Kim by czowiek, ktry przesdzi o losach Europy XX wieku?

Szaleniec odpowiedzialny za mier milionw ludzi, architekt fabryk mierci

Marzcy o potdze niespeniony artysta, wielbiciel Wagnera i powieci Karola
Maya
Wytrawny polityk i kamca
Mczyzna, z ktrego powodu co najmniej trzy kobiety targny si na swoje
ycie
Charyzmatyczny przywdca, za ktrym pody niemal cay nard
Najwikszy geniusz za w historii

John Toland

Autor historycznych ksiek popularnonaukowych, zdobywca Nagrody Pulitzera,

pracowa nad biografi Adolfa Hitlera ponad pi lat Entuzjastycznie przyjta
w USA, trafia na listy bestsellerw, doczekaa si recenzji w najbardziej
opiniotwrczych amerykaskich mediach i zostaa przeoona na kilkadziesit
jzykw. Jak w przypadku kadego dziea o takim znaczeniu, ksika Tolanda
staa si rwnie obiektem krytyki. Paradoksalnie gwny zarzut stawiany tej
biografii o brak zdecydowanych ocen w istocie stanowi jej zalet.

Tytu oryginau:
ADOLF HITLER: THE DEFINITIVE BIOGRAPHY

Copyright John Toland 1976

All rights reserved
Published by arrangement with the author
Polish edition copyright Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryowicz s.c. 2014
Polish translation copyright Zbigniew Kociuk 2014

Redakcja: Piotr Chojnacki

Zdjcie na okadce: Bridgeman Art Library/Fotochannels
Zdjcia na wkadkach ilustracyjnych: BE&W
Projekt graficzny okadki: Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryowicz s.c.
Konsultacja historyczna: dr Pawe Kosiski

ISBN 978-83-7985-094-5
Wydawca
WYDAWNICTWO ALBATROS ANDRZEJ KURYOWICZ S.C.
Hlonda 2a/25, 02-972 Warszawa
www.wydawnictwoalbatros.com

Niniejszy produkt jest objty ochron prawa autorskiego. Uzyskany dostp upowania wycznie do prywatnego
uytku osob, ktra wykupia prawo dostpu. Wydawca informuje, e publiczne udostpnianie osobom trzecim,
nieokrelonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposb upowszechnianie, kopiowanie oraz przetwarzanie
w technikach cyfrowych lub podobnych jest nielegalne i podlega waciwym sankcjom.
Przygotowanie wydania elektronicznego: 88em

Spis treci

Spis map i tablic

Sowo wstpne
Prolog CIOS W PLECY
Cz I JA, WIZJONER
Rozdzia 1. GBOKIE KORZENIE
Rozdzia 2. MOJA SZKOA YCIA (grudzie 1907maj 1913)
Rozdzia 3. OGARNITY NAJWYSZYM ENTUZJAZMEM (maj 1913listopad
1918)
Cz II NA POCZTKU BYO SOWO
Rozdzia 4. NARODZINY PARTII (19191922)
Rozdzia 5. BARDZO ROZSDNY, CHOCIA FANATYK (19221923)
Rozdzia 6. PUCZ MONACHIJSKI (1923)
Cz III FORMOWANIE UMYSU
Rozdzia 7. WIZIENIE W LANDSBERGU (19231924)
Rozdzia 8. SEKRETNA KSIGA HITLERA (19251928)
Rozdzia 9. MIER W RODZINIE (19281931)
Cz IV BRUNATNA REWOLUCJA
Rozdzia 10. NICZYM SEN (193130 stycznia 1933)
Rozdzia 11. GODZINA NIEROZWAGI (1933czerwiec 1934)
Rozdzia 12. DRUGA REWOLUCJA WSZYSTKIE REWOLUCJE POERAJ
WASNE DZIECI (lutysierpie 1934)
Rozdzia 13. TRIUMF WOLI (19341935)
Cz V ZAWOALOWANA WOJNA
Rozdzia 14. Z PEWNOCI LUNATYKA (marzec 1936stycze 1937)
Rozdzia 15. TAKI MAY LUDZKI ROBACZEK 1937luty 1938)
Rozdzia 16. POWRT KRAJANA (lutykwiecie 1938)
Rozdzia 17. NA OSTRZU NOA (majpadziernik 1938)
Cz VI DO GRANICY ZUCHWAOCI
Rozdzia 18. NOC KRYSZTAOWA (listopad 1938marzec 1939)
Rozdzia 19. LIS I NIEDWIED (stycze24 sierpnia 1939)

Rozdzia 20. NIESZCZCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH (24

sierpnia3 wrzenia 1939)
Cz VII SI ORA
Rozdzia 21. ZWYCISTWA NA ZACHODZIE (3 wrzenia 193925 czerwca 1940)
Rozdzia 22. ZWYCISTWO GUBI NAWET ZWYCIZCW (DRYDEN)
(czerwiec28 padziernika 1940)
Rozdzia 23. WIAT WSTRZYMA ODDECH (12 listopada 194022 czerwca
1941)
Rozdzia 24. DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU (22
czerwca19 grudnia 1941)
Cz VIII CZWARTY JEDZIEC
Rozdzia 25. A TOWARZYSZYA MU OTCHA (19411943)
Rozdzia 26. W NAJBLISZYM OTOCZENIU (1943)
Rozdzia 27. I DANO IM WADZ NAD CZWART CZCI ZIEMI (kwiecie
1943kwiecie 1944)
Cz IX NA DNO OTCHANI
Rozdzia 28. ZAMACH WOJSKOWY (listopad 194321 lipca 1944)
Rozdzia 29. BITWA O ARDENY (21 lipca 194417 stycznia 1945)
Rozdzia 30. TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWA PI MINUT
PRZED PNOC (17 stycznia20 kwietnia 1945)
Rozdzia 31. PI MINUT PO PNOCY, CZYLI KAPITAN IDZIE NA DNO
RAZEM Z OKRTEM (2030 kwietnia 1945)
Epilog
Podzikowanie
Glosariusz
Tablica funkcji w NSDAP oraz stopni w organizacjach paramilitarnych i siach
zbrojnych Rzeszy
Bibliografia
Przypisy
Przypisy wyjaniajce

Spis map i tablic

Drzewo genealogiczne Hitlera

Niemcy midzy wojnami
Zwycistwa na Zachodzie
Morze rdziemne
Europa pod rzdami Hitlera
Na froncie rosyjskim
Tablica funkcji NSDAP oraz stopni w organizacjach paramilitarnych i siach
zbrojnych Rzeszy

Sowo wstpne

Nikt nie wywoa tyle zamtu i nie wstrzsn tak silnie posadami wiata
w XX wieku, jak Adolf Hitler. Nikt nie doprowadzi do mierci tylu ludzi i nie
wzbudzi rwnie wielkiej nienawici. Z drugiej strony cieszy si
powszechnym uwielbieniem, by nadziej i wzorem dla milionw. Mimo e od
mierci wodza III Rzeszy upyno ponad trzydzieci lat1*, sposb postrzegania
Hitlera przez jego wrogw i gorcych zwolennikw uleg niewielkiej zmianie.
Cho dzi widzimy innych przywdcw tamtych czasw Roosevelta
i Churchilla, Mussoliniego i Stalina w bardziej obiektywnym wietle,
wizerunek Hitlera pozosta waciwie niezmieniony. Dla nielicznej garstki
wielbicieli nadal jest bohaterem i upadym mesjaszem, a dla reszty
szalecem, politycznym i wojskowym partaczem, nikczemnym morderc,
ktrego win nie da si odkupi i ktry osign sukces przestpczymi
metodami.
Jako przedstawiciel pokolenia, na ktrym Hitler odcisn niezatarte pitno,
staraem si ze wszystkich si zapanowa nad emocjami i pisa o nim tak,
jakby y sto lat temu. Przeprowadziem wywiady z tyloma bliskimi mu
osobami, z iloma zdoaem z jego zwolennikami i krytykami. Wielu bez
zastrzee zgodzio si na rozmow, nie stawiajc adnych warunkw
i obszernie opowiadajc o smutnej przeszoci. Znikna utrzymujca si
latami niech do rozmowy o Fhrerze i jego czynach z obawy, e pogldy
interlokutorw mog zosta wypaczone. Przeprowadziem ponad dwiecie
pidziesit wywiadw z jego adiutantami (Puttkamerem, Belowem, Englem,
Gnschem, Wnschem i Schulzem), z sekretarkami (Traudl Junge i Gerd
Christian), szoferem (Kempk), pilotem (Baurem), jego lekarzami (Giesingiem
i Hasselbachem), ulubionymi onierzami (Skorzenym i Rudelem),
ulubionymi architektami (Speerem i Gieslerem), jego pierwszym
zagranicznym sekretarzem prasowym (Hanfstaenglem), dowdcami
wojskowymi
(Mansteinem,
Milchem,
Dnitzem,
Manteufflem
i Warlimontem), kobietami, ktre podziwia (Leni Riefenstahl, profesor Troost
i Helene Hanfstaengl). Z wyjtkiem dwunastu wszystkie wywiady zostay
nagrane i obecnie znajduj si w Bibliotece Kongresu. Osoby, ktre udzieliy
mi wywiadw, przeczytay odpowiednie fragmenty ksiki i nie tylko
wprowadziy wasne poprawki, ale czsto doday interesujcy komentarz.
Wykorzystaem rwnie nowe dokumenty, raporty i badania, ktre
rzucaj wiato na zagadkow posta Hitlera: dossier amerykaskiego
kontrwywiadu wojskowego, w tym protok przesuchania siostry Hitlera,
Pauli; niepublikowane dokumenty znajdujce si w National Archives, m.in.

tajny raport psychiatryczny na temat zdrowia Hitlera z 1918 roku,

niepublikowane dokumenty British Government Archives; niedawno
odnalezion korespondencj Gringa z Negrellim z lat 19241925, rzucajc
nowe wiato na zwizki midzy nazistami i faszystami; tajne mowy
Himmlera; niepublikowane dzienniki; notatki i wspomnienia, m.in.
odkrywcze wspomnienia Traudl Junge, najmodszej sekretarki Hitlera.
Moja ksika nie zostaa napisana pod z gry przyjt tez, a do wszelkich
wnioskw, ktre zawarem na jej kartach, doszedem podczas pisania.
Najwaniejszy z nich brzmi, e Hitler by znacznie bardziej skomplikowan
i wewntrznie sprzeczn postaci, ni sdziem. Najwiksi wici zauwaa
bohater jednej z powieci Grahama Greenea mieli ponadprzecitn zdolno
czynienia za, a ludzie najbardziej nikczemni czsto o wos minli si ze
witoci. Pozbawiony nieba, Adolf Hitler wybra pieko jeli w ogle
dostrzega midzy nimi rnic. Ogarnity obsesj oczyszczenia Europy
z ydw, pozosta rycerzem swastyki, upadym archanioem, hybryd
Prometeusza i Lucyfera.

Prolog
CIOS W PLECY

1
W poowie padziernika 1918 roku szpitalny pocig z wagonami
zabazgranymi rewolucyjnymi hasami wlk si przez Niemcy w kierunku
bezpiecznych wschodnich rubiey cesarstwa. Wrd setek rannych
znajdoway si olepione ofiary niedawnego ataku gazowego w Belgii. Po
nocnym ataku 13 padziernika nastpi wyniszczajcy ostrza brytyjskiej
artylerii kolejne z potnych, nieprzerwanych uderze w niemiecki front,
ktry cofa si i gi, ale nie pk od czasu, gdy trzy miesice wczeniej
rozstrzygn si wynik bitwy. Szesnasty Bawarski Puk Piechoty, ktry wzi
na siebie cay impet natarcia, okopa si na wzgrzach i kach, a widmowe
pole bitwy zamienio si w labirynt kraterw. onierze, wyczerpani
i przygnbieni pogoskami o licznych buntach na froncie i nieustannych
atakach aliantw, kulili si w okopach, gdy brytyjskie pociski rozoryway
ziemi ponad ich gowami. Weterani byli otpiali, rekruci przeraeni.
Nagle z eksplozjami stopiy si guche odgosy i okopy wypenia gryzca
wo. Kto krzykn: Gaz!. Takie byo ich pierwsze zetknicie z gazem
musztardowym. Dla jednych mia sodki, dla innych kwany zapach.
W kadym przypadku uporczywie przywiera do nozdrzy. Mczyni nacigali
maski, a pniej garbili si i zastygali nieruchomo, oparci o ciany okopw.
Mijay godziny, powietrze w maskach stawao si coraz bardziej gste i stche.
Jeden z rekrutw, doprowadzony do obdu brakiem tlenu, zerwa mask
i wcign w puca miertelny gaz. Poczu go w gardle i rzucio nim do tyu,
dawicego si i kaszlcego, duszcego si i konajcego1.
Gaz zacz si rozprasza dopiero o wicie, kiedy alianci na nowo podjli
ostrza. Mczyni zrywali maski, wdychajc wiee poranne powietrze.
Nadal cuchno tym paskudztwem napisa pniej jeden z nich
i materiaami wybuchowymi, ale dla nas bya to niebiaska wo2. Ulga
okazaa si krtkotrwaa. W okrutny i nieprzewidywalny sposb obliczony na
doprowadzenie nieprzyjaciela do obdu bomby z gazem zmieszay si
ponownie z woni materiau wybuchowego. Ci, ktrzy zbyt wolno nacignli
cuchnce maski, zginli podobnie jak mody rekrut. onierze, ktrzy zdoali
ocale, zostali bolenie olepieni, z wyjtkiem jednego. Ten, ktry zachowa
resztki wzroku, kaza kolegom powiza si poami szyneli, eby mc ich

bezpiecznie wyprowadzi. W ten sposb dowlekli si gsiego do punktu

pierwszej pomocy. Wrd uratowanych od miertelnego uduszenia by
dwudziestodziewicioletni Gefreiter (kapral) Adolf Hitler.

Hitler jecha pocigiem na wschd, niewidomy i bliski zaamania. Podobnie

jak inni ranni mia opuchnite oczy i nabrzmia twarz. Upiornymi,
pozbawionymi barwy gosami z irytacj odrzucali pomoc pielgniarek. Nie
chcieli pozwoli, aby ktokolwiek dotkn ich zaognionych oczu. Nie
przyjmowali jedzenia. Lekarze na prno powtarzali, e niebawem odzyskaj
wzrok. Zbyt dugo ich zwodzono. Chcieli jedynie lee nieruchomo i jcze,
i zosta uwolnieni od blu, nawet przez mier.

Ranny i zniechcony kapral, ktry pitnacie lat pniej mia zosta

przywdc Rzeszy, nie zdawa sobie wwczas sprawy z ogromu klski
Niemiec. Cztery lata wczeniej, kiedy pierwsza wielka niemiecka ofensywa
zmiadya opr Belgii, Francji i Wielkiej Brytanii, puk Hitlera jako pierwszy
wykrwawi si w walkach w tym samym rejonie, w cigu niecaego tygodnia
tracc niemal osiemdziesit procent ludzi. Dla arliwego Hitlera straty te, cho
deprymujce, stanowiy dowd bojowego hartu niemieckich onierzy.
W licie do swojego gospodarza w Monachium napisa: Mog z dum
powiedzie, e nasz puk wykaza si heroizmem od pierwszego dnia wojny
stracilimy niemal wszystkich oficerw, w mojej kompanii jest obecnie tylko
dwch sierantw. Czwartego dnia walk przy yciu pozostao jedynie
szeciuset jedenastu ludzi z puku liczcego trzy tysice szeciuset onierzy3.
W pierwszych dniach wojny wielu ogarna triumfalistyczna wizja
germaskiego heroizmu. Jednak w miar upywu czasu, gdy dziaania zbrojne
utkwiy w okopowym impasie, a wrogie armie stay naprzeciw siebie po
dwch stronach zrytej pociskami ziemi niczyjej walczc tylko wwczas, gdy
wrg prbowa dokona przeamania frontu, aby posun si o kilka
kilometrw lub choby metrw za cen milionw ofiar pocztkowy
entuzjazm zacz male. Defetystyczne postawy i rozpacz zwolna osabiay
morale ludzi, ktrzy gniedzili si niczym szczury w ziemiankach i okopach.
Gd i niedola dotkny kraj, gdy brytyjska blokada pozbawia Niemcw
dopywu niezbdnych surowcw. Kiedy wojna cigna si trzeci i czwarty
rok, onierze zamiast o zwycistwie zaczli myle o przeyciu. Krytykowali
gupot wyszego dowdztwa i wskazywali na bezsensowno dalszej walki.
Hitler by jednym z nielicznych, ktrzy odrzucali takie ponure brednie.
Pomstowa na swoich towarzyszy, szczeglnie modych rekrutw, ktrzy
przywlekli ze sob trucizn frontowego zaplecza, a jeli kto mu si
sprzeciwi, to wedug jednego z onierzy wpada w sza, a pniej wciska

donie w kieszenie i chodzi w kko dugimi krokami, zorzeczc

pesymistom4.
Moe pesymici byli jednak w bdzie. Wraz z nadejciem 1918 roku
Niemcy po niemal czterech latach obrony zostay zmuszone do ponownego
ataku. Front zachodni stan w miejscu. Niemcy zaczli odnosi zwycistwa na
innych frontach. Skapituloway Serbia, Rumunia, a w kocu Rosja ta ostatnia
w rwnym stopniu pod ciosami bolszewickiej rewolucji, jak i niemieckich
atakw. Traktat pokojowy podpisany z now wadz radzieck oddawa
Niemcom znaczn cz szerokich rwnin Ukrainy bdcych spichlerzem
Europy. Po ustaniu nieprzyjacielskiego oporu na wschodzie mona byo
przesun ponad milion onierzy do Francji, aby przeama patow sytuacj
na froncie zachodnim. Cesarska bitwa jak j okrela genera Erich
Ludendorff, modszy, cho dominujcy czonek wyszego dowdztwa
niemieckiego bya tu-tu.
Na wiosn cztery potne niemieckie ataki zmusiy do wycofania najpierw
Brytyjczykw, a pniej Francuzw. Przyparci do muru Brytyjczycy dostali
rozkaz, by walczy do ostatniego czowieka. Kiedy 15 lipca rozpocza si
wielka rozstrzygajca bitwa pod Reims, obie strony zdaway sobie spraw, e
od jej wyniku bdzie zalea los wojny. Jeli mj atak na Reims si powiedzie
zapowiedzia Ludendorff wygramy wojn5. Marszaek Foch, dowdca si
sprzymierzonych, przyzna mu racj. Gdyby atak Niemcw na Reims si
powid mia pniej powiedzie przegralibymy wojn. Ale atak si nie
uda. Niemcom nie pozostay adne rezerwy, a alianci zostali wzmocnieni nie
tylko wieymi amerykaskimi dywizjami, lecz take zaopatrzeniem
i surowcami ze Stanw Zjednoczonych.
W niemieckiej armii zaczy si mnoy przypadki dezercji. Wszdzie
huczao od pogosek o buntach i rewoltach, a gdy na pocztku sierpnia
Brytyjczycy przypucili niespodziewany atak w pobliu Amiens, onierze
niemieccy skapitulowali waciwie bez walki. Czasami ludzie cesarza
poddawali si masowo jednemu nieprzyjacielskiemu piechurowi. Cofajcy si
onierze krzyczeli amistrajki! do posikw cigncych na front. Mimo to
wojna trwaa nadal. Niemcy si cofali, ale utrzymali nieprzerwany front.
Chocia na kadego defetyst przypaday setki onierzy gotowych wypeni
swj obowizek wobec ojczyzny, wiara w narodzie zacza sabn.
Wybuchay liczne strajki, a radykalni socjalici w wikszych miastach zaczli
przebkiwa o rewolucji. Zdaniem niezomnych patriotw, takich jak Hitler,
lenie i spekulanci, symulanci, zdrajcy i ydzi ludzie pozbawieni mioci
i szacunku dla niemieckiej ojczyzny, ktrzy przebywali bezpiecznie w kraju
w decydujcym momencie zdradzili walczcych na pierwszej linii.
W rzeczywistoci to Ludendorff straci nerwy i wymg na cywilnym rzdzie
podpisanie zawieszenia broni.
Jednak nawet w tej ostatniej godzinie arliwi patrioci pokroju Hitlera ywili
przekonanie, e istnieje jakie rozwizanie dajce jeli nie zwycistwo, to

przynajmniej nadziej na dugi opr. Front nie zosta przerwany, a wojsko

wycofywao si w karnym porzdku. To owi spekulanci i symulanci
dziaajcy w ich szeregach ydzi mogli sprowadzi klsk.

2
Tragedia, ktrej by niewidomym wiadkiem, oraz upadek autorytetw,
darzonych przez niego niezachwianym powaaniem, miay utorowa drog
jego zdumiewajcemu dojciu do wadzy. wiat, ktry zna, pozostawa pod
panowaniem elity, potomkw staroytnych krlewskich rodw. Wysokie
urzdy pastwowe, stanowiska w dyplomacji i armii piastowali ludzie
wywodzcy si ze starych rodzin wyksztaconych arystokratw. Wojna
zupenie zmienia sytuacj. W okopach walczyli rami w rami ludzie niskiego
i wysokiego urodzenia, a przerzedzone szeregi oficerw pochodzenia
szlacheckiego zaczli stopniowo uzupenia zwykli onierze.
Europejscy monarchowie trzymali si kurczowo tytularnej wadzy, a z
pozbawionych szlacheckich tytuw mas zaczli wyrasta nowi ludzie pokroju
Hitlera, ktrzy mieli pokierowa losami kraju zwykli obywatele, czsto
pospolitego pochodzenia, przywdcy ludowego buntu przeciwko wojnie
domagajcej si kolejnych ofiar w imi celw, ktrych nikt nie potrafi
wskaza.
Kiedy pocig wiz Hitlera do szpitala w meklemburskim Pasewalku, bl
i rozpacz wymazay wszelkie aspiracje, ale po kilku tygodniach leczenia
pacjent zacz odzyskiwa wzrok. Zapalenie bony luzowej i opuchlizna
powiek ustpiy. Przeszywajcy bl oczodow osab. Powoli zaczem
widzie niewyrane zarysy otaczajcych mnie przedmiotw6. Odzyskanie
wzroku pooyo kres depresji i chwiejnoci psychicznej wymagajcej leczenia
psychiatrycznego, ktrym kierowa profesor Edmund Forster, szef Kliniki
Neurologii Uniwersytetu Berliskiego7. Niewiele byo wiadomo na temat gazu
musztardowego i niewyjanione ozdrowienie Hitlera mogo potwierdza
diagnoz doktora Forstera, w ktrej lepot okrelono jako przejaw histerii.
W rzeczywistoci u pacjenta stwierdzono typowe objawy umiarkowanego
zatrucia gazem musztardowym oparzenia i opuchlizn, jczenie i depresj
ktre ustpiy w cigu kilku tygodni.
Odzyskanie wzroku przywrcio Hitlerowi nadziej i zainteresowanie
codziennymi sprawami. Berlin znalaz si w stanie faktycznego oblenia,
kiedy nowy kanclerz wezwa cesarza do abdykacji, eby mona byo podpisa
zawieszenie broni. Hitler sysza o ogniskach buntu w caych Niemczech, ale
uwaa, e to plotki, dopki w pierwszych dniach listopada na jego oddziale
nie zjawia si delegacja czerwonych marynarzy, aby pozyska pacjentw dla
rewolucji. Pogarda, jak Hitler darzy bolszewikw, staa si jeszcze silniejsza,
gdy wyszo na jaw, e trzej przywdcy wspomnianej grupki byli modymi

ydami, z ktrych aden, o czym Hitler by wicie przekonany, nie walczy

na wojnie. Teraz wznieli w ojczynie czerwony sztandar8. Po oburzeniu
przysza pora na szok. Hitler wrci do ka. Leaem zaamany, w wielkich
cierpieniach, cho nie daem po sobie pozna, co czuj. Czuem odraz do
paczu, kiedy nadchodzi upadek9. Nieco pniej, 9 listopada, w szpitalu
w Pasewalku zjawi si dystyngowany stary pastor i potwierdzi wieci
o niepokojach. W Monachium wybucha rewolucja.
Pacjenci zgromadzili si w maym holu, a duchowny, jak wspomina
pniej Hitler, drcym gosem oznajmi, e rd Hohenzollernw nie bdzie
duej nosi cesarskiej korony, a ojczyzna zostaa republik. Kiedy leciwy
mwca przystpi do wychwalania pod niebiosa zasug Hohenzollernw,
zacz cicho szlocha i w maej sali zapanowao tak wielkie przygnbienie, e
nikt nie potrafi powstrzyma ez10. Pastor mwi, e wojna musi si
zakoczy, e wszystko jest stracone, e trzeba si zda na ask zwyciskich
aliantw. Hitler nie mg tego znie. Nie potrafiem tam usiedzie ani
minuty duej. Ponownie wszystko poczerniao mi przed oczami. Ruszyem
chwiejnym krokiem do sypialni i padem na prycz, kryjc rozgorczkowan
gow pod przecieradami i poduszk11.
Paka wtedy pierwszy raz od czasu, gdy jedenacie lat wczeniej sta nad
grobem matki (zmara w mczarniach na raka), na placu przy kociele
w austriackiej wiosce Leonding. Chocia w tpym milczeniu znosi strach
przed lepot i przey strat wielu wspaniaych towarzyszy, tym razem nie
potrafi si powstrzyma. Dopiero wwczas zrozumiaem, e wszelkie
osobiste cierpienie staje si niczym w porwnaniu z niedol ojczyzny. Z tej
czarnej rozpaczy narodzia si decyzja. Wielkie wahanie mojego ycia, czy
powinienem wkroczy w wiat polityki, czy zosta architektem, zostao
rozstrzygnite. Tamtej nocy postanowiem, e jeli odzyskam wzrok, zajm si
polityk12. Nie wykryto medycznej przyczyny ponownej lepoty Hitlera,
a doktor Forster utwierdzi si we wczeniejszej diagnozie, e jego pacjent jest
psychopat z objawami histerii13. Hitler by jednak przekonany, e olep na
zawsze.
Haniebna kapitulacja Niemiec 11 listopada w lesie Compigne go
przytoczya. ycie wydawao si nieznone, ale jeszcze tej samej lub
nastpnej nocy Hitler zosta nagle uwolniony z niedoli. Gdy lea na pryczy
pogrony w rozpaczy, dozna nadprzyrodzonego objawienia (by moe
celowo wywoanego przez doktora Forstera)2*. Podobnie jak wity Jan, Hitler
sysza gosy wzywajce go, by ocali Niemcy. Natychmiast sta si cud
i otaczajce go ciemnoci ustpiy. Ponownie odzyska wzrok! Przysig sobie
wtedy uroczycie, e zostanie politykiem i powici wszystkie siy, by
zrealizowa powierzon misj14.
Tamtej nocy na opustoszaym oddziale szpitala w Pasewalku narodzia si
najbardziej zowroga sia dwudziestego wieku. To polityka upomniaa si

o Hitlera, a nie na odwrt.

Cz I
JA, WIZJONER

Rozdzia 1
GBOKIE KORZENIE
(18891907)

1
Hitler niewiele mwi o swojej rodzinie, ale kilku zaufanym zdradzi, e nie
umia si dogada z apodyktycznym ojcem. Chocia szanowa matk, cich
i delikatn kobiet, szybko stao si jasne, e to ojciec wywrze decydujcy
wpyw na jego ycie. Oboje pochodzili z Waldviertel, wiejskiego regionu
Austrii pooonego na pnoc od Wiednia, niedaleko obecnej granicy
z Czechami. Wedug jednego z czonkw rodziny mieli morawskie korzenie.
Hitler nie jest typowym austriackim nazwiskiem, dlatego wydaje si moliwe,
e pochodzio od czeskiego Hidlar lub Hidlarek. Rne wersje tych
nazwisk pojawiaj si w rejonie Waldviertel od 1430 roku zamiennie z Hydler,
Hytler i Hidler. W 1650 roku bezporedni przodek Adolfa Hitlera ze strony
matki nosi nazwisko Georg Hiedler. Jego potomkom zdarzao si podpisywa
Httler i Hitler. W tamtych czasach pisowni nazwisk uwaano za rzecz
bah i nie przywizywano takiej wagi do jej konsekwentnego stosowania,
podobnie jak w Anglii epoki Shakespearea.
Waldviertel byo niewielkim, cho piknym regionem, penym wzgrz
i lasw, z wdzicznymi zboczami poronitymi drzewami, midzy ktrymi
rozcigay si pola wykarczowane przez pokolenia ciko pracujcych,
oszczdnych chopw. Ojciec Hitlera przyszed na wiat 7 czerwca 1837 roku
w wiosce Strones. Jego matka, Maria Anna Schicklgruber, bya
czterdziestodwuletni niezamna kobiet. Poniewa w maym Strones nie
funkcjonowaa osobna parafia, chopca zarejestrowano w Dllersheim pod
nazwiskiem Aloys Schicklgruber, jako nielubne dziecko. Miejsce na
nazwisko ojca pozostao puste i do dzi nie udao si go wypeni. Ojciec
Aloysa przypuszczalnie mieszka w ssiedztwie. Istnieje niewielkie
prawdopodobiestwo, e dziadek Hitlera by zamonym ydem nazwiskiem
Frankenberger lub Frankenreither. Maria Anna miaa pracowa w jego domu
w Grazu, a mody syn chlebodawcy zrobi jej dziecko.
Kiedy Alois (jak od tego czasu zapisywano jego imi) dobiega pitego roku
ycia, Mari polubi Johann Georg Hiedler, wdrowny mynarz z okolicznego
Spital. Jej maemu synowi nie byo jednak dane nacieszy si szczliwym
yciem rodzinnym. Gdy Maria zmara pi lat pniej, a ojczym powrci do
wdrownego stylu ycia, may Alois trafi do brata Hiedlera, Johanna

Nepomuka, i wychowywa si w Spital w domu pod numerem trzydzieci

sze. Ten wiejski dom oraz dom, ktry z nim ssiadowa, miay odegra
wan rol w yciu modego Adolfa Hitlera, gdy to wanie tam, w odcitej od
wiata wiosce, spdzi kilkanacie szczliwych letnich wakacji.
Gdy sytuacja w Spital staa si nieznona, trzynastoletni Alois zasznurowa
swj may plecak i uciek z domu. Ta przejmujca scena, o ile bya
prawdziwa, zostaa pniej opisana przez jego syna, Adolfa, w Mein Kampf.
Ojciec podj dramatyczn decyzj, eby opuci dom i wyruszy w nieznane,
majc przy duszy zaledwie trzy guldeny1. Uda si w swoj modziecz,
pen przygd drog do Mekki, wczesnego Wiednia, gdzie zosta
terminatorem u szewca. Pi lat pniej, po wyuczeniu si fachu, postanowi,
e zostanie kim lepszym i zacign si do stray granicznej. W ten sposb
zosta urzdnikiem, zajmujcym pozycj zaledwie szczebel nisz od pozycji
duchownego. Uczy si pilnie, zda specjalny egzamin i wieku dwudziestu
czterech lat doszed do kierowniczego stanowiska, co byo wielkim
osigniciem dla chopca z Waldviertel. Od tego czasu ambitny Alois
regularnie awansowa, a w 1875 roku zosta inspektorem celnym w Braunau
nad rzek Inn, tu przy granicy niemieckiej.
Nikt nie by bardziej dumny z sukcesw Aloisa od czowieka, ktry go
wychowa, Johanna Nepomuka Hiedlera. aden Hiedler nie zaszed jeszcze tak
wysoko. Poniewa nie mia syna, ktry przejby jego nazwisko, pn wiosn
1876 roku Johann postanowi zrobi co w tej sprawie3*. 6 czerwca jego zi
i dwaj inni krewni odbyli krtk podr do miasta Weitra, gdzie
w miejscowym notariacie faszywie powiadczyli, e brat Hiedlera zapisali
jego nazwisko jako Hitler przed mierci [w 1857 roku] kilkakrotnie
wypowiedzia w ich obecnoci swoj ostatni niewzruszon wol,
stwierdzajc, e jest ojcem swojego nieprawego syna Aloisa i e pragnie go
uczyni prawym dziedzicem i spadkobierc.
By moe zmiana nazwiska z Hiedler na Hitler wynikaa z niedbaoci, cho
bardziej prawdopodobne wydaje si, e bya to sztuczka sprytnego wieniaka
pragncego zaciemni spraw. Nastpnego dnia Johann Nepomuk Hiedler
wyruszy z trzema krewnymi do Dllerrsheim, gdzie w ksigach odnotowano
narodziny Aloisa. Po przejrzeniu dokumentu podpisanego przez trzech
wiadkw stary ksidz sprawdzi w parafialnej ksidze maestw, e w roku
1842 mczyzna nazwiskiem Georg Hiedler faktycznie polubi dziewczyn
nazwiskiem Schicklgruber. Wyrazi rwnie zgod na dokonanie zmiany
w parafialnej ksidze urodzin. Musia to jednak uczyni niechtnie albo by
nieufny, gdy przekreli Schicklgruber w rubryce z nazwiskiem dziecka
i zapomnia o wpisaniu nowego. W ostatniej rubryce niewyranym pismem
zanotowa: Niej podpisani potwierdzaj, e znaj Georga Hitlera wpisanego
jako ojciec, ktry uzna ojcostwo dziecka imieniem Alois zgodnie
z owiadczeniem jego matki i pragn, aby jego nazwisko zostao wpisane do

parafialnej ksigi chrztw. Osobicie zapisa nazwiska trzech wiadkw,

a pniej kady z nich postawi swj krzyyk2.
Zmiany w ksidze parafialnej nie zostay datowane ani podpisane.
Proboszcz mia powody do tak pokrtnego postpowania. Nie tylko zapisa
nazwisko ojca jako Hitler, zamiast wystpujcego w parafialnej ksidze
maestw Hiedler, lecz take musia zdawa sobie spraw, e to, co zrobili,
byo nielegalne z dwch powodw: zmary nie mg zosta uznany za ojca bez
przeprowadzenia postpowania sdowego, a matka dziecka musiaa
potwierdzi ten fakt.
Istnieje jeszcze jedna niejasno gotowo Aloisa Schicklgrubera do
przyjcia nowego nazwiska. Pochodzenie z nieprawego oa nie byo wwczas
powodem do wstydu. W dolnej Austrii zjawisko to wystpowao powszechnie,
a w odlegych rejonach kraju liczba dzieci z nieprawego oa sigaa
czterdziestu procent. Dzieci stanowiy fundament wiejskiej spoecznoci,
a kady zdrowy robotnik by mile widziany. Wikszym kopotem byaby
zmiana nazwiska, kiedy osigno si pewien sukces, jak w przypadku
Schicklgrubera.
Niezalenie od motyww Alois zosta w jaki sposb namwiony przez
Johanna Nepomuka Hiedlera do zmiany nazwiska. (We wsi powiadano, e
skoni go do tego obietnic zmiany testamentu, co w pewnym stopniu
znalazo potwierdzenie sze miesicy po mierci Hiedlera, kiedy Alois kupi
jego gospodarstwo za pi tysicy florenw). W kadym razie decyzja
o zmianie nazwiska na Hitler miaa doniose znaczenie, trudno sobie bowiem
wyobrazi, by siedemdziesit milionw Niemcw mogo ze mierteln
powag krzycze: Heil Schicklgruber!
Dziewcztom ze Spital paradujcy w mundurze Alois musia si wydawa
dziarskim i eleganckim modziecem. Mia krtko przycite wosy, gste brwi,
szerokie kaiserbart podkrcone do gry wsy i bokobrody sterczce po
bokach gadko ogolonej twarzy. On rwnie mia sabo do kobiet. Podobnie
jak jego prawny ojciec, zdy ju spodzi crk z nieprawego oa.
Maestwo z crk inspektora cesarskiego monopolu tytoniowego nie
przeszkadzao mu w miosnych przygodach. W kocu maonka bya
chorowita i czternacie lat od niego starsza.
Jedn z najbardziej atrakcyjnych panien w Spital bya wnuczka Johanna
Nepomuka Hiedlera, Klara Plzl, liczna szesnastolatka, szczupa i niemal
rwnie wysoka jak krpy Alois, o gstych brzowych wosach i regularnych
rysach twarzy. Dziaajc pod wpywem mioci od pierwszego wejrzenia lub
chci dopomoenia niedomagajcej onie przez zatrudnienie energicznej
sucej, Alois zdoa przekona rodzin, aby pozwolia Klarze pojecha z nim
do Braunau. Zamieszkaa w domu Hitlerw, gdzie Alois ju romansowa
z pomoc kuchenn Franzisk Matzelsberger (dla domownikw Fanni).
W kocu Frau Hitler uznaa, e sytuacja staa si nie do zniesienia. Opucia
Aloisa i uzyskaa prawn separacj. Nadesza kolej Fanni, ktra w trjkcie

maeskim Hitlera zaja raczej miejsce ony ni kochanki. Wiedzc, jak

pokus dla czuego na niewiecie wdziki Aloisa musiaa by liczna suca,
z miejsca pozbya si Klary. Dwa lata pniej, w 1882 roku, Fanni urodzia
chopca z nieprawego oa.
W 1883 roku zmara na suchoty yjca w separacji ona Hitlera, mg wic
polubi Fanni. Uroczysto odbya si w sam por, gdy dwa miesice
pniej na wiat przyszo ich drugie dziecko, Angela. Wreszcie Alois mia
potomka z prawego oa, cho pocztego w nielubnym zwizku. Przyj te
prawn opiek nad chopcem, ktry zosta Aloisem Hitlerem juniorem. Fanni
odzyskaa cze, ale nie bya szczliwa, bo Alois senior wci nie wykazywa
si staoci uczu. Niebawem, podobnie jak poprzedniczka, zapada na
powan chorob puc i musiaa przeprowadzi si na wie, gdzie byo lepsze
powietrze. Alois zosta sam na grnym pitrze gospody Zum Pommer
z dwjk maych dzieci, wic uzna za waciwe zatrudnienie atrakcyjnej
bratanicy. Ulega Klara zainstalowaa si ponownie w Zum Pommer, tym
razem w charakterze sucej, opiekunki do dzieci i kochanki. Przysza matka
Adolfa Hitlera bya tak dobr dziewczyn, e staraa si, by Fanni powrcia do
zdrowia, skadajc jej czste wizyty. Co ciekawe, Fanni chtnie przyjmowaa
wyrazy troski rywalki.
Latem 1884 roku dobiego koca nieszczsne ycie Fanni. Zgodnie
z przewidywaniem kolejna dama dworu Hitlera bya ju wwczas
brzemienna. Alois polubi Klar, ktr darzy szczer czuoci i ktra moga
si teraz bez przeszkd opiekowa jego dziemi. Niestety Koci nie wyrazi
zgody na ich zwizek z powodu sfaszowanego aktu urodzin, zgodnie z ktrym
Alois i dziadek Klary byli brami. Alois wystpi do wadz kocielnych
o uzyskanie dyspensy Rzymu. Otrzyma j w cigu miesica, bez wtpienia
z powodu odmiennego stanu Klary. Przy pierwszej nadarzajcej si okazji,
rankiem 7 stycznia 1885 roku, Alois i jego bratanica wzili lub w Zum
Pommer. W uroczystoci braa udzia dwjka dzieci, Alois junior i Angela, oraz
trzej wiadkowie: modsza siostra Klary Johanna i dwaj urzdnicy celni. Nowa
suca zaja si przygotowaniami do lubu. Pena najlepszych chci, zbyt
mocno napalia w salonie i Alois wypomina jej to przez ca uroczysto. Nie
zaplanowano miodowego miesica, wic po prostym posiku Alois wrci do
urzdu celnego. Klara pniej wspominaa ze smutkiem, e przed poudniem
jej m by ju ponownie na subie3.
Co znamienne, burzliwe ycie osobiste nie przeszkadzao Aloisowi
w starannym wypenianiu obowizkw zawodowych. By pracowitym
i uczciwym urzdnikiem, szanowanym przez kolegw i przeoonych. Mia
o sobie podobne mniemanie, cho nie cieszy si najlepsz opini w okolicy.
Romanse czyniy go nieuchronnie bohaterem plotek w maym miasteczku.
Jedna z nich gosia, e kupi trumn pierwszej onie, gdy ta jeszcze ya.
Klara rozkwita w swojej nowej roli Hausfrau. Bya wzorow gospodyni,
bez reszty oddan Aloisowi juniorowi i Angeli. Traktowaa ich jak wasne

dzieci. Cztery miesice po lubie urodzia syna, a w cigu dwch nastpnych

lat dziewczynk i kolejnego chopca. Najmodszy zmar po kilku dniach,
a dwjka starszych zarazia si bonic i zgasa wkrtce po nim. Klara nie
potrafia sobie poradzi z t tragedi. Na szczcie moga przela swoje uczucia
na Aloisa juniora i Angel, ale stosunki z mem stay si napite. Od pocztku
uwaaa go za wyej postawionego od siebie, a droga od sucej do kochanki
i ony bya tak skomplikowana, e prosta dziewczyna ze Spital nadal zwracaa
si do ma wuju.
mier trjki dzieci najwyraniej wpyna na regularno ci, gdy
nastpne dziecko przyszo na wiat dopiero 20 kwietnia 1889 roku4*. Chopiec
by w jednej czwartej Hitlerem, w jednej czwartej Schicklgruberem, w jednej
czwartej Plzlem, a w jednej czwartej nieznanego pochodzenia. W parafialnej
ksidze chrztw zapisano go jako Adolfusa Hitlera. Klara pniej
powiedziaa, e Adolf by chorowitym dzieckiem i ya w cigym strachu, e
utraci take jego, cho suca zapamitaa chopczyka jako bardzo zdrowe,
ywe dziecko, ktre wspaniale si rozwijao.
Bez wzgldu na to, jak byo, Frau Hitler pragna mioci i uwagi chopca,
co powodowao, e go rozpieszczaa. ycie w gospodzie Zum Pommer biego
spokojnie. Ojciec powica wicej czasu kolegom i swojemu hobby,
pszczelarstwu, ni yciu domowemu, ale najwyraniej zaniecha miosnych
przygd, a przynajmniej zachowywa si bardziej dyskretnie. Suca
zapamitaa go jako bardzo surowego, a jednoczenie nieuciliwego
czowieka, ktry dobrze j traktowa. Pewnego dnia w wysoki urzdnik zdj
buty, eby nie zabrudzi wieo umytej podogi. Jednake nowy przeoony
uzna Aloisa Hitlera za niesympatyczn posta. By niezwykle surowy,
wymagajcy i pedantyczny. () Odczuwa dum z noszonego munduru
i zawsze si w nim fotografowa4.
Kiedy Adolf mia trzy lata i cztery miesice, jego ojciec awansowa i rodzina
przeniosa si do Pasawy, duego miasta nad rzek Inn, po niemieckiej
stronie, gdzie znajdowa si urzd celny. ycie w niemieckim miecie i zabawy
z niemieckimi dziemi odcisny trway lad w psychice malca.
Charakterystyczny dialekt dolnej Bawarii mia pozosta jego ojczystym
jzykiem. Mawia pniej, e przypomina mu czasy dziecistwa.
Poniewa Frau Hitler nie zasza ponownie w ci, sugerowano, e
kompensowaa to sobie z nawizk, w dalszym cigu karmic piersi
chorowite dziecko. Dopiero gdy Adolf dobiega pitego roku ycia, na wiat
przyszo kolejne dziecko, Edmund. Mody Hitler zosta w kocu uwolniony
spod cigej opieki matki i zyska niemal cakowit wolno, kiedy jego ojciec
zosta przeniesiony do Linzu. Rodzina, przypuszczalnie z powodu nowo
narodzonego potomka, pozostaa w Pasawie, a picioletni Adolf mg si bez
koca bawi z dziemi lub swobodnie wczy po okolicy.
Wid takie beztroskie ycie blisko rok. Wiosn 1895 rodzina poczya si
ponownie w Hafeld, maej wiosce lecej okoo pidziesit kilometrw na

poudniowy zachd od Linzu. Zamieszkali w wiejskim domu stojcym na

prawie czterohektarowej dziace wrd niewysokich wzgrz. Posiado
plasowaa rodzin Hitlerw niemal na szczycie lokalnej spoecznoci. Miesic
pniej szecioletni Adolf zosta jeszcze bardziej odseparowany od zaborczej
matki, gdy zacz uczszcza do maej Volksschule (szkoy podstawowej)
w lecym kilka kilometrw dalej Fischlham. W cigu kilku tygodni w domu
wprowadzono surowy szkolny rygor, wcznie ze sprawdzaniem czystoci rk
przez ojca, ktry niedawno przeszed na emerytur po czterdziestu latach
suby i wid w miar wygodny ywot drobnego waciciela ziemskiego.
Mieszkali na lekkim wzniesieniu w adnym domu, niemal cakowicie
ukrytym za sadem penym drzew owocowych i orzechw, odgrodzonym
strumieniem o sztucznie wyprostowanym biegu, w ktrym szumiaa czysta
woda. Mimo nowych ogranicze Adolf prowadzi szczliwe ycie w miym
otoczeniu, gdy w ssiedztwie nie brakowao dzieci do wsplnych zabaw.
Adolf i jego przyrodnia siostra Angela potrzebowali ponad godziny, eby
dotrze do szkoy, co dla maego chopca byo sporym wysikiem. Licha
i prymitywna szkoa skadaa si z dwch sal, po jednej dla chopcw
i dziewczt. Dzieci Hitlerw zrobiy dobre wraenie na nauczycielu, ktry
zapamita Adolfa jako uwanego, posusznego, ale niezwykle ywego. Co
wicej, oboje zachowywali wzorowy porzdek w szkolnych tornistrach5.
W tym czasie w mojej piersi zaczy si ksztatowa pierwsze ideay
napisa Hitler w Mein Kampf, ksice cechujcej si przesad typow dla
autobiografii. Zabawy na dworze, dugie spacery do szkoy, a szczeglnie
zwizki z silnymi chopcami, ktre czasem przyprawiay matk o bolesne
katusze, uczyniy mnie przeciwiestwem domatora. Ju w tym wieku potrafi
si wysowi i wkrtce sta si maym prowodyrem6.
Wraz z upywem kolejnych miesicy jego sytuacja rodzinna stawaa si
coraz trudniejsza. Emerytura okazaa si nieznona dla Aloisa, ktry nie mia
talentu do prowadzenia gospodarstwa. Jakby tego byo mao, pn jesieni
1896 roku urodzio si kolejne dziecko, Paula. Przebywanie z pitk dzieci,
w tym z paczcym niemowlciem, w niewielkim domu spowodowao, e
Alois zacz wicej pi, sta si te bardziej ktliwy i nerwowy ni zwykle.
Gwnym obiektem jego zych emocji by Alois junior. Przez pewien czas
wymagajcy cakowitego posuszestwa ojciec mia konflikt z synem, ktry
nie chcia si podporzdkowa. Pniej Alois junior skary si z gorycz, e
ojciec bi go czsto niemiosiernie dyscyplin ze skry hipopotama, ale
w wczesnej Austrii surowe karcenie dzieci nie byo niczym niezwykym,
uwaano to bowiem za dobre dla duszy. Pewnego razu chopiec na trzy dni
opuci szko, eby zbudowa model dki. Ojciec, ktry zachca dzieci do
rozwijania takich zainteresowa, sprawi lanie maemu Aloisowi, a pniej
przypar za szyj do drzewa tak mocno, e chopak zemdla. Take Adolf
bywa bity, ale nie tak czsto jak brat. We wsi kryy plotki, e gospodarz
czsto tuk psa, dopki ten si nie skuli i nie zmoczy podogi7. Wedug

Aloisa juniora ofiar przemocy padaa nawet potulna Klara, co, jeli byo
prawd, musiao wywrze niezatarty wpyw na Adolfie.
W kocu ycie modego Aloisa w Hafeld stao si nie do zniesienia. Czu si
maltretowany przez ojca i zaniedbywany przez macoch. Z tego przekonania
wyrosa gboka niech do przyrodniego brata Adolfa. Adolf od maego by
wadczy i skory do gniewu, nikogo nie sucha stwierdzi podczas wywiadu
w 1948 roku, peen urazy mimo upywu pidziesiciu dwch lat. Macocha
zawsze braa jego stron. Mg mie najdziksze pomysy, wszystko uchodzio
mu pazem. Jeli nie udao mu si postawi na swoim, wpada we wcieko
Nie mia przyjaci, nikomu si nie zwierza i bywa bardzo bezlitosny. Potrafi
z byle powodu wybuchn gniewem8.
Czujc si odrzucony i poniewierany, Alois junior poszed w lady Aloisa
seniora i uciek z domu w wieku czternastu lat, nie powrci do niego za ycia
ojca. Ojciec zemci si, ograniczy bowiem jego spadek do wymaganego
prawem minimum. Ucieczka przyrodniego brata sprawia, e Adolf sta si
gwnym ujciem dla ojcowskich frustracji. Stary Hitler skada kolejne
ciary na barkach chopca i beszta go za to, e nie spenia jego oczekiwa.
Kilka miesicy pniej niezadowolony sprzeda cice mu gospodarstwo, by
zakosztowa znacznie przyjemniejszego miejskiego ycia w oddalonym
dziesi kilometrw Lambach. Przez p roku rodzina mieszkaa na trzecim
pitrze Gasthof Leingartner, naprzeciwko imponujcego klasztoru
benedyktynw. Uwolnienie od gospodarskich obowizkw sprawio, e ycie
Adolfa stao si znoniejsze i wietnie sobie radzi w szkole. Mia bardzo dobre
stopnie, a w ostatnim kwartale roku szkolnego 1897/1998 zebra dwanacie
najwyszych ocen. By te uzdolniony wokalnie i popoudniami piewa
w klasztorze w szkolnym chrze prowadzonym przez ojca Bernharda
Grnera. Wchodzc do klasztoru, musia przechodzi pod portalem
z kamiennym herbem opata Teodoryka Haygena przedstawiajcym wilczy
hak podobny do swastyki.
W tym czasie pozostawa pod duym wpywem uroczystych obchodw
kocielnych wit9. Opat sta si jego idolem i may Adolf zacz marzy
o karierze duchownego. Co dziwniejsze, bya to jedyna ambicja, ktra spotkaa
si z aprobat jego antyklerykalnie nastawionego ojca.
Adolf mia pniej wyzna Helene Hanfstaengl, e jako may chopiec
gorco pragn zosta ksidzem. Czsto poycza duy kuchenny fartuch,
opasywa nim ramiona niczym liturgiczn szat, wdrapywa si na krzeso
w kuchni i wygasza dugie, arliwe kazania10. Jego pobona matka byaby
z pewnoci przychylna duchownej karierze syna, ale zainteresowanie Adolfa
kapastwem znikno rwnie szybko, jak si pojawio. Niedugo pniej
przyapano go na paleniu papierosw.
Rodzina Hitlerw mieszkaa teraz w wygodnym mieszkaniu na drugim
pitrze rozlegego domu ssiadujcego z mynem. Bya to idealna kwatera dla
dnego przygd chopca, pena wietnych miejsc do ulubionej zabawy

w Indian i kowbojw. Maestwo, do ktrego nalea myn, opowiadao

pniej, e Adolf by maym obuziakiem, ktrego rzadko widywano
w domu, za to zawsze tam, gdzie co si dziao, zwykle prowadzcego
szturm na grusz lub patajcego inne psikusy. May dzikus wraca do domu
w podartych spodniach, z rkami i nogami podrapanymi i posiniaczonymi od
przygd.
Dla niespokojnego Aloisa Lambach okazao si rwnie nudne jak wie,
dlatego w 1899 roku kupi przytulny dom naprzeciw muru cmentarza
w Leonding, na obrzeach Linzu. Dom nie by wikszy od poprzednich, ale
jego pooenie przypado go gustu Aloisowi. Leonding miao trzy tysice
mieszkacw, a blisko Linzu z jego teatrami, oper i imponujcymi
gmachami rzdowymi tworzya w miecinie bardziej cywilizowan atmosfer.
W okolicy mg te znale odpowiedniejsze towarzystwo.

Kiedy Alois junior uciek z domu, ojcowska dyscyplina skupia si na

Adolfie. Paula Hitler wspominaa, e Adolf zmusza ojca do najwyszej
surowoci i codziennie dostawa tgie lanie. By maym obuziakiem, a prby
ojca, by oduczy go niegrzecznego zachowania i wpoi mio do urzdniczej

kariery, spezay na niczym. Matka go houbia, prbujc pozyska chopca

serdecznoci, kiedy surowa dyscyplina ojca na nic si zdaa!11.
Zbuntowany Adolf postanowi uciec z domu. Alois dowiedzia si o tych
planach i zamkn syna w pokoju na pitrze. W nocy chopak prbowa si
przecisn przez okratowane okno. Nie udao si, wic zdj ubranie. Kiedy
przeazi na drug stron, usysza kroki ojca na schodach i szybko si wycofa,
zasaniajc golizn obrusem. Tym razem Alois nie ukara go biciem, ale
wybuchn miechem i zawoa Klar, eby zobaczya chopca w todze.
Szyderstwo zranio Adolfa bardziej ni rzga. Pniej zwierzy si Frau
Hanfstaengl, e dojcie do siebie po tym epizodzie zajo mu bardzo duo
czasu12.
Wiele lat pniej wyzna jednej ze swoich sekretarek, e w jakiej powieci
przygodowej przeczyta, i nieokazywanie blu jest dowodem odwagi.
Postanowiem, e nie bd paka, kiedy ojciec sprawi mi lanie. Kilka dni
pniej pojawia si okazja wyprbowania mojej siy woli. Przeraona matka
wysza za drzwi, a ja liczyem w milczeniu razy kija spadajce na siedzenie13.
Hitler twierdzi, e od tego dnia ojciec wicej go nie tkn.
Ju w wieku jedenastu lat w wygldzie chopca o smukej twarzy byo co,
co odrniao go od kolegw. Tego roku podczas lekcji rysunku w Volksschule
w Leonding Adolf siedzia na rodku pierwszego rzdu. By kilkanacie
centymetrw wyszy od kolegw, mia uniesion brod i rce skrzyowane na
piersi. Buntownicza natura i zadziorna pewno siebie sprawiay, e sta si
wyranym przywdc klasy. Bez wysiku radzi sobie ze szkolnymi
przedmiotami, odkry te w sobie cakiem nowe zdolnoci. Potrafi rysowa.
Portret Wallensteina noszcy dat 26 marca 1900 roku zdradza kiekujcy
talent. Adolf powica na potajemne rysowanie cz szkolnego czasu
przeznaczonego na nauk. Chopiec nazwiskiem Weinberger obserwowa ze
zdumieniem, jak Hitler odtwarza z pamici zamek Schaumberg.
Podczas przerw i po szkole pozostawa przywdc. Mieszka w wikszej
liczbie miejsc ni jego koledzy mieli odwiedzi w cigu caego ycia, wic
traktowali go jak wiatowca. Pomysw do zabaw dostarczay mu powieci
przygodowe Jamesa Fenimorea Coopera i jego niemieckiego naladowcy
Karola Maya, ktre may Adolf pochania z entuzjazmem. Cho Karol May
nigdy nie by w Ameryce, jego ksiki o szlachetnych Indianach i dzielnych
kowbojach byy traktowane przez cae pokolenia niemieckich i austriackich
chopcw jak ewangelia. Dla Adolfa przygody Old Shatterhanda i jego
towarzyszy stay si niemal obsesj. Ze szkolnymi kolegami niestrudzenie
odgrywa gwatowne sceny, a gdy entuzjazm starszych chopcw osab, siga
po modszych, a czasem nawet po dziewczynki.
W tym czasie znalaz silniejszy bodziec w postaci dwch czasopism
ilustrowanych powiconych wojnie francusko-pruskiej z 1870 roku. Chon
sowa i obrazy. Nie mino wiele czasu, a wielkie historyczne zmagania stay
si moim najwikszym dowiadczeniem wewntrznym pisa w Mein Kampf,

niekiedy naginajc prawd dla politycznych celw. Od tego czasu byem

coraz bardziej entuzjastycznie nastawiony do wszystkiego, co miao zwizek
z wojn albo onierk14.
Wojna burska, ktra wybucha rok wczeniej, natchna Adolfa
niemieckim patriotyzmem, dostarczajc kolejnych tematw do zabawy.
Caymi godzinami przewodzi swoim Burom w zaartym boju
z nieszcznikami, ktrym przyszo odgrywa Anglikw. Czsto tak si
zapamitywa, e ojciec musia czeka godzin na tyto, ktry syn mia mu
przynie ze sklepu. Weinberger wspomina, e w rezultacie czekao go
gorce powitanie w domu. Te pene przygd dni wyznaczyy kierunek
dalszej kariery Hitlera. Lasy i ki napisa pniej byy bitewnymi polami,
na ktrych miay si rozstrzygn konflikty nieodcznie towarzyszce
yciu15.
Tego roku szecioletni Edmund zmar na odr. Cztery zgony okazay si
zbyt wielkim ciosem dla Klary, a po ucieczce Aloisa juniora pozosta tylko
jeden syn, ktry mia nosi rodowe nazwisko. Ostatnia rodzinna tragedia, do
ktrej doszo, gdy Adolf koczy Volksschule, pooya kres konfliktom ojca
z synem. Alois pragn, aby chopak poszed za jego przykadem, i prbowa go
zainspirowa opowieciami z wasnego urzdniczego ycia. Adolf marzy, eby
zosta artyst, ale chwilowo zachowa dla siebie w rewolucyjny plan,
przyjmujc z pokor nastpny ojcowski pomys na swoj edukacj. Mg si
zapisa do Gymnasium kadcego nacisk na klasyczne wyksztacenie
i przygotowujcego do studiw uniwersyteckich lub do Realschule o bardziej
technicznym i przyrodniczym profilu. Praktyczny Alois wybra to drugie,
a Adolf wyrazi zgod, gdy w programie znajdoway si lekcje rysunku.
Najblisza szkoa realna znajdowaa si w Linzu, wic 17 wrzenia
1900 roku Adolf wyruszy do niej pierwszy raz, z zielonym plecakiem na
grzbiecie. Mia do pokonania ponad pi kilometrw. W poowie wdrwki
ujrza w dole miasto rozoone na brzegu Dunaju. Musia to by magiczny,
a jednoczenie oniemielajcy widok dla chopca dorastajcego w wioskach
i maych miasteczkach. Na wzniesieniu sta synny zamek Krnberg, gdzie
Wagner skomponowa Nibelungenlieder. Poniej rozciga si las kocielnych
iglic i wiele innych okazaych gmachw. Droga wia si w d stromego
wzgrza do serca miasta, gdzie wznosia si Realschule, ponury
czteropitrowy budynek pooony przy wskiej uliczce. Surowy i zowrogi,
bardziej przypomina gmach jakiego urzdu ni szko.
Nauka od pocztku Adolfowi nie sza. Nie by ju przywdc, najbardziej
inteligentnym i utalentowanym uczniem w klasie, na dodatek czu si
przytoczony przez to, co go otaczao. Koledzy spogldali pogardliwie na
chopaka ze wsi, a uwaga i zainteresowanie nauczycieli, z ktrymi spotyka si
w mniejszych placwkach, nie miay racji bytu w tak duej instytucji. Na
szkolnym zdjciu z tego roku chopak ponownie siedzi w pierwszym rzdzie,

ale nie jest ju zadziornym Adolfem. Jego miejsce zajmuje zagubiony,

samotny modzieniec.
Hitler zamkn si w sobie, okazujc coraz mniejsze zainteresowanie
szkolnymi przedmiotami. Pomylaem, e gdy ojciec zauway moje mizerne
postpy w Realschule, pozwoli mi zrealizowa marzenia, niezalenie od tego,
czy mu si podobaj16. Wyjanienie, ktre podaje w Mein Kampf, mogo by
wymwk lub przyczyn nieotrzymania promocji do nastpnej klasy
z powodu niedostatecznej oceny z matematyki i przyrody. Krytycy Hitlera
twierdz, e powodem niepowodzenia byo wrodzone lenistwo, ale rwnie
dobrze mogy to by zemsta na ojcu, jaki problem emocjonalny lub po prostu
niech do zajmowania si nielubianymi przedmiotami.
W nastpnym roku Adolf zmieni taktyk i poczyni znaczne postpy
w nauce. Starszy od kolegw, ponownie sta si przywdc. Wszyscy go lubili,
w nauce i zabawie wspomina Josef Keplinger. Mia odwag. Nie by
w gorcej wodzie kpany, ale bardziej ulegy ni wielu z nas. Mia dwie skrajne
cechy charakteru, ktre rzadko id ze sob w parze: by spokojnym
fanatykiem17.
Po szkole chopcy pod komend Adolfa, ktry nauczy si rzuca lasso,
bawili si w kowbojw i Indian na naddunajskich kach. W przerwach
midzy lekcjami mody Hitler dawa paczce kolegw wykady o wojnie
burskiej i pokazywa im swoje rysunki przedstawiajce dzielnych Burw.
Przebkiwa nawet o zacigniciu si do ich szeregw. Wojna pomoga
obudzi w Adolfie niemiecki nacjonalizm uczucie podzielane przez wielu
chopcw. Bismarck by dla nas wielkim bohaterem narodowym
wspomina Keplinger. Nie wolno byo piewa pieni o Bismarcku i wielu
innych niemieckich piosenek o patriotycznym charakterze5*. Przestpstwem
byo nawet posiadanie portretu Bismarcka. Cho prywatnie nauczyciele
uwaali, e chopcy maj racj, musieli nas bardzo surowo kara za piewanie
tych pieni i okazywanie uczu wobec Niemiec18.
Z jakiego powodu Adolf przyjmowa germaskie idee bardziej powanie
od innych, by moe traktujc je jako przejaw buntu wobec ojca, ktry by
niezomnym zwolennikiem Habsburgw. Pewnego razu Hitler i Keplinger
wracali razem ze szkoy. Szli pod gr strom Kapuzinerstrasse. Na szczycie
wzgrza Hitler stan przed ma kaplic. Nie jeste Germane [Niemcem od
pokole] oznajmi otwarcie Keplingerowi. Masz ciemne wosy i ciemne
oczy19. Pniej z dum zauway, e jego oczy s bkitne i jest jasnym
szatynem (w tym czasie zdaniem Kaplingera tak byo).
Ju wwczas Hitler by oczarowany bohaterskimi postaciami z niemieckiej
mitologii, a jako dwunastolatek poszed po raz pierwszy na oper Wagnera
Lohengrin w Linzu. By zauroczony od pierwszej chwili w rwnym stopniu
patriotycznymi germaskimi uczuciami, ktre wzbudzia w nim opera, co
muzyk. Inspirujce sowa jak te, ktre krl Henryk skierowa do swych

rycerzy obudziy w nim pierwotne poczucie przynalenoci rasowej

i nacjonalizmu:
Niechaj wrg Rzeszy do walki stanie.
Mnie czekamy na to spotkanie.
Ze swych pustynnych rwnin na wschodzie
Ju nie wyruszy w krwawym pochodzie,
Bo miecz niemiecki strzee tej ziemi!
Rzesza si dzielnie rozprawi z niemi!20

Tym razem otrzyma promocj do nastpnej klasy, ze wszystkich

przedmiotw uzyskujc oceny dobre i bardzo dobre, take z zachowania
i pilnoci. Jednak w drugiej klasie ponownie opuci si w nauce. Matematyka
bya dla niego zbyt wielkim wyzwaniem, a z pilnoci otrzyma dostateczny.
Pod koniec boonarodzeniowej przerwy kryzysow sytuacj w szkole
przesonia powana tragedia rodzinna.
Rankiem 3 stycznia 1903 roku Alois wyszed z domu, aby wstpi do
gospody Gasthaus Stiefler. Gdy tylko zasiad przy stole z kolegami, oznajmi, e
kiepsko si czuje. Chwil pniej ju nie y na skutek wylewu krwi do jamy
opucnej.
Pochowano go dwa dni pniej na kocielnym cmentarzu, ktry wida
byo z domu Hitlerw. Na kamiennym nagrobku umieszczono podune
zdjcie emerytowanego urzdnika celnego ze wzrokiem wbitym w dal.
Surowe sowo, ktre czasami wyrwao mu si z ust, nie zdoa umniejszy
serdecznego serca bijcego pod tward powok napisano w pochwalnym
nekrologu zamieszczony w wychodzcym w Linzu Tagespost. Niezomny
str prawa i porzdku, czowiek dobrze poinformowany, potrafi
autorytatywnie zabra gos w kadej sprawie, ktra zwrcia jego uwag21.

2
Wbrew powszechnemu mniemaniu mier Aloisa nie skazaa jego rodziny
na ycie w ndzy. W chwili zgonu otrzymywa pensj wysokoci dwch
tysicy czterystu dwudziestu koron, czyli znacznie wicej ni dyrektor
Volksschule. Wdowa dostawaa poow tej sumy oraz ryczat odpowiadajcy
czwartej czci rocznej pensji ma. Prcz tego kade z dzieci miao dostawa
dwiecie czterdzieci koron rocznie do dwudziestego czwartego roku ycia
lub osignicia samodzielnoci, zalenie od tego, co wczeniej nastpi.
Zmian, ktr dao si wyranie odczu w maym domu, by brak
atmosfery napicia. Znikn despotyczny cie rzucany przez Aloisa. Adolf,
wwczas niemal czternastoletni, sta si najstarszym mczyzn w rodzinie.
Klara staraa si pokierowa synem zgodnie z wol ma, ale jedyn broni,
jak dysponowaa, byo usilne baganie. Nie trzeba dodawa, e nie zniechcio

to Adolfa do realizowania wasnych marze. Kiedy pytano go, kim chce zosta,
odpowiada niezmiennie: Wielkim artyst22.
Niky wpyw matki osab jeszcze bardziej, gdy na wiosn pozwolono
Adolfowi wynaj pokj w Linzu, by nie musia codziennie pokonywa dugiej
drogi do szkoy. Wraz z picioma innymi uczniami wynaj kt w domu
starszej pani, Frau Sekiry. Wkrtce sta si znany z chodnego dystansu;
zawsze uywa oficjalnej formy Sie, nie tylko w kontaktach z gospodyni, lecz
take rwienikami. Zmiana miejsca zamieszkania poprawia jednak nieco
jego niskie notowania w szkole, daa mu te wicej czasu na czytanie
i rysowanie. Wedug Frau Sekiry chopak zuywa ogromne iloci wieczek,
przesiadujc do pnej nocy. Pewnego razu przyapaa go pochylonego nad
map, ktr kolorowa kredkami. Co robisz, Adolfie?, zapytaa. Studiuj
mapy, odpar oschle23.
Nudny rok szkolny zakoczy si ocen niedostateczn z matematyki
i Frau Hitler zostaa poinformowana, e jej syn bdzie musia powtrzy rok,
jeli nie zda egzaminu poprawkowego na jesieni. W domu tylko na chwil
zapanowa ponury nastrj, gdy tego lata ca rodzin zaproszono na wakacje
do Spital. Z dwoma duymi staromodnymi kuframi penymi ubra i naczy
rodzina Hitlerw wyruszya pocigiem na wie. W Weitra wyszed po nich
szwagier Klary, Anton Schmidt, ktry zawiz ich do maego Spital wozem
zaprzonym w woy. Byo to przyjemne lato. Klara cieszya si
towarzystwem i serdecznoci rodziny, a Adolf, ktremu udao si wywin
od pracy w polu, czasami bawi si z dziemi Schmidta. Raz zrobi im duy
latawiec
przypominajcy
smoka,
z
dugim
barwnym
ogonem
z rnokolorowego papieru, ktry unis si piknie w powietrze. Zwykle
jednak spdza czas na czytaniu i rysowaniu. Zainteresowania te czyniy go
wyjtkowym chopcem. Wola przebywa w wiecie wasnych marze. Kiedy
padao, Adolf musia przesiadywa w pokoju dziecinnym. Chodzi po izbie
albo rysowa i malowa. By bardzo rozgniewany, kiedy kto mu przeszkadza
wspominaa Maria Schmidt. Wypycha mnie z pokoju, a jeli pakaam na
zewntrz, woa matk, eby podaa mi herbat lub co innego. Czsto
dranilimy Adolfa Hitlera, rzucajc kamieniami w okno, kiedy by w rodku,
a wtedy wypada na dwr i zaczyna nas goni24.
Wkrtce po przyjedzie do Leonding w rodzinie nastpia kolejna zmiana.
Angela, wesoa dziewczyna, ktra cieszya si yciem i uwielbiaa si mia,
polubia urzdnika podatkowego z Linzu, Leo Raubala. Adolf darzy go wielk
niechci, a pniej twierdzi, e mczyzna naduywa alkoholu i mia
skonno o hazardu. Przypuszczalnie niech modzieca bya spowodowana
raczej tym, e szwagier, urzdnik pastwowy, z caego serca gardzi sztuk
jako sposobem zarabiania na ycie.
Adolfowi udao si zda egzamin poprawkowy i musia si zabra ostro do
roboty w trzeciej klasie. Najtrudniejszym przedmiotem okaza si francuski,
ktry wiele lat pniej mia uzna za kompletn strat czasu25. Profesor

francuskiego, pan Hmer, darzy Adolfa mieszanymi uczuciami.

