibiorstwo - lub par - przejawi tendencj
do ekspansji, pozostae za - do zmniejszania wielkoci
produkcji. A zatem, stale opadajce krzywe kosztw prowadz
do zniszczenia konkurencji doskonaej. Wobec tego w takim
przypadku mwienie o opadajcych krzywych poday jest
niewaciwe, podobnie zreszt jak w ogle mwienie o
konkurencyjnej poday w takiej sytuacji.
7. Analiza rynkw konkurencyjnych rzuca wiato na
efektywno organizacji danego spoeczestwa. Z alokacj
efektywn mamy do czynienia wtedy, kiedy nie ma ju adnej
moliwoci zreorganizowania produkcji i podziau w taki
sposb, aby doprowadzi do wzrostu satysfakcji kadego z
uczestnikw. Innym sposobem definiowania efektywnoci
alokacyjnej jest twierdzenie, e nie mona polepszy sytuacji
adnego osobnika, nie pogarszajc rwnoczenie sytuacji
innego.
8. W warunkach idealnych, gospodarka konkurencyjna
osiga alokacj efektywn. Dzieje si to w rezultacie spenienia
trjczonowego warunku, (a) Po pierwsze, gdy konsumenci
nabywaj dobra na rynkach, kupuj oni takie ich iloci, by
kracowa uyteczno akurat zrwnaa si z cen. (b) Ale
kiedy konkurencyjni wytwrcy dostarczaj dobra, wybieraj
oni (jak to pokazano w niniejszym rozdziale) takie wielkoci
produkcji, by kracowy koszt rwna si akurat cenie, (c)
Poniewa MU = P oraz MC = P, wynika std, e MU = MC.
Wobec tego koszt spoeczny wytwarzania jakiego dobra w warunkach konkurencyjnych akurat rwna si jego wycenie w
kategoriach uytecznoci kracowej.
9. Aby rynki idealnie konkurencyjne mona uzna za
optymalne spoecznie, musz one sprosta trzem
sprawdzianom. Po pierwsze, nie moe istnie konkurencja
niedoskonaa w adnej formie - aden z producentw nie moe

by zdolny do wywierania wpywu na cen produktu. Po

drugie, nie mog istnie jakiekolwiek efekty zewntrzne
(externalities), to jest procesy, w ktrych jedno z
przedsibiorstw narzuca pewne koszty spoeczne (lub
powoduje pewne korzyci), przy czym dotknita tymi efektami
strona nie otrzymuje adnej rekompensaty (albo te nie paci).
Na koniec, aby rozwizanie konkurencyjne byo optymalne,
rozdzia
gosw
dolarowych
musi
odpowiada
wyobraeniom o sprawiedliwoci w danym spoeczestwie.
Konkurencyjny system cen sam przez si nie moe
zagwarantowa waciwego z etycznego punktu widzenia
rozkadu dochodw i konsumpcji; w tym celu mog by
potrzebne podatki i transfery; potem dopiero konkurencyjny
system cen mgby speni sw funkcj efektywnej alokacji
sprawiedliwie rozdzielonych dochodw.

WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Dlaczego niekiedy byby skonny dostarcza dobra ze
strat, zgodnie z przebiegiem krtkookresowej krzywej MC?
2. Jedn z najwaniejszych regu w ekonomii, interesach i
w ogle w yciu jest: Co spado, to przepado. Oznacza to, e
koszty stae - czyli przepade (przesze) koszty - naley
pomin przy podejmowaniu decyzji. Liczone powinny by
tylko przyrosty kosztw, czyli koszty kracowe.
Aby to zrozumie, trzeba sobie zada nastpujce pytanie:
jaki bdzie maksymalizujcy zysk poziom produkcji dla
przedsibiorstwa z tabl. 22.1, jeeli cena wynosi 40 dol., koszty
stae natomiast wynosz 0 dol.? 55 000 dol.? 100 000 dol.? 1
000 000 000 dol.? Minus 30 000 dol.?

Jakie zastosowanie ma zasada co spado, to przepado

do problemu okrelenia ceny, jakiej powiniene zada za
swj dom w porwnaniu z cen, ktr za niego zapacie?
3. Wyobra sobie wiat, w ktrym dobra s alokowane w
wyniku idealnego planowania, a nie za porednictwem
dziaania rynkw. Zamy, e planici chc zmaksymalizowa
czn nadwyk konsumentw (przedstawion na rys. 22.6
jako obszar mieszczcy si midzy A, B, E); oprcz tego jednak
planici chc zezwoli konsumentom na swobodny wybr, tak
wic ustalaj planowe ceny i zezwalaj nabywcom na dobranie
sobie koszykw konsumpcji. Udowodnij, dlaczego w takiej
wyidealizowanej gospodarce planowej obowizuje regua P =
MU = MC.
4. Oce poniszy dialog. A: Jakie znaczenie ma
efektywno, jeeli wszystkie pienidze s w rkach
niewaciwych ludzi. B: Po co ryzykowa, gdy kademu
bdzie gorzej? A poza tym, posu si dla redystrybucji raczej
systemem podatkowym, ale nie odchod od ukadu cen
konkurencyjnych, bo taka metoda redystrybucji byaby
nieefektywna. A: Ale skd mog wiedzie, e system
podatkowy zostanie zastosowany tak, aby optymalnie
redystrybutowa dochd?
5. Zinterpretuj taki oto dialog. A: Jak to jest moliwe, by
w dugim okresie zyski konkurencyjne byy rwne zeru? Kto
by pracowa za darmo? B: Konkurencja likwiduje jedynie
nadwykowe zyski. Kierownictwo dostaje zapat za swoj
prac; waciciele otrzymuj normalny przychd od kapitau;
ani mniej ani wicej. Tak wanie si dzieje w sytuacji
konkurencyjnej rwnowagi dugookresowej.
6. Problem dla zaawansowanych. Jakie przedsibiorstwo
moe produkowa energi z dwch generatorw; nowszy ma
pocztkowo niszy MC. Wyka, e przedsibiorstwo powinno
uywa starszego generatora tylko przy szczytowych
obcieniach, dopiero wtedy, kiedy MC nowego generatora
wzronie powyej pocztkowych wartoci MC starszego
generatora. Przy wysokich obcieniach przedsibiorstwo
powinno liczy sobie za energi wysokie P, rwne wsplnym,
jednakowym kosztom kracowym MC obu generatorw.
7. Problem dla zaawansowanych. Zinterpretuj umieszczone
obok wykresy. (a) Trzy pierwsze opisuj teori wartoci opartej
na pracy Adama Smitha. Zowienie jednego bobra kosztuje
jedn godzin pracy. Zowienie jednego jelenia kosztuje dwie
godziny pracy. A zatem dugookresowe krzywe poday s stae
i poziome; wobec tego krawd moliwoci produkcyjnych jest
lini prost, a relatywne ceny czy wartoci wymienne s

okrelone przez ucielenione w dobrach iloci niezbdnej pracy

pozostajce w stosunku 2 do 1. (b) Nastpne trzy wykresy
opisuj przypadek, w ktrym rzadko gruntw nadajcych si
pod upraw zb oraz malejce przychody (malejce
przychody z pracy wytwarzajcej zboe) obalaj teori wartoci
opartej na pracy i stwarzaj koncepcj renty z gruntw pod
upraw zboa. W miar jak ludzie daj coraz wicej zboa,
rosnca krzywa MC czy SCSC dla gazi produkcji zb
przesuwa si ku grze. Rosnce wpywy z produkcji zboa
dzielone s pomidzy zmienne koszty zmiennego czynnika
pracy (zakreskowany obszar pod krzyw MC) i wylicytowan
konkurencyjnie
rent
gruntow
(obszar
zakratkowany, czsto nazywany przez ekonomistw ,,rent
albo nadwyk producenta). Poniewa usugi fryzjerskie
wymagaj samej tylko pracy, krzywa ich poday ShSh jest
pozioma.
Wytumacz, dlaczego Smithowska teoria wartoci oparta na
pracy jest poprawna w odniesieniu do jego jelenio-bobrzej
gospodarki. Wyjanij, dlaczego doczenie czynnika staego,
gruntw, prowadzi do zburzenia Smithowskiej (czy
Marksowskiej) teorii wartoci opartej na pracy.
Opisz nastpnie efektywny podzia dochodu midzy pace i
renty w obu gospodarkach.
Wyjanij na koniec, dlaczego krawdzie p-p dla gospodarki
Smitha s prostoliniowe, a dla gospodarki Ricarda wypuke.

Dodatek do rozdziau 22
EKONOMICZNA TEORIA NIEPEWNOCI:
SPEKULACJA, RYZYKO ORAZ UBEZPIECZENIA
Widzielimy, e poda i popyt to narzdzia o wielorakim
zastosowaniu. Pomagaj zrozumie, jak cena przyczynia si do
zrwnowaenia dziaa sprzedawcw i nabywcw na jakim
danym rynku w jakim danym momencie czasu. Zastosowanie
tych narzdzi mona jednak rwnie dobrze rozcign na
analiz relacji cenowych w szerszym rozumieniu. W
niniejszym Dodatku rozpatrujemy, jak spekulujcy wi ze
sob rnorodne rynki - czy to rynki w rnych regionach czy
to rynki w rnym czasie, czy nawet rne stopnie i rodzaje
ryzyka. Posugujc si za t metod zobaczymy, e ten tak
bardzo oczerniany spekulant moe w istocie rzeczy peni
uyteczn funkcj ekonomiczn.
ZNACZENIE SPEKULACJI
Nasze omwienie poszerzonych uj poday i popytu
rozpoczynamy od rozwaania roli spekulacji gospodarczej.
Spekulujcy, jak zobaczymy, wi rynki i towary w trzech
rnych wymiarach: przestrzeni, czasu i ryzyka.
Kim s spekulujcy? S to ludzie, ktrzy kupuj i
sprzedaj jaki towar (zboe albo kakao, albo walory
finansowe) nie jako producenci czy uytkownicy. S po prostu
porednikami, zainteresowanymi tym, by kupi co tanio, a
sprzeda drogo. Ostatnia rzecz, na ktr maj ochot, to
zobaczy, jak adunek zboa czy misa zostaje dostarczony pod
ich prg.
Chocia jednak spekulujcy nie s zainteresowani
bezporednim zetkniciem si z towarami, ktre kupuj i
sprzedaj, mog si przyczyni do wygadzenia rnic
cenowych wystpujcych czy to w czasie, czy nawet midzy
okresami dobrych i zych urodzajw.
Przestrzenne zrnicowanie
Na dobrze zorganizowanym rynku konkurencyjnym w
kadym dowolnym czasie i w kadym dowolnym miejscu
ksztatuje si - w tendencji - jedna, dominujca cena. Dzieje si
tak w wyniku dziaania profesjonalnych spekulantw albo

uczestnikw arbitrau1. Nasuchuj oni pilnie wszelkich

odgosw z rynku i gdy tylko si dowiedz o jakich rnicach
cen, kupuj po cenie niszej i sprzedaj po wyszej,
zdobywajc w ten sposb zysk dla siebie, i przyczyniajc si
rwnoczenie do wyrwnania cen.
Na dwch znacznie od siebie oddalonych rynkach ceny
mog by rne. Pszenica w Chicago moe by sprzedawana
po cenie o par centw wyszej na buszlu od dokadnie takiej
samej pszenicy w Kansas City. Oba te P mog si od siebie
rni w wyniku kosztw przewozu, ubezpieczenia i
zwizanych z transportem obcie z tytuu odsetkw. Gdyby
kiedykolwiek cena w Chicago wzrosa o wicej ni te par
centw pokrywajcych koszty przewozu, spekulanci kupi
pszenic w Kansas City i przetransportuj do Chicago,
doprowadzajc w ten sposb do podwyszenia ceny w Kansas
City i obnienia jej w Chicago do normalnego
maksymalnego poziomu rnic.
adne przepisy prawa nie dyktuj takich dziaa.
Wynikaj one z poday i popytu.
1

Arbitra wykorzystywanie rnic cen midzy cenami walorw finansowych lub towarw na danym rynku lub pomidzy rynkami przez dokonywanie zakupu, gdy ceny s niskie i
sprzeda, gdy s one wysze. Odmiennie od spekulacji arbitra nie czy si z wysokim ryzykiem,
gdy transakcje kupna - sprzeday s dokonywane prawie rwnoczenie, a zysk nie jest zaleny od
uwzgldniania zmiany cen w przyszoci).

SPEKULACJA l KSZTATOWANIE SI CEN W

CZASIE
Na rynku idealnie konkurencyjnym ksztatuje si - w
tendencji - pewien okrelony ukad cen w czasie, podobnie do
ukadu ksztatujcego si w przestrzeni. Trudnoci
przewidywania przyszoci sprawiaj jednak, e jest on mniej
doskonay: mamy do czynienia z rwnowag, ktra jest
ustawicznie zakcana, ale zawsze jest w trakcie ponownego
odtwarzania si w nowej formie - co podobnego do
powierzchni oceanw poddanej grze wiatrw.
Niwelowanie sezonowych rnic cen
Przyjrzyjmy si najprostszemu przypadkowi zboa, na
przykad kukurydzy, ktr zbiera si w jednej, okrelonej,
porze roku. Jeeli chcemy unikn godu i niedostatku, zbiory
te musz wystarczy na cay rok. Nikt nie wydaje ustaw
regulujcych magazynowanie zboa, w jaki wic sposb osiga
si ten podany stan rzeczy? W wyniku denia spekulantw
do osignicia zysku.

Dobrze poinformowany spekulant, ktry jest specjalist

w zakresie tego typu zboa, zdaje sobie spraw z tego, e jeeli
cay zbir zboa rzuci si na rynek jesieni, to cena bdzie
bardzo niska, ze wzgldu na zapchanie rynku. Jednak par
miesicy pniej, gdy zboe prawie nie bdzie dopywa na
rynek, cena przejawi tendencj gwatownie rosnc.
Ten opis mwi, co by si dziao, gdyby nie dziaanie
spekulantw. Wiedz oni e: (1) kupujc cz jesiennych
zbiorw wtedy, kiedy zboe jest tanie, (2) magazynujc je i (3)
sprzedajc w okresie pniejszym, kiedy cena wzrosa, mog
osign zysk. I tak wanie robi. Ale czynic tak,
podwyszaj cen jesienn, zwikszaj wiosenn poda zboa i
obniaj jego wiosenn cen. Doprowadzajc do wyrwnania
si ceny w cigu caego roku, wyrwnuj rwnoczenie poda
napywajc na rynek w kadym miesicu; dziki temu jest
wanie tak, jak by powinno.
Co wicej, jeeli konkurencja midzy spekulantami jest
oywiona, aden z nich nie osignie duej nadwyki zysku
ponad ponoszone koszty, do ktrych nale oczywicie pace,
niezbdne, aby nadal uprawiali t wanie dziaalno. Sami
spekulanci mog nawet w yciu nie dotkn koska zboa ani
worka kakao, nie musz te zna si na przechowywaniu,
magazynach czy dostawie. Oni wycznie kupuj i sprzedaj
kawaki papieru. Ale rezultat jest dokadnie taki, jaki
opisalimy.
Ot istnieje tylko jedna jedyna struktura cen w danym
miesicu, nie przynoszca ani zyskw, ani strat. Jeeli chwil
pomylimy, to zrozumiemy, e nie bdzie to struktura cen
staych. Idealny schemat takich cen bdzie zawiera najnisze
ceny podczas jesiennej obfitoci: a nastpnie ceny stopniowo
rosnce, a do chwili, gdy tu przed pojawieniem si nowych
zbiorw osign one szczyt. Cena musi rosn z miesica na
miesic, aby pokry koszty magazynowania i koszty
zwizanych z tym odsetek; dokadnie w taki sam sposb, jak
cena musi rosn (w przestrzeni) co mil, aeby pokry koszt
transportu. Rysunek 22.D.1 przedstawia zachowanie si cen w
cigu wyidealizowanego cyklu rocznego.

Stabilizowanie dajcych si przewidzie fluktuacji

Nie wszystkie fluktuacje natenia dziaalnoci
gospodarczej mona przewidzie tak dokadnie, jak
sezonowo zbiorw rolnych. Nikt nie moe przewidzie z
dostateczn pewnoci, jaka bdzie w przyszym roku pogoda
lub jakie jest prawdopodobiestwo recesji w bliskiej
przyszoci. W tym jednak stopniu, w jakim spekulanci mog
dzi sformuowa dokadniejsze prognozy dotyczce rzadkoci
jakiego dobra w przyszoci, bd oni dy do zakupienia go
ju teraz, by sprzeda je w przyszoci i w ten sposb: (1)
wycofa z rynku cz obecnej poday, (2) podwyszy obecn
cen, (3) zwikszy zmagazynowan ilo, (4) zwikszy
przysz poda oraz (5) obniy przysz cen - w sumie
spowodowa stosunkow stabilizacj ceny i konsumpcji w
czasie.
Rozkadanie ryzyka
Oprcz tego oddziaywania na rzecz stabilizacji cen,
spekulujcy peni jeszcze inn wan funkcj. Swoj
gotowoci do przyjcia ryzyka na wasne barki, umoliwiaj
innym jego uniknicie.
Na przykad waciciel magazynu czy hurtowni musi z
samej natury prowadzonej przez siebie dziaalnoci
gospodarczej utrzymywa wielkie zapasy zboa. Jeeli cena
zboa idzie w gr, zyskuje on okazjonalny przychd od
kapitau (windfall capital gain); jeeli spada, ponosi

okazjonaln strat. Przypumy jednak, e poprzestanie on na

zarabianiu na ycie magazynowaniem zboa i e pragnie
unikn podejmowania jakiegokolwiek ryzyka. Moe to
zrealizowa za pomoc procedury okrelanej mianem krycia
(hedging). Ta skomplikowana procedura jest do podobna do
postpowania kogo, kto stawia na druyn Michigan jako
zwycizc w meczu Michigan-Ohio, a nastpnie neutralizuje
t transakcj - albo j kryje - stawiajc tak sam sum na
druyn Ohio. Ktrakolwiek ze stron wygra, kryjcy si
wyjdzie bez szwanku: lewa rka wygrywa to, co przegrywa
prawa.
Oto uproszczony przykad dajcy jakie wyobraenie o
procesie krycia. Przypumy, e pn jesieni kupuj i
magazynuj zboe. Jestem specjalist w prowadzeniu
magazynu hurtowego i wolabym raczej robi to, ni
wpltywa si w ryzykowne przedsiwzicia oparte na
spekulatywnych przewidywaniach, czy ceny zboa zmieni si
pomidzy dniem dzisiejszym a najblisz wiosn, kiedy to
zamierzam zaprzesta zwikszania iloci skadowanego zboa i
sprzeda je. W gruncie rzeczy najbardziej chciabym sprzeda
zboe ju teraz, po uzgodnionej cenie, ktra by
zrekompensowaa wydatki na skadowanie pomidzy dniem
dzisiejszym a pniejsz dat dostawy (wynoszce,
powiedzmy, do 15 centw za buszel). Jeeli istnieje jaki rynek
spekulacyjny, ten podany cel mog osign dziki taktyce
krycia.
W tym miejscu wchodzi na scen spekulujcy. Zgadza si
kupi zboe z jak przysz dat dostawy. (Technicznie rzecz
biorc, moe on kupi ode mnie kontrakt na dostaw w
nadchodzcym maju 5000 buszli zboa, po cenie - powiedzmy
- 4 dol. za buszel.) Teraz jestem kryty. Bez wzgldu na to, co
si stanie z cen zboa w cigu najbliszych kilku miesicy, ja
zaklepaem sobie tyle samo i nie ponosz adnego ryzyka w
zwizku ze zmian ceny zboa. Krycie chroni mnie przed
wszelkimi wahaniami ceny zboa, bo spekulujcy, ktry naby
moje przysze zboe, zdj z moich barkw ryzyko cenowe.

HAZARD l MALEJCA UYTECZNO KRACOWA

Obrocw spekulacji oburza zarzut, e jest ona po prostu

jeszcze jedn form hazardu, podobn do zakadw na
wycigach konnych lub nabywania losw loteryjnych.
Podkrelaj, e w niepewnym wiecie w gr nieuchronnie
wchodzi ryzyko, i e kto to ryzyko musi ponosi. Twierdz, e
wiedza i przedsibiorczo spekulanta s wprzone w
realizacj zada spoecznie uytecznych, zmniejszajcych
fluktuacj i obniajcych ryzyko dla innych.
Przypadek, szansa i prawo malejcej uytecznoci
kracowej
Aby zrozumie, w jaki sposb spekulanci (albo, o czym
dalej w niniejszym Dodatku, ubezpieczenie) mog rozkada
ryzyka i zwiksza dobrobyt ekonomiczny, musimy powrci
do pojcia uytecznoci kracowej. Dlaczego waciwie ja, w
roli kupca zboowego, rolnika lub robotnika, stwierdzam, e
wysoki stopie niepewnoci co do cen lub co do mojej
konsumpcji moe by ekonomiczne szkodliwy?
Jedn odpowied mona znale w powszechnym
przekonaniu, e przyrost uytecznoci osignity w wyniku
dodatkowego tysica dol. dochodu nie jest tak wielki, jak
ubytek uytecznoci zwizany z utraceniem tysica dol.
dochodu. Jeeli tak jest, zakad przy rwnych szansach pociga
za sob ekonomiczn strat. Ilo pienidzy, ktr moesz
wygra, rwnoway ilo, ktr moesz straci, ale satysfakcja,
jak moesz osign z wygranej, jest mniejsza od ewentualnej
utraty satysfakcji.
A zatem, jako rolnik, musz liczy si na mojej farmie
nie tylko z ryzykiem zwizanym z pogod; musz rwnie bra
pod uwag ryzyko cenowe, Przypumy, e oczekuj, i cena
wyniesie 4 dol. za buszel, ale rwnie prawdopodobne jest, e
ceny wynios 3 lub 5 dol. za buszel. W gruncie rzeczy, jeeli
nie uda mi si unikn ryzyka cenowego, jestem skazany na
uczestniczenie w swego rodzaju loterii, w ramach ktrej mog
sprzeda moje zbiory wynoszce 10000 buszli albo za 30000,
albo za 50000 dol.
Ale zgodnie z zasad malejcej uytecznoci kracowej o wiele
bardziej wolabym co pewnego - wolabym kry moje
ryzyko cenowe, sprzedajc posiadane zboe po cenie
oczekiwanej w wysokoci 4 dol., co mi przyniesie 40000 dol.
Dlaczego? Bo przykro zwizana z utrat 10000 dol. jest

dotkliwsza anieli przyjemno zwizana z zyskiem 10000 dol.

Jeli mj przychd spadnie do 30000 dol., bd musia
zmniejszy wydatki na wane skadniki konsumpcji, takie jak
lepsza szkoa dla crki czy suma na wyywienie rodziny.
Jednake dodatkowe 10000 dol. moe pj tylko na nowy
garnitur mebli albo na zakup drogiego traktora.
A zatem dziaania, ktre zmniejszaj niepewno czy
ryzyko zwizane z konsumpcj, prowadz do polepszenia
dobrobytu ekonomicznego.
1

Analiza ta opiera si na naszym wczeniejszym omwieniu uytecznoci kracowej

(rozdzia 19) i jest jego ilustracj.

DLACZEGO IDEALNA STABILIZACJA ZA

POREDNICTWEM SPEKULACJI JEST OPTYMALNA
Teraz moemy si posuy narzdziami teorii
uytecznoci kracowej, aby pokaza, w jaki sposb spekulacja
idealna bdzie maksymalizowa uyteczno cakowit w
czasie. Przypumy, e kady konsument ma jak funkcj
uytecznoci, wan dla kadego roku i niezalen od innych
lat. Teraz przypumy, e w pierwszym z dwch lat urodzaj by
bardzo duy - na przykad trzy jednostki na osob - w drugim
za zbiory byy niewielkie i wynosiy tylko jedn jednostk na
osob. Gdyby ten niedobr zbiorw mona byo przewidzie, w
jaki sposb naleaoby rozoy na dwa lata ow sum
osignitych w tym okresie czterech jednostek?
Dla uproszczenia umwmy si, e pominiemy wszystkie
koszty magazynowania, odsetek i ubezpieczenia oraz wszystkie
problemy
interpersonalnych
i
intertemporalnych
(midzyokresowych) porwna uytecznoci. Moemy
wwczas udowodni:
Uyteczno cakowita za dwa lata wzite cznie
zostanie zmaksymalizowana tylko wtedy, kiedy konsumpcja w
kadym roku bdzie taka sama.
Dlaczego jednakowa konsumpcja jest lepsza od
jakiegokolwiek innego rozkadu rozporzdzalnej caoci? Ze
wzgldu na prawo malejcej uytecznoci kracowej.
Rozumowanie przebiega tak: Przypumy, e w pierwszym
roku skonsumuj wicej ni w drugim. Moja kracowa
uyteczno ostatniej jednostki w roku pierwszym bdzie niska,
a potem, w drugim roku, bdzie wysoka. A zatem, jeli cz
zbiorw przenios z pierwszego roku na drugi, przeskocz od
niskich uytecznoci kracowych do wysokich, za
zmaksymalizuj moj uyteczno cakowit.
Czy nie jest to dokadnie to, czego bymy dokonali,
stosujc si do schematu spekulacji idealnej? Oczywicie tak.
Gdyby spekulanci mogli pomin opaty z tytuu odsetek,
magazynowania i gdyby jakim trafem udao si im dokadnie
przewidzie wielko przyszorocznych zbiorw, to co by
zrobili? Wyliczyliby sobie, e opaca im si przenie w
czasie dobra z tegorocznego okresu niskich cen (wynikajcych
z rewelacyjnych zbiorw), w nadziei na ich sprzedanie po
przyszorocznej wyszej cenie. Poniewa jednak kady
spekulujcy ujmuje z poday tegorocznej i dodaje do poday
przyszorocznej, c si musi ostatecznie wydarzy?
Rwnowaga moe by osignita tylko wtedy, kiedy ceny z

obu okresw zrwnaj si! Nie bdzie wic wtedy dalszych

bodcw do przenoszenia w czasie wikszej iloci zboa.
(Oczywicie, mona by wczy do rachunku jak zapat za
wysiek spekulanta, ale dla uproszczenia moemy pomin
wszystkie koszty.)

Wykres moe wyjani to rozumowanie. Gdyby

uyteczno mona mierzy w dolarach, przy czym kady dolar
zawsze okrelaby t sam uyteczno kracow, krzywe
popytu wygldayby dokadnie tak, jak funkcja kracowej
uytecznoci na s. 619. Dwie krzywe na rys. 22.D.2(a) ukazuj,
co by si stao, gdyby nie byo adnego przeniesienia w
czasie - cena najpierw byaby wyznaczona w punkcie A1, na
przeciciu S1S1 z DD, a nastpnie w A2, gdzie nisza poda S2S2
przecina DD. Cakowita uyteczno obszarw zacienionych
wynosiaby w sumie tylko (4 + 3 + 2) + 4, czyli 13 dol. na
osob.
Ale przy takim optymalnym przeniesieniu przez
spekulujcych jednej jednostki na drugi rok, jak to ukazuje rys.
22.D.2(b), wszystkie P i Q zostan zrwnane w punktach E1
oraz E2 i teraz suma uytecznoci cakowitej z zacienionych
obszarw wyniesie (4+3)+(4+3), czyli 14 dol. na osob. Krtka
analiza dowiedzie nam, e przyrost uytecznoci wynoszcy 1
dol. mierzy si zaciemnionym obszarem E2, co wyraa
nadwyk uytecznoci kracowej drugiej jednostki nad
uytecznoci kracow trzeciej. Wobec tego mona dowie,
e rwno uytecznoci kracowej jest rozwizaniem optymalnym.
Widzimy wic, e spekulacja idealna peni ogromnie
wan funkcj - zmniejsza wahania konsumpcji i e w wiecie,
w ktrym ludzie maj malejce funkcje uytecznoci
kracowej, prowadzi do zwikszenia uytecznoci cakowitej.

Przykad przedstawiony na rys. 22.D.2 zakada

doskona znajomo przyszych wydarze. Co wicej, w takiej
mierze w jakiej spekulanci z krwi i koci s zdolni formuowa
prawidowe prognozy, peni oni uyteczn funkcj
stabilizujc. To samo zreszt robi agencje rzdowe,
przyczyniajce si do gromadzenia i rozpowszechniania
danych, na podstawie ktrych powstaj inteligentne prywatne
prognozy. I nawet gdy nieliczni prognoci upieraj si przy
podejmowaniu decyzji dotyczcych caych milionw dolarw
na danych zaczerpnitych z astrologii, to i tak bd oni
eliminowani z gry w miar wyczerpywania si ich kapitaw.
Pokazalimy, w jaki sposb spekulacja idealna moe si
przyczyni do wzrostu dobrobytu ekonomicznego, trzeba
jednak pamita, e moliwe s take mniej fortunne rezultaty.
Trzeba te pamita, e od czasu do czasu moliwe jest
systematyczne wprowadzanie w bd uczestnikw transakcji.
Jak wszyscy, take i oni poddaj si bezpodstawnym
pogoskom, nadziejom i obawom. Niekiedy za spekulacja
poddaje si wpywowi zaraliwych sugestii masowych, czego
w rodzaju niewytumaczalnego obdu maniakalnego taca,
ktrego ofiar paday w redniowieczu cae wioski, czego w
rodzaju holenderskiej manii tulipanowej, ktra sprawia, e
cena jednej cebulki osigna poziom wyszy od ceny caego
domu, czego w rodzaju szalestwa baki mydlanej Mrz
Poudniowych, kiedy to wielkie kompanie sprzedaway po
bajecznych cenach akcje przedsiwzi, ktrych istotny
charakter mia by wyjaniony w pniejszym czasie.
Gospodarka le wychodzi na tego typu destabilizujcej
spekulacji. Dzieje si wtedy tak, jak gdyby spekulanci
przesuwali konsumentw z fazy z przeniesieniem w czasie
do fazy bez przeniesienia w czasie z rys. 22.D.2. Spekulacja
destabilizujca prowadzi do pogarszania si dobrobytu ekonomicznego.
EKONOMICZNA TEORIA UBEZPIECZE
Moemy teraz zrozumie, dlaczego ubezpieczenia - ktre
zdaj si by po prostu jeszcze jedn form gier hazardowych w rzeczywistoci dziaaj w sposb wrcz odwrotny.
Ubezpieczenia s ekonomicznie korzystne dla tych samych
przyczyn, dla ktrych opisywana wyej epekulacja
destabilizujca lub wprowadzenie bezsensownego ryzyka s
niekorzystne. Podczas gdy zmiany pogody stwarzaj pewne
ryzyko, ubezpieczenia pozwalaj ryzyko zmniejszy i rozoy
je bardziej rwnomiernie.