Niewtpliwie mia talent, ale w bardzo wskiej dziedzinie wspomina.
Brakowao mu wewntrznej dyscypliny, by ktliwy, uparty, arogancki
i wybuchowy. Mia te powane problemy z przystosowaniem si do
szkolnego ycia. Co wicej, by leniwy, w przeciwnym razie z jego talentami
miaby znacznie lepsze stopnie. adnie rysowa i dobrze mu szo
z przedmiotami przyrodniczymi, ale jego zapa do cikiej pracy szybko styg.
Zainteresowanie doktora Hmera Hitlerem nie byo powierzchowne, bo uczy
go take niemieckiego i by wychowawc klasy. Z ledwie skrywan wrogoci
reagowa na rad lub nagan, a sam oczekiwa od kolegw bezwarunkowego
posuszestwa i kreowa si na ich przywdc. Jednoczenie pobaa sobie
w wielu sprawach, jak to bywa u niedojrzaych modziecw. Jednak jaka
cecha tego chudego, bladego chopaka musiaa zrobi wraenie na
Hmerze, gdy stara si nim pokierowa najlepiej, jak potrafi26. Jego wysiki
okazay si bezowocne. Mimo modego wieku Adolf by uparty
i zdeterminowany, na dodatek wycofywa si zawsze, gdy kto prbowa
wtargn do jego wewntrznego wiata.
Profesor historii Leopold Ptsch zdoa jednak zrobi wraenie na skrytym
modziecu. Adolf z zapartym tchem sucha jego wykadw o staroytnych
Teutonach, ktre nauczyciel ilustrowa kolorowymi slajdami. Do dzi
wspominam ze wzruszeniem tego siwowosego mczyzn, ktry swoimi
barwnymi opowieciami sprawia, e czsto zapominalimy o teraniejszoci
napisa w Mein Kampf. Jakby za spraw czarw przenosi nas w odlege
czasy, za zason mgy minionych tysicleci, zamieniajc suche historyczne
zapiski w ttnic yciem rzeczywisto. Siedzielimy zasuchani, czasami
wzruszeni do ez27.
Jednak inne zajcia go nudziy, a na wiosn 1904 roku szkoa staa si
nudn rutyn. W Zielone witki Adolf przyj bierzmowanie w katedrze
w Linzu. Rwnie to wydarzenie byo nudne dla modego artysty. Ze
wszystkich chopcw, przy ktrych bierzmowaniu Emmanuel Lugert by
obecny, aden nie by taki nadsany i opryskliwy, jak Adolf Hitler. Musiaem
niemal si wyciga z niego sowa () jakby caa ta uroczysto budzia jego
odraz i bra w niej udzia wbrew sobie. Kiedy po bierzmowaniu chopcy
wrcili do Leonding, Adolf natychmiast pobieg do swoich towarzyszy zabaw.
Pniej zaczli biega po caym domu, udajc czerwonoskrych i robic
przeraajcy rwetes!, wspominaa Frau Lugert28.
W owym roku Adolf nie zaliczy francuskiego. Jesieni zda egzamin
poprawkowy, ale tylko pod warunkiem, e odejdzie ze szkoy w Linzu.
Najblisza Realschule znajdowaa si w oddalonym czterdzieci kilometrw
Steyr. Adolf ponownie musia zamieszka z dala od rodzinnego domu. Pani
Hitler i jej pitnastoletni syn wyruszyli do Steyr, gdzie znalaza mu may
pokoik u rodziny Cichinich. Adolf od pocztku nie by zadowolony z takiego
rozwizania. Pogardza nowym miastem, a za oknem jego pokoju rozciga si

ponury widok. Czsto strzelaem z okna do szczurw29. Adolf powica

wicej czasu na strzelanie do gryzoni i rysowanie ni nauk. Ucierpiay na tym
jego oceny w pierwszym semestrze. Cho uzyska bardzo dobry
z gimnastyki i dobry z rysunku, z dwch pozostaych ulubionych
przedmiotw, historii i geografii, otrzyma zaledwie dostateczn not. Nie
zaliczy matematyki i niemieckiego. Gotw by do absurdalnych krokw, by
unikn nauki. Pewnego dnia zjawi si w klasie z ogromn chust owinit
wok szyi, udajc, e straci gos, i zosta odesany do domu6*30.
Mimo to zacz otrzymywa coraz lepsze oceny i usysza, e skoczy
szko, jeli jesieni zda egzamin poprawkowy. W parny lipcowy dzie
1905 roku zakomunikowa te pomylne wieci matce. Klara sprzedaa
gospodarstwo w Leonding, ktre byo miejscem tylu niepokojw i nieszcz,
i zamieszkaa w wynajtym mieszkaniu, w ponurej kamienicy przy
Humboldtstrasse 31, w centrum Linzu. W cigu roku spdzonego z dala od
opiekuczego wpywu matki w wygldzie Adolfa zaszy due zmiany. Nie by
ju chopcem, ale modziecem o niesfornych, potarganych wosach, rzadkim
wsiku i marzycielskim wyrazie twarzy czonka bohemy. Jeden z jego
kolegw ze Steyr, niejaki Sturmberger, uchwyci to wszystko w wykonanym
pirkiem rysunku zatytuowanym Portret modego artysty.
Oczarowana Klara powitaa Adolfa jak bohatera, odnawiajc ciep relacj,
ktra czya j z synem. Niebawem wyjechali razem na kolejne letnie
wakacje do Spital. Na wsi chopak zachorowa na zapalenie puc (w rodzinie
czsto zdarzay si choroby puc), co zbliyo matk i syna jeszcze bardziej
i tamto lato, mimo problemw, musiao by dla obojga szczliwym epizodem
po okresie wygnania Adolfa do Steyr.
Kiedy Hitlerowie opuszczali wie, modzieniec mia si wystarczajco
dobrze, aby wrci do Steyr i 16 wrzenia przystpi do egzaminu
poprawkowego. Zda. Tej nocy uczci zwycistwo w towarzystwie paru
kolegw przyjciem suto zakrapianym winem. Wyszed z niego zalany
w trupa. Zupenie zapomniaem, co si wydarzyo tamtej nocy. Pamita
jedynie, e o wicie obudzia go przy drodze jaka mleczarka31. Ju nigdy nie
dowiadczy takiego upokorzenia. Upi si pierwszy i ostatni raz w yciu.
Mimo otrzymania wiadectwa dopuszczenie Hitlera do matury stao pod
znakiem zapytania. Sama myl o dalszej nauce w Oberrealschule, a potem na
politechnice wzbudzaa w nim gbok odraz. Zasaniajc si niedomaganiem
puc nagle z pomoc przysza mi choroba przekona matk, eby
pozwolia mu przerwa nauk. Jego krytycy twierdzili pniej, e Hitler
skama o swoim sabym zdrowiu w Mein Kampf, cho Paula powiadczya, e
brat miewa krwotoki. Przyjaciel z dziecistwa wspomina, e Adolfowi
dokucza kaszel i paskudny katar, szczeglnie w wilgotne, mgliste dni,
a ssiad powiedzia, e chopak by sabego zdrowia i musia przerwa nauk
z powodu kopotw z pucami, bo plu krwi32.

Nie majc ojca ani szkoy, ktra by nad nim zapanowaa, szesnastolatek
rozpocz swobodne ycie, stajc si panem samego siebie i gardzc wszelk
wadz. Wid ywot oderwany od rzeczywistoci. Nadal apczywie pochania
mnstwo ksiek, zapenia szkicowniki rysunkami i odwiedza muzea, bywa
na przedstawieniach operowych i wystawach figur woskowych. Pewnego razu
zobaczy film w sali niedaleko dworca, co wywoao w nim moralne
oburzenie. (To by okropny film!33). Nie szuka ju towarzystwa innych, nie
by te przywdc dziecinnych zabaw. Wasa si ulicami Linzu, marzc
o przyszoci, w pojedynk, ale nie samotny. Towarzystwo innych ludzi go
nuyo. Pn jesieni 1905 roku pozna jednak kogo, kogo mg tolerowa.
August Kubizek, syn tapicera, te mia marzenie. Chcia zosta sawnym
muzykiem. Potrafi ju gra na skrzypcach, altwce, trbce i puzonie, uczy si
take teorii muzyki w szkole muzycznej profesora Dessauera. Pewnego
wieczoru dwaj modziecy spotkali si w operze. Kubizek zauway, e Hitler
by chodny i zdystansowany, nieskazitelnie ubrany. By niezwykle bladym,
chudym modziecem w moim wieku, obserwujcym przedstawienie
byszczcymi oczami. Kubizek te wyglda na czowieka wraliwego.
Z wysokim czoem, krconymi wosami i marzycielskim spojrzeniem,
wydawa si predestynowany do ycia artysty.
Adolf i Gustl (Hitler nie chcia nazywa nowego przyjaciela Augustem)
zaczli chodzi na wszystkie przedstawienia operowe. Nocami spacerowali
Landstrasse, a Adolf obraca swoj nieodczn czarn laseczk z gak z koci
soniowej. Kiedy Kubizek zdoby si na odwag i zapyta swego milczcego
towarzysza, czy pracuje. Pewnie, e nie, usysza szorstk odpowied. Kolega
nie by stworzony do tego, eby pracowa na kawaek chleba.
Poniewa Hitler nie lubi rozmawia o sobie, ich rozmowy koncentroway
si na muzyce i sztuce. Pewnego dnia Adolf nieoczekiwanie wycign czarny
notes i odczyta wiersz, ktry niedawno napisa. Jaki czas pniej pokaza
nowemu przyjacielowi kilka szkicw i projektw, a w kocu wyzna, e
zamierza zosta artyst. Taka determinacja w modym wieku wywara
ogromne wraenie na Kubizku (Byem poruszony wielkoci, ktr w nim
dostrzegem). Od tego czasu jego podziw dla Hitlera sta si bliski uwielbienia.
Chocia spowodowao to, e jego wspomnienia, nie byy subiektywne, aden
z kolegw nie zna Hitlera tak dobrze, jak on.
Cho wiele ich czyo, mieli zupenie odmienne usposobienia. Kubizek
uwaa si za elastycznego, zawsze gotowego ustpi, podczas gdy Hitler by
niezwykle gwatowny i nerwowy. Rnice te jedynie scementoway ich
przyja. Kubizek, cierpliwy suchacz, by rad ze swojej biernej roli, bo dziki
niej zda sobie spraw, jak bardzo przyjaciel go potrzebowa. Z kolei Hitler
rozgrzewa si przed tak sympatyczn publicznoci i czsto wygasza mowy,
ywo gestykulujc, tylko dla mojego uytku. Oracje te, wygaszane zwykle
podczas spacerw kami lub pustymi lenymi ciekami, przypominay
Kubizkowi wybuch wulkanu albo scen rozgrywajc si na deskach teatru.

Mogem jedynie sta w milczeniu, z otwartymi ustami, zapominajc

nagrodzi go brawami. Dopiero po pewnym czasie Kubizek zda sobie
spraw, e przyjaciel nie gra, ale by miertelnie powany. Odkry rwnie,
e Hitler przyjmowa jedynie aprobat, a on, oczarowany popisami
oratorskimi Adolfa bardziej ni treci jego wystpie, cieszy si, e moe jej
udzieli.
W pogodne dni tego wanego okresu dwaj modziecy siadywali na awce
przy Turmleitenweg, gdzie Adolf czyta, rysowa i malowa pastelami, albo
sadowili si na skalnej pce nad Dunajem. W takich odludnych miejscach
Hitler roztacza swoje nadzieje i plany, popuszczajc wodze bujnej wyobrani.
Nie bya to jednostronna relacja, gdy Adolf wydawa si dokadnie zna
uczucia Kubizka. Zawsze wiedzia, czego potrzebowaem i pragnem.
Czasami odnosiem wraenie, e przeywa moje ycie jak wasne34.
Adolf wid beztroskie ycie dandysa, modego przedstawiciela
artystycznej bohemy, ale mieszka w bardzo skromnych warunkach.
Niewielkie pokoje w mieszkaniu na trzecim pitrze przy Humboldtstrasse
byy adne, a kuchnia z jednym oknem wychodzcym na podwrko maa, lecz
przytulna. Paula i Klara spay w salonie, w ktrym dominowa portret Aloisa,
uosobienia szlachetnego publicznego urzdnika. W trzecim pokoju, nie
wikszym od szafy, kwaterowa Adolf. W przeciwiestwie do poprzednich
domw, w tym panowa spokj. Wszystko byo w nim podporzdkowane
modemu panu, ktry co roku w boonarodzeniowym prezencie otrzymywa
od matki bilet do teatru. Dla Klary by modym ksiciem o kiekujcym
talencie, bezsprzecznie przeznaczonym do sawy. Nie suchaa rad
praktycznych krewnych, ktrzy sugerowali, eby Adolf wyuczy si jakiego
przyzwoitego fachu i zacz wspiera rodzin35.
Wiosn 1906 roku marzenia Adolfa si ziciy. Matka pozwolia mu
pojecha do Wiednia, mekki malarstwa, muzyki i architektury. Oczarowany
miastem, cay miesic wczy si po romantycznej starwce (przypuszczalnie
zatrzyma si u swoich chrzestnych, Johanna i Johanny Prinzw). Opisywa
wszystko Gustlowi. Jutro id do opery na Tristana, a pojutrze na Latajcego
Holendra itd., napisa na trzyczciowej kartce z dat 7 maja. Cho wszystko
jest tu bardzo pikne, tskni za Linzem i jego Stadttheater. Na drugiej kartce,
wysanej tego samego dnia, naszkicowa gmach wiedeskiej opery. Wntrze
uzna jednak za nudne. Dopiero gdy potne fale muzyki wypeniaj
przestrze, a poszum wiatru ustpuje przeraajcym kaskadom dwikw,
ogarniaj mnie wzniose uczucia i zapominam o aksamicie i zocie, od ktrego
kapi tutejsze sale. Sowa te byy typowe dla rozkwitajcego artysty
okropna gramatyka poczona z poetyck wyobrani, grnolotnoci
i wraliwoci36.
Adolf wrci do Linzu utwierdzony w przekonaniu, e chce powici ycie
malarstwu i architekturze. Nalega, aby Gustl przyczy si do jego marze,
i w kocu przekona przyjaciela, eby za dziesi koron kupili na spk los

loterii pastwowej. Bez koca opowiada o tym, na co przeznacz wygran.

Wynajm cae drugie pitro duego domu nad Dunajem i bd pracowali
w dwch oddzielnych pokojach, aby nie rozpraszaa go muzyka Gustla. Adolf
osobicie urzdzi kady pokj, wykona malowida cienne i zaprojektuje
meble. Ich mieszkanie, marzy na jawie, stanie si gwn kwater krgu
pasjonatw. Bdziemy w nim sucha muzyki, studiowa i czyta, a przede
wszystkim si uczy. Mj przyjaciel oznajmi, e sztuka niemiecka jest tak
ogromna, e naukom nie bdzie koca. Pomyla te o pewnym rozkosznym
i wiele mwicym szczegle: Dom bdzie prowadzia wykwintna dama,
chatelaine [franc. pani na zamku, gospodyni]. Ta wyksztacona kobieta bdzie
statecznego temperamentu i posunita w latach, by nie pojawiy si adne
oczekiwania lub intencje, ktre nie byyby przez nas mile widziane. Fantazja
ta, podobnie jak wikszo jej podobnych, prysa w zderzeniu
z rzeczywistoci ich los nie wygra.
Po kolejnych nudnych letnich wakacjach w Spital, rozwietlonych jedynie
magiczn latarni, ktr podarowa w prezencie dzieciom Schmidta, Adolf
powrci do stylu ycia modego artysty i marzyciela. Na pocztku
padziernika zacz bra lekcje fortepianu u nauczyciela Gustla. Paula
wspominaa, e brat caymi godzinami przesiadywa przy piknym
fortepianie Heitzmanna, ktry podarowaa mu matka37. Dla takiego syna
aden wydatek nie by zbyt wielki. To w tym czasie Hitler objawi si
Kubizkowi w cakiem nowej, zdumiewajcej roli. Stao si to w wieczr, gdy
pierwszy raz obejrzeli Rienzi Wagnera. Opowie o powstaniu i upadku
bohatera, rzymskiego trybuna, wywara osobliwy wpyw na Adolfa. Zwykle,
gdy kurtyna opadaa, Adolf zaczyna od krytykowania piewakw i muzykw.
Tego wieczoru nie powiedzia ani sowa i skoni Kubizka do milczenia
dziwnym, niemal wrogim spojrzeniem. Hitler wyszed na ulic milczcy
i bledszy ni zwykle, z konierzem czarnego paszcza postawionym dla
ochrony przed listopadowym chodem. Wygldajcy niemal zowrogo,
zaprowadzi zdumionego przyjaciela na wierzchoek stromego wzgrza. Nagle
chwyci mocno donie Kubizka i z oczami poncymi entuzjazmem zacz
mwi szorstkim, wrzaskliwym gosem. Kubizek odnis wraenie, jakby
przeja nad nim wadz inna istota. Znajdowa si w stanie cakowitej
ekstazy, wcielajc si w posta Rienziego, bez wymieniania go jako wzoru lub
przykadu, z wizjonersk moc dorwnujc jego wasnym ambicjom. Do tej
pory Kubizek sdzi, e celem przyjaciela jest zosta malarzem lub
architektem. Nowy Adolf by mu zupenie obcy, grzmia, jakby czekaa go
wyjtkowa misja, ktra pewnego dnia zostanie mu powierzona wezwanie
ludu woajcego, by wyprowadzi go na wolno38. Scena ta moga zosta
wymylona przez Kubizka, ale z pewnoci odzwierciedlaa stan umysu jego
idealistycznie nastawionego przyjaciela. Kiedy uroczycie podali sobie donie
na poegnanie, Adolf nie wrci do domu. Zamiast tego ruszy ponownie na
wzgrze, tumaczc, e chce zosta sam. Czonkowie jego rodziny stali si

wtpliwymi beneficjentami tego wizjonerskiego dowiadczenia. Paula

wspominaa pniej: Bardzo czsto wygasza matce i mnie napuszone
wykady z historii i polityki39.
Widzenie na wzgrzu zapocztkowao depresyjny okres, w ktrym Adolf
czu si odrzucony i skrzywdzony, jak bohater z powieci Dostojewskiego.
Rwnie dobrze mgby zstpi z kart Modzika. Po czterech miesicach
zrezygnowa z lekcji fortepianu. Kubizek sdzi, e powodem byy nudne,
monotonne palcwki, ktre cakowicie mu nie odpowiaday, ale chodzio
raczej o pogorszenie zdrowia Klary Hitler40. 14 stycznia 1907 roku, dwa
tygodnie przed zakoczeniem nauki gry na pianinie, jego matka wezwaa
doktora Edwarda Blocha, ydowskiego medyka uwaanego w okolicy za
lekarza biedoty41. Cichym szeptem zacza si uskara na bl w piesiach.
Nie dawa jej spokoju noc w noc. Badanie wykazao, e Frau Hitler ma duego
guza w piersi. Doktor Bloch nie powiedzia chorej, e ma raka, ale nastpnego
dnia wezwa do siebie Adolfa i Paul. Ich matka bya powanie chor
kobiet, a jedyn nadziej, cho niewielk, wydawaa si operacja. Lekarza
poruszya reakcja Adolfa. Jego pociga, ziemista twarz wykrzywia si
w grymasie. W oczach bysny zy. Spyta, czy dla jego matki nie ma adnej
nadziei. Dopiero wtedy zdaem sobie spraw z gbokiej wizi czcej matk
z synem42.
Rodzina zdecydowaa si na ryzykown operacj i 17 stycznia Klara Hitler
trafia do szpitala Sistr Boromeuszek w Linzu. Nazajutrz doktor Karl Urban
usun jej jedn pier. Tego samego dnia ciotka Johanna wybuchowa
garbuska, cho zawsze gotowa do pomocy przyjechaa ze Spital, aby zaj si
domem i dziemi. Klara wracaa do zdrowia dziewitnacie dni, na oddziale
trzeciej klasy, gdzie dzienny pobyt kosztowa trzy korony. Moga sobie
pozwoli na przebywanie w bardziej komfortowych warunkach, ale jak
zawsze sobie skpia. Pooone na trzecim pitrze mieszkanie przy
Humboldtstrasse znajdowao si zbyt wysoko dla Klary, wic pn wiosn
rodzina przeprowadzia si na drugi brzeg Dunaju, na przedmiecia Urfahr, do
trzypokojowego mieszkania na drugim pitrze adnej kamienicy przy
Bltengasse 9. Bya to spokojna, przyjemna okolica. Przebywszy dugi most
tramwajem, Adolf mg si atwo dosta w ulubione miejsca na przeciwlegym
brzegu.
Chopak mia teraz jednak co innego w gowie. Nieoczekiwanie si
zakocha. Do tej pory jego relacje z dziewcztami byy przelotne. Podczas
wakacji w Spital wpad na dziewczyn dojc krowy w stodole, ale gdy ta daa
do zrozumienia, e chciaaby si z nim spotyka, Adolf uciek, wywracajc
duy dzban ze wieym mlekiem. Pewnego razu, gdy spacerowali
z Kubizkiem Landstrasse, minli pikn wysok i szczup dziewczyn,
z gstymi jasnymi wosami upitymi w kok, przypominajc mod walkiri.
Podniecony Adolf chwyci przyjaciela za rami. Zdradz ci, e jestem w niej
zakochany, oznajmi stanowczo. Nazywaa si Stephanie Jansten i podobnie

jak Hitler mieszkaa w Urfahr. Adolf dedykowa jej wiele wierszy miosnych,
m.in. Hymn do ukochanej, odczytujc wszystkie wiernemu Gustlowi. Przyzna,
e nigdy z ni nie rozmawia, ale kiedy wszystko stanie si jasne bez jednego
sowa. Tak do siebie pasowali, mwi, e porozumiewali si spojrzeniami.
Nie sposb tego wytumaczy mwi to, co byo we mnie, byo rwnie
w Stephanie. Kubizek nalega, by po prostu przedstawi si pannie i matce,
ktra jej zawsze towarzyszya, ale Hitler odmwi. Musiaby powiedzie, jaki
ma zawd, a nie by jeszcze wyksztaconym malarzem. Coraz bardziej
pochaniaa go mitologia nordycka i germaska, w ktrej o kobietach mona
byo powiedzie wszystko, tylko nie to, e s zwyczajnymi istotami,
i przypuszczalnie mia wyidealizowany, rycerski obraz seksu. Mody Zygfryd
nie mg si przedstawi w prozaiczny sposb! Jedna fantazja budowaa si na
drugiej. Jeli wszystko inne zawiedzie, porwie dziewczyn, gdy Kubizek zajmie
rozmow jej matk.
Kiedy Stephanie w dalszym cigu go ignorowaa, pomyla, e si na niego
gniewa (niebawem miaa si zarczy z pewnym porucznikiem i dopiero
wiele lat pniej ze zdumieniem usyszaa, e Hitler by jej potajemnym
wielbicielem). Przybity, oznajmi, e duej tego nie zniesie. Poo temu
kres!. Postanowi rzuci si z mostu do Dunaju, ale Stephanie bdzie musiaa
zawrze z nim samobjczy pakt. Obmyli szczegowy plan, z kwestiami dla
wszystkich, take Kubizka, ktry mia by wiadkiem tego tragicznego
wydarzenia.
By to wygodny romans dla wraliwej, modzieczej duszy. Sukces
prowadziby do maestwa i koca artystycznej kariery, a poraka wioda do
kolejnej, przyjemnie bolesnej fantazji. Jednak waniejsze wydarzenia wkrtce
zepchny Stephanie na dalszy plan43. Twrczy zapa Adolfa kaza mu si
zwrci od malarstwa ku architekturze. Nadal niezmordowanie malowa
pastelami, ale jego dziea, cho adne i zdradzajce pewien talent, nie
zaspokajay ideaw i emocji, ktre zaczy w nim kiekowa. Adolf nigdy nie
traktowa malarstwa powanie powiedzia Kubizek. Zawsze byo jego
drugorzdnym
zainteresowaniem,
obok
powaniejszych
aspiracji.
W przeciwiestwie do malarstwa projekty architektoniczne zdradzay
nieodparte pragnienie tworzenia i poczucia adu, urastajce do niemal
obsesyjnych rozmiarw. Zamierza cakowicie zmieni oblicze Linzu. Potrafi
stan przed now katedr, wychwalajc jedne elementy i krytykujc drugie.
Przeprojektowywa jedn budowl po drugiej, poruszany pasj doskonalenia.
Ca uwag powica zmylonym gmachom, dajc si cakowicie ponie
wyobrani44. Kiedy wczy si ulicami, majc publiczno w postaci jednego
urzeczonego suchacza, rozprawia o elementach, ktre musz zosta
zmienione, i szczegowo wyjania, co naley zrobi. Miejski ratusz by
nieciekawy, wic w jego miejscu wyobrazi sobie okazay, nowoczesny gmach.
Cakowicie przebudowaby take ten okropny zamek, przywracajc mu
dawn wietno. Nowe muzeum mu si podobao i powraca do niego raz po

raz, by podziwia marmurowy fryz z historycznymi scenami, ale nawet on

musia zosta zmieniony. Wyduyby go, tak by sta si najduszym fryzem
w Europie.
Plany nowego dworca kolejowego zdradzay talent urbanistyczny Hitlera:
chcia uwolni rozwijajcy si Linz od brzydkich torw, ktre utrudniay ruch,
umieszczajc dworzec na przedmieciach i puszczajc tory pod miastem.
W miejscu dawnego dworca mia powsta miejski park. Jego wyobrania nie
znaa granic. Planowa poprowadzi grsk kolejk zbat na sam szczyt
Lichtenbergu, gdzie mia powsta duy hotel i mierzca dziewidziesit
metrw stalowa wiea z widokiem na wspaniay nowy most zawieszony
wysoko ponad Dunajem.
Zacz wie ycie w cakowitej izolacji. Wstawa pno i spdza cae dnie
na czytaniu, malowaniu i projektowaniu. Ssiadka z dou, ona naczelnika
poczty, widziaa, jak wychodzi z domu po osiemnastej, i syszaa, e po
powrocie ze spaceru z Kubizkiem kry po salonie do biaego rana. Kiedy jej
m zaproponowa Adolfowi prac na poczcie, ten odpar, e pewnego dnia
zostanie wielkim malarzem. Gdy przypomniano mu, e nie ma
odpowiednich rodkw i stosunkw, eby to osign, odrzek szybko:
Makart i Rubens sami wydwignli si z biedy45.
Adolf by niestrudzony, a Linz nie mia mu nic wicej do zaoferowania.
Marzy o wielkim wiecie, szczeglnie o Wiedniu. Prbowa przekona matk,
eby pozwolia mu wstpi do Akademii Sztuk Piknych. Klara bya naciskana
take z drugiej strony, przez szwagra i Josefa Mayrhofera bdcego prawnym
opiekunem dzieci. Obaj powtarzali, e czas najwyszy, aby chopak wybra
sobie jaki porzdny fach. Mayrhofer znalaz nawet piekarza, ktry by gotw
przyj Adolfa na terminatora46.
Jednak Klara nie potrafia si oprze gorcym baganiom syna i latem Adolf
dosta zgod na wypacenie ojcowizny, kwoty okoo siedmiuset koron,
z Banku Hipotecznego Grnej Austrii. Suma ta wystarczyaby na przeycie
roku w Wiedniu, w tym na opacenie czesnego w akademii. Zwycistwo
przymio pogarszajce si zdrowie matki, dlatego Hitler opuszcza dom
z radoci zmieszan z poczuciem alu i winy. Egzaminy do Akademii Sztuk
Piknych odbyway si na pocztku padziernika, wic gdyby teraz nie
pojecha do Wiednia, straciby cay rok. Pnym wrzeniowym rankiem
1907 roku na Bltengasse 9 zjawi si Kubizek. Klara i Paula pakay, i nawet
Adolf mia wilgotne oczy. Jego walizka bya tak cika, e przyjaciele musieli
razem znie j po schodach i dotaszczy do tramwaju.
Podczas pierwszej podry do Wiednia Adolf zasypywa przyjaciela
kartkami, ale tym razem w cigu dziesiciu dni nie nadesza ani jedna.
Kubizek wyobraa sobie chorob, wypadek, a nawet jego mier. Postanowi
zapyta Frau Hitler, co si dzieje. Pierwsze sowa, ktre usysza brzmiay:
Masz jakie wiadomoci od Adolfa?. Twarz kobiety bya bardziej zatroskana
ni zwykle, oczy pozbawione ycia, gos apatyczny. Kiedy syn odjecha,

zrezygnowaa z ycia i staa si star, schorowan kobiet. Zacza

powtarza biadolenia, ktre tyle razy sysza: dlaczego Adolf nie wybra sobie
przyzwoitego fachu, przecie nie zarobi na godne ycie malowaniem
i pisaniem opowieci. Czemu zmarnowa ojcowizn na t zwariowan podr
do Wiednia?47 Dlaczego nie zaopiekowa si ma Paul?
Adolf zamieszka niedaleko Westbahnhof, w mieszkaniu na drugim pitrze
przy Stumpergasse 29, nalecym do Polki nazwiskiem Zakreys. By
w depresji. Przystpi do egzaminu pewny siebie, a usysza szokujcy
werdykt: Ocena niedostateczna z rysunku7*. Kiedy zaszokowany
modzieniec poprosi o wyjanienie, rektor stwierdzi, e jego rysunki
zdradzaj brak talentu malarskiego i e ma raczej uzdolnienia do
architektury48.
Przybity Hitler potrzebowa kilku dni, by zda sobie spraw z tego, co
Kubizek odkry ju wczeniej malarstwo stanowio jedynie jego hobby,
prawdziwym powoaniem bya architektura. Droga, ktra go czekaa,
wydawaa si nie do przebycia. Przyjcie na wydzia architektury wymagao
dyplomu szkoy budowlanej, a zapisanie si do niej ukoczenia Realschule.
Pragnc odnie sukces, a jednoczenie czujc si przytoczony trudnociami,
Hitler spdzi nastpne tygodnie w zawieszeniu. Godzinami czyta w swoim
maym pokoiku, chodzi na przedstawienia operowe, wczy si ulicami
i podziwia wiedeskie gmachy.
Tymczasem Klara Hitler umieraa w Urfahr. ona naczelnika poczty
napisaa do Adolfa, a on niezwocznie przyjecha. 22 padziernika
skonsultowa si ponownie z doktorem, ktry stwierdzi, e w celu uratowania
ycia chorej trzeba podj drastyczne rodki. Wygldao na to, e Klara zostaa
zbyt pno zoperowana i e pojawiy si przerzuty w rejonie opucnej49.
Leczenie, cign doktor Bloch, jest nie tylko niebezpieczne polega na
aplikowaniu duych dawek jodoformu na otwart ran lecz take niezwykle
drogie. Pienidze nie stanowiy problemu dla Adolfa, wic zgodzi si zapaci
z gry za jodoform, jednoczenie obiecujc, e pniej ureguluje rachunek za
leczenie.
Kubizek by zdumiony, kiedy Adolf nieoczekiwanie wrci do domu,
miertelnie blady, z tpym spojrzeniem 50. Kiedy wyjani, co sprowadzio go
z Wiednia, wygosi oskarycielsk mow przeciwko lekarzom. Jak mieli
mwi, e jego matka jest nieuleczalnie chora? Po prostu nie umieli jej
wyleczy! Zostanie w domu, eby si ni zaj, bo jego przyrodnia siostra
Angela spodziewa si drugiego dziecka. Kubizka zaskoczyo to, e Hitler nie
zapyta o Stephanie i nawet o niej nie wspomina, tak bardzo by zasmucony
chorob matki51.
6 listopada Klara otrzymaa niemal pen dawk jodoformu. By to bardzo
bolesny zabieg. Gaz nasczano jodoformem (pynem o duszcym, mdlcym,
szpitalnym zapachu), a nastpnie kadziono zwinit na otwartej ranie.

Jodoform nie tylko przepala tkank, ale gdy przedosta si do organizmu,

pacjent nie mg przeyka. Gardo Klar pieko, a mimo to nie moga
zaspokoi pragnienia, bo wszelkie pyny smakoway jak trucizna52.
Hitler powici si matce bez reszty, wykonujc domowe obowizki razem
z on naczelnika poczty, Paul i ciotk Johann. Klar umieszczono
w kuchni, gdy tylko to pomieszczenie byo ogrzewane cay dzie. Usunito
kredens, wstawiajc w jego miejsce kanap. Adolf spa na niej, eby cay czas
by do dyspozycji. W cigu dnia peni funkcj kucharza, a Frau Hitler z dum
zwierzya si Kubizkowi, e jeszcze nigdy nie miaa takiego apetytu. Po tych
sowach na zwykle bladych policzkach kobiety pojawia si rumieniec.
Rado z powrotu syna i powicenia, ktre jej okazywa, odmieniy
powan, zmczon twarz.
Kubizek nie mg uwierzy w zmian, jaka dokonaa si w Hitlerze
w chodne, wilgotne dni, ktre pniej nastay. Nie wyda z siebie ani jednego
gniewnego burknicia, nie wypowiedzia ani jednej niecierpliwej uwagi, ani
jednego gwatownego sowa, by postawi na swoim. y wycznie dla
matki i nawet przyj rol jedynego mczyzny w rodzinie. aja Paul za to,
e si kiepsko uczya, a pewnego dnia zmusi j, by zoya matce uroczyste
przyrzeczenie, e od tej pory bdzie piln uczennic. Kubizek by pod silnym
wraeniem tego nietypowego zachowania. Moe Adolf chcia pokaza matce,
e zrozumia swoje bdy53.
Kada godzina czuwania bya dla niej pena blu. Dobrze znosia ten ciar
wspomina doktor Bloch. Bya dzielna i nie skarya si, ale jej synowi
wydawao si to istn tortur. Na jego twarzy pojawia si grymas cierpienia,
gdy widzia bl na jej twarzy54. Wieczorem 20 grudnia Kubizek zasta Frau
Hitler siedzc dla zagodzenia blu na ku, z otwartymi ustami
i zapadnitymi oczami, podtrzymywan przez Adolfa. Hitler da znak
przyjacielowi, eby odszed. Kubizek ju wychodzi, kiedy Klara wyszeptaa:
Gustl. Zwykle zwracaa si do niego Herr Kubizek. Bd dobrym
przyjacielem mojego syna, gdy odejd. Oprcz ciebie nie ma nikogo55.
Okoo pnocy stao si jasne, e koniec jest bliski, ale rodzina postanowia
nie kopota doktora Blocha. Klarze ju nic nie mogo pomc. W mrocznym
godzinach wczesnego ranka 21 grudnia wedug Hitlera w blasku choinki
cicho zgasa. Kiedy zrobio si widno, Angela poprosia doktora Blocha, aby
przyszed na Bltengasse i wystawi akt zgonu. Lekarz znalaz Hitlera
siedzcego z poblad twarz u boki matki. W szkicowniku widnia ostatni
portret Klary. Bloch prbowa pocieszy Hitlera, mwic, e w jej sytuacji
mier bya wybawieniem, ale Adolf pozosta nieutulony. W caej mojej
lekarskiej karierze wspomina doktor Bloch, ktry oglda wiele zgonw nie
widziaem czowieka tak przygniecionego cierpieniem, jak Adolf Hitler56.

Rozdzia 2
MOJA SZKOA YCIA
(grudzie 1907maj 1913)

1
Ranek 23 grudnia 1907 roku by wilgotny i mglisty. Kiedy ciao Klary
wyniesiono z domu przy Bltengasse 9 w lnicej drewnianej trumnie
z metalowymi okuciami, karawan ruszy do kocioa ulic pokryt
topniejcym niegiem. Po krtkim naboestwie may kondukt aobny
pocign wolno przez Dunaj i okalajce go wzgrza do Leonding. Zgodnie ze
swoj wol Klara zostaa pochowana obok ma, z wasnym nazwiskiem
wypisanym obok jego. Czonkowie rodziny w czarnych strojach stali
w milczeniu na zasnutym mg cmentarzu, widoczni z maego domu,
w ktrym kiedy mieszkali. Adolf mia na sobie dugi czarny paszcz i trzyma
czarny cylinder. Gustlowi wyda si jeszcze bledszy ni zwykle. Jego twarz
bya surowa i opanowana1.
Wigilia Boego Narodzenia upyna w smtnej atmosferze. Doktor Bloch
zoy im oficjaln wizyt, eby uregulowa rachunki. Cakowity koszt
leczenia wynis trzysta pidziesit dziewi koron, z czego pidziesit
dziewi ju zapacono. Bya to znaczna kwota, przekraczajca dziesit cz
majtku pozostawionego przez Klar, cho z drugiej strony wydawaa si
rozsdna, gdy obejmowaa naleno za siedemdziesit siedem wizyt
domowych i porad w gabinecie lekarza oraz czterdzieci siedem zabiegw,
w wikszoci z uyciem jodoformu. Zapacili, wylewnie dzikujc. Siostry
rozmawiay, a Adolf, w czarnym garniturze i luno zawizanym krawacie,
wpatrywa si w podog, z wosami opadajcymi na czoo. W kocu ucisn
lekarzowi do i spojrza mu w oczy. Bd panu dozgonnie wdziczny,
powiedzia i si ukoni. Jestem ciekaw, czy jeszcze pamita t scen napisa
trzydzieci trzy lata pniej doktor Bloch w Colliers Weekly. Waciwie
jestem tego pewny, na swj sposb bowiem Adolf Hitler dotrzyma obietnicy.
Obdarzono mnie przywilejami, ktre nie byy udziaem adnego yda
w caych Niemczech i Austrii.
Adolf i Paula zostali zaproszeni przez Raubalw na reszt dnia, ale Hitler
odrzuci propozycj. Darzy coraz wiksz niechci szwagra Leo, ktry
wykorzystywa kad okazj, by skoni go do porzucenia gupiego marzenia
o karierze artysty. Modzieniec zwierzy si Kubizkowi, e wszyscy krewni
ustawicznie go drcz, wic ma zamiar uciec do Wiednia. By zdecydowany

zosta artyst i udowodni tej ograniczonej gromadzie, e to on mia racj,

a nie oni.
By rwnie pewien tego, e przyjaciel powinien odej z ojcowskiego
warsztatu tapicerskiego i zosta zawodowym muzykiem. Rodzice Kubizka nie
wyrazili zgody na wyjazd Gustla do Wiednia poprzedniej jesieni, ale Hitler
ponowi swoje bagania i perswazje, rozpalajc wyobrani Gustla i jego matki
opowieciami o Wiedniu, operach i koncertach oraz nieograniczonych
moliwociach studiowania muzyki. Jednak przekona Herr Kubizka byo
trudniej. Uwaa on Hitlera za modego czowieka, ktremu nie udao si
w szkole, a mia o sobie zbyt wysokie mniemanie, eby si wyuczy jakiego
fachu2. Zdolno perswazji, ktr posiada Adolf, okazaa si tak wielka, e
praktyczny Kubizek zgodzi si, aby jego syn wyjecha do stolicy na okres
prbny. Jednym z argumentw, ktre zdoay go przekona, byo to, e Gustl
zamieszka z prawdziwym studentem sztuki.
Hitler wybra si ponownie do Leonding, eby zawiadomi o tym swoich
opiekunw. Herr Mayrhofer, cho niechtnie, gotw by udzieli zgody
wyzna crce, e by to jego obowizek wic Adolf spdzi nastpne tygodnie
z Angel i ciotk Johann, zaatwiajc ostatnie sprawy rodzinne. Co do grosza
uregulowano wszystkie rachunki, w tym naleno za pogrzeb, ktra signa
znacznej kwoty trzystu siedemdziesiciu koron. Podzikowano te ssiadom
za ich pomoc podczas choroby Klary. Adolf by tak wdziczny naczelnikowi
poczty i jego onie, e podarowa im jeden ze swoich obrazw. Nawet po
zapaceniu wszystkich zalegoci musiao im pozosta przynajmniej trzy
tysice koron z majtku gospodarnej Klary. Poniewa Angela wzia na siebie
ciar opieki nad jedenastoletni Paul, przypuszczalnie otrzymaa ponad
dwie trzecie tej sumy. Alois Hitler junior powiedzia pniej swemu
najstarszemu synowi, e przekona Adolfa, i powinni przekaza siostrom
swoj cz spadku, gdy Raubalowie nie byli zbyt zamoni3. Adolf bez
sprzeciwu odda swoj cz Angeli, a Alois Pauli. Jeli to prawda, Adolfowi
pozostao niewiele na pocztek kariery w Wiedniu sieroca pensja i resztki
z ojcowizny.
Na pocztku lutego Hitler otrzyma nieoczekiwan zacht z Wiednia.
Ssiad przekona profesora Alfreda Rollera, gwnego scenografa wiedeskiej
opery, by obejrza prace modego Adolfa i doradzi mu w karierze. Propozycja
Rollera pomoga pokona protesty rodziny i chopak zacz planowa wyjazd.
10 lutego 1908 roku zoy podanie o rent dla siebie i Pauli. Zwrcono je trzy
dni pniej z adnotacj, e dokument powinien mie kontrasygnat ich
prawnego opiekuna. Hitler przekaza druk Herr Mayrhoferowi, ale by zbyt
niecierpliwy, by czeka na odpowied Urzdu Rent. Spakowa swoje manatki,
ksiki i przybory malarskie, poegna rodzin i na zawsze opuci Bltengasse
9.
17 lutego Gustl odprowadzi go na dworzec. Podczas oczekiwania na pocig
Adolf mwi o Stephanie. Nadal nie przedstawi si dziewczynie, ale nosi si

z zamiarem napisania do niej. Kiedy pocig ruszy, krzykn przez otwarte

okno: Przyjed niebawem, Gustl!. Naley wtpi, by lektury modego
czowieka obejmoway motywujce ksiki Horatio Algera, ale z pewnoci
czuby duchowe pokrewiestwo z jego bohaterami. Bilet w wagonie trzeciej
klasy kosztowa pi i p korony. Po trwajcej pi godzin podry
osiemnastoletni Adolf Hitler trzeci raz zawita do magicznego Wiednia.
Z dworca Westbahnhof do kwatery Frau Zakreys przy Stumpergasse 29 byo
tylko kilka minut drogi, ale musiaa by mozolna z tak duym bagaem.
Chocia w tamtym miesicu panowaa fatalna pogoda, Adolfa nie opuszcza
dobry nastrj. 18 lutego napisa entuzjastyczn kartk do Kubizka:
Drogi przyjacielu! Czekam niecierpliwie na wiadomo o Twoim przyjedzie. Napisz mi
szybko, co zdecydowae, abym mg przywita ci, jak naley. Wiede czeka Zamieszkasz ze
mn, jak ustalilimy. Pniej co postanowimy. Podobno w Dorotheum [pastwowy lombard]
mona naby fortepian za 5060 florenw. Serdeczne pozdrowienia dla Ciebie i Twoich
Szanownych Rodzicw od Twego przyjaciela Adolfa Hitlera. Ponownie prosz, eby jak
najszybciej przyjecha!

Pi dni pniej, w mglist niedziel, Gustl zjawi si na Westbahnhof

z brzow pcienn torb pen prowiantu. Sta zagubiony w ruchliwej
dworcowej poczekalni, gdy ujrza kroczcego ku niemu Adolfa, obywatela
Wiednia. W czarnym, porzdnym paszczu, czarnym kapeluszu i z lask
o gace z koci soniowej prezentowa si niemal elegancko4. Hitler by tak
uradowany widokiem przyjaciela, e ucaowa go w policzek. Chwyci jedn
rczk cikiej torby, a Kubizek drug i wyszli z dworca na gwarn ulic.
Zapad ju zmrok, ale latarnie ukowe sprawiay, e na placu przed dworcem
byo jasno jak w dzie.
Weszli w szerok bram imponujcej kamienicy przy Stumpergasse 29,
przeszli przez mae podwrko i znaleli si w nieco skromniejszej oficynie, by
wdrapa si ciemnymi schodami do pokoju na drugim pitrze. W rodku
walay si szkice. Adolf rozoy gazet na stole i wycign swoje skromne
wiktuay mleko, kiebas i chleb. Kubizek odsun je na bok i niczym magik
doby z brzowej torby piecze wieprzow, wiee bueczki, ser, dem oraz
butelk kawy. Widzisz, co znaczy mie matk!, wykrzykn Hitler.
Po zakoczeniu uczty upar si, by oprowadzi zmczonego przyjaciela po
miecie. Czy Kubizek zdoaby zasn, nie zobaczywszy Ringu? Najpierw Adolf
pokaza mu ogromny gmach opery Poczuem si tak, jakbym wyldowa na
innej planecie, tak wielkie wraenie wywar na mnie ten budynek pniej
przysza kolej na wdziczn iglic kocioa witego Szczepana. Na koniec
Adolf upar si pokaza mu co wyjtkowego, delikatn bry kocioa St.
Maria am Gestade. Niestety mga bya tak gsta, e Kubizek niewiele zobaczy
i cieszy si, gdy dobrze po pnocy dotarli do domu i mg si pooy do
ka, ktre wstawia gospodyni.

Poniewa pokj by zbyt may dla nich obu i fortepianu, potraficy

przekonywa Adolf nakoni Frau Zakreys, eby zamienili si pokojami.
Zgodzi si paci dwadziecia koron miesicznie, dwa razy wicej ni dotd.
Duy instrument zaj wicej miejsca, ni sdzili, a poniewa Adolf musia
mie przestrze do chodzenia, naleao tak przestawi meble, by powstao
przejcie o dugoci trzech krokw.
W cigu dwch dni Gustl zapisa si do Akademii Muzycznej i zda egzamin
wstpny. Nie wiedziaem, e mam tak inteligentnego przyjaciela, szorstko
skomentowa ten fakt Hitler. W kolejnych tygodniach take nie chcia sysze
o postpach przyjaciela. Zrobi awantur, kiedy Gustl przyprowadzi liczn
koleank, a gdy wysza, krc po pokoju, paln mow o bezsensownoci
edukacji kobiet. Kubizek mia wraenie, e Hitler sta si niezrwnowaony.
Robi awantury z byle powodu. Nie odpowiadao mu nic, co zrobi Gustl, wic
ich ycie stao si trudne do zniesienia. () Znajdowa si w stanie wojny
z caym wiatem. Gdziekolwiek spojrza, dostrzega niesprawiedliwo,
nienawi i wrogo.
Przyczyn byo poczucie odrzucenia, co stao si jasne, gdy nagle zacz
gorzko pomstowa na Akademi Sztuk Piknych pen urzdnikw starej
daty,
pozbawionych
pojcia
biurokratw,
durnych
i
leniwych
funkcjonariuszy! Ca Akademi powinno si wysadzi w powietrze!. Jego
twarz bya sina, a oczy byszczay nienawici (Byo w nich co zowrogiego).
W kocu ucich, przyznawszy, e nie zosta przyjty. Dlaczego?, spyta
zatroskany Kubizek. Hitler usiad przy stole i zacz czyta jak ksik.
Niewane, rzuci cicho5.
Mimo opowieci o wasnej determinacji nie skorzysta jeszcze z propozycji
pomocy profesora Rollera. Kilka razy stawa z portfolio przed drzwiami
znanego scenografa, ale nie mia odwagi zapuka. W kocu podar list
z zaproszeniem, eby go wicej nie kusi6. Moe si obawia, e jego prace
nie byy wystarczajco dobre, moe ulega wewntrznemu pragnieniu poraki
albo zwyczajnie czu si przytoczony saw Rollera i lka spotkania.
Tydzie po wyjedzie Hitlera z Linzu Mayrhofer dosta wiadomo
z Urzdu Rent, e dwojgu sierot, Pauli i Adolfowi Hitlerom, przyznano roczn
rent wysokoci trzystu koron, dopki nie osign dwudziestego czwartego
roku ycia. Mayrhofer zosta upowaniony do dzielenia szeciuset koron co
roku, wedug wasnego uznania, i postanowi, e kade z dzieci bdzie
otrzymywao po dwadziecia pi koron miesicznie.
Regularna sumka, dzi8* odpowiadajca szedziesiciu amerykaskim
dolarom, niewtpliwie dodaa otuchy Hitlerowi, jeli zaoymy, e nadal
dysponowa wiksz czci liczcej szeset pidziesit koron ojcowizny,
cho musia wie spartaski ywot. Jego towarzysz utrzymywa pniej, e
Hitler czsto bywa godny. Wiele dni y jedynie o mleku, chlebie i male.
Kubizek nigdy nie wiedzia, ile pienidzy ma przyjaciel, ale domyla si, e

odczuwa wstyd, i tak niewiele posiada. Czasami ulega gniewowi i krzycza

z wciekoci: Czy nie jest to psie ycie?!7.
Pienidze, ktre zaoszczdzi na ywnoci i innych rzeczach na przykad
prasowa sobie spodnie pod materacem pozwalay mu kilka razy
w tygodniu chodzi do Burgtheater lub opery. Nie siadywa jednak na galerii
z dziewcztami, bo wszystkie cay czas flirtoway. Zmusza Kubizka, by sta
z nim w przejciu, gdzie nie miay wstpu kobiety, i paci za to pokan kwot
dwch koron za bilet. Nigdy nie dotrwali do koca duszych oper, gdy
musieli wyj kwadrans przed dziesit, eby dotrze do kamienicy przy
Stumpergasse 29 przed zamkniciem bramy. Gdyby si spnili, musieliby
przekupi stra. Po powrocie do pokoju Hitler zmusza Kubizka, eby
odgrywa na fortepianie t cz, ktra ich omina.
Nigdy nie znudzio go suchanie Wagnera. Nawet gdy Gustl chcia pj na
znakomite przedstawienie Verdiego w Operze Wiedeskiej, Hitler cign
przyjaciela do Volksoper na drugorzdne wykonanie Wagnera. Muzyka
przenosia go w inny wiat, bya ucieczk do mistycznej krainy, ktrej
potrzebowa, eby znie napicie wewntrzne. Obaj dziesi razy obejrzeli
Lohengrina, ulubion oper Hitlera. Adolf by rwnie oczarowany Die
Meistersinger (piewakami norymberskimi) i nigdy nie mia do powtarzania
sw z drugiego aktu:
A jednak przegraem.
Czuj to, cho nie potrafi zrozumie.
Nie umiem o tym zapomnie ani zachowa w pamici.
A nawet gdybym potrafi, nie zdoabym tego poj8.

Kubizkowi udao si podstpem zwabi nie do czujnego Adolfa na kilka

oper Verdiego, ale spodobaa mu si jedynie Aida. Nie lubi teatralnych
sztuczek. Co zrobiliby Wosi, gdyby nie mieli noy?. Pewnego razu, gdy
usyszeli, jak kataryniarz gra La donna mobile, Hitler wykrzykn: Oto twj
Verdi! Wyobraasz sobie opowie Lohengrina wykonywan na
katarynce?!9.
Obaj modziecy spdzali te wieczory na koncertach, na ktre Kubizek
jako student Akademii Muzycznej dostawa darmowe wejciwki. Gustl ze
zdumieniem stwierdzi, e Adolf zaczyna si interesowa muzyk
symfoniczn, szczeglnie utworami romantykw Webera, Schuberta,
Mendelssohna i Schumanna. Lubi rwnie Brucknera, Beethovena i Griega,
ktrego koncert fortepianowy a-moll nigdy nie przesta go wzrusza10.
Brak pienidzy nie przymi blasku Wiednia. Byy to zote czasy opery
i muzyki. Cho Gustav Mahler niedawno opuci Oper Wiedesk, eby
wyjecha do Nowego Jorku, zostawi po sobie wiele wspaniaych
przedstawie, czsto ze scenografi Rollera. Szczeglnie okazaa bya
inscenizacja Rienzi oraz dwch pierwszych czci Piercienia Nibelunga. Nowy

dyrektor opery, Felix Weingartner, wywoa pewne zamieszanie, usuwajc

fragmenty przedstawie Mahlera, ale zrealizowa plan swojego poprzednika,
wystawiajc wszystkie opery Piercienia Nibelunga w nowej scenografii
Rollera. Nawiasem mwic, obaj dyrektorzy byli ydami, podobnie jak wielu
innych wiedeskich luminarzy sztuki i teatru, takich jak Hugo von
Hofmannsthal, Arthur Schnitzler, Richard Beer-Hofmann i Hermann Bahr.
Wiede jako stolica cesarstwa w kocowych latach jego wietnoci by
wielojzycznym
tyglem
pozbawionym
jednej
wsplnej
mowy,
z mieszkacami pochodzcych z czterech kracw Austro-Wgier.
Rozwietlone, kosmopolityczne miasto ttnio yciem, cho w powietrzu cay
czas unosia si zapowied nadcigajcej zagady. Chocia siedziba dynastii
Habsburgw wywodzia si z tradycji niemieckiej, bya wyjtkowa wrd
europejskich metropolii. Wiede peni nie tylko funkcj stolicy bankowoci
i finansw, ale rwnie mody i kultury. W przeciwiestwie do Niemiec
przypomina kocio, w ktrym gotowao si od przernych osobliwych nacji.
Jeden z wczesnych komentatorw pisa: Od stuleci zalewane przez Sowian,
Wgrw i Wochw miasto nie miao w sobie ani kropli niemieckiej krwi11.
Dziaay tam czeski teatr, woska opera, wystpowali piewacy z Francji
i funkcjonoway kluby dla Polakw. W niektrych kawiarniach mona byo
znale czeskie, sowackie, polskie i wgierskie gazety, ale ani jednej
niemieckiej. Moge by Niemcem czystej krwi, ale twoja ona bya Polk
z Galicji, kucharz Czechem, piastunka Istryjk lub Dalmatk, sucy Serbem,
fryzjer Madziarem, a nauczyciel Francuzem Nie, Wiede nie jest
niemieckim miastem.
Ludzie, ktrzy jak Adolf opucili prowincjonalne miasteczka i wioski, by
zamieszka w Wiedniu, mimo to ulegali jego urokowi, by moe wanie
z powodu tych niepokojcych kontrastw. Stolica bya pena wspaniaych
gmachw i slumsw, konserwatywnych konwenansw i radykalnych
eksperymentw intelektualnych, stanowia ostoj wolnej myli i gwatownych
przesdw rasowych. Cho Adolf odczuwa pocig do tego migoczcego
wiatami miasta, wtpliwa magia kipicego kota narodw, jak pniej mia
opisa Wiede12, po pewnym czasie, gdy mijay miesice, a sukces nie
nadchodzi, zacza go odpycha.
Razem z Kubizkiem opuszczali, czsto o pustym odku, swoje lokum przy
Stumpergasse i brudnymi ulicami zamieszkanymi przez klas redni
docierali do centrum miasta, gdzie wznosiy si okazae rezydencje
arystokracji z jaskrawo odzian sub oraz urzdzone z przepychem hotele.
Adolf stawa si coraz bardziej zbuntowany, pomstujc bez koca na
niesprawiedliwo spoeczn i cae to niezasuone bogactwo. Od godu
bardziej doskwiera mu brud zarobaczonego pokoju przy Stumpergasse.
Kubizek wspomina, e Hitler by niemal patologicznie wraliwy na wszystko,
co miao zwizek z jego ciaem.

Jego odczucia wobec tego miasta nie byy odosobnione. Kada wybitna
posta, ktra wyrosa w osobliwej atmosferze intelektualnej Wiednia, do
koca ycia pozostaa w szponach dialektycznego synkretyzmu mioci
i nienawici do tego miasta, ktre byo zdolne do najwyszych osigni ducha
i najbardziej nieprzejednanego sprzeciwu wobec ich realizacji. Bruno Walter
napisa te sowa w swojej biografii Mahlera, ktrego natchnion inscenizacj
Tristana z uderzajc pomaraczow, fioletow i szar scenografi Rollera
Adolf Hitler mia oglda niemal co miesic przez pi nastpnych lat. Krtko
mwic, Wiede by zaludniony przez Raunzer (zrzdw) i mg si
poszczyci dug tradycj atakowania swoich najbardziej wybitnych
obywateli. Wymiewano psychoanaliz Freuda, gwizdano, suchajc zbyt
nowoczesnej muzyki Arnolda Schnberga, odwracano si z niesmakiem od
krzykliwych obrazw Oskara Kokoschki i wyniole krytykowano dziea
Hofmannsthala i Schnitzlera.
Mody Hitler, jednoczenie przycigany i odpychany, spdza czas,
pomstujc na niegodziwo tego jarmarcznego miasta. Wedug Kubizka, dla
ktrego by modym Werterem o duej wraliwoci spoecznej, Adolf
realizowa chaotyczny program samoksztacenia: chodzi do dzielnicy
Meidling, by bada warunki mieszkaniowe robotnikw. Potrafi wczy si
Ringstrasse i oglda okolic, by po godzinie wrci do swojej ndznej nory,
w ktrej snu plany przeksztacenia duej czci stolicy. By w rwnym
stopniu urbanist, co architektem, ktry ac wskim przejciem midzy
drzwiami i fortepianem, zmusza Kubizka do suchania niekoczcych si
wykadw o starannym planowaniu. Pewnego razu znikn na trzy dni, by
powrci z wiadomoci, e czynszwki zostan rozebrane, i ca noc
pracowa nad planami nowych domw dla robotnikw13.
Przesiadywa te przy stole do pnej nocy i pisa w chybotliwym pomyku
ich jedynego rda wiata, kopccej lampy naftowej. Kiedy zaintrygowany
Kubizek spyta, co robi, Hitler wrczy mu kilka kartek z notatkami:
wita gra w tle, przed ni potny otarz ofiarny otoczony wielkimi dbami. Dwaj roli
wojownicy trzymaj czarnego byka, przyciskajc jego ogromny eb do wgbienia w kamieniu.
Za nimi, odziany w jasne szaty, stoi kapan z mieczem, ktrym za chwil zoy byka w ofierze.
Wok stoj dostojni brodaci mczyni oparci na tarczach, z kopiami, z zapartym tchem
obserwujc uroczysto 14.

Hitler wyjani Kubizkowi, e to pomys nowej sztuki. Z podnieceniem

opisa mu akcj rozgrywajc si w czasach, gdy do Bawarii dotaro
chrzecijastwo. Ludzie z gr nie chcieli przyj nowej wiary i zamierzali
zabi chrzecijaskich misjonarzy. Sztuka ta przypuszczalnie nigdy nie zostaa
dokoczona, a inne jak dramat o malarzu Murillo zostay tylko pomylane
w zarysie, gdy Hitler rzadko przystpowa do ich spisywania. Intryga zwykle
nawizywaa do germaskiej mitologii lub historii. Adolf pisa do witu, czsto

ciskajc kartki na ko Gustla lub czytajc na gos stron lub dwie. Poniewa
kady z dramatw wymaga znacznych nakadw, poszczeglne sceny
rozgryway si bowiem to w niebie, to w piekle, Gustl zasugerowa
przyjacielowi, eby napisa co prostszego, na przykad bezpretensjonaln
komedi. Okrelenie to wprawio Hitlera w furi i skonio do podjcia jeszcze
ambitniejszego projektu. Natchna go rzucona od niechcenia uwaga Kubizka
na temat zarysu dramatu muzycznego o kowalu Wielandzie, odnalezionego
w spucinie Wagnera15.
Kiedy nastpnego dnia Kubizek wrci z obiadu, Hitler siedzia przy
fortepianie. Skomponuj dramat muzyczny o Wielandzie, oznajmi. Mia
zamiar stworzy muzyk i zagra Gustlowi, ktry przeniesie j na papier,
dokona niezbdnych zmian i napisze kocow partytur. Kilka nocy gra
uwertur, a pniej czeka niespokojnie na opini Gustla. Kubizek uzna j za
plagiat Wagnera, ale gwne tematy byy dobre. Zaofiarowa, e zapisze
muzyk we waciwej formie metrycznej. Chocia Hitler nigdy nie by
zadowolony ze zmian dokonanych przez przyjaciela, nie przestawa caymi
dniami komponowa, a take projektowa scenografi i kostiumy oraz
szkicowa wglem posta bohatera. Wieczory powica na obmylanie
libretta, nie spuszczajc oka z Kubizka, a gdy ten zasypia nad partytur, budzi
go i czyta swj rkopis cichym gosem (z powodu pniej godziny). Po kilku
tygodniach Adolf zrezygnowa z opery. Moe pojawi si jaki problem lub
inna sprawa wymagajca jego uwagi, a moe twrczy ogie, ktry go ogarn,
po prostu si wypali. Mwi coraz mniej o niedokoczonym projekcie i w
kocu zamilk na dobre.
Wiosn Kubizek pojecha do domu na wita wielkanocne. Kilka dni
pniej napisa do Hitlera, e nabawi si zapalenia spojwek, pewnie od
dugiego lczenia przy lampie naftowej, i moe przyjecha na Westbahnhof
w okularach. Dla Adolfa bya to samotna, ponura wielkanocna niedziela
1908 roku. Przypada 19 kwietnia, na dzie przed jego dziewitnastymi
urodzinami. Na przygnbiajc wiadomo od Gustla odpowiedzia
z wisielczym humorem: Wiadomo o tym, e olepniesz, napenia mnie
gbokim alem. Bdziesz coraz czciej uderza ze klawisze, bdnie czyta
nuty i skoczysz niewidomy, a ja powoli oguchn. Wspaniale!16.
Kiedy Gustl wrci z prowincjonalnego Linzu, ich pokj przy Stumpergasse
wydawaa si przenika jeszcze bardziej pospna atmosfera. Par razy zdoa
wycign przyjaciela na wycieczk. Kilka wiosennych niedziel spdzili
w Lesie Wiedeskim, pywali te parowcem po Dunaju. Cho w tym wieku
marzenia modego mczyzny zwykle kieruj si ku mioci, seks odgrywa
niewielk rol w ich yciu. Na ulicach dziewczta i kobiety czsto rzucay im
dwuznaczne spojrzenia. Pocztkowo Kubizek myla, e chodzi o niego, ale
wkrtce stao si jasne, e maj na myli penego rezerwy Adolfa. Ten jednak
chodno odrzuca ich milczce zaproszenia. Chocia nie interesowa ich seks,
spdzali dugie nocne godziny na rozmowach o kobietach, mioci

i maestwie, w ktrych Adolf zwykle odgrywa dominujc rol.

Wielokrotnie powtarza, e musi zachowa w czystoci ogie ycia zgodnie
z katolickim wychowaniem, ktre otrzyma, wierzy, e mczyzna i kobieta
powinni zachowa czyste ciaa i dusze do chwili zawarcia maestwa, aby
mogli wyda narodowi zdrowe potomstwo.
Z drugiej strony przeladowaa go mroczna strona seksu i potrafi
rozprawia godzinami o niemoralnych obyczajach [seksualnych]17. Burzy
si przeciwko nierzdowi, potpiajc nie tylko prostytutki i ich klientw, ale
cae spoeczestwo. Jego surowa krytyka zmienia si w obsesj i pewnego
wieczoru po przedstawieniu Przebudzenie wiosny Wedekinda uj Gustla za
rami, mwic: Musimy cho raz zobaczy to siedlisko rozpusty. Skrcili
w ma ciemn alejk Spittelberggasse i przeszli obok szeregu maych,
jasno owietlonych domw, tak by dostrzec znajdujce si w rodku
dziewczta. Siedziay w skpym, niechlujnym odzieniu wspomina pniej
Kubizek robic makija, czeszc wosy lub przegldajc si w lustrze, i ani na
chwil nie spuszczay z oczu przechodzcych ulic mczyzn. Czasami jaki
przechodzie zatrzymywa si przed domem, zamienia swko z dziewczyn,
a pniej wiato gaso. Kiedy dotarli do koca, Adolf odwrci przyjaciela
i dusz chwil przygldali si temu okropnemu widokowi. Po powrocie do
domu Hitler wygosi dug tyrad przeciwko zu prostytucji z chodnym
obiektywizmem, jakby przedstawia swoje zdanie na temat zapobiegania
grulicy lub kremowania zmarych18.
Gustl bardzo dobrze zda kocowe egzaminy i wzi udzia w koncercie
wieczcym koniec semestru. Wykonano trzy jego pieni i dwie czci
sekstetu smyczkowego. W pokoju dla artystw, z dumnym Adolfem u boku,
przyj nie tylko gratulacje dziekana wydziau dyrygentury, ale i rektora
Akademii Muzycznej.
Wraz z nadejciem lipca przysza pora, by Gustl wrci do Linzu. Cho
spdza lato u rodzicw, nalega, e bdzie paci poow czynszu do swojego
powrotu na jesieni. Adolf milcza o wasnych planach, a gdy Gustl zoy
podanie, by zatrudniono go jako skrzypka w Wiedeskiej Orkiestrze
Symfonicznej, i oznajmi, e jeli otrzyma prac, bdzie mg paci wiksz
cz czynszu, Hitler zareagowa z irytacj. Ulegy Gustl, przyzwyczajony do
mrocznych nastrojw przyjaciela i rad z odniesionego sukcesu, nie poczu si
uraony. Podczas poegnania na Westbahnhof Adolf zapewni go po stokro,
jak nudne bdzie samotne mieszkanie na Stumpergasse, ale nie okaza
adnych emocji, gdy si rozstawali (im silniej co go dotkno, tym bardziej
oziby si stawa19). Zrobi jednak co niezwykego: uj donie Kubizka,
mocno je ucisn, a pniej odszed popiesznie, nie ogldajc si za siebie.
Gustl napisa do niego z Linzu kartk i list, a w zamian otrzyma
widokwk, w ktrej Hitler wyjania, e bardzo ciko pracuje, czsto do
drugiej albo trzeciej nad ranem. Obieca, e napisze, zanim wyjedzie do Spital
na wasne wakacje, i doda cierpko: Nie pojad, jeli wybiera si tam moja

siostra20. Przypuszczalnie mia na myli Angel, ktra wraz z mem

krytykowaa jego styl ycia. Adolf nie odzywa si przez nastpne dwa
tygodnie. W kocu 20 lipca nadszed kolejny list. Na podstawie tego, o czym
jest w nim mowa i o czym nie wspomina, mona si wiele domyli
o intrygujcym i samotnym yciu, ktre wwczas prowadzi:
Drogi przyjacielu! Pewnie ju odgade, czemu tak dugo milczaem. Odpowied jest bardzo
prosta: nie zdarzyo si nic, o czym mgbym Ci powiedzie lub co mogoby Ci zainteresowa.
Nadal jestem w Wiedniu i tu pozostan. Mieszkam sam, bo Frau Zakreys wyjechaa do brata.
Nie narzekam na swoje ycie pustelnika. Brakuje mi tylko jednego. Do tej pory Frau Zakreys
zawsze wyganiaa mnie haasami z ka. Przywykem do wczesnego wstawania, eby
pracowa, a teraz musz sam siebie pilnowa. Co nowego w Linzu?