Wykupujc polis ubezpieczenia przed poarem

waciciel danego domu niejako zakada si z towarzystwem
ubezpieczeniowym, e jego dom si spali. Jeeli si nie spali - a
istnieje zdecydowanie wysokie prawdopodobiestwo, e
istotnie si nie spali - waciciel traci pewn niewielk skadk
ubezpieczeniow. Jeeli jednak si spali, towarzystwo
ubezpieczeniowe musi wypaci wacicielowi uzgodnione,
umownie okrelone odszkodowanie. (Z oczywistych przyczyn,
by nie stwarza pokusy tym spord znajdujcych si w trudnej
sytuacji wacicieli domw, ktrzy lubi emocje i wozy straackie, aby unikn tego typu ryzyka moralnego, nominalna
warto polis ubezpieczeniowych bywa niekiedy nieco nisza
od pieninej wartoci ubezpieczanego obiektu.)
To, co jest prawd w odniesieniu do ubezpiecze na
wypadek poaru, dotyczy rwnie ubezpiecze na ycie, od
wypadku, ubezpiecze samochodowych oraz wszelkiego
innego rodzaju. W synnej firmie Lloyd's w Londynie, punkcie
spotka agentw ubezpieczeniowych, mona sobie zaatwi
ubezpieczenie druyny pikarskiej albo osoby wybierajcej si
na wakacje przed deszczow pogod; mona ubezpieczy
zawodowych tancerzy na wypadek paraliu w nastpstwie
choroby Heinego-Medina; hotelarza - od pocignicia go do
odpowiedzialnoci w przypadku zabicia ma klientki w bjce
z czowiekiem, ktry wpad na .Jednego gbszego do baru
hotelowego.
Rol towarzystwa ubezpieczeniowego jest rozkadanie
ryzyka. Osiga ono ten cel, gromadzc w jednej puli wiele
bardzo rnorodnych rodzajw ryzyka (miliony ubezpiecze na
ycie, ubezpiecze nieruchomoci, samochodw, tysice
ubezpiecze firm handlowych czy hoteli). Zauwamy, e to, co
z punktu widzenia jednostki jest nieprzewidywalne i zdaje si
zalee wycznie od przypadku, w kategoriach wielkich liczb
okazuje si wysoce przewidywalne i przejawia wyrane
prawidowoci. To, czy Joan Brown - lat 50, stan zdrowia
dobry - przeyje nastpnych 30 lat, jest kwesti przypadku. Ale
wzmiankowane w rozdziale l prawo wielkich liczb mwi, e
spord 150000 pidziesicioletnich zdrowych obecnie kobiet
pod koniec tego okresu pozostanie nadal przy yciu pewna
okrelona liczba. Towarzystwo ubezpieczeniowe moe do
atwo ustali tak skadk ubezpieczeniow, przy ktrej nie
bdzie traci.
Pojcie rozkadania ryzyka atwo zrozumie, jeli si
przyjmie, e kady waciciel domu posiada jedn milionow
cz majtku towarzystwa ubezpieczeniowego i z tego wanie
rda pokrywa wasne ubezpieczenie. Jeeli wydarzy si o

jeden poar wicej, anieli przewidywano, to poar

wywoujcy straty w wysokoci 100000 dol. bdzie kosztowa
kadego z miliona wacicieli 10 centw. Gdyby nie
ubezpieczenie, nieszczsny pogorzelec prawdopodobnie
musiaby w drastyczny sposb obniy swoj stop yciow. A
zatem procedura ubezpieczeniowa sprawia, e wysokie ryzyka
indywidualne mona zmniejszy, rozkadajc je na o wiele
liczebniejsz populacj.
Skd za bierze si korzy? Wynika ona z dziaania
prawa malejcej uytecznoci kracowej, ktre mwi, e
satysfakcja uzyskana dziki wygranej jest mniejsza od
dotkliwoci przykroci zwizanej ze strat. Prawo malejcej
uytecznoci kracowej powiada, e z ekonomicznego punktu
widzenia najkorzystniejszy jest rwnomierny rozkad dochodu
pomidzy wszystkie osoby nie za taki, ktrego
prbowalibymy dokona w sposb arbitralny midzy
szczciarzy, ktrych domy si nie spaliy i pechowcw,
ktrych domostwa spony1.
CO MONA UBEZPIECZY
Niewtpliwie ubezpieczenia s niezwykle wan metod
rozkadania ryzyka. Dlaczego wobec tego nie moemy si
ubezpieczy przed wszelkim w ogle ryzykiem zwizanym z
yciem? Odpowiedzi na to jest nie dajcy si zakwestionowa
fakt, e zanim bdzie mona okreli z wystarczajc
dokadnoci prawdopodobiestwa aktuarialne, musz zosta
spenione pewne okrelone warunki.
Po pierwsze, w gr musi wchodzi bardzo wielka liczba
zdarze. Tylko wtedy moliwe bdzie ,,sumowanie ryzyka
oraz ,,wzajemne znoszenie si przypadkw skrajnych oraz
wyprowadzenie ,,przecitnych tych skrajnoci. Dom gry w
Monte Carlo wie, e bezpieczestwo ley w mnogoci. Czyj
dobr pass z jednego wieczoru zniweczy za passa tej samej
osoby nastpnej nocy albo te przegrane kogo innego. By
moe kiedy, raz, przy sprzyjajcych gwiazdach, komu zdarzy
si ,,rozbi bank, ale za par zaledwie odmian ksiyca bank
nie tylko wyjdzie na swoje, lecz osignie i co wicej.
Nie wystarczaj same tylko wielkie liczby. Nie ma
takiego
racjonalnie
rozumujcego
towarzystwa
ubezpieczajcego od skutkw huraganw, ktre ograniczaoby
swoj dziaalno do Miami Beach, jakkolwiek na terenie tym
znajduj si tysice budynkw. Przypadki niepewne musz by
stosunkowo niezalene. Kady poszczeglny rzut kostk, kady
przypadek strat poniesionych w nastpstwie huraganu powinny
by wydarzeniami stosunkowo niezalenymi. Jest rzecz

oczywist, e w czasie gigantycznego poaru (jak w Chicago w

1871 r. albo w San Francisco po trzsieniu ziemi) wszystkie
budynki w danej miejscowoci naraone s na takie samo
ryzyko. Towarzystwo ubezpieczeniowe moe stawia na
jakie jedno okrelone wydarzenie, ale nie na tysice
niezalenych od siebie wydarze.
1

Rysunek 22.D.2 pokazuje, dlaczego rozkadanie (czy rozpraszanie) ryzyka jest ekonomicznie korzystne. Dwa wykresy po lewej stronie okrelamy mianem bez ubezpieczenia, za
wykresy po stronie prawej - z ubezpieczeniem. Bez ubezpieczenia, ludzie staj w obliczu
niezmiernie zrnicowanej poday mieszka (albo samochodw, albo usug medycznych). Ze
wzgldu na malejc uyteczno kracow zmniejsza to ich czn oczekiwan uyteczno w
stosunku do sytuacji, w ktrej pac pewn godziw skadk ubezpieczeniow po to, aby
zapewni sobie mieszkanie (albo samochd, albo obsug medyczn) na tym samym poziomie, bez
wzgldu na to, jakim losowym przypadkom bd musieli stawi czoa.

Musi ono zrnicowa (zdywersyfikowa) ryzyko.

Prywatne firmy ubezpieczeniowe bez wsparcia rzdw nie s w
stanie stawi czoa ryzykom wojny jdrowej. Niemoliwe jest
rwnie wykupienie od prywatnego towarzystwa polisy
ubezpieczenia przed skutkami bezrobocia. Depresje to
gigantyczne katastrofy, ktrych ofiar padaj w jednym i tym
samym czasie wszystkie warstwy i wszystkie klasy danej
spoecznoci, a prawdopodobiestwa ich wydarzenia si nie
mona dokadnie obliczy z gry. Dlatego te odpowiedzialno za zagwarantowanie zasikw dla bezrobotnych moe
wzi na swoje barki tylko pastwo, ktrego obowizkiem jest
odpowiada za tego typu straty.
Ostatni warunek jest nastpujcy: niedopuszczalne jest
skaenie ubezpieczenia ..ryzykiem natury moralnej. Chodzi o
sytuacj, w ktrej ubezpieczony moe wywiera wpyw na
prawdopodobiestwo przypadku objtego ubezpieczeniem. W
gruncie rzeczy takie ryzyko moralne wystpuje przy
wszystkich prawie rodzajach ubezpieczenia. Kierowca,
ubezpieczony przeciwko wszelkiego rodzaju przypadkom
zderzenia, bdzie prawdopodobnie jedzi mniej ostronie od
kogo, kto nie jest w caej peni ubezpieczony przeciwko
wchodzcym w gr ryzykom.
W niektrych jednak przypadkach ryzyko moralne jest
tak olbrzymie, e dany przypadek jest nieubezpieczalny.
Klasyczny przypadek mia miejsce wtedy, kiedy londyska
firma Lloyd's odmwia sycylijskiemu ojcu ubezpieczenia czci
jego crki. Jak bowiem prawidowo mona by zaoy w
tej sytuacji?
Ubezpieczenia spoeczne

Z tego rejestru przypadkw, w jakich niemoliwe jest

ubezpieczenie od pewnych okrelonych zdarze, wynika
wyobraenie o ewentualnej roli ubezpiecze spoecznych.
Bardzo wiele wanych sytuacji charakteryzuje to, e albo
ubezpieczenie nie istnieje, albo te jego ceny s nie do
przyjcia ze wzgldu na problemy ,,ryzyka moralnego lub
negatywnej selekcji. Z tym ostatnim problemem mamy do
czynienia na przykad wtedy, kiedy ubezpieczenia zdrowotne s
wykupywane gwnie przez ludzi chorowitych, co sprawia, e
koszt ubezpieczenia dla ludzi zdrowych jest znacznie wyszy
od jego oczekiwanej wartoci. Tego rodzaju ,,uomnoci rynku
wystpuj w dziedzinie ubezpiecze przed bezrobociem,
ubezpiecze zdrowotnych, i - do pewnego stopnia - emerytur.
W takich okolicznociach by moe to rzd powinien
wkroczy i zapewni gwarancje. Poniewa rzd dysponuje
olbrzymimi rezerwami finansowymi, a take moliwoci
unikania tendencyjnej selekcji wobec powszechnoci
ubezpiecze, ubezpieczenia pastwowe mog dziaa na rzecz
zwikszenia dobrobytu.
PODSUMOWANIE DODATKU
1. Rozumne, zmierzajce do zysku dziaania spekulujcych
i arbitrw prowadz w tendencji do wytworzenia pewnych
okrelonych schematw rwnowagi cen w przestrzeni i w
czasie. Spekulacja suy realizacji spoecznie korzystnych
celw, jeeli spekulujcy agodz niestabilno cen i
konsumpcji. Funkcj spoecznie uyteczn sprawuj oni
rwnie w takiej mierze, w jakiej s w stanie stworzy rynek
ryzyka i umoliwi innym uczestnikom gospodarki krycie
wasnego ryzyka.
W tej jednak mierze, w jakiej spekulujcy pobudzaj
kumulacj zmian cen i powoduj wystpienie znacznych
fluktuacji cen akcji i towarw (albo kursw walut
zagranicznych), ich dziaalno jest spoecznie szkodliwa.
2. Prawo malejcej uytecznoci kracowej tumaczy,
dlaczego stabilno konsumpcji jest dobra dla gospodarki i
dlaczego ubezpieczenia maj sens. Wyrwnujc poziomy
konsumpcji w odniesieniu do sytuacji obarczonych rnym
stopniem niepewnoci, osigamy wzrost przecitnego
oczekiwanego poziomu uytecznoci. Nie wszystkie jednak
przypadki s ubezpieczalne i pozostaj liczne rnorodne
rodzaje ryzyka.

WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. W jaki sposb spekulacja idealna stabilizuje ceny
sezonowe?
2. Jeeli zysk wynoszcy l dol. ma warto mniejsz
anieli wynoszca l dol. strata, udowodnij, w jaki sposb bd
si rnicowa inwestorzy.
3. Wymie par wanych rnic pomidzy
ubezpieczeniami prywatnymi a ubezpieczeniem spoecznym.
4. W pocztkach XIX w. na rynkach produktw rolnych
wystpowaa niewielka tylko cz produkcji rolnictwa danego
kraju. Koszty transportu byy bardzo wysokie. Jakiego stopnia
zrnicowania cen w rnych regionach i w rnych okresach
mona byo wtedy oczekiwa?
5. Zamy, e przedsibiorstwo angauje si w jakie
pojedyncze przedsiwzicie (powiedzmy, e chodzi o
wprowadzenie komputera osobistego majcego warto 1 mln
dol.). Czy rozumiesz, w jaki sposb due zrnicowanie
wasnoci w tym przedsibiorstwie umoliwia doskonay
prawie rozkad (rozproszenie) ryzyka zwizanego z
zainwestowaniem rodkw firmy w w komputer?
6. Problem dla zaawansowanych (dla studentw
statystyki). Przypumy, e istniej cztery firmy takswkowe i
e kada z nich stoi w obliczu ryzyka normalnego rozkadu
wypadkw, przy czym odchylenie standardowe o-, = 3000 dol.
w stosunku do redniej straty wynoszcej 50000 dol. Niechaj
owe firmy podziel si ryzykiem za porednictwem
ubezpieczenia wzajemnego (mutual reinsurance). Udowodnij,
e daje to redni strat wynoszc 200000 dol. [czyli nadal
50000 dol. dla kadego rwnorzdnego uczestnika; teraz jednak
cakowita wariancja wynosi tylko 4 x (3000 dol.)2 albo 2i =
36000000 = (6000)2]. Tak wic ostatecznie kady uczestnik ma
odchylenie standardowe wynoszce tylko 1500 dol. = 6000
dol./4, czyli ryzyko zmniejsza si o poow dziki
czterokrotnemu zwikszeniu rozmiaru! Czy potrafisz zastosowa to samo rozumowanie do wyjanienia poniszej

sytuacji? (a) Rozdzielajc posiadane aktywa majtkowe midzy

cztery niezalene od siebie typy akcji, z ktrych kada daje ten
sam redni przychd i przejawia ten sam (niezaleny od innych)
stopie zmiennoci, moesz zmniejszy o poow oczekiwany
stopie zmiennoci swego portfela walorw, (b) czc ze sob
niezalene od siebie wielkoci szczytowego popytu na produkt
dwch przedsibiorstw uytecznoci publicznej, unikniesz
koniecznoci utrzymywania staego podwojonego poziomu
normalnej zdolnoci wytwrczej, (c) W tendencji, niezbdne
zapasy danej firmy rosn jedynie tak, jak pierwiastek
kwadratowy liczby jej niezalenych klientw (wobec tego koszt
zapasw w przeliczeniu na jednostk sprzeday w firmie
czterokrotnie wikszej wynosi tylko poow).

ROZDZIA 23
KONKURENCJA NIEDOSKONAA:
MONOPOL l REGULACJA
M
onopolici,
utrzymujc
rynki
w
staym
niedoborze..
., sprzedaj
swe towary
po
cenie
znacznie
wyszej od
jej
naturalnego
poziomu i
podnosz
swoje
zarobki czy
to w postaci
zysku, czy
pacy.

Adam Smith Bogactwo narodw

W ostatnich kilku rozdziaach badalimy szczegowo

dziaanie konkurencyjnej poday i konkurencyjnego popytu.
Rozwaalimy gwnie przypadek zwany konkurencj
doskona.
Konkurencja doskonaa oznacza dla ekonomisty co bardzo
precyzyjnie okrelonego. Jak widzielimy, pod t nazw
rozumie on co znacznie ostrzejszego anieli ma na myli
urzdnik bankowy i dyrektor przedsibiorstwa, gdy rozmawiaj
o silnej rywalizacji i ostrej konkurencji pomidzy rnymi
przedsibiorstwami i gaziami.
Specjalny przypadek, zwany konkurencj doskona, jest
bardzo wany, jest to jednak tylko jeden z przypadkw.
Dlaczego wic ekonomici powicaj mu tyle uwagi? S tego
dwie gwne przyczyny. Po pierwsze, jak to widzielimy,
doskonale konkurencyjne rynki odznaczaj si szczeglnymi
waciwociami z punktu widzenia efektywnoci: przy
pewnych okrelonych warunkach doskonaa konkurencja
pozwala osign efektywno alokacyjn, wyciskajc z
ograniczonych zasobw spoeczestwa maksimum satysfakcji.
Po drugie, gospodark konkurencyjn stosunkowo atwo
analizowa i zrozumie. Ekonomia zrobia olbrzymi postp w
zrozumieniu, jak taki system reaguje na wstrzsy wywoane

podatkami, zymi zbiorami, zmianami w gustach i wieloma

innymi zakceniami ze strony realnego wiata.
Nie moemy jednak zakoczy naszej analizy na rynkach
konkurencyjnych. Nie wolno nam postpowa tak, jak to robi
nieszcznicy szukajcy swych zgubionych portfeli pod
latarniami, gdy tam jest widniej. Prawda jest taka, i model
konkurencyjny nie moe wiernie przedstawi wielu faktw
dotyczcych wspczesnych przemysw. Realny wiat - taki
jak w Ameryce, Europie czy Azji - zawiera zarwno istotne
elementy monopolistycznych niedoskonaoci rynku, jak i
konkurencji.
wiat realny, w swej istocie, moe wic by
zaklasyfikowany do sfery niedoskonaej konkurencji: nie jest
ani
doskonale
konkurencyjny,
ani
te
doskonale
zmonopolizowany.
Dlatego pozostae rozdziay czwartej czci dostarcz nam
narzdzi umoliwiajcych analiz konkurencji niedoskonaej i
poka, jakie modyfikacje trzeba poczyni we wnioskach
opartych na analizie konkurencji doskonaej. Zobaczymy, i
powodzenie systemu cen w rozwizywaniu podstawowych
problemw w kwestii co, jak i dla kogo zaley w znacznym
stopniu od rnych sytuacji monopolistycznych, ktre mog si
pojawi w licznych gaziach wspczesnego przemysu.
Ten rozdzia rozpoczyna analiz konkurencji niedoskonaej.
Cz A daje przegld rde niedoskonaoci rynku. Zawiera
ona sugesti, i rnice w strukturach rynku wynikaj z
rnych struktur kosztw, a take z barier stawianych
konkurencji.
W czci B przedstawiono zachowanie przedsibiorstwa
monopolistycznego, wprowadzajc nowe narzdzie analizy utarg kracowy. Zobaczymy, jak przedsibiorstwo osiga
maksymalny zysk, zrwnujc koszt kracowy z kracowym
utargiem.
Gdy ju zrozumiemy sposb postpowania monopolisty,
bdziemy mogli przej do czci C, zawierajcej analiz
kosztw monopolu oraz wykorzystania regulacji jako narzdzia
kontroli
spoecznych
i
ekonomicznych
problemw
wynikajcych z dziaania monopolu.

A. RDA I RODZAJE
KONKURENCJI
NIEDOSKONAEJ

Konkurencja doskonaa w
zestawieniu z konkurencj
niedoskona
Rysunek 23. 1 (a) przypomina, i ekonomista definiuje
przedsibiorstwo doskonale konkurencyjne jako firm, ktra
nie ma adnego wpywu na cen; znaczy to, e firma stoi
wobec cakowicie poziomej krzywej popytu dd; posuwajc si
wzdu tej krzywej moe sprzeda tak wiele (lub tak mao), ile
tylko chce.
Przypomnij sobie, jak rygorystyczna jest ta definicja
doskonaej konkurencji. Pomyl o jakimkolwiek towarze:
yletkach, pacie do zbw, stali, aluminium, ziemniakach,
pszenicy, papierosach, tytoniu, komputerach czy bawenie.
Ktry bdzie pasowa do naszej rygorystycznej definicji? Z
pewnoci nie komputery, nie pasta do zbw czy papierosy.
Kto kiedykolwiek sysza o tysicach firm komputerowych czy
produkujcych past do zbw sprzedajcych swe produkty na
giedzie w Chicago?
Ani aluminium ani stal nie mog sprostowa
wymaganiom tej definicji doskonaej konkurencji. Do drugiej
wojny wiatowej istniao (w Stanach Zjednoczonych - przyp.
tum.) tylko jedno przedsibiorstwo wytwarzajce aluminium,
Alcoa (Aluminium Company of America). Nawet dzi cztery
najwiksze firmy dostarczaj trzy czwarte caej produkcji tego
przemysu.

A co ze stal? United States Steel i Bethlehem to giganty

tego przemysu. Wraz z Inland Steel, Republic Steel i paroma

innymi przedsibiorstwami tworzcymi Littie Steel wytwarzaj

du cz cakowitej produkcji stali. Dlaczego nie s one
konkurencyjne w sytuacji, gdy przecie jeden rodzaj
walcowanej na zimno stali jest prawie taki sam jak inny? S
one niedoskonaymi konkurentami, gdy na konkretnym
regionalnym rynku U. S. Steel czy Republic obni cen stali,
gdyby mogo to znaczco zwikszy oferowan na sprzeda
ilo.
Gdy przejrzysz przedstawion list, to stwierdzisz, i
jedynie ziemniaki, tyto, pszenica i bawena speniaj warunki
naszej rygorystycznej definicji doskonaej konkurencji. Inne
dobra, poczynajc od samochodw, a koczc na yletkach, nie
speniaj wymaga z prostego powodu: w kadym z tych
przemysw s przedsibiorstwa (poczynajc od General
Motors, a koczc na Gillette), ktre mog wywiera wpyw na
cen, zarzucajc rynek produkcj lub te wstrzymujc dostawy.
Definicja konkurencji niedoskonaej
Przypumy jednak, e przedsibiorstwo znajduje si w
sytuacji, w ktrej stoi wobec krzywej popytu opadajcej w
sposb znaczcy (tak jak na rys. 23. 1 (b), co oznacza, e gdy
decyduje si ono rzuci wicej produktu na rynek, to bez
wtpienia powoduje obnienie ceny, zgodnie z przebiegiem
swej krzywej popytu dd. Takie przedsibiorstwo ekonomista
zaklasyfikuje jako ,,niedoskonale konkurencyjne.
Konkurencja niedoskonaa wystpuje w takiej gazi
lub grupie gazi, w ktrych pojedynczy sprzedawcy stoj
wobec opadajcej krzywej popytu dd na swj produkt i tym
samym maj jaki stopie kontroli nad cen.
Nie oznacza to, e firma ma absolutn monopolistyczn
wadz nad cen, ktr moe pobiera. Jak zobaczymy,
stopnie monopolistycznych niedoskonaoci na rnych
niedoskonale konkurencyjnych rynkach s zrnicowane.
Zanim pjdziemy dalej, trzeba zrozumie, i nie
mwimy, e waciciel niedoskonale konkurencyjnego
przedsibiorstwa jest osob niedoskona, kim, kto bije psa
czy te spdza noce w knajpach. Nie oznacza to take, i firma
nie jest skonna wyprze rywali, wynale nowych produktw
czy nasa hord agentw sprzeday na potencjalnych klientw.
Ostra rywalizacja i doskonaa konkurencja to cakowicie rne
zjawiska. Na rywalizacj skada si szeroki wachlarz dziaa od reklamy zmierzajcej do przesunicia czyjej krzywej
popytu, po obnienie ceny w celu zwikszenia sprzeday.
Doskonaa konkurencja oznacza, e firmy mog sprzeda
wszystko, co chc sprzeda, po panujcej na rynku cenie.

PRZYKADY NIEDOSKONAEJ KONKURENCJI

Niedoskonaa konkurencja pojawia si wwczas, gdy
jedynie par przedsibiorstw zdolnych jest dostarcza dany
produkt po biecej cenie. Jaka jest dzi skala koncentracji
przemysu? Rysunek 23.2 pokazuje wskanik koncentracji
dla garci amerykaskich gazi przemysu. Wskanik
koncentracji
czterech
najwikszych
przedsibiorstw
definiujemy jako procentowy udzia produkcji dostarczanej
przez cztery najwiksze firmy w cakowitej produkcji danej
gazi przemysu (czy te mwic bardziej technicznie, w
cakowitych dostawach). Wskanik koncentracji omiu firm
pokazuje podobny udzia omiu najwikszych przedsibiorstw.
Jaki jest stopie koncentracji przemysu przetwrczego
jako caoci? Dane dla roku 1977 pokazuj, i okoo jednej
pitej cakowitej produkcji przemysu znajdowao si w wysoce
skoncentrowanych gaziach (o wskaniku koncentracji
czterech firm wynoszcym ponad 60%), i take jedna pita w
branach nie skoncentrowanych (o wskaniku koncentracji
czterech firm niszym od 20%).
Gwnym przedmiotem zainteresowania polityki s
tendencje wystpujce w oglnej skali koncentracji. Dane dla
okresu 1947-1972 wskazuj, e nastpi niewielki wzrost
przecitnego wskanika koncentracji czterech firm krajowej
produkcji przemysowej: od 37% w roku 1947 do 38% w 1972
r. Jednake liczby te prawdopodobnie nie doszacowuj zakresu
konkurencji, pomijaj bowiem narastajc ostr konkurencj ze
strony firm zagranicznych. Gdyby uwzgldni konkurencj
zagraniczn, przecitny stopie koncentracji wykazaby spadek,
poczynajc od poowy lat osiemdziesitych.

rda niedoskonaoci rynku

Dlaczego niektre gazie charakteryzuj si warunkami
bliskimi doskonaej konkurencji, inne natomiast s
zdominowane przez garstk wielkich firm? Zasadniczo,
konkurencja niedoskonaa powstaje wwczas, gdy produkcj
brany dostarcza niewielka liczba przedsibiorstw. Dwoma
rdami niedoskonaoci rynku s warunki kosztowe oraz
bariery dla konkurencji. Gdy wystpuj znaczce korzyci
produkcji na wielk skal, wielkie firmy mog po prostu
produkowa taniej i sprzedawa taniej ni firmy mae, tak i te
ostatnie nie mog przey. Tak wic tam, gdzie wystpuj
istotne korzyci skali, moemy si spodziewa niewielu
dostawcw.
Podobnie, gdy produkt uzyskuje ochron patentow, kiedy
firma dysponuje dobrze utrwalonym znakiem firmowym lub
gdy bariery regulacyjne przeszkadzaj konkurencji, wtedy
take par przedsibiorstw moe zdominowa wielk cz
rynku. Tak powstaj niedoskonaoci konkurencji.
Zbadajmy oba rda tych niedoskonaoci.
Struktura kosztw i struktura niedoskonaoci rynku

Gdyby kady produkt mg by wytworzony przez

kadego po takich samych i staych kosztach, wszyscy
bylibymy zdolni dostarcza peny koszyk dbr
konsumpcyjnych, a gigantyczne wielonarodowe firmy nie
mogyby zdominowa naszych rynkw. Lecz wiat zosta
zaprojektowany inaczej. Gdy wyobrazisz sobie, ile czasu
zajoby ci zbudowanie najprostszego samochodu czy
telewizora - zaczynajc tylko od stali, przewodw i szka - to
szybko zrozumiesz wag produkcji na wielk skal, wielkich
firm i niedoskonaej konkurencji.
Nasz pierwszy trop w poszukiwaniu przyczyn
niedoskonaej konkurencji prowadzi do wystpowania korzyci
skali, przy ktrych krzywa kosztu przecitnego nieustannie
opada. Wspzalenoci pomidzy kosztami i rynkami ilustruje
rys. 23.3. Na rys. 23.3(a) pokazano przedsibiorstwo, w ktrym
koszty przecitne i kracowe spadaj bez koca.
Charakteryzuje si ono nieustannymi rosncymi przychodami
skali.
Wraz ze wzrostem q, przedsibiorstwo znajduje bardziej
zoone metody specjalizacji; organizuje zespoy robocze w
wiksze i efektywniejsze jednostki; sta je na wiksze zbiorniki
i maszyny charakteryzujce si wysz efektywnoci netto. I
to wszystko bez koca.
Niezalenie od tego, jak wielki jest popyt na jego produkt
- niezalenie od tego jak daleko pooona jest krzywa popytu
gazi DD - najbardziej efektywna skala operacji tej jednej
firmy bdzie jeszcze wiksza. I tak pokojowe konkurencyjne
wspistnienie tysica cenobiorcw bdzie zupenie
niemoliwe. Jest to przypadek monopolu naturalnego
(omawiany dalej w tym rozdziale).

By moe, sytuacja nieograniczenie malejcych kosztw

jest nierealistyczna. By moe, w kocu wszystkie korzyci
skali zostan uzyskane i krzywa kosztw wyprostuje si lub
zacznie rosn. Rysunek 23.3(b) pokazuje taki przypadek:
dugookresowe krzywe MC i AC przedsibiorstwa zaczynaj w
pewnym momencie wzrasta. Niestety, nastpuje to zbyt
pno, by zapobiec zaamaniu doskonaej konkurencji. Zauwa,
gdzie si teraz znajduje krzywa cakowitego popytu gazi: nie
zapewnia ona rynku dostatecznie duego, by mogo
wspistnie wiele firm produkujcych na efektywnym
poziomie, wynikajcym z przedstawionej krzywej kosztw. I tu
take znajdziemy si w sytuacji, gdy konkuruje ze sob
niewielu sprzedawcw, sytuacji zwanej oligopolem. (Oligos po
grecku znaczy niewiele).
Na rys. 23.3(c) perspektywy s korzystniejsze dla
doskonaej konkurencji. Dlaczego? Poniewa popyt na
produkty gazi DD (nawet na kadym z lokalnych rynkw)
jest tak duy, e w gazi moe efektywnie dziaa dua liczba
przedsibiorstw,
niezbdna
do
istnienia
doskonaej
1
konkurencji . To jest przypadek doskonaej konkurencji.
1

Podrczniki dla zaawansowanych wykazuj, e tam, gdzie istnieje bardzo dua liczba
przedsibiorstw o identycznych, w ksztacie litery U, krzywych kosztw, krzywe AC i MC dla gazi
s, praktycznie rzecz biorc, poziome.

Zaleno pomidzy korzyciami skali a

niedoskonaoci konkurencji intensywnie badali w ostatnich
trzech dziesicioleciach ekonomici zajmujcy si organizacj
przemysu. Tablica 23.1 pokazuje wyniki jednego ze

szczeglnie starannych bada nad szecioma gaziami

przemysu Stanw Zjednoczonych. Wynika z niej, e korzyci
skali wyjaniaj w pewnym stopniu wspczesn koncentracj
przemysu. Lecz korzyci skali to tylko cz przyczyn obecnej
koncentracji amerykaskich przedsibiorstw; tego rodzaju
badania cigle nie wyjaniaj znacznego zakresu
niedoskonaoci rynku i konkurencji.
Bariery dla konkurencji
Przyjrzyjmy si przez chwil tabl. 23.1. Wedle
szacunkw, kade z trzech najwikszych przedsibiorstw
produkujcych papierosy musiaoby uzyska od 6 do 12%
krajowego rynku, aby osign minimaln, efektywn skal
dziaania (liczby te s oczywicie przyblione, chocia
wyliczono je skrupulatnie). Jednake rzeczywista skala
koncentracji dla trzech najwikszych przedsibiorstw wynosia
23% krajowego rynku przypadajcego przecitnie na jedn z
tych firm. Tak znaczna rozbieno (tu i w pozostaych
gaziach) wskazuje, e take inne przyczyny poza kosztami i
minimaln efektywn wielkoci zakadu kryj si za struktur
koncentracji przemysu USA.
Badacze stwierdzili, e - obok niedoskonaoci rynku
wynikajcych z ksztatowania si kosztw - mamy do czynienia
take z barierami konkurencji2.
Bariery konkurencji wyrastaj wwczas, gdy czynniki
prawne lub psychologiczne albo powoduj zmniejszenie liczby
konkurentw, albo te obniaj intensywno rywalizacji w
porwnaniu z t, jaka by w przeciwnym razie w naturalny
sposb wystpia. Najwaniejsze bariery to ograniczenia
prawne oraz zrnicowanie produktu.
Ograniczenia prawne. W wielu przypadkach rzdy
podejmuj dziaania ograniczajce konkurencj w pewnych
gaziach. Gwnymi przykadami s patenty, ograniczenia
wejcia na rynek oraz ograniczenia w handlu zagranicznym.
Patenty to bardzo specyficzna forma ogranicze prawnych.
Patent przyznawany jest wynalazcy i udziela jemu (jej)
wycznego prawa (monopolu) uywania opatentowanego
produktu lub procesu. I tak, w wyniku ochrony patentowej,
Polaroid przez wiele lat mia cakowity monopol na rynku
byskawicznych aparatw fotograficznych. Dlaczego rzdy
przyznaj te patentowe monopole? Udziela si ich, aby
zachci wynalazcw do aktywnoci, zwaszcza drobnych
wynalazcw. Bez perspektywy ochrony patentowej drobny
wynalazca byby pozbawiony nadziei na osignicie

kiedykolwiek zyskw w zamian za lata eksperymentowania, w

nieustannym poszukiwaniu lepszych produktw i procesw.
2

Innym czsto spotykanym terminem s bariery wejcia. Zdecydowalimy si ka

raczej nacisk na bariery dla konkurencji, gdy ograniczenia siy konkurencji omawiane dalej nie
zawsze dotycz moliwoci wejcia na rynek. Niekiedy jako barier wejcia wymienia si ogromne
potrzeby kapitaowe. My wolimy raczej podkrela rozrnienie pomidzy czynnikami kosztowymi
(malejce koszty przecitne), a czynnikami pozaekonomicznymi (prawnymi lub psychologicznymi),
prowadzcymi do koncentracji przemysu.

Rzdy nakadaj te na wiele gazi przemysu

ograniczenia wejcia. Jak zobaczymy w czci C niniejszego
rozdziau, monopolu franchisingowego udziela si czsto
lokalnym przedsibiorstwom uytecznoci publicznej w zakresie dostaw wody, elektrycznoci, gazu naturalnego czy
cznoci telefonicznej. Rzdy uwaaj, e tego typu
franchising jest uyteczny w gaziach, w ktrych koszty
przecitne gwatownie malej; w zamian za przyznanie takiego
franchisingowego monopolu przedsibiorstwa zezwalaj
pastwu regulowa ceny i dziaalno przedsibiorstw objtych
franchisingiem. Podobnie jak w przypadku patentw, takie
ograniczenia mog w sumie przynosi korzyci gospodarcze, s
one jednak bez wtpienia bardzo potnymi barierami dla
konkurencji i podtrzymuj koncentracj. I tak AT&T latami
wykorzystywaa autoryzowane przez rzd bariery wejcia, by
zapobiec pojawieniu si konkurentw w zakresie
pozalokalnych pocze telefonicznych; do tego przypadku
powrcimy w nastpnym rozdziale, omawiajc zagadnienia
polityki antytrustowej.

Ostatni z przykadw ogranicze prawnych jest mniej

przyjemny. Przypumy, e w gazi mamy warunki doskonaej
konkurencji, jednak wszystkie rzdy nakadaj wysokie ca lub
kwoty importowe na zagranicznych producentw. Wykluczenie
wielu zagranicznych dostawcw i nabywcw z rynku obali
doskona konkurencj. Nowe krzywe popytu DD na produkty
gazi bd odzwierciedla w kadym kraju jedynie krajowy,
nie za wiatowy, rynek. Oznacza to, e krzywe popytu DD
przesuwaj si daleko na lewo. Warunki protekcjonistyczne
przenosz nas z rys. 23.3(c) do rys. 23.3(b), a moe nawet do
rys. 23.3(a).
Dzieje si tak, gdy nakada si ca restrykcyjne, co
powoduje segmentacj rynkw i tworzy sytuacj
monopolistyczn. Historycy amerykascy dobrze znaj ten
problem, odzwierciedla to powiedzenie: Co jest matk
monopolu. Jednym z celw Wsplnoty Europejskiej byo
poszerzenie rynku tak, by wielko popytu DD staa si w
stosunku do efektywnych poziomw produkcji dostatecznie
dua, aby promowa yw i skuteczn konkurencj.
Mona doda, e wiele przemysw amerykaskich
dowiadczyo w cigu ostatniej dekady ywej konkurencji
zagranicznej, co obniyo faktyczn koncentracj produkcji w
takich gaziach, jak przemys samochodowy, stalowy czy
elektroniczny.

To krtkie omwienie tylko dotyka kluczowego

zagadnienia polityki publicznej. Koncepcja barier dla
konkurencji jest szeroko stosowana poza obszarem teorii
ekonomii, szczeglnie za we wspczesnej praktyce polityki
antytrustowej.
Zrnicowanie
produktu.
Obok
ograniczajcych
konkurencj prawnie nakadanych restrykcji istniej te bariery
ekonomiczne.
Najbardziej
rozpowszechnion
jest
zrnicowanie produktu - fakt, i niemal kade dobro jest
niedoskonaym substytutem dbr z nim rywalizujcych. Pepsi
Cola rni si od CocaColi. Levisy rni si od Wranglerw.
Ford rni si od Buicka. W wyniku takiego zrnicowania
produktw krzywa popytu na produkt kadej niemal firmy jest
przynajmniej nieco nachylona, a tym samym kada firma jest
przynajmniej po trosze niedoskonale konkurencyjna.
Co dokadnie rozumiemy pod pojciem zrnicowania
produktu? Konkretny produkt danej firmy jest zrnicowany
wzgldem innych produktw tej samej gazi, gdy przy
rwnych cenach nabywca okazuje w odniesieniu do produktu
tej firmy swe preferencje lub niech. Tak wic, cho Pepsi i
Coca mog by sprzedawane po dokadnie takich samych
cenach, niektrzy nabywcy bd przedkada jedn z nich nad
drug. Zrnicowanie produktu moe mie charakter silny lub
saby. Okazuje si, na przykad, e w odniesieniu do
poszczeglnych marek benzyny ma ono saby charakter:
wynoszca par centw rnica w cenie za galon moe
zachci klienta do wyboru alternatywnej marki czy nawet
benzyny dostarczanej przez nieznanego dostawc. Na innych z
kolei obszarach zrnicowanie jest silne. Przed laty ludzie
mawiali: Gotw jestem przej mil, by kupi papierosy
Camel, wskazujc na silne - w porwnaniu z innymi markami
- poczucie zrnicowania produktu.
Rozwamy przypadek samochodw osobowych. W
Stanach
Zjednoczonych
jest
koo
tuzina
duych
przedsibiorstw dostarczajcych samochody, a koszty
transportu s relatywnie niskie w porwnaniu z kosztami
sprzeday. Moglibymy wic oczekiwa na tym rynku ywej
konkurencji. W rzeczywistoci, z rozmaitych powodw, rynek
ten - z uwagi na zrnicowanie produktu - podzielony jest na
segmenty. Niektre rda zrnicowania maj naturalny
charakter: samochodom brytyjskim, majcym kierownic z
prawej strony, trudno znale nabywcw wrd amerykaskich
kierowcw.
Podobne
s
kopoty
z
japoskimi

mikrosamochodami mieszczcymi niewiele wicej ni psa i

par maych dzieci.
Niektre inne przyczyny zrnicowania produktu
sprawiaj wraenie sztucznych czy nienaturalnych. W latach
pidziesitych konsumenci uwielbiali samochody z
olbrzymimi petwami ogonowymi; mio t podsycaa
reklama przekonywajca, i istnieje zwizek pomidzy si
koni mechanicznych a si msk. Dzi faworyzowane s
luksusowe samochody niemieckie, i tako wszystko (wszyscy),
co wyglda na niemieckie.

Jakie s skutki czy to sztucznego, czy te naturalnego

zrnicowania produktu? Krzywe popytu DD z rys. 23.3(c)
przedstawiajcego model doskonaej konkurencji przesun si
tak daleko na lewo, i sytuacja zacznie przypomina raczej
modele monopolu czy oligopolu przedstawione na rys. 23.3(a) i
(b). Tak wic cakowity popyt na produkt, taki jak auta czy
napoje chodzce, zostaje podzielony pomidzy mae rynki
zrnicowanych produktw. Popyt na te zrnicowane
produkty jest na tyle may, i nie wystarcza, by wielka liczba
firm moga funkcjonowa na poziomie lokujcym je w dolnej
czci ich majcych ksztat litery U krzywych kosztw. Std,
zrnicowanie, podobnie jak ca, prowadzi do wikszej
koncentracji i bardziej niedoskonaej konkurencji.
Podsumowujc: gdy dana ga w szerokim zakresie
charakteryzuje si korzyciami skali, tak i najefektywniejsza
skala produkcji przedsibiorstwa stanowi znaczn cz popytu
na produkt tej gazi, doskonaa konkurencja jest zagroona. W
takich przypadkach tylko kilka firm bdzie dostarcza
wikszo poday gazi. Niedoskonaoci wynikajce z
malejcych kosztw wzmacniane s przez bariery dla
konkurencji, takie jak dotyczce jej prawne restrykcje lub
zrnicowanie produktu.
Niedoskonaa konkurencja: monopol, oligopol i
zrnicowanie produktu
A teraz, gdy wiemy ju dokadnie, co to jest
niedoskonaa konkurencja i jakie s jej rda, przyjrzyjmy si
pokrtce podstawowym jej przypadkom.
Monopol. Jak dalece niedoskonaa moe by
konkurencja? W przypadku kracowym wystpuje pojedynczy
sprzedawca, majcy praktycznie cakowit wadz na rynku.
(Zwany jest monopolist, od greckiego sowa mono
znaczcego jeden, a polista oznacza sprzedawc.) Jest
jedynym producentem w swej gazi i nie ma innej gazi
wytwarzajcej bliski substytut produkowanego przeze dobra.
Wyczne monopole s dzi rzadkoci. Jedynie w
przypadku franchisingu lokalnych usug, takich gwnie, jak
miejscowe telefony, gaz, woda czy elektryczno, wystpuje
rzeczywicie jedyny sprzedawca usugi nie majcej bliskiego
substytutu. Lecz nawet w tych odosobnionych przypadkach,
trzeba uwzgldni konkurencj ze strony innych gazi telefonw komrkowych dla telefonw, innych paliw w
odniesieniu
do
elektrycznoci
czy
gazu.
adne

przedsibiorstwo w dugim okresie nie moe si czu

cakowicie zabezpieczone przed atakiem konkurencji.
Monopole s wprawdzie rzadkoci, maj jednak
olbrzymie znaczenie gospodarcze. Dlatego te, jak wkrtce
zobaczymy, s one jako monopole naturalne regulowane
przez pastwo.
Oligopol. Dowiedzielimy si ju, e sowo to znaczy
niewielu sprzedawcw. S dwa rodzaje oligopolistw.
Po pierwsze, oligopolista moe by jednym z niewielu
sprzedawcw wytwarzajcych identyczny (lub prawie
identyczny) produkt. I tak, gdy stal dostarczana na obszarze
Nowego Jorku przez A jest niemal taka sama, jak stal, ktr
dostarcza B, wwczas niewielka obnikACeny dokonana przez
B spowoduje przenoszenie si konsumentw od A do B. Ani A,
ani B nie mona nazwa monopolist. Jednake, gdy liczba
sprzedawcw jest niewielka, kady z nich moe wywiera
znaczny wpyw na cen rynkow.
Ten pierwszy rodzaj oligopolu jest uwaany za
powszechny w wielu podstawowych gaziach przemysu, w
ktrych produkt jest do homogeniczny, a wielko
przedsibiorstwa znaczna, jak to jest na przykad w przemyle
aluminiowym czy naftowym. Innym przykadem jest przelot
pomidzy Nowym Jorkiem a Chicago, samolotem nalecym
do jednego z p tuzina dostpnych przewonikw. Obecnie,
gdy taryfy lotnicze nie s regulowane, mamy do czynienia z
okresowymi wojnami cenowymi, w ktrych jedna linia lotnicza
przebija inne nisz cen, by uzyska wiksz cz rynku tego
stosunkowo jednorodnego produktu.
Typowym przykadem drugiego rodzaju oligopolu jest
przypadek, w ktrym niewielu sprzedawcw dostarcza
zrnicowane (nie za identyczne) produkty. Przykadem jest
przemys samochodowy USA: trzy czy cztery firmy
zdominoway rynek. Ale fordy, chevrolety, toyoty i hondy s
czciowo
zrnicowanymi
produktami,
musz
te
wspzawodniczy z mniejszymi firmami, takimi jak fiat,
chrysler czy volvo.
W cikim przemyle maszynowym przedsibiorstwa
takie jak General Electric, Westinghouse, Allis-Chalmers i inne
ilustruj przypadek oligopolu o niewielu firmach sprzedajcych
i nieco zrnicowanym produkcie. Kodak i Polaroid walcz o
udziay w rynku aparatw fotograficznych.
Wielu zrnicowanych sprzedawcw. To ostatnia pozycja
na naszej licie niedoskonaych konkurentw. Podobnie jak w
sytuacji doskonaej konkurencji mamy w tym przypadku wielu

sprzedawcw. Ale tu nie dostarczaj oni identycznych

produktw. Przeciwnie, wytwarzaj produkty zrnicowane, tj.
produkty rnice si nieco rzeczywistymi cechami
jakociowymi lub przynajmniej produkty, o ktrych nabywca
sdzi, i rni si rzeczywistymi cechami jakociowymi.
Mog wic uda si do lokalnego dealera firmy Exxon,
poniewa jego stacja jest nieco wygodniejsza i czystsza, a take
dlatego, i sdz, e jego zbiorniki nie zawieraj
zanieczyszcze i wody. Jednak nadal jestem wraliwy na ceny
benzyny Exxona i ssiednich stacji i gdy rnica cen bdzie
wiksza ni par centw za galon, przenios si do
niemarkowej stacji par mil dalej.
Jakie s rda zrnicowania produktu midzy tymi
wieloma rnicujcymi sprzedawcami? Wiele ma charakter
czysto lokalny, wynikajcy z wygody zakupw w pobliu
domu, miejsca pracy czy szkoy. Niekiedy wystpuj mae
rnice, takie jak marka czy znak handlowy (jak w przypadku,
powiedzmy, aspiryny), czy te rnice we wzornictwie (jak w
przypadku butw czy ubra). Niekiedy za zwyczajowe wzorce
robienia zakupw prowadz do powstawania preferencji w
stosunku do jednego z dostawcw.
Niemniej, konsumenci zwracaj uwag na ceny
zrnicowanych produktw. Gdy cena preferowanego produktu
A staje si zbyt wysoka, okae si, i zacznie on traci
nabywcw na rzecz dalszych konkurentw. B, C i tak dalej.
[Wracajc, tym razem, do rys. 23.1(b): gdy twoi rywale
obcinaj cen P, twoja krzywa dd przesuwa si znacznie na
lewo i w d.]
Wszystkie te liczne kategorie struktur rynkowych
zachodz na siebie. Mamy cay zakres tych struktur, o rnym
stopniu niedoskonaoci konkurencji, poczynajc od
konkurencji doskonaej, poprzez du liczb zrnicowanych
sprzedawcw, po dwa typy oligopolu i wreszcie po graniczny
przypadek monopolu.
Tablica 23.2. daje obraz rozmaitych moliwych kategorii
niedoskonaej i doskonaej konkurencji. Zasuguje ona na
dokadny ogld, gdy te wszystkie rodzaje niedoskonaej
konkurencji bdziemy analizowa w tym i w nastpnym
rozdziale.
B. RWNOWAGA MONOPOLU
MAKSYMALIZUJCEGO ZYSK
Cz B niniejszego rozdziau jest powicona analizie
zasad maksymalizacji zysku, przede wszystkim jednak
koncentruje si na granicznym przypadku cakowitego

monopolu. Narzdzia uyteczne do zrozumienia maksymalizujcej zysk rwnowagi zupenego monopolu - koszt kracowy i
utarg kracowy - maj w rzeczywistoci znacznie szersze
zastosowanie. Bd nam one potrzebne do analizy oligopolu w
nastpnym rozdziale, s te podstaw zrozumienia regulacji
przez pastwo oraz polityki antytrustowej.
Cena, ilo i utarg cakowity
Ile wynosi maksymalizujca zysk wielko produkcji q,
ktr monopolista bdzie prbowa wytworzy w kadej
sytuacji? Jaka jest towarzyszca maksymalnemu zyskowi cena
P, ktrej monopolista zada?
Okazuje si, e klucza do procedury maksymalizacji
zysku dostarczaj stare i nowe pojcia marginalne.
Jeeli chodzi o koszty, to wszystkie potrzebne nam
narzdzia wprowadzono w zawartym w rozdziale 21
omwieniu kosztw (MC, AC, TC i tak dalej).
Tutaj moemy wic zacz od analizy sprzeday, to jest
utargu. Krzywa popytu na produkt firmy, dd, pokazuje
zaleno midzy cen P i iloci q, ktr mona sprzeda.
Zwizek ten, dla hipotetycznej firmy, przedstawia tabl. 23.3 w
kolumnie (2). A rysunek 23.4(a) opisuje krzyw popytu dd tego
monopolisty (ktra - dla uproszczenia - jest prostoliniow
krzyw popytu). W kolumnie (3) tabl. 23.3 pokazano, jak
uzyska utarg cakowity (TR) firmy, przez mnoenie; P x q. I
lak, 0 sprzedanych jednostek przynosi TR = 0, jedna jednostka
daje TR = 180 dol. x 1; dwie jednostki przynios 160 dol. x 2 =
= 320 dol. Oglna zasada to: TR = P x q.

Utarg cakowity najpierw ronie wraz ze wzrostem q,

poniewa obnienie P niezbdne do sprzedania dodatkowego q
jest umiarkowane w tej pierwszej, elastycznej czci krzywej
popytu. Gdy jednak dotrzemy do pewnego poredniego punktu
na krzywej popytu dd, TR osignie swoje maksimum. W tym
przypadku wypada ono przy q = 5, P = 100 dol., gdzie TR =
500 dol. Zwikszenie q poza ten punkt przenosi nas w obszar
nieelastycznego popytu; teraz procentowa obnika P niezbdna
do sprzedania o 1 % wicej q jest o tyle wiksza od jednoci, i
obnika ceny zmniejsza TR. Rysunek 23.4(b) pokazuje, e
krzywa TR ma ksztat kopuy, ronie od 0 do maksimum
wynoszcego 500 dol., a nastpnie opada znw do zera, gdy
cena P staje si znikomo maa.

Tablica 23.3 ilustruje nastpujce wane bdne

stwierdzenie. Aby osign jak najwikszy zysk,
przedsibiorstwo bdzie zawsze da tyle, ile wytrzyma rynek.
Oznacza to danie najwyszej moliwej ceny.
Stwierdzenie to jest bdne. Jako maksymalizujcy zysk
moesz nie by altruist. Nie oznacza to jednak, e jeste
gupcem. da najwyszej moliwej ceny, to znaczy nic nie
sprzeda i nie uzyska adnego utargu.
Nawet gdyby zreinterpretowa t doktryn tak, i naley
da najwyszej ceny, przy ktrej cokolwiek mona sprzeda,
oczywiste jest, e sprzedanie jednej jednostki nawet po
najwyszej cenie nie jest drog do maksymalizacji zysku.
Nawet gdy pomin (chwilowo) wszelkie koszty, prawidowa
interpretacja dania takiej ceny, jak wytrzyma rynek, musi
oznacza znalezienie najlepszego kompromisu pomidzy
wysok P i wysokim q, jeli rzeczywicie mamy osign
najlepszy zysk.
Wracajc do tabl. 23.3: P x q = TR osiga maksimum
przy q = 5. To jest punkt, w ktrym popyt przestaje by
elastyczny i staje si nieelastyczny.
Tak wic, jeli monopolista nie ponosi adnych kosztw
produkcji, bdzie on sprzedawa nie po cenie maksymalnej,
lecz po cenie, przy ktrej TR jest maksymalny, czy te po cenie,
przy ktrej elastyczno popytu przestaje by wiksza od
jednoci i staje si dokadnie rwna jednoci.
Zanim wprowadzimy wane pojcie utargu kracowego,
moemy zauway, e cen, po ktrej jest sprzedawana kada
jednostka q, mona nazwa utargiem przecitnym (AR), dla
odrnienia go od utargu cakowitego. Otrzymujemy wic P =
AR, dzielc TR przez q (podobnie jak wczeniej uzyskiwalimy
AC, dzielc TC przez q). Sprawd, e gdyby kolumna (3)
zostaa wypeniona przed kolumn (2), moglibymy wwczas
wypeni kolumn (2), wykonujc dzielenie. Aby sprawdzi,
czy dobrze to rozumiesz, wype puste miejsca w kolumnach
(2) i (3).

Utarg kracowy i cena na wykresie

Musimy sprawdzi, jak wiele zyskujemy czy tracimy na
utargu cakowitym wraz ze zwikszeniem q. Utarg kracowy
jest kategori bardzo przydatn dla zrealizowania tego celu.
Utarg kracowy definiujemy jako przyrost (dodatni lub
ujemny) utargu cakowitego wynikajcy ze zwikszenia q o
jednostk. MR jest dodatni, dopki popyt jest elastyczny;
ujemny, gdy popyt jest nieelastyczny, a przechodzi dokadnie
przez zero tam, gdzie popyt przestaje by elastyczny i staje si
nieelastyczny.
Wielkoci utargu kracowego zapisane s w kolumnie
(4) tabl. 23.3. A oto jak je obliczono. Odejmij TR uzyskany w
wyniku sprzeday q jednostek od TR uzyskanego ze sprzeday
q+1 jednostek. Rnica to nasz dodatkowy utarg, czyli MR. I
tak, przechodzc od q = 0 do q = 1, uzyskujemy MR = 180
dol. 0. Przy przejciu od q = 1 do q = 2, MR wynosi 320
dol.180 dol. = =140 dol.

MR jest dodatni a do q = 5, pniej za jest ujemna. Nie

oznacza to wcale, e rozdajesz dobra po ujemnej cenie. W
rzeczywistoci utarg przecitny - bdcy tylko inn nazw P wci jest dodatni. Oznacza to tylko, e aby sprzeda szst
jednostk q, musisz obniy cen pobieran za poprzednie pi
jednostek na tyle, e w rezultacie uzyskiwany TR jest niszy.
Oto co wskazuje ujemny MR.
A oto przestroga: nie wolno myli utargu kracowego z
utargiem przecitnym lub z cen. Tablica wskazuje, e s to
odmienne rzeczy. Przyjrzyj si rys. 23.4(a) i zauwa, e
schodki MR znajduj si zdecydowanie poniej krzywej dd,
czyli AR. A nawet MR staje si ujemny, podczas gdy dcl jest
dopiero w poowie drogi do zera.
Zastanwmy si, dlaczego w przypadku niedoskonaej
konkurencji MR jest zdecydowanie niszy od P (czy AR). To
prawda, e sprzedaj ostatni jednostk mojej produkcji po
cenie P. Co jednak musz zrobi, by upynni t ostatni
jednostk? Jasne, e musz obniy cen, gdy nie mam do
czynienia z poziom krzyw popytu, jak to jest w przypadku
konkurencji doskonaej. Lecz obniajc cen dla tego
najnowszego nabywcy, musz j take obniy dla wszystkich
poprzednikw nabywcw. Tak wic mj dodatkowy utarg,
moja MR, jest ewidentnie nisza od ceny, ze wzgldu na t
strat wynikajc z koniecznoci obnienia ceny za poprzednie
jednostki.
Podsumowujc:
Przy opadajcej krzywej popytu dd,
P > M R (=P - strata na wszystkich poprzednich q).
W kolumnie (4) tabl. 23.3 zaznaczone jasno wygadzone
wielkoci MR take - jak wida - s nisze od cen P z kolumny
(2).
Wycznie w warunkach doskonaej konkurencji, w
ktrych sprzeda dodatkowej jednostki nigdy nie spowoduje
obniki ceny, skadnik nazwany strata na wszystkich
poprzednich q rwny jest zeru. Tylko tam cena i utarg
kracowy s identyczne. Prostoliniowa krzywa MR jest zawsze
nachylona dwukrotnie bardziej stromo od krzywej dd.
Jeeli dd jest pozioma -jak w warunkach konkurencji
doskonaej - wwczas nachylenie krzywej dd musi by rwne
zeru. Poniewa nachylenie krzywej MR jest dwukrotnoci
nachylenia krzywej dd, jej nachylenie wyniesie 2x0=0. Tak
wic w doskonaej konkurencji dd i MR pokrywaj si jako te
same linie poziome.

Wyczerpuje to nasz analiz utargu kracowego i

wyposaa nas tak, e moemy wypeni zadanie polegajce na
znalezieniu
maksymalizujcej
zysk
rwnowagi
przedsibiorstwa.
Punkt maksymalnego zysku
Przypumy
teraz,
e
przedsibiorstwo
chce
zmaksymalizowa swj cakowity zysk. Aby to zrobi, musi
zestawi z informacjami o cakowitym utargu uzyskiwanymi ze
strony popytu informacje o cakowitych kosztach, opisane w
rozdziale 21.
Zysk cakowity (TP) rwny jest cakowitemu utargowi
pomniejszonemu o koszty cakowite:
TP = TR- TC = P x q- TC.
Aby zmaksymalizowa zysk, przedsibiorstwo musi
znale wielko ceny rwnowagi P i ilo rwnowagi q,
dajce najwiksz rnic, TR TC.
Zdrowy rozsdek mwi nam, e ten maksymalny zysk
wystpi tylko tam, gdzie kracowy (czy dodatkowy) utarg
przedsibiorstwa bdzie zrwnowaony z jego kracowym (czy
dodatkowym) kosztem.
Moemy teraz zebra wszystkie istotne fakty razem i
robimy to w super-tablicy, tablicy 23.4. Cakowity zysk to
oczywicie kolumna, ktra interesuje nas najbardziej.
Jaka ilo q* zmaksymalizuje cakowity zysk? Przy
jakiej cenie? Najatwiejszym sposobem rozwizania tego
problemu jest obliczenie kolumny (5) - cakowitego zysku,
ktry jest po prostu rnic midzy cakowitym utargiem a
cakowitymi kosztami. Kolumna ta mwi nam, e: optymalna
wielko sprzeday to 4 jednostki, przy cenie 120 dol. Po
uwzgldnieniu kosztw cakowitych widzimy, e w adnej
innej sytuacji nie uzyskamy cakowitego zysku wikszego ni
230 dol., jaki osigamy przy q* = 4 i P* = 120 dol.
Innym sposobem uzyskania tego samego wyniku jest
porwnanie utargu kracowego z kolumny (6) z kosztem
kracowym z kolumny (7). (MR obliczono na podstawie
kolumny TR, tak jak w tabl. 23.3. Przypomnij sobie z
poprzednich rozdziaw, e MC obliczono w podobny sposb,
przyjmujc za podstaw TC.)
Dopki krok prowadzcy do zwikszenia produkcji daje
nam wicej utargu kracowego, ni wynosi koszt kracowy,
dopty nasz zysk ronie. I bdziemy zwiksza produkcj. Lecz
jeli tylko koszt kracowy przekracza utarg kracowy,
zmniejszamy produkcj. Gdzie znajduje si punkt rwnowagi?

Rwnowaga w punkcie maksymalnego zysku wystpuje

tam, gdzie utarg kracowy rwna si kosztowi kracowemu.
MR = MC, dla q i P dajcych maksymalny zysk.
Ten drugi sposb znajdowania punktu optymalnego,
przez porwnanie kosztu kracowego i utargu kracowego, nie
jest ani gorszy, ani lepszy od pierwszego sposobu, polegajcego
na prostym zbadaniu cakowitego zysku. Oba sposoby s
dokadnie t sam metod.
Przykady pokazuj logiczn poprawno zasady MC = MR
jako kierujcej maksymalizacj zysku. A co mwi intuicja?
Spjrzmy na tabl. 23.4 i zamy, e monopolista wytwarza q =
1. W tym punkcie jego MR z wytworzenia jednej penej
dodatkowej jednostki wynosi +100, a MC rwna si 20. Jeeli
wic wytworzy jedn dodatkow jednostk, przedsibiorstwo
osignie dodatkowy zysk, wynoszcy MRMC= 10020=80.
I rzeczywicie, jeli spojrzymy na kolumn (5) w tabl. 23.4,
zobaczymy t sam wielko dodatkowego zysku osignitego
dziki przejciu od dwch do trzech jednostek.

A wic, gdy MR przewysza MC, dodatkowy zysk mona

osign zwikszajc produkcj, gdy za MC przewysza MR,
dodatkowy zysk mona osign, zmniejszajc q. Tylko
wwczas, gdy MRMC, nie wystpuj adne potencjalne zyski

wynikajce ze zmiany wielkoci produkcji, tak wic

przedsibiorstwo znajduje si na tym poziomie produkcji, ktry
maksymalizuje zyski.
Obraz monopolu na wykresie
Najpierw wprowadzilimy podstawowe narzdzia
niezbdne do analizy zachowania monopolu. Pniej
zbadalimy warunki maksymalizacji zysku. Teraz zajmiemy si
graficzn prezentacj monopolu.
Rysunek 23.5 przedstawia rwnowag monopolu. Na rys.
23.5(a) MC przecina MR w punkcie E, punkcie maksymalnego
zysku, w ktrym q* = 4. Przesuwamy si nastpnie pionowo w
gr z punktu E na krzyw DD do punktu G, gdzie P = 120 dol.
To, i G ley powyej punktu F znajdujcego si na krzywej
AC, odpowiadajcego q* = 4, zapewnia dodatni zysk. (Nie
moemy bezporednio odczyta wielkoci zysku, dopki nie
obliczymy powierzchni zacienionego prostokta na rys. 23.5(a)
wok punktu E.)
T sam histori opowiada rys. 23.5(b), tyle tylko, i
posuguje si krzywymi cakowitymi. Cakowity utarg ma
ksztat kopuy. Cakowite koszty stale rosn. Liczona w pionie
rnica midzy tymi krzywymi jest cakowitym zyskiem,
pocztkowo i na kocu ujemnym. W rodkowym obszarze TP
jest dodatni, osigajc maksimum wynoszce 230 dol. przy q*
= 4, tam gdzie nachylenia TR i TC s rwnolege i rwne sobie:
gdyby te nachylenia rwne MR i MC wznosiy si do gry i nie
byy rwnolege (tak jak przy q = 2), wwczas zwikszajc q,
powinnimy uzyska dodatkowy zysk. Przy q* = 4 sprawy s w
najlepszej rwnowadze. Potwierdza to krzywa cakowitego
zysku (TP), ktrej nachylenie jest w jej szczycie poziome: nachylenie jest w oczywisty sposb rnic (MRMC); powinno
mie ono warto zerow w maksimum.
Podsumowujc: monopolista osignie maksymalny zysk,
ustalajc produkcj w punkcie, w ktrym MC = MR. Krzywa
popytu na produkt monopolisty jest opadajca i oznacza to, e
P = AR > MR; odzwierciedla to fakt, i dla sprzedania ostatniej
jednostki, monopolista musi obniy cen take i poprzednich
jednostek. Maksymalizujc zysk, monopolista tworzy
ograniczon poda, prowadzc do ceny przewyszajcej koszt
kracowy.

Konkurencja doskonaa jako skrajny przypadek

niedoskonaej konkurencji
Sfinalizowalimy tu nasz analiz koncepcji utargu
kracowego; widzimy, e zrwnanie MC i MR to kluczowa
zasada dla monopolisty, ktry chce zmaksymalizowa zysk.
W rzeczywistoci zasada ta ma o wiele szersze znaczenie
nili tylko dla samego monopolisty. Chwila zastanowienia
pokazuje, i zasada MC = MR dotyczy z rwnym powodzeniem
przedsibiorcy maksymalizujcego zysk w warunkach
doskonaej konkurencji. A oto dlaczego. W doskonaej konkurencji utarg kracowy okazuje si dokadnie tym samym, co
cena. Gdy nie ma potrzeby obniki ceny P, aby sprzeda
dodatkow jednostk q, kracowy utarg uzyskiwany ze
sprzeday tej dodatkowej jednostki wynosi dokadnie P, jakie

otrzymujesz za t jednostk, bez potrzeby odejmowania straty

na poprzednich jednostkach. Std MC = MR i P = MR
prowadz do specjalnej zasady maksymalizacji zysku w
warunkach konkurencji doskonaej:
P = MR = MC

w punkcie maksymalnego zysku w doskonaej konkurencji.

Moesz zobaczy ten wynik, jeeli narysujesz na nowo
rys. 23.5. Aby go dostosowa do konkurencji doskonaej,
krzywa DD powinna by pozioma i pokrywa si z krzyw MR.
Znajd nastpnie maksymalizujce zysk przecicie MR = MC,
ktre zachodzi dla P = MC3. Widzimy wic, e oglna zasada
maksymalizacji zysku dotyczy rwnie dobrze przypadku
doskonaej, jak i niedoskonaej konkurencji.
Co byo, mino
Teoria ekonomiczna nie musi wprawdzie zmierza do
tego, aby zrobi z ciebie odnoszcego sukcesy dyrektora
przedsibiorstwa, jednak proponuje pewne nowe sposoby
mylenia. A oto jeden z przykadw.
Ekonomici podkrelaj wag dodatkowych czy te
kracowych kosztw i korzyci kadej decyzji, mwic: Co
byo, mino. Nie patrz wstecz. Nie lamentuj nad poniesionymi
ju kosztami. Patrz przed siebie. Przeprowad zimn kalkulacj
dodatkowych kosztw, jakie poniesiesz w zwizku z jak
decyzj i porwnaj je z dodatkowymi korzyciami, jakie moesz
osign. Pomi wszelkie dobre i le rzeczy, ktre tak czy owak
wystpi i podejmij decyzj opart na przyszych kosztach i
korzyciach.
3

Gdy bdziesz rysowa rys. 23.5(a) dla

przypadku doskonaej konkurencji, wykrel
dd poziom i pokrywajc si z MR.
Nastpnie, w zwyky sposb, znajd
przecicie MR i MC (co daje znan nam
opowie o MC i poday z rozdziau 22). 77?
na rys. 23.5(b) w tej nowej wersji bdzie po
prostu lini prost, rosnc poczwszy od
pocztku ukadu. Nachylenia TR i TC musz
jednak take i w tym wypadku pokrywa si
w zapewniajcym maksymalny zysk punkcie
rwnowagi.

Pomijanie tego, co byo, jest szczeglnie wane.

Podejmujcy zakoczone najwikszymi sukcesami decyzje
robi to intuicyjnie, nawet jeli nie przeszli formalnego kursu
ekonomii4.
C. MONOPOL: KOSZTY SPOECZNE l REGULACJA
W czci B niniejszego rozdziau zbadalimy zasady
rzdzce wyznaczaniem ceny monopolistycznej oraz wielkoci
produkcji. Teraz za przechodzimy do oceny praktycznego
znaczenia monopolu w dzisiejszej gospodarce - jego kosztw z
punktu widzenia alokacji zasobw. Zajmiemy si take
wspczesnymi narzdziami jego regulacji. Dalej zbadamy, jak
regulacja ksztatuje decyzje monopoli naturalnych dotyczce
cen i wielkoci produkcji. Tytuem wstpu zbadajmy najpierw,
w jaki sposb powstaj spoeczne koszty monopolu. Analiza ta
wskae, dlaczego pastwo poddaje regulacji dziaalno
monopolistw lub te czyni j przedmiotem ustawodawstwa
antytrustowego. Przypomnijmy sobie, jak odchylenia od
doskonaej konkurencji wpywaj na efektywno, z jak
system wolnych cen rozwizuje istotne problemy dotyczce:
co, jak i dla kogo.
W warunkach zmonopolizowanego wyznaczania cen, w
sytuacji, gdy przedsibiorstwa staj wobec opadajcej krzywej
popytu, ich utarg kracowy (a tym samym i koszt kracowy)
jest niszy od ceny. A wic, w stopniu w jakim tacy
niedoskonali konkurenci mdrze dbaj o swj interes,
niewidzialna rka rynku Adama Smitha nie bdzie kierowa ich
dziaaniem tak, by wytwarzali ilo produkcji, zgodn z
interesem oglnym.
4

Wany aktualny przykad tej zasady dotyczy

energii jdrowej. W 1984 r. krajobraz
upstrzony by z gr dwoma tuzinami
czciowo ukoczonych elektrowni
jdrowych. Niektre z nich ju pochony
rodki inwestycyjne, liczce miliardy
dolarw, a wci nie byy gotowe.
Jednym ze szczeglnie trudnych by
przypadek elektrowni Shoreham na Long
Island Sound, w stanie Nowy Jork. Do
poowy 1984 r. waciciel wyda 4 mld dol. Na
cegy, zapraw murarsk, prty paliwa i
odsetki, a pomimo to nie wydano licencji
pozwalajcej na uruchomienie. Mona
zapyta, czy z punktu widzenia racjonalnoci
ekonomicznej elektrownia ta nie powinna
zosta jednak uruchomiona? A przede
wszystkim, jak potraktowa te 4 mld dol.
przeszych inwestycji?
Zasada co byo, mino mwi, ze te 4 mld

dol. kosztw z przeszoci nie maj

znaczenia. Z ekonomicznego punktu
widzenia jedynym istotnym zagadnieniem s
przysze koszty i korzyci. A wic: jakie s
korzyci ekonomiczne z elektrycznoci, ktr
elektrownia Shoreham bdzie produkowa?
A jakie s alternatywne koszty wytwarzania
tej elektrycznoci? (Dla pominicia
nieistotnej tu kwestii bezpieczestwa
zamy, e wszystkie rda energii
charakteryzuje taki sam stopie ryzyka.)
Kluczowa jest obserwacja, e utopione ju
koszty wynoszce 4 mld dol. nie maj
znaczenia dla przyszych kosztw i korzyci.
Badania wykazay, e jeli zignorujemy te 4
mld, to przysze koszty tej elektrowni
jdrowej bd nieco mniejsze ni koszty
drugiej najlepszej w kolejnoci alternatywy,
cho koszty cakowite (ju z tymi 4 mld dol.)
s daleko wysze od kosztw tej alternatywy.
Analiza ekonomiczna (przypominamy:
pomijajca wzgldy bezpieczestwa) czsto
prowadziaby do wniosku, e
najefektywniejszym rozwizaniem byoby
uruchomienie elektrowni jdrowej Shoreham.