Dalej prosi Kubizka o przewodnik po Linzu i rozkad rejsw parowcw

pywajcych po Dunaju.
() prcz tego nie mam adnych nowin, z wyjtkiem tego, e ostatniego ranka przechwyciem
mordercz gromad pluskiew, ktre chwil pniej skonay w mojej krwi, a teraz zby mi
dzwoni z gorca. Nie pamitam tak chodnych dni, jak tego lata 21.

Hitler spdzi reszt miesica w dusznym zarobaczonym pokoju. Jego ycie

pozostao nudne, czego dowodem jest kolejny list, ktry Kubizek otrzyma
w sierpniu. Pismo to, cho pene typowego dla Hitlera ualania si nad sob
oraz bdw ortograficznych i gramatycznych, byo dla bezkrytycznego Gustla
uroczym listem. Przypuszczalnie najbardziej wymownym listem, ktry od
niego otrzymaem. Wymownym czynio go ju emocjonalne pozdrowienie,
Serdeczny Przyjacielu!. W pierwszy sowach Adolf przeprasza, e tak dugo
nie pisa. Miaem po temu dobre, a raczej ze powody. Nie przychodziy mi do
gowy adne nowiny. To, e w kocu do Ciebie pisz, oznacza, e bardzo dugo
musiaem poszukiwa tych paru rzeczy, o ktrych Ci donosz. Oto one. Po
tych sowach przekazuje podzikowanie gospodyni za otrzymany czynsz,
piszc jej nazwisko raz Zakays, raz Zakrays, cho w poprzednim licie
napisa je poprawnie. Wspomina te, e niedawno wyzdrowia z ostrego
zapalenia oskrzeli, i ironicznie artuje z pogody: obecnie mamy przyjemn
pikn pogod, leje jak z cebra, a tegoroczny skwar jest prawdziwym
bogosawiestwem niebios. Wspomina rwnie, e wadze Linzu zamiast
odbudowa teatr (wedug jego wasnego ulubionego projektu) zdecydoway
ponownie zaklajstrowa t star bud, i zarzuca im, e maj takie pojcie
o budowaniu teatru, jak hipopotam o grze na skrzypcach.
Zdradzi rwnie, e w kocu opuci Wiede, by uda si do Spital,
i pewnie wyjedzie w sobot albo niedziel22. Pod koniec sierpnia
rozkoszowa si ju czystym wiejskim powietrzem. Poza tym nie mia innych
powodw do radoci. Wzrosy naciski, by porzuci swoje dotychczasowe ycie
w Wiedniu, tym razem ze strony ciotki Johanny. Paula wspominaa pniej, e

ostatnie prby nakonienia go, aby podj urzdnicz karier, okazay si

daremne. Nawet ona zdradzaa oznaki, e ma do starszego brata.
Dwunastolatka odrzucia jego rady, w tym list lektur (jedn z ksiek by Don
Kichot, ktrego przesa jej z Wiednia). Oczywicie, by dla mnie starszym
bratem, ale ulegaam mu z wewntrznym oporem. Bylimy rodzestwem,
ktre czsto si kcio, cho okazywalimy sobie czuo. Mimo to
uprzykrzalimy sobie ycie23.
Z Paul stao si podobnie jak wczeniej z Angel i Aloisem juniorem.
czyo ich uczucie, ale zrozumienie byo niewielkie i rwnie mao wsplnych
zainteresowa. Nieprzyjemne letnie wakacje w Spital wyznaczyy kres
modoci Hitlera. Odmowa wyboru bardziej praktycznego zawodu odcia go
od rodziny. Spital, gdzie w dziecistwie przey tyle szczliwych chwil, ju
nigdy nie mia by jego azylem. Czwarty raz wyruszy do Wiednia, tym razem
zdany wycznie na siebie.
W poowie wrzenia ponownie napisa podanie o przyjcie do Akademii
Sztuk Piknych, lecz zoone prace, owoc rocznych samotnych studiw,
zostay tak nisko ocenione, e nie pozwolono mu nawet przystpi do
egzaminu. Oprcz miadcego ciosu, jakim byo ponowne odrzucenie, Hitler
stan wobec problemu przeycia. Opata za pokj w kamienicy przy
Stumpergasse przypuszczalnie wyczerpaa jego ojcowizn. Nawet gdyby
przej cz spadku po matce co wydaje si wtpliwe pozwolioby mu to
przey w Wiedniu zaledwie rok. Przede wszystkim wic znalaz tasz
kwater. W poowie listopada przekaza Frau Zakreys zawiadomienie i swoj
cz miesicznego czynszu. Bez powiadomienia Kubizka, ktry mia przyby
lada dzie, przeprowadzi si na drug stron Westbahnhof, do ponurej
kamienicy przy Felberstrasse, z ktrej rozciga si widok na skady kolejowe.
18 listopada poda nowy adres na posterunku policji (co byo obowizkiem
w Austrii i Niemczech), w rubryce zawd wpisujc student zamiast artysta.
Kilka dni pniej Kubizek wrci do Wiednia. Adolf przesa mu widokwk ze
Spital z wiadomoci dugoci jednej linijki: Najlepsze yczenia w dniu
imienin. Chocia od tego czasu Kubizek nie otrzyma adnej wiadomoci,
przywyk do dugich okresw milczenia Adolfa, wic wysiadajc na peronie
Westbahnhof, spodziewa si ujrze przyjaciela. Ale Hitlera nie byo. Gustl
chwyci cik waliz i pogna na Stumpergasse 29. Nie mg zrozumie,
czemu Adolf wyprowadzi si bez sowa i bez pozostawienia Frau Zakreys
nowego adresu. Mijay tygodnie, a zdumiony Kubizek nie mia adnej
wiadomoci od Hitlera. Czyby bezwiednie czym go urazi? Przecie rozstali
si w przyjani, a listy Adolfa z pewnoci nie byy chodne.
Podczas nastpnego pobytu w Linzu Kubizek odwiedzi starsz siostr
Adolfa. Kiedy spyta o nowy adres Hitlera w Wiedniu, Angela odpara
gniewnie, e go nie zna. Nie napisa do niej. Zacza krytykowa Kubizka za to,
e zachca jej brata do ucieczki od rzeczywistoci. Kubizek arliwie broni

przyjaciela, przekonany, e Angela wyraa jedynie uprzedzenia swojego

ma, a kiedy rozmowa staa si nieprzyjemna, nagle wyszed.
Adolf odci si cakowicie od niego, od wszystkiego, co przypominao mu
Linz i dom. Nie darzy Kubizka tak silnymi uczuciami, jak on jego. Dla Hitlera
ich relacja si wyczerpaa przynajmniej na jaki czas. Co gorsza, Gustl
odnis sukces, a on dozna poraki. 20 kwietnia 1909 roku samotnie obchodzi
swoje dwudzieste urodziny w ponurej ruderze przy Felberstrasse. Miesic
w miesic znosi szare otoczenie, marzc o yciu, ktre prowadzi w Linzu.
Wid cichy, samotny ywot, rzadko wychodzc do ludzi. Ssiedzi zapamitali
go jako uprzejmego i obojtnego. Zrobi jednak silne wraenie na kasjerce
z restauracji Caf Kubata w okolicy. By chodny i spokojny, czytywa ksiki,
wydawa si bardzo powany w przeciwiestwie do innych modych
mczyzn. Darzya go tak wielkim szacunkiem, e zawsze dawaa
Adolfkowi podwjn porcj Mehlspeisen jakiej bezmisnej potrawy.
Pod koniec lata Hitler musia stawi czoo kolejnemu kryzysowi. Wyda
wszystkie pienidze i mg teraz liczy jedynie na dwadziecia pi koron
miesicznej pensji. Przenis si z Felberstrasse do mniejszego pokoju w domu
na poudniowym kracu Westbahnhof. Na Sechshauserstrasse 58 zajmowa
kolejn ma klitk pod numerem 21. Miejsce byo rwnie haaliwe jak
poprzednie, z tramwajami przejedajcymi wsk ulic. 22 sierpnia Hitler
zgosi zmian adresu na posterunku policji, tym razem w rubryce zawd
wpisujc pisarz. Niecay miesic pniej opuci ostatnie schronienie
i znikn w podziemnym wiatku ubstwa. Nie zostawi ani sowa.
W formularzu policyjnym obok rubryki nowy adres zostao puste miejsce,
a nie wiadomo obok pytania: Kiedy si wyprowadzi?. Bez rodkw do
ycia, niezdolny lub pozbawiony chci do pracy, przez trzy miesice wid
ywot wczgi. Noce spdza w parkach i bramach. W tym czasie jego domem
bya awka na Praterze, synnym parku rozrywki na drugim brzegu Dunaju.
Podczas deszczu chroni si pod arkadami rotundy, uywajc marynarki jako
poduszki. Zima nadesza szybciej ni zwykle i z kocem padziernika
1909 roku Hitler musia znale sobie schronienie pod dachem. Sypia
w barach, obskurnych salach i tanich noclegowniach, w kawiarni przy
Kaiserstrasse
oraz
zatoczonej
ogrzewalni
przy
Erdbergstrasse
utrzymywanej przez ydowskiego filantropa. Raz znalaz osobliwe
schronienie w barakach robotnikw, brudnym schronisku, ktre musia
dzieli z innymi bezdomnymi. Nie mg spa z powodu smrodu, ustawicznego
paczu dzieci i odgosw lania, ktre jaki pijak spuszcza onie.
Jeszcze dzi dostaj dreszczy pisa pniej kiedy myl o tych
aosnych norach, schroniskach i noclegowniach, ponurych obrazach brudu,
odpychajcego zepsucia i rzeczy jeszcze gorszych24. Wiede, ktry kiedy
przypomina miasto z Ksigi tysica i jednej nocy25, zamieni si w dungl
niedoli, stajc si symbolem, mwi to z przykroci, najsmutniejszego
okresu mojego ycia26. Hitler zwrci si o pomoc do Kocioa i o dziewitej

rano wystawa w kolejce po darmow zup przed drzwiami zgromadzenia

niedaleko swojego dawnego pokoju przy Stumpergasse. Wczdzy nazywali
to woaniem do Kasi, gdy tak miaa na imi matka przeoona lub chodzio
o klasztor witej Katarzyny.
Pn jesieni Hitler sprzeda wikszo swoich ubra, w tym czarny
zimowy paszcz, wic nieg i chd dodatkowo pogbiy jego upokorzenie. Tu
przed Boym Narodzeniem, skulony w lekkiej kurtce, wlk si do Meidling na
przedmieciach Wiednia. Dotarcie do Asyl fr Obdachlose, przytuku dla
bezdomnych, zajo mu dwie i p godziny, wic gdy znalaz si na miejscu,
by cakowicie wyczerpany, a stopy mia obolae. Przytuek prowadzony przez
towarzystwo filantropijne, ktre wspieraa gwnie rodzina Epsteinw, zosta
wzniesiony w 1870 roku. Po przebudowie budynek otwarto w 1908 roku.
Bezdomni niejednokrotnie cae rodziny mogli tam przenocowa za
niewielk opat. Od kadego zdrowego pensjonariusza oczekiwano pomocy
w domu i polu. Bya to dua, nowoczesna placwka stojca samotnie na
wielkiej dziace. Pomieszczenia mieszkalne byy przestronne i widne, a ka
ustawione w wojskowym porzdku, z numerem na metalowym wieszaku na
ubrania. Gwna sala jadalna, w ktrej serwowano poywn zup z chlebem,
stanowia wzr funkcjonalnoci, a jednak panowaa tam przyjemna
atmosfera. Orodek wyposaono te w liczne prysznice, umywalki i toalety
wszystkie nieskazitelnie czyste.
Tamtego grudniowego wieczoru Hitler ustawi si w kolejce przed gwn
bram wraz z innymi dygoczcymi z zimna biedakami. W kocu j otworzono
i tum bezdomnych zacz cicho wchodzi do rodka, mczyni i kobiety
oddzielnie, z dziemi trzymajcymi si matek. Hitler otrzyma kart
upowaniajc do tygodniowego pobytu i zosta przydzielony do jednej
z duych sal sypialnych. Dla czowieka cenicego prywatno musiao by to
potworne dowiadczenie. Najpierw naleao znie upokorzenie publicznej
kpieli pod prysznicem i dezynfekcji odziey. Pniej caa grupa zostaa
zaprowadzona niczym winiowie do gwnej jadalni na zup i chleb.
Kto, kto nigdy nie korzysta z pomocy instytucji charytatywnej, nie
zrozumie wstydu, ktrego musia dozna mody mczyzna pierwszego dnia
spdzonego w tym przybytku. Trafienie do przytuku, mimo jego
funkcjonalnoci i opieki, czyo si nieuchronnie z upadkiem na samo dno
ndzy. Pensjonariusze tracili niezaleno, ktr mieli, ebrzc na ulicach, i w
pewnym sensie stawali si winiami. Nowy przybysz, przytoczony swoim
poddaniem, w jednej chwili stawa si zagubiony. Pierwszej nocy w przytuku
Hitler musia przedstawia obraz rozpaczy, siedzc na schludnej pryczy
w duym pomieszczeniu przypominajcym sal w koszarach, otoczony
szwargotem towarzyszy niedoli, w przewaajcej czci weteranw takiego
wsplnego bytowania.
Ssiednie ko zajmowa sucy, ktry sta si wczg. Zaopiekowa si
Hitlerem, wyjaniajc mu obowizujce reguy. eby zosta tu duej ni

wyznaczony tydzie, trzeba jedynie kupi za kilka krajcarw

niewykorzystane odcinki karty od tych, ktrzy opuszczali przytuek.
Mczyzna, nazwiskiem Reinhold Hanisch, te marzy o zostaniu artyst i by
pod wraeniem gadkiej mowy Adolfa. Z kolei Hitlera fascynoway opowieci
Hanischa, ktry spdzi kilka lat w Berlinie i podrowa po Niemczech.
Hanisch (Spotykalimy si co noc i podtrzymywalimy si na duchu
w trudnociach27) nauczy nowego przyjaciela sw Die Wacht am Rhein
(Stra na Renie). Zwrci uwag, jak oczy Hitlera zabysy przy zdaniu My,
Niemcy, nie lkamy si na tej ziemi nikogo prcz Boga.
Co waniejsze, Hanisch wpoi w swojego nowego ucznia, e jeli chce
przetrwa zim na samym dnie, nie moe zmarnowa adnego kroku ani
okazji: rano opuszczali przytuek Adolf w podartej kurtce, siny
i przemarznity na tyle wczenie, by dotrze do Kasi na zup. Pniej
udawali si do ogrzewalni lub szpitala, by znale ochron przed siarczystym
mrozem i odrobin zupy. O zmierzchu, gdy otwierano bram, wracali do
przytuku. W drodze midzy kolejnymi etapami mogli zarobi par krajcarw,
odgarniajc nieg albo noszc bagae na Westbahnhof. Hitler by jednak zbyt
saby na wyczerpujc prac fizyczn, a kady krok poranionych stp
sprawia mu bl. Kiedy szukano robotnikw do kopania roww, Hitler niemal
si zgosi. Hanisch poradzi mu, eby o tym zapomnia. Jeli podejmiesz si
tak cikiej pracy, trudno ci bdzie si wydwign.
Adolf postanowi sprbowa szczcia jako ebrak, ale okazao si, e nie
ma talentu do proszenia o jamun ani do tupetu. Pniej porozumia si
z innym pensjonariuszem przytuku, ktry y ze sprzedawania adresw ludzi
agodnego serca. Hitler zgodzi si podzieli z nim uzbieranym groszem
i wyruszy, dysponujc nie tylko dokadnymi adresami, ale wskazwkami
dotyczcymi sposobu postpowania z kadym klientem. Na przykad
staruszk z Schottenring mia powita sowami: Niech bdzie pochwalony
Jezus Chrystus, a pniej powiedzie, e jest bezrobotnym kocielnym
malarzem albo rzebiarzem witych figur. Kobiecina dawaa zwykle za tak
opowie dwie korony, ale Hitler za cay swj trud otrzyma jedynie pobone
komunay. Podobnego pecha mia w innych miejscach. W kocu zwrci si
do Kocioa, gdzie dosta trzy misne paszteciki i jedn koron od matki
przeoonej za to, e powita j sowami Niech bdzie pochwalony Jezus
Chrystus, a take list polecajcy do Zgromadzenia witego Wincentego
Paulo.
Hanisch nie mg zrozumie, jak czowiek o takim wyksztaceniu i talencie
mg tak nisko upa, wic spyta Hitlera, na co czeka. Sam nie wiem, pada
obojtna odpowied. Hanisch nie widzia wikszej apatii na twarzy adnego
udrczonego towarzysza, wic postanowi co z tym zrobi. Jego motywy nie
byy czysto altruistyczne. Dostrzegajc potencjalne rdo utrzymania
w wychudym, zbolaym Hitlerze, zachci go, eby zacz zarabia na ycie
malowaniem widokwek. Hitler zaprotestowa, e jest zbyt licho ubrany, by

sprzedawa je na ulicy albo po domach. Nie ma problemu, zapewni go

Hanisch. Zaatwi mu ubranie w zamian za pidziesicioprocentow prowizj.
Hitler ba si problemw z policj z powodu braku licencji domokrcy.
Hanisch zapewni, e take z tym nie bdzie problemu zajmie si sprzeda
widokwek w knajpach, przebrany za niewidomego albo suchotnika. Take
kolejna trudno podniesiona przez Hitlera sprzeda przybory malarskie
razem z ubraniem nie stanowia problemu dla zaradnego Hanischa. Czy
Adolf nie mia krewnych? Hanischa nie odstraszyo rwnie ostatnie
zastrzeenie, e Hitler nie ma materiaw pimienniczych. Wraz z handlarzem
ze lska Hanisch zaprowadzi Adolfa do Caf Arthaber, naprzeciwko dworca
Meidling. Pod dyktando dwch opiekunw Hitler napisa poyczonym
owkiem kart do krewnego, przypuszczalnie ciotki Johanny, proszc
o przesanie pienidzy na poste restante. Kilka dni pniej odebra na poczcie
list. W kopercie znajdowao si pidziesit koron (przyzwoita sumka
w tamtych czasach). Tego wieczoru rozradowany Hitler nie mg si
powstrzyma przed pokazaniem banknotu stojcym w kolejce. Jego
przebiegy kompan poradzi, eby ukry pienidze. Mgby zosta obrabowany
lub co byo rwnie ze, zahaczony o poyczk.
Najwaniejsz rzecz by zakup zimowego paszcza dla malarza, ktry
coraz mocniej kaszla. Hitler sprzeciwia si pomysowi kupienia uywanego
okrycia w dzielnicy ydowskiej, twierdzc, e zosta tam oszukany, gdy
poszed sprzeda wasny paszcz. Zamiast tego uda si do pastwowego
lombardu i znalaz czarny paszcz za dwanacie koron. Hanisch chcia, eby
Hitler zacz od razu malowa, ale ten nalega na tygodniowy odpoczynek. Co
wicej, w przytuku brakowao odpowiedniego miejsca do pracy. Lepiej byo
w Mnnerheim, schronisku dla mczyzn, gdzie przysugiwa wasny, cho
ciasny, pokj oraz prawo korzystania ze wsplnej wietlicy.
9 lutego 1910 roku Adolf wyruszy w dug podr do schroniska, przez
centrum Wiednia, na drugi brzeg Dunaju. Hanisch mu nie towarzyszy.
Stwierdzi, e woli si postara o robot sucego, ni by niak Hitlera.
Dwudziesta dzielnica Wiednia, Brigittenau, miaa charakter przemysowy
i zrnicowanych mieszkacw. Z wyjtkiem Leopoldstadt yo tu wicej
ydw ni w innych czciach miasta. By to rejon przejciowy dla wielu
mieszkacw, ktrzy traktowali go jako przystanek podczas drogi w gr.
Schronisko Mnnerheim, oddalone o kilometr od Dunaju, zajmowao duy
gmach przy Meldemannstrasse 2527, cigncy si niemal od jednej
przecznicy do drugiej. Mogo w nim mieszka piciuset mczyzn.
Ten nowy dom nie mia jeszcze piciu lat, a jego wyposaenie niektrzy
obywatele Wiednia z klasy redniej uwaali za luksus. Na parterze
znajdowaa si dua sala jadalna jaskrawo owietlona ukowymi lampami,
a doln cz cian pokryway pytki w ciepym odcieniu zieleni. Jedzenie
odbierao si przy bufecie, pacc etonami z automatu, w owych czasach

istnego cudu techniki. Jedzenie byo dobre i tanie, a porcje pokane. Piecze
wieprzowa z warzywami kosztowaa dziewitnacie krajcarw.
Dla tych, ktrzy nie mogli sobie pozwoli na taki wydatek, w przylegej sali
ustawiono kilkanacie kuchni gazowych. Kady z pensjonariuszy mg tam za
darmo ugotowa wasny skromny posiek, korzystajc ze wspaniaych
naczy kuchennych. Podstawowym skadnikiem tego jada byy ziemniaki,
a ulubionym frykasem placki ziemniaczane z misnym nadzieniem lub bez.
Ludzie czyli siy. Ci, ktrzy nie mieli roboty, zostawali w domu i gotowali,
a inni pracowali i pacili za produkty.
Obok kuchni, trzy stopnie wyej, znajdowaa si czytelnia. Oprcz niej byo
kilka innych sal do czytania i gier oraz biblioteka i sala sekretarska, gdzie
kilkunastu mczyzn mogo zaatwia prywatne interesy. Jaki Wgier
wycina pocztwki z kartonu i sprzedawa je w knajpach Prateru, a staruszek
przepisywa z gazet nazwiska zarczonych par i sprzedawa sklepom.
Byo te kilka sal sypialnych, rwnie czystych jak w schronisku dla
bezdomnych, ale wikszo pensjonariuszy cieszya si prywatnoci
w niewielkich klitkach o wymiarach trzy na trzy i p metra. Mieci si w nich
may stolik, wieszak na ubranie, lustro, nocnik i wska elazna prycza
z trzyczciowym twardym materacem wypchanym koskim wosiem,
podwjny koc oraz, cud cudw dla biedakw z samego dna, dwa czyste
przecierada zmieniane raz na tydzie. Nie byy to jednak ponure cele, gdy
kada miaa wasne okno i odpowiednie sztuczne owietlenie. Nie brakowao
umywalek na kadym pitrze, miednic do mycia stp i toalet, a w piwnicy
znajdowao si kilka wyoonych pytkami prysznicw9*. Dziaay tam
rwnie zakad krawiecki i fryzjer, szewc i pralnia. Oprcz tego stay dugie
rzdy schludnych zamykanych szafek do wynajcia, by przechowywa w nich
czyste ubranie lub inne wartociowe przedmioty.
Naczelnik przytuku nalea do zwolennikw surowej dyscypliny.
Wymaga cisego przestrzegania ustalonych regu. Podczas dnia mczyni
musieli przebywa poza swoimi pomieszczeniami. We wsplnych salach
mona byo jedynie gra w szachy, warcaby i domino. Wszczynanie
nadmiernego haasu, czy to z powodu sprzeczki, czy radoci, grozio
usuniciem z przytuku. Na terenie placwki mona byo spoywa wino
i piwo (w kocu wspomniana instytucja znajdowaa si w Wiedniu), ale nic
mocniejszego. Naleao te szanowa wasno miejsk (Zakazuje si
stawania na kach). Problemw dyscyplinarnych byo jednak niewiele.
Kilku nieuleczalnych hultajw podkradao to i owo, ale wikszo mczyzn
staraa si zapracowa na powrt do normalnego ycia.
Wanie do takiego przytulnego schronienia dla bezdomnych trafi Adolf
Hitler owego chodnego lutowego dnia 1910 roku. Wnis opat p korony
dziennie, cho za tydzie wychodzio taniej podda si kolejnej kpieli
i dezynfekcji, a nastpnie otrzyma wasn klitk (na trzecim pitrze wedug
relacji jej dzisiejszych pensjonariuszy). Warunki byy rwnie dobre, jak

w poprzednim schronisku, ale atmosfera wydawaa si mniej oficjalna, dziki

czemu Adolf mg zachowa odrobin prywatnoci.
Niecay tydzie pniej w Mnnerheim pojawi si Hanisch. Cztery dni na
subie u nowego pana wystarczyy. Ponownie zaopiekowa si Hitlerem,
instalujc swojego protegowanego wraz z materiaami malarskimi w sali
sekretarskiej przy dugim dbowym stole obok okna. Wkrtce Hitler zacz
malowa obrazki formatu widokwki. Pracowa powoli, mozolnie kopiujc
fotografie lub malowida przedstawiajce sceny miejskie. Hanisch sprzedawa
je bez kopotu w knajpach na Praterze, zgarniajc poow pienidzy. Szybko
jednak zda sobie spraw, e za due prace mona uzyska wicej, Hitler zaj
si wic malowaniem akwarel z widokami Wiednia, zwykle wielkoci
podwjnej widokwki; wykonywa jedn dziennie.
W cigu dwch tygodni owoce wsplnego przedsiwzicia oraz znone
warunki panujce w Mnnerheim wybawiy obu modziecw od zimy
i ubstwa. Nie musieli ju marzn i chodzi spa o pustym odku. Hitler
cieszy si czystoci pokrytych pytkami azienek, a poniewa mia tylko
jedn koszul, pra j co kilka dni, gdy si wykpa. Mimo wzgldnej
pomylnoci nadal nie mg sobie pozwoli na zakup nowych ubra i z
dugimi wosami i brod wyglda aonie w podartej, poplamionej rodkami
dezynfekujcymi odziey.
Ciepo i jedzenie oywiy jego zainteresowanie polityk i zamieni sal
sekretarsk w forum rozmw i dyskusji. Zbieraa si tam inteligencja
Mnnerheimu, pitnastu lub dwudziestu pensjonariuszy z klasy wyszej
i redniej, ktrzy liznli nieco literatury, muzyki i malarstwa. Tolerowano
take garstk robotnikw, jeli zachowywali si przyzwoicie. Adolf sta si
przywdc tej gromadki, pomstujc na polityczne zepsucie, jak to robi
wczdzy zamieszkujcy dzielnice ndzy na caym wiecie. Te wykady,
przeradzajce si niekiedy w rywalizacj na gromkie okrzyki, czasami
odbyway si w cigu tygodnia. Jeli dyskusja rozpoczynaa si w drugim
kocu sali, kiedy Hitler pracowa, nie mg si oprze wezwaniu do bitwy
i przycza si do sporu, wymachujc przykadnic albo pdzlem niczym
rycerz stajcy do walki. Gdy podczas takich sesji Hanisch wraca ze swojej
kupieckiej wyprawy, rozbraja wsplnika i odprowadza na miejsce. Kiedy
jednak znika, Adolf ponownie si podnosi i grzmia na niegodziwo
socjaldemokratw albo wychwala Karla Luegera, przywdc antysemickiej
Chrzecijaskiej Partii Socjalistycznej, ktrego ceni za odwoywanie si do
mas. Kiedy ogarn go entuzjazm wspomina Hanisch nie potrafi si
powstrzyma. Krzycza i gestykulowa. Gdy odzyska spokj, jego
postpowanie ulegao cakowitej zmianie. Cechowa si du doz
samokontroli i zachowywa si z godnoci.
Adolf tak bardzo zainteresowa si polityk, e spdza cae godziny we
wspaniaej wiedeskiej Izbie Deputowanych, suchajc jak zaczarowany
barwnych debat, ktre czsto przeradzay si w jazgotliwy gwar

wielojzycznych argumentw, a nawet burdy. Pniej wraca do sali

sekretarskiej i ciska gromy na zwolennikw idei pangermaskich oraz
krytykowa socjaldemokratw za ateizm, ataki na pastwo i prby signicia
po wadz absolutn.
Hanisch nigdy nie sysza, by podczas tych burzliwych debat lub
prywatnych rozmw jego przyjaciel grzmia na ydw, i by przekonany, e
Hitler (ktrego wikszo ulubionych aktorw i piewakw stanowili ydzi)
jest daleki od antysemityzmu28. Wyraa wrcz wdziczno ydowskim
instytucjom dobroczynnym, z ktrych opieki korzysta, oraz okazywa podziw
dla oporu ydw przed przeladowaniami. Raz nawet zaprzeczy, e ydowscy
kapitalici s lichwiarzami. Hanisch zapamita tylko jedn pogardliw uwag
Hitlera, kiedy kto wyrazi zdziwienie, czemu ydzi pozostali obcy w tym
kraju. Odpowiedzia wtedy, e s odmienn ras o innym zapachu.
Na dodatek ydami byli dwaj najblisi przyjaciele Hitlera w Mnnerheim
jednooki lusarz Robinson, ktry czsto mu pomaga, i Josef Neumann,
Wgier zajmujcy si dorywczo handlem obrazami, ktry ulitowa si na
widok obdartego Adolfa i podarowa mu dugi surdut. Hitler darzy tego
drugiego wielkim powaaniem, a raz stwierdzi nawet, e Neumann jest
bardzo przyzwoitym czowiekiem. Darzy rwnie szacunkiem trzech
ydowskich marszandw, ktrzy kupili wikszo jego prac, i par razy
wspomnia Hanischowi, ktry by nadal jego agentem, e woli robi interesy
z ydami, bo tylko oni s gotowi do podejmowania ryzyka.
Sam Hitler utrzymywa w Mein Kampf, e sta si zdeklarowanym
antysemit w Wiedniu, po odkryciu, e ydzi s chodnymi, bezwstydnymi
i wyrachowanymi zwolennikami prostytucji, e kontroluj muzyk
i malarstwo i co waniejsze, e socjaldemokratyczne gazety s wydawane
gwnie przez ydw. Przypuszczalnie do tego odkrycia doszo znacznie
pniej, a Hitler podziela wwczas typowe uprzedzenia Wiedeczykw.
Niemal kady mczyzna mieszkajcy w stolicy Austrii by antysemit. Rne
zorganizowane grupki niestrudzenie szerzyy nienawi do ydw, a mody
Hitler sta si zagorzaym czytelnikiem propagandowej literatury
wypeniajcej kioski z gazetami.
Istniej dowody, e regularnie czytywa takie pisma, jak Ostara, dzieo
Lanza von Liebenfelsa, mistycznego myliciela, ktrego wiele pogldw
i opinii podziela Hitler. czyo w sobie okultyzm i erotyk, a jego redakcyjn
polityk byo praktyczne zastosowanie bada antropologicznych do ()
ocalenia europejskiej rasy panw poprzez zachowanie czystoci rasowej29.
Liebenfels cigle powtarza, e Aryjczycy musz zapanowa nad ziemi,
niszczc swoich czarnoskrych, skaonych pod wzgldem rasowym wrogw.
Cho ci drudzy zostali potpieni jako istoty nisze, na stronach Ostary roio
si od drastycznych ilustracji przedstawiajcych aryjskie kobiety ulegajce
seksualnej wadzy i urokowi tych owosionych istot, przypominajcych

naczelne10*. Autorzy odwoywali si rwnoczenie do wyszoci i lku, dajc

nagwki w rodzaju:
MASZ JASNE WOSY? JELI TAK, JESTE TWRC I ZWOLENNIKIEM KULTURY!
MASZ JASNE WOSY? JELI TAK, GROZI CI WIELKIE NIEBEZPIECZESTWO!

Ostara budzia w czytelniku pierwotny lk przed nieograniczon wadz

ydw ich kontrol nad pienidzem, hegemoni w wiecie malarstwa
i teatru oraz dziwnym powodzeniem, ktrym si cieszyli u kobiet. Erotyczne
obrazki ze stron pisma przedstawiajce jasnowose piknoci obejmujce
mczyzn o ciemnej karnacji musiay rozjuszy Adolfa! Z drugiej strony
wszystkie te idee pozostaway niespjne, pozbawione punktu zaczepienia
a jego antysemityzm pewnie by osab, zepchnity na dalszy plan przez nowe
idee i projekty.
Hitler mia pniej wyzna Frau Hanfstaengl, e jego nienawi do ydw
bya spraw osobist30. Siostra Hitlera, Paula, wspomniaa o przekonaniu
Adolfa, e jego niepowodzenie w malarstwie wynikao z tego, e handel
dzieami sztuki by zdominowany przez ydw31. Mona si tylko domyla,
jaka sprawa natury osobistej moga skoni Hitlera do znienawidzenia
wszystkiego, co ydowskie: by moe jaki handlarz dzieami sztuki lub
waciciel lombardu, jaki urzdnik z Akademii Sztuk Piknych albo
kombinacja wspomnianych czynnikw czy te co, co leao upione
w zakamarkach jego duszy. Moga to by rodzca si nienawici do doktora
Blocha, cho po mierci Klary przesa mu serdeczne yczenia noworoczne,
podpisujc je sowami: Paski dozgonnie wdziczny Adolf Hitler. Zdarza si,
e osierocony syn obwinia lekarza, wiadomie lub podwiadomie, o mier
ukochanego rodzica. Hitler mia wicej powodw, gdy tym lekarzem by yd,
a niebezpieczne leczenie cieszyo si z saw. (Sam Bloch usun pniej
wszelkie wzmianki o jodoformie z relacji o leczeniu Klary Hitler).
Podczas doniosego okresu w Wiedniu Hitler napisa list do przyjaciela,
ujawniajc nie tylko moliwe fizyczne skutki takiej ukrytej obsesji (Czsto
dostawaem mdoci, czujc wo noszcych chaaty), lecz take niech do
lekarzy i poczucie wasnego przeznaczenia.
Bya to pewnie zwyka kolka. Prbuj si wyleczy diet (owoce i warzywa), bo wszyscy
lekarze to idioci. Uwaam za mieszne mwienie o dolegliwoci na tle nerwowym, gdy nale
do najzdrowszych ludzi na wiecie. W kadym razie pracuj teraz pdzlem i palet, co
dostarcza mi wielkiej radoci, cho technika olejna stanowi dla mnie due wyzwanie.
Powiem bez przesady, zawsze wierzyem, e wiat wiele straci, bo nie pozwolono mi
studiowa w Akademii i uczy si techniki malarskiej. A moe los wybra mnie do czego
innego? 11*.

Wiosn 1910 roku Hitler by ju tak mocno zaangaowany w polityk

i ledzenie sytuacji na wiecie, e nie nada z realizowaniem zamwie
Hanischa. Ganiony przez wsplnika, obiecywa, e bardziej si przyoy, ale
gdy tylko kolega wychodzi, Adolf wraca do swoich gazet, ktre czyta od
deski do deski. Gdy w kocu zasiada do pracy, jaka dyskusja odcigaa go od
mechanicznego malowania, ktre stao si dla niego cikim obowizkiem.
Zrozpaczony lub pragncy si uwolni od zrzdliwego Hanischa, Adolf znikn
pierwszego dnia lata ze swoim przyjacielem, wgierskim ydem,
Neumannem. Obaj czsto rozmawiali o wsplnym wyjedzie do Niemiec
i teraz postanowili speni marzenie. Jednak ich uwag odwrciy cuda
Wiednia, szczeglnie ulubione muzeum Adolfa, i nie opucili miasta. Hulanka
trwaa pi dni. 26 czerwca Hitler wrci do Mnnerheim z paroma krajcarami
w kieszeni. Jednak krtki okres wolnoci da efekty. Przez kolejny miesic
pracowa zrywami, oszczdzajc na nastpne wakacje, ale niebawem spka
z Hainischem si skoczya. Adolf ponownie by zdany wycznie na siebie.

Jesieni Hitler podj kolejn prb dostania si do Akademii Sztuk

Piknych. Zebra obszern tek prac i uda si do Hofmuseum do gabinetu
profesora Ritschela, ktry odpowiada za zabezpieczenie i konserwacj
zbiorw, i poprosi o pomoc w przyjciu do Akademii. Obrazy Hitlera nie
zrobiy wikszego wraenia na profesorze, cho przyzna, e elementy
architektury oddano z wyjtkow precyzj. Przybity Hitler wrci do
Mnnerheim i zabra si do malowania w sali sekretarskiej, jednak bez
pomocy Hanischa niewiele mg sprzeda. Rozpaczliwie potrzebujc
pienidzy, zwrci si o pomoc do ciotki Johanny; wysa list lub odby krtk
podr do Spital. Cho kilka lat wczeniej rozstali si w przykrych
okolicznociach, Johanna bya bliska mierci i najwyraniej miaa wyrzuty
sumienia, e tak surowo potraktowaa Adolfa. 1 grudnia podja z banku
oszczdnoci caego ycia. Bya to niebagatelna kwota trzech tysicy omiuset
koron, ktrej znaczn cz przekazaa siostrzecowi.
Zmara kilka miesicy pniej, na pocztku 1911 roku, nie pozostawiajc
testamentu. Kiedy Angela Raubal dowiedziaa si, e Adolf otrzyma wiksz
cz pienidzy ciotki, natychmiast zoya pozew w sdzie w Linzu,
domagajc si dla siebie przypadajcej przyrodniemu bratu sierocej renty.
Wydawao si to suszne, gdy niedawno owdowiaa i musiaa utrzyma nie
tylko wasne dzieci, lecz take Paul. Zawstydzony albo naciskany Adolf
zgodzi si odstpi siostrze wypacan co miesic rent wysokoci dwudziestu
piciu koron, dziki ktrej w ostatnich latach utrzymywa si na powierzchni.
Z wasnej woli stawi si w sdzie rejonowym w Linzu, by owiadczy, e
moe si samodzielnie utrzyma, i wyrazi zgod na przekazanie siostrze
swojej czci renty sierocej34. Sd niezwocznie nakaza Herr Mayrhoferowi,

eby od tej pory oddawa Pauli cz renty przekazywan wczeniej Adolfowi.

Prawny opiekun otrzyma ju list od Hitlera, w ktrym ten stwierdza, e nie
chce wspomnianych pienidzy 12*.
Cho pozbawiony sierocej renty, Adolf mia materialne zabezpieczenie,
o ktrym pensjonariusz Mnnerheim mg tylko pomarzy. Mimo to
prowadzi dawny styl ycia, gotujc posiki i chodzc w achmanach, z powodu
ktrych mia stae problemy z administracj schroniska. Nigdy si nie
dowiemy, czy pienidze ciotki Johanny przepuci na oper i teatr, czy te
straci je na jakie przedsiwzicie uknute przez jednego z towarzyszy.
W Mnnerheim roio si od pomysw na legalne, nieco wtpliwe i cakiem
oszukacze interesy. Mg si niebacznie pochwali pienidzmi, jak to zrobi
w schronisku dla bezdomnych, i zosta obrabowany lub przekaza cz
siostrom, eby si z nimi pojedna. Najprawdopodobniej jednak ukry
pienidze, by je sobie po trochu wydziela. Ludzie marzcy o artystycznej
karierze musz stosowa tak pokrtn taktyk, eby utrzyma si na
powierzchni.
Adolf zosta wasnym agentem i zacz pilnie pracowa w kcie sali
sekretarskiej. Koledzy szanowali go z powodu sawy artysty, ktr zacz si
cieszy. Niezmiennie uprzejmy, z nikim si nie spoufala, cho zawsze by
gotw pomc lub doradzi koledze. Gdy jednak rozmowa schodzia na tematy
polityczne, rzuca pdzel i potargany przycza si do dyskusji, krzyczc
i wymachujc rkami. Wybuchy gniewu sprawiay, e stawa si coraz mniej
lubiany wrd pensjonariuszy Mnnerheim. Pewnego dnia, gdy
przygotowywa w kuchni posiek, zosta poturbowany przez dwch rosych
robotnikw transportowych. Nazwa ich idiotami, gdy naleeli do
socjaldemokratycznych zwizkw zawodowych. Przez swoje obelywe
uwagi mia guza na gowie, siniaka na prawym ramieniu i napuchnit twarz.
Nowy przyjaciel, nastpca Kubizka i Hanischa, przypomnia mu, e
zasuy sobie na porzdne lanie, bo nie sucha rad, wic nikt nie mg mu
pomc. Kilka miesicy wczeniej Josef Greiner zwrci uwag na malarza
pochylonego nad stoem w sali sekretarskiej, malujcego akwarel jaki
koci. Greiner by modym mczyzn o ywej wyobrani. Przesiadywali
z Adolfem godzinami, dyskutujc o gospodarce, religii, astrologii i okultyzmie.
Prowadzili te dugie dysputy o ludzkiej atwowiernoci. Przyczynkiem do niej
stao si zamieszczone w gazetach ogoszenie. Pod wizerunkiem kobiety
z wosami sigajcymi podogi widnia podpis: Ja, Anna Csillag, mam dugie
wosy jak Lorelei. Zawdziczam je sekretnej pomadzie, ktr sama
wymyliam. Kady, kto chce mie rwnie pikne wosy, powinien napisa do
Anny Csillag, by otrzyma wspaniay prospekt z darmow prbk oraz list
z podzikowaniem.
Oto reklama! mia powiedzie do Greinera. To czysta propaganda!
Powtarzam: propaganda! Bdzie skuteczna, dopki ludzie nie przestan
wierzy, e to gwno im pomoe. Myl o propagandzie wzbudzia jego

ekscytacj. Dziki niej, mawia, mona zmieni wtpicych w wierzcych. By

przekonany, e mgby sprzeda najbardziej niedorzeczny przedmiot, np.
balsam, dziki ktremu szyby nie bd si tuc. Propaganda, powiadam,
konieczna jest jedynie propaganda. Gupcw nie brakuje35.

Koniec 1911 i cay 1912 rok upyny wedug staej rutyny. Hitler mniej
czasu powica na bezowocne spory, wicej na malowanie. Jako jego prac
ulega poprawie. Akwarela przedstawiajca wiedesk Minoritenkirche jest
tak wierna w najdrobniejszym szczegle, e moga zosta sporzdzona jedynie
na podstawie fotografii. Pod wzgldem technicznym jego obrazy stay si
cakiem profesjonalne, co mona uzna za zdumiewajce u modego
mczyzny bez przygotowania malarskiego. Cho Hitler mia naturalny talent
do przedstawiania budowli, nie potrafi namalowa ludzkiej postaci. Kiedy do
swoich obrazw wprowadza ludzi, byli zwykle le nakreleni i pozbawieni
waciwych proporcji. Kilka obrazw byo przyjemnych dla oka, nawet jeli
brakowao im artyzmu, ktry odrnia umiejtno od profesjonalizmu.
Mwic krtko, Hitler by raczej rzemielnikiem ni artyst. W 1912 roku stao
si jasne, e potrafi si zrcznie posugiwa owkiem, akwarelami i jeszcze
lepiej farbami olejnymi.
Pracowa niestrudzenie i sprzedawa niemal wszystkie prace Jacobowi
Altenbergowi i innym handlarzom dzieami sztuki. Przesta si jednak chwali
swoimi osigniciami. Kiedy towarzysze gromadzili si wok ukoczonego
obrazu i wyraali podziw, odpowiada lekcewaco, e jest dyletantem
i jeszcze nie nauczy si malowa36. Uwaa, e ma prawdziwy talent do
architektury. Pniej zwierzy si przyjacielowi, e malowa jedynie po to, by
zarobi na ycie, a kilka obrazw, ktre najbardziej ceni, przedstawiao dziea
architektoniczne. Za umiarkowanym sukcesem finansowym posza zmiana
wygldu. Znoszone ubranie byo czyste, a broda zostaa zgolona. Sta si tak
powszechnie szanowany, e naczelnik Mnnerheim zaszczyca go rozmow,
co byo honorem, ktrym rzadko obdarza lokatorw schroniska37.
Take jego zachowanie stao si bardziej powcigliwe i cho nadal
uczestniczy w politycznych sporach, odebra cenn lekcj. Nauczyem si
mniej perorowa i wicej sucha ludzi o bezgranicznie prymitywnych
pogldach i przesdach38. Odkry, e przysparzajc sobie wrogw, nie
zdobywa si kontroli nad ludzkim umysem.
Nigdzie dojrzao Hitlera nie bya tak oczywista, jak w sali sekretarskiej.
Na znak szacunku nikt nie zajmowa jego ulubionego miejsca przy oknie. Jeli
prbowa to zrobi ktry z nowych, jeden z obecnych mwi: To miejsce jest
zajte! To krzeso Herr Hitlera!. Jeden z nowych, Karl Honisch, wkrtce zda
sobie spraw z jego wyjtkowoci. W tym czasie wszyscy wiedlimy
bezmylne ycie () chyba tylko Hitler mia wizj wasnej przyszoci.

Powiedzia Honischowi, e cho nie zosta przyjty do Akademii Sztuk

Piknych, niebawem pojedzie do Monachium, by tam studiowa.
Honisch wspomina, e Hitler by gwn postaci grupki inteligentw
przesiadujcych w sali sekretarskiej, bo przebywa tam caymi dniami,
niemal bez wyjtku, znika tylko na krtko, eby odda swoje prace. Sta si
ni rwnie z powodu wyjtkowej osobowoci. By przyjacielskim
i czarujcym czowiekiem, ktry interesowa si losem kadego towarzysza.
Cho przyjacielsko usposobiony, utrzymywa jednak dystans. Nikt nie
pozwala sobie na poufao z Hitlerem. Adolf nie by jednak dumny ani
arogancki, wrcz przeciwnie, wydawa si dobrotliwy i chtny do pomocy.
Jeli kto potrzebowa pidziesiciu halerzy, by spdzi w schronisku kolejn
noc, chtnie pomaga, dajc swoj cz. Kilka razy widziaem, jak
rozpoczyna zbirk, chodzc z kapeluszem w rku.
Podczas zwykych rozmw o polityce Hitler nie przerywa pracy, cho od
czasu do czasu rzuca jedno lub dwa sowa. Jednak gdy w trakcie dyskusji
zabrzmiay sowa czerwoni albo jezuici i kto wypowiedzia jak uwag,
ktra go rozdrania, zrywa si na rwne nogi i zaczyna argumentowa,
bardzo gwatownie, nie stronic od wulgaryzmw. Pniej nagle przerywa
i wraca do malowania z gestem wyraajcym rezygnacj, jakby chcia
powiedzie: szkoda na was jednego sowa i tak nie zrozumiecie39.
W pewnym sensie Hitler zawar pokj z Wiedniem i jego najniszymi
warstwami. Odnis sukces i zdoby uznanie, ale miasto nie mogo mu ju
wiele zaoferowa. Od miesicy myla o niemieckiej ojczynie. W ramce nad
jego kiem widniay sowa politycznego sloganu:
Spogldamy wolni i miali,
Spogldamy niewzruszenie,
Spogldamy z tsknot,
Ku niemieckiej ojczynie!
Heil!

Przez pi i p roku kocha i nienawidzi wytworn stolic Habsburgw.

Jeden z rozdziaw Mein Kampf mia pniej zatytuowa Lata nauki i cierpie
w Wiedniu. By to okres trudnoci i niedoli, ale najnieszczliwsze lata jego
ycia uformoway Hitlera bardziej ni jakikolwiek uniwersytet. Uwaa je za
najtwardsz, a jednoczenie najwiksz szko w yciu.
24 maja 1913 roku z caym dobytkiem upchnitym w jednym maym
kufrze wyszed ostatni raz podwjnymi drzwiami Mnnerheim. Towarzysze
egnali go z alem, wspomina Honisch. Stracilimy dobrego koleg, ktry
wszystkich rozumia i pomaga zawsze, kiedy mg.
Adolf Hitler odwrci si od Wiednia, szukajc przyszoci w Monachium.
Przybyem do Wiednia jako chopiec, a opuciem go jako cichy i powany
mczyzna. Wanie tam uksztatoway si moje podstawowe pogldy

filozoficzne i polityczne, ktre pniej trzeba byo jedynie uzupeni o pewne

szczegy i ktrych nigdy nie porzuciem40.
Moment opuszczenia przez Adolfa schroniska, ktre byo jego domem
i oparciem przez trzy lata i trzy i p miesica, zapad na zawsze w pamici
Honischa. Z alem patrzy, jak Adolf wychodzi z Mnnerheim w towarzystwie
mczyzny, ktrego nazwiska nigdy nie potrafi zapamita. Za wyraz
najwyszej ironii naley uzna, e by nim ydowski przyjaciel Hitlera,
Neumann, ktry podobnie jak on od dawna marzy o emigracji do Rzeszy.

Rozdzia 3
OGARNITY NAJWYSZYM ENTUZJAZMEM
(maj 1913listopad 1918)

1
Wysiad z wiedeskiego pocigu i wszed po schodach do gwarnej hali
monachijskiego Hauptbahnhofu. Od pierwszej chwili polubi stolic Bawarii.
To miasto byo jego domem. Nawet dwik ludzkich gosw wydawa si miy
dla ucha po wielojzycznym trajkocie Wiednia. Poczuem si w tym miecie
tak swojsko, jakbym spdzi w nim wiele lat1.
By pogodny wiosenny dzie, na niebie wiecio soce, a powietrze
oczyszczone wiatrem z pobliskich Alp Bawarskich wydawao si znacznie
wiesze od wiedeskiego. Przyjecha w niedziel 25 maja, wic jeli nie liczy
turystw, ulice byy cakiem opustoszae. Spogldajc na gmachy i posgi,
poczu, e od pierwszej chwili ogarna go gboka mio do tego miasta,
wiksza ni do innych, ktre znaem. Mio do niemieckiego Monachium!2.
Po pgodzinnym spacerze dotar oczarowany do Schleissheimerstrasse.
Przypuszczalnie min po drodze Knigsplatz, oszoomiony ogromem wielkiej
bramy Propylen i rozlegego placu, ktry si za ni rozciga, a nastpnie
skrci w Briennerstrasse, by uda si w kierunku imponujcego,
przypominajcego zamek budynku, gdzie miecia si restauracja i piwiarnia
Lwenbruhaus. Tam, na granicy studenckiej dzielnicy Schwabing, zaczynaa
si wiodca na pnoc Schleissheimerstrasse. Nastpnie pokona dwie
przecznice i dotar do numeru 34, pod ktrym znajdowaa si pracownia
krawiecka Poppa. Na oknie wystawowym naklejono sporzdzone odrcznie
ogoszenie: Umeblowane pokoje do wynajcia dla przyzwoitych mczyzn.
Wszed na trzecie pitro, gdzie Frau Popp pokazaa mu pokj, w ktrym
znajdoway si ko, st, kanapa i krzeso. Na cianie wisiay dwa oleodruki.
Szybko doszlimy do porozumienia wspominaa pniej gospodyni.
Mody czowiek oznajmi, e pokj spenia jego wymagania, i wpaci depozyt.
Poprosia go, eby wypeni druk meldunkowy. Napisa w nim: Adolf Hitler,
malarz architektury z Wiednia.
Nastpnego ranka mj Herr Hitler wyszed, by wrci po chwili ze
sztalug, ktr skd wytrzasn. Od razu przystpi do malowania i pracowa
caymi godzinami. Kilka dni pniej zobaczyam na stole dwa adne obrazy,
jeden przedstawiajcy katedr, drugi Theatinerkirche. Potem mj lokator

wychodzi wczesnym rankiem z obrazami pod pach w poszukiwaniu

kupcw3.
Hitler przyby do Monachium peen entuzjazmu, planujc powici trzy
lata na studiowanie malarstwa i architektury, ale rzeczywisto ponownie nie
sprostaa marzeniu. Nigdy nie podj nauki w miejscowej Akademii.
W Monachium trudniej si te byo utrzyma z malowania ni w Wiedniu.
Rynek sztuki nie by taki duy, wic Hitler musia znosi upokorzenia
zwizane z chodzeniem z obrazami od drzwi do drzwi i oferowaniem ich
w piwiarniach. By jednak przekonany, e mimo wszelkich przeciwnoci
osignie cel, jaki sobie wyznaczy4.
Monachium, ktre w 1913 roku liczyo szeset tysicy mieszkacw, byo
po Paryu najwikszym orodkiem kulturalnym Europy. Przycigao
artystw, ktrych Hitler uznaby za dekadentw Paula Klee ze Szwajcarii
oraz uciekinierw ze wschodu, takich jak Kandinsky, Jawleski i bracia
Burliuk. Wszyscy stali na czele zaoonego cztery lata wczeniej Nowego
Stowarzyszenia Artystycznego, ktre miao da swoim czonkom wicej
twrczej swobody. Cho takie pogldy odpychay tradycyjnie mylcego
Hitlera, nowi artyci zasiali twrczy ferment i oywili Monachium, co musiao
wpyn na modego Austriaka. Nomadzi, jak monachijczycy nazywali tych
dugowosych przybyszw ze wschodu, z Rosji i Bakanw, osiedlali si
w Schwabingu, pnocnej dzielnicy miasta, gdzie ulice przebiegay prosto,
jakby chciay zapewni idealne wiato () niezliczonym pracowniom
malarskim5. Mimo pogardy dla uchodcw ze wschodu Hitler nalea do
bohemy i podobnie jak oni by przywizany do wolnoci i tradycji. To wanie
w Monachium jego idol, Richard Wagner, skomponowa Tristana i Izold, Die
Meistersinger (piewakw norymberskich) i Das Rheingold (Zoto Renu).
Mieszkali tam rwnie czoowi niemieckojzyczni poeci, Stefan George
i Rainer Maria Rilke. W Monachium komponowa swoje opery Richard
Strauss, Thomas Mann niedawno ukoczy mier w Wenecji, a Oswald
Spengler w pokoju urzdzonym rwnie spartasko jak izba Hitlera szkicowa
pierwszy tom Zmierzchu Zachodu. W pobliskim kabarecie Jedenastu
Egzekutorw, dziaajcym w dzielnicy Schwabing, swoje prowokacyjne
piosenki wykonywa Frank Wedekind, niekwestionowany geniusz
Henkershumor. Jego wystawiane w caym kraju sztuki o seksie i zepsuciu
moralnym jednoczenie szokoway i fascynoway publiczno.
Artystyczna bohema, otwarta na najbardziej zuchwae i mieszne teorie
sztuki i polityki, istniejca w Monachium od pocztku nowego stulecia,
przycigaa nietuzinkowe postacie z caego wiata. Kilka przecznic dalej, przy
Schleissheimerstrasse 106, mieszka przez ponad rok inny polityczny
ekstremista zameldowany jako Herr Meyer. Towarzysze Wadimira Iljicza
Uljanowa nazywali go Leninem. Kilka lat wczeniej pisa tam rozprawy
wzorowane na teoriach Marksa.

Hitler odwiedza te same co on kawiarenki i restauracje w Schwabing,

pawic si w atmosferze wolnej myli. Nie odstrasza tutaj nikogo swoj
buntownicz natur i zadziorn niezalenoci. W tym rodowisku by jeszcze
jednym ekscentrykiem, zawsze mg te znale kogo gotowego wysucha
jego skarg i marze. Mimo dobrych stosunkw z czonkami bohemy ze
Schwabing jego styl malowania nie uleg zmianie i pozostawa w wyranym
kontracie z gwatown natur i politycznym radykalizmem. Jego sposb
podejcia by raczej akademicki ni eksperymentalny, odwany lub
gwatowny.
W tak sprzyjajcej atmosferze ponownie oya jego fascynacja
marksizmem. Adolf przesiadywa caymi godzinami w bibliotekach, czytajc
wszystko, co znalaz na temat tej niszczycielskiej doktryny (), zapoznajc
si z teoretycznymi rozwaaniami zwolennikw nowego porzdku, prbujc
przewidzie jego skutki oraz zestawiajc z biecymi zjawiskami i zmianami,
ktre mg wywoa w yciu politycznym, kulturalnym i gospodarczym. Po
raz pierwszy zainteresowa si te prbami zapanowania nad t plag
wiata6.
Wracajc z biblioteki, wspina si na trzecie pitro do swojej maej klitki
z jedn lub dwiema ksikami pod pach oraz kiebas i biaym chlebem. Herr
Popp zauway, e Hitler przesta jada w Lwenbrukeller oraz mniejszych
restauracjach, i kilka razy zaprosi go, by do nich wpad i co przeksi. Hitler
nigdy nie przyj zaproszenia. W oczach Frau Popp pozosta austriackim
czarodziejem, uprzejmym i uczynnym modziecem, cho moe nieco
tajemniczym. Nie mona byo odgadn, o czym myli7. Caymi dniami nie
rusza si z domu. Koczowa w swoim pokoju niczym pustelnik z nosem
w tych grubych ksikach, pracujc i studiujc od rana do wieczora. Kiedy
zatroskana gospodyni nalegaa, by spdzi wieczr w ich kuchni, niezmiennie
si wymawia. Pewnego razu spytaa, co jego lektury maj wsplnego
z malarstwem. Jej pytanie wywoao umiech na ponurej twarzy Adolfa. Uj
jej rk i powiedzia: Droga pani Popp, czy czowiek wie, co mu si w yciu
przyda, a co nie?8. Po okresach wytonej nauki chodzi do piwiarni lub
kawiarni i bez problemu znajdowa chtnego suchacza, a gdy zacz ju
z kim rozmawia, a tamten mu si sprzeciwia, rozpoczynaa si gorca
polityczna debata. Wanie na takich arenach, w starciach z takimi
przeciwnikami, Hitler ksztatowa swoje pogldy i teorie.
Wraz nadejciem zimy nasta trudniejszy okres, gdy mia mniej kupcw
na swoje obrazy. Jednak nawet ten czas zapamita jako najszczliwszy
i najbardziej pomylny w dotychczasowym yciu9. Cho przeciwnoci, jak
dowiadczy w Wiedniu, zaprawiy jego wspomnienia gorycz, Monachium
nigdy nie utracio swojego magicznego czaru. Jeli jestem dzi bardziej
przywizany do tego miasta ni do jakiegokolwiek miejsca na ziemi
wspomina w wiziennej celi jedenacie lat pniej to po czci dlatego, e
jest i pozostanie nierozerwalnie zwizane z rozwojem, ktry dokona si

w moim yciu. Jeli osignem szczcie pynce z gbokiego wewntrznego

zadowolenia, mona to przypisa jedynie magii, jak roztaczaa czarowna
siedziba Wittelsbachw na kadego czowieka, ktry zosta obdarzony nie
tylko przenikliwym umysem, ale i wraliw dusz10.
Ta dajca zadowolenie, a jednoczenie pena mozou egzystencja zostaa
nieoczekiwanie przerwana w sobotnie popoudnie pierwszego miesica
1914 roku. 18 stycznia o pitnastej trzydzieci Adolf usysza stanowcze
pukanie do drzwi, a gdy je otworzy, ujrza surowego funkcjonariusza policji
kryminalnej. Funkcjonariusz w niejaki Herle pokaza mu oficjalny
dokument otrzymany od policji austriackiej: zawiadomienie, e Hitler ma si
stawi w Linzu 20 stycznia 1914 roku przy nabrzeu Kaiserin Elizabeth
30 w celu odbycia suby wojskowej. Jeeli tego nie uczyni, zostanie przeciw
niemu wszczte postpowanie i naoona grzywna. Co gorsza, uprzedzono go,
e moe otrzyma wysok kar pienin i rok wizienia, jeli wadze uznaj,
e opuci Austri w celu uniknicia suby wojskowej.
Adolf by zdruzgotany. Trzy lata wczeniej, mieszkajc w Mnnerheim,
zwrci si z prob o pozwolenie na odbycie suby wojskowej w Wiedniu, ale
od tamtej pory nie otrzyma adnej wiadomoci. Inspektor Herle zada, aby
Hitler pokwitowa odbir wezwania, a mody czowiek podpisa drc rk
Hitler, Adolf. Pniej Herle go aresztowa i zabra na komend. Nastpnego
ranka zaprowadzono go pod stra do konsulatu generalnego Austrii. O stanie,
w jakim si wwczas znajdowa, mwi yczliwa postawa policji. Take konsul
generalny poaowa modego artysty o cignitej twarzy, wychudej postaci
i w zniszczonej odziey, wyraajc zgod, by Hitler przesa do Linzu telegram
z prob o przesunicie terminu na pocztek lutego. Odpowied nadesza
nastpnego ranka: HITLER MUSI SI STAWI 20 STYCZNIA. Zdenerwowanie
Hitlera krtkim terminem byo tak wielkie, e poruszony konsul generalny
pozwoli mu napisa list wyjaniajcy do Linzu. To w istocie bagalne pismo
pene bdw gramatycznych i ortograficznych wyraao przeraenie
i rozpacz modego mczyzny osaczonego przez los i yciowe okolicznoci.
Skary si, e dano mu niemoliwie krtki okres na zaatwienie wasnych
spraw, zbyt krtki nawet na to, aby wzi kpiel.
W wezwaniu nazwano mnie artyst. Moe to okrelenie jest waciwe, ale tylko
w ograniczonym sensie, bo jestem zupenie pozbawiony rodkw. Zarabiam na ycie jako
niezaleny malarz (mj ojciec by urzdnikiem pastwowym), ale robi to wycznie po to, by
mc kontynuowa nauk. Tylko cz czasu mog powica na prac zarobkow, bo nie
wyksztaciem si jeszcze na malarza krajobrazu. Dlatego moje dochody s bardzo skromne,
ledwie pozwalaj zwiza koniec z kocem.

Jego miesiczne dochody byy zmienne, a wczenie bardzo niskie. Na

monachijskim rynku dzie sztuki zapanowa zimowy zastj, bo w miecie
yj albo usiuj przey tysice artystw. Wyjania dalej, e w 1910 roku

zwrci si z prob, by pozwolono mu zgosi si do wojska w Wiedniu,

a nastpnie odmalowa aosny obraz swoich zmaga w stolicy Austrii.
Byem modym, niedowiadczonym czowiekiem pozbawionym pomocy finansowej, zbyt
dumnym, eby prosi o pomoc lub ebra. Pozbawiony materialnego wsparcia, zdany
wycznie na siebie i otrzymujcy liche korony i halerze za swoj prac, czsto miaem rodki
jedynie na opacenie noclegu. Przez dwa lata moimi jedynymi przyjacikami byy Smutek
i Ndza, nie mam te innego towarzysza prcz stale niezaspokojonego godu. Nigdy nie dane
mi byo dowiadczy sensu piknego sowa modo. Jeszcze dzi, po piciu latach, pamitam
zmarznite palce, donie i stopy. Jednak nie mog wspomina tamtych dni bez pewnej radoci,
bo wiem, e przetrwaem najgorsze. Mimo wielkiej biedy, czsto w bardzo podejrzanym
otoczeniu, zachowaem nieskalane imi, nie zamaem prawa i mam czyste sumienie
z wyjtkiem zapomnienia o stawieniu si do wojska, czego nie uczyniem, bo nawet nie
znaem terminu. To jedyna rzecz, za ktr si czuj odpowiedzialny. Za takie uchybienie
powinna wystarczy niewielka grzywna, ktr zapac bez sprzeciwu 11.

Wymwki Hitlera by nieporadne, ale udao mu si wzbudzi sympati

konsula generalnego, ktry zgodzi si, by jego list przesano razem z poczt
dyplomatyczn; doczy notatk, e on i policja monachijska s przekonani
o uczciwoci Hitlera. Poniewa mody czowiek wydawa si zasugiwa na
uprzejme traktowanie, konsul zaleci, by pozwolono mu stawi si
w Salzburgu, zamiast jecha do Linzu. Wadze w Linzu wyraziy zgod
i 5 lutego, na koszt konsulatu, Hitler wyruszy do Salzburga. Tam stwierdzono,
e jest zbyt saby, nienadajcy si do suby wojskowej i suby
w jednostkach pomocniczych. Niezdolny do noszenia broni12. Wychuda
posta najwyraniej wystarczya, eby stwierdzi, e si nie kwalifikuje.
Adolf wrci do swojego pokoju przy Schleissheimerstrasse, by w dalszym
cigu z trudem wiza koniec z kocem, projektujc plakaty i sprzedajc
obrazy. Cikie zmagania artysty i niedoszego architekta skoczyy si
28 czerwca. Usysza wrzaw dolatujc z ulicy. Kiedy zacz zbiega po
schodach, Frau Popp krzykna z podnieceniem: Zabito nastpc tronu
Austrii, arcyksicia Franciszka Ferdynanda!. Hitler min j i wybieg na
ulic. Przepchn si przez tum zebrany wok plakatu, na ktrym napisano,
e zabjc arcyksicia i jego ony Zofii by mody serbski terrorysta Gawrio
Princip. W jednej chwili odya nienawi Adolfa do wszystkiego, co
sowiaskie, sigajca czasw pierwszej wizyty w wiedeskiej Izbie
Deputowanych.
W Wiedniu gniewny motoch zacz si ju gromadzi przed serbsk
ambasad, ale niewielu znawcw polityki przeczuwao, e wydarzenie to
doprowadzi do wielkiego europejskiego kryzysu. Cesarz Niemiec zacz
jednak potajemnie naciska Habsburgw, aby ich wojska wkroczyy do Serbii.
Niemcy s gotowe do wojny, oznajmi, w przeciwiestwie do Rosji, ktra
pierwsza przyjdzie Serbii z pomoc. 28 lipca, pod presj cesarza, Austria
wypowiedziaa wojn Serbii. Doprowadzio to do ogoszenia w Rosji

powszechnej mobilizacji przeciwko Austrii. W odpowiedzi Wilhelm pojawi si

na balkonie swojego paacu i ogosi stan bezporedniego zagroenia
wojennego13. Okoo poudnia nastpnego dnia przesano Rosji ultimatum,
wzywajc do natychmiastowego przerwania mobilizacji. Poniewa odpowied
nie nadesza, 1 sierpnia o siedemnastej cesarz wyda rozkaz ogoszenia
powszechnej mobilizacji Niemiec przeciw Rosji.
Wiadomo o wojnie z Rosj zostaa przyjta z entuzjazmem przez wielki
tum zebrany przed monachijsk Feldherrnhalle, Hal Wodzw. W pierwszym
szeregu sta Adolf Hitler z go gow, schludnie ubrany, z wsami. Nikt nie
pragn wojny bardziej od niego. Nawet dzi pisa w Mein Kampf nie
wstydz si powiedzie, e ogarnity wielkim entuzjazmem padem na kolana
i podzikowaem niebiosom za to, e pozwoliy mi y w takich czasach. Dla
niego akt wypowiedzenia wojny oznacza realizacj idei Wielkich Niemiec,
o ktrych marzy od modoci.
Kraj ogarna wojenna gorczka, wywoana raczej emocjami ni logik.
Ludzie znajdujcy si w stanie graniczcym z histeri chcieli szuka
sprawiedliwoci bez wzgldu na cen. Wojn wyobraano sobie jako rodzaj
magicznego uwolnienia. Studenci paradowali ulicami Monachium, piewajc
Die Wacht am Rhein i wydajc okrzyki wzywajce do dziaania. Jedna z grup
zdemolowaa kawiarni Fahrig na Karlsplatz, gdy orkiestra nie chciaa gra
bez koca hymnu pastwowego. Take intelektualici ulegli fali entuzjazmu,
oznaczao to bowiem ucieczk od nudy i kres oszustw buruazji. Wojna miaa
by wybawieniem od naduy spoecznych i kulturalnych. Nawet socjalici,
napitnowani przez Wilhelma kilka miesicy wczeniej jako korniki drce
Db Cesarstwa, przyjli wezwanie cesarza (Teraz jestemy brami)
i przyczyli si do patriotycznej krucjaty.
Zwolennicy idei pangermaskich nie potrzebowali adnego zaproszenia.
Heil der Kaiser! Heil das Heer! (Niech yje cesarz! Niech yje armia!), ogosili
oficjalnie przywdcy ruchu. Musimy zgromadzi wszystkie ludy niemieckiej
grupy jzykowej w jednej Rzeszy, jako jeden nard. Wieczna rasa panw
stanie na czele postpu ludzkoci!14. Rwnie dobrze mogliby przemawia
w imieniu Adolfa Hitlera. Adolf uwaa Hohenzollernw za spadkobiercw
redniowiecznych rycerzy krzyackich, ktrzy zakadali niemieckie kolonie
na wschodnich ziemiach Sowian, dlatego by przekonany, e Niemcy musz
walczy o swoje istnienie, w imi wolnoci i przyszoci.
Dwa dni pniej, 3 sierpnia, wypowiedziano wojn Francji. Hitler
wystosowa osobist prob do Ludwika III 13*, proszc o pozwolenie na
zacignicie si do jego armii. Tego samego popoudnia sta w tumie przed
paacem Wittelsbachw, wiwatujc na cze starego monarchy. W kocu
Ludwik ukaza si zebranym, a gdy przemwi, Hitler pomyla: Oby tylko
krl przeczyta moj prob i si do niej przychyli!15. Nastpnego dnia
otrzyma list z odpowiedzi i otworzy go drcymi rkami. Przyjto go na
ochotnika. 16 sierpnia stawi si w koszarach Bawarskiego Puku

Krlewskiego. Plakat na bramie gosi, e koszary s pene, ale przyjto go do

drugiej z wybranych jednostek, Pierwszego Bawarskiego Puku Piechoty.
Dwa z najbardziej palcych problemw zostay rozwizane: unikn
werbunku do pogardzanej armii austriackiej i kolejnej mronej zimy, ktr
musiaby przey zdany na wasne siy. Mia jednak wyrany cel oprcz
zapewnienia sobie wiktu, ubrania i opierunku. Nie byo co do tego
najmniejszych wtpliwoci. Pierwszy raz w yciu wiedzia, dokd i dlaczego
zmierza. Czujc si pewnie w mundurze, lka si jedynie tego, e wojna si
zakoczy, zanim padn pierwsze strzay.
Kilka dni pniej zosta przeniesiony do Drugiego Bawarskiego Puku
Piechoty i rozpocz podstawowe szkolenie wojskowe w duej szkole
publicznej przy Elizabeth Platz. By to krtki, ale intensywny kurs musztry,
marszobiegu i walki na bagnety, ktry sprawia, e pod koniec dnia rekruci
czuli si wyczerpani. W tym samym tygodniu przeniesiono Hitlera, tym
razem na stae, do Szesnastego Rezerwowego Bawarskiego Puku Piechoty.
Szkolenie w Monachium nabierao coraz wikszego tempa. Jeden
z towarzyszy Hitlera, Hans Mend, zauway, e gdy Adolf pierwszy raz uj
karabin w donie, spoglda na z rozkosz podobn do tej, z jak kobieta
oglda swoje klejnoty, co wzbudzio we mnie ukradkowy miech16.

2
7 padziernika Hitler oznajmi pastwu Poppom, e jego puk opuszcza
Monachium. Ucisn do Herr Poppa i poprosi, eby zawiadomi jego
siostr, gdyby zgin. Moe bdzie chciaa zabra jego rzeczy. Jeli nie,
Poppowie mog je zatrzyma. Frau Popp zalaa si zami, gdy Hitler obj
dwjk jej dzieci, a pniej odwrci si i wybieg z pokoju17. Nastpnego
dnia jego puk pomaszerowa do koszar elitarnego Regimentu Krlewskiego
na podnios uroczysto. W obecnoci Ludwika III onierze zoyli przysig
wiernoci jemu i cesarzowi Wilhelmowi. Pniej Hitler i kilku jego rodakw
musiao przysic wasnemu monarsze, cesarzowi Franciszkowi Jzefowi.
Jedyn odnotowan reakcj Hitlera podczas tego pamitnego wydarzenia bya
uwaga rzucona towarzyszom, e 8 padziernika pozostanie na zawsze w jego
pamici, gdy tego dnia otrzymali podwjne racje ywnociowe oraz
specjalny poudniowy posiek, na ktry skaday si piecze wieprzowa
i saatka z ziemniakw.
Wczesnym rankiem nastpnego dnia puk wymaszerowa z Monachium do
lecego sto kilometrw na zachd obozu Lechfeld. Tego dnia objuczeni
tobokami onierze szli niemal jedenacie godzin, najczciej w strugach
ulewnego deszczu. Zostaem zakwaterowany w stajni napisa Hitler do Frau
Popp przemoknity do suchej nitki. Mona byo zapomnie o nie.
Kolejnego dnia, w niedziel, maszerowali trzynacie godzin i biwakowali pod

goym niebem, byo jednak tak zimno, e nie spali kolejn noc. Do celu dotarli
dopiero nastpnego dnia, w poniedziakowe poudnie. Byli miertelnie
wyczerpani i gotowi pa na ziemi, ale dumnie wmaszerowali do obozu,
obserwowani przez grupk francuskich jecw.
Pierwsze pi dni w Lechfeld Hitler zapamita jako najbardziej
wyczerpujce w swoim yciu, z dugimi wiczeniami oraz nocnymi
marszami poczonymi z manewrami caej brygady. Ich puk mia utworzy
wraz z innym Dwunast Brygad. Rekruci byli tak zajci, e dopiero
20 padziernika Hitler znalaz czas, by napisa do Frau Popp, e wieczorem
ruszaj na front. Jestem bardzo szczliwy pisa w zakoczeniu. Po
dotarciu na miejsce napisz niezwocznie i podam adres. Mam nadziej, e
dojdziemy do Anglii18. Jeszcze tej nocy rekruci zostali zaadowani do
pocigw i Adolf Hitler, arcypatriota z Austrii, w kocu wyruszy do boju za
ojczyzn.
Porucznik z ich brygady, zawodowy onierz Fritz Wiedemann,
z mieszanymi uczuciami obserwowa, jak Hitler i jego kompani wsiadaj do
wagonw. Dowdca puku wiele lat wczeniej odszed z czynnej suby,
wikszoci oddziaw dowodzili oficerowie rezerwy, a onierze przeszli
jedynie pobiene szkolenie. Dysponowali nielicznymi karabinami
maszynowymi, aparaty telefoniczne wyprodukowaa dla armii brytyjskiej
firma z Norymbergi, a onierze nie mieli nawet hemw. Szli do walki
w czapkach z ceraty, jak ochotnicy wojny o niepodlego z lat 18121813.
Braki w sprzcie i wyszkoleniu brygada nadrabiaa entuzjazmem. Kiedy
kolejne pocigi odjeday na front, ich pasaerowie miali si i piewali, jakby
si wybierali na wspaniae przyjcie. Byli przekonani, e po kilku tygodniach
mnej, porywajcej walki odnios zwycistwo i wrc do domu na Nowy
Rok.
O wicie pocig Hitlera ruszy brzegiem Renu, a z okien rozpostar si
widok, ktrego wikszo Bawarczykw nigdy nie widziaa. Soce zaczo
wyania si zza mgy rozcignitej nad rzek, odsaniajc gargantuiczny
posg Germanii spogldajcej w d z Niederwaldu. Wszyscy spontanicznie
zapiewali Die Wacht am Rhein. Czuem si tak, jakby miao mi pkn serce,
wspomina Hitler.
Osiem dni pniej kompania Hitlera wzia udzia w bitwie pod Ypres.
Kiedy wieo upieczeni rekruci ruszyli na odsiecz bronicej si resztkami si
grupie, angielskie i belgijskie pociski zaczy spada na las przed nimi.
Pierwszy szrapnel przelecia nad nami ze wistem i eksplodowa na granicy
lasu, rozrywajc drzewa niczym somki napisa Hitler znajomemu
z
Monachium,
sdziemu
pomocniczemu
Ernstowi
Heppowi.

Przypatrywalimy si temu z zaciekawieniem, nie majc pojcia, jakie

niebezpieczestwo nam grozi. aden z nas nie czu lku. Wszyscy czekali
niecierpliwie na komend: Naprzd! (). Doczogalimy si do skraju lasu.
Ponad nami wyy i wistay pociski, sycha byo trzask amicych si drzew.

Na granicy lasu ponownie eksplodoway pociski, wzbijajc w powietrze obok

kamieni, ziemi i piasku, wyrywajc z korzeniami najwiksze drzewa,
okrywajc wszystko tozielonym, potwornie cuchncym dymem. Nie
moglimy tak lee bez koca. Jeli mielimy polec w walce, lepiej byo zgin
na otwartym polu. W kocu przysza pora na atak Niemcw. Natarlimy
cztery razy, by cztery razy si wycofa. Oprcz mnie z caej grupy ocala tylko
jeden onierz biegncy obok, ale w kocu i on poleg. Kula rozerwaa mi
prawy rkaw, ale cudem ocalaem. O drugiej ruszylimy pity raz i w kocu
zajlimy skraj lasu i gospodarstwa19.
Bitwa trwaa jeszcze trzy dni. Zgin dowdca puku, a jego zastpca,
podpukownik, zosta powanie ranny. Pod cikim ostrzaem Hitler, penicy
funkcj pukowego kuriera, odnalaz sanitariusza i we dwch zacignli
nieszcznika do punktu medycznego. Wedug Hitlera, w poowie listopada
Szesnasty Puk liczy jedynie trzydziestu oficerw i okoo siedmiuset
onierzy. Przeya zaledwie jedna pita rekrutw, ale rozkazy ataku
w dalszym cigu napyway. Nowy dowdca, podpukownik Engelhardt,
z Hitlerem i drugim onierzem zapuci si gboko na przedpole, by
obserwowa pozycje nieprzyjaciela. Zostali zauwaeni i zasypani gradem
pociskw z karabinw maszynowych. Dwaj szeregowcy wyskoczyli naprzd
i wepchnli dowdc do rowu. Engelhardt w milczeniu ucisn im rce. Mia
zamiar przedstawi obu do odznaczenia Krzyem elaznym, ale nastpnego
dnia, gdy przekazywa rozkazy, angielski pocisk uderzy w namiot dowdztwa
puku, zabijajc trzech onierzy i powanie ranic Engelhardta. Chwil
pniej Hitler i trzej inni szeregowi musieli opuci swj namiot, by zrobi
miejsce dowdztwu. Bya to pierwsza z caej serii dramatycznych sytuacji,
z ktrych Hitler cudem wyszed cao. By to najbardziej przeraajcy moment
w moim yciu napisa sdziemu Heppowi. Wszyscy darzylimy czci
podpukownika Engelhardta.
Nieudana prba zajcia Ypres pooya kres niemieckiej ofensywie, a bitwa
przerodzia si w statyczn wojn pozycyjn. Oznaczao to stosunkowo
spokojne ycie dla przydzielonych do dowdztwa puku, ktre stacjonowao
niedaleko wioski Messines. Hitler w kocu znalaz czas na malowanie. Zabra
ze sob przybory malarskie i namalowa kilka akwareli, midzy innymi
obrazek przedstawiajcy klasztor w pobliu Messines oraz okop niedaleko
wioski Wytschaete. Porucznik Wiedemann, adiutant nowego dowdcy puku,
zleci mu jednak inny rodzaj prac malarskich. Kolor cian w oficerskiej
kantynie maym pomieszczeniu zarekwirowanej willi nie pasowa do
wyidealizowanego obrazu przedstawiajcego umierajcego onierza
rozcignitego na drutach kolczastych. Wiedemann kaza sierantowi Maxowi
Amannowi znale kogo, kto mgby pomalowa pokj. Amann
przyprowadzi Hitlera. Wiedemann zapyta, czy ciany naley pomalowa na
rowo czy niebiesko. Hitler zauway, e soce nadawao obrazowi lekko
fioletowy odcie, i zaproponowa niebieski. Przynis drabin, farby i pdzel.

Podczas pracy wda si w rozmow z porucznikiem. Od razu zwrciem

uwag na jego styl bycia niepasujcy do wojskowego wspomina pniej
przeoony i lekki austriacki akcent, a take powag wskazujc, e wiele
przeszed w yciu20.
Wiedemann i sierant Amann mogli teraz sporzdzi list onierzy
przedstawionych do odznaczenia. Rekomendowali Hitlera do Krzya
elaznego pierwszej klasy, ale poniewa by przydzielony do sztabu, umiecili
jego nazwisko na kocu. Przesdzio to o odrzuceniu jego kandydatury
i odznaczeniu Krzyem elaznym drugiej klasy. Mimo to Hitler by
wniebowzity i dwa dni pniej napisa do Herr Poppa: By to najszczliwszy
dzie mojego ycia. Moi towarzysze te zasuyli na order, ale niestety
wikszo ju nie yje. Poprosi Poppa, eby przechowa gazety opisujce
dziaania w tym rejonie frontu. Chciabym je zachowa na pamitk, jeli
dobry Bg mnie oszczdzi21. Zosta te awansowany na kaprala i nie by ju
duej nazywany Kamerad Schnrschuh, jak Bawarczycy nazywali
austriackich onierzy, ktrzy nosili sznurowane buty, a nie jak oni i Prusacy
z cholewkami. Zapracowa na szacunek kolegw i oficerw. Znalaz swoje
miejsce.
Szeregowy Hans Mend nie widzia Hitlera od czasu, gdy byli rekrutami
w Monachium. Kolega wydawa mu si zbyt drobny, by dwiga duy
wojskowy plecak, ale teraz, gdy snu si po obozie z karabinem w doni,
w przekrzywionym hemie na gowie i z obwisymi wsami, wyglda na
uosobienie frontowego wojaka. Inni kurierzy szanowali go za nieustraszon
odwag, ale nie potrafili zrozumie, czemu Austriak naraa si na takie
niebezpieczestwo. Hitler to dziwny czowiek powiedzia Mendowi jeden
z nich. yje we wasnym wiecie, ale poza tym to fajny go22.
Mimo jego kaza na temat zgubnoci palenia i picia, Adiego powszechnie
lubiano, gdy mona byo na nim polega w trudnych chwilach. Nigdy nie
zostawi rannego kolegi ani nie symulowa choroby, kiedy naleao wykona
niebezpieczne zadanie. Oprcz tego by dobrym kompanem podczas dugich,
mczcych przerw midzy walkami. Do towarzyszy zbliyy go take
artystyczne umiejtnoci. Potrafi rysowa zabawne scenki na kartach
pocztowych, ilustrujc mieszne strony frontowego ycia. Jeden z onierzy
zastrzeli krlika, by zawie go do domu podczas przepustki, ale wyjecha
z pakunkiem zawierajcym ceg podrzucon przez ktrego z kompanw.
Hitler wysa ofierze kawau kart z dwoma rysunkami. Na pierwszym
onierz rozpakowuje przywiezion do domu ceg, a na drugiej jego
towarzysze racz si krlikiem.
W przeciwiestwie do innych, Hitler nie otrzymywa prawie adnych
paczek z domu, dlatego by zaspokoi nienasycony apetyt, musia kupowa
dodatkowe jedzenie od kucharzy i pomocnikw kuchennych, zyskujc sobie
tytu najwikszego Vielfrass (aroka) w oddziale. Jednoczenie by zbyt
dumny, by korzysta z paczek kolegw, wymawiajc si szorstko, e nie zdoa

im si zrewanowa. Odrzuci rwnie boonarodzeniowy dar porucznika

Wiedemanna w postaci dziesiciu marek z funduszu kantyny.
Ich puk wrci na front zaraz po witach, ale Adolfowi nie do byo
dziaania. Nadal siedzimy na dawnych pozycjach, nkajc Francuzw
i Anglikw napisa do Poppa 22 stycznia 1915 roku. Pogoda jest paskudna.
Czsto tkwimy cae dnie po kolana w wodzie, pod cikim ostrzaem artylerii.
Z utsknieniem czekamy na kilka dni ulgi. Miejmy nadziej, e wkrtce
rozpocznie si wielka ofensywa na caym froncie. Przecie taka sytuacja nie
moe trwa wiecznie23.
To wanie w okresie przerwy midzy dziaaniami do okopu Hitlera
wskoczy may biay terier, najwyraniej maskotka jakiego angielskiego
onierza, i zacz goni szczura. Hitler chwyci psa, ktry pocztkowo
prbowa si wyrwa. Z niezwyk cierpliwoci (zwierzak nie rozumia ani
sowa po niemiecku) stopniowo przyzwyczaiem go do siebie24. Hitler nazwa
go Fuchsl (may lisek) i nauczy paru cyrkowych sztuczek, np. wbiegania
i zbiegania po drabinie. Fuchsl na krok nie odstpowa swego nowego pana,
a w nocy spa u jego boku.
Pod koniec stycznia, w kolejnym licie do Poppa, Hitler odmalowa barwny
obraz statycznych, cho miertelnych zmaga:
() z powodu nieprzerwanie padajcego deszczu (nie ma tu zimy), bliskoci oceanu i niskiego
pooenia, ki i pola przypominaj bezdenne grzzawisko, a drogi pokrywa warstwa
olizgego bota. Na tych bagnach znajduj si okopy naszej piechoty, schrony i stanowiska
karabinw maszynowych, rowy komunikacyjne i zasieki z drutu kolczastego, wilcze doy,
miny ldowe, krtko mwic prawie niezdobyty bastion25.

W nastpnym miesicu napisa take do sdziego Heppa, opisujc swoje

frontowe dowiadczenia, by nieoczekiwanie zakoczy list politycznym
akcentem:
Czsto wspominam Monachium, gdzie kady z nas mia tylko jedno pragnienie, aby wyrwna
rachunki z t band. Chcielimy doprowadzi do starcia niezalenie od ceny, aby ci z nas,
ktrzy bd mieli szczcie wrci do ojczyzny, znaleli j czystsz i uwolnion od obcych
wpyww. Oby cierpienia, ktrych setki tysicy dowiadczaj kadego dnia, i morze krwi
przelanej w walce z naszymi internacjonalistycznymi wrogami sprawiy, e zostan
zmiadeni nie tylko zewntrzni wrogowie Niemiec, ale internacjonalizm w kraju 26.

Kiedy pytano go, skd pochodzi, odpowiada, e jego domem jest Szesnasty
Puk nie Austria a po wojnie planuje zamieszka w Monachium. Najpierw
jednak musz zwyciy! W tej kwestii by fanatykiem, a jeli jeden
z towarzyszy artobliwie bkn, e wojna nigdy nie zostanie wygrana, wpada
w sza i zaczyna chodzi tam i z powrotem, zapewniajc, e klska Anglii jest
pewna jak amen w pacierzu27.

Dopki koledzy rozmawiali o jedzeniu i kobietach, Hitler by pochonity

czytaniem albo malowaniem, ale gdy tylko dyskusja przechodzia na
powaniejsze tematy, przerywa i dawa wykad. Jego prostych towarzyszy
oczarowywaa elokwencja Adolfa i uwielbiali sucha, jak plecie
o malarstwie, architekturze i podobnych sprawach. Jego reputacj
intelektualisty wzmacnia fakt, e zawsze widziano go z otwart ksik.
Mia w plecaku kilka z nich, midzy innymi Schopenhauera (Wiele si od
niego nauczyem28). Stae podkrelanie przez filozofa znaczenia lepej siy
woli i jej zwycistwa musiao trafi na podatny grunt.
Pod koniec lata 1915 roku Hitler sta si nieodzowny w kwaterze gwnej
puku. Linie telefoniczne czce dowdztwo ze stanowiskami dowodzenia
batalionw i kompanii byy czsto zrywane przez ogie artyleryjski i tylko
posacy mogli dostarczy wiadomo. Szybko przekonalimy si
wspomina porucznik Wiedemann na ktrych kurierach mona najbardziej
polega14*29. Inni kurierzy podziwiali Hitlera za zrczno potrafi si
czoga jak Indianie, o ktrych czyta w dziecistwie i wyjtkow odwag.
Mimo to byo w nim co, co niektrych niepokoio. Wydawa si inny,
z nadmiernie rozwinitym poczuciem obowizku. Dostarczenie wiadomoci
jest waniejsze powiedzia kiedy innemu kurierowi od zaspokojenia
osobistej ambicji lub ciekawoci30. By nienaturalnie chtny do wybiegania
przed szereg i czsto, bez proszenia, dostarcza wiadomoci za innych
kurierw.
W czerwcu i lipcu walki ulegy nasileniu, a stae penienie obowizkw
zaczo dawa si Hitlerowi we znaki. Twarz mu wychuda i staa si jeszcze
bardziej zapadnita. Wczesnym rankiem, gdy rozpoczynaa si angielska
kanonada, zrywa si z pryczy i kry niespokojnie z karabinem jak
wycigowy ko przed startem31, dopki kogo nie obudzi. Narzekania
towarzyszy zaczy go jeszcze bardziej irytowa. Jeli kto skary si na
skromne racje misa, ostro odpowiada, e w 1870 roku Francuzi jedli szczury.
25 wrzenia Anglicy przypucili szturm, a o zmroku pozycja caego
Szesnastego Puku staa si zagroona. czno telefoniczna nagle ustaa.
Hitler i inni kurierzy pobiegli sprawdzi, co si stao, i niebawem wrcili
z wieci, e front zosta przerwany. Nadcigay gwne siy nieprzyjaciela.
Hitler zosta wysany z ostrzeeniem i jakim cudem ponownie przey
miertelny ogie zaporowy.
W minionych miesicach wiele razy cudem unikn mierci, jakby
chroniy go jakie czary. Jadem w okopie obiad z kilkoma towarzyszami
wspomina wiele lat pniej angielskiemu korespondentowi Wardowi
Prieceowi gdy nage usyszaem gos mwicy: Wsta i odejd tam. Gos
by tak wyrany i uporczywy, e odruchowo posuchaem, jakbym dosta
rozkaz. Wstaem i odszedem dwadziecia metrw dalej, niosc obiad
w menace. Rozluniony, usiadem w okopie, by co zje. Ledwie zabraem
si do jedzenia, kiedy z miejsca, ktre przed chwil zajmowaem, doleciay

bysk i oguszajcy huk. Zbkany pocisk wybuchn nad grupk, w ktrej

siedziaem. Wszyscy zginli32.
Moe by to czas przeczu. Kiedy o zmroku na ziemi pojawi si szron, mg
poczu swoje przeznaczenie, napisa bowiem dziwny wiersz:
W chodne noce czsto chadzam
Do dbu Wotana na cichej polanie,
Gdzie si gromadz mroczne moce,
A ksiyc kreli runiczne znaki swym zaklciem.
Gdzie ci, ktrzy za dnia s bezkarni,
Staj si mali dziki czarom!
Sigaj po lnice elazo, ale zamiast ruszy do walki,
Zastygaj niczym stalagmity.
W ten sposb faszywi oddzielaj si od prawdziwych.
Sigam do gniazda sw,
A pniej obdarzam dobrych i prawych
Swoim przepisem na bogosawiestwo i pomylno33.

Kilka tygodni pniej wygosi ponure proroctwo swoim towarzyszom:

Jeszcze o mnie usyszycie, jeszcze nadejdzie mj czas.

Tamtego grudnia zamiast niegu nieprzerwanie pada deszcz. Woda zalaa

cae odcinki wijcych si meandrami okopw. Drugie wita Boego
Narodzenia byy bardziej ponure od pierwszych. Kiedy inni otwierali paczki
i cieszyli si listami z domu, Hitler siedzia na pryczy niczym pogrony
w transie. Podczas trzech dni wit nie wypowiedzia prawie adnego sowa.
Koledzy prbowali go rozweseli i czstowali przysmakami z paczek.
Odmawia szorstkim dzikuj, wycofujc si do wasnego wiata. Kiedy
wita si skoczyy, wyrwa si ze stanu apatii i sta si tak wesoy, e potrafi
si mia z szyderczych uwag o swych cicho spdzonych witach34.
Wczesnym latem 1916 roku puk Hitlera zosta przeniesiony na poudnie,
w sam por, eby wzi udzia w decydujcej fazie bitwy nad Somm. Bitwa
zacza si tak uporczywym atakiem Anglikw, e tylko pierwszego dnia
niemal dwadziecia tysicy alianckich onierzy zostao zabitych lub
miertelnie rannych. Noc 14 lipca nieprzyjacielski ostrza artyleryjski
w rejonie Fromelles uszkodzi wszystkie linie telefoniczne puku. Hitlera
i innego kuriera wysano na niemal pewn mier, pod grad kul
i pociskw35. Kryli si w botnistych lejach po pociskach i w okopach. Kiedy
jego towarzysz pad z wyczerpania, Hitler musia go zacign do ziemianki.
20 czerwca bitwa pod Fromelles trwaa nada. Cho kosztowaa obie strony
wiele ludzkich istnie, zakoczya si tam, gdzie si rozpocza. Na dwa
kolejne miesice zmagania przerodziy si w monotonn, lecz mierteln

wojn pozycyjn, w ktrej zwycistwa i poraki mierzono zdobytymi

metrami. To wanie w tym czasie Hitler straci bliskiego przyjaciela. Hans
Mend zosta przeniesiony na tyy frontu, by pracowa jako tumacz w obozie
jenieckim. Nadal pozostao mu jednak dwch: Ernst Schmidt i Ignaz
Westenkirchner, a co waniejsze, mia te psa. Ile to razy we Fromelles,
podczas I wojny wiatowej, przypatrywaem si mojemu psu, Fuchslowi,
wspomina w zimow noc dwadziecia pi lat pniej. Opowiada o tym, jaki
by zafascynowany reakcj Fuchsla na bzyczc much. Zwierzak dra
niczym zahipnotyzowany, marszczc pysk jak starzec, a pniej nagle skaka
naprzd z gonym szczekaniem. Przygldaem si mu, jakby by
czowiekiem, ledzc kolejne fazy jego gniewu, wciekoci, ktra go
ogarniaa. Fuchsl siadywa obok Hitlera, gdy ten jad, i obserwowa kady
jego ruch. Jeli Hitler nie da mu niczego, po piciu lub szeciu ykach kuca
na tylnych apach i patrzy na pana, jakby chcia zapyta: A ja?. Miaem
bzika na punkcie tego zwierzaka36.
Miny trzy miesice, a bitwa nad Somm trwaa nadal. Alianci
przypuszczali kolejne ataki, by ostatecznie straci szeset czternacie tysicy
ludzi, ale bya to bezsensowna jatka, gdy niemieckie linie si nie ugiy. Przez
niemal tydzie Hitlera jakby chroniy czary, mimo wielu niebezpiecznych
zada. Jednak 7 padziernika szczcie go opucio, gdy spa z innymi
kurierami na siedzco, w wskim tunelu prowadzcym do kwatery gwnej
puku. W pobliu wejcia eksplodowa pocisk, rzucajc onierzy na siebie.
Chocia Hitler zosta ranny w udo, prbowa przekona Wiedemanna, eby
pozwoli mu zosta na froncie. Rana nie jest powana, prawda poruczniku?
spyta niespokojnie. Bd mg z panem zosta? W puku? Prawda?37.

3
Przewieziono go do szpitala polowego. Jego pierwsza rana nie bya
powana, ale w szpitalu przey osobliwy szok, ktry niemal go przerazi.
Lec na pryczy, usysza nagle gos niemieckiej kobiety, pielgniarki.
Pierwszy raz od dwch lat usyszaem ten dwik!. Niebawem znalaz si
w pocigu szpitalnym jadcym w stron Niemiec. Im bardziej nasz pocig
zblia si do granicy, tym silniejszy niepokj odczuwaem. W kocu
rozpozna pierwszy niemiecki dom po wysokim dwuspadowym dachu
i piknych okiennicach. Ojczyzna!.
Wygodne biae ka w szpitalu wojskowym na poudniowo-zachodnich
przedmieciach Berlina okazay si tak zmian po yciu w okopach, e
pocztkowo nie mielimy miaoci pooy si na nich jak naley.
Stopniowo Hitler ponownie przyzwyczai si do wygd, cho nie przywyk do
cynicznej postawy niektrych pacjentw. Kiedy tylko zacz chodzi, poprosi

o pozwolenie na spdzenie weekendu w Berlinie. Znalaz w miecie gd,

wielk niedol i draniw agitujcych za pokojem 38.
Po dwch miesicach zosta wypisany ze szpitala i przeniesiony do
batalionu zapasowego w Monachium. Wanie tam, wedug Mein Kampf,
w kocu znalaz odpowiedzialnych za upadek morale. ydzi! To ydzi knuli na
tyach frontu, prbujc doprowadzi do upadku Niemiec. Niemal kady
urzdnik by ydem, a niemal kady yd urzdnikiem. Byem zdumiony tak
liczb wojownikw z narodu wybranego i nie mogem si powstrzyma przed
refleksj, jak sabo byli reprezentowani na froncie. ywi rwnie
przekonanie, e ydowska finansjera przeja kontrol nad niemieck
gospodark. Pajk zacz powoli wysysa krew z ludzkich porw39.
Jego towarzysze na froncie nigdy czego takiego nie syszeli. Wydawa si
takim samym antysemit jak oni. Czasami wygasza nieszkodliw uwag
w rodzaju: Gdyby wszyscy ydzi byli tacy inteligentni jak Stein [ich operator
telefoniczny], wwczas nie byoby kopotu. Westenkirchner wspomina, e
gdy Adolf opowiada o Wiedniu i dominujcym wpywie ydw, czyni to bez
zoliwoci40. Schmidt i porucznik Wiedemann nigdy nie syszeli, by
rozmawia na takie tematy (Nie mog uwierzy, e nienawi Hitlera do
ydw siga tamtego okresu)41.
Hitler zacz odczuwa odraz do Monachium. Atmosfera panujca
w batalionie zapasowym bya poda. Nikt tam nie szanowa frontowego
onierza. Rekruci nie mieli pojcia, ile wycierpia w okopach42. Pragn wrci
do swoich i w styczniu 1917 roku napisa porucznikowi Wiedemannowi, e
jest ju zdolny do suby i pragnie powrci do puku i dawnych
towarzyszy43. 1 marca zameldowa si w oddziale i zosta serdecznie
powitany przez oficerw i onierzy. May Fuchsl cieszy si nieprzytomnie
rzuci si na mnie jak oszalay44. Na kolacj kucharz kompanii przygotowa
specjalny posiek na jego cze, Kartoffelpuffer (placki ziemniaczane), chleb,
dem i ciasto45. W kocu wrci na swoje miejsce. Tej nocy godzinami krci
si po namiocie z latark w doni, umiercajc szczury bagnetem, a kto
cisn w niego butem i Adolf pooy si spa.
Kilka dni pniej ich puk ruszy pocigiem do Arras, eby si przygotowa
do wiosennej ofensywy. Hitler znalaz jednak czas na malowanie i ukoczy
kilka akwarel przedstawiajcych sceny bitewne, ktre miay dla niego
szczeglne znaczenie15*. Przed Wielkanoc w jego sztuce dokona si zwrot
w kierunku bardziej popularnych tematw. Malowa wapnem jajowate
brykiety i ukada je w ogrodzie nieopodal dowdztwa puku z napisem:
Szczliwych wit wielkanocnych 1917 roku. Kilka miesicy pniej
dowdztwo puku obj major von Tubeuf, mody, energiczny mczyzna,
ktry przywrci dyscyplin w oddziale. Nie tylko uprzykrza ycie onierzom
i oficerom, ale krytykowa swoich przeoonych. By da upust frustracji,
Tubeuf polowa. Hitler, jako jeden z naganiaczy, godzinami peza po krzakach

tu za lini frontu, wymachujc dugim kijem i wykrzykujc, kiedy jego

dowdca (ktrego szesnacie lat pniej mia awansowa na generaa) strzela
do krlikw.
Mimo dugiej i mnej suby Hitler pozostawa kapralem. Jednym
z powodw, zdaniem Wiedemanna, by brak zdolnoci przywdczych,
innym jego niechlujny wygld. Chodzi zgarbiony, z gow lekko
przechylon w lew stron. Chocia kpa si zawsze, gdy to byo moliwe,
a koleg, ktry tego nie robi, nazywa chodzc kup gnoju, nigdy nie
czyci butw. Nie trzaska te obcasami na widok nadchodzcego oficera. Co
jednak waniejsze, regulamin nie przewidywa wyszego stopnia dla kuriera.
Gdyby awansowa, musiaby zrezygnowa ze suby, ktr lubi, a puk
straciby jednego z najlepszych posacw.
Tego lata jego oddzia powrci na miejsce swoich pierwszych walk
stoczonych w Belgii i wzi udzia w trzeciej bitwie pod Ypres. Bya rwnie
krwawa jak pierwsza. W poowie lipca znajdowali si pod cigym ostrzaem
przez dziesi dni i nocy. Kiedy ogie usta, usyszeli zowieszcze odgosy
kopania wrg dry podziemne tunele. Nad gowami rozleg si warkot
nadlatujcych samolotw, a po nim huk bomb. Oprcz tego stale zagraa im
atak gazowy i zdarzao si, e ludzie musieli ca dob nosi duszne maski
przeciwgazowe. Ostatniego dnia lipca obrocy stanli oko w oko z innym
zagroeniem czogami. Na szczcie ulewne deszcze zamieniy ziemi
niczyj w trzsawisko i pancerne pojazdy ugrzzy.
W sierpniu zdziesitkowany Szesnasty Puk wycofano na tyy. Wysano go
do Alzacji na odpoczynek i to wanie w tym czasie Hitler dowiadczy
podwjnej bolesnej straty. Urzdnik kolejowy, ujty sztuczkami Fuchsla,
zaproponowa Hitlerowi dwiecie marek za teriera. Mgby mi
zaproponowa dwiecie tysicy, ale i tak by go nie dosta!, odpar oburzony
Hitler. Pniej, gdy onierze zaczli wysiada z pocigu, Hitler nie mg
znale zwierzaka. Jego kolumna ruszya, a on musia do niej doczy.
Byem zrozpaczony. Ten winiak, ktry ukrad mi psa, nie wiedzia, jak
krzywd mi wyrzdzi47. W tym samym czasie inna winia oprnia mu
plecak, zabierajc skrzan teczk ze szkicami, rysunkami i akwarelami48.
Uraony i zraniony najpierw przez cywila obiboka, a pniej przez jednego
z tchrzliwych nowych rekrutw (frontowy onierz nigdy nie okradby
towarzysza) zrezygnowa z malowania.
Pod koniec padziernika Schmidt zdoa w kocu przekona Hitlera, eby
wzi omiodniowy urlop, pierwszy od czasu wybuchu wojny. Pojechali do
Drezna, gdzie mieszkaa siostra Schmidta, po drodze zatrzymujc si
w Brukseli, Kolonii i Lipsku, by zwiedza. Hitlerowi szczeglnie spodobao si
ostatnie z miast. To wanie tam Marcin Luter wygosi swoje pierwsze kazania
w kociele witego Tomasza tym samym, w ktrym Bach pracowa przez
dwadziecia siedem lat jako organista i zosta pochowany, i gdzie ochrzczono
Wagnera. Ale najwiksze wraenie wywar na nim liczcy sto osiemdziesit

metrw wysokoci pomnik Bitwy Narodw, wzniesiony dla uczczenia

polegych w wojnie 1813 roku, ktry bardziej przypomina twierdz ni
grobowiec. Pomnik nie mia nic wsplnego ze sztuk zauway ale by
ogromny i majestatyczny49. W Drenie odwiedzili znane budowle i galerie
sztuki, m.in. synny Zwinger. Hitler pragn i do opery, dopki nie zobaczy
programu najwyraniej nie grano wwczas adnej opery Wagnera wic
oznajmi, e w miecie nie ma ju nic godnego zobaczenia. Pniej odwiedzi
Berlin, w pojedynk, nocujc przez kilka dni u rodziny jednego z frontowych
towarzyszy. Miasto jest wspaniae napisa w kartce adresowanej do
Schmidta. To prawdziwa stolica wiata. Nadal panuje tu wielki ruch.
Zwiedzam caymi dniami. W kocu mam okazj nieco lepiej pozna tutejsze
muzea. Krtko mwic: niczego mi nie brakuje50.
Jego oddzia do koca roku nie bra udziau w walkach, wic Hitler mia
duo czasu na czytanie. Uznawszy powieci i czasopisma za zbyt bahe,
skoncentrowa si na historii i filozofii. Wojna zmusza czowieka do gbokiej
refleksji na ludzk natur zwierzy si pniej Hansowi Frankowi. Jeli
idzie o zgbianie problemw ycia, cztery lata wojny odpowiadaj trzydziestu
spdzonym na uniwersytecie. Niczym tak nie pogardzaem jak kiepsk
literatur. Jeli martwimy si o los ludzkoci, powinnimy czyta Homera
i dziea ewangelistw. W czasach wojny czytaem Schopenhauera, a pniej
niejednokrotnie do niego wracaem. [Tomik wybranych prac Schopenhauera,
ktry nosi w plecaku, by zniszczony]. Pniej daem sobie spokj
z ewangeliczn literatur, nawet jeli Chrystus by prawdziwym bojownikiem.
Na froncie nadstawianie drugiego policzka nie jest najlepsz zasad51.
Cho na zachodzie panowa spokj, dla onierzy frontowych zima okazaa
si bardzo uciliwa. Racje ywnociowe ograniczono jak nigdy dotd, a ludzie
musieli je koty i psy. Towarzysze Hitlera wspominali, e wola miso kota
(by moe z powodu Fuchsla). Jego ulubionym daniem bya grzanka
posmarowana grub warstw miodu lub marmolady. Pewnego razu znalaz
due skrzynki sucharw i zacz je systematycznie oprnia, eby zaspokoi
gd, zrcznie sigajc po paczki lece na spodzie. Podzieli si upem
z towarzyszami, a dostawszy troch cukru w drodze wymiany, przyrzdzi dla
nich frontow wersj austriackiego omletu Schmarren.
W kraju take cywile byli zmuszeni zjada psy i koty (dachowe krliki).
Chleb pieczono z trocin i ziemniaczanych obierek, nie byo te prawie wcale
mleka. Cierpieli rwnie sprzymierzecy Niemiec. Poziom zapasw
w Wiedniu by tak niski, e rzd Austrii musia poprosi Berlin o zboe.
W Wiedniu i Budapeszcie dochodzio do strajkw wywoanych nie tylko
godem, ale i niezdolnoci Niemiec do zawarcia pokoju z nowym
bolszewickim rzdem Rosji. Fala niepokojw rozlaa si na Niemcy, ktre od
kilku miesicy znajdoway si de facto pod wojskow dyktatur, i w
poniedziaek 28 stycznia 1918 roku robotnicy w caym kraju ogosili strajk.
W Monachium i Norymberdze ulicami przeszo zaledwie kilka tysicy

robotnikw dajcych zawarcia natychmiastowego pokoju bez aneksji, ale

w Berlinie ju czterysta tysicy odeszo od warsztatw, by zawiza komitet
strajkowy. W cigu tygodnia zmuszono ich do powrotu do fabryk, ale duch
buntu zapon w stolicy i wybuch rewolucji wydawa si tylko kwesti czasu.
Na froncie wiadomoci o strajkach przyjmowano z mieszanymi uczuciami.
Wielu onierzy byo zmczonych wojn i rwnie rozczarowanych jak
obywatele w kraju, ale wikszo czua si zdradzona przez swoich. Hitler
nazywa to najwikszym matactwem w caej wojnie. By wcieky na
obibokw i czerwonych. O co ma walczy armia, skoro ojczyzna nie chce
zwycistwa? Dla kogo ma cierpie i ponosi ofiary? onierz ma walczy
o zwycistwo, a ojczyzna strajkuje przeciwko wojnie!52.
W kocu marca zawarto pokj z Sowietami w Brzeciu Litewskim, ale
warunki narzucone modej wadzy radzieckiej byy tak drakoskie, e
niemieccy lewicowcy uznali, i prawdziwym celem traktatu byo zmiadenie
rosyjskiej rewolucji. Wie o kapitulacji bolszewikw poruszya onierzy,
ktrzy jak Hitler byli przekonani, e Niemcy musz zwyciy. Jeszcze nigdy
cakowite zwycistwo nie wydawao si tak bliskie. Wikszo onierzy
odniosa si do planu wielkiej ofensywy z lojalnoci, jeli nie penym
entuzjazmem. W cigu czterech kolejnych miesicy puk Hitlera wzi udzia
we wszystkich fazach wielkiej wiosennej ofensywy Ludendorffa: nad Somm,
Aisne i w kocu nad Marn. Hitler jeszcze nigdy nie mia w sobie rwnie
bojowego ducha. Podczas jednej z wizyt na froncie zauway w okopie co
przypominajcego francuski hem. Podczoga si bliej i ujrza czterech
poilu16*. Wycign pistolet kurierzy nie nosili wwczas karabinw, a jedynie
bro krtk i zacz wykrzykiwa rozkazy po niemiecku, jakby dowodzi
ca kompani. Osobicie przyprowadzi czterech jecw do pukownika von
Tubeufa i otrzyma pochwa. Nie byo sytuacji wspomina Tubeuf ktra
zniechciaby go do udziau w najbardziej trudnej, uciliwej lub
niebezpiecznej misji. Zawsze by gotw powici ycie i spokj dla ojczyzny
i towarzyszy. 4 sierpnia Hitler zosta odznaczony elaznym Krzyem
pierwszej klasy, ale nagrodzono nim jego poprzednie osignicia, a nie jaki
konkretny, wyjtkowy wyczyn. W pimie podkrelono: osobist odwag
i zasugi17*. Odznaczenie wrczy mu adiutant batalionu, ktry wystpi
o jego przyznanie, porucznik, yd, Hugo Gutmann.
W tym czasie byo ju jasne, e wielkie ofensywy Ludendorffa, dziki
ktrym niemieckie wojska z oddali ujrzay wie Eiffla, poniosy sromotn
klsk. Poraka na froncie zachodnim bya szokiem, szczeglnie po
historycznych zwycistwach na wschodzie, gdzie zajto rozlege obszary a do
Kaukazu. Klska doprowadzia do powanego upadku morale take wrd
starszych onierzy. Nastroje w szeregach i taborach graniczyy z rebeli.
onierze strzelali z okien, ludzie znikali na kadej stacji. W oficerw
prbujcych zaprowadzi porzdek rzucano kamieniami i granatami. Na

wagonach wypisywano kred rewolucyjne hasa w rodzaju: Nie walczymy

o honor Niemiec, ale milionerw.
Cztery dni po odznaczeniu Hitlera Krzyem elaznym przeprowadzony
w gstej mgle kontratak wojsk alianckich doprowadzi do przerwania linii
niemieckich pod Amiens. Ludendorff wysa oficera sztabowego na front
i natychmiast wprowadzi posiki w rejon, gdzie doszo do wyomu. Kiedy
wypoczci onierze szli na front, wycofujcy si koledzy obrzucali ich
wyzwiskami: amistrajki! Przeduacie wojn!.
Ludendorff napisa: By to najczarniejszy dzie niemieckiej armii
w dziejach tej wojny. Przygnbiony cesarz oznajmi ze spokojem: Musimy
przyzna, e dotarlimy do granicy naszych moliwoci. Trzeba zakoczy t
wojn53. Kilka dni pniej Ludendorff i Hindenburg odbyli narad
z Wilhelmem w Spa. Kiedy cesarz nakaza swojemu ministrowi spraw
zagranicznych
rozpoczcie
negocjacji
pokojowych,
Hindenburg
zaprotestowa, wskazujc, e wojsko nadal zajmuje znaczn cz terytorium
wroga, a Ludendorff z entuzjazmem wykrzykn, e naley przywrci
dyscyplin na froncie wewntrznym i bardziej energicznie przystpi do
poboru modych ydw, ktrzy do tej pory byli pozostawieni samopas54.
W obliczu buntu w kraju i nadcigajcej klski na froncie Hitler sta si
bardziej ktliwy i zacz wygasza dugie tyrady o szwindlach, ktrych
dopuszczali si czerwoni. Jednak jego gos gin w chrze skarg, by zastpiy
ich nowe oddziay. W takich sytuacjach, wedug Schmidta, Hitler wpada
w furi i wykrzykiwa strasznym gosem, e przegrywamy wojn z powodu
pacyfistw i obibokw. Ktrego dnia zaatakowa nowego podoficera, ktry
oznajmi, e kontynuowanie walki jest gupot. Walczyli na pici. W kocu,
po odebraniu solidnych cigw, Hitler pokona swojego przeciwnika. Schmidt
wspomina, e od tego dnia nowi nim pogardzali, ale starzy onierze lubili
jeszcze bardziej55.
Cztery lata nieludzkiej wojny zrodziy w Hitlerze, podobnie jak w wielu
innych niemieckich patriotach, gbok nienawi do pacyfistw i obibokw
w kraju, ktrzy wbili ojczynie n w plecy. On i jemu podobni pragnli
pomci zdrad, co miao sta si zaczynem przyszej polityki. Hitler nie
przypomina ju idealisty, ktry w 1914 roku zacign si na ochotnika.
Cztery lata spdzone w okopach day mu poczucie przynalenoci i spor doz
pewnoci siebie. Walczy za Niemcy, wic by prawdziwym Niemcem.
Poniewa zachowa si godnie w skrajnych okolicznociach, by dumny ze
swojej mskoci. Wstpi do wojska jako wty modzieniec, jak na swoje
dwadziecia cztery lata i cikie dowiadczenia w Wiedniu, ale teraz by
mczyzn gotowym zaj nalene mu miejsce w wiecie.
Na pocztku wrzenia Szesnasty Puk zosta wycofany do Flandrii. Odkd
znaleli si w rezerwie, onierzy wypuszczano na urlop. Wraz z towarzyszem
nazwiskiem Arend, Hitler wrci do Berlina, ktry musia mu si wyda
odpychajcy z powodu narastajcej tam atmosfery niezadowolenia. Spdzi

te kilka dni w rodzinnym gospodarstwie w Spital. Kilka dni po jego powrocie

Szesnasty Puk po raz trzeci pomaszerowa w rejon Ypres. Po raz trzeci
onierze okopali si na polach i wzgrzach w okolicy Comines. Pniej,
14 padziernika, Hitler zosta olepiony przez gaz w pobliu wioski Werwick.
Odzyska wzrok i straci go ponownie 9 listopada na wie, e Niemcy
skapituloway. Kilka dni pniej usysza gosy i dowiadczy widzenia56.

4
Trudno rozstrzygn, jak gboka bya niech Adolfa Hitlera do ydw
i jak wielki strach przed nimi w czasie, gdy przey atak gazowy w Belgii.
Jednak w cigu nastpnego roku nienawi do wszystkiego, co ydowskie,
miaa sta si wyran, dominujc si w jego yciu. Hitler by jednym
z milionw niemieckich patriotw, ktrzy nauczyli si ba ydw
i czerwonych (jednych i drugich niemal ze sob utosamiano). W tamtych
miesicach caym krajem wstrzsna seria budzcych przeraenie powsta
wzniecanych przez marksistw, ktre groziy zniszczeniem podwalin istnienia
Niemiec.
Co znaczce, do rewolucyjnych wydarze doszo, gdy Hitler cierpia na
depresj bdc wtrnym efektem gazu musztardowego. W dniu, kiedy jego
pocig szpitalny wyruszy na wschd 16 padziernika ksi Maksymilian
Badeski, nowy kanclerz Niemiec, otrzyma not od prezydenta Woodrowa
Wilsona, w ktrej zadano abdykacji cesarza Wilhelma jako warunku
zawieszenia broni. Fakt ten przypieszy rozpad niemieckiej armii i w cigu
dwch tygodni doszo do otwartej rebelii, kiedy flocie wydano rozkaz
wypynicia w morze. Zaogi szeciu okrtw wojennych podniosy bunt. Do
rewolty doszo rwnie w Kilonii, gdzie marynarze zupili skadnice i mae
magazyny broni oraz zajli wikszo miasta. W koszarach palacz ogosi
powstanie Rady Marynarzy w Kilonii i wszystkie okrty stojce w porcie
z wyjtkiem jednego przeszy pod czerwon bander. onierze pochwycili
oficerw, zerwali im insygnia i zaprowadzili do wizienia.
7 listopada wybucho kolejne powstanie, tym razem w Monachium. Na
jego czele stan Kurt Eisner, niewielki starszawy yd noszcy czarny kapelusz
z opadajcym rondem, ktry cho obszerny, nie mg pomieci gstwy
potarganych wosw. Niechlujny, by chodzc karykatur czerwonego
zamachowca rzucajcego bomby. Eisner przesiedzia niemal dziewi
miesicy w wizieniu za organizowanie strajkw antywojennych. Ju
o zmroku rewolucjonici, ktrych poparo wielu onierzy, zajli wszystkie
wane posterunki wojskowe w Monachium, a Ludwik III Wittelsbach musia
ucieka samochodem, ktry na poudnie od miasta wypad z drogi i utkn
w polu ziemniakw. Wydarzenie to wydawao si stosownym kocem
monarchii w Bawarii.

Tego wieczoru na ulicach miasta zawarczay ciarwki wiozce ludzi

powiewajcych czerwonymi sztandarami. Ludzie Eisnera zajli gwny
dworzec kolejowy i gmachy rzdowe. Nikt nie stawia oporu. Policjanci
odwracali gowy, gdy buntownicy ustawiali karabiny maszynowe
w strategicznych punktach miasta. Nastpnego ranka stateczni monachijscy
mieszczanie przebudzili si w bawarskiej republice. Do przewrotu doszo
w niemieckim stylu, bez wikszego zamieszania i powaniejszych ofiar.
W podobny sposb ludzie pogodzili si ze swoim losem. Nie doszo do adnych
gwatownych wystpie. Monachijczycy narzekali i czekali.
Pomienie rewolucji zaczy spontanicznie wybucha w caych Niemczech.
W Friedrichshafen robotnicy fabryki Zeppelina utworzyli rady delegatw.
Robotnicy przemysowi z rejonu Stuttgartu, w tym zatrudnieni w duej
fabryce Daimlera, pod wodz socjalistw o pogldach zblionych do Eisnera,
zgosili podobne dania. Marynarze wszczli rewolt we Frankfurcie nad
Menem. W Kassel cay garnizon, na czele z dowdc, zbuntowa si bez
wystrzelenia jednej kuli. Kilka strzaw rozlego si w Kolonii, gdzie liczcy
czterdzieci pi tysicy ludzi garnizon przeszed na stron czerwonych, ale
w miecie szybko przywrcono porzdek. Bunt cywilw w Hanowerze
zakoczy si powodzeniem, cho wadze wyday wojsku rozkaz uycia siy.
Zamiast strzela, onierze przyczyli si do protestujcych. Podobnie byo
w Dsseldorfie, Lipsku i Magdeburgu.
W caych Niemczech pada jeden rzd po drugim, a rady robotnikw
i onierzy przejmoway wadz. W kocu 9 listopada cesarz niechtnie
abdykowa, przekazujc wadz umiarkowanym socjalistom, na ktrych czele
sta dawny siodlarz Friedrich Ebert. By to koniec Cesarstwa Niemieckiego,
ktre powstao we Francji 18 stycznia 1871 roku, gdy krl Prus Wilhelm I,
dziadek Wilhelma II, zosta ogoszony pierwszym cesarzem Niemiec w Sali
Lustrzanej paacu wersalskiego.
By to rwnie koniec pewnej epoki. Czterdzieci osiem lat wczeniej
Bismarck zrealizowa swoje marzenie o zjednoczeniu Niemiec, tworzc nowe
pastwo niemieckie. W cigu jednej nocy runo poczucie bezpieczestwa
oparte na junkrach, posiadaczach ziemskich z Prus Wschodnich, i wielkich
przemysowcach. W jedn noc runa filozofia polityczna, na ktrej wikszo
Niemcw opieraa swoje konserwatywne i patriotyczne pogldy, znikajc
wraz z opuszczan cesarsk flag.

By moe najwikszym szokiem dla Niemcw by widok Eberta

zasiadajcego w fotelu kanclerskim. W cigu jednego dnia reim
Hohenzollernw wyparowa, a wadz obj czowiek z ludu. Jak mogo do
tego doj? Sam Ebert czu si nieswojo w nowej roli. Zdawa sobie spraw, e
jego obecno bya zniewag dla tych, ktrzy wyroli w klimacie cesarstwa. Co

wicej, nie reprezentowa radykalnych pogldw, ktre dominoway na ulicy.

Waciwie kogo reprezentowa? By tak przeraony, e gdy ksi
Maksymilian zjawi si o zmierzchu, aby si poegna, Ebert baga go
o pozostanie w Berlinie w roli administratora monarchii Hohenzollernw.
Dwa dni pniej, o pitej rano, przedstawiciel rzdu Eberta, Matthias
Erzberger, zoy podpis pod alianckimi warunkami zawieszenia broni
w prywatnym wagonie marszaka Focha. Wymiana ognia miaa usta
o jedenastej rano. Erzberger przynis pokj rozdartemu narodowi
o jedenastej godzinie, jedenastego dnia, jedenastego miesica roku, niechccy
przyczyniajc si do narodzin mitu o listopadowych kryminalistach,
o socjalistach, ktrzy sprzedali niemiecki nard. Oczywicie klska bya
dzieem cesarza i niemieckich generaw z czasw cesarstwa, ktrzy przegrali
wojn, ale prezydent Wilson odmwi podpisania z nimi zawieszenia broni,
upierajc si, by rozmawia jedynie z demokratycznymi elementami.
Zmuszajc socjalistw do wzicia na siebie winy za co, czego nie
spowodowali, Wilson da Adolfowi Hitlerowi polityczne narzdzie o ogromnej
niszczycielskiej sile.

5
Pod koniec listopada 1918 roku Hitler zosta wypisany ze szpitala
w Pasewalku jako zdolny do suby, gdy przesta si uskara na wszelkie
dolegliwoci z wyjtkiem pieczenia w gardle57. Hitler zezna pniej przed
sdem, e w tym czasie mg odczyta jedynie najwiksze nagwki
w gazetach i lka si, e ju nigdy nie przeczyta adnej ksiki.
Dokumentacj medyczn w szpitalu skary si sporzdzono w okresie
rewolucji. Nikomu nie powicano indywidualnej uwagi. Wypisywano nas
caymi gromadami. Na przykad nigdy nie otrzymaem mojej wojskowej
ksieczki odu58.
Dosta rozkaz stawienia si w batalionie zapasowym swojego puku, ktry
stacjonowa w Monachium, wic po drodze musia przejeda przez Berlin,
ktry znajdowa si w rkach Rady Robotnikw i onierzy koalicji nie tylko
onierzy i robotnikw, lecz take Niezalenej Socjaldemokratycznej Partii
Niemiec. Konglomerat w wprowadzi reformy spoeczne, ktre jeszcze kilka
miesicy wczeniej wydaway si niemoliwe: omiogodzinny dzie pracy,
nieograniczone prawo zakadania zwizkw zawodowych, zwikszenie
wynagrodzenia dla starszych robotnikw, przywileje dla chorych
i bezrobotnych, zniesienie cenzury prasy oraz uwolnienie winiw
politycznych.
Chocia Hitler aprobowa reformy spoeczne, nie ufa rewolucjonistom,
ktrzy je wprowadzili. Rada bya narzdziem w rkach bolszewikw, na
dodatek jej czonkowie zdradzili onierzy walczcych na froncie. Kiedy Hitler

zameldowa si w koszarach przy Trkenstrasse, w monachijskiej dzielnicy

Schwabing, spotka si z tym samym duchem buntu. Garnizon przeszed
miesic wczeniej na stron Eisnera i pozostawa pod dowdztwem rady
onierskiej. Nikt tam nie szanowa tych, ktrzy walczyli w okopach od
pierwszych dni wojny. Wielu przebywao w koszarach tylko po to, by mie
wikt i opierunek. Byo tam znacznie gorzej ni w Mnnerheim. Hitlera
szczeglnie zocio postpowanie czonkw rady. Ich dziaalno bya dla
mnie tak odpychajca, e postanowiem jak najszybciej opuci to miejsce59.
Na szczcie spotka starego towarzysza, ktry czu podobn odraz do
tego, co si dziao. Naturalnie najbardziej leniwi i bezczelni byli ci, ktrzy
trzymali si z dala od okopw wspomina inny kurier wojskowy, przyjaciel
Hitlera, Ernst Schmidt. Koszary byy pene maruderw i tchrzw60. Dwa
tygodnie pniej, kiedy szukano stranikw do obozu jenieckiego
w Traunsteinie, sto kilometrw na wschd, przy drodze do Salzburga, Hitler
zasugerowa Schmidtowi, eby si zgosili. Ich grupa, zoona gwnie z tzw.
rewolucjonistw, zostaa powitana na dworcu przez oficera. Ludzie uznali jego
rozkaz w szeregu zbirka za art. Czyby nie wiedzia, e musztra zostaa
zniesiona? Nastpnego dnia cay oddzia z wyjtkiem dwch, ktrzy walczyli
w okopach, zosta odesany do Monachium. Hitler i Schmidt pozostali.

6
W Berlinie czonkowie Zwizku Spartakusa, skrajnie lewicowej grupy
nazwanej imieniem niewolnika, ktry stan na czele powstania przeciwko
Rzymianom, przejli wadz na ulicach, aby z pomoc marynarzy
przeprowadzi rewolucj. Zmiany nie dokonyway si rwnie gemtlich
w rwnie spokojnej atmosferze jak w Monachium. Przed Boym
Narodzeniem stolica kraju stana na krawdzi anarchii. W innych miastach
byo podobnie, cho moe nie tak dramatycznie, i w caych Niemczech zacza
si chwia struktura wojskowa i policyjna.
Abdykacji wadzy towarzyszyo nage pojawienie si nowej siy
Freikorpsu, grupek idealistycznych aktywistw wywodzcych si z armii,
podzielajcych pragnienie Hitlera, by broni Niemcy przed inwazj
czerwonych. onierze Freikorpsu wywodzili si z pokolenia, ktre przyszo
na wiat w tym samym czasie co Hitler i zostao przygotowane do dziaania
przez dwa wczeniejsze dowiadczenia. Pierwszym by przedwojenny ruch
modzieowy Wandervgel (Wdrowne Ptaki). Jego czonkowie wdrowali po
kraju, czsto w barwnych strojach, w poszukiwaniu nowego stylu ycia.
Wywodzcy si gwnie z zamonej klasy redniej, gardzili liberalnym
buruazyjnym spoeczestwem, przekonani, e religia ich ojcw jest
oszustwem, polityka jest nadta i trywialna, gospodarka brutalna
i oszukacza, edukacja oparta na stereotypach i pozbawiona ycia, malarstwo

szmirowate i sentymentalne, literatura faszywa i skomercjalizowana, a teatr

sztuczny i jarmarczny. ycie rodzinne uwaali za represyjne i nieszczere.
Twierdzili rwnie, e relacje midzy mczyznami i kobietami,
w maestwie i poza nim, s przesiknite obud61. Za cel postawili sobie
stworzenie modzieowej kultury walczcej z buruazyjn triad szkoy,
domu i Kocioa.
Siadywali przy ognisku pod wodz Fhrera i piewali Pie niebieskich
ptakw albo w milczeniu wpatrywali si w pomienie, nasuchujc przesania
lasu. Czsto czytywali te zagrzewajce do walki fragmenty Nietzschego lub
Stefana Georgea, ktry napisa: Lud i najwysza mdro czekaj
z utsknieniem na Czowieka! Na czyn! () Moe kto z mieszkajcych
latami wrd mordercw i picych w waszych wizieniach powstanie i ruszy
do czynu62. Ci modzi ludzie, spragnieni mistycznych dozna i ideaw, rwali
si do dziaania niewane jakiego.
Okazji dostarczya im wielka wojna. By moe wanie dlatego byli, jak
Hitler, przekonani o susznoci swojej sprawy. ycie w okopach zbliyo do
siebie oficerw i onierzy, czc ich braterstwem cierpienia i krwi. Czcili
tego, ktry prowadzi ich w rozpaczliwej walce wrcz. Nie by dla nich
dowdc, ale Fhrerem! Oni za jego towarzyszami! Darzyli go lepym
zaufaniem i podyliby za nim do samego pieka, gdyby zasza taka
potrzeba63. Wsplnie tworzyli frontow demokracj, o ktrej wczeniej
w Niemczech nie syszano. Oddzielone od reszty wiata kilometry okopw
stay si klasztorem o murach z pomienia64.
Frontowi towarzysze, dawne Wdrowne Ptaki, tak jak Hitler odczuwali
wstyd z powodu kapitulacji i nieufno wobec frontu wewntrznego, ktry
uleg degeneracji i przyj bolszewickie pogldy. Zrozumiae, e weterani
z entuzjazmem reagowali na ogoszenia zamieszczane przez wojskowych
w gazetach i na plakatach: poniewa zagroenie ze strony Zwizku Spartakusa
nie zostao zaegnane, wzywano onierzy do powstania i wstpienia do
Freikorpsu, eby zapobiec uczynieniu z Niemiec pomiewiska caego wiata.
Kiedy powstawaa ta nielegalna armia, czonkowie Spartakusa, za
przyzwoleniem wielu berliczykw, zajmowali stolic. Kontrolowali ju
zakady uytecznoci publicznej, transport i fabryki amunicji. W gecie
rozpaczy 3 stycznia 1919 roku rzd Eberta usun szefa policji znanego ze
sprzyjania Zwizkowi Spartakusa i wspierajcego niedawny bunt marynarzy.
W odwecie czonkowie Spartakusa, teraz ju otwarcie przyznajcy si do
komunistycznych pogldw, wezwali do powszechnej rewolucji. Robotnicy
Berlina zareagowali entuzjastycznie i pnym rankiem 6 stycznia dwiecie
tysicy ludzi z karabinami i czerwonymi flagami zgromadzio si midzy
Alexanderplatz a Tiergarten. Euforii nie osabiy nawet mga i chd.
Schwytano pracownikw socjaldemokratycznej gazety Vorwrts i Agencji
Telegraficznej Wolffa. Gmach urzdu kanclerskiego zosta otoczony przez
rozwcieczony tum. W rodku ukryli si Ebert i jego wsppracownicy.

Nastpnego ranka komunici usadowili si na szczycie Bramy

Brandenburskiej, z karabinami wycelowanymi w Unter den Linden,
Knigstrasse i Charlottenburger Chaussee. Oprcz najwaniejszych stacji
kolejowych zajto rwnie drukarni rzdow i browar Btzow. Po upywie
dwudziestu czterech godzin rzd kontrolowa jedynie nieliczne z gwnych
gmachw w miecie.
Berlin a po nim cae Niemcy przeszyby pewnie na stron komunistw,
gdyby nie Freikorps. W cigu tygodnia oddziay z zewntrz wkroczyy do
miasta i zmiadyy orodki oporu czerwonych. Przywdcy Zwizku
Spartakusa, w tym drobna Ra Luksemburg, zostali wytropieni i okrutnie
zamordowani.

Cztery dni po mierci Czerwonej Ry odbyy si pierwsze

oglnonarodowe wybory w nowej republice. Bya soneczna, zimna niedziela.
Pierwszy raz w historii Niemiec kobiety otrzymay prawo gosu i trzydzieci
milionw obywateli spord trzydziestu piciu milionw uprawnionych
wybrao czterystu dwudziestu trzech deputowanych do Zgromadzenia
Narodowego. Wynik, cho zaskakujcy, dawa si jednak przewidzie. Dwie
partie prawicowe marzce o powrocie Hohenzollernw, chocia udajce, e
tego nie pragn, zdobyy okoo pitnacie procent miejsc w Zgromadzeniu.
Dwie partie centrowe, opowiadajce si za republik, uzyskay niemal
czterdzieci, podobnie jak Niezalena Socjaldemokratyczna Partia Niemiec
Eberta. Wynik wyborw bdcy w rwnym stopniu zwycistwem nad
rewolucj i triumfem republiki oznacza kres socjalistycznych reform.
Poniewa targany konfliktami Berlin nie by bezpieczny, na siedzib
Zgromadzenia Narodowego wybrano Weimar lecy dwiecie czterdzieci
kilometrw na poudniowy zachd od stolicy. Wybr ten by podyktowany
wzgldami geograficznymi i kulturowymi, gdy w Weimarze mieszkali
Goethe, Schiller i Liszt. Pierwsze posiedzenie odbyo si 6 lutego w gmachu
Nowego Teatru Narodowego, ale uroczystociom brakowao pompy i oprawy
typowej dla Hohenzollernw. Nie byo orkiestr dtych, defilady kawalerii
i lnicych mundurw.
Pi dni pniej wikszo parlamentarna wyonia rzd z Ebertem jako
pierwszym prezydentem Rzeszy. Ebert mianowa kanclerza, ktry z kolei
utworzy wasny gabinet. Najbardziej brzemienny okaza si wybr na
ministra obrony nieustpliwego Gustava Noskego (ktry okrela siebie
mianem posokowca). Oznaczao to, e dotychczas nielegalne oddziay
Freikorpsu bd dziaay z bogosawiestwem modej Republiki Weimarskiej,
w dalszym cigu bronic narodu przed czerwonymi i zamieszkami.