KOSZTY MONOPOLU
Zrekapitulujmy wic, jak ta rozbieno pomidzy cen i
kosztem kracowym wpywa na efektywno organizacji
produkcji i podziau w gospodarce. Rozwaalimy ju
wczeniej ten zoony problem, teraz zrobimy to ponownie.
Stracona produkcja monopolu
Aby dostrzec, jak i dlaczego monopol utrzymuje zbyt
niski poziom q, wyobramy sobie, e wszystkie gosy
pienine podzielone s waciwie, a przedsibiorstwo A jest
jedynym niedoskonaym konkurentem w caym systemie.
Wszyscy poza tym to doskonali konkurenci, zrwnujcy MC
z P. Cena jest sygnaem stosowanym przez konsumentw dla
wskazania, jak warto maj dla nich poszczeglne dobra.
Koszty za, zwaszcza koszty kracowe, wskazuj, ile cennych
zasobw spoeczestwo zuywa na produkcj kadego dobra:
ile cennej ziemi, pracy w pocie czoa i innych zasobw, ktre
mona by zuy do produkcji innych dbr. Wszdzie
konkurencyjne firmy oferuj ludziom to, czego oni najbardziej
chc - robi to, produkujc tyle, na ile wskazuje punkt, gdzie
P= MC, w ktrym dobra s warte tyle, ile kosztuj. (Jeli nie
jeste cakiem tego pewien, to aby odwiey sformuowanie
problemu, wr do rys. 22.7.)
Wemy jednak niedoskonaego konkurenta A - jedynego
zachowujcego si inaczej. Co on robi? Wcale nie zmusza ludzi

by u niego kupowali. Jednake fakt, i krzywa popytu na jego

produkt jest opadajca, sprawia, e ma on pewn kontrol nad
P. Jak uywa tej wadzy? Czy produkuje tyle, na ile wskazuje
rwno kosztu spoecznego - mierzonego przez MC - z tym,
ile ostatnia jednostka dobra jest warta dla spoeczestwa - co
jest wymierzone przez P i uksztatowane na podstawie
konsumenckich gosw pieninych? Nie. Niedoskonay
konkurent kombinuje, by utrzyma produkcj na niskim
poziomie. Usiuje utrzyma P powyej MC, a mianowicie
ustala MR = MC i w ten sposb maksymalizuje swj zysk. I
tak, spoeczestwo nie otrzymuje tyle dobra wytwarzanego
przez A, ile by w rzeczywistoci chciao w kategoriach tego,
jakie s rzeczywiste koszty spoeczne jego produkcji.
Dokonalimy
jakociowej
analizy
kosztw
ekonomicznych narzucanych przez monopolist. Teraz
zajmiemy si analiz ilociowego pomiaru tych kosztw.
Pomiar strat wynikajcych z monopolu
Przy uyciu narzdzi wprowadzonych w tym i w
poprzednich rozdziaach moemy przedstawi graficznie, jak
wielkie s straty efektywnoci wynikajce z monopolu.
Rysunek 23.6 jest taki sam, jak wczeniejszy rys. 23.5, nieco
jednak uproszczony. Gdyby dana ga bya konkurencyjna,
wwczas rwnowaga znajdowaaby si tam, gdzie MC = P, to
jest w punkcie E. W rygorystycznych warunkach powszechnej
doskonaej konkurencji i identycznych konsumentw,
produkcja tej gazi wyniosaby 6, cena za byaby rwna 100.

Pozwlmy teraz wej na scen monopolicie,

wspomaganemu, by moe, przez ca, regulacj lub wyczno
patentow. Ustali on MC rwn MR (a nie P), przenoszc punkt
rwnowagi na rys. 23.6 do Q = 3 i P = 150. Tak wic, w
porwnaniu z gazi doskonale konkurencyjn, tu cena jest
wysza, a wielko produkcji ilo ograniczona.
Strat
wynikajc
ze
stosowania
wadzy
monopolistycznej moemy zmierzy, korzystajc z narzdzia,
jakim jest pojcie nadwyki konsumenta (zob. rozdz. 19).
Przypomnijmy, e strat spoeczn netto na kadej jednostce
obnienia produkowanej iloci poniej punktu E mierzymy
pionow odlegoci midzy krzyw popytu a krzyw MC.
Suma wszystkich tych strat na poszczeglnych jednostkach to
cakowita strata nadwyki konsumenta, przedstawiona na rys.
23.6 przez trjkt ABE. Dlaczego? Gdy krzywa DD
przedstawia kracowe uytecznoci dla konsumentw
poszczeglnych poziomw produkcji, podczas gdy krzywa MC
przedstawia
stracon
uyteczno
z
tytuu
nie
wyprodukowanych dbr w innych gaziach. Tak wic, na
poziomie Q=3, pionowa odlego midzy B i A przedstawia

uyteczno, jak mona by uzyska z niewielkiego

zwikszenia produkcji. Sumujc wszystkie straty spoecznej
uytecznoci pomidzy Q = 3 i Q = 6, otrzymamy zacieniony
obszar ABE5.
Empiryczne badania kosztw monopolu. Ekonomici nie
poprzestali na jakociowej analizie skutkw monopolu. W
ostatnich latach w wielu badaniach empirycznych podjto
prby zmierzenia cakowitych kosztw niedoskonaej
konkurencji w Stanach Zjednoczonych. Oglnie rzecz biorc,
badania te zmierzaj do oszacowania wielkoci obszaru ABE,
przedstawionego na rys. 23.6. Przypomnijmy, e trjktny
obszar ABE przedstawia bezuyteczn strat czy te strat
netto, jak spoeczestwo ponosi w wyniku dziaania
monopolu.
Najbardziej znaczce z tych bada, Arnolda Harbergera,
ocenia koszty monopolu w przemyle przetwrczym,
dokonujc szacunku rnicy midzy MC i P oraz skali
ograniczenia produkcji. Strata na dobrobycie dana jest
powierzchni ABE, rwn w przyblieniu: x [PMC) x
zmiana Q w wyniku monopolu). Sumujc te trjktne straty
dobrobytu dla wszystkich gazi,
5

Pojcia straty z tytuu monopolu naley jednak uywa ostronie. Po pierwsze, jeeli
konsumenci nie s identyczni i maj rne dochody, musimy zainteresowa si tym, kto konsumuje,
a kto uzyskuje dochd z monopolu. Po drugie, w niemal wszystkich przypadkach, monopole
powstaj tam, gdzie doskonaa konkurencja nie mogaby si utrzyma - to jest tam, gdzie krzywe
kosztw s opadajce, a minimalna efektywna skala zakadu stanowi znaczn cz produkcji caej
gazi. Tu wic konkurencja jest nie do utrzymania. Gdy w gazi wystpuj malejce koszty,
wwczas punktem odniesienia nie powinna by doskonaa konkurencja, lecz powinien nim by
przypadek regulowanego monopolu, opisany dalej w tym rozdziale.

Harberger uzyska szacunek cakowitej straty dobrobytu

wynikajcy z dziaania monopolu6.
Rezultaty uzyskane przez Habergera wstrzsny
spoecznoci ekonomistw. Stwierdzi, e strata dobrobytu z
tytuu monopolu to nieco mniej ni 0,1% PNB. W dzisiejszej
gospodarce oznaczaoby to okoo 4 mld dol. Jak zauway
pewien artowni, gdybymy przyjli ten pogld, to
ekonomici powinni si zaj raczej gaszeniem poarw lub
zwalczaniem termitw ni monopoli.
Pojawiy si liczne polemiki, krytyki, a take
kontynuacje bada Harbergera. Krytyka dotyczya midzy
innymi tego, czy monopolici mog mie wysze koszty ni
gazie konkurencyjne oraz tego czy elastycznoci popytu
zostay oszacowane prawidowo. W opublikowanym niedawno
artykule przegldowym, po omwieniu tych wszystkich
udoskonale konkluduje si: Okazuje si, e bezuyteczna
strata dobrobytu, ktr mona by przypisa monopolistycznej
bdnej alokacji zasobw, wynosia w Stanach Zjednoczonych
0,5-2% PNB, przy czym szacunki blisze tej dolnej granicy
budz wiksze zaufanie ni szacunki blisze grnej granicy''.
Duo wikszej wagi problem dotyczy jednak kwestii
efektywnoci dynamicznej. Jak pokazuje zawarte w rozdziale
36 omwienie rde wzrostu gospodarczego, znaczna cz
wzrostu poziomu ycia jest wynikiem wynalazkw i postpu
technicznego.
Czy dopieszczeni monopolici to kury znoszce zote
jaja wynalazkw? Czy te monopolici tumi w zarodku
inicjatyw genialnych potencjalnych wynalazcw? Powrcimy
do tego zasadniczego pytania, gdy w nastpnym rozdziale
bdziemy omawia hipotez Schumpeterowsk. Tu jedynie
sygnalizujemy t dyskusj, zauwaajc, i wpyw monopolu na
dynamik innowacji i postpu technicznego prawdopodobnie
jest daleko wikszy ni jego wpyw na statyczne bezuyteczne
straty tego typu, jakie przedstawiono na rys. 23.6 i jakie
analizowali Harberger i inni.
Dodatkowe zyski monopolowe
Kolejnym aspektem niedoskonaej konkurencji jest to, i
przedsibiorca dziaajcy jako monopolista moe zarobi
wicej ni wtedy, gdyby rzd zmusi go do konkurowania, tak
jak si to robi w warunkach konkurencji doskonaej. Jeli tak,
to czy ten dodatkowy zysk to rzecz dobra czy za? Czy jest on
kim lepszym od innych? Biedniejszym, bardziej
potrzebujcym ni inni?

Gdy zwykli ludzie myl o problemie monopolu, najwiksz

wag przywizuj wanie do kwestii zyskw monopolowych,
do tego, jak monopolista wzbogaca si kosztem nieszczsnych
konsumentw. Dlatego te znieksztacenia dochodw
powstajce z tytuu monopolu to drugi - obok znieksztace cen
i produkowanych iloci - zasadniczy problem wyrastajcy z
niedoskonaej konkurencji.
6

A. C. Harberger Monopoly and Resource Allocation, American Economic Review,

maj 1954,ss. 771-787.
7
F. M. Scherer Industrial Market Structure and Economic Performance, Rand McNally,
Chicago 1980, s. 464.

STRATEGIE INTERWENCJI
Jakie s w rzeczywistoci moliwe sposoby, za pomoc
ktrych pastwo mogoby interweniowa w celu zmniejszenia
kosztw monopolu? Jest ich wiele, niektre skuteczne, inne nie.
A oto wane sposoby, stosowane od wielu lat.
1. Podatki stosuje si niekiedy, by osabi skutki w sferze
podziau dochodw. Wysokie opodatkowanie monopoli
zmniejsza zyski monopolowe, a tym samym agodzi niektre z
nie
akceptowanych
spoecznie
skutkw
monopolu.
Opodatkowanie pozwala usun niezadowolenie z monopolu
wynikajce z poczucia sprawiedliwoci, niewiele jednak
pomaga na zakcenia produkcji. Przypomnijmy, e monopole
d do zbyt wysokich cen i zbyt niskiej produkcji. Podatek
ryczatowy zmniejsza zyski, ale nie ma adnego wpywu na
produkcj. Jeeli za podatek nie jest to stuprocentowy ryczat,
prawdopodobnie skoni monopolist do jeszcze wikszego
odejcia, efektywnego poziomu produkcji, do jeszcze
silniejszego podwyszenia ceny i obnienia produkcji.
2. Regulacja cen bya stosowana w okresach wojny (oraz
przez administracj Nixona we wczesnych latach
siedemdziesitych), czciowo jako sposb zahamowania
inflacji, czciowo za w celu utrzymania niskich cen w gaziach o wysokim stopniu koncentracji. Badania pokazuj, e
regulacja cen to narzdzie bardzo tpe i nieprecyzyjne. W
latach siedemdziesitych, w okresie regulacji cen, mare zysku
wielkich korporacji faktycznie si zmniejszyy. Wikszo
ekonomistw jednak sdzi, e liczne wypaczenia podwaaj
oglny sens tej regulacji: w okresie kontroli cen w latach
siedemdziesitych bylimy wiadkami niedoboru benzyny,
gazu naturalnego, a nawet takich nieodzownych dbr, jak
papier toaletowy. Stosowanie kontroli cen w caej gospodarce
po to, by ograniczy paru monopolistw, to tak jakby zniszczy
cay ogrd dla zabicia paru szkodnikw.
Inn, bardziej wstrzemiliw, polityk jest presja
moralna, stosowana czasem w celu powstrzymania
przedsibiorstw w skoncentrowanych gaziach przed
podnoszeniem cen. Badania wykazuj, e ma ona niewielki
wpyw, natomiast powoduje wyobcowanie dyrektorw
przedsibiorstw w stosunkach z rzdem.
3. Pastwowa wasno monopoli to podejcie stosowane
szeroko poza Stanami Zjednoczonymi, rzadko natomiast w
Stanach. W wielu gaziach (telefony, woda, gaz,
elektryczno, koleje) sdzi si, e efektywna produkcja

moliwa jest tylko w warunkach monopolu lub w warunkach

bliskich monopolu. W tych przypadkach realnym dylematem
jest to, czy narzuci wasno pastwow, czy te (jak w
nastpnej opcji) tylko pastwow regulacj takich
przedsibiorstw. Badania nad tymi gaziami wskazuj, e oba
podejcia s skuteczne - jako znacjonalizowanych usug
telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska tej w Stanach
Zjednoczonych przed zamaniem (naturalnego?) monopolu Bell
System; a bdce wasnoci pastwow koleje w zachodniej
Europie mog by wzorem dla prywatnych kolei w USA, ktre
z trudem tocz si od stacji do stacji. Wybr pomidzy
regulacj a wasnoci pastwow w wikszym stopniu moe
zalee od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, anieli
od wyranej przewagi gospodarczej.
Te pierwsze trzy sposoby traktowania problemu monopolu
rzadko s stosowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie
rozwinito dwie inne szczeglne formy polityki, a mianowicie
regulacj i polityk antytrustow.
4. W ostatnich stu latach rzdy amerykaskie wypracoway
nowe narzdzie pastwowej kontroli nad przemysem w postaci
regulacji. Umoliwia ona wyspecjalizowanym agencjom
kontrolowa
ceny,
wielko
produkcji,
wejcie
przedsibiorstwa do regulowanej gazi czy wyjcie z niej;
regulacja ta wystpuje w sferze usug uytecznoci publicznej,
w transporcie i na rynkach finansowych. Jest to, praktycznie
rzecz biorc, pastwowa kontrola bez wasnoci, socjalizm bez
pastwowej wasnoci rodkw produkcji. To bardzo wane
narzdzie z punktu widzenia ograniczenia monopoli i
ustanowienia usankcjonowanych przez pastwo karteli zostanie
omwione w dalszej czci tego rozdziau.
5. Ostatni z technik kontroli pastwa nad naduyciami ze
strony monopoli jest polityka antytrustowa. Uwaa si zwykle,
e polityka ta jest uyteczna w przeciwdziaaniu naduyciom w
gaziach, w ktrych wystpuje koncentracja, lecz ktre nie s
cakowicie zmonopolizowane, tam gdzie dziaaj dominujce w
gospodarce amerykaskiej oligopole. W pewnym sensie
ustawodawstwo antytrustowe to raczej pasywna a nie aktywna
forma kontrolowania siy rynkowej. Ustalaj one ograniczenia
dotyczce zachowa przedsibiorstw, zakazujc pewnych
rodzajw praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji
(zmowy dotyczce cen czy podziau rynku, drapieno w
ustalaniu cen, dziaalno prowadzca do wycznoci). To
drugie z gwnych narzdzi kontroli omwimy w czci C
nastpnego rozdziau.

Istota regulacji
W ostatnim paragrafie zarysowano tylko gwne podejcia,
jakie mona stosowa w gospodarce mieszanej, w celu kontroli
kosztw niedoskonaej konkurencji. Skupimy si teraz na
jednym z nich, na regulacji pastwowej, a nastpnie dokonamy
analizy celw i skutkw regulacji ekonomicznej.

Prbujc kontrolowa dziaalno gospodarcz lub

wywiera na ni wpyw, pastwo moe stosowa bodce lub
dyrektywy. Bodce rynkowe, takie jak podatki lub programy
wydatkw rzdowych, pobudzaj ludzi i przedsibiorstwa do
realizacji woli pastwa. Pastwo moe te po prostu kaza
ludziom podj pewne dziaanie lub te z niego zrezygnowa.
To ostatnie to wanie funkcje regulacji: dyrygowa i sterowa
dziaalnoci gospodarcz.
Na regulacj skadaj si zasady i przepisy ustalane przez
pastwo po to, by zmieni dziaalno przedsibiorstw lub te
nimi sterowa.
Zwykle rozrnia si dwa rodzaje regulacji. Regulacja
ekonomiczna dotyczy kontroli cen, rodzajw produktw,
warunkw wejcia i wyjcia lub te standardw usugowych w
konkretnej gazi. Gwne przykady to regulacja
przedsibiorstw uytecznoci publicznej (telefony, elektryczno, gaz naturalny czy woda), jak te rozmaite regulacje w
dziedzinach zblionych do uytecznoci publicznej (transport,
finanse, rozgonie radiowe i telewizyjne). Te wanie rodzaje
regulacji zbadamy w niniejszym rozdziale.
Obok tego, istnieje nowsza forma regulacji, wynikajca z
troski o zdrowie i bezpieczestwo pracownikw i
konsumentw, tak zwana regulacja spoeczna. Dotyczy ona
przepisw korygujcych rnego rodzaju efekty uboczne czy
zewntrzne, towarzyszce dziaalnoci gospodarczej. Programy
oczyszczenia wd i powietrza czy te zmierzajce do
zapewnienia bezpiecznych elektrowni jdrowych, czy lekarstw,
czy samochodw, czy zabawek - to gwne przykady regulacji
spoecznej. Omwimy je w rozdziale 32.
Ekonomiczna regulacja niedoskonaej konkurencji
Historia regulacji ekonomicznej w przemyle
amerykaskim siga stu lat wstecz - powoania Interstate
Commerce Commission (Midzystanowej Komisji Handlu) w
1887 r. ICC zaprojektowano zarwno w celu przeciwdziaania
wojnom cenowym i zagwarantowania usug w maych
miastach, jak i w celu kontroli nad monopolami. Poczynajc od
tych czasw regulacja federalna rozszerzya si i obja w 1913
r. banki, w 1920 r. energi elektryczn, a czno, rynki
papierw wartociowych, rynek pracy, przewozy samochodowe i przewozy lotnicze w okresie New Dealu. Po drugiej
wojnie wiatowej wprowadzono niewiele przepisw
upowaniajcych do dalszego rozszerzania regulacji.
Jak cz gospodarki prywatnej poddano regulacji
ekonomicznej? W szczytowym jej momencie, w roku 1978,

regulacja cenowa lub innego rodzaju regulacja ekonomiczna

obejmowaa gazie wytwarzajce nieco ponad 15% dochodu
narodowego. Po roku 1978, w wyniku ruchu na rzecz
deregulacji, ktry omawiamy dalej, udzia ten zmniejszy si.

Dlaczego regulowa dan ga

Regulacja ogranicza nieskrpowan si rynkow
przedsibiorstw. Dla jakich to przyczyn w tej krainie wolnego
przedsibiorstwa nakada si kajdany na niewidzialn rk
rynku! Gdy przyjrze si przyczynom regulacji ekonomicznej,
dwie z nich wybijaj si na czoo. Po pierwsze, ekonomici
tradycyjnie podkrelali wag ograniczenia siy rynkowej. Druga
przyczyna, wynikajca z teorii wyboru publicznego, polega na
tym, i regulujcy staj si winiami regulowanych.
Przyjrzyjmy si kademu z tych wyjanie.
Ograniczenie siy rynkowej. Tradycyjne spojrzenie na
regulacj ekonomiczn ma charakter normatywny: dziaania
regulacyjne naley podj w celu skorygowania zasadniczych
uomnoci rynku. Mwic bardziej konkretnie, uomnoci, o
ktre tu chodzi, to wszelkie zaamania konkurencji, czy - w
kracowym przypadku - monopol naturalny.
Monopol naturalny powstaje w warunkach, gdy pojawiaj
si korzyci skali lub zakresu produkcji sprawiajce, i
najefektywniejszym sposobem organizacji produkcji jest jej
ograniczenie do jednego tylko przedsibiorstwa. Omawialimy
korzyci skali ju uprzednio - to przypadek, w ktrym krzywa
kosztu przecitnego nieustannie opada. Analogicznie, korzyci
zakresu dotycz sytuacji, w ktrej oszczdnoci kosztw
uzyskuje si dziki wytwarzaniu rnych produktw w jednym
przedsibiorstwie.
Na przykad, przedsibiorstwa wytwarzajce rodki
transportu charakteryzuj si korzyciami zakresu przedsibiorstwo produkujce samochody osobowe i
ciarwki ma przewag w zakresie kosztw, jeli podejmie
take produkcj autobusw i czogw. Dlaczego? Poniewa
wyspecjalizowana wiedza i urzdzenia mog by stosowane do
wytwarzania rnych produktw. Przedsibiorstwa te maj
wic korzyci zakresu w sferze produkcji naziemnych rodkw
transportu.
Wiemy ju z omwienia malejcych kosztw dokonanego
w rozdziale 22, e oglne korzyci skali s nie do pogodzenia z
doskona konkurencj; w tych przypadkach pojawi si
oligopol lub monopol. Tu jednak mamy do czynienia z jeszcze
bardziej skrajnym przypadkiem: gdy korzyci skali lub zakresu
s tak silne, e jedno tylko przedsibiorstwo moe lub powinno
przetrwa, to wystpuje monopol naturalny.
W takim wypadku, jak to pokazano w czci B,
monopolista moe windowa cen w gr, osigajc wielkie,

monopolowe zyski i powodujc gospodarcze marnotrawstwo.

Tak wanie sytuacj chce si ograniczy przez regulacj
monopolowej ceny i wielkoci produkcji.
Kontrola monopolu naturalnego nie jest jedyn sytuacj, w
ktrej zastosowanie regulacji ekonomicznej moe si okaza
racjonalne. Czsto regulacja zmierza do zapewnienia
powszechnej usugi po rozsdnej cenie. Przed upadkiem Bell
System (omawianym w nastpnym rozdziale), ceny lokalnych
rozmw telefonicznych - zwaszcza w odlegych
miejscowociach - subsydiowano, aby zapewni kademu
dostpno tej usugi. Troska o dostpno usug bya take
istotnym zagadnieniem przy regulacji linii lotniczych, autobusowych i kolejowych. Ponadto, agencje regulacyjne mog
wykorzystywa struktur opat dla osignicia pewnych celw
spoecznych lub politycznych. Jeden z wanych przykadw
dotyczy ratunkowych stawek opat za usugi uytecznoci
publicznej, pozwalajcych ubogim rodzicom uzyska
minimaln chocia ilo elektrycznoci czy usug
telefonicznych po cenach niszych od kosztw przecitnych.
Te dotowane stawki s finansowane dziki utrzymywaniu
stawek opat dla innych grup na poziomie wyszym od
przecitnych kosztw. Poniewa ta ratunkowa dotacja moe
by utrzymywana jedynie dziki temu, e inne grupy pac
znacznie wicej od przecitnych kosztw, te ratunkowe opaty
nie mogyby by stosowane, gdyby konkurenci mieli swobod
wejcia na regulowane rynki.
Istniej take inne argumenty wysuwane czsto na rzecz
regulacji, trudniejsze do uzasadnienia na gruncie
ekonomicznym. Tradycyjnie uwaa si, e regulacja jest
niezbdna, by przeciwdziaa brutalnej konkurencji. By to
jeden z argumentw za utrzymywaniem regulacji kolei,
przewozw samochodowych, linii lotniczych i autobusowych,
jak te handlu artykuami rolnymi. Ekonomici powszechnie
sdz, e argumenty te to zasona dymna, kryjca presj grup
interesu na rzecz utrzymania posiadanej siy rynkowej.
Wybr publiczny a regulacja. Ogasza si niekiedy
uroczycie, i regulacja jest niezbdna do zapewnienia
gospodarczej przyszoci narodu, jednak niektrzy ekonomici
kpi z tego i mwi: Nic podobnego. Regulacja to dziaalno
polityczna, obmylona po to, by zwikszy dochody producentw dziki ograniczeniu wejcia i tym samym konkurencji w
regulowanych gaziach.
Pogld ten, wyraony po raz pierwszy przez ekonomistw z
Uniwersytetu Chicago, brzmi nastpujco: regulacja powinna

by traktowana tak samo, jak kady inny towar, przy czym

rynkiem w tym wypadku jest raczej legislatura ni gieda
towarowa w Chicago (Chicago Board of Trade). Moemy si
posuy jako analogi (i tylko analogi) kategoriami poday i
popytu, by wyjani rda utrzymywania tej regulacji8.
8

Pioniersk prac w tej dziedzinie bya praca laureata Nagrody Nobla, G. Stiglera The
Theory of Economic Regulation, The Bell Journal od Economics and Management Science,
wiosna 1971, ss. 3-21. Teori t sformalizowali i udoskonalili profesor prawa (obecnie sdzia sdu
okrgowego) Richard Posner w artykule: Theories of Economic Regulation, Bell Journal of
Economics, jesie 1974, ss. 356-358 oraz S. Peltzman z Chicago Toward a More General Theory
of Regulation Journal of Law and Economics, sierpie 1976, ss. 211-240.

Zgodnie z tym pogldem gosy s pienidzem na rynku

politycznym. rdem popytu na regulacj s przedsibiorstwa.
Chc one zagwarantowanej prawnie siy rynkowej. Posugujc
si kategoriami stosowanymi przez nas w rozwaaniach w
czci A, firmy ju dziaajce chc wznie bariery regulacyjne
dla powstrzymania konkurencji, tworzc sobie tym samym
moliwo windowania cen i zyskw. Poda regulacji tworz
urzdnicy, sprawujcy urzdy polityczne. Dopki podlegajce
regulacji przedsibiorstwa mog przelicytowa inne grupy,
dostarczajc szerokiego poparcia, dopty politycy bd
utrzymywa regulujcy kartel.
Opis ten moe brzmie niewiarygodnie, popieraj go jednak
liczne badania nad regulacj ekonomiczn. Wykazano, e
regulacja czsto podtrzymuje wysokie ceny (w przewozach
ciarowych, liniach lotniczych, w firmach maklerskich czy
ubezpieczeniach),
gdy
tymczasem
ekonomicznym
uzasadnieniem
tej
regulacji
byo
przeciwdziaanie
monopolistycznym naduyciom cenowym przez utrzymywanie
niskich cen. Wyniki te s zgodne z rozkwitajc literatur
dotyczc wyboru publicznego, omawian w rozdziale 32.
Rwnoczenie, gdy faktycznie konsumenci mog kiepsko
wychodzi na szerokiej regulacji ekonomicznej, zbyt ju
cyniczne byoby przeczenie temu, i wiele legislatur gosowao
za takimi rozwizaniami w szczerym przekonaniu, e robi to
w interesie publicznym. Czonkowie legislatury, dysponujcy
intuicj, lecz nie wiedz ekonomiczn, czsto promowali
podejcie regulacyjne, gdy byli przekonani, i bdzie ono
lepiej przeciwdziaa cenowej dyskryminacji konsumentw,
zapewni powszechne czy regularne usugi, lecz te zapewni
wzajemne dotowanie si przez pewne grupy, w sposb
niemoliwy w warunkach konkurencji. Droga do
nieefektywnoci wybrukowana jest dobrymi chciami.
Regulacja naturalnego monopolu usug uytecznoci
publicznej
Przegld przyczyn regulacji wskazuje, e zasadniczym i
wanym ekonomicznym argumentem jest przeciwdziaanie
stanowieniu cen przez monopolistw naturalnych. Zajmijmy
si nieco dokadniej teori i technik takiej regulacji.
Przypomnijmy, e monopol naturalny to sytuacja, w ktrej
korzyci skali lub zakresu s tak silne, i najefektywniejszym
sposobem organizacji produkcji w danej gazi jest ulokowanie

jej w pojedynczym, zintegrowanym przedsibiorstwie.

Rysunek 23.7 pokazuje, jak mogyby si ksztatowa AC, MC i
krzywa popytu w przypadku typowego naturalnego monopolu.
Zauwa, e punkt, w ktrym krzywa popytu na produkt gazi
(DD) przecina krzyw MC przedsibiorstwa, znajduje si tam,
gdzie AC jest nadal opadajca. Gdyby produkcj gazi
wytwarzay dwa podobne przedsibiorstwa, poziom kosztw
byby znacznie wyszy od poziomu kosztw pojedynczego
przedsibiorstwa.

Jakie s w przemyle amerykaskim stopnie monopolu

naturalnego? Na rys. 23.8 pokazano niektre reprezentatywne
przykady gazi regulowanych i nie regulowanych. Zauwa, e
wiele gazi, ktre wci s regulowane lub niedawno przestay
by regulowane (jak linie lotnicze, przewozy ciarowe, banki)
charakteryzuje niski stopie naturalnego monopolu. Ten niski
stopie monopolu naturalnego w regulowanych gaziach to
jeszcze jeden argument na rzecz teorii wyboru publicznego w
sferze regulacji ekonomicznej, mwicej, e czsto znacznie
duszy jest ywot regulacji ni jej faktyczna uyteczno dla
konsumentw, oraz utrzymuje si ona dziki przelewom na
rzecz kampanii wyborczych dokonywanym przez chronione
firmy w regulowanych gaziach.

Regulacja dziaalnoci przedsibiorstwa

uytecznoci publicznej
Przypumy, i ustawodawcy stwierdzaj, i niezym
pomysem jest wprowadzenie regulacji w jakiej gazi typu
usugi uytecznoci publicznej. Jaka bdzie wwczas
procedura? Po pierwsze, zostanie powoana komisja do spraw
tej gazi uytecznoci publicznej, kontroli cen, usug oraz
wejcia do gazi i wyjcia z niej. Najwaniejsz decyzj
bdzie
ustalanie
poziomu
regulowanej
ceny
monopolistycznego przedsibiorstwa.
Tradycyjnie w warunkach regulacji cena jest ustalana na
poziomie kosztw przecitnych. Na przykad, przedsibiorstwo
uytecznoci publicznej dostarczajce energi elektryczn
powinno doda wszystkie swoje koszty (stae i zmienne) i
podzieli je na wszystkie sprzedawane produkty (powiedzmy,
energi elektryczn i par). Wwczas od kadej z grup konsumentw pobierany bdzie peny rozdzielony przecitny koszt
danego rodzaju usugi.
Rozwizanie to mona zobaczy na rys. 23.9. Punkt M
(powizany z wielkoci produkcji QM) wskazuje na
maksymalizujc zysk wielko produkcji monopolu nie
poddanego regulacji - niebotycznie wysoka cena i niewielkie
rozmiary produkcji, a przy tym znaczne zyski
monopolistyczne, jak to wykazuje rnica pomidzy cen a
przecitnym kosztem.