Bawarczycy tradycyjnie gardzili Prusami i wszystkim, co pruskie, wic

wydarzenia w Weimarze zostay w duym stopniu zignorowane przez
monachijczykw. Jeden z czoowych lokalnych intelektualistw, wwczas
jeszcze nieznany wiatu, odnis si z pogard do prb demokratyzacji
Niemiec podejmowanych przez rzd Eberta. Osamotniony i biedny bakaarz
Oswald Spengler mizogin i mizantrop w kocu, na wiosn 1918 roku,
opublikowa pierwszy tom Zmierzchu Zachodu. Cho ksika nie doczekaa si
recenzji, wywoaa due poruszenie w kraju. Podobnie jak Francuzi
w 1793 roku, musimy wytrwa do koca naszej niedoli, potrzebujemy kary,
przy ktrej cztery lata wojny s niczym () pisa Spengler do przyjaciela
dopki atmosfera przeraenia nie wywoa takiego entuzjazmu i rozpaczy, e
dyktatura przypominajca dyktatur Napoleona zostanie powszechnie
uznana za ocalenie65.
Hitler, ktry uwaa si za urodzonego i przeznaczonego do polityki,
przygotowywa swj powrt do Monachium. Obz jeniecki w Traunsteinie by
w likwidacji, wic razem ze Schmidtem wysano go do koszar Drugiego Puku
Piechoty stacjonujcego w dzielnicy Schwabing. W Monachium przebywa ju
inny mody mczyzna o podobnych aspiracjach, Alfred Rosenberg,
fanatyczny antysemita i wrg marksizmu. Rosenberg przyby tam z rodzinnej
Estonii przez Rosj i znalaz w Monachium prawdziwy dom. Podobnie jak
Hitler by malarzem i architektem. Podobnie jak Hitler by te bardziej
niemiecki od rodowitego Niemca, opuciwszy miejsce urodzenia, eby
znale sobie ojczyzn66. Co wicej, by zdeterminowany, aby ostrzec now
ojczyzn przed bolszewick zaraz, ktra spustoszya jego dawny dom, gotw
walczy, by uwolni j od ydowskiego komunizmu.
Kiedy usysza, e niemiecki autor nazwiskiem Eckart podziela wiele jego
pogldw, Rosenberg postanowi pozna go osobicie. Dietrich Eckart poeta,
dramaturg i kawiarniany intelektualista by wysokim, ysym, krzepkim
ekscentrykiem spdzajcym duo czasu w kawiarniach i piwiarniach, rwn
wag przywizujcym do picia i przemawiania. Syn bawarskiego radcy dworu
i dawny pacjent instytucji leczcej choroby nerww, mia wstp do
arystokratycznych krgw. Ten oryginalny, nonszalancki mczyzna
z odrobin geniuszu (jego wspaniay przekad Peer Gynta sta si klasykiem)
by zwolennikiem idei pangermaskich i zagorzaym antysemit. Za wasne
pienidze wydawa tygodnik w nakadzie trzydziestu tysicy egzemplarzy.
Rosenberg zjawi si bez uprzedzania w mieszkaniu Eckarta. Poeta by pod
wraeniem postaci, ktr ujrza na progu: skupionego, miertelnie powanego
modzieca. Pierwsze sowa Rosenberga brzmiay: Przyda si panu wojownik
do walki z Jerozolim?. Eckart wybuchn miechem. Oczywicie!. Czy co
napisa? Rosenberg wycign artyku opisujcy niszczycielskie dziaanie
judaizmu i bolszewizmu w Rosji. W ten sposb rozpocza si znajomo,
ktra miaa wywrze wpyw na karier Adolfa Hitlera. Eckart przyj
Rosenberga jako wspbojownika w walce z Jerozolim67. Wkrtce jego

artykuy o Rosji zaczy si pojawia nie tylko w gazecie Eckarta, lecz take na
amach innego monachijskiego tygodnika, Deutsche Republik. Gwn
myl wspomnianych publikacji bya teza, e ydzi kryj si za kadym zem
tego wiata. To syjonici wywoali wielk wojn i bolszewick rewolucj,
a teraz wsplnie z masonami szykowali si do przejcia wadzy nad wiatem.

8
Dla wielu Bawarczykw Kurt Eisner stanowi wzr rewolucjonisty,
wierzono te powszechnie, e jego rewolucja zostaa opacona moskiewskim
zotem. Nic podobnego. Tamtego pamitnego listopadowego dnia wyoy
zaledwie osiemnacie marek z wasnej kieszeni, okazujc si
przeciwiestwem brutalnego, pragmatycznego rosyjskiego bolszewika.
Rzdzi Bawarsk Republik Rad jakby nadal siedzia przy swoim Stammtisch,
stoliku dla staych goci, w ulubionej kawiarni. Celem Eisnera nie by
komunizm ani nawet socjalizm, ale rodzaj radykalnie pojmowanej
demokracji. By poet wrd politykw, a marzenie o panowaniu pikna,
owiecenia i rozumu zbliao go do bardziej Shelleya ni do Marksa. Eisner
znajdowa si na drodze do zapomnienia, gdy styczniowe wybory przyniosy
przygniatajce zwycistwo partii reprezentujcych klas redni oraz danie
jego odejcia.
Wczesnym rankiem 21 lutego, wiadomy przegranej, podpisa rezygnacj,
ale w drodze do Landtagu, by dostarczy pismo, zosta zamordowany przez
hrabiego Antona Arco-Valleya, modego oficera kawalerii, ktry zosta
wykluczony z antysemickiej grupy, gdy jego matka bya ydwk. Gdyby
Eisner opuci biuro godzin pniej, miejsce jego reimu zajby centrowy
rzd. Zamordowanie Eisnera doprowadzio do tego, czego Arco-Valley
najbardziej si obawia do kolejnego zwrotu na lewo. Eisner, jeszcze
niedawno pogardzany i odrzucany niemal przez wszystkich, w jednej chwili
sta si mczennikiem i proletariackim witym, a ruch rewolucyjny oy na
nowo. Wprowadzono stan wyjtkowy, a Naczelna Rada Robotnikw
i onierzy powoaa nowy socjalistyczny rzd, na ktrego czele stan dawny
nauczyciel, Adolf Hoffmann. Ogoszono strajk generalny, wprowadzono
godzin policyjn od dziewitnastej i zamknito Uniwersytet Monachijski,
studenci bowiem ju ogosili Arco-Valleya bohaterem.
Dwa tygodnie pniej w Moskwie odby si pierwszy kongres III
Midzynarodwki,
na
ktrym
jednogonie
ogoszono
powstanie
Midzynarodwki Komunistycznej (Kominternu). Podczas uroczystych
obchodw Lenin wezwa robotnikw wszystkich krajw, by zmusili swoich
przywdcw do wycofania wojsk z Rosji, przywrcili stosunki dyplomatyczne
i handlowe i pomogli odbudowa mody kraj, wspomagajc go armi
inynierw i instruktorw.

Berlin ju odpowiedzia na wezwanie do wiatowej rewolucji.

Poprzedniego dnia robotnicy, ignorujc polecenia partii komunistycznej,
zgromadzili si w centrum miasta, eby demonstrowa i upi. Wsplnie z Lig
Czerwonych onierzy i innymi radykalnymi grupkami zoonymi
z wojskowych zajli ponad trzydzieci lokalnych posterunkw policji.
Marynarze oblegli gmach komendy gwnej policji na Alexanderplatz, ktrego
bronio kilka kompanii piechoty Freikorpsu. Nastpnego dnia tysic piciuset
delegatw rad robotniczych opowiedziao si jednomylnie za ogoszeniem
strajku generalnego. Stolica zostaa unieruchomiona: nie byo elektrycznoci
ani transportu.
Rewolucjonici skupili si we wschodniej czci miasta, ustawiajc
karabiny maszynowe w strategicznych punktach. Aby si im przeciwstawi,
minister obrony Noske uy dyktatorskiej wadzy, ktr mu niedawno
przyznano, i 5 marca sprowadzi do miasta ponad trzystu onierzy
Freikorpsu. Buntownicy byli wypierani z miasta kwarta po kwartale, przy
czym berliskie bary, sale taneczne i kabarety dziaay jak zwykle.
Po czterech dnia zacitych walk ulicznych z uyciem dzia, karabinw
maszynowych i samolotw przeciwko karabinom i granatom Noske ogosi, e
kady, kto wystpi zbrojnie przeciwko wojskom rzdowym, zostanie
zastrzelony na miejscu68. Wielu robotnikw ustawiono pod cian
i rozstrzelano bez sdu. 13 marca wszystko byo skoczone. Zgino ponad
tysic piciuset rewolucjonistw, a przynajmniej dziesi tysicy zostao
rannych. Jednak w kraju wci szerzy si duch buntu. Radykaowie rzdzili
w Saksonii, a w Zagbiu Ruhry nadal utrzymywa si stan oblenia. Ben
Hecht z chicagowskiego Daily News nada depesz: Niemcy przechodz
zaamanie nerwowe. Nie ma adnych normalnych wiadomoci do
przekazania69.
Take Monachium znajdowao si na krawdzi rewolucji, tym razem
inspirowanej przez zamach stanu w Budapeszcie. 22 marca nadesza
wiadomo, e ludowy front stworzony przez socjalistw i komunistw
przej wadz na Wgrzech w imieniu rad robotnikw, onierzy i chopw.
Ogoszono powstanie Wgierskiej Republiki Rad, na ktrej czele stan
nikomu nieznany Bla Kun. By ydem, podobnie jak dwudziestu piciu
z trzydziestu dwch jego komisarzy, co skonio dziennikarzy londyskiego
Timesa do nazwania wgierskiego reimu ydowsk mafi70. Zwycistwo
Bli Kuna omielio monachijskich lewicowcw. Wczesnym wieczorem
4
kwietnia
delegaci
rad
ruszyli
ulicami
pokrytymi
pidziesiciocentymetrow warstw niegu, w dzie najwikszych opadw
w roku. Zmierzali do Lwenbruhaus, oddalonego o zaledwie kilka przecznic
od przedwojennego lokum Hitlera. Rezolucj odczytano na gos: Zniesienie
partii politycznych, zjednoczenie proletariatu, ogoszenie Republiki Rad oraz
braterstwa z rosyjskim i wgierskim proletariatem. Jeli to uczynimy, adna

wadza na ziemi nie zdoa zapobiec natychmiastowemu wprowadzeniu

socjalizmu.
Taka kawiarniana rewolucja, niewinna wersja jej krwawej odpowiedniczki.
Duchowym przywdc ruchu by Ernst Toller, poeta goszcy potrzeb
nowych form w dramacie, malarstwie i architekturze w celu wyzwolenia
ludzkiego ducha. Gabinet tworzya ciekawa zbieranina ekscentrykw:
komisarz do spraw mieszkalnictwa nakaza na przykad, e od tej pory salon
we wszystkich domach musi si znajdowa nad kuchni i sypialni. Jednak
istn per w koronie oryginaw okaza si Franz Lipp wybrany na komisarza
spraw zagranicznych (cho spdzi jaki czas w zakadzie dla obkanych),
gdy schludnie przystrzyona broda i szary surdut nadaway mu
dyplomatyczny wygld. Lipp wysa do Moskwy ostr not z oskareniem, e
nastpca Eisnera ukrad klucze do ministerialnej toalety, wypowiedzia te
wojn Wirtembergii i Szwajcarii, bo te psy nie chciay mi wypoyczy
szedziesiciu lokomotyw71.
Gwatowny koniec nadszed w Niedziel Palmow, 13 kwietnia, kiedy
eksminister Hoffmann, szkolny nauczyciel o socjalistycznych pogldach,
podj prb zajcia Monachium si. Jego pucz nie mia najmniejszych szans
powodzenia mimo wyczynw onierzy w rodzaju Adolfa Hitlera. On sam
zapobieg przejciu przez onierzy Drugiego Puku Piechoty na stron
czerwonych, wskakujc na krzeso i woajc: Ci, ktrzy twierdz, e
powinnimy zachowa neutralno, maj racj! Nie jestemy rewolucyjn
stra pilnujc bandy wasajcych si ydw!72. Cho Hitler i jemu podobni
skonili monachijski garnizon do zachowania neutralnoci, pucz Hoffmanna
zosta zgnieciony przed zapadniciem nocy. Tym razem wadz objli
czerwoni zawodowcy pod wodz Eugena Levin, syna ydowskiego kupca
z Sankt Petersburga. Zostali oni wysani do Monachium przez parti
komunistyczn w celu zorganizowania rewolucji, a po aresztowaniu poety
Tollera szybko przeksztacili si w autentycznych Sowietw. Pogwacili jednak
wyrane rozkazy partii zakazujce podejmowania jakichkolwiek dziaa
zbrojnych (nawet gdyby mona byo odnie chwilowe lub tymczasowe
zwycistwo73) i wysali w imieniu Bawarskiej Republiki Rad znaczne siy na
spotkanie liczcej osiem tysicy ludzi armii, ktr popiesznie zgromadzi
Hoffmann, eby odbi Monachium. Wojska Hoffmana zbliay si do Dachau,
lecego szesnacie kilometrw na pnoc od miasta.
Dowdc czerwonych by niedawno aresztowany przez komunistw Ernst
Toller. Po wypuszczeniu z celi ruszy na wojn na poyczonym koniu, niczym
dawny rycerz, przekonany, e naley elegancko stumi rewolucj.
18 kwietnia czerwony rycerz poprowadzi atak na pozycje Hoffmana, ale jako
humanista i indywidualista uparcie ignorowa rozkazy pynce z Monachium.
Przede wszystkim odmwi ostrzelania Dachau, prbujc rozwiza konflikt
w drodze negocjacji. Kiedy otwarto ogie i wynik zosta przesdzony,
poprowadzi swoich ludzi do niemal bezkrwawego zwycistwa. Siy

Hoffmanna zaczy si w panice wycofywa. Przywdcy Rady polecili

Tollerowi zastrzeli wzitych do niewoli oficerw. Ten naturalnie puci ich
wolno i ponownie trafi do wizienia.
Po klsce pod Dachau Hoffmann musia przyj pomoc ze strony
Freikorpsu ministra Noskego. Niezwykle szybko opracowano taktyczny plan
zdobycia Monachium i zrealizowano go tak skutecznie, e 27 kwietnia miasto
zostao cakowicie otoczone. Czerwoni z zemsty tropili w Monachium
przeciwnikw Republiki Rad. Marynarze schwytali siedmiu czonkw
antysemickiego Towarzystwa Thule, w tym jego atrakcyjn sekretark.
W sumie setk jecw uwiziono w liceum w Luitpold.
29 kwietnia piercie wok Monachium si zamkn i rewolucjonici
wpadli w panik. Faszywy alarm, e biali zajli gwny dworzec kolejowy,
sprawi, e kwater gwn opucili wszyscy czerwoni z wyjtkiem Tollera
(ktrego wypuszczono, aby zorganizowa ostatni lini obrony) i dowdcy
wojsk. Ten postanowi w ostatniej chwili dokona zemsty na biaych, gdy
onierze Freikorpsu niedawno rozstrzelali pidziesiciu dwch jecw
wojennych w kamienioomach i zabili kilkunastu nieuzbrojonych
robotnikw. Wyda rozkaz stracenia jecw przetrzymywanych w liceum
w Luitpold. Przeraony Toller pojecha, eby zapobiec masakrze, ale zanim
przyby na miejsce, zabito przynajmniej dwudziestu ludzi.
Kiedy studenci przedarli si przez dziurawe linie czerwonych i donieli
dowdcom Freikorpsu o tych potwornociach, ci wydali rozkaz, by o wicie
ruszy na miasto. Oddziay Freikorpsu natary na Monachium z kilku stron
1 maja, w pogodny, ciepy dzie. Bez trudu rozgromiy rozproszone siy
rewolucjonistw mimo pewnego oporu w rejonie Hauptbanhofu i dzielnicy
Schwabing. Ze wszystkich stron witay ich radosne wiwaty wyzwolonych
mieszkacw. Na Marienplatz odprawiono dla onierzy msz pod goym
niebem. Czerwone flagi zrzucano na ziemi, zastpujc je biao-niebieskimi
flagami Bawarii.
Kiedy Lenin przechwala si zwycistwami komunizmu (Wyzwolona
klasa robotnicza swobodnie i otwarcie wituje pierwsz rocznic swojego
istnienia nie tylko w Rosji Radzieckiej, ale na radzieckich Wgrzech i w
radzieckiej Bawarii74) przed wielkimi masami zgromadzonymi na placu
Czerwonym, Freikorps tumi w Monachium ostatnie gniazda oporu
i aresztowa czerwonych przywdcw. Ulice naleay do onierzy Freikorpsu,
ktrzy wkrtce przemaszerowali Ludwigstrasse, tupic defiladowym krokiem
przed Feldherrnhalle. Jeden z oddziaw, Brygada Ehrhardta, z hemami
udekorowanymi swastykami, piewa: Swastyka na hemie, czarno-biaoczerwona opaska.
3 maja Monachium byo bezpiecznie, ale sukces osignito za cen ycia
szedziesiciu omiu onierzy Freikorpsu. Oczywicie naleao pomci
towarzyszy. W knajpie ujto trzydziestu katolickich robotnikw
z Towarzystwa witego Jzefa planujcych wkroczy do akcji. Zaprowadzono

ich do piwnicy paacu Wittelsbachw, gdzie dwudziestu jeden zastrzelono lub

zakuto bagnetami jako niebezpiecznych czerwonych wichrzycieli. Setki
zginy w podobnych okolicznociach, a tysice zostay wychostane przez
krce oddziay Freikorpsu. Szereg niezwykle surowych dekretw (niekiedy
niemoliwych do wykonania, np. naleao niezwocznie odda ca bro pod
grob rozstrzelania) sprawi, e represje trway nadal. W imi prawa
i porzdku wywlekano obywateli z domw, zniewaano, bito i mordowano.
Oddziay Freikorpsu ocaliy Monachium przed elaznym obcasem Republiki
Rad i jej ekscesami, ale lekarstwo okazao si gorsze ni choroba.
Trzeba by caej ksiki, eby opisa wszystkie potwornoci, ktrych
dopucili si biali donosi francuski attach wojskowy w Monachium. ()
dano woln rk zorganizowanemu barbarzystwu (), dzikiej rozpucie,
niedajcym si opisa orgiom75. Jednak Brytyjczycy nie dostrzegali takich
zdarze albo aprobowali to, co widzieli. Wydaje si, e epizod radziecki
w Monachium donosi wydzia wywiadu politycznego brytyjskiego
Ministerstwa Spraw Zagranicznych doprowadzi jedynie do umocnienia
prawa i porzdku w Niemczech oraz zdyskredytowania Zwizku Spartakusa
i bolszewikw w oczach mas76. W sumie onierze Freikorpsu zlikwidowali
ponad tysic czerwonych. W krtkim czasie na ulicach Monachium pojawio
si tyle cia, e grozi wybuch epidemii, a niezidentyfikowane zwoki
wrzucano do pytkich grobw.

9
Peni modzieczych ideaw Wandervgel zanieli swe wielkie nadzieje do
okopw, a pniej, wraz z oddziaami Freikorpsu, na niemieckie ulice. Oto
nowy czowiek, onierz oddziaw szturmowych, elita Mitteleuropy pisa ich
synny poeta, Ernst Jnger. Przedstawiciel nowej rasy: przebiegy, silny
i zdeterminowany. Tacy mieli by onierze walczcy o ocalenie Niemiec.
Nowe formy musz narodzi si z krwi, a wadz trzeba zdoby tward
pici77.
Jnger mgby przemawia w imieniu Adolfa Hitlera, ktrego upione
antypatie odyy na nowo za spraw reimu czerwonych w Monachium.
Wkrtce po wyzwoleniu miasta doszo do wydarzenia, ktre miao zmieni
jego ycie i kierunek historii wiata. 28 czerwca 1919 roku zwyciscy alianci
podpisali traktat wersalski. Nieco pniej jego warunki przyj rzd niemiecki.
Warunki sprzymierzonych byy twarde. Niemcy musiay przyj wyczn
odpowiedzialno za wywoanie wojny i wypaci ludnoci cywilnej
odszkodowania za wszelkie szkody spowodowane przez konflikt. Rzeszy
wyrwano ogromne poacie ziemi: Alzacja i Lotaryngia dostay si Francji;
rejon Malmdy Belgii; wikszo Wielkopolski i Prus Zachodnich Polsce.
Niemcy utraciy take swoje kolonie. Gdask mia zosta wolnym miastem.

Zarzdzono przeprowadzenie plebiscytu w Zagbiu Saary; Schlezwiku

Pnocnym, w Prusach Wschodnich i na Grnym lsku. Co wicej, alianci
mieli okupowa Nadreni co najmniej pitnacie lat, a na prawym brzegu
Renu mia powsta pas zdemilitaryzowany szerokoci pidziesiciu
kilometrw. Miary upokorzenia dopenio rozporzdzenie zakazujce
Niemcom posiadania okrtw podwodnych i samolotw oraz ograniczajce
liczebno si ldowych do stu tysicy ludzi.
Nowa armia, Reichswera, musiaa niemal natychmiast wykaza si si
przekraczajc jej skromne rozmiary. W celu oczyszczenia szeregw od
wpywu bolszewikw zorganizowano biuro majce obserwowa wywrotowe
dziaania w armii i infiltrowa organizacje robotnicze. Wrd rekrutw
wybranych przez kapitana Karla Mayra, oficera dowodzcego tym oddziaem,
znalaz si Adolf Hitler. Cho wyjtkowo nadawa si do tej roli, Mayr wybra
go z powodu wzorowego przebiegu frontowej suby i, by moe, z litoci.
Kiedy go poznaem, przypomina udrczonego bezdomnego psa wczcego
si w poszukiwaniu pana. Mayr odnis wraenie, e Hitler by gotw
zwiza swj los z kadym, kto okae mu odrobin yczliwoci i by mu
zupenie obojtny los Niemcw oraz ich przyszo78.
W rzeczywistoci Hitler by w stanie wzburzenia i zagubienia z powodu
szerzcej si w Niemczech rewolucyjnej epidemii. Jeszcze nigdy nie by tak
zatroskany o los pastwa, ktre wybra na swoj ojczyzn. Niedawno kto
wrczy mu pamflet by moe jeden z napisanych przez Eckarta ktry
przypomnia mu podobne pisemka czytywane w Wiedniu. W ten sposb
mimowolnie ujrzaem wasny rozwj79. Jego kipica nienawi do ydw
oya, gdy na wasne oczy zobaczy, co dziao si na ulicach Monachium.
Wszdzie u wadzy byli ydzi: najpierw Eisner, pniej anarchici pokroju
Tollera, a w kocu rosyjscy czerwoni, jak Levin. W Berlinie dziaaa Ra
Luksemburg, w Budapeszcie Bla Kun, w Moskwie Trocki, Zinowiew
i Kamieniew. Spisek, ktrego istnienie wczeniej przeczuwa, sta si
rzeczywistoci80.
Przed przystpieniem do penienia obowizkw wraz z innymi agentami
politycznymi musia przej specjalny kurs indoktrynacji na Uniwersytecie
Monachijskim, pod okiem takich nauczycieli, jak profesor Karl Alexander von
Mller, konserwatysta o radykalnie prawicowych pogldach. Odniosem
z tego korzy pisa pniej Hitler polegajc na poznaniu podobnie
mylcych towarzyszy, z ktrymi mogem prowadzi gbokie dyskusje
o biecej sytuacji. Wszyscy bylimy mniej lub bardziej przekonani, e partie
wywodzce si z listopadowej zbrodni centrowe, socjaldemokratyczne
i tzw. buruacyjno-narodowe mimo najlepszych intencji nie zdoaj ocali
Niemiec przed upadkiem i naprawi tego, co si stao81.
Podczas wojny Hitler powtarza Westenkirchnerowi, e po ogoszeniu
pokoju zostanie malarzem albo zajmie si polityk, a gdy jego towarzysz pyta,
do jakiej partii wstpi, odpowiada: Do adnej. onierze biorcy udzia

w kursie indoktrynacji podobnie jak Hitler doszli do wniosku, e na ich

potrzeby moe odpowiedzie jedynie zupenie nowy ruch. Postanowili, e
bd go nazywa Socjalistyczn Parti Rewolucyjn, gdy pogldy spoeczne
goszone przez now organizacj miay faktycznie oznacza rewolucj.
Dodatkowego impulsu do powstania takiego ruchu dostarczy jeden
z wykadowcw, Gottfried Feder, szwagier profesora Karla Alexandra von
Mllera. Feder, zaoyciel Niemieckiej Ligi Walki o Zerwanie Kajdan Zysku,
by z zawodu inynierem, a z powoania ekonomist. Swoim suchaczom,
funkcjonariuszom politycznym, mwi o spekulacyjnym i ekonomicznym
charakterze giedy oraz kapitau poyczkowego. Dla Hitlera byo to niezwykle
stymulujce objawienie. Po wysuchaniu pierwszego wykadu Federa
uznaem, e odkryem jeden z najwaniejszych punktw programu nowej
partii82. Zainspirowany daniem Federa, by pooy kres zniewoleniu
zyskiem, na nowo zainteresowa si marksizmem, by pierwszy raz w yciu
zrozumie tre dziea ycia tego yda, Karla Marksa83. W kocu zrozumia
Kapita.
Po jednym z wykadw profesor von Mller zauway ma grupk
prowadzc oywion dyskusj. Mczyni wydawali si oczarowani przez
jednego ze swoich, ktry ciska gromy z narastajc gwatownoci, dziwnie
gardowym gosem. Miaem osobliwe przeczucie, e ich entuzjazm by jego
dzieem. Ujrzaem blad, ma twarz z opadajc nazbyt po oniersku
grzywk, krtko przycite wsy i niezwyke jasnoniebieskie oczy lnice
fanatyzmem84.
Wiesz, e masz wrd studentw urodzonego mwc?, spyta Mller
kapitana Mayra. Mayr zawoa: Hitler, podejdcie no tutaj!. Hitler zbliy si
niezgrabnie, z wyrazem buntowniczego zakopotania na twarzy. Talent
oratorski sprawi, e oddelegowano go do garnizonu w Monachium jako
wykadowc. Przystpiem do pracy z ogromnym entuzjazmem i gorliwoci.
Nagle otrzymaem okazj przemawiania do wikszej publicznoci.
Potwierdzio si wwczas to, co zawsze przeczuwaem: potrafiem mwi85.
Z kad prelekcj Hitler stawa si coraz bardziej pewny siebie, a jego gos
rozwin si w takim stopniu, e wypowiadane sowa mona byo usysze
w kadym kcie sali.
Jednak jego ycie towarzyskie nie naleao do udanych, gdy wielu
kolegw, do ktrych si przyjanie zwraca, uwaao go za kapusia. May
czowieczek nazwiskiem Thiele publicznie odrzuci jego awanse, a kiedy Hitler
nalega, by go odprowadzi i przedstawi prawdziw misj niemieckiego
artysty, nagle wybuchn. Powiedz warkn Thiele czy nasrali ci do gowy
i zapomnieli spuci wod?!. Wedug jednego ze wiadkw zdumiony
haaliwy mwca zrobi cielce oczy i odszed bez sowa86.
Hitler nie potrafi si nawet dogada z dwoma agentami, z ktrymi dzieli
pokj w koszarach. Mczyni skaryli si kapitanowi Mayrowi na jego

fizyczne nawyki. Hitler chodzi i mwi przez sen, i by dla wszystkich

utrapieniem. Przeniesiono go do pojedynczej izby, maej klitki na pierwszym
pitrze. Pomieszczenie to penio wczeniej rol magazynu i miao
zakratowane okna, ale Hitler wydawa si szczliwy w swojej celi87.
Mimo towarzyskich poraek Hitlera kapitan Mayr by pod takim
wraeniem jego oratorskich umiejtnoci, e wysa go z misj poza
Monachium. Powracajcy do kraju niemieccy jecy wojenni przebywajcy
w obozie przejciowym w Lechfeld sympatyzowali z pogldami Zwizku
Spartakusa. Postanowiono wysa kilku ludzi z zadaniem ich owiecenia
i przeksztacenia w antysocjalistycznych patriotw.
Zesp propagandowy opuci Monachium 22 lipca, a Hitler w cigu piciu
dni otrzyma lekcj praktycznej polityki. Powracajcy do kraju onierze byli
rozgoryczeni i niechtnie nastawieni. Pozbawieni modoci i nadziei,
zmuszeni y jak zwierzta w okopach, wrcili do kraju, eby zasta w nim
chaos i gd. Hitler dostarczy im obiektu nienawici, mwic wymownie
o wersalskiej habie, listopadowej zbrodni i wiatowym ydowskomarksistowskim spisku. Jego dar do tej roboty zosta naleycie doceniony
w stosownych raportach. Jeden z obserwatorw napisa: Mona powiedzie,
e Herr Hitler jest urodzonym mwc do mas. Fanatyzmem i si perswazji
przyciga uwag suchaczy i skania, by myleli podobnie jak on88.
Powrci do Monachium, gdzie wygasza mowy w salce oddziau. Do jego
obowizkw naleaa pomoc w rozpracowywaniu okoo pidziesiciu
radykalnych organizacji, ktre w tamtym czasie powstay w miecie. Zakadali
je rasici, komunici, zaciekli nacjonalici, anarchici i patrioci z szerokiego
politycznego spektrum od Bloku Rewolucyjnych Studentw i Towarzystwa
Komunistycznych Socjalistw po Zwizek Ostary i Now Ojczyzn.
Wczesn jesieni Hitler otrzyma rozkaz, by uda si na spotkanie maej
grupki o nazwie Niemiecka Partia Robotnicza (DAP, Deutsche Arbeiterpartei).
Wieczorne spotkanie do tego stopnia nie wywaro na nim adnego wraenia,
e nie wspomnia o nim w Mein Kampf, cho wedug jednego z dwudziestu
trzech uczestnikw zwrci si do zgromadzonych w czasie przeznaczonym
na dyskusj i znakomicie przemawia89. Gdyby zada sobie odrobin trudu,
dowiedziaby si, e partia zostaa zaoona w tym samym roku przez Antona
Drexlera, lusarza narzdziowego z warsztatw kolejowych. Program partii
by dziwacznym poczeniem socjalizmu, nacjonalizmu i antysemityzmu.
Partia powstaa w tajemniczych okolicznociach, z maej grupki nazywanej
Politycznym
Krgiem
Robotnikw,
zwizanej
z
Rudolfem
von
Sebottendorffem, czowiekiem skdind rwnie tajemniczym. Sebottendorff
by korpulentnym mczyzn z lekko wyupiastymi oczami, bardziej artyst
ni pedantem, sybaryt ni platoczykiem, posiadajcym upodobanie do
broni palnej, ale nieafiszujcym si nim otwarcie90.
Podobnie jak Hitler wierzy, e w przyszoci los Niemiec si odmieni, wic
powica duo energii tworzeniu bawarskiego oddziau zakonu krzyackiego.

Do zakonu mogli nalee wycznie Niemcy potraficy dowie czystoci

krwi od trzech pokole. Kady z kandydatw musia rwnie przysic, e
z ca moc przystpi do walki z internacjonalizmem i ydostwem. Szerzca
si w kraju rewolucja zmusia Sebottendorffa do nadania organizacji
niewinnej nazwy Towarzystwa Thule, ktre miao peni rol przykrywki.
Wanie w tym okresie Sebottendorff zdecydowa si na zrealizowanie idei,
o ktrej rozmyla od duszego czasu: pozyskania robotnikw dla swojej
volkistowskiej (vlkisch) ideologii18*. Zaoenie Politycznego Krgu
Robotnikw zleci jednemu z czonkw Towarzystwa Thule, zabiedzonemu
dziennikarzowi sportowemu. Czowiek ten odszuka Antona Drexlera (ktry
zaoy ma nieskuteczn grupk o nazwie Wolny Komitet Robotniczy na
rzecz Dobrego Pokoju) i wsplnymi siami utworzyli now organizacj
polityczn. Pierwsze spotkanie Niemieckiej Partii Robotniczej odbyo si na
pocztku stycznia w maej restauracji Frstenfelder Hof. Dwunastu
robotnikw, gwnie z warsztatw kolejowych, w ktrych pracowa Drexler,
usyszao zarys programu partii: uwolnienie robotnikw od marksistowskiego
internacjonalizmu poprzez pooenie kresu wywoujcej podziay wojnie
klasowej i skonienie wyszych warstw spoeczestwa do wzicia
odpowiedzialnoci za robotnikw. Jak wspomina Drexler, pragnli jedynie,
aby rzdzili nimi Niemcy. Zasugerowa zebranym, eby nazwa ich grupk
Niemieck Narodow Parti Socjalistyczn (tak samo jak opart na podobnych
zaoeniach parti, ktr rok wczeniej zaoono w Czechach i ktrej znakiem,
cakiem przypadkowo, bya swastyka), ale pojawiy si obiekcje, e sowo
socjalistyczna moe zosta bdnie zrozumiane.
Drexler skrupulatnie notowa uwagi do programu. Robotnicy
wykwalifikowani nie powinni si uwaa za proletariuszy, ale przedstawicieli
klasy redniej. Klasa rednia powinna by powikszana i wzmacniana
kosztem wielkiego kapitau. Program zawiera rwnie powcigliw
deklaracj antysemick, e nauki religijne sprzeczne z kodeksem etycznym
Niemiec nie powinny by wspierane przez pastwo ani de facto tolerowane.
Podny
dziennikarz sportowy
Karl Harrer zosta wybrany
na
przewodniczcego, a Drexler na jego zastpc.
Grupk trudno byo nazwa parti, bo liczba czonkw niewiele
przewyszaa liczb czonkw szecioosobowego komitetu. Spotkania miay
prywatny charakter z powodu zagroenia ze strony czerwonych wspomina
Drexler, powany, niepozorny i schorowany czowiek. Moglimy si jedynie
ksztaci i dyskutowa. Swoje pogldy zawarem w cienkiej broszurce
zatytuowanej Moje polityczne przebudzenie. Fragmenty dziennika robotnika.
Marzy o tym, eby znale czowieka o odpowiedniej energii i odwadze, ktry
zdoaby co zdziaa i sta si nasz si napdow. Tylko czowiek
o niezwykej osobowoci mg si na co takiego poway, kto
o niezachwianych przekonaniach, bez reszty oddany i nieustraszony91.

12 wrzenia major Hierl kaza Hitlerowi wzi udzia w kolejnym

spotkaniu maej partii robotniczej. Bez reszty oddany czowiek, jeli taki
mia si w ogle pojawi, wszed wczesnym wieczorem do Sterneckerbru,
maej piwiarni przy Herrenstrasse, zastajc w niej okoo czterdziestu
robotnikw. Gwnym mwc mia by poeta Eckart, ale zachorowa i zastpi
go ekonomista Feder z wykadem zatytuowanym W jaki sposb oraz jakimi
rodkami znie kapitalizm.
Hitler sysza ju wykad Federa na kursie indoktrynacji, wic mg skupi
uwag na zebranych. Jego wraenia nie byy ani dobre, ani ze. Mia przed
sob jedn z grupek, ktre wyrastay, aby po pewnym czasie cicho
zgasn92. Jej zaoyciele nie mieli pojcia, jak przeksztaci swj klub
w prawdziw parti. Wieczr upywa w nudnej atmosferze i Hitler odetchn,
gdy Feder skoczy mwi. Zacz si podnosi, gdy ogoszono czas swobodnej
dyskusji. Wanie wtedy co skonio go do pozostania. Kilka minut pniej
sta ju, atakujc profesora, ktry opowiedzia si za oddzieleniem Bawarii od
Prus. Przemawia pitnacie minut tak zrcznie i uszczypliwie, e profesor
wyszed z sali niczym mokry pudel, zanim Hitler skoczy93.
Drexler by tak oczarowany oratorskimi umiejtnociami i logik wykadu
Adolfa, e szepn swojej sekretarce: Takiego nam trzeba, moglibymy go
wykorzysta!. Przedstawi si, ale Hitler nie dosysza nazwiska niepozornego
czowieczka w okularach. Niczym religijny fanatyk Drexler wetkn mu do
rki swoj czterdziestodwustronicow broszurk w rowej okadce,
wymamrota, e musi j koniecznie przeczyta, i poprosi, eby przyszed na
kolejne spotkanie.
Hitler wrci do swojej klitki na pierwszym pitrze koszar. Jak zwykle mia
problem z zaniciem, wic rzuca na podog okruchy chleba dla myszy.
Zwyk spdza godziny przed witem na obserwowaniu tych zabawnych
zwierztek uganiajcych si za smacznymi kskami. Dowiadczyem w yciu
tyle biedy, e potrafiem sobie wyobrazi gd, a zatem take przyjemno
maych stworze94.
Okoo pitej na ranem, gdy nadal przewraca si na pryczy, nie mogc
zasn i obserwujc harce myszy, przypomnia sobie broszur, ktr wcisn
mu Drexler. Mimowolnie ujrzaem przed oczyma wasny rozwj95. Pogldy
i okrelenia z maej ksieczki nie daway mu spokoju przez cay nastpny
dzie. Szczeglnie utkwiy mu w pamici terminy narodowy socjalizm
i nowy porzdek wiata, a take przepowiednia, e nowa partia przycignie
do siebie rozczarowanych i wyobcowanych nie tylko spord robotnikw, ale
urzdnikw pastwowych i solidnych czonkw niszej warstwy klasy
redniej.
Jego zainteresowanie szybko jednak osabo, wic ze zdumieniem odebra
kartk informujc, e zosta przyjty na czonka Niemieckiej Partii
Robotniczej. Poproszono go o przyjcie na zebranie komitetu, ktre
zaplanowano na nastpn rod. Nie mia ochoty wstpowa do istniejcej

partii, gdy chcia stworzy wasn. Ju mia wysa pen oburzenia

odpowied, gdy ciekawo wzia gr i zdecydowa si ponownie przyjrze
podejrzanej maej grupce.
Spotkanie odbyo si w Altes Rosenbad, kolejnej podupadej restauracji
przy Herrenstrasse. Rozpozna przejtego autora broszury, ktry
z entuzjazmem powita go jako nowego czonka Deutsche Arbeiterpartie.
(Teraz mamy w naszym gronie Austriaka o wielkiej gbie!, powiedzia
innemu czonkowi komitetu96). Drexler wyjani, e czekaj na
oglnokrajowego przewodniczcego Harrera.
W kocu dziennikarz sportowy przyby. Mia zdeformowan stop, by
niezgrabny i obdarty. Odczytano drobiazgowy protok z poprzedniego
spotkania, a nastpnie skarbnik ogosi, e maj siedem marek i pidziesit
fenigw. Zapoznano si z listami, a pniej wdano w nieznonie dug
dyskusj. Byo gorzej, ni si Hitler spodziewa. To byo straszne! Straszne!
Partia kanapowa w najgorszym wydaniu, najpodlejszego sortu! I ja zapisaem
si do takiej organizacji?!97. Kiedy zaczli omawia kandydatury nowych
czonkw, Hitler zada kilka pyta na temat praktycznych aspektw dziaania
organizacji. Dowiedzia si, e nie mieli programu, ulotki ani nawet
kauczukowej pieczci; poprzestawali na dobrych chciach. Szybko przejrza
ich nieliczne postulaty. Byy niejasne i zagadkowe.
Wyszed przygnbiony tym, co zobaczy, ale nadal nie wiedzia, czy si
przyczy, czy zrezygnowa. Byo to najtrudniejsze pytanie jego ycia, wic
rozmyla nad nim przez kolejne dwa dni. Rozum kaza mu odej, ale uczucia
skaniay do akceptacji. Przysig sobie, e wejdzie do wiata polityki, a ten
absurdalny may klub mia jedn niezaprzeczaln korzy nie okrzep
jeszcze w formie organizacji, dajc czonkom okazj do realnego osobistego
zaangaowania98. Jako tak may mg si atwiej dopasowa do jego potrzeb.
Hitler donis ju kapitanowi Mayrowi o tym, co ustali, a przeoony
przekaza informacje grupie wyszych oficerw i przemysowcw
spotykajcych si co tydzie w hotelu Vier Jahreszeiten, by dyskutowa
o sposobach odbudowy militarnej potgi Niemiec. Doszli do wniosku, e nie
zdoaj tego dokona bez pomocy robotnikw. Maa Niemiecka Partia
Robotnicza moga zdaniem kapitana stanowi dobry pocztek. Wedug relacji
Mayra pewnego dnia w jego gabinecie zjawi si osobicie genera Ludendorff
i poprosi, by pozwoli Hitlerowi zapisa si do tej partii i j zbudowa.
onierze nowej armii nie mogli wstpowa do partii politycznych, ale
pragnc zadowoli Ludendorffa, ktrego wol nadal szanowano w wojsku,
wydaem polecenie Hitlerowi, eby zapisa si do partii robotniczej i pomg
w jej rozwoju. W tym celu mia dostawa tygodniowo odpowiednik
dwudziestu marek w zocie, wedle aktualnej stopy inflacji99. W pewnym
sensie Hitler dosta rozkaz zrobienia tego, co ju postanowi. Zarejestrowa si
jako czonek DAP i otrzyma legitymacj czonkowsk.

Wkroczeniu Hitlera do wiata prawdziwej polityki towarzyszy rwnie

wany rozwj pogldw, ktry by konsekwencj rozkazu kapitana Mayra.
Hitlerowi nakazano odpowiedzie na list kolegi z kursu szkoleniowego, ktry
zwraca si z prob o informacje na temat ydowskiego zagroenia. Obszerna
odpowied Hitlera napisana cztery dni po spotkaniu w Sterneckerbru
ujawnia zdumiewajcy rozwj w dziedzinie kwestii ydowskiej. Pismo byo
pene oskare pod adresem ydw, ktre miay sta si powszechnie znane:
Dr demokratyczny system, wykorzystujc yczliwo mas, czogaj si
przed ludmi, ale znaj jedynie majestat pienidza (). Ich dziaania prowadz
do rasowej grulicy w narodzie. Na koniec postawi wniosek, e antysemicki
program powinien wychodzi od pozbawienia ydw pewnych przywilejw,
gdy s czonkami innej rasy. Jednak ostatecznym celem musiao by
nieodwracalne Entfernung ydw100. Sowo to mona przetumaczy jako
usunicie i moe oznacza wypdzenie z Niemiec, cho bardziej
prawdopodobne wydaje si, e chodzio o likwidacj wszystkiego, co
ydowskie.
By to pierwszy znany polityczny dokument Hitlera, w ktrym zdoa
przeksztaci nienawi do ydw w konstruktywny program.

Cz II
NA POCZTKU BYO SOWO

Rozdzia 4
NARODZINY PARTII
(19191922)

1
Kiedy znalazem si wrd tej garstki mczyzn, bezsprzecznie nie
tworzyli oni partii ani ruchu. Tamtej jesieni Niemiecka Partia Robotnicza
dostarczya jednak Hitlerowi platformy do goszenia swoich pogldw.
Podobnie jak sala sekretarska w Mnnerheim pomoga wyzwoli jego
tumion nadziej i nienawi, niewielka grupka malkontentw dostarczya
mu jake potrzebnego impulsu.
Pierwszym zadaniem byo przeksztacenie maego kka dyskusyjnego
w organizacj polityczn. Nasz niewielki komitet skadajcy si z siedmiu
osb by niczym wicej, jak zarzdem maego klubu skata wspomina Hitler
z rozbawieniem w cyklu artykuw o najwczeniejszym okresie dziejw partii.
Rok 1919 w Monachium nie nalea do wesoych. Liche owietlenie, duo
brudu, niepokoje, ndznie odziani ludzie, doprowadzeni do ubstwa onierze,
krtko mwic, aosny obraz skutkw czteroletniej wojny i rewolucyjnego
skandalu1.
Jedynym rdem wiata podczas ich spotka w tylnej sali Rosenbad bya
marna lampa gazowa. Jak wwczas wygldalimy? Potwornie. Spodnie
z demobilu, farbowane kurtki, kapelusze nieokrelonego ksztatu,
wywiecone od dugiego noszenia, na nogach zdeptane wojskowe buciory
i gruba paka w rku jako laska. W tamtych dniach by to znak
wyrniajcy, dowd, e czowiek nalea do ludu.
Stale widywalimy te same twarze () Najpierw pozdrawialimy si po
bratersku i syszelimy, e ziarno zostao posiane we waciwym miejscu,
a nawet si przyjo. Pniej pytano, czy moemy zoy podobny raport,
podkrelano te znaczenie jednomylnego dziaania2. W kasie byo zwykle
jakie pi marek, cho raz osignli niezwykle wysok sum siedemnastu
marek.
W kocu Hitler przekona komitet, e naley zwikszy liczb czonkw
poprzez organizowanie czstszych spotka. W koszarach, na kompanijnej
maszynie do pisania, osobicie wystuka par zaprosze na pierwsze
publiczne zgromadzenie, a inne sporzdzi odrcznie. W wieczr pierwszego
spotkania siedmioosobowy komitet czeka na masy, ktre miay nadej.
Mina godzina, ale nikt si nie zjawi. Ponownie byo nas siedmiu, tych

samych siedmiu3. Kolejne zaproszenia zostay wydrukowane na powielaczu

i tym razem przysza garstka. Liczba powoli wzrastaa z jedenastu do
trzynastu, a pniej do trzydziestu czterech.
Ndzne grosze zbierane na spotkaniach inwestowano w patne ogoszenia
na amach Mnchener Beobachter, antysemickiej gazety z nurtu vlkisch.
16 padziernika odby si kolejny wiec, tym razem w piwnicy Hofbruhaus.
Gdyby przysza ta sama liczba goci co zwykle, partia stanaby na skraju
bankructwa. Wbrew pesymistycznym przeczuciom Harrera Hitler upiera si,
e nadejd tumy. Okoo dziewitnastej w zakopconej sali zebrao si
siedemdziesit osb. Nie odnotowano, z jakim przyjciem spotka si gwny
mwca, ale od chwili gdy Adolf Hitler stan za prymitywn mwnic
ustawion u szczytu stou, publiczno suchaa zelektryzowana. Mia mwi
dwadziecia minut, ale przemawia p godziny, wypluwajc z siebie strumie
oskare, grb i obietnic. Wyzbyty wszelkich zahamowa, da si podnie
emocjom i gdy siada przy hucznych brawach, jego twarz pokrywa pot. By
wyczerpany, ale w euforycznym nastroju. To, co wczeniej czuem w gbi
serca, nie mogc podda prbie, okazao si prawd: potrafiem
przemawia!4.
By to punkt zwrotny nie tylko w jego karierze, ale take w dziejach
Niemieckiej Partii Robotniczej. Rozentuzjazmowani suchacze ofiarowali
trzysta marek, wic organizacja miaa fundusze na reklam oraz druk afiszw
i broszur. 13 listopada odby si drugi masowy wiec, tym razem w innej
piwiarni, Eberlbru. Ponad stu trzydziestu mczyzn (gwnie studentw,
sklepikarzy i oficerw) uicio po pidziesit fenigw tytuem opaty za wstp,
co stanowio nowo w miejscowej polityce, by posucha czterech mwcw.
Gwn atrakcj wieczoru by jednak Hitler. W rodku przemwienia zaczli
mu przeszkadza krzykacze, ale da znak swoim kompanom z wojska i w
cigu kilku minut agitatorzy zostali zrzuceni ze schodw, z rozbitymi
gowami5. Drobne zakcenie sprawio, e Hitler wznis si na jeszcze
wysze oratorskie szczyty. Zakoczy wezwaniem do powstania i stawienia
oporu. Trzeba pooy kres niedoli Niemiec niemieck stal! Ten czas musi
nadej!6.
Ponownie porwa suchaczy. Przemawia w sposb charakteryzujcy si
prymitywn si i niepohamowanymi emocjami, co odrniao go od
intelektualistw apelujcych do rozumu. Funkcjonariusz policji, ktry opisa
Hitlera jako kupca, stwierdza w raporcie, e jego wystpienie byo
niezwyke, e ten czowiek jest przeznaczony, aby sta si zawodowym
mwc propagandowym7. Apel Hitlera siga do instynktw odwoywa si
do mioci ojczyzny i nienawici do ydw, ktrzy doprowadzili do klski
1918 roku. Po sposobie bycia oraz jzyku ulicy i okopw weterani poznali, e
mwca zakosztowa demokracji karabinw maszynowych, drutw
kolczastych i bota, zatem reprezentowa uwicone braterstwo z linii frontu.

Dwa tygodnie pniej, 10 grudnia, odby si kolejny entuzjastyczny wiec.

Tym razem sto siedemdziesit osb zebrao si w wikszej sali Deutsches
Reich. Kiedy frekwencja spada, mimo ogoszenia (nazwisko Hitlera napisano
w nim przez dwa t), e sala bdzie ogrzewana, kilku czonkw komitetu
zaprotestowao, i spotkania odbywaj si zbyt czsto. Rozptaa si gorca
debata. Hitler przekonywa, e w miecie liczcym siedemset tysicy
mieszkacw mona organizowa dziesi wiecw tygodniowo, zamiast
jednego co dwa tygodnie. Podkreli, e wybrali waciw drog. Prdzej czy
pniej sukces musi nadej. Jego wytrwao zostaa nagrodzona. Nowa sala
przy Dachaustrasse znajdowaa si w pobliu koszar, wic napyw onierzy
zwikszy liczb uczestnikw do dwustu.
Dominacja Hitlera gboko zaniepokoia cz czonkw partii, ktrzy
sprzeciwiali si jego wybuchowemu, ywioowemu stylowi przemawiania. Co
wicej, Hitler zmieni oblicze organizacji poprzez napyw swoich
nieokrzesanych kompanw z armii, wic lkali si, e wszystko moe
zakoczy si klap. Chocia Drexler nie kry zaniepokojenia, by tak pewny,
e Hitler jest nadziej partii, i popar jego nominacj na nowego szefa
propagandy. Awans sprawi, e Hitler sta si jeszcze bardziej krytyczny wobec
nieefektywnego sposobu zarzdzania. Jak mona byo waciwie
administrowa bez biura i sprztu? Sam znalaz kwater w Sterneckerbru,
tam gdzie przyjto go w poczet czonkw. Pomieszczenie byo mae i penio
wczeniej funkcj baru. Czynsz okaza si tak niski, pidziesit marek
miesicznie, e czonkowie komitetu nie narzekali, nawet gdy waciciel
usun ze cian boazeri, co sprawio, e pomieszczenie bardziej
przypominao cmentarn krypt ni biuro8. Dziki pienidzom
otrzymywanym od kapitana Mayra i rodkom z partyjnej kasy doprowadzili
prd i zainstalowali telefon. Znalaz si te st, kilka poyczonych krzese,
biblioteczka i dwa kredensy. Kolejnym krokiem, na ktry nalega Hitler, byo
zatrudnienie penoetatowego zarzdcy. Wyszukany w koszarach sierant,
czowiek prawy i absolutnie uczciwy, przynis ze sob ma maszyn do
pisania marki Adler.
W grudniu Hitler wezwa do cakowitej przebudowy organizacji,
zmieniajc kko dyskusyjne w prawdziw parti polityczn. Wikszo
czonkw komitetu, zadowolona ze statusu grupy skrajnie prawicowej,
sprzeciwia si zmianom. Nie rozumieli Hitlera, ktry utrzymywa, e
propaganda nie jest celem samym w sobie, a jedynie sposobem obalenia
Republiki Weimarskiej. Ociay Drexler ponownie popar Hitlera. Obaj
rozmawiali godzinami w mieszkaniu Drexlera o planach i programach.
czyy ich nieufno i nienawi do ydw. Straciwszy kilka razy prac
z powodu jak mwi ydw i zwizkw zawodowych, Drexler sta si
radykalnym antysemit i wrogiem marksizmu. Obecnie mieszka w adnej
dzielnicy Nymphenburg, a Hitler dojeda do niego tramwajem. Byli tak
pochonici prac, e Frau Drexler musiaa ich po kilka razy woa na kolacj.

Moja maa creczka gramolia si na kolana Hitlera wspomina Drexler

wiedzc, e zawsze bdzie mile widziana9. Dla niej by wujkiem Adolfem.
Pewnego wieczoru, w ostatnich dniach 1919 roku, Hitler przyby do
mieszkania Drexlerw uzbrojony w plik kartek, na ktrych wstpnie
naszkicowa oficjalny program partii. Pracowali nad nim godzinami,
wygotowujc do postaci tak treciwej, jak to moliwe. amalimy sobie nad
tym gow, powiadam wam!, wspomina Drexler. Kiedy skoczyli nad
ranem, Hitler zerwa si z krzesa i waln pici w st. Nasz program
wykrzykn doprowadzi do przebudzenia, jak tezy Lutra przybite do drzwi
kocioa w Wittenberdze!10.
Hitler chcia przedstawi dwadziecia pi punktw ich programu na
masowym wiecu. Zgodnie z przewidywaniami czonkowie komitetu zgosili
zastrzeenia. Uznali, e punktw jest zbyt wiele i e nie naley ich ogasza na
otwartym spotkaniu. Pocztkowo peen wtpliwoci Drexler da si w kocu
przekona i na nastpnym zebraniu udzieli Hitlerowi penego wsparcia.
Przeciwnicy zostali pokonani. Dat prezentacji programu wyznaczono na
24 lutego 1920 roku.
Chocia broszury i afisze wydrukowane jasnoczerwon farb pojawiy si
w caym Monachium, tym razem nawet Hitler zacz si obawia, e moe
przemawia do sali ziejcej pustk. Wiec mia si rozpocz o dziewitnastej
trzydzieci, ale gdy o dziewitnastej pitnacie Hitler wszed do wielkiego
Festsaal w Hofbruhaus, na sali siedziao ju niemal dwa tysice osb. Jego
serce zapono radoci. Szczeglnie ucieszyo go to, e ponad poowa
zebranych wygldaa na komunistw i niezalenych socjalistw. By
przekonany, e prawdziwi idealici z wrogich ugrupowa przejd na jego
stron, cieszy si te na myl o zajciach, ktre mog wywoa.
Wiec
zacz
si
spokojnie
przemwieniem
dowiadczonego
volkistowskiego mwcy nazwiskiem Dingfelder. Zaatakowa ydw, ale zrobi
to w sposb zawoalowany. Cytowa Shakespearea i Schillera i by tak nijaki, e
nawet komunici nie poczuli si uraeni tym, co mia do powiedzenia. Po nim
zabra gos Hitler. Nie byo adnych gwizdw. W swoim zuytym
staromodnym garniturze nie wyglda na wielkiego oratora. Zacz spokojnie,
bez emfazy, przedstawiajc histori ostatnich dziesiciu lat. Kiedy jednak
opowiada o fali powojennych rewolucji, ktra przewalia si przez Niemcy,
w jego gosie pojawiy si emocje. Zacz gestykulowa, oczy mu zabysy. Ze
wszystkich stron sali dobiegay gniewne okrzyki. W powietrzu poszyboway
kufle. Frontowi towarzysze Hitlera szybcy jak charty, wytrzymali niczym
skra i twardzi jak stal Kruppa11 ochoczo stanli do walki, uzbrojeni
w gumowe paki i szpicruty. Wichrzyciele zostali wyrzuceni za drzwi. Kiedy
udao si przywrci porzdek, Hitler podj na nowo, niezraony cigym
chrem
pogardliwych
okrzykw.
Dowiadczenia
z
Mnnerheim
przyzwyczaiy go do takich zakce i wydaway si budzi w nim upione

pokady energii. Publiczno rozgrzana jego zapaem i sowami zacza bi

brawo, zaguszajc pieniaczy, ktrzy prbowali przeszkodzi mwcy.
Hitler mwi o drukowaniu ton papierowych pienidzy i o tym, e
skorumpowany rzd socjaldemokratw gnbi jedynie drobnych ciuaczy. C
moe zrobi taki szarak, jeli nazywa si Hummelberger, a nie Isidor Bach?!.
Antysemicka drwina spotkaa si z rwnym sprzeciwem, jak aprobat, ale gdy
zaatakowa ydw ze wschodu, brawa zaguszyy protesty. Na sali rozlegy si
okrzyki: Precz z ydowsk pras!.
Hitler nie zwyk przemawia do tak duej publicznoci, wic jego gos raz
brzmia dononie, raz sab. Dwudziestoletni student prawa Hans Frank by
poruszony szczeroci mwcy. Od pierwszej chwili czuem, e ten czowiek
mwi otwarcie, co czuje, e nie stara si wcisn ludziom czego, o czym sam
nie jest absolutnie przekonany12. Po gadkich zdaniach pierwszego mwcy
jego sowa przyniosy wybuchowy efekt. Byy czsto prostackie, ale zawsze
pene ekspresji. Nawet ci, ktrzy przyszli go wygwizda, suchali oczarowani.
Mwi prostym jzykiem, ale tak wyranie, e syszeli go nawet siedzcy przy
ostatnich stoach. Najwiksze wraenie na modym Franku zrobio to, e
Hitler potrafi przemawia w sposb zrozumiay nawet dla najbardziej
mglistego umysu () i przechodzi do sedna13.
Na koniec przedstawi zebranym dwadziecia pi tez nowego programu,
proszc ich, by je osdzili punkt po punkcie. Byo tam co dla kadego
z wyjtkiem ydw. Dla patriotw: zjednoczenie wszystkich Niemcw
w ramach Wielkiej Rzeszy, kolonie dla nadmiaru ludnoci, rwna pozycja
Niemiec wrd innych narodw, uniewanienie traktatu wersalskiego,
stworzenie armii ludowej i wypowiedzenie bezwzgldnej wojny
przestpcom, aby w kraju zapanoway prawo i porzdek. Dla robotnikw:
pooenie kresu wszelkim dochodom niepochodzcym z pracy, konfiskata
zyskw wojennych, przekazanie darmo ziemi na cele komunalne, udzia
w zysku duych koncernw przemysowych. Dla klasy redniej: bezzwoczne
uspoecznienie wielkich sklepw i ich wydzierawienie za nisk cen
drobnym kupcom, zdecydowane wspieranie tradycyjnych, narodowych
standardw zdrowia. Dla ludzi o pogldach volkistowskich: danie, by ydw
traktowa jak obcych, zakaza im sprawowania wszelkich urzdw
publicznych i deportowa, jeli pastwo uzna, e nie mona wyywi caej
ludnoci. Wrd postulatw znajdowao si take natychmiastowe
wypdzenie tych, ktrzy przybyli do Niemiec po 2 sierpnia 1914 roku.
Po odczytaniu kadego punktu Hitler przerywa i pyta, czy wszyscy
rozumiej i si zgadzaj. Wikszo wydawaa gone okrzyki aprobaty, cho
zdarzay si zorganizowane pogardliwe przeklestwa, a niektrzy
z protestujcych wskakiwali na krzesa i stoy. Ponownie poszy w ruch
gumowe paki i szpicruty, ale pod koniec trwajcej dwie i p godziny tyrady
kade sowo Hitlera spotykao si z niemal jednogonym aplauzem. Na

koniec rozlega si burza braw, a mody Frank by cakowicie przekonany, e

jeli kto ma zdecydowa o przyszym losie Niemiec, to wanie Hitler14.
Dla Hitlera ten wieczr, mimo burzliwego sprzeciwu niektrych, sta si
penym sukcesem. Gdy tum opuszcza sal, czu, e w kocu otwary si przed
nim drzwi. Kiedy zakoczyem spotkanie, nie byem odosobniony
w przekonaniu, e oto narodzi si wilk, ktry rzuci si na gromad oszustw
mamicych nard15. Dors do wasnego imienia, Adolf pochodzio bowiem
od germaskiego sowa oznaczajcego wilka, ktremu szczcie sprzyja. Od
tego dnia sowo wilk miao dla niego szczeglne znaczenie stao si jego
przydomkiem w gronie najbliszych przyjaci, przydomkiem Hitlera i jego
siostry Pauli oraz nazw wikszoci jego kwater wojskowych.
Chocia w monachijskich gazetach pojawio si niewiele wzmianek
o wystpieniu Hitlera, wiec stanowi wany krok naprzd dla Niemieckiej
Partii Robotniczej. Do organizacji zapisao si sto nowych osb. Pod wpywem
nalegania Hitlera sporzdzono list czonkw i wydano legitymacje
czonkowskie. W celu wywoania wraenia wielkoci pierwsza legitymacja
nosia numer 501, a list czonkw uporzdkowano alfabetycznie. Hitler,
malarz, mia numer 555.

2
Hitler rozpocz nowe ycie, otoczony szerokim krgiem barwnych
postaci, ktre czya mio do Niemiec i lk przed marksizmem. Pewien
monachijski lekarz, wierzcy w wahadeko, twierdzi, e dziki niemu mona
wykry obecno yda w kadej grupie. Znacznie waniejszy by dawny
dowdca kompanii, homoseksualista kapitan Ernst Rhm wzorowy oficer,
towarzysz, ktremu mona byo zaufa w najwikszym niebezpieczestwie.
Niski i korpulentny, o krtko przycitych wosach i czarujcym umiechu.
Istny ywy pomnik wojny. Podczas walk odstrzelono mu grn cze nosa,
a kula pozostawia gbok blizn na jednym policzku. Suc jako oficer
w nowej Reichswerze, mia kiedy powiedzie: Poniewa jestem czowiekiem
nikczemnym i niedojrzaym, wojna i niepokoje przemawiaj do mnie silniej
ni spokojny ywot szanowanego mieszczanina16. Od chwili gdy si poznali
na konspiracyjnym spotkaniu nacjonalistycznej grupki elazna Pi, Rhm
by przekonany, e kapral Hitler jest odpowiednim kandydatem na przywdc
Niemieckiej Partii Robotniczej. Rhm ju zmieni proletariacki charakter
organizacji stworzonej przez Drexlera i Harrera, przyprowadzajc ze sob
wielu onierzy. To oni rzdzili na haaliwych spotkaniach. Hitlera i Rhma
czya wi krwi i cierpienia, gdy obaj naleeli do braterstwa onierzy
frontowych i cho Rhm niedawno zastpi kapitana Mayra jako nowy
przeoony Hitlera, nalega, by podwadny zwraca si do niego poufa form
du (ty), co uatwio zaakceptowanie Adolfa pozostaym oficerom.

Jeszcze bliszy by mu pisarz Dietrich Eckart, ktry powiedzia kiedy, e

nowy przywdca polityczny musi umie znie terkot karabinu
maszynowego. Wol prn map, ktra zdoa udzieli soczystej odpowiedzi
czerwonym i nie zacznie ucieka, gdy ludzie zaczn szarpa nogami stou, od
tuzina uczonych profesorw. Co wicej, ich czowiek musia by kawalerem.
Pniej zdobdziemy kobiety!17. Zaprzyjanili si ze sob, zamiast
poprzesta na podzielaniu politycznych pogldw, mimo rnicy wieku
(dwadziecia jeden lat) i pochodzenia (Eckart wywodzi si z krgw
uniwersyteckich). Obaj naleeli do artystycznej bohemy, obaj potrafili wada
jzykiem rynsztoka, obaj byli nacjonalistami i nienawidzili ydw.
Eckart uwaa, e yd, ktry polubi niemieck kobiet, powinien zosta
skazany na trzy lata wizienia, a gdyby zrobi to ponownie stracony.
Dietrich, urodzony romantyk rewolucjonista, by mistrzem kawiarnianych
polemik. Ten sentymentalny cynik, prawdziwy szarlatan, bez przerwy gra
i wygasza byskotliwe wykady, jeli dano mu po temu najdrobniejsz okazj.
Robi to w swoim mieszkaniu, na ulicy lub w kawiarni. Pijak i narkoman,
temperowa swoj wulgarno resztkami towarzyskiej ogady odziedziczonej
po przodkach. Hitler upaja si towarzystwem tego serdecznego
i elokwentnego pirata intelektualisty, ktry odgrywa rol Falstaffa u boku
Hitlera, jako ksicia Hala, w wyuzdanym nocnym yciu Monachium. Eckart
sta si mentorem modego mczyzny. Podarowa Hitlerowi trencz,
korygowa jego gramatyk, zabiera do elegantszych restauracji i kawiarni
oraz przedstawia wpywowym obywatelom (Ten czowiek pewnego dnia
wyzwoli Niemcy18). Godzinami dyskutowali o muzyce, malarstwie,
literaturze i polityce. Zwizek z porywczym pisarzem odcisn niezatarte
pitno na Hitlerze.
Kilka tygodni po wiecu w Hofbruhaus obaj wyruszyli w podr do Berlina.
Elitarne oddziay Freikorpsu dowodzone przez generaa Walthera von
Lttwitza otrzymay rozkaz rozbrojenia socjalistycznego rzdu weimarskiego,
ale zamiast tego pomaszeroway do stolicy, eby przej kontrol nad
miastem, i ustanowiy wasnego kanclerza, urzdnika niskiego szczebla
nazwiskiem Kapp. Hitler i Eckart dostrzegli moliwo przeprowadzenia przez
Kappa prawicowego przewrotu i wyrazili gotowo pojechania do Berlina,
eby stwierdzi, czy istnieje szansa na podjcie wsplnych rewolucyjnych
dziaa w Bawarii. Kapitan Rhm zaaprobowa ten pomys i wysannicy
ruszyli w drog odkrytym samolotem sportowym. By to pierwszy lot Hitlera.
Maszyn pilotowa mody as myliwski z czasw wojny, porucznik Robert
Ritter von Greim, kawaler orderu Pour le Mrite, ktry mia zosta ostatnim
dowdc Luftwaffe. Pogoda bya tak burzliwa, e mimo umiejtnoci von
Greima Hitler nie przestawa wymiotowa. W pewnym momencie wszystko
wskazywao na to, e ich misja zostanie przerwana, poniewa na lotnisku
przejciowym strajkowali robotnicy. Na szczcie Hitler przyklei sobie
faszyw kozi brdk, a Eckart uda handlarza papierem, wic pozwolono im

wyruszy w dalsz drog do Berlina. Kiedy w kocu wyldowali, poblady

Hitler przysig, e nigdy wicej nie wsidzie do samolotu.
Cho 13 marca Berlin bez jednego strzau podda si oddziaom Freikorpsu,
zwycistwo okazao si daremne. adna ze znanych osobistoci nie zgodzia
si przyj stanowiska w gabinecie kanclerza Kappa. Jego popiesznie
zaplanowany pucz od pocztku okaza si fiaskiem, wic nie trzeba byo
adnego kontrataku ani aktu sabotau. Berliczycy, jednoczc si z reszt
narodu w antywojennych uczuciach, najwyraniej doszli do wniosku, e
kolejna rewolucja to stanowczo za wiele, a kiedy rzd Eberta ogosi strajk
generalny, robotnicy zareagowali tak entuzjastycznie, e reim Kappa musia
upa. Wyczono prd, stany tramwaje i metro. Nie byo wody. mieci gniy
na ulicach, a sklepy i biura byy zamknite.
Tylko ycie nocne Berlina toczyo si bez wikszych zakce, w ciemnoci
lub przy wietle wieczki. Na ulicach rozgryway si sceny zepsucia niczym
z przejaskrawionego filmu: prostytutki o policzkach pokrytych grub warstw
ru rywalizoway z amazonkami z pejczem, w wysokich lakierowanych
butach. W miecie dziaay kawiarnie zaspokajajce wszelkie upodobania
i perwersje dla homoseksualistw, lesbijek, ekshibicjonistw, sadystw
i masochistw. Nago okazaa si nudna, a sztuka pogrya si w otchani
nieprzyzwoitoci, rozczarowania i cynizmu. Berlin sta si gwnym
orodkiem ruchu dadaistycznego, a jeden z jego poetw, Walter Mehring,
dostarczy berliczykom przeraajcego wgldu w przyszo w formie
slangowego, satyrycznego wiersza:
Dalej chopcy, pjdmy wszyscy
Z gonym hura robi czystki!
Wcign brzuch! Na yda raus!
Chwycie swastyk i trujcy gaz!
Naprzd do gromienia mas!19

Strajk generalny ogoszony przez rzd Eberta zamieni si w istnego

Frankensteina. Miadc bez trudu siy Kappa, otworzy drog kolejnej fali
lewicowej rewolty. Komunici wzbudzali takie niepokoje w caych Niemczech,
e prezydent Ebert musia baga generaa von Seeckta, ktry kilka dni
wczeniej opuci rzd, o przejcie dowdztwa nad wszystkimi wojskami
i zgniecenie czerwonego powstania. Pierwsz decyzj generaa byo ponowne
powoanie pod bro onierzy Freikorpsu, ktry niedawno rozwizano.
Absurdalnie ironiczny obrt zdarze sprawi, e niedawni buntownicy zostali
wezwani do przywrcenia adu i porzdku. W komicznym gecie czarnego
humoru godnym dadaistycznego dramaturga Ebert wypaci onierzom
Freikorpsu nagrod, ktr reim Kappa obieca za obalenie jego rzdu.
Zadanie stojce przed zreorganizowanymi oddziaami Freikorpsu byo
ogromne. W Saksonii istniaa republika rad, a 20 marca armia czerwonych

zoona z pidziesiciu tysicy ludzi zaja wiksz cz Zagbia Ruhry.