W regulacji tradycyjnej, monopolicie wolno pobiera

cen nie wysz od pokrywajcej koszty przecitne. W tym
przypadku, przedsibiorstwo wyznacza cen na przeciciu
krzywej popytu DD z krzyw AC. Tak wic, rwnowaga na
rys. 23.9 znajduje si w punkcie R, przy wielkoci produkcji
QR.
Czy takie rozwizanie jest suszne? Jeeli rozwaa je w
kategoriach ekonomicznych, to prawdopodobnie stanowi ono
pewn popraw. Po pierwsze, waciciele monopolu nie s
prawdopodobnie ani bardziej potrzebujcy ani biedniejsi od
konsumentw. Nie ma wic powodu, by pozwoli im na
osiganie zyskw monopolistycznych kosztem konsumentw.
Przez cignicie monopolistycznego zysku moemy osign
to, co wikszo ludzi odczuje jako ,,sprawiedliwy podzia
dochodw. (Naley jednak uwaa, gdy wniosek ten poza
technik ekonomiczn zawiera take sd wartociujcy.)
Po drugie, regulujcy obniyli rozpito pomidzy cen
i kosztem kracowym, zmuszajc monopolist do obnienia
ceny z M do R. Dlaczego uznawa to za popraw? Poniewa
(odkadajc na bok wzgldy sprawiedliwoci oraz zakadajc,
e wielkoci pienine odzwierciedlaj spoeczn uyteczno i
spoeczne koszty) wysza produkcja jest warta dla

konsumentw wicej w kategoriach kracowej uytecznoci,

anieli wynosi jej koszt dodatkowy czy te kracowy. Dowd
tego twierdzenia sformuowano w rys. 23.6; pokazalimy tam,
e w punkcie rwnowagi monopolu spoeczna wycena Q
wytwarzanego przez monopolist przewysza warto
poniechanego czasu wolnego lub produkcji w innych gaziach.
Idealnie regulowane ustalanie cen. Jeeli P = MC to
taka dobra rzecz, dlaczego zajmujcy si regulacj nie powinni
by pj t drog i zmusi monopolist do obnienia ceny a
do punktu przecicia krzywych DD i MC (w punkcie I)?
Rzeczywicie, wymg P = MC, czy te ustalanie cen na
poziomie kosztw kracowych, to idealny cel z punktu
widzenia efektywnoci ekonomicznej. Lecz w sytuacji
malejcych kosztw wyznaczenie P = MC, gdy AC wci
opada, wpdzi przedsibiorstwo w chroniczne straty.
(Pamitajmy, e malejce AC oznacza, i MC < AC; tak wic P
=MC < AC.)
Jak wic spoeczestwo moe osign swj idea, w
ktrym P = MC, gdzie kracowa uyteczno produktu w
rwnowadze zrwnuje si dokadnie z jego kracowym
kosztem? Odpowied czy si ze sta dotacj dla producenta
o malejcych kosztach. Skd jednak ma pochodzi ta dotacja?
Z budetu pastwa. Aby uzyska poprawn efektywnoci w
porwnaniu z cen regulowan na poziomie kosztw
przecitnych, w punkcie R na rys. 23.9, dotacj powinno si
sfinansowa przez nie wywoujce znieksztace opodatkowanie.
Ruch na rzecz deregulacji
Analiza regulacji usug uytecznoci publicznej raczej
potwierdza suszno nakadania ogranicze cenowych na
rzeczywiste monopole naturalne. Jednake, w ostatnich dwch
dziesicioleciach
wielu
ekonomistw
dowodzio
przekonywajco, e procesy regulacyjne s w rzeczywistoci
skierowane bardziej na kreowanie sztucznej siy rynkowej,
anieli na utrzymywanie w karbach monopoli naturalnych.
Dlaczego taka myl przyczaia si w umysach
ekonomistw? Argumenty znalazy si, po czci, w analizie
regulacji przeprowadzanej na gruncie teorii wyboru
publicznego. Ponadto, obserwatorzy spostrzegali, e regulacja
ekonomiczna rozprzestrzenia si daleko poza lokalne
monopole naturalne. W poowie lat siedemdziesitych
regulujcy narzucali swj dyktat w odniesieniu do kolei i
przewozw ciarowych, linii lotniczych i autobusowych,
stacji radiowych i telewizyjnych, przedsibiorstw naftowych i

gazu naturalnego; objy one praktycznie cae rynki finansowe,

orzeszki i mleko. Jak wskazuje rys. 23.8, wikszo tych gazi
bya blisza bieguna doskonaej konkurencji anieli
naturalnego monopolu.
Ekonomici, i nie tylko oni, zaczli wic argumentowa na
rzecz zlikwidowania zbdnej struktury regulacji ekonomicznej.
I w tym przypadku badacze zostali wysuchani. Poczynajc od
1975 r. rzd federalny agodzi ograniczenia naoone na wiele
regulowanych gazi. Jednym z najbardziej dramatycznych
tego przykadw jest deregulacja linii lotniczych.
Poczwszy od swego powstania w okresie New Deal'u, w
latach trzydziestych, Civil Aeronautic Board CAB (Cywilna
Rada Lotnictwa) za sw rol uwaaa przede wszystkim
zapobieganie konkurencji. Pomidzy rokiem 1938 a 1978 nie
pozwolono ani jednemu nowemu przewonikowi lotniczemu
na wejcie na rynek przewozw midzystanowych. Propozycje
nowatorskich i oszczdnociowych taryf byy odrzucane. CAB
koncentrowaa si (zgodnie z pogldem na regulacj
wyraanym przez zwolennikw teorii wyboru publicznego) na
utrzymywaniu wysokich, nie za niskich cen.
W 1977 r. prezydent Carter mianowa Alfreda Kahna
przewodniczcym CAB. Wybitny ekonomista, krytyk regulacji,
Kahn zacz od dopuszczenia wikszego zakresu konkurencji,
wprowadzajc bardziej elastyczne zasady wejcia na rynek i
ustalania taryf. W roku 1978 uchwalono przepisy zezwalajce
na swobod wejcia i wyjcia na wszystkich trasach
powietrznych. Liniom lotniczym zezwolono ustala takie
taryfy, jakie tylko mgby znie rynek. Wielu nieekonomistw
obawiao si, e spowoduje to masowe zwolnienia z pracy oraz
e lokalne spoecznoci zostan pozbawione dostpu do usug.
Niektrzy ekonomici przestrzegali, e moe doj do
morderczej konkurencji pomidzy liniami lotniczymi
imajcymi si rnych chwytw, by wypeni wolne miejsca (o
praktycznie zerowym MC).
Po kilku latach dowiadcze jasne jest, e konkurencja
zmienia ca struktur brany przewozw lotniczych. Badania
wskazuj, e (po uwzgldnieniu kosztw) przecitne taryfy
gwatownie si obniyy w latach po deregu-lacji; stopie
wykorzystania samolotw wzrs: straty na dostpnoci usug
w maych spoecznociach lokalnych byy minimalne, wiele z
nich korzysta za z lepszego poziomu usug, wiadczonych
przez mae linie lotnicze. A proroctwa dotyczce ywej
konkurencji z pewnoci si speniy - przy czterech
bankructwach wrd czoowych linii lotniczych w cigu piciu

lat deregulacji. Oby wszystkie

okazyway si tak prawdziwe!
9

prognozy

ekonomistw

Kahn znany jest rwnie ze swego dowcipu. Przyzna si kiedy grupie dyrektorw linii
lotniczych, e nie ma pojcia o tej dziedzinie interesw, mwic, e dla niego samolot to po prostu
koszt kracowy ze skrzydami. W 1978 r. Kahn opuci CAB, by sta si czoowym doradc
prezydenta Cartera do spraw zwalczania inflacji: penic t funkcj, posun naprzd deregulacj
samochodowych przewozw ciarowych. Przewidzia take, i bez skutecznej polityki
antyinflacyjnej gospodarka znajdzie si wkrtce w gbokiej recesji. Poniewa jednak doradcy
Biaego Domu wydawali si mie alergi na to sowo, Kahn zamiast sowa recesja uywa sowa
banan.

Podobne byy wydarzenia w przemyle naftowym po jego

cakowitej deregulacji w lutym 1981 r. Przedsibiorstwa
naftowe zaczy wprowadza nowe formy marketingu, by
konkurowa o kurczcy si rynek benzyny. Wiele
przedsibiorstw poszerzyo samoobsug, znioso moliwo
korzystania z kart kredytowych, wprowadzio elektroniczne,
wysoce szybkie dystrybutory. Innowacje te spowodoway,
poczynajc od pocztku 1981 r., gwatowne zmniejszenie si
mary pomidzy cen benzyny a cen nie przetworzonej ropy
naftowej. Zamiast naciga klientw, przedsibiorstwa naftowe
walczyy pazurami pomidzy sob.
Wielu specjalistw uwaa, e sukcesy deregulacji linii
lotniczych czy ropy naftowej mona by powtrzy w dziedzinie
przewozw morskich, w rolnictwie, produkcji gazu
naturalnego, wytwarzaniu elektrycznoci, kolejach i cznoci.
Jednake deregulacj uniemoliwiaj najczciej kwestie
polityczne, jako e regulowane gazie przemysu maj czsto
zapewnion bezpieczn pozycj, chronic przed konkurencj,
i wol kontynuowa to atwe, regulowane ycie.
PODSUMOWANIE
A. rda i rodzaje konkurencji niedoskonaej
1. Mona uzna, e wikszo sytuacji wystpujcych na
rynku w rzeczywistym wiecie mieci si na linii pomidzy
skrajnymi biegunami doskonaej konkurencji i cakowitego
monopolu.
Niedoskonaa
konkurencja
oznacza,
e
przedsibiorstwa maj pewn kontrol nad wysokoci ceny po
jakiej sprzedaj: jest tak, gdy nie ma wielu konkurentw
sprzedajcych dokadnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana
firma. (Zwr uwag na sowa zapisane kursyw.) Wane
przypadki to: (a) oligopol - niewielu sprzedawcw podobnego
lub zrnicowanego produktu oraz (b) wielu sprzedawcw
zrnicowanego produktu.
2. Tendencje do malejcych kosztw niszcz doskona
konkurencj, gdy przy ich wystpowaniu jedna lub par
korporacji powoduje wymarcie owych licznych sprzedawcw
niezbdnych do funkcjonowania modelu konkurencyjnego.
Gdy minimalna efektywna wielko zakadu jest stosunkowo
dua w porwnaniu z wielkoci oglnokrajowego czy
regionalnego rynku, wwczas warunki kosztowe pchaj
struktury rynkowe w kierunku niedoskonaej konkurencji.
3. Poza przeszkod stworzon przez malejce koszty
istniej take bariery konkurencji w formie ogranicze

prawnych (takich jak patenty czy regulacja dokonywana przez

pastwo) oraz tworzenie naturalnego lub sztucznego
zrnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej lub
lewej strony, czy te kreowane reklam rnice w podobnych
produktach).
B. Rwnowaga monopolu maksymalizujcego zysk
4. Na podstawie krzywej popytu na produkt
przedsibiorstwa atwo wyprowadzi jego krzyw utargu
cakowitego. Majc tabel lub krzyw utargu cakowitego,
atwo wyprowadzi utarg kracowy - dodatkowy utarg
wynikajcy z dodatkowej jednostki produkcji. Utarg kracowy
bdzie zwykle niszy od ceny ze wzgldu na straty, jakie
ponosimy na wszystkich poprzednich jednostkach produkcji,
gdy zmuszeni jestemy obniy cen, aby sprzeda dodatkow
jednostk produkcji.
5. Przedsibiorstwo znajdzie pozycj zapewniajc
maksymalny zysk tam, gdzie ostatnia sprzedawana przez niego
jednostka przynosi dodatkowy utarg, rwny dokadnie jej
dodatkowemu kosztowi. Ten sam wynik mwicy, e MR =
MC, mona przedstawi graficznie: albo jako punkt przecicia
krzywych MR i MC, albo te jako rwno nachylenia
krzywych utargu cakowitego i cakowitych kosztw. W
kadym wypadku w punkcie rwnowagi zapewniajcym
maksymalny zysk zawsze musi zachodzi: kracowy utarg =
kracowy koszt.
6. Rozumowanie ekonomiczne prowadzi do podkrelania
wagi korzyci i strat kracowych i do pomijania tego, co miao
ju miejsce w przeszoci, oraz czynnikw dziaajcych bez
wzgldu na to, jak si podejmie decyzj.
C. Monopol: koszty spoeczne i regulacja
7. Niedoskonao konkurencji, powodujca uksztatowanie
si ceny na niektre dobra powyej ich kosztu kracowego (P
> MC), jest jeszcze jedn dodatkow przeszkod w dziaaniu
niewidzialnej rki Adama Smitha, majcej przetworzy
samolubne interesy jednostek ludzkich w najlepsze rozwizanie
spoecznych problemw: co? i jak? (Cho niekoniecznie
dajcej najlepsze rozwizanie problemu dla kogo?)
8. Wrd rnych gazi wystpuje cae spektrum stopnia
monopoli naturalnych czy doskonaej konkurencji. Monopol
naturalny wystpuje wwczas, gdy koszty przecitne w punkcie
wyznaczajcym wielko produkcji przedsibiorstwa w danej
gazi nadal gwatownie malej. Niewiele jest wspczenie

gazi bliskich takim warunkom - by moe dotyczy to tylko

lokalnych usug uytecznoci publicznej, takich jak woda czy
elektryczno.
9. W warunkach monopolu naturalnego pastwo dysponuje
kilkoma strategiami. Trzy rzadko dzi stosowane to
opodatkowanie, kontrola cen, nacjonalizacja. Gwnymi
narzdziami stosowanymi w Stanach Zjednoczonych s
regulacja i ustawodawstwo antytrustowe.
10. Na regulacj skada si ustawodawstwo pastwowe
pozwalajce rzdowi nakazywa przedsibiorstwom zmian
sposobu, w jaki prowadz dziaalno gospodarcz. Cele, jakie
si najczciej stawia regulacji ekonomicznej, to kontrola nad
monopolem naturalnym czy zapewnienie powszechnej
dostpnoci usug, sceptycy jednak sdz, e zachowania
zmierzajce do uzyskania gosw wyborcw mog niekiedy
mie wiksze znaczenie. Dowiadczenia deregulacji w cigu
ostatnich dziesiciu lat wydaj si faktycznie potwierdza ten
pogld oparty na teorii wyboru publicznego.
WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Wymie cechy wyrniajce doskona i niedoskona
konkurencj. Jakby scharakteryzowa takie przedsibiorstwa,
jak U.S. Steell Bethlehem Steel? Twoje miejscowe
przedsibiorstwo telefoniczne? A Sears? A farmera Jonesa?
2. Korporacja da tyle, ile wytrzyma rynek. Wyjanij,
na czym polega bd w tym stwierdzeniu: sformuuj je
prawidowo, w kategoriach utargu kracowego i kosztu
kracowego.

3. Jaka jest liczbowa warto MR, gdy elastyczno dd

jest rwna jednoci, a TR jest staa?
4. Rysunek 23.5(a) i (b) przedstawia punkt rwnowagi
zapewniajcy maksymalny zysk. Wyjanij szczegowo, e
rzeczywicie pokazuje on dwa rne sposoby opisania tego
samego faktu, a mianowicie, e firma przestaje zwiksza
produkcj w momencie, w ktrym dodatkowy koszt dalszego
zwikszania produkcji zrwnuje si dokadnie z dodatkowo
uzyskiwanym utargiem.
5. Omw trzy rodzaje stanowienia cen przedstawione na
rys. 23.9. Czy przychodz ci do gowy jakie trudnoci
zwizane z wprowadzeniem idealnej ceny regulowanej?
(Wskazwka. A co wwczas, gdy PM jest niewiele wysze od
PR? A co, jeeli dajesz wiar teoriom regulacji opartym na
teorii wyboru publicznego?)
6. Dlaczego analogia pomidzy gosami i dolarami
wprowadzana przez teori regulacji opart na teorii wyboru
publicznego jest uproszczeniem?
7. Zrb list gazi, o ktrych sdzisz, e mogyby
kandydowa do miana monopolu naturalnego. Omw
nastpnie rne strategie interwencji. Co ty by zrobi w
sprawie kadej z gazi znajdujcej si w twojej licie?
8. Problem dla zaawansowanych. Funkcja popytu dd
przedsibiorstwa A ma posta: P =15-0,05?, std TR = qP =
15q-0,05q2. Jego TC = q+0,022. Sprawd, e: MR = d(TR)/dq =
15-0,1q, MC = d(TC)/dq =1+0,04q. Tak wic d(zysk)/dq = 0
przy MR = MC czy te przy 15-0,1q= 1+0,4q, czy te przy q* =
100. Wwczas P* =15-5=10 dol. > MC* = 5 dol. Moesz
wykaza, e maksymalny zysk = 1000 dol.-(100+200) = 700
dol. Czy moesz wykaza, e wprowadzenie podatku w
wysokoci 1 dol. od jednostki zwikszy TC o 1q, zmniejszy q*
o 100/14 jednostek i zwikszy Po 5/14 jednostek? Gdyby A
dziaa w warunkach doskonaej konkurencji, przy poziomej
krzywej popytu dd na wysokoci 5 dol., jego maksymalny zysk
przy produkcji q* = 100 wynosiby 500 dol.300 dol. =200
dol.; w tej sytuacji podatek wynoszcy 1 dol. od jednostki
zmniejszy q* przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach
konkurencji bardziej ni monopolisty, a mianowicie o 100/4 =
25 jednostek. Wyka to wszystko.

ROZDZIA 24
NIEDOSKONAA KONKURENCJA l POLITYKA
ANTYTRUSTOWA
Wikszo cen
wyznaczana jest
przez poczone
siy monopolu i
konkurencji.

Edward H. Chamberlin

Poprzednie rozdziay dostarczyy narzdzi do analizy

biegunowych przypadkw monopolu i konkurencji doskonaej.
Skupimy si teraz na wiecie lecym pomidzy tymi
biegunami. Poszukujemy odpowiedzi na takie pytania:
Co si znajduje pomidzy kracowymi przypadkami
czystego monopolu i konkurencji doskonaej? Czy rne
struktury rynku s przyczyn wyranych rnic midzy
zachowaniami gospodarczymi? Czy potrafimy wyjani przyczyny, dla ktrych tak wiele przedsibiorstw niedoskonale
konkurencyjnych jest niezyskownych?
W czci A badamy teori konkurencji niedoskonaej, w
czci B natomiast zwracamy si w stron pewnych zagadnie
zwizanych ze wspczesn korporacj. Gdy rozwaamy
wpyw gigantycznych firm na nasz gospodark, interesuje nas
o wiele wicej ni tylko krzywe kracowego utargu i kracowych kosztw. Chcemy dokadnie wiedzie, co motywuje
wielkie przedsibiorstwa. Czy dostrajaj one swoje ceny tak, by
zrwna koszt kracowy z kracowym utargiem, czy te
kieruj si raczej dowiadczeniem? I czy istnieje jaki zwizek
pomidzy wielkoci przedsibiorstwa a jego skonnoci do
wprowadzania innowacji?
Na kocu, w czci C, poddajemy analizie zasadniczy
element, hamulec dziaalnoci wielkich spek w Stanach
Zjednoczonych: ustawodawstwo antytrustowe. Zobaczymy, jak
takie ustawodawstwo pomaga utrzyma konkurencj,
zapobiegajc dziaaniom wymierzonym przeciw konkurencji.
A. PRZYPADKI
NIEDOSKONAEJ
KONKURENCJI

W gospodarce amerykaskiej wystpuje wielka

rozmaito form organizacji przemysu czy gazi. Wrmy na
moment do zestawienia zawartego w tabl. 23.2 i przypomnijmy
sobie jej nastpujce gwne rodzaje.
Konkurencja doskonaa wystpuje tam, gdzie wielka
liczba przedsibiorstw wytwarza identyczny produkt - liczba
przedsibiorstw tak wielka, i adne z nich nie moe wpyn
na cen rynkow. Gatunek ten rozwija si przede wszystkim w
rolnictwie.
Monopol, zanalizowany dogbnie w poprzednim
rozdziale, to przypadek gazi, w ktrej dziaa jedno tylko
przedsibiorstwo. Przypadek ten naley we wspczesnym
kapitalizmie amerykaskim do rzadkoci.
Pomidzy tymi dwoma biegunami znajduj si
porednie formy konkurencji niedoskonaej. W niniejszym
rozdziale badamy najpierw przypadek oligopolu, w ktrym to
ga zdominowana jest przez par przedsibiorstw, nastpnie
za kierujemy uwag na konkurencj monopolistyczn, w
ramach ktrej dua liczba przedsibiorstw wytwarza
zrnicowane nieco produkty.
Dominujce cechy. Tablica 24.1 zawiera najwaniejsze
charakterystyczne cechy poszczeglnych struktur gaziowych.
Mona dostrzec pewne, niej przedstawione prawidowoci.
Struktura
poszczeglnych
gazi
od
wysoce
skoncentrowanych do doskonale konkurencyjnych jest bardzo
zrnicowana.
Wystpuje pewna, niezbyt silna, tendencja polegajca na
tym, e gazie bardziej skoncentrowane s bardziej zyskowne,
a nadzwyczajne zyski w wysoce skoncentrowanych gaziach
s mniejsze, ni to czsto utrzymuj krytycy kapitalizmu.
Gazie skoncentrowane wykazuj si relatywnie
wyszym poziomem wydatkw na reklam oraz na badania i
rozwj (R&D, research and development). W warunkach
doskonaej konkurencji, przeciwnie, wydatki na reklam i
badania w ogle nie wystpuj.
Tam gdzie wystpuje wiksza koncentracja, oligopole
staj si cenotwrcami, ogaszajcymi ceny przez umieszczanie
ich na metkach i nie zmieniajcymi ich tygodniami czy nawet
miesicami. Dobra konkurencyjne sprzedawane s na rynkach
aukcyjnych i ich ceny wykazuj znacznie wiksz gitko.
Oligopol: konkurencja
pomidzy niewielk liczb
sprzedawcw

Ekonomiczna teoria oligopolu musi uwzgldnia wzorce

zachowa pokazane w tabl. 24.1. Szukajc wyjanienia
dziaania konkurencji pomidzy niewielk liczb sprzedawcw,
ekonomici kad nacisk na dwa determinujce j i kluczowe
czynniki. S to: (1) stopie, w jakim przedsibiorstwa charakteryzuj si malejcymi kosztami przecitnymi lub te w jakim
stopniu prawo uniemoliwia konkurencj, (2) stopie, w jakim
przedsibiorstwom udaje si wchodzi w zmow w celu
utrzymywania wielkoci produkcji na niskim poziomie, cen za
na wysokim. Zaczniemy do zbadania roli kadego z tych
dwch czynnikw ksztatujcych oligopol.

Koszty oraz bariery dla konkurencji. Wiele gazi jest

zdominowanych przez trzy czy cztery due przedsibiorstwa.
W gaziach tych, jak si tego dowiedzielimy wczeniej,
prawdopodobny ukad kosztw jest taki, i optymalna wielko

efektywnej produkcji, wyznaczona przez dolny punkt majcej

ksztat litery U dugookresowej krzywej AC (przypomnij sobie
tabl. 23.1) jest bardzo dua w porwnaniu z cakowitym
popytem rynkowym. Ujmujc to inaczej, przedsibiorstwa w
takich gaziach s najefektywniejsze, gdy wytwarzaj 20, 30
czy 40% cakowitej produkcji gazi. Gdy najniej pooone
punkty majcych ksztat litery U krzywych kosztw wypadaj
w punkcie wyznaczajcym znaczn cz cakowitego
produktu gazi, to ga ta jest - najprawdopodobniej oligopolistyczna. Dlatego te te trzy czy cztery
przedsibiorstwa
nie
staj
si
trzydziestoma
czy
czterdziestoma, ani te trzystoma lub wicej.
Przypomnij sobie z poprzedniego rozdziau, e
gwnymi przeszkodami dla konkurencji s restrykcje prawne,
takie jak patenty, ca czy regulacje, oraz naturalne lub sztuczne
zrnicowanie produktu. Gdy bariery te s wysokie, poniewa
regulacja ogranicza wejcie do gazi czy te rnice w
charakterystycznych cechach produktw s znaczne, w gazi
moe si znale par tylko przedsibiorstw, a rywalizacja
midzy nimi jest ograniczona.
Ze wzgldu na zjawisko korzyci skali oraz
wystpowanie barier dla konkurencji oligopol sta si w
przemyle norm. Koszt nowej zintegrowanej huty stali wynosi
ponad 1 mld dol., natomiast producent samochodw
osobowych, z kompletn lini produkcyjn, potrzebowaby
fabryki i maszyn o wartoci kilka razy wikszej. I tak jest na
caym wiecie. To wanie w tych samych gaziach przemysu
spotykamy najwysze stopy koncentracji produkcji: i w
Niemczech, i w Japonii, i w Stanach Zjednoczonych.
Zmowy (porozumienia) ciche i jawne. Nawet gdy
sprzedawcw jest tylko dwch czy kilku, szybko mog oni
zda sobie spraw, e ustalane przez nich ceny s wzajemnie ze
sob powizane. Domyla si lub te szybko nauczy ich
dowiadczenie, e gdy tylko obniaj sw cen, rywale chc j
obniy w tym samym stopniu lub jeszcze bardziej. Moe doj
do wojny ekonomicznej trwajcej dopty, dopki w kocu tych
paru sprzedawcw zacznie sobie zdawa spraw z tego, i
siedz na jednej gazi.
We wczesnym okresie amerykaskiego kapitalizmu
oligopolici mogliby si poczy lub utworzy cisy kartel
czy trust. Spotykajc si na uroczystych kolacjach, takich jak
wydawane przez Judge Gary z United States Steel Corporation
okoo roku 1910, sprzedawcy ci zmwiliby si co do ustalenia
ceny na poziomie takim jak wyznaczony przez monopol lub

moe nieco niszym, by zapobiec pojawieniu si potencjalnej

konkurencji.
Dzi ustalanie przez kartele cen w zmowie zmierzajcej
do maksymalizowania wsplnych zyskw byoby w Stanach
Zjednoczonych i w niektrych innych krajach nielegalne.
Jednake gdy kilka wielkich przedsibiorstw w danej gazi,
chronionej przed konkurencj, napotyka podobne problemy,
mog one - nawet bez spotka, kontaktw telefonicznych czy
korespondencji dokona cichej zmowy, by ustala ceny wbrew
konkurencji. Majc lub nie majc, lidera cenowego,
sprzedawcy mog da cen o podobnej wysokoci - dalekich
od konkurencyjnego poziomu ceny rwnej MC.
Istniej miriady moliwych kombinacji rnic
kosztowych, barier konkurencji oraz stopnia, w jakim dochodzi
do cichej czy jawnej zmowy. By opisa je wszystkie, trzeba by
powici temu tematowi specjaln ksik i oszoomi
dociekliwego studenta. Zamiast tego przedstawimy trzy wane
przypadki zachowa oligopolistycznych - porozumienie
oligopolistyczne, oligopol z dominujcym przedsibiorstwem
oraz konkurencj monopolistyczn. Ta przekska pozwoli si
zorientowa w wielkim bogactwie tematu.
Porozumienie oligopolistyczne
Najprostszy przypadek oligopolu wystpuje wwczas, gdy
wszyscy rywale sprzedaj podobne produkty w peni zdajc
sobie spraw, i siedz razem na jednej gazi. W kracowym
przypadku rne przedsibiorstwa wytwarzaj praktycznie
identyczne lub jednorodne produkty. Gdy kwas siarkowy
produkowany przez przedsibiorstwo A jest taszy chociaby o
l dol. od wytwarzanego przez B, firma A, praktycznie rzecz
biorc, opanuje ca produkcj. W takim przypadku my
oligopolici z pewnoci dostrzegamy nasz wzajemn
wspzaleno1, mianowicie to, e w kocu musimy pobiera
ceny o podobnej wysokoci oraz, e jakakolwiek pocztkowa
korzy uzyskana na przebiciu twojej ceny zostanie utrcona,
gdy ty bdziesz, z kolei, zmuszony take obniy cen.
1

Ukoronowaniem stulecia teoretyzowania

przez ekonomistw o tym, co umys A sdzi,
i umys B zrobi, jeeli B sdzi, e A postpi
tak-a-tak, jest przeomowa praca J. von
Neumanna i O. Morgensterna The Theory of
Games and Economic Behavior, Princeton
University Press, Princeton, N.J., 1953, wyd.
3. Ta matematyczna teoria, ktra nie moe
wyjani wszystkich problemw
filozoficznych dotyczcych tego, jak dwa
wszechwiedzce umysy bd wobec siebie

postpowa w wiecie wspzalenoci, z

pewnoci pozwala na ostre widzenie wielu
problemw politycznych i teorii ekonomii.
Niektre z przykadw zastosowania teorii
gier to: nauczyciel wybiera losowo pytania
testowe ze zbioru zada. Stranik patroluje
teren losowo, nie za po jakiej staej,
zauwaalnej trasie. Uwaajc ci za bystrego
rywala, staram si wzmocni najsabsze
punkty obrony, wiedzc, i znajdziesz
najsabsze jej ogniwa. Blefuj w pokerze nie
tylko dlatego, by po prostu wygra pul,
majc sab kart, take - a moe przede
wszystkim - dlatego, by mie pewno, e
wszyscy gracze nie wycofaj si z gry, gdy
bd gra wysoko, majc siln kart.
Teoria gier jest take kluczem do
zrozumienia wycigu zbroje. Pomaga
zrozumie, dlaczego Stany Zjednoczone,
wprowadzajc nowe systemy uzbrojenia
(bomb A, bomb H, MIRV, pociski typu
Cruise), uzyskiway jedynie okresow
przewag militarn. Dlaczego? Poniewa
Zwizek Radziecki reagowa tak, by
zminimalizowa potencjalne straty
wynikajce z kadego nowego rodzaju broni
lub naladowa system uzbrojenia.
Zasady teorii gier i jej zastosowania do
analizy zachowa gospodarczych
zarysowano w Dodatku do tego rozdziau.

Gdy liczba przedsibiorstw jest niewielka i wytwarzaj one

bardzo podobne produkty, rywalizujce przedsibiorstwa
wkrtce si przekonaj, e pozostae czynniki (zwaszcza ceny
innych przedsibiorstw) nie s takie same. W takim
przypadku przedsibiorstwa mog dy do rozwizania
kooperacyjnego czy te do porozumienia oligopolistycznego.
Rysunek 24.1 przedstawia wynik tego denia. Krzyw popytu
DD wykrelono na tym rysunku przy zaoeniu, e wszystkie
przedsibiorstwa maj takie same krzywe kosztw oraz e ceny
przedsibiorstw zmieniaj si w gr czy w d, w lad za
zmianami cen przedsibiorstwa A.

Krzywa popytu na produkt danego przedsibiorstwa jest wic

w przyblieniu w tym samym stopniu nieelastyczna, co krzywa
popytu DD w caej gazi, poniewa przedsibiorstwo zawsze
dostaje sw dziak w postaci jednej trzeciej czy jednej
czwartej wsplnego rynku tak dugo, jak dugo wszystkie
przedsibiorstwa pobieraj tak sam cen2.
2

Dlaczego to krzywa popytu dla oligopolisty biorcego udzia w zmowie jest niemal w
tym samym stopniu nieelastyczna, co krzywa popytu dla caej gazi? Przypomnij sobie z rys. 22.2,
e gdy przedsibiorstwo A traktuje ceny innych przedsibiorstw jako dane, wwczas popyt na
produkt A silnie reaguje na zmiany jego ceny. Gdy cena przedsibiorstwa A jest nieco tylko wysza
od cen innych przedsibiorstw, nie dostanie ono nic z rynku; gdy za przedsibiorstwo A przebije
cen inne firmy, dostanie cay rynek. Popyt na produkt firmy jest wic znacznie bardziej elastyczny
w przypadku, gdy nie ma porozumienia midzy przedsibiorstwami, ni w przypadku, gdy do
takiego porozumienia czy zmowy dochodzi. (Czy jeste w stanie dostrzec, dlaczego wwczas, gdy
mamy n rwnej wielkoci konkurujcych midzy sob przedsibiorstw, popyt na produkt danego
przedsibiorstwa jest n razy elastyczniejszy ni popyt na produkt caej gazi?)

Konsekwencje tej uznanej wzajemnej wspzalenoci,

zmowy czy porozumienia przedsibiorstw, maj wielk wag.
Jeeli wszyscy oligopolici zgodz si ustali tak sam cen,
wwczas wsplnie stan wobec krzywej popytu rynkowego,
nie za wobec pojedynczych krzywych popytu na wyroby
poszczeglnych przedsibiorstw.
Jaki jest punkt rwnowagi zapewniajcy maksimum
zysku oligopolicie biorcemu udzia w zmowie? Pokazany jest
on na rys. 24.1 jako punkt E, lecy na przeciciu krzywej MC
przedsibiorstwa z jego krzyw MR. Zauwa, e krzywa MR
jest tu wysoce nieelastyczna, jest bowiem pochodn czci
cakowitej krzywej popytu w gazi przypadajcej firmie w
podziale. Cena jest wyznaczona przez punkt G, lecy na
krzywej DD, dokadnie ponad punktem E.

Tak wic gdy oligopolici wchodz w pene

porozumienie (zmow), czy te po prostu bior pod uwag
istniejc wspzaleno, ostateczna cena i sprzedawana ilo
produktu mog si okaza bliskie wyznaczanym przez
pojedynczego monopolist.
Podczas gdy zmawiajcy si oligopol prowadzi do takich
samych nieefektywnoci ekonomicznych jak czysty monopol,
w rzeczywistoci mamy do czynienia z licznymi przeszkodami
w osigniciu skutecznej zmowy czy porozumienia. Po
pierwsze, zmowa jest nielegalna (omwimy to w czci C
niniejszego rozdziau). Po drugie, przedsibiorstwo moe
oszukiwa pozostaych uczestnikw porozumienia, obniajc
cen dla wybranych konsumentw i tym samym zwikszajc
swj udzia w rynku. Jest tak zwaszcza na rynkach, na ktrych
ceny s niejawne lub tam, gdzie dobra s zrnicowane, lub
tam, gdzie przedsibiorstw jest wicej ni garstka, lub te tam,
gdzie nastpuj szybkie zmiany technologii. Ponadto, gdy raz
ju zaamie si zaufanie pomidzy rywalami, dalej moe ono
by ju chwiejne, jak Waka-wstaka i zaczn,
prawdopodobnie, dominowa zachowania niekooperacyjne.
Jak czste jest wic zjawisko zmawiajcego si
(collusive) oligopolu? Wedle Adama Smitha, piszcego w roku
1776: ..Ludzie prowadzcy interesy w tej samej dziedzinie
rzadko si spotykaj, nawet dla zabawy czy rozrywki, natomiast
ich rozmowy kocz si spiskiem przeciwko spoeczestwu czy
te jakim pomysem dotyczcym podniesienia cen.
Smith bez wtpienia przesadzi, ale tylko troch. Badania
dowiody, e spord 1043 czoowych korporacji 94 w
ostatnim czasie przyznay si do nielegalnego sposobu
ustalania cen lub zostay za to skazane (zob. Fortune,
grudzie 1980).
Nie naley jednak przecenia zagroenia ze strony
spiskujcych przedsibiorstw. Prby podniesienia cen nie
zawsze s uwieczone powodzeniem. Niska stopa zysku w
skoncentrowanych gaziach (zob. tabl. 24.1) wskazuje, e
jakkolwiek rywale bardzo by chcieli wchodzi w zmow,
sukcesy w tej dziedzinie s raczej wyjtkiem ni regu.
Mona przytoczy dwa przypadki nieudanej zmowy.
Pierwszy, to Organizacja Pastw Eksporterw Ropy Naftowej
(OPEC), ktra podejmowaa prby ustalenia monopolowej
ceny ropy. Utrzymanie cen na wysokim poziomie wymagaoby
od krajw czonkowskich ograniczenia wielkoci produkcji.
Kilkakrotnie jednak, mniejsze kraje (Nigeria, Iran, Ekwador)
odmawiay jej zmniejszenia. W wyniku, w 1982 r. OPEC

zostaa zmuszona do zredukowani ceny ropy po to, by

zrwnoway poda i popyt.
Jeszcze dramatyczniejszym przykadem jest nastpujcy
zapis magnetofonowy rozmowy pomidzy szefami Braniff i
American Airlines (usunito nieprzyzwoitoci):
Putnam (Braniff): Czy ma Pan jakie sugestie?
Crandall (American): Tak, mam pewn sugesti.
Podniecie wasze... taryfy o 20%. Ja podwysz moje
nastpnego ranka. ... W ten sposb i ja, i wy zarobimy wicej
pienidzy.
Putnam: Nie moemy mwi o ustalaniu cen.
Nikt nie wie, jak czste s takie poronione prby
manipulowania cenami.
Oligopol z przedsibiorstwem dominujcym
W wielu gaziach dominuje jedno przedsibiorstwo,
otoczone licznymi, mniejszymi rywalami. Przykadami z
pocztku dwudziestego wieku s przedsibiorstwa takie, jak
U.S. Steel, American Can czy Alcoa. Ostatnimi czasy
dominoway na rynkach IBM, Xerox, General Motors, Western
Electric, cho zagraniczna konkurencja doprowadzia w
ostatnim dziesicioleciu do znacznej erozji siy rynkowej
dominujcych przedsibiorstw.
Tam gdzie najwiksze przedsibiorstwo kontroluje od 60
do 80% rynku, ma ono do wyboru wiele rnych moliwych
strategii postpowania. Najprawdopodobniejsza z nich, to po
prostu zostawi cz rynku na konkurencyjnym marginesie, a
postpowa jak monopolista na 60 czy 80% rynku, ktre
kontroluje dane przedsibiorstwo. Tego typu rynek nazywany
jest oligopolem z dominujcym przedsibiorstwem (dominant
firm oligopoly).
Taki przypadek pokazano na rys. 24.2. Krzywa
cakowitego popytu w gazi wytwarzajcej samochody
osobowe czy komputery, to krzywa DD.
Nastpnie musimy uwzgldni ow konkurencyjn
enklaw producentw samochodw czy firm komputerowych.
Nie pokazalimy tu bezporednio krzywej poday
przedsibiorstw konkurujcych; wielko tej poday moe by
przedstawiona na rysunku jako pozioma odlego pomidzy
krzyw DD a krzyw popytu na produkt firmy dominujcej, dd.
I tak, przy cenie P ta konkurencyjna ,,enklawa zaspokajaaby
popyt gazi w caoci. Przy cenie P za w konkurencyjny
margines dostarcza poda, ktrej wielko jest rwna

odcinkowi pomidzy punktami L i C (czyli Q zaznaczone na

osi poziomej).

Przyjrzyjmy si teraz krzywej dd. Jest to krzywa popytu,

wobec ktrej staje oligopolista dominujcego przedsibiorstwa,
po uwzgldnieniu konkurencyjnej enklawy. Zauwa, e krzywa
dd jest, w stosunku do krzywej DD obrcona i przesunita;
przesunicie
wystpio
dlatego,
e
dominujce
przedsibiorstwo musi uwzgldni to, i wraz ze wzrostem
ceny traci coraz wiksz cz swych interesw na rzecz owej
konkurencyjnej enklawy.
Jeeli posuy si grubymi krzywymi z rys. 24.2, to
atwo wyznaczy cen i wielko produkcji w rwnowadze,
stosujc analiz monopolu. Uzyskany wynik znajdzie si w
punkcie A, na przeciciu krzywej kosztu kracowego w
dominujcym przedsibiorstwie z jego krzyw utargu
kracowego. Po cenie rwnowagi P dominujce
D
przedsibiorstwo dostarcza poda w wielkoci Q (odcinek od

punktu N do punktu L), podczas gdy konkurencyjna enklawa

C
dostarcza Q o (odcinek od punktu L do punktu C.
Wynik ten w sytuacji oligopolu z dominujcym
przedsibiorstwem rni si znacznie od wynikw,
uzyskiwanych w sytuacjach monopolu czy konkurencji. Gdyby
dominujce przedsibiorstwo miao si zachowywa tak, jak w
sytuacji konkurencyjnej, to wyznaczyoby wielko produkcji
w punkcie, w ktrym jego koszt kracowy zrwnuje si z cen;
w wyniku, cakowit wielko produkcji w gazi wyznaczaby
punkt E na krzywej popytu. Jednake przedstawiona tu ga
wytwarza wicej produktu i po niszej cenie anieli w sytuacji,
gdyby nie istniaa konkurencyjna enklawa: jej eliminacja
pozwoliaby dominujcemu przedsibiorstwu przesun si w
gr, po krzywej popytu DD z rys. 24.2, a do punktu M,
wyznaczajcego wysz cen i mniejsz produkcj w
porwnaniu z tym, co charakteryzuje rwnowag w oligopolu z
dominujcym przedsibiorstwem.
Model oligopolu z dominujcym przedsibiorstwem
wydaje si by dobrym opisem biecej sytuacji w OPEC.
Arabia Saudyjska i jej bliscy ssiedzi (jak Kuwejt czy mniejsze
pastwa rejonu Zatoki) kontroloway okoo 60% zdolnoci
produkcyjnych OPEC. Grupie saudyjskiej nie udao si
przekona paru niewielkich, a niesubordynowanych czonkw
OPEC, by ograniczyli produkcj dla utrzymania kontroli
organizacji nad wiatowymi rynkami ropy. W 1982 r. OPEC
formalnie zadecydowaa, e Arabia Saudyjska bdzie
wyrwnujcym krajem czonkowskim; e zezwoli ona innym
krajom na wytwarzanie produkcji o wyznaczonej wielkoci,
produkcja za Arabii Saudyjskiej bdzie wyznaczana tak, by
utrzyma oficjaln cen kartelu w wysokoci 29 dol. za
baryk.
Patrzc na to przez pryzmat rys. 24.2, mona
D
powiedzie, i OPEC uzgodnia cen w wysokoci P .
Wszelkie przesunicia w wielkoci popytu rynkowego (DD)
czy te poday dostarczanej przez konkurencyjn enklaw (DD
minus dd) zostan cakowicie zamortyzowane zmianami
wielkoci produkcji dominujcego wytwrcy (Arabii
Saudyjskiej).
Rne s odmiany modelu z dominujcym
przedsibiorstwem. Wanym zjawiskiem jest przywdztwo
cenowe (price leadership), sprawowane przez dominujce
przedsibiorstwo - najwiksza firma peni tu rol sygnalizatora,
pokazujcego innym przedsibiorstwom, jaka - jej zdaniem powinna by wysoko uzgodnionej ceny oligopolowej. Stal,
papierosy, samochody czy

przetwory zboowe to przykady gazi, w ktrych wielokrotnie

w cigu ubiegych dziesicioleci dominujce przedsibiorstwa
dziaay na podobiestwo pasterza, prbujc - z punktu, w
ktrym nie byo zyskw - wypchn ceny w gr.
W wyniku przywdztwa cenowego wysokie ceny w
oligopolu mog wystpowa take i bez rozmw
telefonicznych podobnych do rozmowy Crandalla z American
Airlines. Zmowa moe by cicha. Prawdopodobnie jednak,
gdzie w cigu ostatniego dziesiciolecia, rosnca presja ze
strony konkurencji zagranicznej oraz deregulacja sprawiy, e
te ciche zmowy stay si trudniejsze. W wyniku tego bylimy
wiadkami gwatownego zmniejszenia si siy, z jak
dominujce przedsibiorstwa sprawowa mog przywdztwo
cenowe. Obnienie stopy zysku w przemyle amerykaskim,
ktre wystpio poczwszy od lat szedziesitych, moe
wskazywa na skal ilociow takiej erozji3.
Konkurencja monopolistyczna: wiele
przedsibiorstw, swoboda wejcia
Idmy dalej i dopumy przypadek, w ktrym wystpuje
wiele sprzedawcw produktw zblionych, lecz nie
identycznych. Taka struktura rynku, zbadana po raz pierwszy
przez Edwarda chamberlina, zwana jest konkurencj
monopolistyczn. Przypadek ten w znacznym stopniu
przypomina doskona konkurencj: jest wielu sprzedawcw i
nabywcw, swoboda wejcia i wyjcia, dla kadego
przedsibiorstwa ceny pozostaych s z gry okrelone. Jaka
jest wic rnica? W warunkach konkurencji monopolistycznej
produkty s zrnicowane - mona zauway, e poszczeglne
gatunki czy marki benzyny, soku pomaraczowego, maych
samochodw osobowych, chleba czy te wreszcie
wyksztacenia zapewnianego przez szko wysz rni si
nieco midzy sob. Rnice te mog by rzeczywiste (jak w
przypadku druyn pikarskich) lub te w duym stopniu
wyimaginowane (jak w przypadku aspiryny), nie ma to jednak
znaczenia. Wane jest, i zrnicowanie produktw prowadzi
do tego, e kady ze sprzedawcw staje wobec opadajcej
krzywej popytu.
Patrzc na rysunek 24.3 mona stwierdzi, i stacja
benzynowa znalaza si przejciowo w krtkookresowej
rwnowadze w punkcie G. Jej krzywa popytu d' d' jest
opadajca, poniewa dostarczany przez ni produkt rni si
nieco od produktw jakiejkolwiek innej stacji. Cen wyznacza

punkt G', przedsibiorstwo uzyskuje wic przyzwoity zysk

(jako e cena w G przewysza AC).
3

Innym wanym podejciem jest model ceny granicznej, omwiony w Problemie 7, na

kocu tego rozdziau.

Nasza stacja benzynowa nie ma jednak monopolu na

lokalizacj czy na zdolno dystrybucji. Wejcie jest swobodne,
nowe firmy mog si wic pojawi ze swym wasnym, nieco
odmiennym, produktem. Dla uproszczenia zamy take, i
koszty s takie same dla przedsibiorstw nowych i dla ju
istniejcych (wszystkie przedsibiorstwa maj wic tak sam
krzyw AC). Poniewa omawiana ga przynosi zyski,
przyciga to na rynek nowe przedsibiorstwa. Te nowo
wchodzce firmy zabieraj cz z krzywej popytu firm
starych, krzywa popytu d'd' naszego przedsibiorstwa przesuwa
si wic w lewo, do pozycji dd. Jaki jest ostateczny rezultat?
Przedsibiorstwa bd wchodzi na rynek a do momentu, w
ktrym zysk ekonomiczny (obejmujcy skadniki kosztu
alternatywnego) zostanie sprowadzony do zera. Tak oto,
dugookresowa rwnowaga typowego sprzedawcy znajdzie si
ostatecznie w punkcie stycznoci G, w ktrym dd ledwo co
dotyka krzywej AC przedsibiorstwa, lecz nigdy nie przechodzi
ponad ni. Punkt G jest take punktem dugookresowej
rwnowagi gazi, nikogo bowiem nie kusi, by wej do gazi,
nikt te nie jest zmuszany do wyjcia z niej.
Model konkurencji monopolistycznej jest kluczem do
wyjanienia istotnych cech amerykaskiego kapitalizmu.
Pierwsza z tych cech, na ktr zwrcilimy uwag w tabl. 24.1
na pocztku tego rozdziau, to w wielu skoncentrowanych
gaziach, jak si wydaje, stosunkowo niska stopa zysku, w
porwnaniu ze stop zysku, jak byby zdolny osign

monopolista czy nawet sprytny oligopolista. Rysunek 24.3

wskazuje, e te monopolistyczne zyski zabierze konkurencja, w
miar tego, jak nowe firmy tworz nowe, zrnicowane
produkty - jak Pepsi konkurujca z Coc, Newport z Kools, jak
hondy i toyoty spychaj w d ceny fordw i chevroletw.
Niektrzy obserwatorzy wskazuj na nieefektywno
konkurencji monopolistycznej. Przyjrzyjmy si raz jeszcze
punktowi G na rys. 24.3, bdcemu punktem dugookresowej
rwnowagi (i punktem stycznoci dd i AC)*. W punkcie tym
cena przewysza koszt kracowy; tak wic produkcja jest
nisza od jej poziomu w idealnych warunkach konkurencji.
Wyjania to take fakt, i nawet osigajce zerowy zysk
przedsibiorstwa dziaajce w warunkach konkurencji
monopolistycznej
s
pazernymi
sprzedawcami.
Przedsibiorstwa doskonale konkurencyjne nie troszcz si ani
troch o to, czy sprzedadz jednostk produktu mniej czy
wicej, jako e P = MC. Natomiast osigajce zerowe zyski
przedsibiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej
s jak dealerzy samochodw - zawsze chtne, by sprzeda
jeszcze jedn sztuk. Dlaczego? Albowiem ich P > MR = MC.
Krytycy konkurencji monopolistycznej argumentuj:
Gazie te s kwintesencj tego, co w kapitalizmie jest zbdne.
Mamy setki tysicy punktw sprzeday detalicznej, setki
praktycznie identycznych gatunkw mydACzy papierosw wszystko sprzedaje si po cenach znacznie przewyszajcych
koszty kracowe. Gdybymy jako mogli si pozby wierci
czy poowy tych produktw, wprowadzi standardy oparte na
paru tylko projektach czy gospodarka nie osignaby
olbrzymich korzyci?

Wspczeni badacze stwierdzaj, e na to pytanie nie

ma jednoznacznej odpowiedzi. Mwi: Dziesitkujc hordy
monopolistycznych konkurentw, mona by obniy ceny.
Lecz mgby take obniy si ostateczny poziom dobrobytu
konsumentw, jako e ludzie zostaliby pozbawieni podanej
rozmaitoci dbr. Straty nadwyki konsumenta wynikajce ze
zbyt wysokich cen s niewielkie, podczas gdy ludzie zdaj si
by skonni paci sporo za rnorodno, za to, by nie chodzi
w identycznych szarych koszulach czy jedzi identycznymi
podobnymi do pudeek samochodami.
Gdzie mona znale przykad dziaania konkurencji
monopolistycznej? By moe, najbliszym przykadem jest
detaliczny rynek benzynowy. W Stanach Zjednoczonych jest
300000 stacji benzynowych, kada z nich jest nieskoczenie
ma czci rynku oglnokrajowego. Lecz kada z nich ma
troszeczk siy rynkowej, krzywa popytu na usugi kadej z
nich jest nieco nachylona. Zrnicowanie ich produktu wynika
z lokalizacji (pooenia w pobliu czyjej codziennej trasy
podry), typu sprzedawanej benzyny, tego czy jest ona
zanieczyszczona czy te nie, a take z dodatkowo
wiadczonych usug (takich jak mycie szyb czy te sklep z
najniezbdniejszymi produktami umiejscowiony tu obok).
Mona by sdzi, e dziki owemu nieznacznemu
nachyleniu krzywych popytu stacje benzynowe bd osiga
zyski przewyszajce normalne przychody od kapitau i
zdolnoci zarzdzania. W rzeczywistoci tak nie jest, swoboda
wejcia i wyjcia reguluje poziom zyskw tak, i w dugim
okresie stacje benzynowe uzyskuj normalny poziom
przychodw.
Tak jest w sferze handlu detalicznego i w wielu
gaziach, w ktrych bariery wejcia s niewysokie i
powszechnie wystpuje zrnicowanie produktu.
B. YCIE W SALI POSIEDZE RADY DYREKTORW
W pierwszej czci tego rozdziau omwilimy rozmaite
sposoby postpowania uczestnikw konkurencji niedoskonaej,
zalene od tego, jaka jest ich liczba oraz w jakim stopniu udaje
im si porozumie. Zwrmy teraz uwag na pewne zasadnicze
spory dotyczce zachowania przedsibiorstw. Zaczniemy od
pytania, czy przedsibiorstwa rzeczywicie maksymalizuj
zyski. Uwane omwienie zasad ustalania cen przez narzut na
koszty (markup pricing) wskazuje na wystpowanie ogranicze
w deniu przedsibiorstw do osignicia zysku. Zbadamy
nastpnie Schumpeterowsk obron monopolu jako gwnego

rda innowacji w sferze nowych produktw i nowych procesw. Zakoczymy podsumowaniem wszystkich za i przeciw
niedoskonaej konkurencji.

Czy przedsibiorstwa maksymalizuj zysk

W jakim stopniu przedsibiorstwa rzeczywicie prbuj
maksymalizowa swe zyski? W jakim stopniu ich prby kocz
si sukcesem?
Nieatwo udzieli precyzyjnej odpowiedzi na te pytania.
Co najmniej tyle jest na pewno prawd: jeeli przedsibiorstwo
zupenie lekkomylnie liczy koszty i przychody, wwczas
najprawdopodobniej darwinowskie prawo przeycia najlepiej
przystosowanych wyeliminuje je ze sceny gospodarczej. A te
selekcjonujce siy wywieraj silniejszy wpyw na
przedsibiorstwa dziaajce na rynkach w wikszym stopniu
konkurencyjnych. Tym samym, eby przey, przedsibiorstwa
nie mog ignorowa wpywu swych dziaa na zyski.
Nie oznacza to jednak, e kady oligopolista czy
monopolista dy zaciekle do wycinicia ostatniego grosza
zysku z kadej transakcji. Gdy tylko przedsibiorstwo osignie
pewn si rynkow, uzyskuje zdolno realizacji innych
anieli czysta maksymalizacja zysku celw. Na przykad, gdy
przedsibiorstwo dominujce zdecyduje si ustali cen nieco
poniej poziomu maksymalizujcego zysk, moe sprzeda
wicej, nie stajc si bankrutem. Czy te gdy jego cena
ustalona jest nieco powyej ceny maksymalizujcej zysk, nadal
bdzie sprzedawa znaczne iloci produktu.
Dlaczego przedsibiorstwo moe odej od czystej
maksymalizacji zysku? Istniej dwie oglne klasy przyczyn ograniczona racjonalno oraz alternatywne cele.
Ograniczona racjonalno (bounded rationality) to
termin sugerujcy, i ludzie i firmy nie mog nieustannie si
angaowa w maksymalizacj tego czy optymalizacj owego.
Ludzie dysponuj ograniczon iloci czasu, ograniczonymi
zasobami i informacj i dlatego czsto podejmuj niedoskonae
decyzje. Konsumenci nie s w stanie znale bezwzgldnie
najtaszej gwki saaty czy galona benzyny, gdy zabraoby to
im cay ich czas. Poszukiwanie niskich cen czy bezwzgldnego
optimum wymaga korzystania z ograniczonych zasobw i
czasu. Podejmowanie decyzji, tak jak wszystkie inne
wartociowe dobra, musi by racjonowane.
Poniewa doskonaa racjonalno jest zbyt kosztowna,
ludzie i firmy musz poprzesta na decyzjach niezych.
Ponadto, w wielu powtarzalnych sytuacjach, zastosowanie
reguy kciuka - czy te uproszczonych regu decyzyjnych jest sposobem podejmowania decyzji umoliwiajcym znaczn
oszczdno czasu. Ustalanie cen przez narzut na koszty, ktre

omwimy za chwil, to przykad zastosowania zasady

kciuka, majcej swe korzenie w ograniczonej racjonalnoci.
Przedsibiorstwa nie zawsze osigaj bezwzgldnie
najwysze moliwe zyski take dlatego, e niekiedy kieruj
nimi cele alternatywne. Przypomnijcie sobie z rozdziau 20, e
w dzisiejszych wielkich korporacjach wystpuje rozdzia
wasnoci i zarzdzania. Czy jednak w takiej sytuacji zarzd nie
bdzie si znajdowa pod wpywem innych bodcw ni
akcjonariusze? Akcjonariuszy najbardziej interesuj wysokie
dywidendy i wzrost cen akcji. Zarzdzajcych za motywowa
moe ch kierowania wielkim przedsibiorstwem - podobnie
jak krlowie chc wielkich imperiw. Ponadto, mog unika
podejmowania ryzykownych inwestycji, boj si bowiem, i
gdy przedsibiorstwo poniesie straty, oni strac posady. Mog
te chcie wycisn z dochodw akcjonariuszy wysokie pace i
premie dla siebie.
Niektre z alternatywnych celw s nieszkodliwe, jednak
jeden szczeglny konflikt pomidzy zarzdem przedsibiorstwa
a
jego
wacicielami
jest
powanym
problemem
ekonomicznym. Gdy przedsibiorstwo unika podanych cho
ryzykownych inwestycji dlatego, e zarzd obawia si
moliwoci duych strat, tempo dokonywania wynalazkw i
innowacji moe ulec zwolnieniu. W wikszej skali taka awersja
do ryzyka moe opni wzrost wydajnoci i tym samym
obniy poziom ycia w kraju. Aby unikn takiego przebiegu
wydarze, polityka publiczna powinna zapewni to, by wiele
rozmaitych przedsibiorstw - mae przedsibiorstwa zagraniczne, przedsibiorstwa prywatne (ktrych akcje nie s w
publicznym obrocie giedowym - przyp. tum.) - czeka w
gotowoci, by zaatakowa rynek, gdy tylko liderzy wyka
nadmiern ostrono czy technologiczn ospao.
Stanowienie cen przez narzut na koszty (markup
pricing)
Jednym z klasycznych przypadkw odchodzenia
przedsibiorstw od czystej maksymalizacji zysku jest
stanowienie cen. Obserwacja wykazuje, e niewiele jest
przedsibiorstw, w ktrych oblicza si utargi kracowe i
kracowe koszty i na tej podstawie wyznacza si cen. W
wikszoci przedsibiorstw wyobraenie o krzywych popytu
czy o cenowej elastycznoci popytu na ich produkty jest
jedynie mgliste. Nie potrafi one elegancko i dokadnie wyznaczy optymalnej ceny i optymalnej wielkoci produkcji.
Zadanie to musi by jednak wykonane. Ceny trzeba ustali.

Tu wanie istotn rol odgrywaj koszty przecitne czy

te jednostkowe. Gdybycie mieli rozwaa problem
stanowienia cen z konsultantem zarzdu firmy, mgby on
powiedzie wam tyle: Znajd si w fotelu prezesa spki
wytwarzajcej setki produktw. Dysponujesz bardzo
przyblionymi szacunkami tegorocznej sprzeday i kosztw i
masz tylko mgliste wyobraenie o elastycznoci popytu na twe
rozmaite produkty.
Moesz zacz od prognoz sprzeday. Nastpnie
zwracasz si do specjalistw od spraw kosztw, by okrelili
przecitny koszt wytworzenia kadego z wchodzcych w gr
produktw przy pewnym standardowym czy normalnym
poziomie sprzeday. Bdzie wiele blu gowy przy ustalaniu
konkretnych liczb, wczajc w to problem podziau kosztw
cznych, ustalenia waciwego odpisu amortyzacyjnego czy
podziau rachunkw za paliwo pomidzy produkty. Z blem
gowy czy bez, ksigowi dostarcz szacunku kosztw
przecitnych.
I oto niespodzianka: Uzbrojony w informacje dotyczce
sprzeday i kosztw prawie na pewno nigdy nie wyznaczysz
swej ceny w wyniku porwnania M R i MC. Wemiesz raczej
wyliczony koszt przecitny i powikszysz go o narzut, dodajc
ustalony procent (5, 10, 20 lub 40/o kosztu przecitnego). Ta
wielko kosztyplusnarzut stanie si cen sprzeday.
Zauwa, e jeli wszystko pjdzie zgodnie z planem, cena
pokryje wszystkie koszty bezporednie i oglne, pozwoli te
przedsibiorstwu osign przyzwoity zysk.
Badacze praktyk cenotwrczych przedsibiorstw
potwierdzaj, i korporacje czsto stosuj opisan wyej
metod pobierania cen ustalanych na podstawie koszty plus
narzut. Przypadek za przypadkiem potwierdzaj, e
stanowienie cen przez narzut na koszty jest norm na
niedoskonale konkurencyjnych rynkach.
Chocia realistyczna, analiza ta jest niekompletna.
Zatrzymuje si w p drogi, nie mwic, dlaczego przecitny
narzut wynosi 40% w jednej gazi, a 5% w innej. Nie moe
nam powiedzie, dlaczego w ostatnim roku okresu wysokiego
zatrudnienia gazie wytwarzajce elazo i stal zarabiay 9% od
kapitau akcyjnego, za przedsibiorstwa naftowe zarabiay
20%. Trzeba stwierdzi, e bardziej istotne problemy popytu i
kosztw - takie jak omawiane wczeniej w tym rozdziale kryj si w podstawach kadego przypadku stanowienia cen.
Czy rozpowszechnienie stanowienia cen przez narzut na
koszty oznacza, e przedsibiorstwa nie maksymalizuj zysku?
Lub, co gorsza, e zarzdzajcy to po prostu nieruchawe

lamazary naladujce reguy, jakimi posugiwali si ich

poprzednicy? W paru przypadkach wniosek taki byby
uzasadniony. Czciej jednak stanowienie cen przez narzut na
koszty naley traktowa jako stosowanie zasady kciuka - jako
narzdzie zarzdzania bdce konsekwencj ograniczonej
racjonalnoci. W wielkim przedsibiorstwie, wytwarzajcym
dziesitki tysicy produktw, po prostu nie jest moliwe
codzienne ustalanie ceny kadego z nich. Stosujc stanowienie
cen przez narzut na koszty i zmieniajc w narzut od czasu do
czasu, przedsibiorstwo zblia si krok po kroku do
podanego celu, ktrym jest maksymalizacja zysku. Podobnie
jak pikarz nie moe wyliczy rwna toru piki przed kadym
strzaem, tak i wspczesny utalentowany dyrektor nie zawsze
moe mie na uwadze MC i MR, gdy obnia lub podwysza
narzut w poszukiwaniu wyszych zyskw.
Stanowienie cen przez narzut na koszty to tylko jeden z
przykadw tego, jak w zrozumieniu pozornie nieracjonalnego
postpowania ekonomicznego pomaga wiedza o zasadach
racjonalnoci ograniczonej, o tym, e czas podejmujcych
decyzj jest dobrem rzadkim, a informacja jest niedoskonaa.
Hipoteza Schumpeterowska
Ostatnie dwa rozdziay to litania skarg na uczestnikw
niedoskonaej konkurencji. e ceny ustalaj oni zbyt wysokie, a
poziom produkcji zbyt niski, e mog osiga zyski wysze od
normalnych i tak dalej. Teraz jednak musimy si zaj jednym
z punktw obrony, i to mocnym. Idc po linii argumentacji
wywodzcej si od Schumpetera, wielu dowodzi, e
gigantyczne korporacje i niedoskonaa konkurencja s rdem
innowacji i postpu technicznego. Schumpeter uwaa, i
niedoskonaa konkurencja, lokujc ceny powyej kosztw
kracowych, jest przyczyn nieefektywnoci, to jednak
monopole s si napdow wynalazczoci i postpu
technicznego w gospodarce kapitalistycznej.
Widzielimy ju w tabl. 24.1, e badania i rozwj (R&D)
intensywniej prowadzi si w gaziach skoncentrowanych ni w
konkurencyjnych. Klasycznym przypadkiem jest Bell
Telephone Labs. Jest to gigantyczna instytucja badawcza
dziaajca przy wsparciu najwikszego wiatowego monopolu AT&T. W cigu czterech dziesicioleci poprzedzajcych
rozpad Bell System, w Bell Labs wynaleziono - lub istotnie
przyczyniono si do wynalezienia - tranzystory i
pprzewodniki, mikrofale i wkna optyczne, magnetyczn
pami
pcherzykow
(bubble
memory)
i
jzyki
programowania, satelity i przeczniki elektroniczne. W latach

siedemdziesitych Bell Labs prowadzio 10% wszystkich

amerykaskich bada podstawowych.
Wielki wysiek skierowany na badania i rozwj da
podobne wyniki take u DuPonta, w RCA, IBM, GE, GM i w
wielu innych wielkich korporacjach.
Gdzie tu rola niedoskonaoci konkurencji? Badania i
rozwj oraz wynalazczo rni si od pozostaych dziedzin
dziaalnoci gospodarczej. S one czoowymi przykadami
wystpowania tzw. korzyci zewntrznych (external
economies). Gdy w Bell Labs wynaleziono tranzystor, korzyci
(w postaci nowych, udoskonalonych czy taszych wyrobw)
rozprzestrzeniy si szeroko po wiecie. W produkcji
japoskich odbiornikw TV, niemieckich samochodw,
amerykaskich mikrokomputerw, cyfrowych zegarkw
elektronicznych
osignito
wielkie
korzyci
dziki
tranzystorom i pprzewodnikom. Sam wynalazca, Bell Labs,
otrzyma za jedynie stosunkowo niewielk zapat pienin w
postaci opat za wynalazki.
Tranzystor nie jest przypadkiem odosobnionym.
Szczegowe badania przeprowadzone przez Edwina
Mansfielda i innych wskazuj, e przychody spoeczestwa z
wynalazkw (mierzone wartoci nowych produktw) s okoo
trzykrotnie wysze od zapaty otrzymywanej przez wynalazc.
Ta niezdolno do zebrania wszystkich owocw wynalazku
zwana jest niewsp-miernoci (inappropriability), czyli
niezdolnoci do uzyskania wszystkich korzyci pyncych z
dziaalnoci wynalazcy.
Nieodpowiednio wynagrodzenia za wynalazek - oraz
badania empiryczne wskazujce na bardzo wysokie spoeczne
korzyci z wynalazkw - wskazuj na to, e prywatne R&D s
niedofinansowane, e przeznacza si na nie zbyt mao zasobw.
Najwaniejszy obszar tego niedofinansowania w sektorze
prywatnym to badania podstawowe. Dlatego wiele pastw
dotuje znaczn cz bada podstawowych w dziedzinach
takich jak ochrona zdrowia, nauka czy technika.
Nieodpowiednio wynagrodzenia za wynalazek
wyjania take, dlaczego wielkie przedsibiorstwa z wikszym
prawdopodobiestwem podejm R&D anieli przedsibiorstwa
mae. IBM dostarcza 65% komputerw w kraju i dlatego
jakikolwiek wynalazek w dziedzinie komputerw przyniesie
korzyci przede wszystkim IBM. Firma ta jest wic silnie
motywowana do inwestowania w R&D. Motywacje maych
inwestorw s duo sabsze: gdybym wynalaz nowy napd
dyskowy, to poniewa dostarczam nieznacznej tylko czci
komputerw na rynek krajowy, znacznie trudniej byoby mi

osign z tego wynalazku zyski. Ponadto, jedynie wwczas,

gdybym mg uzyska skuteczn ochron patentow, bybym w
stanie - jako jednostka czy maa firma - zebra owoce mej
dziaalnoci wynalazczej5. Wreszcie, wielkie przedsibiorstwa
sta na ponoszenie znacznych kosztw rozwijania nowych
produktw i ich marketingu, zyskuj one tym samym przewag
ju na starcie wycigu z konkurencj o wiksz cz rynku.
Taki wanie obraz doprowadzi Jzefa Schumpetera do
wysunicia nastpujcej miaej hipotezy: Wspczesny
poziom ycia mas ewoluowa w okresie stosunkowo
nieskrpowanego dziaania wielkiego biznesu. Gdyby zrobi
list pozycji znajdujcych si w budecie wspczesnego
robotnika i obserwowa zmiany ich cen poczwszy od 1899 r.,
cen nie wyraonych pieninie, lecz w godzinach pracy
niezbdnych do zarobienia na nie - tj. ceny z kadego roku
podzielone przez coroczne godzinowe stawki pac - uderzaoby
nas tempo postpu, ktre - uwzgldniajc spektakularn
popraw jakoci - wydaje si by szybsze, nie wolniejsze, ni
byo kiedykolwiek poprzednio....
5
Pastwa dawno ju temu dostrzegay konieczno tworzenia publicznej ochrony wynalazkw. Wspczenie w Stanach Zjednoczonych udziela si patentw wynalazcom oryginalnych
wyrobw lub procesw. Posiadacz patentu ma wyczne prawo korzystania lub osigania zyskw z
opatentowanego wynalazku przez 17 lat. Udzielajc takiej wycznoci czy monopolu w cile
okrelonych okolicznociach, pastwo zwiksza odpowiednio dochodu z wynalazku i tym samym
wzmaga bodce do wynalazczoci u drobnych wynalazcw. Przykadami patentw, ktre przyniosy
sukces, s: telefon, maszyna Xeroxa, aparat fotograficzny Polaroid.