Tego samego dnia komunistyczne Ruhr Echo ogosio, e czerwony sztandar
musi triumfalnie zaopota nad caym pastwem. Niemcy musz sta si
republik rad, aby wsplnie z Rosj przypieszy wiatow rewolucj
i zwycistwo socjalizmu na wiecie20.
3 kwietnia Freikorps przeszed przez Zagbie Ruhry, zgniatajc ogniska
oporu czerwonych i obchodzc si okrutnie z tymi, ktrzy przeyli. Gdybym
opowiedzia wam wszystko pisa mody onierz w licie do rodziny
uznalibycie, e kami. Nie okazywalimy adnej litoci () zastrzelilimy na
miejscu dziesi pielgniarek Czerwonego Krzya, bo byy uzbrojone
w pistolety. Zrobilimy to z przyjemnoci szkoda, e nie syszelicie, jak
pakay i woay, eby darowa im ycie. Na prno! Kady uzbrojony
czowiek jest naszym wrogiem21.

Kiedy po przyprawiajcym o mdoci locie z Monachium Hitler i Eckart

wyldowali w Berlinie, pucz Kappa zblia si do koca. Z lotniska udali si do
Kancelarii Rzeszy, gdzie odbyli rozmow z rzecznikiem prasowym Kappa,
Trebitschem-Lincolnem, wgierskim ydem. Ten awanturnik i po trosze
nicpo aresztowany w Nowym Jorku za szpiegowanie na rzecz cesarza
poinformowa ich, e Kapp uciek z miasta i e nie powinni ujawnia, kim s,
gdy mog zosta aresztowani. Eckart, niezadowolony z tego, e yd sprawuje
teraz wadz, podobno chwyci Hitlera za rami i powiedzia: Chod, Adolfie,
nic tu po nas22.
Pozostali jednak w stolicy, aby pozna swojego bohatera, generaa
Ludendorffa, ktry szykowa si do potajemnej ucieczki na poudnie. Mia si
tam naradzi z grupk Niemcw z pnocy, ktrzy podzielali ich marzenia:
czonkami Stahlhelmu (Stalowy Hem), stworzonego przez grup radykalnych
nacjonalistycznych weteranw, oraz przywdcami organizacji volkistowskich
otrzymujcych znaczn pomoc od przemysowcw. Eckart wprowadzi Hitlera
do salonu Helene Bechstein, ony producenta fortepianw. Z miejsca
oczarowana modym niemieckim mesjaszem, obiecaa przedstawi go
innym czonkom swojego wpywowego krgu.
Hitler wrci do Monachium 31 marca. Tego samego dnia zosta cywilem,
by moe z wasnej inicjatywy, cho pewnie otrzyma taki rozkaz. Spakowa
manatki i pobra demobilizacyjn odpraw wysokoci pidziesiciu marek
wraz z paszczem, czapk, marynark, spodniami, bielizn, koszul,
skarpetami i butami. Podnaj may pokj w suterenie przy Thierschstrasse 41,
w dzielnicy klasy redniej pooonej nad Izar, w ktrej dominoway trzyi czteropitrowe kamienice ze sklepami i biurami na parterze oraz maymi
mieszkaniami i pokojami na grze. Hitler mia tam klitk o wymiarach dwa
i p na cztery i p metra, nie wiksz od celki, ktr zajmowa

w Mnnerheim. By to najchodniejszy pokj w caym domu. Jego waciciel,

Herr Erlanger, wspomina: Niektrzy najemcy szybko podupadli tam na
zdrowiu. Obecnie uywamy tego pomieszczenia jako magazynu, bo nikt nie
chce go ju wynaj23.
Nie byo przypadkiem, e Hitler wybra pokj oddalony kilka krokw od
redakcji Mnchener Beobachter. Gazeta wychodzia teraz jako Vlkischer
Beobachter
i
w
dalszym
cigu
bya
tub
antysemickich
i antymarksistowskich sentymentw. Pogldy Hitlera na temat ydw
znajdoway w duym stopniu odzwierciedlenie w publikacjach tej gazety.
W jednym z niedawnych numerw na pierwszej stronie zamieszczono artyku
zatytuowany: Zrbcie wreszcie porzdek z ydami! Autor sugerowa, eby
oczyci Niemcy z wszystkich ydw bez wzgldu na to, jak drakoskie rodki
trzeba bdzie zastosowa. Z takich wanie artykuw, pisanych najczciej
przez uchodcw z Rosji, Hitler czerpa nowe informacje o narastajcej
grobie komunizmu.
Gwnymi celami jego atakw byli ydzi i traktaty pokojowe. Kolejne
miejsce zajmowaa walka z marksizmem. Obaj z Eckartem ywili zmieszany
z niechci podziw dla powicenia niemieckich komunistw i starali si ich
ze wszystkich si pozyska. W swoim artykule zatytuowanym Niemcy
i ydowski bolszewizm Eckart nawoywa nawet do czego, co nazywa
niemieckim bolszewizmem. Na spotkaniu partyjnym, z Hitlerem stojcym
na podium obok niego, oznajmi, e niemieccy komunici to idealici, ktrzy
niewiadomie dziaaj na rzecz ocalenia Niemiec.
Uciekinierzy z Rosji byli przeciwni takiemu kompromisowi, a ich artykuy
i rozmowy o zagroeniu bolszewizmem wywieray na Hitlera coraz silniejszy
wpywy. Najbardziej przekonywajcym z apostow tej nadcigajcej ze
wschodu zagady by Alfred Rosenberg, mody architekt i malarz z Estonii.
Podczas pierwszego spotkania z Hitlerem aden nie zrobi wikszego wraenia
na drugim. Skamabym, gdybym powiedzia, e byem nim oczarowany,
wspomina pniej Rosenberg. Nastpio to dopiero wwczas, gdy usysza, jak
Hitler przemawia do mas. Dopiero wtedy ujrzaem niemieckiego onierza
frontowego wyruszajcego do boju, przemawiajcego w sposb jasny
i przekonujcy, polegajcego jedynie na sobie, z odwag wolnego czowieka.
Wanie to przycigno mnie do Hitlera po pierwszych pitnastu minutach24.
Przyciganie i podziw stay si wzajemne, gdy w cigu nastpnych
miesicy w tygodniku Eckarta ukazyway si kolejne artykuy Rosenberga
oraz inne nacjonalistyczno-rasistowskie publikacje. Szczeglne wraenie na
Hitlerze wywara rewelacja Rosenberga, e bolszewizm jest zaledwie
pierwszym etapem wiatowego spisku ydw majcego na celu podbicie
wiata. Ostateczny dowd zosta ujawniony dzie po historycznym
spotkaniu w Hofbruhaus, w opublikowanym na amach Vlkischer
Beobachter artykule Protokoy Mdrcw Syjonu. Tekst mia by dokadnym
raportem z dwudziestu czterech potajemnych spotka Mdrcw Syjonu

w szwajcarskiej Bazylei, knujcych tajny spisek w celu podbicia wiata19*.

Publikacja potwierdzia obawy i lki Hitlera. By to rwnie punkt zwrotny
w jego stosunkach z Rosenbergiem. Od tego czasu Hitler zacz bra sobie do
serca jego ostrzeenia przed bolszewizmem, a kwestia komunistw, cho
nadal drugorzdna, zacza stopniowo zajmowa coraz bardziej poczesne
miejsce w jego partyjnym credo.
Nie on jeden uwierzy w sensacyjne doniesienia Protokow. W maju tego
samego roku na amach londyskiego Timesa ukaza si artyku
podkrelajcy, e dokumenty te naley traktowa powanie i e faktycznie
zostay napisane przez ydw dla ydw. Protokoy rozpowszechniane
w Europie i obu Amerykach wzbudziy gwatown fal antysemityzmu
wrd chrzecijan. Od wiekw uczono katolikw, e ydzi zabili Chrystusa,
a pierwszy wyznawca protestantyzmu, Marcin Luter, oskara ich, e nie tylko
zamienili Boga w diaba, ale stali si plag, zaraz i nieszczciem, skaz na
chrzecijastwie i obliczu wiata, z ktr trzeba si stanowczo rozprawi.
rdem nienawici Hitlera do ydw byy gwnie wasne obserwacje
z ostatnich dni wojny i rewolucji, ktra po niej nastpia20*. To, czego si
dowiedzia od Rosenberga, Towarzystwa Thule, Arthura de Gobineau, Lutra
i innych znanych antysemitw, jedynie wzmocnio jego wasne przekonania.
Z takich rde czerpa tylko to, co chcia. Przypuszczalnie znacznie wikszy
wpyw wywieray na niego broszury i dziwaczne radykalnie prawicowe
pisemka, ktre pluy antysemickim jadem. Od pierwszych dni w Wiedniu
Hitler poera tak literatur, a jej posiew wyda owoce w pitek, 13 kwietnia
1920 roku, podczas masowego wiecu w synnym monachijskim Hofbruhaus.
Hitler przez dwie godziny tumaczy czemu jestemy przeciwko ydom.
Od pocztku byo jasne, e tylko jego partia uwolni Niemcw spod wadzy
ydw!. Szczegowo opisywa, jak poczwszy od redniowiecza ydzi kalali
spoeczestwo. Jego mowa nie wyrniaa si oryginalnoci ani retorycznym
kunsztem, ale bya istnym cudem propagandy. Chocia jego antysemityzm
mia raczej osobisty ni historyczny charakter, Hitler genialnie czy fakty
z biecymi wydarzeniami, w skalkulowany na zimno sposb majcy
wzbudzi niech i nienawi. Czsto przeryway mu wybuchy aprobaty lub
miechu. Osiemnacie razy suchacze zgotowali mu gone brawa, szczeglnie
gdy nazwa yda wczg zamieszanym w rabunek na gocicu.
Jego wczeniejsze napaci na ydw byy sabe w porwnaniu z tym
starannie przygotowanym oskareniem. Po raz pierwszy publicznie oznajmi,
e ydowski spisek ma midzynarodowy charakter, a popierana przez ydw
zasada rwnoci wszystkich ludzi i midzynarodowej solidarnoci jest jedynie
wybiegiem w celu wynarodowienia innych ras. Wczeniej okrela yda
mianem czowieka godnego pogardy, niemoralnego i pasoyta. Tego wieczoru
yd sta si niszczycielem, rabusiem i szkodnikiem posiadajcym moc
podkopywania caych narodw. Hitler nawoywa do powszechnej walki na
mier i ycie. Nie byo rnicy midzy ydami ze wschodu i zachodu,

dobrymi i zymi, bogatymi i biednymi, wypowiada wojn caej ydowskiej

rasie. Haso proletariusze wszystkich krajw czcie si przestao
obowizywa. Naszym wojennym zawoaniem musi si sta antysemici
wszystkich krajw czcie si. Wyzwlcie si, ludy Europy!. Hitler zrobi
dugi krok na drodze do antysemityzmu. Wczeniej tego roku Mnchener
Post namiewa si z jego komicznych parodii ydw. Adolf Hitler
zachowywa si jak komediant, jego mowy miay co z wodewilowej nuty.
Jednak ostatnie wystpienie skonio dziennikarzy gazety do nieco
trzewiejszej oceny magii, ktr roztacza z podium. Trzeba mu [Hitlerowi]
przyzna
jedno:
jest
najprzebieglejszym
prowodyrem
motochu
w Monachium spord wszystkich knujcych podobne intrygi26.
Hitler nie by jednak zwykym intrygantem, ktry zwraca si wycznie do
ludzi o rasistowskich pogldach. Jego wezwanie do czynnego antysemityzmu
zostao dosyszane take przez tych, ktrych ostatecznym marzeniem bya
Wielka Rzesza do szanowanych mieszczan w rednim wieku, podpisujcych
si pod sowami Heinricha Classa, przewodniczcego Ligi Pangermaskiej,
wypowiedzianymi w 1913 roku. Rasa ydowska jest rdem wszystkich
zagroe. ydzi i Niemcy s jak ogie i woda. Przyjdzie czas, prorokowa
Class, e pojawi si czowiek, ktry poprowadzi Niemcw w walce przeciwko
ydostwu. Czekamy na Fhrera! Bdcie cierpliwi, on nadejdzie! Bdcie
wytrwali, pracujcie i jednoczcie siy!27.
Nagryzmolone notatki do innych mw Hitlera wygoszonych w tym
okresie zdradzaj si jego obsesji: Krwawi ydzi. Zarzynaj duchowych
przywdcw narodu. Rosyjski zakad pogrzebowy. yd jako dyktator
i dzisiejsze Niemcy? Walka demokracji z dyktatur. Nie, yda z Niemcem. Czy
mona to poj?. Gd panujcy w czasach pokoju (inflacja) z powodu giedy
i spekulacji? Potrzeba luksusowych towarw, kto na niej zyskuje? ydzi
Szykowanie ludobjstwa pogronym w obdzie masom. Mona tego
dowie przez potrzeb mas gd. Gd jako bro wszechczasw. Zmusi
godem do suenia ydom. wiatowa rewolucja oznacza podporzdkowanie
caego wiata dyktaturze wiatowej giedy i jej panom, ydom28.
Jak wida z przytoczonych fragmentw, obsesyjna nienawi Hitlera do
ydw przeksztacia si w rozleg filozofi polityczn. Jednoczenie zacza
nabiera ksztatu ukryta dotd polityka zagraniczna. We wrzeniu tamtego
roku Hitler mg powiedzie podczas jednego ze spotka: Jestemy zwizani
i zakneblowani, ale cho jestemy bezbronni, nie boimy si wojny
z Francj29. Zastanawia si te nad ewentualnymi sojusznikami Niemiec
i niedawno ogosi: Nasz nieprzyjaciel znajduje si po drugiej stronie Renu,
a nie we Woszech lub gdzie indziej30. Pierwszy raz by moe
zainspirowany przez Rosenberga i Protokoy publicznie zaatakowa ydw za
ich internacjonalizm. Utosamianie ydw z internacjonalizmem i wybr
Woch na sojusznika w wojnie z Francj nadal byy nieokrelone, ale

wskazyway na ch stworzenia logicznej i praktycznej polityki zagranicznej.

Wrci z wojny z typowymi pogldami i przesdami frontowego onierza,
a traumatyczny cig rewolucyjnych niepokojw wzbogaci go o wiele
tradycyjnych przekona i uprzedze czowieka z ulicy. W kocu zacz
tworzy wasny system pogldw. Jednak jego gwny element, nienawi do
ydw, ktry raz po raz wynurza si na powierzchni i znika od czasu jego
zmaga w Wiedniu, w adnym razie nie by tradycyjny.
Adolf Hitler robi coraz szybsze postpy w dziedzinie praktycznej polityki.
Niemal w pojedynk poszerzy baz partii, ktra nazywaa si teraz
Nationalsozialistische
Deutsche
Arbeiterpartei
(NSDAP,
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw). Mia nadziej, e taka
nazwa zwabi i zainspiruje ludzi, odstraszy niemiaych i przycignie gotowych
przela krew za wasne marzenia.
Z tego samego powodu nalega, by partyjna flaga konkurowaa
z pomiennym sztandarem komunistw. Chcielimy, aby bya czerwona, tak
czerwona, eby przewyszya inne, wspomina Drexler, lepsza od sztandaru
czerwonych, ale nieco inna31. W kocu dentysta ze Starnbergu przesa
flag, ktrej uyto podczas spotkania zaoycielskiego jego wasnej lokalnej
partii: swastyk na czarno-biao-czerwonym tle. Swastyk to pochodzce
z sanskrytu sowo oznacza wszystko jest jednym posugiwa si ju Lanz
von Liebenfels, Towarzystwo Thule i oddziay Freikorpsu. Dla Europejczykw
i niektrych pnocnoamerykaskich Indian od wiekw symbolizowaa tarcz
soca i cykl ycia. Od tej pory, pewnie na zawsze, miaa nabra nowego,
zowrogiego znaczenia.

3
Pucz Kappa i obalenie komunistycznych reimw w rodkowych
Niemczech spowodoway, e socjalizm znalaz si w odwrocie. Ebert i jego
wikszociowi socjalici odsunli si jeszcze bardziej od niezalenych
socjalistw z powodu oportunistycznego wykorzystania oddziaw Freikorpsu
przeciwko robotnikom w Zagbiu Ruhry. Wczesn jesieni 1920 roku
dysydenci sami podzieleni niemal rwno na pro- i antykomunistw zebrali
si w Halle, by wytyczy przyszy kurs Niezalenej Partii Socjalistycznej
i okreli jej stosunek do III Midzynarodwki. Z Moskwy przyjecha
najbardziej porywajcy mwca biorcy udzia w zjedzie Grigorij Zinowiew,
przewodniczcy III Midzynarodwki. Sowieci wysali go z misj
przecignicia niemal dziewiciuset tysicy niemieckich socjalistw na
pozycj skrajnej lewicy. Zinowiew przemawia godzinami aman
niemczyzn, co tylko wzmocnio efekt, jaki wywara jego mowa. Sowa
Zinowiewa zostay owacyjnie przyjte przez zwolennikw komunizmu.

Doszo do zaartej dyskusji midzy przedstawicielami prawego i lewego

skrzyda. Cho niektrzy suchacze mieli wraenie, e ci pierwsi dysponowali
lepszymi argumentami, idea wiatowej rewolucji bya zbyt podniecajca, aby
dao si jej oprze. Dwustu trzydziestu siedmiu delegatw gosowao za
wstpieniem do III Midzynarodwki na warunkach postawionych przez
Lenina. Stu pidziesiciu szeciu si sprzeciwio, oddajc gos na nie
i wychodzc z sali obrad. Ci, ktrzy pozostali, byli w wikszoci komunistami.
Jednym z delegatw, ktrzy opucili Halle, by zaniepokojony,
a jednoczenie rozczarowany Otto Strasser. Sucha Zinowiewa z narastajcym
zdenerwowaniem i niepokojem. To, co powiedzia, brzmiao jak nowa
doktryna mesjaska, z Moskw dominujc nad Niemcami. Strasser i jego
starszy brat Gregor od dawna marzyli o socjalizmie. Obaj byli gotowi do
przeprowadzenia drastycznych reform, ale nie pod dyktando obcego pastwa.
Chcieli socjalizmu o niemieckiej orientacji, a Otto sdzi, e uda si go
wprowadzi z pomoc rewolucyjnych niezalenych socjalistw.
Po wydarzeniach w Halle znalaz si bez partii. Rozczarowany, pojecha do
Landshutu, eby poradzi si brata, ktry zorganizowa wasn armi na wzr
Freikorpsu, z piechot, artyleri i karabinami maszynowymi. Gregor przyzna,
e nie ma nikogo bardziej niebezpiecznego od Rosjan i e nie ma adnej partii
politycznej, ktra mogaby si im z powodzeniem przeciwstawi. Gadaniem
nie da si niczego zaatwi zawyrokowa jedynie czynem. Powiedzia, e
spodziewa si dwch wanych goci, ktrzy przyjad, eby omwi ten
problem.
Otto Strasser wspomina, e nastpnego dnia pod sklep chemiczny jego
brata zajecha duy samochd. Wysiedli z niego dwaj mczyni. Otto
rozpozna pierwszego: generaa Ludendorffa, bohatera wszystkich
niemieckich nacjonalistw. Za nim, w penym szacunku dystansie, niczym
batalionowy ordynans, poda blady, mody mczyzna z krtkimi wsami,
ubrany w le dopasowany garnitur. To by Hitler. Musimy zjednoczy
wszystkie ugrupowania nacjonalistyczne, oznajmi genera. Szkolenie
polityczne naley do Herr Hitlera. Ludendorff obejmie dowdztwo wojskowe
nad nacjonalistycznymi organizacjami. Poprosi Gregora, eby odda si wraz
ze swoimi batalionami szturmowymi pod jego dowdztwo i wstpi do partii
Herr Hitlera.
Hitler nie zrobi na Ottonie wikszego wraenia, cho obieca, e uczyni
Gregora pierwszym krajowym gauleiterem (naczelnikiem okrgu) i da mu
Gau w poudniowej Bawarii. Przerwa mu modszy ze Strasserw, pytajc
o program NSDAP. Nie chodzi o program, odpowiedzia Hitler. Chodzi
wycznie o wadz. Otto si sprzeciwi. Przecie wadza jest jedynie rodkiem
do zrealizowania programu. Tak uwaaj intelektualici odrzek grzecznie
Hitler. My potrzebujemy wadzy!. Byo jasne, e nie lubi Ottona, a chwil
pniej oskary go, e walczy razem z czerwonymi przeciwko reimowi
Kappa.

Otto odparowa cios wasnym oskareniem. Jak kto nazywajcy si

narodowym socjalist mg wspiera takiego reakcjonist jak Kapp? Hitler
wyjani, e walczy w Berlinie jako socjalista, podobnie jak wczeniej
maszerowa w Monachium przeciwko czerwonemu reimowi. Kade
z posuni wydawao si suszne. Tak, by naprawd narodowym socjalist.
Polityka nacjonalistycznej opozycji nie moe by komunistyczna ani
kapitalistyczna,
przerwa
mu
Ludendorff.
Kiedy
by
gwnym
kwatermistrzem armii, mia mniej problemw z robotnikami ni
przemysowcami. To zdumiewajce owiadczenie rozadowao napicie
i spotkanie zakoczyo si w przyjaznej atmosferze, cho bez ostatecznej
decyzji starszego Strassera. Gregor chcia gruntownie przemyle otrzyman
propozycj. Wieczorem zakomunikowa bratu, e podj decyzj, aby poczy
siy z Ludendorffem i Hitlerem, cho ten drugi nie zrobi na nim wraenia.
Ufam, e genera uyje go na waciwym miejscu, powiedzia32.
Hitler nie przedstawi swojego politycznego programu Ottonowi
Strasserowi nie dlatego, e go nie mia albo nie umia przedstawi. By zbyt
dumny, eby dyskutowa o nim ze zdrajc walczcym z siami Kappa. Co
wicej, Hitler przyjecha pozyska Gregora i jego bataliony, a rozstajc si ze
Strasserami, mia przeczucie, e obaj trafi w kocu do jego obozu. Georg
Strasser przypomina jego samego modszy oficer frontowy, ktry jak Hitler
zosta odznaczony Krzyem elaznym pierwszej klasy. By te ideowcem:
zagorzaym nacjonalist sprzeciwiajcym si marksizmowi i kapitalizmowi,
uwaajcym, e ydzi stanowi krgosup i mzg jednego i drugiego
porzdku.
Pozyskanie Gregora Strassera byo tylko jednym z wielu sukcesw Hitlera
od czasu, gdy wstpi do maej Niemieckiej Partii Robotniczej. W cigu
niecaego roku nie tylko zmieni charakter organizacji, ale zwikszy liczb
czonkw do niemal trzech tysicy. Cay swj czas powica NSDAP,
odbywajc liczne podre i popularyzujc siebie oraz parti. Wystpi jako
gwny mwca na okoo osiemdziesiciu wiecach, pojecha z Eckartem do
Berlina podczas puczu Kappa i przemwi do zebranych na
midzynarodowym kongresie narodowych socjalistw w Salzburgu.
Sukces partii nie przewrci mu w gowie. Kry po maym pokoiku,
narzekajc osobistemu ochroniarzowi, byemu rzenikowi, Ulrichowi
Grafowi, na swoj niezdolno wyjcia do ludzi i powiedzenia im, co wie
i pragnie zrobi. Gdybym tylko potrafi przemawia! Gdybym potrafi
przemawia!33, wykrzykiwa. Niezadowolony ze swojego sposobu
przemawiania i zachowania podczas masowych zgromadze, postanowi
poprawi jedno i drugie. Chodzc na zgromadzenia rywalizujcych partii,
zauway, e gwny mwca prezentuje swoj mow w dowcipnym stylu
gazetowych artykuw, unikajc mocnych sw i co jaki czas rzucajc kiepski
art34. Takie nudne spotkania nauczyy go, czego nie naley robi. Jego styl
przemawiania musia by ywy i pobudzajcy. Atmosfera na wiecach NSDAP

bya rzeczowa i przyjemna dziki rozdawanemu za darmo piwu, kiebaskom

i preclom, a nawet, gdy pozwalay na to partyjne fundusze, dziki muzyce
i ludowym pieniom. Pniej, w odpowiednim psychologicznym momencie,
przy dwikach orkiestry i opocie sztandarw ze swastyk, w efektywny
sposb ukazywa si sam Hitler. Zwykle zaczyna spokojnie. Potem, jak aktor
wyczuwajc publiczno, dostosowywa zachowanie i sposb przemawiania
do potrzeb zebranych, podgrzewajc atmosfer do stanu prawie
niekontrolowanego entuzjazmu.
Sukces wiecw masowych nie zadowala Hitlera. Pragn szerszego forum,
a do tego potrzebowa wasnej gazety. Z powodu licznych procesw
o zniesawienie Vlkischer Beobachter znajdowa si na krawdzi
bankructwa, a Hitler potrzebowa wanie takiego pisma. Trudnoci finansowe
Beobachtera byy okazj, na ktr czeka. O drugiej nad ranem 17 grudnia
Hitler wpad do mieszkania Eckarta, z podnieceniem oznajmiajc, e trzeba
kupi Vlkischer Beobachter, gdy tonie w dugach i moe wpa
w niepowoane rce. Pewien separatystyczny przywdca chcia kupi gazet,
by na jej amach prezentowa swj program. dano rozsdnej sumy stu
osiemdziesiciu tysicy marek. Hitler by przekonany, e Eckart zdoa zebra
tak kwot od zamonych przyjaci.
O smej rano Drexler stan u drzwi Eckarta na umwione spotkanie. Dla
gospodarza bya to niesychana godzina. Pocztkowo by w zym humorze,
ale po krtkim czasie rozpoczlimy rozmowy, wspomina Drexler35. Do
poudnia dostali szedziesit tysicy marek od generaa von Eppa, ktrego
oddzia Freikorpsu pomg w obaleniu rzdu rad w Monachium w 1919 roku.
Kolejne trzydzieci tysicy dali inni, m.in. lekarz antysemita. Drexler wypisa
skrypt duny, zobowizujc si do uregulowania dugw gazety sigajcych
stu tysicy marek, i o czwartej po poudniu Vlkischer Beobachter zmieni
waciciela. Hitler i jego NSDAP dziki ekscentrycznemu autorowi
i lusarzowi narzdziowemu byli gotowi do wykonania nastpnego skoku.

4
Miesic pniej, 22 stycznia 1921 roku, w Monachium odby si pierwszy
krajowy zjazd NSDAP. W cigu niecaego roku partia staa si szanowan si
na bawarskiej prawicy, gwnie z powodu magnetycznej osobowoci Hitlera
i jego obsesyjnej determinacji. Dziki swoim oratorskim umiejtnociom
Hitler zmieni orientacj partii, przechodzc od dyskusji do dziaania.
Wikszo zaoycieli, w tym Drexler, obserwowaa t przemian ze
wzrastajcym niepokojem. Chocia doceniali atmosfer oywienia, ktr
Hitler wnis do ich pogronej w letargu grupki, zaczli si zastanawia, czy
zmiana bya tego warta. W zdumiewajco krtkim czasie Hitler sta si
dominujcym graczem w partii, zdecydowanie popieranym przez swoj

wiern wit. Jego zwolennicy Rhm, bracia Strasserowie i Rosenberg

wnieli ze sob wyranie wyczuwaln atmosfer przemocy. Wielu przyjaci
i wsppracownikw Hitlera z pogard odnosio si do jego starej gwardii,
uwaajc, e skada si ze zbyt wielu towarzyszy z krgw bohemy. Poza tym,
czy autentyczny socjalista utrzymywaby bliskie kontakty z bankierami,
przemysowcami i takimi przedstawicielami elity towarzyskiej, jak
Bechsteinowie?
Pierwszy zjazd partii wydawa si logiczn okazj do wszczcia buntu
i otwartego przejcia wadzy. Jednak Hitler si powstrzyma, gdy jedynie
czterysta jedenacie osb odpowiedziao na zaproszenie i przybyo do
Monachium. Pogbiajcy si rozam w sferze partyjnej polityki i taktyki nie
by jeszcze wystarczajco znany szeregowym czonkom. Podczas kongresu na
zewntrz panowaa jedno, cho ludzie z najbliszego otoczenia Hitlera mieli
wiadomo, e nadciga konfrontacja. Mimo to zwarli szyki, aby pierwsze
wystpienie Hitlera w Zirkus Krone, dwanacie dni pniej, zakoczyo si
sukcesem.
Zima bya cika, a w caych Niemczech dochodzio do rozruchw
z powodu godu. Niepokoje wewntrzne wzmogy dania alianckiej Komisji
Odszkodowawczej w Paryu, nakadajce na Niemcy wyrubowane reparacje
wojenne. Stojca na krawdzi bankructwa Republika Weimarska miaa
wypaci odszkodowanie o cznej wysokoci stu trzydziestu czterech
miliardw marek w zocie. Wikszo obywateli nie ogrzewaa domw i kada
si spa z pustym brzuchem. Roczne dochody pozwalay robotnikom ledwie
utrzyma si przy yciu, a czonkw klasy redniej spychay w bied.
Atmosfera oburzenia bya tak powszechna, e wszystkie gwne partie
polityczne zorganizoway wspln demonstracj protestacyjn na
Knigsplatz. Akcj odwoano, obawiajc si, e czerwoni przejm kontrol nad
masami. 1 lutego Hitler zada podjcia ostatecznej decyzji. Czonkowie
komitetu wykonawczego przyjli go dopiero nastpnego dnia, oznajmiajc,
e zamierzaj zorganizowa wiec za tydzie. Straciem cierpliwo
i postanowiem, e sam zorganizuj demonstracj36. W poudnie Hitler
zarezerwowa Zirkus Krone na nastpny wieczr zarzdca sali, nalecy do
partii Hitlera, mia zada od niego niewiele lub zgoa nic a nastpnie
podyktowa tre krzykliwego plakatu. Wielu wiernych czonkw partii miao
wtpliwoci. Sala moga pomieci sze tysicy osb, a zapenienie jej cho
w czci w tak krtkim czasie wydawao si niemoliwe.
Afisze rozlepiono dopiero w czwartek rano. Co wicej, tego dnia pada
lodowaty nieg z deszczem. Sam Hitler by tak zaniepokojony, e popiesznie
dyktowa broszury i sa je do drukarni. Tego popoudnia po miecie kryy
dwie wynajte ciarwki ozdobione czerwonymi girlandami i sztandarami ze
swastyk. W kadym z samochodw jechao po kilkunastu czonkw partii
rozdajcych broszury i wykrzykujcych hasa. Po raz pierwszy zwolennicy
prawicowej partii uyli ciarwek propagandowych na ulicach Monachium.

W niektrych robotniczych dzielnicach witay ich uniesione pici i gniewne

okrzyki.
O sidmej wieczorem Hitler otrzyma przygnbiajcy telefon z Zirkus
Krone: sala wci wiecia pustkami. Dziesi minut pniej odebra bardziej
optymistyczny meldunek: za pitnacie sma trzy czwarte sali byo pene,
a przed okienkami kasowymi tworzyy si dugie kolejki. Hitler wszed do
budynku z tak sam radoci, jak odczuwa rok wczeniej w Hofbruhaus.
Sala pena tysicy ludzi otwieraa si przede mn niczym ogromna muszla37.
Sama arena bya czarna od ludzi.
Cho przemwienie Hitlera nosio tytu Przyszo albo ruina, jego serce
przepeniaa rado, e on sam ma przed sob przyszo. Po upywie p
godziny odnis wraenie, e udao mu si nawiza kontakt i zdoby
publiczno. Co chwila przeryway mu brawa, wybuchajce coraz silniej,
coraz bardziej spontanicznie. W kocu owacje ustay i na sali zapanowaa
niezwyka, uroczysta cisza. W powietrzu sycha byo jedynie oddech
wielkiego tumu, a gdy wypowiedziaem ostatnie sowa, rozlega si naga
burza wiwatw, ktra znalaza ujcie i zwieczenie w entuzjastycznym
odpiewaniu Deutschland38. Czowiek, ktry wyzwoli taki wulkan emocji,
sam by upojony. Pozosta na platformie dwadziecia minut, obserwujc, jak
arena pustoszeje. Pniej, ogarnity radoci, wrci w deszczu i niegu do
swojego obskurnego, zimnego pokoiku przy Thierschstrasse.
Wystpienie Hitlera w Zirkus Krone spotkao si z krytyk i pochwaami
w monachijskiej prasie. Hitler by rad zarwno z wyrazw sprzeciwu, jak
i aprobaty. Czu si doskonale w atmosferze krytyki, a gwatowno wrogich
wystpie wskazywaa, e poruszy najgbsze uczucia. Oprcz zamieszania,
ktre wywoa, sta si ulubiecem szanowanych si nacjonalistycznych, ktre
w tym czasie obray Monachium na swoj stolic, i zyska potajemne wsparcie
komendanta miejscowej policji i jego podwadnego, szefa wydziau
politycznego. Urzdnicy robili wszystko, eby zatuszowa skargi na zakcanie
porzdku publicznego zgaszane policji, i ochraniali nazistw, gdy nie mona
byo zapobiec interwencji. Zdawalimy sobie spraw, e ten ruch,
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw (), nie powinien by
tumiony zeznali trzy lata pniej podczas procesu Hitlera. Postpowalimy
tak i celowo powstrzymywalimy si od dziaania, bo dostrzegalimy w tej
partii ziarno odnowy Niemiec, bo bylimy przekonani, e od pocztku ten
ruch ma szans dotrze do robotnikw zaraonych marksistowsk zaraz
i pozyska ich dla obozu narodowego. Wanie dlatego rozpilimy parasol
ochronny nad Narodowosocjalistyczn Niemieck Parti Robotnikw i Herr
Hitlerem21*39.
Rzd bawarski udzieli mu pewnego oficjalnego poparcia. Hitler i inni
przywdcy zostali przyjci przez Gustawa Rittera von Kahra, premiera
opowiadajcego si za zachowaniem szczeglnego statusu Bawarii, ktry
prbowa osabi wpyw rzdu weimarskiego. Bawarii udao si zachowa

duy stopie autonomii, np. wasn poczt, a wielu obywateli sprzeciwiao si

wszelkim dyrektywom nieowieconych mieszkacw Pnocy. W tej kwestii
Hitler i Kahr znaleli wsplne stanowisko i cho w wielu innych sprawach
premier nie zgadza si z szalonym Austriakiem, uwaa, e szef NSDAP
moe by uytecznym propagandyst w jego walce z Weimarem.
Przyjazne przyjcie przez Kahra dao opinii publicznej sygna, e Hitler sta
si liczc si polityczn. Takie uznanie zostao mio powitane, gdy konflikt
ze starymi towarzyszami w partii zacz osiga punkt kulminacyjny.
Przemiana Hitlera w posta znan z powodu magnetyzmu i umiejtnoci
oddziaywania na tumy wskazywaa, e nie tylko zmieni pierwotne cele
partii, ale mia zamiar przej nad ni cakowit kontrol. Przeciwnicy
wykorzystali jego wyjazd do Berlina (pojecha tam, eby umocni zwizki
z tamtejszymi konserwatystami, nacjonalistami i prawicowymi radykaami)
i zawarli sojusz z grupk socjalistw z Augsburga. Posunicie to wydawao si
niewinne, ale Hitler wyczu, e by to przebiegy ruch zmierzajcy do
osabienia jego pozycji. Popiesznie wrci do domu i przypuci
zdumiewajcy kontratak. 11 lipca ogosi rezygnacj z czonkostwa w partii.
Trzy dni pniej przedstawi swoj spraw na walnym zgromadzeniu
w formie ultimatum. Nie wrci do partii, jeli nie zostanie jej
przewodniczcym i nie otrzyma wadzy absolutnej. Zgosiem te dania
wspomina pniej nie dlatego, e byem chciwy wadzy, ale poniewa
ostatnie wydarzenia przekonay mnie dobitnie, i bez elaznego przywdztwa
w partii () NSDAP szybko przestanie by tym, czym powinna
narodowosocjalistyczn parti niemieckich robotnikw i stanie si typowym
zachodnim stowarzyszeniem41. Pierwszy raz zamanifestowaa si wwczas
zasada Fhrerprinzip, absolutnego posuszestwa przywdcy, wyniesiona
przez Hitlera z czasw wojny.
Da komitetowi osiem dni do namysu, ale Drexler by tak rozsierdzony, e
odmwi pjcia na kompromis. Sytuacj dodatkowo zaogni anonimowy
pamflet rozpowszechniany wrd czonkw partii. Broszurk zatytuowan
Adolf Hitler zdrajc? wypeniao oszczercze pomieszanie faktw i tak
absurdalnych uroje wrd nich znalazo si oskarenie, e Hitler mia si
rzekomo tytuowa krlem Monachium, e trwoni mnstwo pienidzy na
kobiety i by na usugach ydw i trudno byo uwierzy, aby sam autor
traktowa je powanie42.
Kiedy upyn wyznaczony termin omiu dni, Drexler i czonkowie
komitetu nadal nie podjli adnej decyzji. Wygldao na to, e blef Hitlera si
nie powid, ale podczas tajnego spotkania zwoanego w ostatniej godzinie
Drexler da si w kocu przekona Eckartowi. Drexler ugada pozostaych
czonkw partyjnej egzekutywy, przypominajc, e bez Hitlera byliby nadal
ma grupk entuzjastw. Hitlerowi wrczono oficjalne, kwieciste pismo
przyznajce mu dan absolutn wadz w partii i proponujce stanowisko

przewodniczcego w uznaniu wyjtkowej wiedzy, niezwykego powicenia,

wielkich zasug dla rozwoju ruchu oraz ogromnych zdolnoci oratorskich43.
Nadzwyczajny zjazd zwoany 29 lipca uprawomocni wybr Hitlera na
przewodniczcego.
Spotkanie
otworzy
przedstawiciel
lewicowego
bawarskiego skrzyda partii, Hermann Esser, ktry mimo modego wieku sta
si jednym z najbliszych doradcw Hitlera. By powszechnie znanym
kobieciarzem, a Hitler opisywa go jako charta, ktrego naley trzyma na
krtkiej smyczy. Esser przedstawi Hitlera, ktry oznajmi, e toczy liczne
boje o to, eby organizacja nie przeksztacia si ponownie w kawiarniane
kko. Nie chcemy si czy z innymi partiami oznajmi bo pragniemy,
eby to one do nas doczyy, abymy mogli zachowa przywdcz rol. Jeli
kto nie umie tego zaakceptowa, moe odej. Sowa te kierowa do grupy
z Augsburga i ludzi z zewntrz. Nasz ruch narodzi si w Monachium i w
Monachium pozostanie44. Na zakoczenie podkreli swoj przyja
z Drexlerem i powiedzia, e jest przygotowany, by obj stanowisko
przewodniczcego partii. Zarzdzono gosowanie. Za kandydatur Hitlera
opowiedziao si piciuset czterdziestu trzech zgromadzonych, przeciwko by
jeden.
Kiedy Hitler i czonkowie jego zbrojnej bohemy przejli cakowit
kontrol nad NSDAP, wszystkie tradycje zostay wyrzucone za burt, gdy
nowi przywdcy partii uwaali, e nowego porzdku nie da si zbudowa na
starych fundamentach. Ogoszono koniec parlamentarnych debat
i demokratycznych procedur. Czonkowie partii mieli si podporzdkowa
zasadzie wodzostwa.
Jednoczenie Hitler stara si ze wszystkich si udobrucha star gwardi,
nie afiszujc si ze swoj wadz. Nie wydawa adnych polece i powstrzyma
si przed wprowadzeniem surowej partyjnej dyscypliny, cho mg to
uczyni. Zamiast tego powici cae lato na umacnianie wewntrznego
partyjnego zaplecza w Monachium, po cichu poszerzajc grup twardych
i gotowych, ktra utrzymywaa porzdek na politycznych wiecach, i tworzc
z nich zwart, umundurowan jednostk paramilitarn. Zaoono j na
pocztku sierpnia pod niewinn nazw Klubu Gimnastyczno-Sportowego.
Zgodnie z partyjnym owiadczeniem, misj tej struktury miao by
zgromadzenie modych czonkw partii w potnej organizacji, aby uy ich
jako siy ofensywnej pozostajcej do dyspozycji ruchu. Dwa miesice pniej
otrzymaa bardziej opisow nazw Sturmabteilung SA (Oddziay Szturmowe).
Dla Hitlera umundurowane oddziay SA byy politycznym orem sucym
utrzymaniu porzdku i wywierajcym wraenie na lubicych dyscyplin
mieszczanach. Jednak dowdca SA kapitan Rhm uwaa swoje oddziay za
prawdziw si zbrojn i prywatn armi. Jdrem oddziau byy jednostki
Freikorpsu. Przeksztacono te jedn z ich wczesnych pieni bojowych:
Swastyka na hemie,

Czarno-biao-czerwona opaska,
Oddzia szturmowy Hitler
To nasze imi!45

Zorganizowawszy prywatn armi i uzyskawszy kontrol nad aparatem

partyjnym, Hitler by gotw wyznaczy NSDAP nowy rewolucyjny kurs.
W cigu kilku nastpnych miesicy doprowadzi do szeregu publicznych
prowokacji. Kampani otworzyo kilka pozornie przypadkowych zdarze:
uliczne napaci na ydw, nielegalne wywieszanie partyjnych flag
i rozdawanie broszur, kilka maych awantur ulicznych. Po paru drobnych
zakceniach porzdku publicznego wieczorem 14 wrzenia 1921 roku doszo
do bardziej znaczcego epizodu. Okazj stao si spotkanie czonkw Ligi
Bawarskiej w Lwenbrukeller. Liga Bawarska bya federalistyczn
organizacj aprobujc program spoeczny konstytucji weimarskiej,
z jednoczesnym odrzuceniem jej centralizmu. Na sal wmaszerowa
przywdca Ligi, inynier Ballerstedt, by zaapelowa do mas, tak jak to robi
Hitler, ktry uwaa go za najgroniejszego przeciwnika. Wielu ubranych po
cywilnemu czonkw SA zajo miejsca w pobliu podium. W pewnym
momencie skoczyli na rwne nogi, by urzdzi Hitlerowi haaliw owacj. Po
chwili przyczyy si do nich setki zwolennikw NSDAP obecnych na sali.
Wtedy Hermann Esser wgramoli si na krzeso, krzyczc, e Bawaria upada
na samo dno z powodu ydw. Na te sowa rozlegy si krzyki, eby
Ballerstedt ustpi miejsca na mwnicy Hitlerowi. Kto zgasi wiato, eby
zapobiec awanturze, ale ciemnoci tylko wzmogy zamieszanie. Kiedy
ponownie zapalono wiato, siepacze z SA wbiegli na scen i otoczyli
Ballerstedta. Pobili go i zrzucili z podium.
Podczas dochodzenia w sprawie burdy Hitler nie okaza adnej skruchy.
Wszystko odbyo si w porzdku powtarza z uporem. Uzyskalimy to,
czego chcielimy. Ballerstedt nie zabra gosu46. Nie skoczyo si na
policyjnym ledztwie. Hitler i Esser zostali poinformowani, e stan przed
sdem pod zarzutem zakcania porzdku publicznego. Rychy proces jedynie
pogbi akty przemocy, do ktrych doszo wieczorem 4 listopada, podczas
mowy Hitlera w monachijskim Hofbruhaus. Kiedy za pitnacie sma Hitler
wszed na podium, na sali znajdowao si ponad osiemset osb. Kobietom
kazano zaj miejsca z przodu, jak najdalej od drzwi. Ostrzeenie nie
odstraszyo Magdaleny Schweyer, wacicielki sklepu owocowo-warzywnego
naprzeciwko domu Hitlera i jego wiernej zwolenniczki. Byam zbyt
podekscytowana, eby si ba. Wiedziaam, e dojdzie do rozruchw, bo
czerwoni zajmowali poow sali. Faktycznie, wrogo nastawieni robotnicy
z fabryk Maffei, Isaria Zhlerwerke i innych mieli znaczn przewag liczebn.
Co wicej, partia przestaa si cieszy potajemn ochron bawarskiego rzdu,
od czasu gdy premier von Kahr zosta zmuszony do rezygnacji na rzecz
bardziej umiarkowanego polityka.

Kiedy Hitler zorientowa si, e socjaldemokraci przyszli wczeniej i zajli

wikszo miejsc, kaza zamkn drzwi. Pniej wezwa do siebie ochron SA
nie mieli nawet pidziesiciu ludzi i oznajmi, e maj okazj dowie
wiernoci ruchowi. aden z nas nie opuci tej sali, chyba e wynios go
martwego. Mieli zaatakowa na pierwszy sygna przemocy, zgodnie z zasad,
e najlepsz obron jest dobry atak. W odpowiedzi rozlego si potrjne heil,
ktre zabrzmiao twardziej i bardziej szorstko ni zwykle. Wyidealizowana
relacja Hitlera znajduje odzwierciedlenie we wspomnieniach jego
zwolennikw, ktrzy ujrzeli go dokadnie takim, jakim siebie postrzega: jako
czowieka z okopw, ma ze stali, ktry przywrci ojczynie dawn cze
i chwa.
Gdy Hitler ruszy w kierunku mwnicy, robotnicy zaczli miota groby.
Hitler ich zignorowa, przepychajc si naprzd. Hermann Esser zaj miejsce
za stoem, wzywajc obecnych do zachowania spokoju. Po chwili zeskoczy na
podog, a Hitler zaj jego miejsce. Pocztkowo z sali dobiegao buczenie, ale
nawet ci, ktrzy przyszli, eby go wygwizda, przez ponad godzin suchali
argumentw bez przerywania. Jednak przeciwnicy czekali tylko na
odpowiedni chwil, oprniajc kolejne kufle piwa i gromadzc pod stoami
puste naczynia jako amunicj.
Nagle kto z sali przerwa Hitlerowi, a ten odkrzykn co w odpowiedzi. Na
sali rozlegy si pojedyncze gniewne okrzyki. Kto wskoczy na krzeso
i wrzasn: Freiheit! (Wolno!). W kierunku Hitlera polecia kufel, po nim
kolejne. Pochylcie si!, krzyknli modzi dyurni do kobiet w pierwszych
rzdach. Frau Schweyer posuchaa. Nie syszaam niczego oprcz krzykw,
brzku pkajcych kufli, tupotu i szamotaniny, padajcych cikich dbowych
stow i trzasku drewnianych krzese. Na sali rozptaa si regularna bitwa.
Zaciekawiona, podniosa gow i ujrzaa, e Hitler nadal stoi na stole mimo
gradu cikich kufli przelatujcych obok jego gowy. Nieliczny oddzia SA
walczy tak zaarcie, e w p godziny wrg zosta zepchnity na schody. Sala
z potrzaskanymi krzesami, stoami i kuflami piwa wygldaa tak, jakby
wybucha w niej bomba. W kocu ponad pobojowiskiem rozleg si gos
Hermanna Essera: Spotkanie trwa nadal! Udzielam gosu mwcy!47.
Hitler podj przerwan mow, gdy poranionych czonkw jego oddziaw
szturmowych opatrywano i wyprowadzano z sali. Kiedy skoczy, rozlega si
burza oklaskw, a chwil pniej pojawi si podekscytowany funkcjonariusz
policji i wykrzykn: Rozwizuj spotkanie!.

5
Burda w Hofbruhaus stanowia dla Hitlera dowd, e na sukces moe
liczy jedynie ten, kto nie zawaha si uy siy. Zwycistwo odniesione tamtej
nocy zyskao jemu i NSDAP duy rozgos. Jednak wzrostowi liczebnoci partii

towarzyszyy dania bardziej statecznych obywateli, by pooy kres

barbarzyskim zachowaniom. Take nowy bawarski rzd chcia pohamowa
Hitlera, ale potrzebowa bardziej wyranej prowokacji. Wydano mu
pozwolenie na bro, co miao stanowi gest dobrej woli.
Pokaz siy urzdzony przez Hitlera by objawem nacjonalistycznych uczu
i volkistowskich sentymentw narastajcych w Niemczech. Kilka miesicy
wczeniej, gdy Niemcy odrzuciy dania aliantw domagajcych si
zwikszonych reparacji wojennych, francuskie i belgijskie oddziay w ramach
sankcji zajy Duisburg i Dsseldorf. Dwa miesice pniej alianci postawili
ultimatum,
dajc
wypacania dwch
miliardw rocznie
wraz
z dwudziestoma picioma procentami wartoci caego niemieckiego eksportu.
daniom towarzyszya groba zajcia caego Zagbia Ruhry.
Umiarkowanie konserwatywni politycy zrezygnowali z udziau
w gabinecie, ale Partia Centrum, ktra w tym czasie kontrolowaa rzd,
podporzdkowaa si daniom Sprzymierzonych. Kapitulacja doprowadzia
do furii takich nacjonalistw jak Hitler i wyzwolia cay acuch aktw
przemocy, m.in. zabjstwo Matthiasa Erzbergera, nie tylko przywdcy
Niemieckiej Partii Centrum, ale kryminalisty, ktry zoy podpis pod
zawieszeniem broni. Wielu Niemcw nawoujcych do przywrcenia adu
i porzdku okrzykno zabjcw bohaterami.
Pod koniec 1921 roku nacjonalici mieli nowy powd do gniewu, gdy Liga
Narodw ogosia, e Polska otrzyma cz Grnego lska, gdzie znajdoway
si cztery pite kopal i przemysu cikiego. Zima, staa deflacja marki oraz
trudnoci gospodarcze pogbiy niezadowolenie Niemcw. W wielkanocn
niedziel 1922 roku atmosfer przemocy wzmg zdumiewajcy zwrot
ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua w stron Wschodu.
Rathenau podpisa w Rapallo traktat ze Zwizkiem Radzieckim. Wrogowie
bolszewikw, tacy jak Hitler, byli rozsierdzeni, nie zdajc sobie sprawy
z korzyci sojuszu dla sprawy odrodzenia Niemiec. Ignorowali fakt, e
przeamanie politycznej izolacji kraju stanowio potny cios wymierzony
Zachodowi.
Niemcy i Rosja zgodziy si wznowi stosunki dyplomatyczne,
zrezygnowa ze wzajemnych reparacji i przywrci handel. Strony
zobowizay si nie zawiera umw gospodarczych majcych wpyw na
sytuacj drugiej bez wczeniejszego skonsultowania si z ni w tej sprawie.
Rosja potrzebowaa nowoczesnych technologii, a Niemcy byy zdecydowane
obej restrykcyjne klauzule wojskowe traktatu wersalskiego bez wzbudzania
podejrze Midzynarodowej Komisji Kontroli dziaajcej na ich terytorium.
Lenin zwrci si ju do Niemiec o pomoc w reorganizacji Armii Czerwonej.
Genera Hans von Seeckt, dowdca Reichswehry, chtnie si na to zgodzi
i wojskowi dwch potg nawizali bliski kontakt. Mae niemieckie oddziay
zaczy szkoli Rosjan, jednoczenie zdobywajc dowiadczenie w uyciu
nowej broni.

Krytycy Rathenaua nie potrafili oceni penego zakresu i wpywu tej

wsppracy. Cho traktat z Rapallo dostarczy mocnego impulsu ponownemu
uzbrojeniu Niemiec, ci, ktrzy pragnli silnej armii, nazwali go czerwonym za
bratanie si z Sowietami. Bya to jedna z wielu czarnych plam na czowieku,
ktry niezasuenie sta si symbolem poddania Zachodowi tylko dlatego, e
czu si zobowizany realizowa uciliwe ekonomicznie warunki traktatu
wersalskiego. Co wicej, by zamonym ydem oskaranym przez nazistw
o udzia w tajnym spisku majcym doprowadzi do ydowskiej dominacji nad
wiatem. 4 lipca ten utalentowany patriota zosta zamordowany w icie
gangsterskim stylu przez dwch byych czonkw Freikorpsu.
Dziwnym trafem tego samego dnia aresztowano dwch bawarskich
dziaaczy budzcych najwikszy postrach. Hitler ktry powiedzia swoim
zwolennikom: Dwa tysice lat temu tum w Jerozolimie tak samo wywlk
czowieka na stracenie48 zosta osadzony w wizieniu Stadelheim za
podeganie do zamieszek. Stranik zaprowadzi go do celi z wasn toalet,
uprzejmie przypominajc, e w tej kwaterze siedziay inne znakomitoci,
m.in. bawarski dramaturg Ludwig Thoma i inny rewolucjonista Kurt Eisner.
Hitler nie by szczeglnie uradowany wiadomoci o zabjstwie Rathenaua.
Jednostkowe akty zemsty uwaa za pozbawione znaczenia, a ostatnie
wydarzenie stao si dla niego gwnie lekcj bezpieczestwa. Od tej pory
w jego samochodach montowano z tyu szperacz, by olepi kierowc
cigajcego pojazd49.
W rezultacie zabjstwa rzd weimarski popiesznie uchwali Dekret
o obronie Republiki drakoskie prawo majce powstrzyma radykalnych
prawicowych terrorystw. Bawarscy nacjonalici wszelkiej maci zareagowali
gwatownym sprzeciwem. Hitler trafi do Stadelheim w kulminacyjnym
momencie niepokojw. Opuszczenie penego zawirowa wiata polityki
skonio go do ponownej oceny wasnych pogldw. Niemal piciomiesiczny
pobyt w wizieniu pozwoli mu czyta i myle, co ugruntowao jego
obsesyjn nienawi i strach przed ydami oraz nadao bardziej zwart
i polemiczn form jego pogldom. Nie traci czasu na przyczanie si do
atakw na dekret o obronie Republiki i w dniu uwolnienia wygosi jedn
z najbardziej citych mw w swoje karierze. Cho rzekomym tematem
przemwienia Wolne pastwo albo zniewolenie miao by nowe prawo,
w istocie by to miertelny atak na ydw i ich podstpny plan objcia rzdw
nad wiatem. Nigdy wczeniej Hitler nie przedstawi swoich myli w rwnie
dramatyczny sposb ani nie wskaza rwnie racjonalnego wyjanienia, jak
i dlaczego ydzi zdobyli swoj wadz.
W caej Europie, tumaczy podatnym suchaczom zgromadzonym
w Brgerbrukeller, toczy si zaarty konflikt ideaw nacjonalistycznych
i volkistowskich z ideaami internacjonalistycznego ydostwa. To ydzi
stworzyli socjaldemokracj i komunizm. To ydzi kontrolowali gied i ruch
zwizkowy. W tym momencie Hitler wzruszy ramionami, udajc yda

i wywoujc miech zebranych. yd to niszczyciel, rabu i wyzyskiwacz. Co

wicej, bolszewicki judaizm szykowa si do decydujcej rozprawy i stawia
sobie dwa cele: Uczyni nard bezbronnym militarnie i duchowo22*. Aby
zrealizowa ten cel, ydzi musz zaoy kaganiec ludziom, ktrzy protestuj.
To stwierdzenie, ktre pado po trwajcym godzin demaskowaniu
ydowskiego zagroenia, doprowadzio Hitlera do gwnego tematu. Wiemy,
e tak zwany dekret o obronie Republiki, ktry ogoszono w Berlinie, jest
wycznie zakneblowaniem ust wszelkiej krytyce. Ale narodowi socjalici nie
dadz si uciszy. Po tych sowach otwarcie wezwa do fizycznej przemocy.
Zanim skocz, chciabym poprosi o co tych spord was, ktrzy s modzi.
Uczyni to z wyjtkowego powodu. Stare partie ucz modzie gadania, my
wolimy uczy j uywania siy. Mody czowiek, ktry nie potrafi odnale
miejsca, gdzie rozstrzyga si los jego narodu, a studiuje filozofi i w takich
czasach jak nasze chowa si za ksikami albo siedzi w domu przy kominku,
nie jest prawdziwym niemieckim modziecem! Wzywam was! Wstpcie do
naszych oddziaw szturmowych!.
Ostrzeg, e przypadnie im nieatwy los: wygraj albo strac wszystko.
Ten, ktry dzisiaj walczy u naszego boku, nie moe mie nadziei na wielki
zysk bardziej pewne jest to, e skoczy w wizieniu. Ten, ktry chce by
przywdc w naszych czasach, musi by idealist, choby dlatego, e prowadzi
tych, przeciwko ktrym sprzysigo si wszystko. Wezwa suchaczy do
powicenia i pielgnowania ideaw, wprawiajc ich w stan najwyszego
uniesienia51.
Przez dwa tygodnie Hitler wystpowa przeciwko nowemu prawu
i 16 sierpnia zabra gos jako gwny mwca podczas masowej demonstracji
na Knigsplatz. W wiecu zorganizowanym przez Zjednoczone Ligi
Ojczyniane miao wzi udzia kade patriotyczne stowarzyszenie
w Monachium, by wsplnie zaprotestowa przeciwko dekretowi rzdu
weimarskiego. Przed przybyciem Hitlera i jego grupy wrd zebranych
panowa niewielki entuzjazm. Nagle rozlegy si dwiki marsza granego
przed dwie orkiestry dte i oczom zebranych ukazali si maszerujcy
mczyni z opaskami ze swastyk. Sze kolumn nioso pitnacie
sztandarw narodowych socjalistw. W cigu zaledwie kilku minut cay plac
wypenio okoo pidziesiciu tysicy podekscytowanych, penych
oczekiwania ludzi.
Kiedy Adolf Hitler wszed na podium, dosta niewielkie brawa. Sta chwil
w milczeniu. Pniej zacz mwi, pocztkowo cicho i przymilnie
wspomina Kurt Ldecke, arliwy nacjonalista, ktry pierwszy raz ujrza
Hitlera. Wkrtce jego gos urs do szorstkiego krzyku, ktry wywoywa
niezwykle intensywne doznania. Wydawa si kolejnym fanatykiem
gron, a jednoczenie aosn postaci o maych doniach i przenikliwych,
stalowobkitnych oczach, ale zanim Ldecke zdy si zorientowa, uleg
jego czarowi. Niczym zahipnotyzowany nagle ujrza, jak fanatyk przeradza

si w bohatera patriot, kolejnego Lutra. Jego wezwanie skierowane do

niemieckich mczyzn przypominao wezwanie do broni, a ewangelia, ktr
gosi, najwitsz prawd. Hitler pozyska kolejnego bezkrytycznego
wyznawc52.
Wieczorem Ldecke usysza Hitlera ponownie, tym razem w Zirkus
Krone. Usysza i ponownie skamienia z wraenia. Po mowie przedstawiono
go potarganemu i spoconemu mwcy. Na ramionach mia niedbale
narzucony brudny trencz, ale Ldecke widzia jedynie czowieka
z charakterem i odwag. Nastpnego dnia odda si bez zastrzee Hitlerowi
i jego sprawie. Rozmawiali ponad cztery godziny, a pniej uroczycie
ucisnli sobie donie. Oddaem mu dusz.

6
Ze sporw wok dekretu o obronie Republiki i pogbiajcego si rozziewu
midzy Weimarem i Bawari zrodziy si plany kolejnego zamachu stanu.
Jego pomysodawc by szerzej nieznany urzdnik monachijskiego
Ministerstwa Zdrowia Publicznego, doktor Otto Pittinger, ktry planowa
obali bawarski rzd za pomoc NSDAP i innych organizacji
nacjonalistycznych, zastpujc go dyktatorskimi rzdami premiera von
Kahra.
Nowy zwolennik Hitlera, Kurt Ldecke, otrzyma zadanie przekazania
ostatnich polece potencjalnym wspspiskowcom z rejonu Berlina.
Przemierza pnocne Niemcy, wyobraajc sobie, e jest niemieckim
Paulem Reverem, budzcym nacjonalistw ze snu, dopki nie usysza, e
w Bawarii do niczego nie doszo. Pod koniec wrzenia 1922 roku wrci
pocigiem do Monachium i z miejsca pojecha do kwatery gwnej Pittingera,
ktr ten wanie opuszcza. To ma by zamach stanu?!, zawoa
oskarycielsko Ldecke. Pittinger, wygldajcy wyniole w swoich
okularach, zignorowa go i odjecha mercedesem na wakacje w Alpach.
Zamach stanu zakoczy si fiaskiem. Tylko narodowi socjalici byli gotowi do
marszu, a ich przywdca musia si ukrywa.
Ldecke odnalaz Hitlera w ndznym pokoiku na poddaszu. Za jedynych
towarzyszy mia duego psa i ochroniarza Grafa. Byem gotowy! Moi ludzie
te! oznajmi gniewnie Ldeckemu. Od tej pory bd dziaa sam. Zrobi to,
nawet jeli nie pjdzie za nim ani jedna dusza. Nigdy wicej Pittingerw
i towarzystw ojczynianych! Jedna partia! Tylko jedna! Ci panowie, hrabiowie
i generaowie, niczego nie zrobi. Ja tego dokonam. Ja sam53.
Kilka miesicy wczeniej Hitler wyzna Arthurowi Mllerowi van den
Bruckowi, ktry pisa ksik Das Dritte Reich (Trzecia Rzesza): Masz
wszystko, czego mnie brakuje. Stworzye duchowe ramy dla odbudowy
Niemiec. Ja jestem tylko doboszem, ktry gromadzi masy. Poczmy nasze

siy. Wyobraajc sobie nacjonalistyczne, socjalistyczne i korporacyjne

pastwo, Mller odmwi. Ten czowiek nigdy tego nie zrozumie powiedzia
pniej koledze. Wolabym raczej popeni samobjstwo, ni widzie go
u wadzy54.
Wnioski wycignite z upokarzajcego puczu Pittingera przekonay
Hitlera, e musi dziaa samotnie jako Fhrer. Pomys ten wzbudzi zachwyt
Ldeckego. Zasugerowa, eby partia naladowaa sposb postpowania
Benita Mussoliniego, ktry dy do przejcia wadzy we Woszech. Jego ruch
faszystowski by nacjonalistyczny, socjalistyczny i antybolszewicki. Czarne
koszule Benita niedawno zajy Rawenn i inne miasta. Ldecke zgosi si, e
na ochotnika pojedzie do Woch jako przedstawiciel Hitlera, by przekona si,
czy Mussolini moe si okaza cennym sprzymierzecem.
W Mediolanie Il Duce wspaniaomylnie przyj Ldeckego, cho nigdy
wczeniej nie sysza o Hitlerze. Zgodzi si z opini Hitlera na temat traktatu
wersalskiego i midzynarodowej finansjery, ale wyrazi si wymijajco
o rodkach, ktre naley podj przeciwko ydom. Na Ldeckem najwiksze
wraenie zrobia ogromna pewno Mussoliniego, kiedy spyta go, czy uyje
siy, jeli woski rzd odrzuci jego dania. My bdziemy pastwem
oznajmi niczym krl bo taka jest nasza wola55.
Ldecke zoy Hitlerowi entuzjastyczny raport. Jego zdaniem Mussolini
w cigu kilku miesicy przejmie wadz we Woszech. Potwierdzi rwnie
istnienie duej zbienoci midzy woskimi faszystami a niemieckimi
narodowymi socjalistami. Jedni i drudzy to arliwi patrioci wrogo nastawieni
do marksizmu i systemu parlamentarnego, oddani stworzeniu zupenie
nowego porzdku. Take przywdcy obu ruchw byli do siebie podobni. Obaj
wywodzili si z ludu i byli weteranami wojennymi.
Hitlera zainteresowao szczeglnie uycie przez Mussoliniego brutalnej siy
w celu przejcia wadzy politycznej. W jego oczach pojawia si zaduma
wspomina Ldecke kiedy usysza, jak oddziay czarnych koszul wkraczay
do zbolszewizowanych miast i bray je w posiadanie, gdy garnizony wojskowe
zachowyway yczliw bezstronno lub, w niektrych przypadkach,
przyczay si do faszystw56. To dowodzio, czego mona dokona, jeli si
ma odwag.
Zainspirowany sukcesem Mussoliniego i podbudowany rosncym
poparciem w Bawarii, Hitler postanowi urzdzi pokaz siy najbliszej jesieni.
Wybra Koburg, pnocnobawarskie miasto, lece ponad dwiecie
pidziesit kilometrw na pnoc od Monachium. Okazj sta si Dzie
Niemiec obchody zorganizowane przez grup towarzystw volkistowskich.
Gomi honorowymi mieli by wielki ksi i ksina Koburga. Oboje nie kryli
swoich nacjonalistycznych przekona, a ksina bya krewn bugarskiego
cara.
Hitler zosta poproszony o przybycie z pewn obstaw. Po swojemu
interpretujc zaproszenie, w sobotni ranek 14 padziernika 1922 roku

wyruszy z Monachium specjalnym pocigiem w towarzystwie szeciuset

bojwkarzy z SA, ktrych wielu pokryo koszty z wasnej kieszeni. Oddziay
szturmowe, zaopatrzone w dwudniowe racje ywnoci, w odwitnym
nastroju adoway si do specjalnego pocigu przy dwikach
czterdziestodwuosobowej orkiestry dtej.
Bardziej przypominao to wesoe przyjcie ni partyjny wyjazd i nawet
w przedziale Hitlera panowaa witeczna atmosfera. Jechao z nim siedmiu
mczyzn stanowicych mzg i minie wewntrznego krgu partii: byy
sierant (Max Amann), zapanik (Graf), handlarz koni i dawny wykidajo
(Christian Weber), autor pamfletw i byy komunista (Esser), architekt
(Rosenberg), pisarz (Eckart) oraz samozwaczy wyrafinowany wiatowiec
(Ldecke). Ostatni z wymienionych najbardziej interesowa si ywioowym
Eckartem, ktry przymiewa wszystkich dowcipem i zdrowym rozsdkiem,
oraz Rosenbergiem, przypominajcym bry lodu, ktry spoglda na niego
jasnymi, pozbawionymi wyrazu oczami, jakby by nieobecny.
Pocig zatrzyma si na p godziny w Norymberdze, eby zabra
kolejnych zwolennikw. Ponownie rykna orkiestra, a mczyni krzyczeli
i wychylali si przez okna, machajc flagami ze swastyk. Zaciekawieni
przechodnie przystawali, eby sprawdzi, jaki cyrkowy pocig przyjecha.
ydzi w innym zatrzymanym pocigu wymiewali flagi ze swastyk, dopki
Juliusz Schreck, pniejszy szofer Hitlera, nie skoczy midzy nich i nie zacz
ich okada.
Kiedy pocig wjecha na dworzec w Koburgu, znajdowao si w nim
omiuset czonkw oddziaw szturmowych. Hitler wysiad na peron z ponur
min. Wybra Koburg na pole bitwy z powodu przewagi socjalistw
i komunistw. Mia zamiar pj za przykadem Mussoliniego i wykurzy ich
z wasnej fortecy. Mieszkacy Koburga, Bawarczycy od zaledwie dwch lat,
byli zaskoczeni haaliw gromad, ktra wyskoczya na peron za Hitlerem,
z du orkiestr dt i czerwonymi sztandarami. Orkiestra zagraa tusz
i oddziay SA wmaszeroway do miasta z icie wojskow dyscyplin.
W wagonie byo take omiu krzepkich Bawarczykw w skrzanych szortach,
z kijami alpejskimi. Za szeregiem mczyzn nioscych due czerwono-czarne
flagi szed Hitler i jego siedmioosobowa wita, a dalej omiuset ludzi
uzbrojonych w gumowe paki i noe. Niektrzy mieli na sobie przerobione
szare mundury polowe, inni zaoyli odwitne ubrania, ale wszyscy mieli
opask ze swastyk na lewym ramieniu. Sam Hitler stanowi ucielenienie
zwykego czowieka, w trenczu przepasanym paskiem, mikkim kapeluszu
i miesznych butach sigajcych do p ydki.
Masa robotnikw napieraa z obu stron, krzyczc: Mordercy! Bandyci!
Rabusie! Kryminalici!. Narodowi socjalici ignorowali epitety, ani razu nie
mylc kroku. Lokalna policja skierowaa maszerujcych do Hofbruhaus
w centrum miasta, a nastpnie zamkna bramy, ale Hitler nalega, eby
rozmieci swoich ludzi na strzelnicy. Przy dwikach werbli oddziay

szturmowe wrciy przez wrog cib i skieroway si w stron przedmie.

Kiedy w ich kierunku poleciay kamienie, Hitler skin pejczem. Jego ludzie
ruszyli na napastnikw z pakami. Tum si cofn, a oddziay szturmowe
pomaszeroway dalej, kroczc dumnie jak onierze po pierwszej zwyciskiej
bitwie. Wrd najbardziej dumnych by bon vivant Ldecke, ktry cieszy si,
e zosta w kocu zaakceptowany przez szeregowych czonkw. Widzc, e
czowiek moe si bi rwnie dzielnie w angielskim garniturze, co byle jakim
ubraniu, przebaczyli mi mojego krawca57.
Nastpnego ranka, w niedziel, zwolennicy lewicy zorganizowali masow
demonstracj, eby wyrzuci nazistw. Dziesi tysicy protestujcych
miao si zebra na placu, ale sia sprzeciwu tylko zachcia Hitlera do oporu.
Zdecydowany rozprawi si na dobre z czerwonym zagroeniem, rozkaza
oddziaom SA, ktre w midzyczasie urosy do tysica piciuset ludzi, ruszy
na zamek w Koburgu. W poudnie oddziay szturmowe z Hitlerem na czele
wmaszeroway do centrum miasta, ale na placu byo tylko kilkuset
demonstrantw. Poprzedniego dnia ludzie stali na chodnikach, przypatrujc
si z milczc dezaprobat maszerujcym oddziaom SA. Dzi setki cesarskich
flag zwisao z okien, a przyjazne tumy stay na trasie przemarszu kolumny,
pozdrawiajc narodowych socjalistw. W ten sposb skoczya si dominacja
czerwonych na ulicach i w alejach Koburga. To typowe dla waszego
buruazyjnego wiata rzuci Hitler jednemu z maszerujcych u jego boku.
Tchrze w chwili zagroenia, pyszaki, gdy zagroenie minie58.
Koburg dowid Hitlerowi, e on i jego SA mog naladowa Mussoliniego.
Niecae dwa tygodnie pniej Mussolini da mu kolejny przykad.
28 padziernika czarne koszule Il Duce wmaszeroway do Rzymu (on sam
wjecha do niego pocigiem) i Mussolini przej wadz we Woszech59.
Cztery dni pniej Esser, w swojej typowej roli zapowiadajcego Fhrera,
podczas bankietu w sali Hofbruhaus dramatycznie oznajmi: Niemiecki
Mussolini nazywa si Hitler!.

Rozdzia 5
BARDZO ROZSDNY, CHOCIA FANATYK
(19221923)

1
Do 1922 roku Hitler zdy si otoczy rnorodn grup zwolennikw ze
wszystkich klas spoecznych, z caego spektrum rodowisk i zawodw. czy
ich nacjonalizm i strach przed marksizmem. Byo wrd nich dwch lotnikw:
Hermann Gring, as lotniczy i ostatni dowdca synnego Latajcego Cyrku
Richthofena, oraz Rudolf Hess, ktry rozpocz wojn jako oficer piechoty
w puku Hitlera, a zakoczy j jako pilot. Chocia obaj ywili przekonanie, e
Hitler jest przyszoci Niemiec, i pochodzili z zamonych domw, rnili si
uderzajco wygldem, charakterem i temperamentem.
Gring by pogodnym ekstrawertykiem skonnym do teatralnych gestw,
atwo zyskujcym przyjaci i niemal zawsze dominujcym. Jego ojciec
pracowa jako sdzia okrgowy, zanim przyj od Bismarcka nominacj na
stanowisko komisarza Rzeszy w Niemieckiej Afryce Poudniowo-Zachodniej.
Dwukrotnie onaty, mia omioro dzieci. Hermann, drugi od koca, nie
przykada si do nauki i marzy, eby si przysuy ojczynie na polu walki.
Dziki znajomociom ojca chrzestnego zosta przyjty do Krlewskiej Pruskiej
Akademii Kadetw. Wyrni si na wojnie, a po odniesieniu dwudziestego
zwycistwa w pojedynku powietrznym zdoby najwysze wojskowe
odznaczenie, order Pour le Mrite. Po ogoszeniu zawieszenia broni podj
prac w szwedzkich liniach lotniczych i nawiza romans z matk, Carin von
Kantzow, ktrej ojciec pochodzi ze szwedzkiej szlachty, a matka z rodziny
irlandzkich piwowarw. Pobrali si, gdy tylko Carin dostaa rozwd.
Gring mg prowadzi wzgldnie wygodne ycie w Szwecji, ale czu
potrzeb powrotu do Niemiec, eby pomc w zmazaniu haby traktatu
wersalskiego wstydu poraki, jak by korytarz biegncy przez samo serce
Prus1. Zapisa si na Uniwersytet Monachijski, by studiowa histori i nauki
polityczne, ale bardziej interesowaa go bieca polityka, wic prbowa
zaoy wasn parti weteranw wojennych. Pamitam spotkanie, podczas
ktrego dyskutowali o zapewnieniu posikw i noclegw dla oficerw
weteranw. Idioci! powiedziaem. Mylicie, e prawdziwy oficer nie
znajdzie sobie ka, nawet jeli miaaby w nim spa adna blondynka? Do
licha, s przecie waniejsze sprawy!. Kto si wkurzy, wic zdzieliem go
w eb. Oczywicie spotkanie zakoczyo si oglnym zamieszaniem. I tak

upady jego marzenia o odegraniu roli rewolucyjnego przywdcy. Dopiero

jesieni 1922 roku podczas masowego wiecu znalaz kogo, za kim warto byo
pody. W trakcie zgromadzenia na Knigsplatz demonstrowano przeciwko
daniu aliantw, ktrzy domagali si wydania rzekomych zbrodniarzy
wojennych. Na podium stawali przedstawiciele rnych partii politycznych.
Nagle tum zacz skandowa: Hitler!. Tak si przypadkiem zoyo, e
wspomniany sta obok Gringa i Carin, ktrzy pobrali si kilka miesicy
wczeniej. Mimochodem podsuchali, jak mwi, e nie zamierza przemawia
do tych potulnych buruazyjnych baranw. Mczyzna w trenczu
przepasanym paskiem musia zrobi wraenie na Gringu, gdy poszed na
spotkanie partyjne w Caf Neumann. Usiadem sobie dyskretnie w tylnej
czci sali. Pamitam, e by tam Rosenberg. Hitler wyjani, dlaczego
wwczas nie zabra gosu. aden Francuz nie zawali nocy z powodu takiego
pustego gadania, powiedzia. Trzeba poprze groby bagnetami. Wanie to
pragnem usysze. Hitler chcia stworzy parti, ktra uczyni Niemcy
silnymi i zmiecie w py traktat wersalski. To partia dla mnie pomylaem
sobie do diaba z Wersalem! Precz z nim! Jestem podobnego zdania!.
Do kwatery gwnej partii zaczli napywa kandydaci. Pojawienie si
w lichym biurze takiego bohatera wojennego jak Gring musiao wywoa
spore zamieszanie. W kadym razie wspomina pniej kto powiedzia,
e Hitler chciaby si ze mn niezwocznie zobaczy. Hitlerowi wystarczy
jeden rzut oka na Gringa. Oto mia przed sob doskonaego przedstawiciela
rasy nordyckiej: byszczce niebieskie oczy, proste rysy i jasnorowa
karnacja. Powiedzia, e to zrzdzenie losu, i do niego przyszedem, bo
wanie szuka kogo, kto obejmie dowdztwo SA. Uzgodnili, e ogosz t
wiadomo za miesic, ale Gring natychmiast przystpi do wojskowego
szkolenia oddziaw szturmowych. Wojsko! Ogosz wiatu, e SA to
wojsko!2.
Gring mg wyglda na idealnego Niemca, ale nie by rasist jak Hitler,
mia nawet paru ydowskich przyjaci. Zapisa si do NSDAP nie z powodu
ideologii, ale dlatego, e narodowi socjalici wzywali do rewolucji. Inne partie
dokonyway rewolucji, wic pomylaem, e si do takiej zapisz!3. Jako
czowiek czynu odczuwa naturaln sympati do organizacji kadcej duy
nacisk na dziaanie i by dokadnie tak postaci, jakiej Hitler wwczas
potrzebowa. Mia bezcenne kontakty wrd junkrw i oficerw oraz
czonkw towarzyskiej elity, na dodatek mona byo si nim pochwali
podczas spotka i parad. Nie mia te zbyt wielu skrupuw, jeli przy okazji
naleao rozwali par bw.
W porwnaniu z Gringiem Rudolf Hess wydawa si postaci szar
i bezbarwn. Urodzony w egipskiej Aleksandrii, by synem zamonego
hurtownika i eksportera, ktry namwi go, eby wszed do rodzinnego
interesu, cho Rudolf marzy o karierze naukowej. Uczy si w szkole
z internatem w Bad Godesbergu, a potem wstpi do szwajcarskiej cole

Suprieure du Commerce. Studia przerwaa wojna, a gdy dobiega koca,

kariera biznesmena przestaa mu odpowiada. Podobnie jak Gring, wstpi
na Uniwersytet Monachijski i studiowa histori, ekonomi i geopolityk. On
te czu si zdradzony przez listopadowych kryminalistw, ale zamiast
przeprowadza wasn rewolucj, zapisa si do Towarzystwa Thule. Bra
udzia w demonstracjach, przemawia na rogach ulic (mimo bolesnego
zaenowania) i jako czonek oddziau Freikorpsu pomg obali rzdy reimu
rad w Bawarii.
On rwnie szuka przywdcy. Otrzyma nagrod uniwersyteck za esej
zatytuowany Jakimi cechami musi si odznacza czowiek, ktry wzniesie
Niemcy na dawne wyyny. Napisa, e powinien by dyktatorem
niewahajcym si siga po slogany, uliczne parady i demagogi. Musi by
czowiekiem z ludu, a jednoczenie nie mie nic wsplnego z masami. Jak
kady wielki czowiek powinien by osobowoci, nie wzdraga si przed
rozlewem krwi, gdy wielkie pytania zawsze rozstrzyga si krwi i elazem.
Aby osign swj cel, musi by gotw zdepta najbliszych przyjaci,
wymierza prawo z bezwzgldn surowoci, a jednoczenie obchodzi si
z ludmi i narodami z wyczuciem. Gdyby zasza potrzeba, powinien je
zdepta wojskowymi buciorami4.
Hess odnalaz swj idea w Hitlerze i przez ponad rok suy mu jako
powiernik i zaufany pomocnik. Jednoczenie dochowywa lojalnoci
czowiekowi, ktry polubi ydwk. Genera Karl Haushofer wrci do
Niemiec w 1911 roku, po trzech latach spdzonych w Japonii, gdzie pracowa
jako attach wojskowy. Haushofer mwi pynnie po japosku i by ywo
zainteresowany problematyk Azji. Uwaa, e istnienie narodu zaley od
przestrzeni, nad ktr sprawuje on kontrol. Wojna wiatowa, zdaniem
Haushofera, dowioda tej teorii. Otoczone i zduszone Niemcy doznay
upokarzajcej poraki, gdy brakowao im Lebensraum (przestrzeni yciowej).
Po zawieszeniu broni podj prac jako profesor geopolityki na Uniwersytecie
Monachijskim, uczc studentw, e przetrwanie narodu zaley od jego
samowystarczalnoci. Aby j osign, Niemcy potrzeboway nie tylko
autarchii (niezalenej i samowystarczalnej gospodarki narodowej), ale
Lebensraum. Hess by oczarowany profesorem Haushoferem niemal tak jak
Hitlerem i mia nadziej pozna ich ze sob. Jedyn przeszkod stanowia Frau
Haushofer, ktrej ojciec by ydowskim kupcem. Trzeba doda, e cho Hess
przyjmowa liter rasistowskiej doktryny, pozosta sentymentalnym
czowiekiem oddanym pani Haushofer rwnie silnie, jak profesorowi.
Rudolf Hess by z natury niemiay, skromny i niepewny siebie. Chocia
dzielnie walczy na wojnie i na ulicach, a w jego nagrodzonym eseju stale
powraca motyw przemocy, nie by czowiekiem dnym krwi. Wola ksiki
i muzyk, ale nigdy nie uchyla si przed potyczkami w piwiarniach i zaskarbi
sobie sympati Hitlera mnym wystpieniem podczas krwawej jatki
w Hofbruhaus. Kwadratowa twarz, krzaczaste czarne brwi i zacinite wargi

sprawiay, e wyglda na czowieka gotowego rozdepta najbliszych

przyjaci. Jednak dopiero, gdy si umiechn, ujawniaa si jego prawdziwa
natura pomysowego idealisty o wystajcych zbach. Ilse Hess, wwczas
jeszcze Ilse Prhl, wspominaa, e rzadko si umiecha, nie pali i gardzi
alkoholem, a po przegranej wojnie nie mia cierpliwoci do modych ludzi
lubicych taniec i ycie towarzyskie. Stanowi zagadk dla wszystkich prcz
najbliszych i idealnie nadawa si na wyznawc. Zbyt niemiay i pozbawiony
ambicji, by gotw pj tam, gdzie poprowadzi go Hitler.
Innym bezkrytycznym zwolennikiem by Juliusz Streicher. Podczas gdy
Hess i Gring wlekli si daleko za mistrzem w kwestii antysemityzmu,
Streicher przewysza Hitlera zjadliwoci jzyka. Korpulentny, prymitywny
jegomo o wydatnej ysinie i pospolitych rysach twarzy, promieniowa
ywioow energi. Mia ogromny apetyt przy stole i w ku. Potrafi by
zwodniczo jowialny i zuchwale brutalny, bez wysiku przechodzc od
ckliwego sentymentalizmu do bezwzgldnoci. Podobnie jak Hitler, rzadko
pokazywa si publicznie bez pejcza, ale podczas gdy ten pierwszy zwiesza go
z nadgarstka niczym smycz, Streicher wymachiwa nim jak orem.
W czasach modoci cigle si wczy z miejsca na miejsce, z plecakiem
penym antysemickich ksiek i broszur5. Jego przemwienia byy pene
sadystycznych obrazw, lubi te atakowa osobistych wrogw za pomoc
najbardziej ordynarnych sw. Przekonany, e ydzi spiskuj przeciwko
aryjskiemu wiatu, mia na kocu jzyka nieskoczony zasb epitetw.
Stworzony na czonka NSDAP, w 1922 roku, wkrtce po zaoeniu komrki
partii w Norymberdze, zacz wydawa gazet szkalujc ydw. Der
Strmer znacznie przewyszy Ostar, wiedeskie pismo, ktre wywaro
silny wpyw na modego Adolfa, pod wzgldem plugawoci i gwatownoci,
stajc si rdem konsternacji dla wielu bliskich wsppracownikw Hitlera.
Sam Fhrer czu odraz do pornografii, nie aprobowa seksualnych wyczynw
Streichera i niepokoi si staymi sporami wewntrz partii, ktre wznieca jego
zbkany ucze. Z drugiej strony podziwia niespoyt energi i fanatyczn
lojalno Streichera. Dietrich Eckart powtarza mi wielokrotnie, e Streicher
by nauczycielem, a do tego pod wieloma wzgldami szalecem. Zawsze te
dodawa, e nie mona liczy na zwycistwo narodowego socjalizmu bez
poparcia takich ludzi, jak on6. Hitler mia nieoczekiwan odpowied dla tych,
ktrzy wyrzucali Streicherowi grub przesad na amach Der Strmer: W
rzeczywistoci byo inaczej, ni sdzili: Streicher idealizowa yda. Prawdziwy
yd by bardziej nikczemny, bardziej dziki i diaboliczny od tego, ktrego
ukazywa Streicher.
Tacy ludzie naleeli do najbliszego otoczenia Hitlera. Jego ruch odwoywa
si do wszystkich warstw spoecznych, a on sam przyciga do siebie
najrniejsze typy intelektualistw i ulicznych zabijakw, fanatykw
i idealistw, chuliganw i kondotierw, ludzi z zasadami i z zasad wyzutych,
robotnikw i przedstawicieli arystokracji. Byli wrd nich ludzie delikatni

i bezlitoni, ajdacy i porzdni obywatele, pisarze i malarze, robotnicy

chwytajcy si dorywczych prac, sklepikarze, dentyci, studenci, onierze
i duchowni. Jego oddziaywanie miao szeroki zasig, a Hitler posiada
wystarczajco szerokie horyzonty, eby przyj narkomana pokroju Eckarta
i homoseksualist jak kapitan Rhm. By wszystkim dla wszystkich, gotw
zaakceptowa kadego, kto pragn lubowa mu posuszestwo w walce
o odrodzenie Niemiec przeciw machinacjom ydowskiego marksizmu.
Z tego okresu pochodz moje najszczliwsze chwile, westchn,
ogarnity fal wspomnie w zimowy wieczr dziewitnacie lat pniej.
Mwi z czuoci o swoich pierwszych sojusznikach. Dzi, gdy spotykam
ktrego z nich, czuj si niezwykle wzruszony. Okazywali mi ogromne
przywizanie. Straganiarki na targu wybiegay mi naprzeciw, eby przynie
par jajek Herr Hitlerowi () Bardzo lubi tych bezpretensjonalnych,
szczerych ludzi7.
Nigdy nie lekceway swoich zwolennikw, niezalenie od tego, jak
skromni si wydawali, i by moe wspomina wasne ponure dni w Wiedniu,
gdy otwiera now, bardziej przestronn siedzib partii przy Corneliusstrasse
dla zabiedzonych zwolennikw, ktrzy potrzebowali schronienia przed
chodem. Zim wspomina Philipp Bouhler hol zamienia si w miejsce,
gdzie mogli si ogrza pozbawieni pracy czonkowie i zwolennicy partii.
Zmarznici i haaliwi, grywali tam w karty. Czsto czowiek nie sysza
samego siebie, a Christian Weber, ktry zarzdza biurem, musia siga po
dugi bat, eby oczyci pomieszczenie8.

2
Jesieni 1922 roku Adolf Hitler zwrci na siebie uwag aliantw. Na
polecenie amerykaskiego ambasadora do Monachium wysano kapitana
Trumana Smitha absolwenta Yale i West Point, wwczas zastpc
wojskowego attach w Berlinie eby przyjrza si nabierajcemu rzekomo
znaczenia ruchowi narodowosocjalistycznemu. Smith mia si osobicie
spotka z Hitlerem, aby oceni jego charakter i osobowo, zalety i wady.
Mia te oceni si NSDAP i moliwoci, ktre otwieray si przed parti. Jego
zadaniem byo odpowiedzie na nastpujce pytania: Czy istnieje
niebezpieczestwo, e Bawaria oderwie si od Niemiec? Czy w Monachium
moe ponownie doj do bolszewickiej rewolucji? Czy narodowosocjalistyczna
partia Hitlera jest na tyle silna, eby przej wadz w Bawarii? Czy Sidma
Dywizja Reichswehry stacjonujca w Bawarii jest lojalna wobec Rzeszy, czy
podzielona midzy Berlin i Monachium? Czy mona ufa, e pooy kres
niepokojom wszcztym przez zwolennikw prawicy lub lewicy?.
Kapitan Smith przyjecha do Monachium przed poudniem 15 listopada. Po
zameldowaniu si w hotelu Marienbad zadzwoni do konsula Stanw

Zjednoczonych, Roberta Murphyego, ktry urzdowa przy Ledererstrasse.

Dwudziestoomioletni
Murphy
(pniejszy
ambasador
w
Belgii)
poinformowa go, e premier Bawarii nie jest siln postaci, a jedynie
narzdziem w rkach byego premiera Kahra. Narodowi socjalici jego
zdaniem szybko roli w si, a ich przywdca, cho czowiek prosty
i awanturnik czystej krwi, ma charakter i wykorzystuje niezadowolenie
ludzi. Hitler rozumia psychik Bawarczykw, ale naley wtpi, czy jest
wystarczajco silny, by stan na czele nacjonalistycznego ruchu
w Niemczech.
W nastpnych dniach Smith rozmawia z generaami i urzdnikami,
nastpc tronu, ksiciem Rupprechtem (z pewnoci [Hitler] nie jest
geniuszem, ale wydaje si posiada due polityczne umiejtnoci),
i redaktorem liberalnej gazety. Spotka si rwnie z Maxem Erwinem von
Scheubner-Richterem, uchodc z jednego z krajw batyckich, niemieckiego
pochodzenia, ktry przej tytu ony. Ten ostatni, bliski przyjaciel
Rosenberga, zacz wywiera na Hitlera znaczny wpyw. Scheubner-Richter
zapewni Smitha, e partyjny antysemityzm to czysta propaganda,
a nastpnie zaprosi go na przegld oddziaw szturmowych przed now
siedzib partii narodowosocjalistycznej.
By to doprawdy niezwyky widok zanotowa tego wieczoru Smith
w swoim pokoju hotelowym. Tysic dwustu najwikszych zbirw, jakich
w yciu widziaem, przemaszerowao przed Hitlerem krokiem paradnym, pod
star flag Rzeszy, z czerwonymi opaskami ze swastyk na rkach. Po
przegldzie Hitler wygosi przemwienie () Pniej rozlegy si okrzyki:
mier ydom! Ludzie zaczli wiwatowa, jak oszalali. Nigdy w yciu czego
takiego nie dowiadczyem.
Nastpnego dnia, w sobot, Smith odby rozmow z Ludendorffem w jego
domu. Genera wyzna, e kiedy wierzy, i bolszewizm naley wykorzeni
najpierw w Rosji, a dopiero pniej w Niemczech. Obecnie zmieni zdanie
i uwaa, e komunistw trzeba najpierw pokona w Niemczech. Podkreli,
e alianci musz wspiera silny niemiecki rzd zdolny do pokonania
marksizmu i e taki rzd nigdy nie powstanie w obecnej chaotycznej
sytuacji parlamentarnej, ale mog go utworzy jedynie arliwi patrioci. By
przekonany, e ruch faszystowski jest pocztkiem reakcyjnego przebudzenia
w Europie, a Mussolini odnosi si z prawdziw sympati do sprawy
narodowej w Niemczech.
W nastpny poniedziaek o szesnastej Smith spotka si z Hitlerem tam,
gdzie wczeniej odby rozmow z Scheubner-Richterem. Pokj by
nieopisanie szary i ponury, podobny do tylnej sypialni w rozpadajcej si
nowojorskiej czynszwce. Pierwsze sowa, ktre zapisa w notatniku po
rozmowie, brzmiay: Niezwyky demagog. Rzadko miaem okazj sucha tak
rozsdnego, a jednoczenie fanatycznego czowieka. Musi wywiera ogromny
wpyw na masy. Hitler opisa swj ruch jako zespolenie doni i umysw

robotnikw w walce z marksizmem. Stwierdzi, e naley usun obecne

naduycia kapitalizmu, jeli chce si pooy tam bolszewizmowi. System
parlamentarny musi zosta zastpiony innym porzdkiem. Tylko dyktatura
moe postawi Niemcy na nogi. Stwierdzi te, e dla Ameryki i Anglii bdzie
znacznie lepiej, jeli do decydujcego starcia zachodniej cywilizacji
z marksizmem dojdzie na niemieckiej ziemi zamiast na terenie Stanw lub
Anglii. Jeli nie wesprzemy (Ameryka) niemieckiego nacjonalizmu,
w Niemczech zwyciy komunizm. Wwczas nie bdzie mowy o adnych
wojennych reparacjach, a rosyjscy i niemieccy komunici bd musieli
zaatakowa zachodnie mocarstwa, eby przetrwa.
Mwi o rnych sprawach, nie poruszajc kwestii ydw, dopki Smith
nie zapyta go wprost o antysemityzm. Hitler odpowiedzia rozbrajajco, e
opowiada si jedynie za pozbawieniem ich obywatelstwa i odsuniciem od
spraw publicznych. Kiedy Smith opuszcza obskurny pokj, by przekonany,
e Hitler odegra wan rol w niemieckiej polityce. Przyj zaproszenie na
nastpne przemwienie Hitlera, 22 listopada, ale zosta nieoczekiwanie
wezwany do Berlina i odda je Ernstowi Hanfstaenglowi, rosemu
ekscentrykowi o zapadnitych policzkach, ktry ukoczy Harvard. Czy
Hanfstaengl byby askaw przyjrze si czowiekowi nazwiskiem Hitler
i przekaza swoje wnioski ambasadzie? Mam wraenie, e odegra wan rol
w niemieckiej polityce powiedzia Smith i e niezalenie od tego, czy si go
lubi, dobrze wie, czego chce9.
Smith ufa opinii Hanfstaengla z powodu jego niezwykego pochodzenia.
Matka Hanfstaengla wywodzia si z rodziny Sedgwickw, znanego rodu
z Nowej Anglii. Dwch przodkw Hanfstaengla byo generaami w czasach
wojny secesyjnej, a jeden z nich pomaga nie trumn Lincolna.
Hanfstaenglowie od dwch pokole naleeli do tajnych radcw ksit SaxeCoburg-Gotha, byli te znanymi koneserami i mecenasami sztuki. Rodzina
Hanfstaenglw miaa wasne wydawnictwo albumowe w Monachium znane
z doskonaej jakoci reprodukcji. Hanfstaengl wychowywa si w atmosferze
przesiknitej muzyk i malarstwem, w domu, gdzie bywali Lilli Lehmann,
Wilhelm Busch, Pablo Sarasate, Richard Strauss, Felix Weingartner, Wilhelm
Backhaus, Fridtjof Nansen i Mark Twain. On sam gra z werw na fortepianie,
a jego liczca ponad metr osiemdziesit posta pochylona nad klawiatur,
przypominajca szelmowskiego niedwiedzia, bya czstym widokiem
w najlepszych bawarskich salonach. Przyjaciele nazywali go Putzi (may,
liczny).
22 listopada Hanfstaengl pojecha tramwajem do Kindlkeller, duej
piwiarni w ksztacie litery L wypenionej osobliw klientel. Bywali tam dawni
oficerowie i nisi urzdnicy, sklepikarze oraz cay tum modych ludzi
i robotnikw. Wielu nosio bawarskie stroje ludowe. Usadzony przy stoliku dla
prasy Hanfstaengl na prno rozglda si za kim znajomym. By ciekaw,
gdzie jest Hitler. Jaki dziennikarz wskaza mu trzech mczyzn stojcych na

podium. Niski to Max Amann, ten z kuflami to Anton Drexler, a trzeci to

Hitler. Hitler mia na sobie niezgrabne buty sigajce kostek i czarny garnitur.
Nakrochmalony biay konierzyk sprawia, e przypomina Hanfstaenglowi
kelnera z dworcowej restauracji. Kiedy jednak Drexler przedstawi go
publicznoci, Hitler sprystym, pewnym krokiem min stolik dla prasy jak
ubrany po cywilnemu onierz10.
Powitay go oguszajce brawa. Hitler stan niczym wartownik
w rozkroku, z rkami zaoonymi na plecach i zacz komentowa
wydarzenia ostatnich lat spokojnym, obojtnym gosem. Metodycznie
budowa oskarenie pod adresem rzdu, bez zniania si do komedianctwa
lub wulgaryzmw. Przemawia starannie, literack niemczyzn, czasami
z lekkim wiedeskim akcentem. Hanfstaengl, ktry siedzia niecae siedem
metrw od przemawiajcego, by pod wraeniem jego jasnoniebieskich oczu.
Malowaa si w nich uczciwo i szczero, cierpienie i godno niemego
bagania11. Po okoo dziesiciu minutach Hitler zdoby ju ca uwag
suchaczy. Rozluni si i zacz gestykulowa rkami jak zawodowy aktor.
Ciska insynuacje w przebiegym, zoliwym stylu typowym dla wiedeskich
kawiarni. Hanfstaengl zauway, e suchajce go kobiety byy gboko
poruszone. W kocu jedna zawoaa: Racja! Brawo!, a on, jakby chcia temu
przytakn, podnis gos i z szerok gestykulacj zacz miota gromy pod
adresem ludzi czerpicych zyski z wojny. Jego sowa wywoay burz
oklaskw.
Hitler otar pot z czoa i wzi kufel piwa z rk mczyzny o czarnych
wsach. By to wymowny teatralny gest dla przepadajcych za piwem
monachijczykw. Podj mow, a jego ruchy stay si bardziej szerokie. Kiedy
kto rzuca zniewag pod jego adresem, lekko unosi praw do, jakby
chwyta pik, lub skada rce i wygasza zwiz replik miadc szyderc.
Jego technika przypominaa pchnicia i zasony szermierza albo linoskoczka
balansujcego na linie. Czasami przypomina zrcznego skrzypka, ktry nigdy
nie przesuwa smyczka do koca, zawsze pozostawiajc sab zapowied
dwiku myl woln od niedelikatnoci, z jak si czy jej
wypowiedzenie12. W kocu, pozbywszy si wszelkich zahamowa,
zaatakowa ulubionych wrogw: ydw i czerwonych. Nasze motto powinno
brzmie: Jeli nie zostaniesz Niemcem, rozbij ci czaszk. Jestemy
przekonani, e nie mona zwyciy bez walki. Musimy walczy o ideay, jeli
to konieczne, wasnymi piciami13.
Kiedy zasuchany Hanfstaengl si otrzsn i rozejrza wok, ze
zdumieniem stwierdzi, e zachowanie publicznoci ulego zmianie. Milczcy
i nerwowy tum, ktry jeszcze przed godzin mnie poszturchiwa i rzuca
przykre uwagi, zamieni si w gboko poruszon spoeczno. Ludzie siedzieli
jak zaklci, dawno zapomniawszy o kuflu piwa, zamiast trunku pijc kade
sowo przemawiajcego14. Siedzca obok Hanfstaengla moda kobieta

patrzya na Hitlera w stanie bliskim duchowej ekstazy, jakby zapomniaa

o sobie i cakowicie ulega despotycznemu czarowi Hitlera i jego wierze
w przysz wielko Niemiec. Szczytowy punkt przemwienia przypomina
orgazm sw. Pniej nagle wszystko si skoczyo. Wyczerpanie Hitlera
skojarzyo si Hanfstaenglowi z obrazem wielkiego artysty, ktry przed
chwil zakoczy wyczerpujcy koncert15. Jego twarz i wosy byy mokre od
potu, nakrochmalony konierzyk opad. (Zawsze, gdy wygaszam wan
mow, pod koniec jestem cay mokry, a pniej okazuje si, e straciem od
dwch do trzech kilogramw16).
Pod wpywem chwilowego impulsu Hanfstaengl podszed do stolika
partyjnego komitetu, przy ktrym Hitler przyjmowa pochway z umiechem
wyraajcym pewno siebie, cho wolnym od arogancji. Kapitan Truman
Smith prosi, ebym przekaza panu najserdeczniejsze pozdrowienia,
powiedzia Hanfstaengl. Nazwisko Smitha wzbudzio zainteresowanie Hitlera,
ktry zapyta Hanfstaengla, czy spodobaa mu si jego mowa. Zgadzam si
z panem w dziewidziesiciu piciu procentach odpowiedzia ostronie
Hanfstaengl, eby nie zrani jego uczu. O pozostaych piciu bdziemy
musieli porozmawia17. Tym, co budzio jego szczeglny sprzeciw, by
gwatowny antysemityzm Hitlera.
Jestem pewny, e nie bdziemy si spiera o marne pi procent, odrzek
dobrodusznie Hitler18. Wydawa si skromny i przyjazny, gdy tak sta,
ocierajc twarz wygniecion chusteczk. Odchrzkn, zakaszla, a nastpnie
wycign rk. Bya twarda i szorstka, jak ucisk frontowego onierza.
Tej nocy Hanfstaengl nie mg zasn. W gowie wiroway mi obrazy
z minionego wieczoru. Nasi konserwatywni politycy i mwcy ponosili
sromotn porak, nie potrafic nawiza kontaktu ze zwykymi ludmi, a ten
samouk Hitler odnosi sukcesy, przedstawiajc antykomunistyczny program
dokadnie tej grupie, do ktrej trzeba byo dotrze. Hanfstaengl postanowi
mu pomc.
W Berlinie kapitan Smith zoy szczegowy raport ze swojej wizyty
w Monachium, a 5 grudnia radca ambasady Robbins przesa osobist not
podsekretarzowi stanu. Na podstawie nastrojw panujcych w Bawarii
przewiduj, e wczeniej czy pniej dojdzie tam do powanego kryzysu.
Hitler, mody austriacki sierant, ktry podczas wojny walczy w armii
Niemiec, a teraz stoi na czele ruchu faszystowskiego nazywanego
brunatnymi koszulami, zmierza wolno, cho niepowstrzymanie t sam
drog co Mussolini. Moi pracownicy, ktrzy tam byli, twierdz, e jest
wietnym mwc i wielkim przywdc, mimo wtpliwej moralnoci. Cieszy
si duym poparciem przemysowcw, podobnie jak Mussolini, i posuwa si
bardzo wolno naprzd. Powiedzia Trumanowi Smithowi, zastpcy naszego
attach wojskowego, ktry by u niego, e w perspektywie najbliszego
miesica nie myli o staniciu na czele duego ruchu. Przypuszczalnie dopiero

za dwa miesice zbierze odpowiednie rodki i sprzt, ale wszystko jest na jak
najlepszej drodze19.
W Departamencie Stanu, ktry boryka si z bardziej palcymi kwestiami,
raport Robbinsa zrobi niewielkie wraenie i niebawem o nim zapomniano.
Jednak w Niemczech narasta niepokj z powodu wzrostu liczebnoci NSDAP
oraz jej prywatnej armii. W poowie grudnia urzdnik bawarskiego
Ministerstwa Spraw Wewntrznych sporzdzi niepokojcy raport, w ktrym
okreli ruch Hitlera jako bez wtpienia grony dla rzdu i to nie tylko
w obecnej formie, ale dla kadego porzdku politycznego, gdyby bowiem
zdoa zrealizowa swoje mroczne plany wobec ydw, socjaldemokratw
i bankierw, doszoby do znacznego rozlewu krwi i zamieszania.
Kolejne pilne ostrzeenie niemal rwnoczenie otrzyma nowy kanclerz
Rzeszy, Wilhelm Cuno. Tym razem pochodzio z niezwykego rda, od
bugarskiego konsula w Monachium, i dotyczyo szczerej rozmowy, ktr
Bugar niedawno odby z Hitlerem. Porzdek parlamentarny w Niemczech,
mia powiedzie Hitler, niebawem upadnie, gdy przywdcy parlamentarni
nie maj poparcia mas. Wwczas dyktatura prawicy albo lewicy stanie si
nieunikniona. Wielkie miasta pnocnych Niemiec s w wikszoci
kontrolowane przez lewic, ale w Bawarii NSDAP ma pewne zwycistwo. Co
tydzie tysice ludzi zapisuj si do partii. Co wicej, siedemdziesit pi
procent funkcjonariuszy tajnej policji w Monachium to narodowi socjalici,
a wrd szeregowych policjantw ten odsetek jest jeszcze wikszy. Hitler
przewidywa, e bolszewicy przejm kontrol nad pnocnymi Niemcami.
eby ocali kraj, Bawarczycy bd musieli zorganizowa kontrrewolucj, a do
tego potrzebny jest dyktator rzdzcy elazn pici czowiek gotowy, jeli
zajdzie potrzeba, ruszy przez pola usane ciaami i skpane we krwi.
Bya to przeraajca zapowied tego, co miao nadej, szczeglnie gdy
zowrogie obietnice usunicia bolszewikw i zniesienia francuskiej okupacji
Zagbia Ruhry zyskay Hitlerowi poparcie najbardziej patriotycznych
bawarskich nacjonalistw. Ludzie przetrwali kilka przeraajcych dni rzdw
czerwonych i byli gotowi bezlitonie przeciwdziaa kademu gosicielowi
lewicowych pogldw.

3
W pierwszych dniach 1923 roku spr francuskich i brytyjskich delegatw
w Komisji Odszkodowawczej doprowadzi do wycofania przedstawicieli
Wielkiej Brytanii. Dao to Francji okazj do siowego rozwizania problemu
odszkodowa. 11 stycznia francuskie i belgijskie oddziay wkroczyy do
Zagbia Ruhry, twierdzc, e Niemcy nie wywizuj si ze swoich
zobowiza. Ten ruch nie tylko wzmg gniew nacjonalistw w caym kraju,
ale przypieszy spadek wartoci marki, ktra w cigu dwch tygodni runa

w d z 6750 do 50 000 za dolara (w dniu podpisania zawieszenia broni,

w 1918 roku, za dolara pacono 7,45 marki). eby rzd weimarski mg
zapaci za bilety kolejowe do Berlina dla czonkw Komitetu Gwarancyjnego,
trzeba byo wysa siedmiu gocw z duymi koszami na mieci
wypenionymi [dwudziestomarkowymi] banknotami, ktrzy zanieli
wymagan sum z biura na dworzec. Teraz do dokonania tej sztuki trzeba by
czterdziestu piciu posacw.
Zajcie Zagbia Ruhry, wraz z inflacj i wzrastajcym bezrobociem,
poszerzyo baz nacjonalistw i przysporzyo Hitlerowi kolejnych
zwolennikw. Odrzucajc wspprac z innymi ugrupowaniami, w tym
z parti wikszociowych socjalistw, Hitler organizowa wasne akcje
protestacyjne i ogosi, e 27 stycznia, w dniu pierwszego zjazdu NSDAP,
odbdzie si dwanacie masowych wiecw.
Chocia komendant bawarskiej policji poinformowa Hitlera, e
demonstracje s nielegalne, ten buntowniczo oznajmi, e bd go musieli
zastrzeli, gdy pjdzie w pierwszym szeregu. Dotrzyma sowa
i wyznaczonego dnia jedzi samochodem z wiecu na wiec. Ani w czasie
wojny, ani podczas rewolucji nie dowiadczyem takiego hipnotyzujcego
podniecenia mas, wspomina historyk Karl Alexander von Mller, ktry
uczestniczy w wiecu zorganizowanym w Lwenbrukeller. Publiczno
wstaa, krzyczc jak jeden m: Heil!, kiedy Hitler kroczy przejciem. Staem
bardzo blisko, kiedy przechodzi. Zauwayem, e bardzo si rni od
czowieka, ktrego spotykaem tu i tam po domach: jego maa twarz wyraaa
wewntrzny fanatyzm. Zerka nerwowo to w lewo, to w prawo, jakby szuka
nieprzyjaciela, ktrego mgby pokona. Czy to masy daway mu tak
niezwyk moc? A moe energia pyna od niego do mas? Zapisaem sobie:
Fanatyczny, histeryczny romantyzm poczony z brutaln wol20.
Kolejnego dnia, ponownie amic policyjny zakaz, SA zorganizowao
parad na Marsfeld (Pole Marsowe). Sze tysicy bojownikw stao na niegu,
dygoczc z zimna. Niektrzy mieli czapki narciarskie, brzowe kurtki i getry,
inni garnitury. W powietrzu opotay rnej wielkoci sztandary ze swastyk.
Bya to zbieranina, ale gdy pada komenda baczno, wszyscy wypryli
pier jak elitarne oddziay cesarza. Chocia policja bya przygotowana na
zamieszki, wszystko przebiego spokojnie. Wydawao si, e dwudniowa akcja
nie wywoaa adnego echa. Nie byo puczu ani wypadkw zakcania
porzdku. Jednak wydarzenia okazay si brzemienne w skutki. Sprzeciw
policji przycign do Hitlera pewn liczb umiarkowanych przywdcw
i skierowa studentw Uniwersytetu Monachijskiego na znacznie bardziej
radykaln ciek. Co wicej, styczniowe wydarzenia obniyy presti
bawarskiego rzdu. Hitler wyszed zwycisko z pierwszego powanego starcia
z establishmentem.
To niezwyka persona napisa amerykaski pisarz Ludwell Denny par
dni po wiecach zorganizowanych przez Hitlera, w ktrych bra udzia. Jego

przemwienia s pene napicia i krtkie. Stale zaciska i rozlunia donie.

Kiedy przebywaem z nim chwil sam, trudno byo uzna jego zachowanie za
normalne: dziwne rozbiegane spojrzenie, poruszajce si nerwowo donie,
osobliwe ruchy gowy21. ycie prywatne Hitlera te nie naleao do
normalnych. Nadal mieszka w obskurnym domu przy Thierschstrasse, ale
teraz podnaj wikszy pokj, nie tak zimny jak poprzedni, cho skromnie
umeblowany. Mia nie wicej ni trzy metry szerokoci, a wezgowie ka
przesaniao jedyne wskie okno. Podog pokrywao tanie zuyte linoleum.
Na cianie naprzeciw ka staa prowizoryczna pka z ksikami. Na
cianach wisiay rysunki i ryciny. Grne pki biblioteczki zajmoway ksiki
o wojnie wiatowej, prace z historii Niemiec, ilustrowana encyklopedia, Vom
Kriege (O wojnie) Clausewitza, biografia Fryderyka Wielkiego, biografia
Wagnera pira Houstona Stewarta Chamberlaina, wspomnienia Svena
Hedina, tomik heroicznych mitw, historia wiata von Wartenburga i dzieko
Augusta Wilhelma Grubego zatytuowane Geographischen Charakterbildern
(Przedstawienia typw geograficznych). Dolna pka bya, wedug
Hanfstaengla, przeznaczona na powieci, kolekcj na poy pornograficznych
ksiek Eduarda Fuchsa (yda) i Histori sztuki erotycznej.
Frau Reichert, ktra podnajmowaa pokj Hitlerowi, odkrya, e jej lokator
jest niezwykle podatny na nastroje. Zdarzao si, e caymi tygodniami
chodzi nadsany i nie odzywa si ani sowem. Patrzy poprzez nas, jakby nie
dostrzega naszej obecnoci22. Chocia sumiennie paci czynsz, czsto nawet
awansem, by typowym przedstawicielem bohemy. Wybaczaa mu to, gdy
by niezwykle uprzejmy, i pozwalaa uywa swojego przedpokoju, w ktrym
stao mae pianino. Hitler y po spartasku, a jego staym kompanem sta si
duy pies, ktry wabi si Wolf. Od czasu Fuchsla, z ktrym zaprzyjani si na
wojnie, potrzebowa psiej wiernoci i mia wyjtkowe zrozumienie dla natury
tych zwierzt. Niektre psy s gupie, a inne tak inteligentne, e a boli23.
W swojej lichej klitce musia myle o matce i jej tragicznej mierci, gdy
w tamtym roku napisa o niej wiersz zatytuowany Pomyl o tym! Pozbawiony
amatorskiego sentymentalizmu, wydaje si bardzo wymowny.
Kiedy twoja matka si zestarzeje,
A tobie przybdzie lat;
Kiedy rzeczy, ktre kiedy przychodziy atwo i bez wysiku,
Stan si ciarem,
A jej kochane wierne oczy
Przestan spoglda na ycie tak, jak dawniej;
Kiedy nogi osabn
I nie bd chciay jej nosi
Podaj rami, eby moga si na nim oprze,
Dotrzymaj jej towarzystwa z radoci i pogod.
Bo nadejdzie godzina, gdy we zach
Bdziesz jej towarzyszy w ostatniej drodze!

Jeli ci poprosi, odpowiedz.

Jeli spyta ponownie, zrb to jeszcze raz.
A jeli uczyni to po trzykro, przemw do niej
Bez gniewu, z delikatnoci i spokojem!
Jeli nie bdzie potrafia ci zrozumie,
Wytumacz wszystko z radoci;
Bo nadejdzie godzina pena goryczy,
Kiedy wicej nie zapyta!24

Hitler przyznawa, e w modoci by samotnikiem i nie potrzebowa

towarzystwa ludzi, ale po wojnie stwierdzi, e duej nie zniesie samotnoci.
Chocia jego pokj by samotni i wizieniem, prowadzi inne ycie
w kawiarniach, salonach, barach kawowych i piwiarniach Monachium. By
staym bywalcem Caf Weichard (przy Volkstheater), herbaciarni Carlton
(miejsca spotka elity przy Briennerstrasse) oraz Caf Heck (przy
Galerienstrasse). Siadywa samotnie w kcie tej ostatniej, przy swoim stoliku,
eby obserwowa toczce si wok ycie.
Co poniedziaek spotyka si z przyjacimi w Caf Neumaier staromodnej
kawiarni na rogu Petersplatz i Viktualien Markt. Bya to duga sala o cianach
obitych boazeri. Tam, przy stoliku zarezerwowanym dla staych goci,
wyprbowywa najnowsze pomysy na swoich zwolennikach, czsto
maestwach w rednim wieku. Tam te plotkowali i artowali, spoywajc
skromn kolacj, ktr niekiedy przynosili ze sob.
Inne wieczory spdza w mieszkaniu Dietricha Eckarta przy Franz Joseph
Strasse. W jego domu panowaa cudowna atmosfera! Jake si troszczy
o swoj ma Ann25. Bya to jego gospodyni, Annerl, z ktr y od czasu
separacji z on. W tamtym czasie najwierniejszym kompanem Hitlera by
jednak Hanfstaengl, ktry przedstawi go tak wanym osobistociom, jak
William Bayard Hale, kolega prezydenta Wilsona z Princeton i czoowy
europejski korespondent gazet Hearsta, czy Wilhelm Funk, w ktrego salonie
spotykali si zamoni przedsibiorcy o nacjonalistycznych przekonaniach.
Hitler i Hanfstaengl czsto bywali na wieczorkach u Elsy Bruckmann, ony
wydawcy i wgierskiego arystokraty, ktry znajdowa si pod silnym
wpywem nowego politycznego przywdcy. Hitler czu si oniemielony
yciem na takim poziomie. Po jednej z wizyt w apartamencie Bechsteinw
w monachijskim hotelu wyzna Hanfstaenglowi, e czu si zakopotany
w swoim niebieskim garniturze. Herr Bechstein nosi smoking, sudzy
paradowali w liberiach, a przed posikiem podawano jedynie szampana.
Powiniene zobaczy azienk! Mona tam nawet regulowa temperatur
wody26.
Hanfstaengl sta si czstym bywalcem w maym pokoiku przy
Thierschstrasse i pewnego dnia Hitler poprosi, eby zagra mu co na pianinie
stojcym w przedpokoju, aby si nieco uspokoi. Pianino okazao si fatalnie

rozstrojone, ale Hanfstaengl odegra na nim fug Bacha. Hitler sucha

w zamyleniu, kiwajc gow. Pniej Hanfstaengl wykona uwertur do
piewakw norymberskich w nadziei, e stare pudo rozleci si w kawaki pod
mocnymi akordami. Zagra te kilka kawakw penych ozdobnikw w stylu
Liszta i wdziczny, romantyczny swing. Hitler tak si oywi, e zacz
chodzi w kko wskim korytarzem, gestykulujc niczym dyrygent. Muzyka
wywieraa na niego fizyczny wpyw. Kiedy dotarem do finau, by
w wietnym nastroju, a wszystkie troski uleciay27.
Hanfstaengl odkry, e Hitler zna na pami caych piewakw
norymberskich i potrafi zagwizda kad nut osobliwie przenikliwym
wibrato, cho cakiem faszywie28. Niemal codziennie w przedpokoju
odbyway si koncerty. Hitler nie lubi Bacha i Mozarta, wola Schumanna,
Chopina i niektre utwory Richarda Straussa. Jego ulubionymi
kompozytorami byli Beethoven i Wagner. Doskonale zna i gboko ceni
tego ostatniego i mg bez koca sucha fragmentw z Tristana i Lohengrina
w barwnych aranacjach Hanfstaengla.
Zauroczony stylem bycia Hanfstaengla, Hitler przedstawia go z dum
wszystkim znajomym. Cho zwykle trzyma poszczeglne grupy
w wodoszczelnych komorach i nie informowa nikogo, dokd idzie ani
z kim zamierza rozmawia wspomina Hanfstaengl w swoich
niepublikowanych pamitnikach ciga mnie ze sob od domu do domu
niczym zaangaowanego na stae muzyka, sadza przy fortepianie i kaza
gra29. Pewnego razu, u fotografa Heinricha Hoffmanna, Hanfstaengl zacz
gra marsze sportowe z Harvardu. Kiedy wyjani, jak cheerleaderki
i maszerujca orkiestra wprawiaj rozkrzyczany tum w stan graniczcy
z histeri, Hitler si oywi. Hanfstaengl zademonstrowa wwczas, jak mona
wykonywa niemieckie marsze w energicznym amerykaskim rytmie. To
jest to! wykrzykn Hitler, paradujc po salonie niczym tamburmajor.
Wanie tego potrzebuje nasz ruch! To wspaniae!. Hanfstaengl napisa dla
orkiestry SA kilka marszw utrzymanych w tym stylu, ale jego
najwybitniejszym dokonaniem stao si przeksztacenie harvardzkiego Fight,
Fight, Fight w Sieg Heil, Sieg Heil!
Hitler czsto bywa w maym mieszkaniu Hanfstaengla w dzielnicy
Schwabing, naprzeciw duej szkoy, gdzie w 1914 roku przeszed podstawowe
szkolenie wojskowe. Przypuszczalnie najwiksz atrakcj stanowia dla niego
ona gospodarza, Helene. Amerykanka niemieckiego pochodzenia bya
wysok, niezwykle atrakcyjn brunetk. Hitler zjawia si w swoim
najlepszym stroju, poyskliwym niebieskim garniturze z sery. By peen
szacunku, a nawet niemiay wspomina Hanfstaengl starajc si
skrupulatnie uywa zwrotw nadal uwaanych w Niemczech za zgodne
z wymogami etykiety przez ludzi o niszej pozycji, gdy zwracali si do osb
lepiej wyksztaconych, bardziej utytuowanych lub majcych wiksze
osignicia akademickie30. Od pierwszej chwili stao si jasne, e Helene

budzi w nim fizyczny pocig na rwni z powodu serdecznoci i cichego

powabu, co wygldu. Odnosi si do niej z szacunkiem graniczcym z czci.
W swoich niepublikowanych pamitnikach napisanych dziesi lat pniej
Helene Hanfstaengl tak przedstawia ich pierwsze spotkanie na ulicy
w Monachium, na pocztku 1923 roku: W tym czasie by szczupym,
niemiaym modym mczyzn. Ubiera si ndznie tania biaa koszula,
czarny krawat, wytarty granatowy garnitur, do ktrego zakada od rzeczy
ciemnobrzow skrzan kamizelk, jeszcze bardziej znoszony beowy
trencz, tanie czarne skrzane buty i stary mikki szarawy kapelusz. Wyglda
doprawdy aonie.
Zaprosia obdartego Hitlera na obiad. Od tego dnia sta si naszym staym
gociem; cieszy si cich i przytuln domow atmosfer, bawi si z moim
synem i rozmawia o planach i nadziejach na odrodzenie niemieckiej Rzeszy.
Mam wraenie, e lubi u nas bywa bardziej ni w innych domach, do
ktrych by zapraszany, bo nie nkalimy go bezustannymi pytaniami i nie
przedstawialimy innym gociom jako przyszego zbawcy, ale pozwalalimy
cicho siedzie w kcie, gdzie czyta albo robi notatki. Nie traktowalimy go jak
znakomitoci. Helene Hanfstaengl uwaaa Hitlera za ciepego czowieka
i bya poruszona serdecznoci, jak darzy jej dwuletniego syna Egona.
Najwyraniej lubi dzieci albo by dobrym aktorem. Pewnego dnia chopak
podbieg do drzwi, eby przywita Hitlera, ale wyrn mocno gow o cikie
krzeso i zacz paka. Hitler teatralnym gestem surowo skarci krzeso,
ganic mebel za zranienie dobrego maego Egona. Zaskoczony malec
obserwowa go z wyranym zadowoleniem. Od tego czasu Hitler musia
powtarza ten gest za kadym razem, gdy do nas przychodzi. Egon zachca
go: Wujku Dolfie! Prosz, zbij to niegrzeczne krzeso!31.
Na wiosn Hitler poczu si u Hanfstaenglw tak swobodnie, e zacz ich
rozmiesza parodiowaniem swoich zwolennikw (m.in. wylewnego Gringa)
i bawi si z Egonem na pododze. Potrafi godzinami plotkowa, popijajc
kaw osodzon kostkami czekolady albo, przy szczeglnej okazji, wypi
lampk najlepszego wytrawnego wina porzeczkowego, dosodzonego
czubat yk cukru pudru. Czsto wychodzili razem na miasto i pewnego
wieczoru obejrzeli drug cz filmu Fredericus Rex. Hitlerowi najbardziej
spodobaa si scena, w ktrej monarcha zagrozi, e kae ci nastpc tronu.
To niezwyke, e stary krl by gotw straci wasnego syna, aby zaprowadzi
dyscyplin stwierdzi w drodze do domu. W taki sposb powinien dziaa
niemiecki wymiar sprawiedliwoci: uniewinnienie albo cicie32.
Gwatowne przechodzenie od czuoci do bezwzgldnoci zaniepokoio
Hanfstaenglw, ktrzy wiedli dugie rozmowy o prywatnym yciu Hitlera. Jaki
by jego prawdziwy stosunek do kobiet? Pewnego dnia wyzna im otwarcie:
Dla mnie masy i nard s jak kobieta, porwnujc swoich suchaczy do
niewiasty. Czowiek, ktry nie rozumie kobiecego charakteru mas, nigdy nie
bdzie skutecznym mwc. Zastanwcie si, czego kobieta potrzebuje od

mczyzny? Jednoznacznej postawy i zdecydowania, siy i czynu Jeli

waciwie si do niej przemwi, bdzie dumna, e moe zoy ofiar, gdy
adna kobieta nie uwaa, e si wystarczajco powicia. Innym razem
oznajmi, e nigdy si nie oeni. Moj jedyn oblubienic jest ojczyzna,
wyzna. Hanfstaengl artobliwie odparowa: Czemu nie wemiesz sobie
kochanki?. Polityka jest kobiet odrzek Hitler. Jeli nie bdziesz z ni
szczliwy, odgryzie ci gow33.
Niektrzy wsppracownicy Hitlera byli pewni, e jego kochank bya
Jenny Haug, siostra jednego z jego kierowcw. Helene Hanfstaengl nie braa
tego powanie. Putzi powiedziaa do ma mwi ci, e on jest
bezpciowy34.
Jeden z najbliszych towarzyszy Hitlera z tamtego okresu by odmiennego
zdania. Uganialimy si za dziewcztami, podaem za nim jak cie,
wspomina Emil Maurice, pniejszy szofer Hitlera. Pono spdzali czas
w Akademii Sztuk Piknych i pracowniach malarskich, podziwiajc pozujce
nago modelki. Hitler, tytuujcy siebie Herr Wolf, wychodzi wieczorami
z Mauricem i wczy si ulicami i zakamarkami w poszukiwaniu dziewczt.
Poniewa Maurice podoba si kobietom, suy zwykle jako porednik. Bardzo
czsto, zdaniem Mauricea, Hitler zabawia si w swoim maym pokoiku
z jedn z panien zdobytych przez wysannika. Zawsze dawa im kwiaty,
nawet jeli nie mia grosza przy duszy. Chodzilimy te podziwia tancerki
baletowe35.
Sprawy NSDAP pochaniay waciwie cay czas Hanfstaengla, ktry chtnie
udziela przyjacielowi rad, na przykad sugerowa powikszenie maych
wsw Hitlera, eby nabray bardziej modnego wygldu (Moe nie s obecnie
modne, ale si nimi stan, bo ja je nosz!36), i krytykowa Rosenberga
z powodu jego bzdurnej filozofii. Cho Hitler zwykle odrzuca jego rady, nie
zawaha si poyczy od Hanfstaengla, ktry otrzyma swoj cz ze
sprzeday rodzinnego salonu sztuki w Nowym Jorku, tysica dolarw bez
procentu. Po zamianie na ulegajce szybkiej deprecjacji marki tysic dolarw
okazao si ogromn sum, ktra pozwolia Hitlerowi kupi dwie
amerykaskie rotacyjne maszyny drukarskie i przeksztaci Vlkischer
Beobachter, ktry wczeniej wychodzi raz w tygodniu, w dziennik.
Hojno Hanfstaengla okazaa si umiechem szczcia dla kogo, kim
Putzi osobicie pogardza. Hitler zrobi Rosenberga redaktorem nowego
dziennika, zastpujc nim Eckarta, ktry czsto caymi tygodniami nie
zaglda do biura. Stanowisko to nie tylko wzmocnio pozycj Rosenberga jako
partyjnego eksperta od spraw Wschodu, ale zwikszyo jego wpyw na innych
uchodcw z Rosji, jak Scheubner-Richter tajemniczy czowiek zwizany
z niemieckimi przemysowcami, generalicj i mietank towarzysk, ktry
oprcz penienia funkcji penomocnika Ludendorffa sta si jednym
z gwnych doradcw Hitlera. Wszyscy emigranci z Rosji byli fanatycznymi
zwolennikami zniszczenia bolszewizmu, a wikszo z nich opowiadaa si za

carsk metod pokrzyowania ydowskiego spisku terrorem i brutaln si.

Takim fanatykom spoeczny i gospodarczy antysemityzm wydawa si sab
i nieskuteczn metod. Naprawd skuteczny by jedynie pogrom.

4
Wiosna 1923 roku bya dla Hitlera bardzo pracowitym okresem.
Konieczno podreperowania funduszy sprawia, e odby kilka podry
z odczytami, aby zdoby pienidze dla partii. Na pocztku kwietnia razem
z Hanfstaenglem pojechali do Berlina rozklekotanym samochodem Hitlera,
z Mauricem w roli szofera. Wybrali drog prowadzc przez Saksoni, cho
region ten w wikszoci znajdowa si pod kontrol komunistw. Na
pnocnych przedmieciach Lipska zostali zatrzymani na blokadzie drogowej
zorganizowanej przez czerwon milicj. Potny Hanfstaengl wycign swj
szwajcarski paszport i oznajmi z dononym niemiecko-amerykaskim
akcentem, e jest zagranicznym producentem papieru i jedzie na targi do
Lipska. Dwoma pozostaymi pasaerami byli jego szofer i sucy. Podstp si
uda. Kiedy odjedali, Hitler rzuci: Niewiele brakowao, by mnie dostali, ale
byo wida, e jest zy, i zosta wzity za sucego37.
W Berlinie nie tylko zabiegali o pienidze, ale spdzili niedziel w Muzeum
Wojny i w Galerii Narodowej. W Galerii Hitler przystan przed Mczyzn
w zotym hemie Rembrandta, zwracajc uwag na jego bohaterski, onierski
wyraz twarzy. Stwierdzi, e obraz dowodzi, i wielki malarz, ktry
namalowa wiele obrazw w ydowskiej dzielnicy Amsterdamu, by w sercu
prawdziwym Aryjczykiem i Niemcem!38. Pniej poszli na pokaz kobiecego
boksu w lunaparku. Hitler obejrza obojtnie kilka walk i stwierdzi, e lepsze
to ni pojedynki na szable, ktre urzdzaj w Niemczech39.
Nastpnego dnia wyruszyli w dug podr po Saksonii. Hitler umila sobie
monotonn drog, gwidc dugie fragmenty z oper Wagnera i zabawiajc
towarzyszy podry wcielaniem si w ich bohaterw. artowa nawet z siebie,
recytujc poemat napisany na wasn cze, skadajcy si z dugiej serii
kiepskich dwuwierszy zakoczonych sowami o kocwce itler. Kiedy by
w dobrym nastroju wspomina Hanfstaengl powtarza go z wasnymi
upikszeniami, sprawiajc, e zamiewalimy si do ez40.
Zatrzymali si w Bayreuth, rodzinnym miecie Richarda Wagnera,
a dozorca wpuci ich do sali, gdzie odbyway si festiwale wagnerowskie. Na
scenie stay dekoracje do Latajcego Holendra, granego w 1914 roku, gdy
wypowiedziano wojn. Dao to okazj Hanfstaenglowi do przypomnienia, e
autorem oryginalnej scenografii by jego pradziadek, Ferdynand Heine. Hitler
by oczarowany wszystkim, szczeglnie gabinetem Wagnera, gdzie na
cianach wci wisiay wskazwki dla artystw i pracownikw technicznych.