To nie wszystko. Gdy tylko przyjrze si szczegom i

zbada punkty, w ktrych postp by najbardziej widoczny, lad
prowadzi nie do drzwi przedsibiorstw dziaajcych w
warunkach relatywnie swobodnej konkurencji, lecz do drzwi
wielkich koncernw, ktre jak w przypadku maszyn rolniczych,
odpowiadaj take za znaczn cz postpu w sektorze
konkurencyjnym, i opanuje nas wstrzsajce podejrzenie, i w
wielki biznes moe w wikszym stopniu tworzy poziom ycia,
anieli powoduje jego spadek6.
Wikszy jeszcze entuzjazm wyrazi J. K. Galbraith:
..askawa
Roztropno...uczynia
wspczesne
gazie
przemysu, skadajce si z paru wielkich przedsibiorstw,
doskonaymi nieomal narzdziami pobudzania postpu
technicznego... Nie ma nic przyjemniejszego ni opowieci o
tym, i postp techniczny to wytwr niepowtarzalnego geniuszu
maych udzi zmuszonych konkurencj do wysiku umysu, by
pokona swego ssiada. Niestety, opowieci te to fikcja. Rozwj
techniki dawno sta si domen naukowca i inyniera.
Wikszoci tanich i prostych wynalazkw, mwic szczerze, ju
dokonano1.
Te miae przewidywania wstrzsny wiatem
ekonomistw. Stay si przedmiotem intensywnych bada
trwajcych latami. Na ile wytrzymay one tak skrupulatn
analiz? Po pierwsze, wszyscy przyznaj, i hipoteza
Schumpeterowska zawiera ziarno prawdy. Nie znajdziemy
lokalnego sklepu spoywczego, stacji benzynowej czy
hodowcy pomidorw wspierajcych wielkie przedsiwzicia
R&D. W roku 1972, na przykad, przedsibiorstwa zatrudniajce wicej ni 5000 pracownikw skupiay 87% R&D
finansowanych z funduszy prywatnych. Spord wierci
miliona przedsibiorstw przemysowych zatrudniajcych mniej
ni 1000 pracownikw tylko 4% miao formalne programy
R&D, miao je natomiast 90% wielkich firm.
Wprawdzie wielu przyznaje, e w malekich
przedsibiorstwach niewiele si prowadzi bada, niektrzy
jednak nie s skonni i dalej. Sceptyczni w stosunku do
hipotezy Schumpeterowskiej zwracaj uwag, i wiele
przedsibiorstw charakteryzujcych si niewielkimi udziaami
w rynku ma znaczce i realizowane z powodzeniem programy
R&D. Ponadto, gdy John Jewkes wraz ze swymi kolegami
przeledzili histori najwaniejszych wynalazkw tego wieku,
odkryli, i z laboratoriw wielkich korporacji pochodzio ich
mniej ni poowa. Waga drobnych wynalazkw potwierdzia
si ostatnimi laty, kiedy to czoowe nowe wyroby wydaway si

pojawia znikd - tak jak to byo, gdy we wczesnych latach

osiemdziesitych firma Apple Computers zapocztkowaa
rewolucj mikrokomputerow.
Zwizek pomidzy innowacjami a si rynkow jest zoony.
Olbrzymi wkad licznych wielkich przedsibiorstw w badania i
innowacje powinien zmusi do zastanowienia tych, ktrzy s
skonni lubi wielkie firmy i tych, ktrzy utrzymuj, e wielkie
rozmiary to wielkie zo. Jednoczenie jednak dzieem drobnych
przedsiwzi, firm i jednostek jest cz z najbardziej
rewolucyjnych przeomw. Aby wspiera szybkie innowacje,
kraj powinien zachowa rozmaito podej i rozwiza
organizacyjnych. Niechaj rozkwita sto idei.
6
7

J. A. Schumpeter Capitalism, Socialism and Democracy, Harper, Nowy Jork 1942, s. 81.
J.K. Galbraith American Capitalism, Houghton Mifflin, Boston 1952, s. 91.

Za i przeciw niedoskonaej konkurencji:

podsumowanie
Zanim zajmiemy si prawnymi, historycznymi i
instytucjonalnymi aspektami ustawodawstwa antytrustowego,
podsumujmy pozytywne i negatywne strony niedoskonaej
konkurencji.
Ograniczenie produkcji. Podstawowa nieefektywno
niedoskonaej konkurencji ma miejsce wwczas, gdy ceny s
ustalane zbyt wysoko w stosunku do kosztu kracowego.
Monopolista lub oligopolista zmniejsza produkcj do poziomu,
przy ktrym koszt kracowy zrwnuje si z kracowym utargiem. W punkcie tym cena przewysza koszt kracowy.
Konsumenci w zmonopolizowanej gazi pac za dobro
wicej, anieli wynosz jego koszty mierzone produkcj dbr
zaniechan w innych gaziach.
Korzyci skali. W wielu gaziach istotn rol
odgrywaj korzyci skali. Zatomizowanie przemysu
samochodowego, stalowego czy lotniczego pchnoby
przedsibiorstwa wysoko w gr, wzdu ich krzywych kosztu
przecitnego. Gdy koncentracja gazi spowodowana jest
korzyciami skali, konsumenci pac, by moe, ceny wysze
od kosztw kracowych, ceny te s jednak najprawdopodobniej
i tak duo nisze od cen w gospodarce, w ktrej kade miasto
miaoby swoj hut stali, a kady stan swojego producenta
samolotw.
Dynamika wydatkw na badania i rozwj. miaa
hipoteza Schumpeterowska gosi te, i monopole i oligopole

kieruj
duymi
i
koczonymi
z
powodzeniem
przedsiwziciami R&D. Gdybymy zatomizowali nasze wielkie przedsibiorstwa, to moglibymy doprowadzi do
rozdrobnienia wielkich krajowych prywatnych laboratoriw
R&D.

Podsumowanie
Z argumentw tych wynikaj trzy wnioski.
1. Utrzymujmy bariery dla konkurencji na minimalnym
poziomie. Najszybciej ostrze innowacyjnoci zostaje stpione
przez odgrodzenie murem przedsibiorstw i rynkw od
rzeczywistej rywalizacji lub chociaby od jej groby. Pamitaj
o tym, e co jest matk trustu. Gdy istniej faktyczni lub
potencjalni rywale, ceny spadaj, a tempo wprowadzania
lepszych wyrobw ronie.
2. Tolerujmy wielkie przedsibiorstwa, tam gdzie rozmiary
ksztatuj wymogi technologii. Gdy wystpuj znaczne
korzyci skali lub zakresu i gdy potencjalni konkurenci nie
zostali wyeliminowani przez regulacj lub protekcjonizm,
nawet najwiksze przedsibiorstwa bd zmuszone do wysiku
utrzymania si na czele przed rywalami. Niewiele jest dzi
przedsibiorstw tak duych, i mog ignorowa konkurentw.
3. Nie przeoczmy wreszcie skonnoci duych
przedsibiorstw
do
angaowania
si
w
praktyki
antykonkurencyjne. Zmowy, ktrych celem jest podniesienie
cen, s zjawiskiem czstym. Wielkie firmy podejmuj take
dziaania drapiene i wrogie wobec innych. Nic dobrego nie
mona powiedzie o przedsibiorstwach, ktre prbuj uzyska
monopol, wykupujc wszystkich swych rywali lub dziaajc na
szkod potencjalnych konkurentw.
Ten ostatni wniosek - podzielany zarwno przez
ekonomistw jak i legislatorw - wyznaczACele polityki
antytrustowej.
C. TEORIA l PRAKTYKA POLITYKI
ANTYTRUSTOWEJ
Dowiedzielimy si, w jaki to sposb rynki niedoskonale
konkurencyjne mog prowadzi do nieefektywnych poziomw
produkcji i cen. Ju od wieku polityka prbowaa ograniczy
monopole, egzekwujc prawa antytrustowe. Dla realizacji tego
celu ustawodawstwo antytrustowe powciga si rynkow w
dwojaki sposb: zakazujc pewnych rodzajw postpowania w
interesach oraz ograniczajc struktury rynkowe, ktre uwaa
si za prowadzce do antykonkurencyjnych naduy.

Skierujemy teraz uwag na t wan cz sceny polityki, na

ktrej prawo i ekonomia przez dziesiciolecia z powodzeniem
ze sob wspdziaay.
Badanie amerykaskiej polityki antytrustowej musi obj
nastpujce elementy.
Histori ustawodawstwa, np. Ustawa Shermana
(Sherman Act, 1890), Ustawa Claytona (Clayton Act, 1914),
Ustawa o Federalnej Komisji Handlu (Federal Trade
Commission Act, 1914), z pniejszymi poprawkami.
Histori procesw sdowych, zarwno inicjowanych
przez Departament Sprawiedliwoci - wielka aktywno w
okresie obu kadencji Roosevelta i sceptycyzm w latach
osiemdziesitych - jak i rosncej liczby spraw prywatnych.
Histori decyzji sdu federalnego, od 1911 stosujcego
doktryn ,,zasady rozsdku (rule of reason), potpiajcego
jedynie nieuzasadnione restrykcje handlowe; bliej dnia
dzisiejszego, pod wpywem ataku ze strony ekonomistw i
teoretykw prawa, wycofujcego si szerokim frontem z
uprzednich doktryn.
Nowe podejcie do polityki antytrustowej w latach
osiemdziesitych, podkrelajce wag wewntrznej rywalizacji
oligopolistw i sceptyczne wobec moliwoci wykorzystania
przez pastwo polityki antytrustowej dla poprawy
funkcjonowania wielkich przedsibiorstw wielonarodowych.
RAMY PRAWNE
Prawo antytrustowe jest jak olbrzymi las wyrosy z garci
nasion. Ustawy, na ktrych si ono opiera, s sformuowane tak
prosto i zwile, i mona je byo przedstawi w tabl. 24.2;
zadziwiajce, jak wiele przepisw wyroso z tak niewielu sw.
PRAWA ANTYTRUSTOWE

Ustawa Shermana (1890). Zgodnie z prawem

zwyczajowym monopole byy nielegalne od dawna. Lecz to
prawo okazao si nieskuteczne wobec fuzji przedsibiorstw i
trustw, ktrych przybywao w latach osiemdziesitych XIX
w. Nastroje populistyczne doprowadziy wtedy do uchwalenia
Ustawy Shermana.
Ustawa Shermana uczynia sprzecznym z prawem
monopolizowanie handlu oraz bezprawnym wszelkie
czenie si i konspiracj majce na celu ograniczenie
swobody handlu. Poza jednak widoczn antypati do monopolizowania, brak dowodw na to, czy ktokolwiek mia jasny
pogld, jakie to dziaania powinny by uznane za legalne, a
jakie za nielegalne.
Ustawa Claytona (1914). W celu ucilenia mglistych
intencji Ustawy Shermana oraz w celu jej wzmocnienia
uchwalono Ustaw Claytona. Stawiaa ona poza prawem
umowy o sprzeda wizan (gdy konsument zmuszony jest
kupi produkt B, jeeli chce kupi produkt A); uczynia
nielegalnymi dyskryminacj cenow i umowy o wyczno
handlow (exclusive dealings); zakazaa poczonych dyrekcji

(interlocking directorates) i fuzji tworzonych przez nabycie

akcji konkurentw. W kadym przypadku wymieniane
dziaania uznawane byy za nielegalne, jeeli mogy w istotnej
mierze ograniczy konkurencj.
Ustawa
Claytona
kada
nacisk
zarwno
na
przeciwdziaanie - przed faktem, jak i na karanie - po fakcie. W
przeciwiestwie do wczeniejszego prawa zwyczajowego,
wykorzystywanego zwaszcza przeciwko organizacjom
pracownikw, Ustawa Claytona wyczaa zwizki zawodowe
spod dziaania przepisw antytrustowych na zasadzie
specjalnego immunitetu.
Take w 1914 r. ustanowiono Federal Trade Commission,
FTC (Federaln Komisj Handlu). Gwne funkcje FTC to
niedopuszczanie do stosowania nieuczciwych metod
konkurencji i ostrzeganie przed wymierzonymi w konkurencj
fuzjami przedsibiorstw. Ma ona uprawnienia do prowadzenia
ledztwa, przesucha i wydawania polece wstrzymania i
zawieszenia dziaa. Dopiero jednak po poprawce z 1938 r.
(Wheeler-Lea) uzyskaa jedn ze swych dzisiejszych
czoowych funkcji - uprawnienia do zakazywania kamliwej i
wprowadzajcej w bd reklamy.
Gwn luk w Ustawie Claytona wypenia Ustawa
Cellera-Kefauvera (Antimerger Act) z 1950 r. Ustawa Claytona
wykluczaa fuzje wynikajce z przejcia akcji, pozostawiaa
wic luk prawn, umoliwiajc fuzj przez przejcie
majtku. Ustawa z 1950 r. luk t wypenia.
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA POLITYKI
ANTYTRUSTOWEJ:
POSTPOWANIE W INTERESACH, STRUKTURA
RYNKU l FUZJE
W cigu niemal stulecia od uchwalenia Ustawy Shermana
ekonomici i prawnicy rozwinli sposb mylenia o waciwej
roli wielkich przedsibiorstw. Star terminologi ustaw
Shermana i Claytona zastpuje dzi nacisk na kwestie
zachowa na rynku, struktury rynku, a take ogranicze fuzji.
Kad z tych spraw omwimy niej.

Postpowanie niezgodne z prawem

Najwczeniejsze decyzje antytrustowe obejmoway take te,
ktre dotyczyy legalnoci postpowania. Sdy orzeky, i
pewne rodzaje zachowa zmierzajcych do zmowy s
nielegalne per se i w tych przypadkach nie ma zastosowania
adna zasada rozsdku ani inne okolicznoci agodzce.
Najwaniejsz grup zachowa nielegalnych per se s
porozumienia pomidzy konkurujcymi przedsibiorstwami
zawierane w celu ustalenia cen, ograniczenia produkcji czy
podziau rynkw. Dziaania takie prowadz do wzrostu cen i
zmniejszenia produkcji. Nawet najostrzejsi krytycy polityki
antytrustowej nie s w stanie wskaza adnych zalet
uzgadniania cen.
Przepisy antytrustowe ograniczay take inne rodzaje
zachowa. Nale do nich:
Utrzymywanie (maintenance) cen detalicznych, kiedy to
detalici godz si nie sprzedawa po cenie niszej lub wyszej
od poziomu wyznaczonego przez producenta.
Drapieno w ustalaniu cen, kiedy to firma sprzedaje
swoje dobra poniej kosztw produkcji (rozumianych zwykle
jako koszty kracowe lub przecitne zmienne).
Umowy lub ustalenia dotyczce sprzeday wizanej, gdy
firma sprzeda wyrb A tylko wwczas, jeli nabywca kupi
wyrb B.
Dyskryminacja cenowa, gdy firma sprzedaje ten sam
wyrb po rnych cenach z przyczyn nie zwizanych z
kosztami lub napotykan konkurencj.
Czytajc ten wykaz oraz poprzedzajcy go akapit, zwrcie
jeszcze raz uwag na to, e praktyki te dotycz postpowania
firmy. Mog one dotyczy monopolu i mniejszych
przedsibiorstw; nielegalne s dziaania, nie za wielko
firmy, ktra je podejmuje.
Chocia sprawy zwizane z postpowaniem firmy
przycigaj mniejsz publiczn uwag ni sprawy zwizane ze
strukturami rynkowymi, stanowi one istotn cz polityki
antytrustowej. Prawdopodobnie najsawniejszym przykadem
jest tu zmowa producentw urzdze elektrycznych.
W roku 1961 przedsibiorstwa z gazi wytwarzajcej
urzdzenia elektryczne zostay uznane winnymi zmowy
cenowej.
Stwierdzono,
e
dyrektorzy
najwikszych
przedsibiorstw - takich jak General Electric i Westinghouse spotykali si w tym celu potajemnie w hotelach. Chocia
gwni dyrektorzy tych przedsibiorstw najwyraniej nie

wiedzieli o tym, co robi znajdujcy si oczko niej w

hierarchii wiceprezesi, wywierali na nich siln presj, by
uzyska wzrost sprzeday. Przedsibiorstwa zgodziy si
zapaci klientom znaczne odszkodowania za poniesione w
zwizku z zawyonymi opatami straty; niektrzy z dyrektorw
spdzili te pewien czas w wizieniu w zwizku z oskareniami
o przestpstwa o charakterze kryminalnym.

Chocia jest to przypadek skrajny, praktyki takie nie s

rzadkie. Kadego roku jest przecitnie pidziesit przypadkw
spraw z oskarenia federalnego i setki z oskarenia prywatnego
prowadzonych przeciwko uzgadnianiu cen lub innym rodzajom
bezprawnych zachowa.
Struktura: czy due jest ze
Najgoniejsze sprawy antytrustowe dotycz struktur, a
nie zachowania. Pojawiaj si one albo jako prby rozbicia
wielkich przedsibiorstw lub te jako posunicia
zapobiegawcze, wysuwane przeciwko proponowanym fuzjom
duych przedsibiorstw. Omwimy oba te przypadki.
We wczesnych latach XX w. bylimy wiadkami
pierwszej fali aktywnoci w ramach Ustawy Shermana. W roku
1911 Sd Najwyszy nakaza podzia American Tobacco
Company i Standard Oil na wiele odrbnych przedsibiorstw.
Potpiajc te jawne monopole Sd Najwyszy
sformuowa wak zasad rozsdku i jedynie nieuzasadnione
ograniczenia handlu (fuzje, porozumienia i tym podobne)
podpaday pod Ustaw Shermana i byy uwaane za nielegalne.
Doktryna zasady rozsdku stpia niemal cakowicie
ostrze
ataku
ustawodawstwa
antytrustowego
na
monopolistyczne fuzje przedsibiorstw; pokazaa to sprawa
U.S. Steel (1920). Chocia J. P. Morgan stworzy tego giganta
w drodze fuzji i cho w punkcie wyjcia wada
szedziesicioma procentami rynku, sd uzna, e wielko per
se nie jest wykroczeniem. W tamtych czasach, podobnie jak
dzi, sdy w wikszym stopniu szukay wykrocze przeciwko
prawu w zachowaniach wymierzonych w konkurencj anieli w
czystej monopolistycznej strukturze.
New Deal i Alcoa. Kongres stanowi prawa. Nic jednak
si nie dzieje, dopki strona prywatna lub Departament
Sprawiedliwoci nie wysun oskarenia w celu egzekucji tego
prawa. W okresie kwitncych lat dwudziestych polityka
antytrustowa przesza w stan upienia. Prawdziwa eksplozja
oskare federalnych w tej dziedzinie miaa miejsce dopiero w
kocu lat trzydziestych, kiedy to F. D. Roosevelt uczyni
Thurmana Arnolda odpowiedzialnym za polityk antytrustow.
Arnold zaj si budownictwem, przemysem szklarskim,
papierowym, cementowym i wieloma innymi.
Sprawa Alcoa (1945) bya kulminacj aktywnoci okresu
New Deal, jest to te przykad najdalej posunitej prawnej akcji
przeciwko trustom. Alcoa zdobya wynoszcy 90% udzia w
rynku, dokonaa jednak tego rodkami, ktre same w sobie nie

byy nielegalne: budujc zdolnoci produkcyjne wyprzedzajce

aktualn wielko popytu, utrzymujc niskie ceny dla zapobieenia potencjalnej konkurencji i tak dalej. Pomimo to sd
orzek, i Alcoa naruszya Ustaw Shermana. Sia monopolu,
nawet uzyskana w sposb zgodny z prawem, moe rodzi zo i
powinna by potpiona. Okres ten by jedynym, w ktrym sdy
zaczy ka nacisk na spraw struktury, nie za tylko
postpowania na rynku: zadeklarowano, e sia monopolu,
nawet jeli nie wie si z nielegalnym postpowaniem, jest
nielegalna.
Rozwj wydarze w ostatnim okresie. Poczwszy od
szczytowego punktu w 1945 r. nastpuje w sferze docieka
prawnych i w teorii ekonomii cigy odwrt od wrogoci wobec
monopolizacji, ktrej bylimy wiadkami w sprawie Alcoa.
Bardzo niewiele byo ostatnimi laty wielkich spraw
wytoczonych przez rzd - dokadnie rzecz biorc, jedynie dwie
wiksze sprawy antytrustowe (tj. z artykuu 2 Ustawy
Shermana) wytoczy rzd w cigu ostatniego dziesiciolecia.
Spraw IBM, ktrej celem by podzia gigantycznej firmy
komputerowej na trzy mniejsze przedsibiorstwa, umorzono w
roku 1982, po trzynastu latach postpowania prawnego - a by
to tylko przecitny czas prowadzenia sprawy z art. 2 Ustawy
Shermana!
Sprawa
AT&T
zakoczya
si
ugod
(porozumieniem stron). Rok 1984 by pierwszym rokiem
poczwszy od roku 1934, w ktrym nie bya przeprowadzona
adna wiksza sprawa antytrustowa wytyczona przez rzd.
Omwienie tych dwch spraw pozwoli odkry istot
wspczesnego sposobu mylenia o strukturalnej polityce antytrustowej.
Sprawa AT&T. A do 1983 r., AT&T praktycznie miaa
monopol na rynku telekominikacyjnym. Obsugiwaa 95%
wszystkich pocze dugodystansowych, 85% wszystkich linii
lokalnych oraz sprzedawaa wikszo krajowych urzdze
telefonicznych. Kompleks przedsibiorstw bdcych w posiadaniu AT&T obejmowa: Bell Telephone Labs, Western
Electric Company i 23 centrale Bella. Kompleks ten nazywano
czsto Bell System.
Od czasu wynalezienia telefonu w roku 1876
przedsibiorstwo zaoone przez Aleksandra Grahama Bella
powicio na obron przed oskareniami antytrustowymi
niemal tyle lat, ile na produkcj telefonw. Dwa wczeniejsze
oskarenia wytoczone przez rzd miay dla przedsibiorstwa
ograniczone skutki.

W roku 1974 Departament Sprawiedliwoci wysun

jeszcze jedno, dalej idce oskarenie. Zarzuci AT&T, e: (a)
uniemoliwiaa konkurencyjnym firmom obsugujcym
poczenia midzymiastowe (jak MCI) przyczenie do central
lokalnych oraz (b) utrudniaa innym producentom urzdze
sprzeda wyposaenia telekomunikacyjnego abonentom i
przedsibiorstwom Bella. Istotnym argumentem prawnym i
ekonomicznym byo wykorzystywanie przez Bella monopolu
na obszarze lokalnych pocze telefonicznych do jego
rozszerzenia na rynki pocze zamiejscowych i urzdze
telefonicznych.

Bell przyj dwie linie obrony. W pierwszej (jak to czsto

czyni oskareni) zaprzecza wielu punktom oskarenia lub
kwestionowa
ich
istotno.
Drugim
elementem
zakwestionowania oskarenia byo stwierdzenie, e system
telefoniczny w USA jest najlepszy na wiecie dokadnie
dlatego, e Bell posiada praktycznie cay system telefoniczny w
Stanach Zjednoczonych i operuje nim. Zgodnie z tokiem
rozumowania podobnym do hipotezy Schumpeterowskiej
AT&T dowodzia, e zasig Bell System sprawiaj, i taki
stopie monopolizacji jest ,,rozsdny w obszarze usug
telefonicznych.
Wynik by najdziwniejszym wydarzeniem, jakiego
kiedykolwiek bylimy wiadkami. Postpowanie antytrustowe
toczyo si w sposb niekorzystny dla AT&T. Prawdopodobnie
firma obawiaa si, e jeli przegra spraw federaln, bdzie
cigana z tytuu masy prywatnych spraw antytrustowych.
AT&T dosza take do wniosku, e pora na uczestnictwo w
wyaniajcym si rynku usug informacyjnych.
Dlatego te kierownictwo Bell System zdecydowao si
zgodzi na podzia gigantycznej korporacji w sposb dokadnie
wychodzcy naprzeciw propozycjom rzdu, a nawet na nieco
wicej. Lokalne przedsibiorstwa Bella zostay odczone od
AT&T, a na pocztku 1984 r. zostay przegrupowane w siedem
wielkich holdingw regionalnych. AT&T zachowaa sw
dziaalno w sferze pocze dugodystansowych, jak te Bell
Labs (organizacj badawcz) oraz Western Electric (producenta
urzdze). Jej wielko, mierzona wielkoci aktyww, zostaa
jednak zmniejszona o 80%.
Porozumienie z AT&T jest, w pewnej mierze,
zwycistwem
konkurencji
pozwalajcym
lokalnym
przedsibiorstwom
telefonicznym
swobodniej
dobra
urzdzenia. Konsumenci bd mogli swobodniej dokonywa
wyboru spomidzy alternatywnych dostawcw pocze
zamiejscowych. AT&T nie bdzie ju wicej moga
wykorzystywa swego monopolu na lokalny franchising w celu
blokowania rywali.
Wielu ekonomistw podaje jednak w wtpliwo
zasadno projektu nowej struktury. Czy w rozczonkowanej
gazi dojdzie do zmniejszenia si R&D? Czy jako usug si
pogorszy? Czy w wiecie, w ktrym liczne przedsibiorstwa
odpowiedzialne s za elektryczne i akustyczne parametry
telekomunikacji, wadliwe poczenia i zakcenia wrc do
poziomu z lat dwudziestych i trzydziestych, gdy interes
wszystkich jest interesem niczyim? Dopiero nadchodzce lata

dadz odpowied na te pytania; a take ogln ocen

ekonomicznej sensownoci tego rozwizania.
Sprawa IBM. Drug wielk spraw antytrustow
ostatnich lat byo wytoczone przez rzd postpowanie, majce
na celu podzia IBM. Rzd rozpocz spraw w 1969 r.,
oskarajc IBM o zamiar monopolizacji i zmonopolizowanie...
rynku komputerw cyfrowych oglnego zastosowania. Rzd
zarzuca, i IBM ma dominujc pozycj na rynku (76% rynku
w roku 1967); utrzymywa ponadto, i IBM stosowa wiele
chwytw uniemoliwiajcych konkurencj ze strony innych
firm. Wymienione wykroczenia przeciwko konkurencji
obejmoway: ustalanie cen w sposb wizany (tie-in pricing),
ceny tak niskie, by zniechci do wejcia na rynek,
wprowadzenie nowych produktw w celu obnienia
atrakcyjnoci wyrobw innych przedsibiorstw.
IBM z determinacj i wigorem przystpi do odpierania
zarzutw w sprawie wytoczonej przez rzd (jak te w masie
spraw prywatnych). Postpowanie z oskarenia rzdowego
toczyo si przez trzynacie lat. Zasadnicz lini obrony IBM
byo twierdzenie, e rzd chce bardziej kara za sukces ni za
dziaanie przeciwko konkurencji. Podstawowy dylemat w tego
typu sprawach sformuowano przejrzycie w trakcie sprawy
Alcoa: Przedsibiorstwo zmuszone do konkurencji i
odnoszce w tej konkurencji sukcesy nie powinno by karane,
gdy wygrywa. IBM utrzymywaa, e rzd wanie co takiego
robi - karzc firm, ktra trafnie dostrzegaa olbrzymie
moliwoci tkwice w rewolucji komputerowej i zdominowaa
ga dziki swym wyszym umiejtnociom, przezornoci i
przedsibiorczoci.
IBM zapewnia sobie, pomidzy rokiem 1968 a 1979,
dugi acuch zwycistw i porozumie w prywatnych sprawach
antytrustowych. Gdy wadz przeja administracja Reagana,
kierujcy polityk antytrustow Wiliam Baxter dokona
ponownej analizy sprawy, a bomba wybucha na pocztku 1982
r., gdy rzd wycofa spraw, uznajc j za nieuzasadnion.
Nie podano szczegowego uzasadnienia umorzenia sprawy,
wydaje si jednak najprawdopodobniejsze, e wynikao to z
nowego podejcia do polityki antytrustowej przyjtego przez
Baxtera (patrz niej); kad on nacisk na wewntrzn zdolno
przedsibiorstw do konkurowania i by szczeglnie sceptyczny
w stosunku do atakw pastwa na praktyki przedsibiorstw
sprzyjajce obnianiu cen.
Prywatne sprawy antytrustowe. Do tej pory
rozwaalimy rzdowe dziaania antytrustowe. Wyjtkow

cech rozwoju wydarze w ostatnich latach bya dominacja

prywatnych antytrustowych postpowa prawnych. Zgodnie z
prawem strona prywatna moe wytoczy spraw o
odszkodowanie za poniesione straty. Jeeli wygra, otrzymuje
odszkodowanie w wysokoci trzykrotnej straty oraz zwrot
poniesionych kosztw w uzasadnionej wysokoci.
W ramach tych moliwoci rosa aktywno strony
prywatnej w wytaczaniu spraw o zamanie przepisw
antytrustowych. W pierwszych dziesicioleciach tego wieku
liczby antytrustowych spraw rzdowych i prywatnych byy
mniej wicej rwne. W kocu lat siedemdziesitych jednak,
strony prywatne wytaczay ponad tysic spraw rocznie, a rzd
wytacza ich mniej wicej pidziesit. Odszkodowania tak
wysokie, jak 1,8 mld w sprawie przeciw AT&T uczyniy t gr
wart wieczki.
Problemy wice si z prywatyzacj prawa
antytrustowego dopiero zaczynaj by przedmiotem dyskusji. Z
jednej strony moliwo procesu o odszkodowanie wynoszce
miliard dolarw z pewnoci musi hamowa potencjalne
zmowy - pod tym wzgldem przestrzeganie prawa
antytrustowego jest prawdopodobnie wzmocnione. Lecz do
tego stopnia, w jakim obecne prawa antytrustowe s
nieracjonalne (o czym dzi przekonanych jest wielu
ekonomistw), ta armia prywatnych oskarycieli pomaga
jedynie w cilejszym wykonaniu kiepsko zaprojektowanych
przepisw prawnych. Niektrzy zatroskani naukowcy sdz
obecnie, e odszkodowanie w wysokoci trzykrotnej straty to
zbyt wiele i e powinno ono zosta obnione.
Fuzje: prawo i praktyka
Przedsibiorstwa mog uzyska si rynkow przez
wzrost (reinwestujc zyski i budujc nowe fabryki). O wiele
atwiejszym sposobem zwikszenia udziau w rynku, czy te
po prostu powikszenia swych rozmiarw, jest jednak fuzja z
innym przedsibiorstwem.
Fuzje poziome - czenie si przedsibiorstw tej samej
gazi - s zakazane, zgodnie z Ustaw Claytona, jeli ich
skutkiem moe by istotne ograniczenie konkurencji.
Precedensy prawne oraz wytyczne Departamentu Sprawiedliwoci w sprawie fuzji z 1982 i 1984 r. rozjaniaj t mglist
norm. Zgodnie z owymi wskazwkami gazie podzielono na
nie skoncentrowane, umiarkowanie skoncentrowane i wysoce
skoncentrowane. W dwch ostatnich typach gazi fuzje bd
kwestionowane nawet w tych przypadkach, w ktrych
wchodzce w gr przedsibiorstwa maj umiarkowane udziay

w rynku. Na przykad, jeeli w wysoce skoncentrowanej gazi

przedsibiorstwo z dziesicioprocentowym udziaem w rynku
wchania inne z udziaem w wysokoci 2,5% lub wikszym,
Departament Sprawiedliwoci prawdopodobnie zakwestionuje fuzj.
Fuzje pionowe - czenie si dwch przedsibiorstw
dziaajcych na rnych etapach tego samego procesu
produkcyjnego; przykadem z ostatniego okresu jest
wykupienie przez IBM czci firmy Intel, producenta mikroprocesorw. Przez wikszo czasu, ktry upyn od
uchwalenia Ustawy Cellera-Kefauvera w 1950 r. sdy
postpoway wobec fuzji pionowych twardo. Zwracay one
uwag gwnie na to, e fuzja moe prowadzi do umw o
wycznoci handlu (exclusive dealings), mniej za troszczyy
si o to, czy integracja pionowa wynika z faktycznej
efektywnoci wsplnego dziaania.
Stanowisko to zmienio si w ramach wytycznych z 1982
i 1984 r. dotyczcych fuzji. Wytyczne te w znacznym stopniu
zagodziy stosowanie prawa w odniesieniu do fuzji
pionowych.
Jest
take
trzeci
rodzaj
fuzji,
obejmujcy
przedsibiorstwa w gaziach nie powizanych ze sob tworzenie konglomeratw. W ramach takich fuzji
przedsibiorstwo chemiczne czy stalowe moe wykupi
przedsibiorstwo naftowe czy te przedsibiorstwo dziaajce
w wielu dziedzinach (podobne do IT&T) moe chcie
wzbogaci swj arsena (o sie hoteli, wypoyczalni
samochodw czy cokolwiek innego).
Krytycy konglomeratw zwracaj uwag na dwie
sprawy. Po pierwsze, zauwaaj, e - czciowo na skutek fuzji
- koncentracja majtku znajdujcego si w posiadaniu
najwikszych przedsibiorstw rosa w tym stuleciu nieustannie.
Rysunek 24.5 przedstawia szacunek udziau majtku
nalecego do dwustu najwikszych przedsibiorstw. Te
niekompletne dane pokazuj, i udzia majtku nalecego do
dwustu najwikszych wzrs od okoo jednej trzeciej w roku
1910 do 61% w 1982 r. Dane pozwalajce porwna rne
okresy wygldaj zastraszajco doprowadziy zaniepokojon
Federaln Komisj Handlu do zapisania par lat temu, e:
wielkie korporacje zapanuj w kocu nad krajem. W roku
1984 poziome fuzje w przemyle naftowym doprowadziy
wielu czonkw Kongresu do wysunicia propozycji moratorium na okres, w ktrym zbadano by kwestie ekonomiczne (po
raz n-ty).

Obserwacja koncentracji majtku moe wprowadzi w

bd. Wzrost tej koncentracji nie oznacza wzrostu stopnia siy
monopolu, gdy przedsibiorstwa mog ze sob konkurowa,
kusujc na terytorium innych. AT&T wkracza w przemys
komputerowy, jednoczenie IBM zajmuje si elektroniczn
transmisj informacji i danych. Waciwsze byoby
stwierdzenie, e powysze dane wskazuj na to, i w coraz
mniejszej liczbie rad dyrektorw podejmuje si decyzje
kierujce amerykaskim przemysem, a ta tendencja do
centralizacji wadzy i podejmowania decyzji zakca spokj
niektrych badaczy i zwolennikw populizmu.
Druga kwestia stawiana przez krytykw konglomeratw
wie si z pierwsz. Fuzje te wydaj si nie suy adnemu
celowi. S, by moe, rodzajem pokera, w ktry gra si w
salach konferencyjnych, by rozerwa dyrektorw znudzonych
nadzorowaniem swych mczcych operacji w przemyle
stalowym czy chemicznym. I jest tu pewna racja: co ma
wsplnego przemys lotniczy z pakowaniem misa? Co za
maszyny do pisania z pigukami antykoncepcyjnymi? A co
leasing komputerw z dziaaniem pasaerskiego transportu
autobusowego?
Konglomeratom nie brak obrocw. Twierdzi si, e s
one rdem dobrego nowoczesnego zarzdzania. Co

waniejsze, niektrzy dowodz, e przejcia firm, podobnie jak

bankructwa, to jeden ze sposobw usuwania sprchniaych
drzew w tej gospodarczej walce o przetrwanie.
Ekonomici nie osignli porozumienia co do zalet i wad
fuzji konglomeratowych. adne z bada nie wykazao wielkich
korzyci ani te kosztw. Tak wic, by moe, najlepszym
postpowaniem jest dokadna obserwacja tych fuzji.
Nowe kierunki: liczy si tylko efektywno?
Zarzucenie federalnej sprawy antytrustowej przeciwko
IBM oraz wytyczne w sprawie fuzji zaznaczaj pocztek
nowego rozdziau w amerykaskiej polityce antytrustowej.
Podejmujc te kroki, prawo antytrustowe porzucio wikszo
ze swej dawnej, populistycznej troski o to, by pooy kres
nagromadzeniu wielkich kapitaw ze wzgldu na bezradno
jednostki wobec nich (cytowane z wyroku w sprawie Alcoa).
W latach osiemdziesitych prawa antytrustowe zostay
nakierowane na jeden cel - popraw efektywnoci
gospodarczej; a jeeli wielkie jest efektywne, wielkie powinno
wada.

Co doprowadzio do takiego rozwoju wydarze?

Najwyraniejszy, by moe, bodziec do tej zmiany wyrasta z
rozwoju teorii ekonomii. Ekonomici, badajc rozmaite
struktury gospodarcze, stwierdzili, e wynikw gospodarczych
nie mona przewidzie na podstawie analizy struktur
rynkowych. Niektre z najbardziej skoncentrowanych rynkw komputery, telekomunikacja, produkcja samolotw charakteryzuj si take najwiksz innowacyjnoci. Po
monopolu oczekuje si utrzymywania wysokich cen.
Wymienione gazie naleay natomiast do tych, w ktrych
ceny obniay si w porwnaniu z pozostaymi.
Widzimy tu ni prowadzc nas z powrotem do hipotezy
Schumpeterowskiej.
Przedsibiorstwa
w
gaziach
skoncentrowanych
mog
wprawdzie
osiga
pewne
monopolowe zyski, mog jednak przeznacza te zyski na
inwestycje w badanie i rozwj oraz na osignicie szybszego
tempa obniki kosztw. Jeeli - jak utrzymuj Schumpeter i
Galbraith - postp techniczny rodzi si w wielkich firmach lub
nawet w monopolach, byoby krtkowzroczne zarzyna t kur
znoszc zote jajka. Jak pisze Lester Thurow z MIT: Miliony
wydane na spraw IBM zostayby wydane w lepszy sposb,
gdyby reinwestowano je w badania i rozwj, w utrzymanie
pozycji Ameryki jako Numeru l w dziedzinie komputerw.
Inny kierunek mylenia w ramach dzisiejszych
rewizjonistycznych pogldw antytrustowych dotyka samej
natury konkurencji. Wielu doszo do wniosku, e intensywna
rywalizacja zakwitnie nawet na wysoce skoncentrowanych
rynkach, jeeli tylko niemoliwa bdzie zmowa. I tak, sowami
jednego z naukowcw (dzi sdziego federalnego), Richarda
Rosnera z Chicago: ..Jedynymi prawdziwie jednostronnymi
dziaaniami, dziki ktrym przedsibiorstwa mog uzyska lub
utrzyma wadz monopolow, s albo popenienie oszustwa
wobec Urzdu Patentowego, albo wysadzenie fabryki
konkurenta; a oszustwo i przemoc, oglnie rzecz biorc, s
odpowiednio karane w ramach innych przepisw9.
Zgodnie z tym pogldem, jedynym uzasadnionym celem
ustawodawstwa antytrustowego powinno by zastpienie
istniejcych przepisw prostym zakazem porozumie - jawnych
lub cichych - ograniczajcych bez powodu konkurencj.
To nowe podejcie do polityki antytrustowej przyja
administracja Reagana, kiedy to - od roku 1981 - Wydziaem
Antytrustowym rzdzi Wiliam Baxter ze Stanford. W okresie
tym dwie wielkie sprawy antytrustowe zostay albo zakoczone
porozumieniem lub umorzone; ogoszono zbir liberalnych
wytycznych w sprawie fuzji; rzd zaproponowa zagodzenie

przepisw dotyczcych ustalania cen i innych porozumie

pionowych; wiele toczcych si spraw szybko umorzono. Jak w
przypadku wielu innych reform ery Reagana, zbyt wczenie, by
stwierdzi, czy bd one miay charakter trway czy te, jak te z
ery poprzemysowej lat dwudziestych, zostan zastpione
nowym okresem populistycznego zapau.
8

R. A. Rosner Antitrust Law: An Economic Prospectus, University of Chicago Press,

Chicago 1976, s. 212. Ksika ta, wraz z pracami Roberta Borka, Williama Baxtera i Williama
Landesa miaa wielki wpyw na ksztatowanie nowego klimatu w sposobie mylenia o polityce
antytrustowej.

PODSUMOWANIE
A. Przypadki niedoskonaej konkurencji
1. Pomidzy biegunowymi skrajnociami czystego
monopolu i doskonaej konkurencji ley caa gama rodzajw
niedoskonaej konkurencji. Ktry z tych rodzajw rozmija si
w konkretnym przypadku, zaley od dwch gwnych
czynnikw: (a) jak istotne s bariery dla konkurencji i korzyci
skali oraz (b) w jakim stopniu wystpuje wchodzenie w zmowy
pomidzy uczestnikami niedoskonaej konkurencji.
2. Gdy bariery dla konkurencji ustawione s wysoko i
gdy jednoczenie wystpuje pena zmowa, wynikiem jest
oligopol (wchodzcy w zmow): przypadek taki prowadzi do
relacji pomidzy cen i iloci podobnej do wystpujcej w
gazi monopolistycznej.
3. Powszechniejszym przypadkiem jest oligopol z
dominujcym przedsibiorstwem. Tu, pojedyncze wielkie
przedsibiorstwo maksymalizuje swe zyski przy zaoeniu, e
kade z przedsibiorstw konkurencyjnego marginesu dy do
maksymalizacji zysku bez wchodzenia w zmow. Ta struktura
prowadzi do niszej ceny i wikszej produkcji ni model
czystego monopolu.
4. Ostatni przypadek to konkurencja monopolistyczna,
charakteryzujca wiele gazi handlu detalicznego. Widzimy tu
wiele maych firm, przy pewnym zrnicowaniu jakoci
produktw (jak w przypadku gatunkw benzyny czy
papierosw). Wystpowanie zrnicowania produktw
sprawia, e kada firma staje wobec opadajcej krzywej popytu
dd. W dugim okresie swoboda wejcia obnia zyski, a
rwnowaga w tych gaziach ustala si tam, gdzie krzywe AC
przedsibiorstw styczne s do ich krzywych popytu dd. Przy tej
rwnowadze w punkcie stycznoci ceny przewyszaj koszty

kracowe, lecz ga wykazuje wiksze zrnicowanie ni w

warunkach konkurencji doskonaej.
B. ycie w sali posiedze rady dyrektorw
5. Analityczne modele oligopolu nie mog uchwyci
wielu instytucjonalnych szczegw wystpujcych we
wspczesnym kapitalizmie amerykaskim. Kluczowe pytanie,
jakie mona zada, brzmi - czy rzeczywicie przedsibiorstwa
zawsze d do maksymalizacji zyskw. W warunkach
konkurencji doskonaej ci, ktrzy zbytnio odstpi od
konkurencyjnego ustalania cen, zostan wyeliminowani. Przy
niedoskonaej konkurencji istnieje natomiast dostateczna
przestrze dla wikszej dowolnoci.
Jedn z granic maksymalizacji zysku wyznacza hipoteza
o ograniczonej racjonalnoci. Hipoteza ta uznaje fakt, i
podejmowanie decyzji kosztuje, tak wic zarzdzajcy mog
podejmowa decyzje mniej doskonale, stosujc czsto regu
kciuka, by oszczdza swj czas. Ponadto, w wielkich
korporacjach wystpuje rozbieno interesw wacicieli i
zarzdzajcych. Ci ostatni mog chcie unika zbdnego
ryzyka, dy do zwikszenia firmy lub te paci sobie hojnie.
6. Wany przykad odejcia od czystej maksymalizacji
zysku znajdujemy w zjawisku ustalania cen przez narzut na
koszty (markup pricing). Przedsibiorstwa niemal nigdy nie
dokonuj bezporedniego porwnania MC i MR. Ustalaj raczej
ceny przez narzut na koszty - stosuj regu kciuka,
doliczajc do kosztw produkcji pewien ich procent.
7. Podczas gdy monopol i oligopol prowadz do ceny
wyszej od kosztu kracowego, a tym samym do
nieefektywnoci gospodarczej w krtkim okresie, hipoteza
Schumpeterowska dowodzi, e ta tradycyjna teoria jest
krtkowzroczna. Monopole i oligopole s rdem wzrostu
gospodarczego i innowacji, zgodnie z tym pogldem, podzia
wielkich przedsibiorstw wprawdzie w krtkim okresie obniy
ceny, lecz, by moe, spowoduje ich wzrost w okresie dugim,
w miar jak postp techniczny ulegnie spowolnieniu.
C. Teoria i praktyka polityki antytrustowej
8. Polityka antytrustowa to gwny sposb, w jaki
polityka ogranicza potencjalne naduycia ze strony wielkich
przedsibiorstw. Polityka ta wywodzi si z ustawodawstwa, z
ustaw takich, jak Ustawa Shermana (1890) i Ustawa Claytona
(1914). Gwne cele polityki antytrustowej to: (a) zakaza
dziaalnoci przeciwko konkurencji; dotyczy to m.in.

uzgodnie dotyczcych ustalania cen lub podziau obszarw

dziaania, dyskryminacji cenowej, porozumie o sprzeday
wizanej; (b) zama struktury monopolistyczne; w dzisiejszej
teorii prawa s to struktury dysponujce nadmiern wadz na
rynku (wielki udzia w rynku) oraz podejmujce dziaania
skierowane przeciw konkurencji, jak np. eliminowanie
konkurentw.
9. Oprcz ogranicze nakadanych na dziaania
przedsibiorstw istniejcych, prawo antytrustowe zapobiega
fuzjom, ktre osabiyby konkurencj. Wspczenie, gwnym
rdem troski s fuzje poziome (pomidzy przedsibiorstwami
tej samej gazi), za mniej niepokojce uwaa si natomiast
fuzje pionowe i konglomeratowe.
10. Polityka antytrustowa bya w ostatnich dwch
dziesicioleciach pod silnym wpywem myli ekonomicznej.
W wyniku tego, w latach osiemdziesitych polityka ta skupiaa
si niemal wycznie na zwikszeniu efektywnoci, lekcewac
dawniejsze
populistyczne
zainteresowanie
wielkimi
rozmiarami jako takimi. Ponadto, wiele osb sdzi, e w
dzisiejszej gospodarce - przy intensywnej konkurencji ze
strony producentw zagranicznych oraz w gaziach
poddanych ostatnio deregulacji - polityka antytrustowa
powinna si skupia przede wszystkim na zapobieganiu
zmowom, takim jak dotyczca uzgadniania cen.
WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Podaj przykady postpowania przedsibiorstw
wiadczce o tym, e rzeczywicie d one do maksymalizacji
zyskw. Przytocz par oczywistych wyjtkw.
2. Zamy, e kierujesz firm komputerow. Jakby
postpowa w celu maksymalizacji zysku? Czy zastosowaby

podejcie marginalne (prbujc oszacowa swe MC i MR)?

Czy te skaniaby si do ustalania cen z narzutem (ustalajc
cen jako koszt przecitny plus procentowy narzut)? Poka
zalety i wady tych podej.
3. Przedsibiorstwa niemal nigdy nie ustalaj cen
zrwnujc utarg kracowy z kosztem kracowym. W jaki
sposb przedsibiorstwa ustalaj ceny? Czy potrafisz broni
racjonalnoci faktycznego sposobu postpowania przedsibiorstw przy ustalaniu cen?
4. Tragedi wikszoci gazi charakteryzujcych si
konkurencj monopolistyczn nie s wcale nadmierne zyski.
Jest ni raczej brak zyskw oraz nadmierne wysokie ceny
wywoane trwonieniem zasobw na nisk produkcj.
Wyjanij, co autor mg przez to rozumie, posugujc si
pojciem dugookresowej rwnowagi przedstawionej na rys.
24.3. Przedstaw obron konkurencji monopolistycznej,
pokazujc, jak dziki niej dochodzi do wikszego
zrnicowania produktw.
5. Naiwne s prby rozbicia monopoli, nawet na kilka
efektywnie konkurujcych jednostek, poniewa podstawow
przyczyn monopolu jest prawo malejcych kosztw przy
masowej produkcji oraz dlatego, e kilku konkurentw to w
adnym razie nie do, by skopiowa sposoby stanowienia cen
charakterystyczne dla doskonaej konkurencji. Rozwa obie
czci tego stwierdzenia.
6. IBM nie jest za dlatego tylko, e jest wielka.
Rozwa to stwierdzenie, zwaszcza w odniesieniu do hipotezy
Schumpeterowskiej.
7. Czsto dzieje si tak, e dziaajcy ju na rynku
oligopolici czy monopolici musz rwnie bacznie zwraca
uwag na potencjalnych, jak i na faktycznych rywali. W zadaniu
tym pokaemy, jak ta sprawa moe ogranicza monopol.
Rysunek zamieszczony niej przedstawia konwencjonalne
zagadnienia monopolu, ktrego rozwizaniem przy braku
rywali jest cena PM i ilo QM.
Zamy teraz, e przedsibiorstwa, ktre potencjalnie mog
wej na rynek, mogyby wytwarza po staych kosztach i
sprzedawa po cenie PL. Czy dostrzegasz, jak wpynie to na
popyt netto na wyrb monopolisty (krzywa dd na rys. 24.2)?
Jaka jest cena maksymalizujca zysk monopolisty, jeli wzi
pod uwag zagroenie wejciem? Czy, mwic inaczej, istnieje
cena graniczna, ktrej monopolista nie odway si osign lub
przekroczy w obawie przed utrat zyskw co do grosza?
Dlaczego monopolista bdzie utrzymywa cen poniej PL, a
produkcj powyej QL?

8. Dwa wakie podejcia do polityki antytrustowej

mona scharakteryzowa sowami struktura i
postpowanie. Pierwsze zwraca uwag tylko na struktur
gazi (na przykad na koncentracj przedsibiorstw); drugie na
zachowanie przedsibiorstw (np. uzgodnienie cen).
Dokonaj przegldu rnych przepisw i przypadkw,
zwracajc uwag na to, ktre dotycz zachowa, a ktre
struktury. A co z nowymi wytycznymi w sprawie fuzji? Jakie
s zalety i wady tych podej?
9. Departament Sprawiedliwoci prbowa zaskary
pana Crandalla z American Airlines za jego propozycj
podniesienia cen. Prba zakoczya si niepowodzeniem, gdy
usiowania Crandalla byy nieudane, nie doszo te do adnej
monopolizacji. Czy zgadzasz si z takim orzeczeniem?

Dodatek do rozdziau 24

WOJNA GOSPODARCZA l TEORIA GIER

ycie gospodarcze wypeniaj sytuacje, w ktrych
ludzie, czy przedsibiorstwa albo pastwa tocz walk o
dominacj na danym obszarze. Wewntrz analizowanych przez
nas w tekcie niniejszego rozdziau oligopoli wybuchaj
niekiedy wojny ekonomiczne. W poprzednim stuleciu

obserwowano tego typu rywalizacj, kiedy to Vanderbilt i

Drew przecigali si w obnianiu stawek przewozowych na
prowadzonych przez nich rwnolegle liniach kolejowych.
Ostatnimi laty, People Express prbowaa znci klientw
korzystajcych z usug wikszych od niej rywali, oferujc
taryf daleko nisz od obowizujcego powszechnie poziomu.
A wiksze linie lotnicze, takie jak American czy United,
musiay zadecydowa, jak na to reagowa, a take jak People
zareaguje na ich reakcje, i tak dalej.
Sytuacje takie, w ktrych dwoje lub wicej ludzi czy
przedsibiorstw wybiera strategie oddziaywujce wzajemnie
na kadego z uczestnikw, stanowi istot problemw
analizowanych przez teori gier. Teoria ta, brzmica niekiedy
frywolnie ze wzgldu na terminologi zaczerpnit z szachw,
bryda lub sztuki wojennej, jest w istocie pena znaczenia, a
rozwinita zostaa gwnie przez Johna von Neumanna (19031957), matematycznego geniusza wgierskiego pochodzenia.
Tu jedynie zarysujemy oglne pojcia zwizane z teori
gier. Zacznijmy od przeanalizowania dynamiki obniania cen,
pokazanej na rys. 24.D.1.

Nowojorski dom towarowy Macy's zwyk si reklamowa

w nastpujcy sposb: Sprzedajemy o 10% taniej.
Rywalizujcy natomiast z nim Gimbels reklamowa si: Nie
uda si sprzeda taniej ni my. Pionowe grube strzaki
pokazuj obniki cen dokonywane przez Macy's, poziome
strzaki przedstawiaj strategi firmy Gimbels - odpowiadania
na kad obnik cen takimi samymi obnikami.
ledzc przebieg reakcji i kontrreakcji, mona zobaczy, e
ten typ rywalizacji skoczy si zrujnowaniem obu stron, przy

cenie rwnej zeru. Dlatego, e jedyn cen zgodn z obiema

strategiami jest cena zerowa: 90% zera rwne jest zeru.
W kocu jednak Macy's idzie po rozum do gowy i zdaje
sobie spraw, e gdy obniy sw cen P1, cena P2 firmy
Gimbels nie pozostanie na dotychczasowym poziomie, lecz
take si obniy. To jedynie krtkowzroczno, gdy si uwaa,
e mona na duej przebi cen rywala. Wkrtce wic Macy's
zda sobie spraw, e obie firmy dziel si rynkiem. I
rzeczywicie, gdyby byo tylko dwch sprzedawcw i adnych
przepisw antytrustowych, obie firmy mogyby wej w
zmow, by podnie cen do poziomu monopolowego
maksymalizujcego ich czny zysk.
Gdy firma zaczyna si martwi o wpyw, jaki jej dziaania
bd mie na inne firmy, znaczy to, e wkraczamy w dziedzin
teorii gier.
Podstawowe pojcia
Uyteczny sposb przedstawiania wspzalenoci
wystpujcych pomidzy dwoma przedsibiorstwami czy
dwojgiem ludzi przedstawia dwuwymiarowa tablica zwana
macierz wypat, pokazana na rys. 24.D.2. Czerwony wybiera
sw strategi cenow, dokonujc wyboru odpowiedniego
wiersza. Strategia Cenowa Czarnego wie si z wyborem
odpowiedniej kolumny. Na kadym z czterech pl A, B, C, D,
liczba gruba przedstawia wypat uzyskiwan przy wybranych
cenach przez Czerwonego, a liczby jasne pokazuj zyski czy
te wypat Czarnego. Na przykad, w polu A, czny zysk 6+6
(ty. dol.) osign maksimum przy cenie typowej dla
monopolu, 20 dol. = P1 = P2. Jednake rozwizanie w A nie jest
stabilne w tym sensie, i gdyby Czerwony sdzi, e Czarny
faktycznie pozostanie przy pierwszej kolumnie, mgby
skorzysta, obniajc cen P1 do poziomu 10 dol. (tak jak w
polu C) i przyjmujc lwi cz interesw z wypat wynoszc
9. Lecz w takim przypadku Czarny bdzie wola dorwna
cen do P1 Czerwonego wynoszcej 10 dol., co przenosi nas z
C do D.

W polu D, w ktrym zyski wynosz dokadnie zero,

konkurencyjne rozwizanie jest stabilne. Nosi ono techniczn
nazw rwnowagi Nasha (od nazwiska ekonomisty Johna
Nasha). Rwnowaga Nasha ma t wasno, i przy danej
strategii Czerwonego Czarny nie moe uzyska nic lepszego, a
z drugiej strony przy danej strategii Czarnego, Czerwony take
nie moe uzyska nic lepszego.
To jest, O jest najwiksz cienk liczb w kolumnie
wybranej przez Czarnego, oraz O jest najwiksz jasn liczb
w wierszu, ktry wybra Czerwony. Sprawd, e pole z kropk
jest rwnowag Nasha.
Zwr jednak uwag na pewien bardzo wany fakt.
Rozwizanie konkurencyjne czy rwnowaga Nasha mog
prowadzi do efektywnego rezultatu o zerowym zysku.
Ponadto, jest to rwnowaga stabilna wzgldem ruchw
pojedynczego gracza czy przedsibiorstwa, jeli nie wchodzi on
w zmow. Nie jest to jednak rozwizanie stabilne, jeeli dwch
graczy zmwi si i zdecyduje si na ruch do pola A. Moe do
tego doj przez jawne albo ciche porozumienie. Albo te,
gdyby Czarny nie kwapi si gra w ten kolor, Czerwony
mgby mu zagrozi, obiecujc obnianie cen poniej poziomu
wszelkich kosztw prowadzce do oboplnej ruiny. Jedyn
pewn gwarancj konkurencji jest wic potencjalny nacisk ze
strony licznych sprzedawcw.
Teoria gier zapewnia bardzo wnikliwe spojrzenie na teori
ekonomii. Nasz przykad dotyczcy wzajemnych obniek cen
wykazuje, e krtkowzroczne zasady, takie jak: Moja cena czy
jako bd zawsze lepsze ni mojego rywala powodowa
mog niestabilno. Analiza ta pokazuje take, jak rywalizacja
moe doprowadzi do wycigu zbroje (zob. problem l na

kocu niniejszego Dodatku). Niektrzy sdz, e zjawisko

lepkich cen take mona wyjani za pomoc teorii gier:
zgodnie z t teori przedsibiorstwa osigaj pewnego rodzaju
ciche porozumienie co do powszechnie przewaajcego
poziomu cen (na przykad w przemyle samochodowym lub
stalowym). Gdy dochodzi do takiego porozumienia,
przedsibiorstwa unikaj zmian cen, by inne firmy nie
zinterpretoway tego jako wypowiedzenia wojny gospodarczej!
Teoria gier wskazuje take, dlaczego konkurencja
zagraniczna moe prowadzi do silniejszej konkurencji
cenowej. Co si dzieje, gdy japoska lub europejska firma
wchodzi na rynek, na ktrym doszo uprzednio do cichej
umowy co do oligopolistycznej ceny? Firmy zagraniczne mog
odmwi gry. Nie zaakceptoway zasad, mog wic obcina
ceny, by zyska na udziale w rynku. Zmowa moe zosta
rozbita.
Dylemat winia
Teoria gier moe take rzuci pewne wiato na kwesti
potrzeby wsppracy w yciu gospodarczym. Spogldajc raz
jeszcze na nasz gr w obniki cen przedstawion na rys.
24.D.2, widzimy, e konkurencja pomidzy przedsibiorstwami
prowadzi do pola D, konkurencyjnego rezultatu o niskich
cenach. Nauczylimy si ponadto, e - na drodze niemale cudu
w yciu gospodarczym - niewidzialna rka Adama Smitha
przetwarza na konkurencyjnych rynkach egoizm jednostek w
pewien rodzaj spoecznego optimum.
Lecz nie ma szans, by ten szczliwy wynik dziaania
niewidzialnej rki osign w kadych okolicznociach.
Przypadek dylematu winia ilustruje t podstawow prawd
jzykiem teorii gier. Rysunek 24.D.3 podobny jest do rys.
24.D.2; tu jednak dotyczy on winiw Czerwonego i
Czarnego, schwytanych na wsplnym przestpstwie. Prokurator
okrgowy przesuchuje kadego z osobna i mwi: Mam do
dowodw, by obu was wsadzi do wizienia na rok. Gdyby
jednak sam tylko zezna, e popenilicie przestpstwo, za ktre
grozi kara dziesiciu lat, moemy zawrze umow: dostaniesz
wyrok 3 miesicy, twj wsplnik za odsiedzi 10 lat. Jednake
jeeli obaj si przyznacie, obaj dostaniecie po 5 lat.
Co powinien zrobi Czerwony? Czy powinien zeznawa
i mie nadziej na prawdziwie krtki wyrok? To lepiej ni rok,
ktry dostanie, jeeli nie bdzie zeznawa. Ale zaraz. Jest
jeszcze lepszy powd, by zeznawa. Przypumy bowiem, e
Czerwony nie zeznaje, nie wiedzc jednak, e Czarny zeznaje.

Czerwony dostanie 10 lat! To ju lepsze zeznawa i dosta nie

wicej ni 5 lat.
Dylemat Czarnego jest taki sam: gdyby tylko wiedzia,
co myli Czerwony, czy te co Czerwony myli, o tym co
Czarny myli, o tym co myli Czerwony...
Istotnym rezultatem jest tutaj to, e gdy obaj winiowie
postpuj egoistycznie i zeznaj, obaj kocz na polu D z
dugimi wyrokami wizienia. Tylko wwczas, gdy s w
zmowie albo te gdy postpuj altruistycznie, kocz na polu A
z niewielkimi wyrokami.
Wiele widzimy sytuacji spoecznych i gospodarczych
przypominajcych dylemat winia. Zastpmy sowo
zeznawa, wszdzie tam, gdzie si ono pojawia na rys.
24.D.3, sowem zanieczyszcza. Otrzymamy co przypominajcego wiat, w ktrym brak jakiejkolwiek regulacji
zanieczyszczania powietrza. W takim wiecie, jeeli
przedsibiorstwo jest samotnym altruist oczyszczajcym
kad czsteczk emitowanej przez siebie siarki czy innych odpadw, szybko stanie si bankrutem. W wielu przypadkach,
tam gdzie mechanizm niewidzialnej rki efektywnej doskonaej
konkurencji zaamuje si, ten nacisk na schodzenie do pola D
prowadzi moe do schorze spoecznych i gospodarczych. W
takich wypadkach rol pastwa jest sprowadzi przedsibiorstwa do rozwizania kooperacyjnego w polu A, do wiata
nie zanieczyszcza/nie zanieczyszcza.
Czy dobre uczynki maj szans
Dylemat winia i podobne gry pokazuj, jak interes
wasny moe prowadzi do wiata pozbawionego wsppracy,
wiata zanieczyszcze i zbroje - do krtkiego ycia w brudzie
i brutalnoci.
Jak jednak wytumaczy to, e zarwno w ramach
rodziny, jak pomidzy przyjacimi, spoecznociami, a nawet
narodami, mamy do czynienia z daleko posunit dobr wol i
wspprac? Co si dzieje, gdy gr w dylemat winia, tak jak
ta z rys. 24.D.3, powtarzamy wielokrotnie? Badania wykazuj,
e powtarzalna gra w dylemat winia motywuje ludzi do
wsppracy (i czsto wsppraca ta rzeczywicie ma miejsce).
Jak dochodzi do wsppracy? Powiedzmy, e jeden z
graczy gra zgodnie ze strategi wet za wet, mwic: Jeli
bdziesz dobry dla mnie, ja bd dobry dla ciebie. Jeli
bdziesz dla mnie zy, odpac ci zem. Przy grze pokazanej
na rys. 24.D.3 oznacza to, e Czerwony rozpoczyna zawsze gr
strategi wsppracy. Jeeli i Czarny nie zeznajc,
wsppracuje, wwczas Czerwony nadal bdzie gra

kooperacyjn strategi niezeznawania. Jeeli zdradzi

Czerwonego i zezna, przy nastpnej grze Czerwony zeznajc,
wyprowadzi Czarnego w pole.

Prowadzone ostatnio badania pokazuj, e strategie

kooperacyjne w rodzaju strategii wet za wet, s
najkorzystniejszymi egoistycznymi strategiami w wielu
powtarzalnych grach w dylemat wizienia. Sugeruje to, e oto
zota zasada czujnoci moe niele suy ludziom w wielu
sytuacjach: Czy innym to, co by chcia, by czynili tobie, ale
tylko dopty, dopki postpuj w ten sam sposb.
Jednake wsppraca moe by take szkodliwa dla
spoeczestwa. Strategia wet za wet prowadzi moe do
cichej zmowy na rynkach, ktre w innym przypadku mogyby
by konkurencyjne. Dzieje si tak, gdy przedsibiorstwa graj
w gr: Nie wchod na mj rynek, a ja nie bd wchodzi na
twj. Wsppraca pomidzy przedsibiorstwami moe
szkodzi konsumentom. (To, w jaki sposb zmowa moe by
niekiedy szkodliwa, pokazano na rys. 24.D.2. Tam zmowa
prowadzia do wzrostu zyskw. Dobr jej stron dostrzec
mona na rys. 24.D.3, gdzie porozumienie zmniejsza
zanieczyszczenie.)
Te kilka przykadw pozwala zaledwie sprbowa smaku
wielkiej rozmaitoci owocw, jakie rodzi teoria gier. Dziedzina
ta jest niezwykle uyteczna dla ekonomistw i przedstawicieli
innych nauk spoecznych w rozwaaniu sytuacji, w ktrych

niewielka liczba dobrze poinformowanych jednostek oddziauje

na siebie na rynkach, w polityce czy w sprawach wojskowych.
WANIEJSZE POJCIA l PROBLEMY

PROBLEMY DO DYSKUSJI
1. Supermocarstwo A chce uzyska przewag nad
supermocarstwem R;
R chce osign rwnowag si z A. A instaluje w roku t 10%
rakiet wicej, ni miao R w roku t - 1; w nastpnym roku R
zrwnuje liczb rakiet z posiadan przez A. Wyka, opierajc
si na podejciu wykorzystanym w rys. 24.D.1, jak strategia ta
prowadzi do nie koczcego si wycigu zbroje. Jak rol
peni porozumienie dotyczce kontroli zbroje, redukujce
liczb rakiet po obu stronach do 1000. Przedstaw na wykresie,
jak porozumienie o kontroli zbroje zmienia sytuacj.
2. W wiecie bez przenoszcych si efektw
zewntrznych zmowy szkodz interesom publicznym. W
wiecie penym zanieczyszcze, przestpstw i epidemii, istotna
jest wsppraca. Dokonaj interpretacji tego stwierdzenia w
wietle rys. 24.D.2 i 24.D.3.
3. Wyka, e dla dylematu winia przedstawionego na
rys. 24.D.3, rezultat na polu D jest rwnowag Nasha. Wyka
take, i jest to jedyna rwnowaga Nasha.