Ostatniego dnia podry, podczas pikniku w porze obiadowej, Hitler

wspomnia o monumencie, ktry widzieli na przedmieciach Lipska,
upamitniajcym bitw narodw z Napoleonem. Pniej powiedzia
Hanfstaenglowi: Najwaniejsz rzecz podczas nastpnej wojny bdzie
zdobycie kontroli nad zapasami zboa i ywnoci w zachodniej Rosji. Sowa te
wskazyway, e Rosenberg i jego rosyjscy przyjaciele zaczli ponownie
wywiera na niego wpyw swoj propagand. Hanfstaengl odpar, e wojna
z Rosj byaby daremna. Naleao si liczy z Ameryk i jej ogromnym
potencjaem przemysowym. Jeli Amerykanie znajd si po przeciwnej
stronie, przegrasz kolejn wojn, zanim si rozpocznie. Hitler burkn co
pod nosem i nic nie odpowiedzia, ale byo wida, e argument do niego
dotar41.
Po powrocie do Monachium rozpocz kampani przeciwko francuskiej
okupacji Zagbia Ruhry, ale czsto robi to w sposb zawoalowany, jakby
bardziej interesowao go zwrcenie suchaczy przeciwko ydom. 13 kwietnia
obarczy ydw bezporedni win za zajcie Ruhry, straty wojenne i inflacj.
Owiadczy kategorycznie, e wiatowy pacyfizm jest ydowskim
wymysem; e przywdcy proletariatu byli ydami (Znowu ydzi!); e
masoni s narzdziem w rku ydw (Ponownie ydzi!) oraz e ydzi
spiskuj w celu przejcia kontroli nad wiatem! Rosja i Niemcy musiay
zosta pokonane, aby wypenio si stare proroctwo! krzycza.
Doprowadzili do szalestwa cay wiat! Brutalnie wykorzystali kade
kamstwo i haso propagandowe przeciwko ostatniemu narodowi idealistw,
Niemcom! To Juda wygra wojn wiatow! Chyba nie sdzicie, e to Francuzi,
Anglicy lub Amerykanie j wygrali?!. Przemwienie zakoczyo si eksplozj
emocji i daniem sprawiedliwoci dla dwch milionw Niemcw, ktrzy
polegli na froncie, oraz milionw sierot, kalek i wdw, ktrych pozostawili.
Jestemy winni tym milionom zbudowanie nowych Niemiec!42.
W swojej obsesyjnej nienawici do ydw Hitler przekroczy wszelkie
granice rzeczywistoci. Jego antysemityzm, cho wyraany w logicznych
kategoriach, wychodzi poza ramy logiki. Odwraca wszystko do gry nogami:
w rzeczywistoci Francja, Anglia i Ameryka przegray wojn. To Niemcy
okazay si prawdziwym zwycizc, gdy uwolniy si od ydw. Nawet jeli
Hitler oszukiwa samego siebie, udao mu si zwie take swoich suchaczy.
Zrcznie odwoywa si do prymitywnych emocji, a gdy ludzie wracali do
domu po spotkaniu, pamitali jedynie gar szczegw, na przykad, e
musz si przyczy do krucjaty Hitlera, aby ocali Niemcy, e Francja musi
zosta wypdzona z Zagbia Ruhry i co najwaniejsze, e trzeba odesa
ydw tam, gdzie ich miejsce.
W cigu ostatniego roku oratorskie umiejtnoci Hitlera ulegy wyranej
poprawie. Gesty stay si rwnie zrnicowane i plastyczne, jak jego
argumenty. Na Hanfstaenglu szczeglne wraenie robi strzelisty gest
wycignitego w gr ramienia. Mia w sobie co z wielkiego dyrygenta,

ktry zamiast wybija rytm, uniesieniem batuty sugeruje istnienie

wewntrznego pulsu i sensu muzyki. Wykorzystujc swoj wiedz i poczucie
muzyki, Hitler zacz wygasza mowy przeniknite muzycznym tempem.
Pierwsze dwie trzecie przemwienia wykonywa w rytmie marsza,
stopniowo przypieszajc, by w ostatniej czci przej do czego na ksztat
rapsodii. Do perfekcji doprowadzi rwnie sztuk naladownictwa. Potrafi
wcieli si w posta wyobraonego oponenta, czsto przerywajc samemu
sobie kontrargumentami, a nastpnie powracajc do pierwotnej linii wywodu,
po cakowitym rozgromieniu rzekomego adwersarza43.
Mimo skomplikowanej budowy, jego mowy byy atwe do zrozumienia,
zasadniczo bazoway na uczuciach. Dziki temu mg przeskakiwa z tematu
na temat, nie tracc uwagi suchaczy, bo poszczeglne wtki czyo
nawizanie do tej samej emocji oburzenia lub strachu, mioci lub
nienawici. Mimo meandrw i zwrotw przyciga publiczno jak
dowiadczony aktor, ktry prowadzi widowni przez zawikany labirynt akcji.
Posiada rwnie rzadk umiejtno angaowania suchaczy w swoje
wywody. Kiedy rozmawiam z ludmi zwierzy si Hanfstaenglowi
szczeglnie z tymi, ktrzy nie s jeszcze czonkami partii lub maj zamiar
odej z takiego lub innego powodu, przemawiam zawsze tak, jakby od ich
decyzji zalea los narodu. Wskazuj, e stan si dla wielu wzorem do
naladowania. Oczywicie odwouj si w ten sposb do prnoci i ambicji,
ale gdy doprowadz ich do tego punktu, reszta jest atwa. Wszyscy ludzie,
bogaci i biedni, maj wewntrzne poczucie niespenienia. Drzemie w nich
gotowo do poniesienia najwyszej ofiary, przeycia przygody, aby nada
swemu yciu nowy ksztat. Wydadz ostatni grosz na loteri. Moim zadaniem
jest wykorzystanie tego pragnienia do celw politycznych. W istocie kady
ruch polityczny opiera si na pragnieniu jego zwolennikw, mczyzn
i kobiet, poprawienia sytuacji nie tylko wasnej, lecz take swoich dzieci
i innych ludzi () Im prostsi ludzie, tym gbsze drzemie w nich pragnienie
utosamienia si ze spraw wiksz ni oni. Dlatego jeli zdoam ich
przekona, e na szali ley los narodu niemieckiego, stan si czci
niezwycionego ruchu obejmujcego wszystkie warstwy spoeczestwa44.
Publiczno bya zawsze odpowiednio przygotowywana do jego
wirtuozowskich popisw przez wielk pogasko-militarystyczn gal. Oprcz
porywajcej muzyki i powiewajcych sztandarw pojawiy si nowe
elementy: nawizujce do rzymskiej tradycji sztandary, ktre osobicie
zaprojektowa, i pozdrowienie rodem z rzymskich legionw. Pewnie
zapoyczy oba elementy od Cezara za porednictwem Mussoliniego, ale
utrzymywa, e salutowanie sztywnym, uniesionym ramieniem to niemiecki
gest. Podczas obrad sejmu Rzeszy w Wormacji Luter zosta powitany tym
germaskim pozdrowieniem, ktre oznaczao, e nie wychodz do niego
z broni, ale z pokojowymi zamiarami (). Pierwszy raz zetknem si z nim
okoo 1921 roku w Rathskeller, w Bremie45. Niezalenie od pochodzenia, salut

i gromkie Heil!, wraz z muzyk i sztandarami, utwierdzao publiczno

w przekonaniu, e czowiek, ktrego za chwil usyszy, to prawdziwy gos
Niemiec.

Tego samego dnia, w ktrym Hitler wystpi przeciwko Francji i ydom,

doprowadzi do innej konfrontacji, tym razem z bawarskim rzdem. Zoy
wizyt premierowi w towarzystwie byego oficera, ktry dowodzi prywatn
armi o nazwie Arbeitsgemeinschaft der Kampfverbnde (Grupa Robocza
Organizacji
Bojowych),
konglomeratem
radykalnych
ugrupowa
prawicowych. Obaj panowie dostarczyli ultimatum, dajc od bawarskich
wadz uniewanienia dekretu O obronie Republiki. Jeli Weimar nie pjdzie
na ustpstwa, Bawaria bdzie musiaa sprzeciwi si prawu.
By pitek trzynastego, a Hitler da odpowiedzi do soboty. Kiedy
odpowied nie nadesza, w niedziel radykalna wojskowa bojwka
zorganizowaa manewry. Bya Wielkanoc. Hitler sta w otwartym
samochodzie, wycignit rk witajc maszerujce oddziay szturmowe
i innych zwolennikw, ktrzy przed nim paradowali. Siedzca w samochodzie
Gringa Helene Hanfstaengl zauwaya, e oczy Hitlera byszcz triumfalnie,
promieniujc zadowoleniem. Po defiladzie przynis do mieszkania
Hanfstaenglw wspaniay bukiet r z okazji jej urodzin. Wsplnie spdzili
weso godzin przy herbacie, podczas ktrej Hitler tryska energi
i humorem. Tydzie pniej, we wasne urodziny, zamieni si w pospnego
paranoika. Ostrzeg Hanfstaengla, eby nie jad adnego z ciast ozdobionych
swastyk, przestrzeg go rwnie przed innymi darami, ktre wypeniay jego
may pokj. Nie zapominaj powiedzia e ten dom naley do ydw,
a wstrzyknicie trucizny w celu zlikwidowania nieprzyjaciela jest dziecinnie
proste46.
W poniedziaek premier udzieli wreszcie odpowiedzi Hitlerowi: cho
osobicie sprzeciwia si dekretowi O obronie Republiki, musia go
przestrzega jako obowizujcego prawa. W protecie Hitler zwoa masow
demonstracj na 1 maja. Zapowiada si gorcy dzie, gdy byo to nie tylko
wito robotnikw i marksistw, ale i rocznica wyzwolenia Monachium spod
rzdu republiki rad. Ju wieczorem 30 kwietnia na Oberwiesenfeld, poligonie
wojskowym pooonym kilka kilometrw na pnoc od dworca gwnego
w Monachium, zaczli si gromadzi zwolennicy radykalnej prawicy. Rano ich
liczba signa tysica. Wystawiono strae, spodziewajc si ataku
robotnikw, ale mijay godziny i nic si nie dziao. O szstej zaczy si
gromadzi bandy czerwonych wspomina Hitler. Wysaem naszych, eby
ich sprowokowali, ale tamci nie zareagowali47.
Do dziewitej przybyy oddziay spoza miasta i siy Hitlera urosy do tysica
trzystu ludzi. Stali w socu, opierajc si na karabinach i czekajc ze

znudzeniem zmieszanym z niepokojem. Zdegustowany Hitler przechadza si

tam i z powrotem, trzymajc stalowy hem za pasek i raz po raz pytajc:
Gdzie s czerwoni?. Przed poudniem zjawi si oddzia wojska i policji
w zielonych mundurach i szybko otoczy uzbrojonych demonstrantw. Wraz
z nimi przyby rozgoryczony kapitan Rhm, ktry oznajmi Hitlerowi, e
wraca od generaa okrgu domagajcego si natychmiastowego zoenia
broni, jeli Hitler nie chce ponie surowych konsekwencji.
Hitler by wzburzony, ale sprzeciwi si probie Gregora Strassera i innych,
eby przeciwstawi si wadzom i zaatakowa. Decyzja o zoeniu broni
musiaa mu przyj z najwyszym trudem. Gdyby zaatakowa, jego siy
zostayby pokonane, a bezcelowa jatka mogaby oznacza koniec jego
politycznej, a moe nawet osobistej kariery. Osign wszake pewien sukces,
wycofujc si z Oberwiesenfeld. W Schwabing jego bojownicy natknli si na
oddzia czerwonych i zmusili go do ucieczki. Spalono flagi i transparenty.
Chwila bya stosowna, wic Hitler wygosi krtk mow: ten ogie, symbol
bolszewickiej zarazy pustoszcej wiat, powiedzia, jest skromn zapowiedzi
dnia, w ktrym narodowi socjalici dojd do wadzy! Porywajca mowa
podniosa na duchu jego ludzi, zmieniajc pocztkow porak w triumf.
Niestety, stan uniesienia okaza si ulotny. Wieczorem stao si jasne, e
pierwsza rewolucyjna akcja Hitlera zakoczya si fiaskiem. Z powodu
niepowodzenia utraci wielu wpywowych zwolennikw. Cakowicie
odrzucam Hitlera! wykrzykn jeden z dawnych dowdcw Freikorpsu.
Zawid sromotnie 1 maja i zawsze bdzie zawodzi!48.
Hitler nie by jednak jedynym przegranym na Oberwiesenfeld. Wydarzenie
to stao si rdem jeszcze wikszej poraki i zakopotania dla bawarskiego
rzdu. Kiedy Hitlerowi postawiono zarzut naraania na szwank
bezpieczestwa publicznego, udzieli bezczelnej odpowiedzi, ktra zepchna
do defensywy prokuratora generalnego. Nie dajc si zastraszy, Hitler
przeku klsk w polityczny kapita. Podnoszenie si z poraki stao si odtd
powracajcym motywem w jego karierze.
Kilku zagranicznych obserwatorw przepowiedziao, e ostatnie
wydarzenia s pocztkiem jego koca. Robert Murphy donosi, e ruch
nazistowski znalaz si w odwrocie. Ludzie s znueni zajad agitacj
Hitlera, ktra nie przynosi adnych rezultatw i nie proponuje konkretnych
rozwiza. Antysemicka kampania przysporzya mu wielu wrogw,
a chuligaskie zachowanie modych zwolennikw nastawio wrogo
praworzdnych obywateli49.

5
Murphy powtarza jedynie opinie lokalnych bawarskich urzdnikw,
ktrzy bdnie odczytali polityczne wyciszenie po 1 maja jako osabienie

poparcia dla Hitlera i jego ruchu. Stan bezwadu trwa nadal, z wyjtkiem
przelotnego poruszenia wywoanego egzekucj niemieckiego nacjonalisty,
Alberta Leona Schlagetera, ktry wysadzi tory kolejowe w pobliu Duisburga
w protecie przeciwko francuskiej okupacji Zagbia Ruhry. Francuzi uznali go
za winnego aktu sabotau i rozstrzelali 26 maja.
Kiedy Hanfstaengl usysza, e za tydzie grupa patriotycznych organizacji
zamierza urzdzi demonstracj na Knigsplatz, uzna, e Hitler powinien
wrci z wakacji w grach i wzi w niej udzia. Wsiad do pocigu jadcego do
Berchtesgaden, piknego grskiego kurortu na granicy Niemiec i Austrii,
niedaleko Salzburga, i odnalaz Hitlera (Zakochaem si w piknie tego
krajobrazu50) zameldowanego pod nazwiskiem Wolf w pensjonacie Moritz na
zboczu stromego wzgrza zwanego Obersalzberg. Pocztkowo Hitler nie
odnosi si entuzjastycznie do pomysu przemwienia do demonstrantw
obok tylu innych mwcw, ale Hanfstaengl nalega i w kocu zaczli
obmyla wystpienie.
Tej nocy Eckart, ktry dzieli pokj z Hanfstaenglem, narzeka, e Hitler
paradowa tam i z powrotem, zawadiacko wymachujc pejczem ze skry
nosoroca, eby wywrze wraenie na onie gospodarza pensjonatu. Nie
mog znie zachowania Adolfa stwierdzi. Ten czowiek oszala.
Podsucha, jak Hitler popisuje si przed wspomnian dam, miotajc
przesadne oskarenia pod adresem Berlina: () zbytek, perwersja,
niegodziwo, wyuzdane obnoszenie si bogactwem i ydowski materializm
wywoay we mnie tak siln odraz, e a trudno w to uwierzy. Czuem si
niemal jak Jezus Chrystus, kiedy przyby do domu Ojca i znalaz w nim ludzi
wymieniajcych pienidze. Wedug Eckarta, Hitler zamachn si pejczem
i oznajmi, e jego misj jest wjecha do stolicy niczym Chrystus i wypdzi
skorumpowanych.
Nastpnego dnia Hitler odprowadzi Hanfstaengla na dworzec, a gdy
schodzili z Obersalzbergu, nadmieni, e Eckart, ktrego niedawno usun ze
stanowiska redaktora partyjnej gazety, zamieni si w zramolaego pesymist
i zdziecinniaego sabeusza. Ksiki Schopenhauera zmieniy go
w niewiernego Tomasza. Dokd bym zaszed, gdybym sucha jego pustej
gadaniny? C to za mdro ostateczna! Mam ograniczy do minimum
pragnienie i wol?! Kiedy wola zniknie, zniknie take wszystko inne. ycie jest
wojn. Po tych sowach zacz gwizda Pie abdzia z Lohengrina osobliwie
delikatnym tremolo51.
Take Anton Drexler i jego ona nie aprobowali komedianckiego
zachowania Hitlera na Obsersalzbergu. Rwnie mocno niepokoi ich jego
rosncy entuzjazm dla rewolucji. Obawy te podzielali inni, ktrzy sprzeciwiali
si bliskim zwizkom Hitlera z przemysowcami, zamonymi czonkami
socjety i bankierami zamiast budowania solidnych socjalistycznych podstaw
w rodowisku robotnikw. Hitler musia by wiadomy nadcigania kolejnej
fali partyjnego buntu zrodzonego z niezadowolenia i rozczarowania ludzi,

ktrzy pierwsi czyli z nim ogromne nadzieje, uwaajc za przywdc ruchu

prowadzcego do odrodzenia Niemiec.
Na pocztku wrzenia wystpi publicznie, by wzmocni swj
podupadajcy
presti.
Okazji dostarczyy
obchody
Dni Niemiec
w Norymberdze, ktre odbyway si 1 i 2 wrzenia, w rocznic bitwy pod
Sedanem. Do starego miasta przyjechao ponad sto tysicy nacjonalistw,
paradowao ulicami i, wedug policyjnego raportu, napeniao miasto takim
entuzjazmem, jakiego nie ogldano w Norymberdze od 1914 roku. Ulice
tony w morzu nazistowskich i bawarskich flag, a tumy wrzeszczay Heil!,
machajc chusteczkami oraz rzucajc kwiaty i wiece pod nogi Ludendorffa
i jego maszerujcych oddziaw. By to niepohamowany wybuch emocji
rzeszy pokonanych, godnych poaowania, wysiedlonych i poranionych ludzi,
ktrzy dostrzegli promyk nadziei na wyzwolenie z godu i niewoli. Wiele
kobiet i mczyzn pakao ze wzruszenia52.
Wrd maszerujcych prym wiedli czonkowie NSDAP, a po otwierajcej
uroczystoci paradzie Hitler zabra gos na jednym z wiecw. Wyglda na
bardziej zadbanego ni w Koburgu, w wyprasowanym garniturze, pbutach
i z gadko przyczesanymi wosami. Za kilka tygodni koci zostan rzucone
oznajmi proroczo. To, co si dzi tworzy, bdzie wiksze od wojny
wiatowej. Bdzie to walka na niemieckiej ziemi o los caego wiata53.
Drugiego dnia utworzono Niemieck Lig Bojow. Cho pozornie zwizana
z nacjonalizmem, bya dzieckiem NSDAP jej sekretarzem generalnym zosta
Scheubner-Richter, przywdc wojskowym inny czowiek Hitlera, jedn z jej
gwnych organizacji (Reichsflagge) zdominowa Rhm, a jej pierwsza
proklamacja (napisana przez Federa) brzmiaa tak, jakby wysza z ust samego
Hitlera.
Wystpowano
w
niej
przeciwko
parlamentaryzmowi,
midzynarodowemu kapitaowi, walce klasowej, pacyfizmowi, marksizmowi
i ydom.
Dni Niemiec w Norymberdze i powstanie Niemieckiej Ligii Bojowej
oznaczao powrt Hitlera na drog rewolucji. Stao si to jeszcze bardziej
wyrane miesic pniej, kiedy zosta oficjalnym przywdc nowej
organizacji. Jej program dziaania otwarcie wzywa do przejcia wadzy
w Bawarii, kryy te pogoski, e Hitler szykuje rewolucj. Faktycznie,
przyzna wprost, e zamierza dziaa, zamiast pozwoli, by czerwoni
ponownie przejli wadz. Celem naszego ruchu byo zawsze ()
doprowadzenie do upadku Rzeszy, aby ze starego pnia mogy wyrosn mode
pdy54.
Chocia premier Bawarii, Eugen von Knilling, podziela pogldy Hitlera,
jego cierpliwo zostaa wystawiona na cik prb z powodu taktyki siania
zamtu stosowanej przez NSDAP. 26 wrzenia Knilling oznajmi czonkom
swojego gabinetu, e sytuacja jest tak powana, i naley powoa komisarza
generalnego, ktry cho podlegy gabinetowi, bdzie mia pen wadz
wykonawcz. Na stanowisko to zaproponowa poprzedniego premiera, von

Kahra, ktry cieszy si poparciem kilku nacjonalistycznych ugrupowa,

a take szacunkiem konserwatywnych monarchistw i Kocioa
rzymskokatolickiego.
Kahr przyj t niewdziczn rol w imi zapewnienia adu i porzdku,
a jego pierwszym posuniciem byo zakazanie czternastu wiecw masowych,
ktre nazici zaplanowali nastpnego dnia. Decyzja ta bya jednoczenie
zagroeniem i okazj dla Adolfa Hitlera, ktry wrci wanie z podry do
Szwajcarii, gdzie zbiera fundusze55. Gdyby uleg, mogoby to oznacza ruin.
Gdyby si sprzeciwi i wygra, mgby sta si politykiem narodowego
formatu. Ostrzegano go, eby si wycofa i pniej stan do walki. Cho ruch
nazistowski nie by jeszcze wystarczajco silny do podjcia dziaania, ludzie
bliscy partyjnym doom nawoywali go do tego. Jeli teraz nic si nie
wydarzy, ludzie zaczn odchodzi, uprzedzi go dowdca oddziau SA
w Monachium. Aby ich utrzyma powiedzia Scheubner-Richter trzeba
wreszcie podj jak akcj. W przeciwnym razie stan si lewicowymi
radykaami56.
Hitler posucha ich rady. Kiedy impuls do dziaania skierowa go na drog
prowadzc do rewolucji, zacz szuka w Monachium i okolicy odpowiednich
sprzymierzecw. Dni wypeniay mu rozmowy i wizyty skadane
wpywowym osobistociom: wojskowym, politykom, przedsibiorcom
i urzdnikom. Przemawia do tych, ktrzy pozostali wierni partii, oraz do tych,
ktrzy odeszli przymilajc si, obiecujc i groc. Stale powtarza: Musimy
pj na kompromis z tymi ludmi, aby pomaszerowali razem z nami57.
Kiedy ju podj jak decyzj, nikt nie mg go przekona do zmiany
zdania wspominaa Helene Hanfstaengl. Kilka razy, gdy zwolennicy
prbowali go do czego zmusi, w jego oczach pojawiao si dalekie, obojtne
spojrzenie. Jakby zamyka si na wszelkie pomysy z wyjtkiem wasnych58.
Na jesieni dalekie, obojtne spojrzenie nabrao konkretnego znaczenia.
Naladowa Mussoliniego i mia zamiar pomaszerowa na Berlin. Nie
ogranicza si do wspominania o tym planie wycznie najbliszym
wsppracownikom. Podczas konferencji z prawicowymi wojskowymi wezwa
do ataku na Berlin wszystkimi bawarskimi siami. Hitler by w tym czasie
peen mesjaskich i napoleoskich idei wspomina jeden z obecnych.
Mwi, e czuje wewntrzne powoanie, by ocali Niemcy, i e przypadnie mu
ta rola jeli nie dzi, to jutro. Pniej sign po kilka paralel z ycia Napoleona,
gwnie powrotu cesarza z Elby do Parya59.

Rozdzia 6
PUCZ MONACHIJSKI
(1923)

1
Ostatniego dnia wrzenia 1923 roku Hitler otrzyma niepokojcy list od
starej, fanatycznej towarzyszki1, ktry wspomina o zdumiewajcej
przepowiedni znanej niemieckiej astrolog, Elsbeth Ebertin. Czowiek czynu
urodzony 20 kwietnia 1889 roku pisaa moe si narazi na osobiste
niebezpieczestwo poprzez nierozwane dziaanie i wywoa kryzys, nad
ktrym nie bdzie mona zapanowa. Gwiazdy sugeroway, e w m
powinien zosta potraktowany niezwykle powanie, jest bowiem
przeznaczony od odegrania roli Fhrera w przyszych zmaganiach. Jego
przeznaczeniem byo powicenie siebie dla narodu niemieckiego2.
Chocia nie wymieniono jego nazwiska, byo jasne, e Ebertin miaa na
myli Hitlera. Nie wskazywaa adnej konkretnej daty, ale ostrzegaa, e
pochopne dziaania podjte w najbliszej przyszoci mog zagrozi jego yciu.
Inny astrolog, Wilhelm Wulff (wiele lat pniej mia doradza szefowi SS
Himmlerowi w sprawach zwizanych z astrologi), ktry pod koniec lata
sporzdzi horoskop dla Hitlera, wyranie wskazywa dat. Take jego
przepowiednia bya zowrbna: przemoc doprowadzi do katastrofalnych
rezultatw3 w yciu wspomnianego od 8 do 9 listopada 1923 roku.
W wielu krgach takie proroctwa byy traktowane niezwykle serio. Kilku
niemieckich
psychiatrw
i
psychologw
mylao
o
stworzeniu
psychologicznej astrologii4. Doktor Oskar Adolf Hermann Schmitz gorliwy
ucze szwajcarskiego psychiatry, Carla Gustava Junga sugerowa, e
astrologia jest dokadnie tym, czego potrzebuje psychologia. Hitler skwitowa
jednak przepowiedni Ebertin sowami: Co, u licha, ta kobieta i gwiazdy maj
wsplnego z moj osob?.
Niezalenie od tego, czy wierzy w astrologi, by przekonany, e los
w kocu poprowadzi go do zwycistwa. Poza tym, jak zauwaya Helene
Hanfstaengl, tumi wszystkie gosy z wyjtkiem wyraajcych poparcie.
Przypadkiem usysza taki w dniu, gdy otrzyma astrologiczne ostrzeenie od
Frau Ebertin. Pochodzi on z Villa Wahnfried w Bayreuth, domu Wagnera,
gdzie skada hod Cosimie, osiemdziesicioszecioletniej wdowie po mistrzu.
Winifred Wagner, ona syna Wagnera, Siegfrieda Angielka bya
oczarowana Hitlerem i jego ruchem. Przyja go bardzo serdecznie. Jej

szecioletnia crka Friedelind uznaa, e wyglda zabawnie w bawarskich

skrzanych spodenkach, grubych wenianych skarpetach, czerwononiebieskiej koszuli w krat i krtkiej, obszernej niebieskiej kurtce. Ostro
zarysowane koci policzkowe sterczay nad zapadnitymi, ziemistymi
policzkami, a ponad nimi byszczaa para nienaturalnie jasnobkitnych oczu.
Wyglda na zagodzonego, ale jego oczy byszczay fanatycznie5.
Niemiay i skrpowany Hitler spacerowa niezgrabnie po pokoju
muzycznym i bibliotece, stpajc na palcach, jakby by w katedrze. Kiedy
jednak znaleli si w ogrodzie, zdradzi Wagnerom swoje plany na najblisz
przyszo. Jego gos nabra tonu i barwy, stawa si coraz gbszy, a
w kocu usiedlimy wok niego niczym mae oczarowane ptaszki suchajce
muzyki, cho on nie zwraca uwagi na wasne sowa6. Kiedy wyszed, Frau
Wagner zapytaa: Czy nie sdzicie, e ten czowiek jest przeznaczony na
zbawc Niemiec?. Siegfried rozemia si pobaliwie. Jeli o niego chodzi,
Hitler by ewidentnym oszustem i karierowiczem 7.
Hitler znajdowa si w tym czasie po drugiej stronie ulicy, pielgrzymujc do
domu starego sparaliowanego Houstona Stewarta Chamberlaina, ktry
porusza si na wzku inwalidzkim. Ten syn angielskiego admiraa przenis
si do Niemiec, gdy widzia w tym narodzie ras panw. Chamberlain,
utalentowany neurotyk, by powszechnie uwaany za jedn z czoowych
postaci wczesnej kultury. Odnoszcy si ze czci do Wagnera, polubi jego
crk Ew. Angielski prorok rasizmu by tak zachwycony Hitlerem, e tej nocy
spa najduszym i najbardziej odwieajcym snem od sierpnia 1914 roku,
kiedy porazia go choroba. Napisa do Hitlera kilka dni pniej: Jednym
uderzeniem odmienie stan mojej duszy. Dowodem ywotnoci Niemiec jest
to, e w godzin najwyszej potrzeby potrafi wyda z siebie ludzi pokroju
Hitlera8.
Sowa Chamberlaina musiay umocni Hitlera w przekonaniu, e jest
wybracem losu. Tydzie pniej, kiedy jecha nowym samochodem przez
wzgrza Bawarii w towarzystwie Rosenberga i maestwa Hanfstaenglw,
mga nieoczekiwanie spowia drog i otwarty mercedes wpad do rowu.
Podczas dalszej drogi do Monachium nikt si nie odzywa. W kocu Hitler
zwrci si do Helene: Zauwayem, e nie bya nawet w najmniejszym
stopniu przeraona naszym niefortunnym wypadkiem. Wiedziaem, e nic si
nam nie stanie. Nie bdzie to jedyny wypadek, z ktrego wyjdziemy bez
szwanku. Przejd przez nie zwycisko i zrealizuj swoje plany9.

2
Take inne zrzdzenie losu, tym razem pod postaci inflacji, zdawao si
sprzyja Hitlerowi i jego marszowi na Berlin. Na pocztku padziernika jednej
przedwojennej marce odpowiadao 6 014 300 nowych. Cena jednego jajka

wynosia 30 000 000. Wiele miast i koncernw drukowao wasne ratunkowe

pienidze, eby uregulowa nalenoci. Reichsbank nie mg odmawia
przyjmowania tych papierw i traktowania ich na rwni z wasnymi.
Drukowanie pienidzy zaczo przypomina fars. Banknot o nominale
tysica marek wydrukowany w Berlinie rok temu nosi teraz stempel: Eine
Milliarde Mark, a banknot o nominale 500 000 000 wyemitowany przez
Bawarski Bank Pastwowy przed zaledwie kilkoma tygodniami by
ostemplowany piecztk: Zwanzig Milliarden Mark. w banknot o nominale
dwudziestu miliardw marek mona byo wymieni na niewiele ponad
osiemset dolarw, ale gdy posiadacz skromnie wygldajcego papieru
o astronomicznej wartoci dotar do kasy, ten mg by wart zaledwie czci
wspomnianej sumy i to pod warunkiem, e kasjer zgodzi si go wymieni
na obc walut. Ludzie wpadali w obd. Lkali si trzyma pienidze nawet
godzin. Spnienie si na tramwaj jadcy do banku mogo oznacza
czterokrotne albo wiksze zmniejszenie miesicznego wynagrodzenia. Kelner
w Baden powiedzia modemu amerykaskiemu reporterowi, Ernestowi
Hemingwayowi, e oszczdza, aby kupi Gasthaus, ale dzi za uskadane
pienidze nie zdoaby kupi czterech butelek szampana. Niemcy
deprecjonuj swj pienidz, eby oszuka aliantw powiedzia kelner.
Tylko co ja z tego mam?10.
Ciar inflacji spada na tych, ktrzy nie mogli paci posiadanymi
pienidzmi robotnikw i ludzi starszych. Pierwsi zostali zepchnici na skraj
mierci godowej, a drudzy w cigu jednej nocy znaleli si na dnie ubstwa.
Emeryci i ludzie yjcy z odsetek od obligacji i ubezpiecze na ycie zostali
bez rodkw do ycia. Dochd z papierw wartociowych kupowanych za
marki w zocie wypacano papierowymi pienidzmi, ktrych warto malaa
w oczach. W Ameryce mogliby to poj jedynie mieszkacy Poudnia, ktrych
rodziny cierpiay podobny los po zakoczeniu wojny secesyjnej.
Jedynymi cieszcymi si z sytuacji byli ludzie powanie zadueni, ktrzy
mogli
spaci
zobowizania
bezwartociowym
papierem.
Jednak
najwikszymi beneficjentami okazay si rekiny finansjery zajmujce si
wymian walut, spekulanci i oportunistyczni cudzoziemcy, ktrzy skupowali
biuteri i nieruchomoci po miesznie niskich cenach. Due majtki i domy
wdroway do tych spw za kilkaset dolarw. Pamitki rodzinne
wymieniano za grosze, eby przez kilka tygodni wykarmi rodzin. Na ulicach
rozgryway si absurdalne sceny: kobieta, ktra na chwil zostawia kosz
z pienidzmi, po powrocie znajdowaa je w rynsztoku, a kosz znika. Robotnik
otrzymujcy dwa miliardy marek tygodniwki mg kupi rodzinie jedynie
ziemniaki. Kiedy zaama si system dystrybucji najbardziej podstawowych
produktw ywnociowych, praworzdni Niemcy zaczli masowo upi pola
ziemniakw23*.
W poowie padziernika, po pozyskaniu dla partii niemal trzydziestu piciu
tysicy nowych czonkw, Hitler by jak nigdy dotd przekonany, e Niemcy

dojrzeli do rewolucji. Mog podj dziaanie oznajmi swoim suchaczom

w Norymberdze jedynie wwczas, gdy poruszy i poprowadzi mnie
fanatyczna wiara i mio do caego narodu niemieckiego11. Jeszcze nigdy nie
przemawia z tak pasj. Nie macie pojcia, jaka cisza zapada, gdy ten
czowiek zaczyna mwi, napisa w padzierniku jeden z zagorzaych
zwolennikw w licie do rodziny. Byo tak, jakby nagle caa sala nie bya
w stanie oddycha. Czasami mam wraenie, jakby Hitler uywa czarw, eby
zdoby sobie bezwarunkowe zaufanie starych i modych. Inny
zafascynowany suchacz znajdowa si tak blisko, e widzia lin tryskajc
spod jego wsw. Dla nas ten czowiek by wirujcym derwiszem. Wiedzia,
jak rozpali ludzi nie przy pomocy argumentw, gdy tymi nie mona si
posugiwa w wystpieniach penych nienawici, ale fanatycznym sposobem
bycia i przemawiania penym krzyku i wrzasku, a nade wszystko cigego
powtarzania tych samych hase i specyficznego, wpadajcego w uszy rytmu.
Nauczy si metod, ktre daway przeraajco prymitywny, barbarzyski
skutek12.
W Bawarii presja wywierana przez poruszajce, hipnotyzujce
przemwienia Hitlera uniemoliwia wykonanie zadania komisarzowi von
Kahrowi, mimo dyktatorskiej wadzy, ktr dysponowa. Chocia wzywano go
do powstrzymania przemocy Hitlera, znaczna cz bawarskich przywdcw
naciskaa, aby tego nie czyni. W Bawarii dominoway konserwatywne,
nacjonalistyczne nastroje i cho wielu odnosio si niechtnie do prostackiej
taktyki i gwatownego jzyka Hitlera, podobnie jak on marzyli o silnych,
odnowionych Niemcach. Ludzie daj si zwie nazistom z powodu
szlachetnych uczu zauway liberalny czonek Bawarskiej Partii
Demokratycznej. Ulegaj im Niemcy przepenieni wzniosym pragnieniem
suenia swojemu narodowi i pastwu13. Wanie z powodu tej postawy
wadze bawarskiej policji mimo rozdranienia uczyniy niewiele, aby
powstrzyma przemoc goszon przez Hitlera. Dowdca wojska
stacjonujcego w Bawarii, genera Otto von Lossow, ignorowa wezwania
Berlina, eby doprowadzi Hitlera do porzdku i zamkn jego gazet.
Poniewa ustawicznie si sprzeciwia, zosta w kocu zdymisjonowany, co tak
rozwcieczyo bawarski rzd, e przej kontrol nad wszystkimi oddziaami
Reichswehry stacjonujcymi na terenie kraju zwizkowego.
Nieposuszestwo graniczce z rebeli powtrzyo si nastpnego dnia,
tym razem w wykonaniu wojska stacjonujcego w Bawarii. onierze
wypowiedzieli posuszestwo Republice Weimarskiej, lubujc wierno
rzdowi bawarskiemu do czasu uregulowania stosunkw midzy Bawari
i Rzesz, odnowili te przysig posuszestwa przeoonym. Bunt ogoszono
w legalistyczny, oficjalny i pozbawiony przemocy sposb, co wszake nie
agodzio jego charakteru. Nie dojdzie do wybuchu wojny domowej
zwierzy si Robertowi Murphyemu jeden z czonkw bawarskiego gabinetu.

 Pastwowa nawa przechylia si zbytnio na lewo, wic obowizkiem Bawarii

byo skierowanie jej bardziej na prawo14.
Komisarz von Kahr zaatakowa rzd federalny na pimie. Na amach
Mnchener Zeitung usprawiedliwi bunt Bawarczykw i wezwa do obalenia
nowego rzdu kanclerza Gustava Stresemanna, liberaa wierzcego w wolno
i prawa polityczne, ktry wszystko zawdzicza samemu sobie. Nacjonalista
Stresemann ogosi, e trzydzieci trzy tysice marksistw piastuje urzdy
publiczne w Prusach, co powoduje, e polityka wewntrzna jest czysto
marksistowska. Ludzie ci wystpuj przeciwko naturalnemu porzdkowi
rzeczy i maj skonno do wywierania naciskw, do agitacji, demagogii
i
wszczynania
walk
ulicznych.
Polityka
zagraniczna
nabiera
internacjonalistycznego charakteru, a ci, ktrzy sprawuj nad ni kontrol,
dbaj o to, eby Niemcy nie odzyskay dawnej potgi15. Take te myli i sowa
mogyby pochodzi od Hitlera.
Kilka dni pniej genera von Lossow nadal dowodzcy wojskiem mimo
wypowiedzenia posuszestwa Republice Weimarskiej wygosi mow,
w ktrej stwierdzi, e istniej tylko trzy moliwoci: drepta dalej dawnym
truchtem, oderwa Bawari od Rzeszy lub pomaszerowa na Berlin i ogosi
dyktatur. Hitler opowiada si za ostatnim rozwizaniem. Secesja Bawarii
i wypowiedzenie posuszestwa rzdowi federalnemu budziy w nim
obrzydzenie. Taki krok nie przynisby niczego, gdy niezalena Bawaria
wrciaby pewnie pod rzdy monarchistw z ksiciem Ruprechtem, nastpc
i pretendentem do tronu, jako krlem 24*. Czy zdoaby jednak skoni
komisarza von Kahra i generaa von Lossowa, eby pomaszerowali z nim na
Berlin bez ogoszenia niepodlegoci Bawarii? Odpowiedzi dostarczyli mu
Rosenberg i Scheubner-Richter. Mieli plan, eby porwa ksicia Ruprechta
i von Kahra podczas odbywajcego si 4 listopada Niemieckiego Dnia
Polegych na Polu Chway. Kilkuset czonkw oddziaw szturmowych
mogoby zablokowa alej w pobliu Feldherrnhalle, gdzie zbior si
dygnitarze. Hitler grzecznie poinformuje jecw, e przej wadz, aby
zapobiec dyktaturze czerwonych i oderwaniu Bawarii od Rzeszy. Zdaniem
Rosenberga pucz byby krtki i bezbolesny, gdy Kahr i Ruprecht musieliby
pj na wspprac.
Hanfstaengl uwaa ten plan za szalony. Twierdzi, e wszelki atak na
nastpc tronu zmusi armi do dziaa odwetowych. Podkrelajc
niepraktyczno i bezsens caej operacji, Hanfstaengl zamieni ostrzeenie
w osobisty atak na Rosenberga. Jeli Hitler bdzie dalej sucha batyckich
spiskowcw, powiedzia, zniszczy stworzony przez siebie ruch. Hitler zgodzi
si sprzeciwi planom porwania, ale nie zoy adnych obietnic w sprawie
Rosenberga25*. Musimy myle przede wszystkim o marszu na Berlin mia
powtarza wedug Hanfstaengla. Kiedy uporamy si z biec sytuacj,
znajd Rosenbergowi inn robot17.

3
Tymczasem bawarskim rzdem oficjalnie kierowanym przez premiera von
Knillinga sterowa triumwirat panw o nazwiskach zaczynajcych si na
von: Kahr, Lossow i pukownik Hans Ritter von Seisser, szef bawarskiej
policji, ktry zebra grup inteligentnych oficerw sztabowych zbyt modych,
by mogli zagrozi jego pozycji. Rzdy triumwiratu przypominay dyktatur
w stylu staroytnego Rzymu i cho wszyscy trzej wyznawali
ultrakonserwatywne i radykalnie prawicowe wartoci, byli przekonani, e
rewolucyjnej taktyce Hitlera nie przywieca zasada pro publico bono. Stali na
stanowisku, e jego ruch powinien zosta waciwie ukierunkowany albo
zdelegalizowany. Do przeomu doszo 30 padziernika, kiedy Hitler postawi
spraw jasno przed rozkrzyczan, chonn publicznoci zgromadzon
w Zirkus Krone, mwic, e jest gotw pomaszerowa na Berlin. Dla mnie
problem niemiecki zostanie rozwizany dopiero wwczas, gdy czarno-biaoczerwona swastyka zaopocze nad paacem w Berlinie! krzycza. Wszyscy
czujemy, e ta godzina nadesza i, jak onierz na polu walki, nie zawahamy
si wypeni naszego niemieckiego obowizku! Wykonamy rozkaz rwnania
kroku i maszerowania naprzd!19.
Chcc doprowadzi do podziau w triumwiracie, Hitler poprosi o rozmow
z pukownikiem von Seisserem. Spotkali si prywatnie 1 listopada w domu
weterynarza stojcego na czele nacjonalistycznej organizacji paramilitarnej
Bund Oberland. Hitler prbowa przekona Seissera, e Kahr nie nadaje si na
swoje stanowisko i jest pionkiem w rku bawarskiego rzdu, a nastpnie
zaproponowa, jak tydzie wczeniej, eby Seisser i Lossow doczyli do niego
i Ludendorffa. Seisser ponownie oznajmi, e nie chce mie nic wsplnego
z boyszczem wojny wiatowej, podobnie jak inni wysi oficerowie. Hitler
przyzna, e cho generaowie mog by przeciwni Ludendorffowi, majorzy
i modsi oficerowie oka mu wsparcie wbrew wasnym dowdcom. Czas
najwyszy podj dziaanie, ostrzeg Hitler. Nasi ludzie dowiadczaj tak
silnej presji ekonomicznej, e musz dziaa, w przeciwnym razie przejd na
stron komunistw20.
Chocia Seisser prywatnie zgadza si z Kahrem, e nazici to mieci, obaj
podjli dziaania. 6 listopada czonkowie triumwiratu odbyli rozmowy
z przedstawicielami nacjonalistycznych organizacji. Ich najpilniejszym
zadaniem, oznajmi Kahr, jest stworzenie nowego narodowego reimu.
Wszyscy byli zgodni, e rzd weimarski musi zosta obalony, trzeba to jednak
uczyni jednomylnie, zamiast niezalenie od innych, jak planoway niektre
nacjonalistyczne organizacje. Chocia Kahr nie wymieni adnej nazwy,
wszyscy wiedzieli, e mia na myli Hitlera. Naley wtpi, cign Kahr, e
kanclerz Stresemann usunie si dobrowolnie. Trzeba opracowa nietypowy
sposb. Ju to zreszt uczyniono. Zadanie trzeba wykona wedug jednego,
odpowiednio przygotowanego i przemylanego planu21.

Nastpny mwca, Lossow, popar Kahra i jego determinacj, by stumi

kady pucz si ora. Jestem gotw poprze prawicow dyktatur, jeli bd
widoki na powodzenie, oznajmi genera. Przyczy si, gdy uzna, e istnieje
pidziesicioprocentowa szansa na sukces. Jeli jednak bdziemy
nagabywani do puczu, ktry za pi lub sze dni miaby si zakoczy
fiaskiem, nie bd wspdziaa22. W konkluzji on i pukownik von Seisser
powtrzyli ostrzeenie skierowane pod adresem czonkw Ligi Bojowej. Maj
wsppracowa, w przeciwnym razie gorzko tego poauj.
Tego wieczoru Hitler spotka si ze swoimi doradcami w mieszkaniu
Scheubner-Richtera, eby opracowa wasny plan dziaania. Zgodzili si
przeprowadzi pucz w nastpn niedziel, 11 listopada. Za wspomnian dat
przemawiay dwa powody: historyczny i praktyczny. 11 listopada by pit
rocznic kapitulacji Niemiec. By to rwnie dzie witeczny, gdy wszystkie
urzdy zostan zamknite, a policja i wojsko bd si znajdoway w stanie
niskiej gotowoci. Niewielki ruch na ulicach sprawi, e czonkowie oddziaw
szturmowych bd mogli maszerowa bez przeszkd.
Nastpnego ranka konspiratorzy spotkali si ponownie, tym razem
z wyszym dowdc Ligi Bojowej. W spotkaniu przypuszczalnie uczestniczy
Ludendorff, cho pniej temu zaprzecza. Na pewno brali w nim udzia Hitler,
Gring i Scheubner-Richter. Podjto ostateczne decyzje w sprawie puczu:
zamierzali przej kontrol nad gwnymi miastami Bawarii, zajmujc stacje
kolejowe, telegrafy, centrale telefoniczne, stacje radiowe, zakady
uytecznoci publicznej, miejskie ratusze i komendy policji. Komunistyczni
i socjalistyczni przywdcy mieli zosta aresztowani wraz z przywdcami
zwizkowymi i przedstawicielami zag. Pod wzgldem liczebnym Hitler
dysponowa przewag cztery tysice uzbrojonych puczystw miao stan
naprzeciw dwch tysicy szeciuset policjantw i onierzy.
Wczesnym wieczorem tego samego dnia Hitler zwoa kolejne spotkanie,
tym razem z dwiema dodatkowymi osobami: byym komendantem policji,
Phnerem, i jego zastpc, Wilhelmem Frickiem, ktry pozosta w policji,
w dalszym cigu chronic Hitlera i jego zwolennikw. Spiskowcy dyskutowali
o nowych wydarzeniach, ktre wymagay radykalnej zmiany planw.
Komisarz von Kahr nieoczekiwanie ogosi, e na nastpny wieczr zwoa
masow patriotyczn demonstracj w Brgerbrukeller. Rzekomym celem
byo przedstawienie priorytetw jego rzdu, ale w rzeczywistoci chodzio
o uprzedzenie skonsolidowanych dziaa narodowych socjalistw wrd
wyszych urzdnikw pastwowych, dowdcw wojskowych i szanowanych
obywateli. Hitlera zaproszono do udziau, lecz byo oczywiste, e to puapka.
Moe czonkowie triumwiratu zamierzali ogosi zerwanie Bawarii z Berlinem
i restauracj monarchii Wittelsbachw?
Hitler przekonywa, e to okazja zesana przez niebiosa. Czonkowie
triumwiratu oraz premier von Knilling i inni przedstawiciele rzdu bd na tej
samej trybunie. Mogliby ich zaprowadzi do pokoju obok i grzecznie

przekona do wzicia udziau w przewrocie albo uwizi. Hitler mwi

najwyraniej dla wywarcia efektu. Zdawa sobie spraw, e nie zdoa
przeprowadzi udanego puczu bez pomocy triumwiratu. Nie mia te zamiaru
aresztowa czonkw bawarskiego rzdu, a jedynie skoni Bawarczykw
dramaturgi zdarze do skutecznego przeciwstawienia si Berlinowi. Nie mia
dugofalowego programu, ale by gotw zaufa szczciu i losowi.
Cho wspspiskowcy nie byli na to gotowi, a spory cigny si godzinami,
Hitler nie ustpi. W kocu 8 listopada o trzeciej nad ranem wszyscy, cho
z oporami, zgodzili si na jego propozycj: pucz mia si rozpocz noc
w Brgerbrukeller. Kiedy gocie wyszli na chodny ranek, Scheubner-Richter
przekaza swojemu sucemu pakiet listw, ktre miay zosta dorczone
wpywowym wydawcom, gdy tylko otworz biura.

Ranek by wietrzny i chodny. Tego roku zima wczenie zawitaa do

Bawarii, a na wzgrzach rozcigajcych si na poudnie od miasta ju pada
nieg. W jeden z najwaniejszych dni w swoim yciu Hitler obudzi si z blem
gowy i dokuczliwym rwaniem zba. Koledzy kazali mu i do dentysty, ale
odrzek, e nie ma na to czasu, bo wybuchnie rewolucja, ktra wszystko
zmieni. Musia poda za swoj gwiazd. Kiedy Hanfstaengl zapyta, co si
stanie z ich planami, jeli powanie zachoruje, Hitler odpowiedzia: Gdyby tak
si stao i gdybym umar, oznaczaoby to, e moja gwiazda dotara do kresu,
a moja misja jest zakoczona23.
Pnym rankiem przekazano telefonicznie, listownie lub osobicie rozkaz
dowdcom SA, by postawili ludzi w stan pogotowia. Nie podano szczegw
ani adnych wyjanie. Co wicej, wielu najbardziej zaufanych
wsppracownikw Hitlera nie miao pojcia o zmianie planw. Przed
poudniem w swoim maym gabinecie o pobielanych cianach Rosenberg
(wystrojony w fioletow koszul i czerwony krawat) omawia
z Hanfstaenglem poranne wydanie Vlkischer Beobachter. Na pierwszej
stronie mia si znale rysunek przedstawiajcy generaa, ktry przecign
prusk armi na stron rosyjsk podczas bitwy z Napoleonem pod Taurogami.
Pod rysunkiem widnia podpis: Czy w godzinie potrzeby znajdziemy drugiego
generaa Yorcka?. Kiedy dwaj panowie, ktrzy sob gardzili, zastanawiali si
nad si oddziaywania rysunku, usyszeli cikie kroki na korytarzu i szorstki
gos: Gdzie kapitan Gring?!. Drzwi otworzyy si na ocie i do pokoju
wszed blady z podniecenia Hitler w ciasno przepasanym trenczu i z
pejczem w doni24.
Przysignijcie, e nikomu tego nie zdradzicie powiedzia z tumionym
entuzjazmem. Nadesza godzina! Zaczynamy dzi wieczorem!. Pniej
poprosi obu, eby byli czonkami jego osobistej obstawy. Mieli wzi pistolety
i spotka si przed piwiarni o dziewitnastej. Hanfstaengl popieszy do

domu, eby powiedzie onie, aby zabraa ich syna Egona do willi, ktr
wanie
zbudowali
na
wsi,
a
nastpnie
poinformowa
paru
midzynarodowych dziennikarzy, w tym Huberta R. Knickerbockera, e pod
adnym pozorem nie mog opuci wieczornego spotkania.
Po poudniu Hitler ju si nieco opanowa i plotkowa w Caf Heck
z Heinrichem Hoffmannem, zaprzyjanionym fotografem, jakby by to
kolejny zwyczajny dzie. Nagle Hitler zasugerowa, by odwiedzili chorujcego
na taczk Essera. Kiedy Hoffmann czeka na zewntrz, Hitler ujawni
Esserowi, e wieczorem ma zamiar ogosi narodow rewolucj. Potrzebowa
pomocy. Dokadnie o dziewitej trzydzieci wieczorem Esser wbiegnie
z niemieck flag na podium w Lwenbrukeller, gdzie mia si odbywa wiec
nacjonalistw, i ogosi pocztek narodowosocjalistycznej rewolucji25.
Wyszedszy z pokoju, Hitler oznajmi Hoffmannowi, e Esser czuje si
znacznie lepiej, i obaj zaczli si bez celu przechadza Schellingstrasse.
Niebawem doczy do nich Gring. Hitler zabra go na stron, a po chwili
wrci i oznajmi, e ma potworny bl gowy i musi pj do domu. Tym
razem Hoffmann nie kry zdumienia. Co, u licha, Hitler planuje uczyni dzi
wieczorem? Ten odrzek tajemniczo, e bdzie zajty bardzo wan robot,
a nastpnie oddali si do biura partii.
Czonkowie SA zdejmowali ju robocze ubrania i zakadali mundury
zoone z szarej wiatrwki, opaski ze swastyk na ramieniu, szarej narciarki
i pasa z kabur na rewolwer. Szli w rne miejsca spotka. Karl Kessler
z drugiej kompanii mia si stawi w Arzbergerkeller, a szewc Josef Richter
zosta wysany do Hofbruhaus. Czonkowie Bund Oberland te przystpili do
dziaania. Zamiast swastyki mieli alpejskie szarotki i stalowe hemy. Jeden
z najwaniejszych oddziaw, liczca stu ludzi osobista ochrona Hitlera, zebra
si w Torbru. Dowdca, waciciel sklepu tytoniowego, ciska gromy na
swoich ludzi. Jeli ktry nie chce powici serca i duszy, lepiej niech si
teraz wycofa. Ich zadanie, mwi, bdzie polegao na tym, eby wzi na
siebie gwny impet nocnych wydarze w Brgerbrukeller. Rozpdzimy
rzd.
Byo ju ciemno, kiedy przed kamienic Scheubner-Richtera przystan
samochd, z ktrego wysiad genera Ludendorff. Rozmawia kilka minut
z gospodarzem i odjecha. Chwil pniej Scheubner-Richter i jego sucy
ruszyli z piskiem opon. Hansl powiedzia Scheubner-Richter jeli co
pjdzie le, jutro bdziemy w wizieniu26. W kwaterze gwnej partii spotkali
si z Hitlerem i innymi przywdcami. Po krtkiej dyskusji caa grupa ruszya
dwoma samochodami do Brgerbrukeller. Dochodzia sma wieczorem.
Piwiarnia znajdowaa si kilometr od centrum Monachium, na drugim brzegu
Izary. By to duy, peen zakamarkw gmach otoczony ogrodami i zoony
z paru sal restauracyjnych i barw. Gwne pomieszczenie, ktre wielkoci
przewyszaa jedynie hala Zirkus Krone, mogo pomieci trzy tysice goci
siedzcych przy solidnych drewnianych stoach. Wadze wiedziay, e moe

doj do rozruchw, wic Brgerbrukeller pilnowao stu dwudziestu piciu

miejskich policjantw. Na wszelki wypadek w oddalonych o zaledwie piset
metrw koszarach umieszczono kompani pastwowej policji w zielonych
mundurach.
Kiedy kawalkada z Hitlerem przejedaa Izar, sala bya zamknita
i czekano jedynie na przybycie najwaniejszych osb. Wszystkie miejsca byy
zajte, a Hanfstaengl nie mg znale wolnego stolika dla swojej maej
gromadki korespondentw zagranicznych. Kilka minut po dwudziestej przed
piwiarni zajecha czerwony mercedes Hitlera w asycie wozu ScheubnerRichtera. Hitler by zaniepokojony wielkimi tumem. Czy jego samochody
zdoaj si przedrze przez cib? Dwa wozy wolno przecisny si przed
wejcie
zablokowane
przez
policyjn
falang.
Hitler
przekona
funkcjonariuszy, eby odeszli i zrobili miejsce dla jego ludzi, ktrzy mieli si
niebawem zjawi. Nastpnie wszed do piwiarni drzwiami otworzonymi przez
Hessa. W rodku panowa taki cisk, e Hanfstaenglowi zatrzanito drzwi
przed nosem, gdy w towarzystwie amerykaskiej dziennikarki zamierza
zaj miejsce z tyu sali. Ostrzeg policjantw, e dojdzie do skandalu, jeli nie
wpuszcz na sal przedstawicieli zagranicznej prasy, ale drog utorowao im
to, e jego towarzyszka palia amerykaskiego papierosa, ktry w wczesnych
Niemczech by uwaany za rarytas. Hitler sta w przedpokoju, obok duej
kolumny, spogldajc na pen sal i podium, gdzie Kahr przemawia
monotonnie. Miota oskarenia pod adresem marksistw i wzywa do
odrodzenia Niemiec. Mwi w pedantyczny sposb, jakby wygasza wykad,
a publiczno suchaa z politowaniem, agodzc znudzenie piwem.
Hanfstaengl uzna, e Hitler bardziej wtopiby si w otoczenie, gdyby mia
w rku kufel piwa, wic kupi trzy za okrge trzy miliardy marek. Hitler od
czasu do czasu pociga yk, niecierpliwie czekajc na specjalny oddzia
brunatnych koszul, ktry mia go ochrania. Ciarwki z czonkami SA byy
ju na miejscu, ale czekay do dwudziestej trzydzieci, kiedy w kocu zjawia
si osobista stra Hitlera w hemach. Samochody si oprniy i uzbrojeni
nazici otoczyli budynek. Zdumiona i liczebnie przytoczona miejska policja
cakiem nieprzygotowana na polityczne starcie nawet nie kiwna palcem.
Kapitan Gring i jego uzbrojony w pistolety maszynowe oddzia chronicy
Hitlera wpadli do rodka. Ulrich Graf, osobisty ochroniarz Hitlera, czekajcy
w szatni na ich przybycie, popieszy do szefa, ktry zdj trencz, odsaniajc
czarny surdut o dugich poach, uszyty w prowincjonalnym bawarskim stylu.
Graf szepn co Hitlerowi do ucha, co jednemu z obserwatorw skojarzyo si
z gociem proszcego szefa sali o dobry stolik. Ponad dwudziestu policjantw
zastpio drog intruzom, ale gdy dowdca ochrony krzykn: Wy tam!
Z drogi!, funkcjonariusze posusznie wykonali w ty zwrot i niczym gliniarze
z niemych filmw odmaszerowali sprzed drzwi27.
Hitler odstawi kufel i wycign browninga. Gdy onierze oddziaw
szturmowych zakrzyknli: Heil Hitler!, wkroczy na sal w towarzystwie

dawnego rzenika Grafa, Scheubner-Richtera (ktry mruy oczy od dymu jak

krtkowidz),
swojego
wiernego
wyznawcy,
absolwenta Harvardu
Hanfstaengla, byego policyjnego szpicla i zarzdcy Maxa Amanna oraz
studenta idealisty i dziaacza Rudolfa Hessa. Wymachujc broni, barwna
zbieranina zacza si przepycha przez cib w kierunku podium. W tym
samym czasie inna grupa brunatnych koszul zablokowaa wyjcia, a kolejna
wycelowaa karabin maszynowy w publiczno. Stoy zaczy wali si
z hukiem na podog. Czonkowie gabinetu schronili si pod oson wasnego.
Niektrzy skonsternowani suchacze chcieli si rzuci do wyjcia, ale zostali
zapdzeni z powrotem pod grob pobicia i skopania.
Falanga Hitlera utkna na rodku sali. Hitler wgramoli si na krzeso,
wymachujc pistoletem. Cisza!, wrzasn, a gdy tumult nie osab, wystrzeli
w sufit. W penej zdumienia ciszy ogosi: Wybucha narodowa rewolucja!
Sala jest otoczona!. Nikt nie mg opuci pomieszczenia. Po bladej twarzy
Hitlera pyn pot. Niektrym ten czowiek musia si wyda szalony albo
pijany, cho byli i tacy, ktrzy zwrcili uwag na to, jak mieszny widok
przedstawia wymachujcy pistoletem rewolucjonista w le skrojonym
surducie. Moe i wyglda komicznie, ale by miertelnie powany. Poleci,
eby czonkowie triumwiratu udali si z nim do ssiedniej sali, gwarantujc
im bezpieczestwo. aden z trzech mczyzn si nie poruszy. W kocu Kahr
zrobi krok wstecz, gdy Hitler zacz i po stoach w kierunku podium.
Asystent Seissera, major, wyszed naprzd, wkadajc rk do kieszeni, jakby
zamierza wycign pistolet. Hitler przyoy mu bro do czoa i powiedzia:
Wycignij rk!28.
Zapewni czonkw triumwiratu i zgromadzonych, e wszystko da si
zaatwi w dziesi minut. Tym razem trzej panowie w towarzystwie dwch
asystentw udali si za Hitlerem do bocznego pokoju. Komdie spielen
[odgrywajcie komedi], szepn kolegom Lossow. Na osobnoci Hitler okaza
si bardziej wzburzony ni wczeniej. Prosz o wybaczenie, e musiaem
postpi w taki sposb oznajmi ale nie miaem wyboru. Na oskarenia
Seissera, e zama sowo, wszczynajc pucz, odpowiedzia, e uczyni to dla
dobra Niemiec29. Oznajmi, e nowym premierem Bawarii zostanie byy szef
policji, Phner, a genera Ludendorff obejmie dowdztwo nad now armi
narodow opart na radykalnie prawicowej Lidze Bojowej i to on poprowadzi
marsz na Berlin. Gdy puczyci wygraj, czonkowie triumwiratu zdobd
jeszcze wiksz wadz: Kahr zostanie mianowany regentem Bawarii, Lossow
ministrem armii Rzeszy, a Seisser ministrem policji.
Kiedy trjka nie zareagowaa na propozycj, Hitler wycign pistolet
(pniej stwierdzi, e zrobi to dla artu). W magazynku jest pi nabojw
zakomunikowa ochrypym gosem cztery dla zdrajcw i jeden dla mnie30.
Z tymi sowami odda bro Grafowi uzbrojonemu w karabin maszynowy.
W takich okolicznociach przestao mie znaczenie, czy bd y, czy nie,
odpar chodno Kahr. Jaki jest udzia generaa Ludendorffa w puczu? Mona

byo odnie wraenie, e Hitler nie wie, jak si zachowa. Wypi kilka maych
ykw piwa, przeprosi Kahra i wybieg z pokoju. Publiczno na zewntrz
wymykaa si z rk. Kto krzykn: Teatr!, inny, e to jaka meksykaska
rewolucja. Kakofoni gwizdw i szyderczych okrzykw przerwa dopiero
Gring, ktry, naladujc szefa, wypali w sufit. Pniej rykn, e to, co si
dzieje, nie jest wymierzone w Kahra, Reichswer lub pastwow policj. Kiedy
ktnie ucichy, sprbowa humoru. Macie przecie swoje piwo! krzykn.
Czym si przejmujecie?!.
Ryk nie speszy Hitlera. Przepycha si w kierunku podium, ignorujc
gwizdy i obelgi. Unis pistolet. Kiedy wrzawa trwaa nadal, zawoa gniewnie:
Jeli nie zapanuje cisza, ka otworzy ogie z karabinu maszynowego na
galerii!. Nagle przesta by osob, z ktrej mona artowa. To, co pniej
nastpio wspomina konserwatywny historyk, profesor von Mller byo
oratorskim arcydzieem, ktrego mgby pozazdroci kady aktor. Hitler
zacz cicho, bez patosu31. Mwi tak, jakby czonkowie triumwiratu przystali
na jego propozycj, i zapewni, e Kahr cieszy si jego penym zaufaniem
i otrzyma urzd regenta Bawarii. Obieca, e Ludendorff obejmie dowdztwo
nad armi, Lossow bdzie ministrem armii Rzeszy, a Seisser szefem policji.
Zadaniem
tymczasowego
narodowego
rzdu
niemieckiego
jest
zorganizowane marszu na Berlin, grzeszne miasto Babel, i ocalenie narodu
niemieckiego!32.
Od pierwszych sw, wspomina Hanfstaengl, pozbawiony znaczenia,
mieszny czowieczek przypominajcy zdenerwowanego wiejskiego pana
modego z portretu na zakurzonej wystawie w oknie wiejskiego fotografa
z Bawarii przeistoczy si w nadczowieka. Rnica bya taka jak midzy
stradivariusem spoczywajcym w futerale, zwykym kawakiem drewna
i katgutu, a tym samym instrumentem w rkach mistrza33. Profesor von
Mller nigdy w yciu nie widzia tak radykalnej zmiany nastawienia tumu
w cigu zaledwie kilku minut, niemale sekund. Cho paru nadal trwao przy
swoim, postawa wikszoci ulega cakowitej odmianie. Hitler kilkoma
sowami zmieni ich od wewntrz tak, jak wywraca si rkawiczk. Ta
przemiana miaa w sobie co z hokus-pokus, czarodziejskiej sztuczki. Ludzie
zaczli wiwatowa, a wszelkie gosy sprzeciwu umilky34.
W sali obok s Kahr, Lossow i Seisser przyzna uczciwie Hitler. Ciko
si mozol, eby podj decyzj. Czy mog im przekaza, e ich poprzecie?.
Ja! Ja! rykn tum.
W wolnych Niemczech jest miejsce dla autonomicznej Bawarii!
zakrzykn pomiennie Hitler. Powiadam wam: albo niemiecka rewolucja
rozpocznie si dzi, albo do rana wszyscy bdziemy martwi!.
Zyskawszy poparcie tumu, uda si do sali obok, eby zmusi do ulegoci
czonkw triumwiratu35.

Tymczasem czowiek, ktry mg przechyli szal zwycistwa na korzy

Hitlera, zblia si do Brgerbrukeller w jego wasnym mercedesie. Genera
Ludendorff siedzia na tylnym siedzeniu z pasierbem (arliwym
zwolennikiem puczu) i Scheubner-Richterem. Mimo mgy ich samochd
z zawrotn prdkoci przemkn przez most do centrum miasta. Na widok
generaa ludzie stojcy w wejciu piwiarni zakrzyknli gromko: Heil!
Ludendorff by zdumiony i niezadowolony, widzc, jak daleko zaszy
sprawy 36. Hitler wybieg do holu, eby ucisn mu do. Zamienili kilka sw
i nachmurzony Ludendorff zgodzi si przekona czonkw triumwiratu.
Zniknli w bocznej salce.
Poirytowany tym, e Hitler podj jednostronne dziaania, Ludendorff uy
swojej szary i osobowoci, aby wywrze presj na dwch oficerw. Panowie
powiedzia chodcie z nami, wesprzyjcie mnie w tej sprawie. Pierwszy
zareagowa genera Lossow. Zgoda, odrzek, wycigajc do. Za jego
przykadem poszed pukownik. Kahr ustpi na kocu, ale przemwi jako
pierwszy, gdy caa grupa wrcia na podium. Sztywny niczym armatni wycior,
z twarz przypominajc mask, oznajmi, e zgodzi si suy Bawarii jako
regent monarchii. Wedug jednego z funkcjonariuszy policji jego stateczne
owiadczenie przerwa fanatyczny aplauz.
Pogrony w ekstazie Hitler przyglda si rozentuzjazmowanej
publicznoci. Zamierzam owiadczy emocjonalnie speni obietnic,
ktr pi lat temu zoyem samemu sobie, gdy leaem olepiony w szpitalu
wojskowym, e nie zaznam wytchnienia ani spokoju, dopki listopadowi
kryminalici nie zostan obaleni, a na ndznych ruinach dzisiejszych Niemiec
nie powstanie wielka i potna Rzesza pena wolnoci chway37.
Pniej zabra gos poblady i powany Ludendorff. Przemawia krtko
i szczerze, sprawiajc na Mllerze wraenie czowieka, ktry zrozumia, e
chodzi o spraw ycia lub mierci, cho przypuszczalnie raczej tego
drugiego. Sprawujc cakowit kontrol nad sytuacj, Hitler ucisn do
kademu z nich przy wtrze wiwatw. Ogarnita zbiorowym uniesieniem
i podchmielona piwem publiczno nie potrafia si pohamowa z radoci.
Ludzie zapomnieli o niedawnych szyderstwach, a nawet gniewie. Wszyscy
wstali jak jeden m i odpiewali na cae gardo Deutschland ber alles. Wielu
pakao, a niektrzy byli tak wzruszeni, e nie mogli wydoby z siebie gosu.
Jednak kto stojcy obok funkcjonariusza policji pastwowej odwrci si do
niego i zauway: Brakuje tu tylko psychiatry38.

4
Rwnie
silne
emocje
panoway
na
drugim
brzegu
Izary
w Lwenbrukeller. Gwna sala, huczca od dwiku dwch orkiestr dtych,
bya wypchana po brzegi dwoma tysicami czonkw Ligii Bojowej i SA.

Fanatyczni zwolennicy kapitana Rhma stanowili jedynie niewielk cz

publicznoci, cho to on by gwn atrakcj wieczoru. Rhm, o twarzy
oszpeconej blizn, wzywa do zemsty i odpaty na zdrajcach i grabiecach
narodu.
Po nim na podium wgramoli si Esser, ktry przyby mimo choroby. Plan
uleg pewnej zmianie, wic nie przeszed midzy rzdami, niosc sztandar
i ogaszajc wybuch rewolucji. Mia czeka na wiadomo, e przewrt Hitlera
zakoczy si powodzeniem. W rodku jego przemwienia, o dwudziestej
czterdzieci, z Brgerbrukeller nadesza zagadkowa wiadomo telefoniczna:
Przesyk bezpiecznie dostarczono!. Rhm wkroczy pewnym krokiem na
podium i przerwa Esserowi. Rzd Kahra, rykn, zosta obalony. Adolf Hitler
ogosi narodow rewolucj. onierze Reichswehry zrywali z czapek rozety
republiki, wskakiwali na stoy i krzyczeli. Czonkowie oddziaw szturmowych
obejmowali si wzajemnie. Orkiestra zacza gra hymn pastwowy. Kiedy
pandemonium nieco osabo, Rhm zawoa, by wszyscy wyruszyli do
Brgerbrukeller. Mczyni wybiegli z Lwenbrukeller, jakby lokal stan
w ogniu, i uformowali kolumny. Rozkrzyczana i wiwatujca gromada ruszya
ulic w kierunku Izary. Kurier na motocyklu zatrzyma pochd, przekazujc
nowe rozkazy od Hitlera. Ludzie Rhma mieli wyruszy w kierunku
uniwersytetu i zaj kwater gwn generaa von Lossowa przy
Schnfeldstrasse, a oddziay szturmowe pomaszerowa na St. Annaplatz do
tajnego skadu broni w piwnicy klasztoru, gdzie znajdoway si trzy tysice
karabinw, i nastpnie zaj pozycje w Giessing. Marsz w kierunku
Brgerbrukeller mia kontynuowa jedynie Bund Oberland.
Kiedy oddzia Rhma maszerowa Briennerstrasse przy dwikach
orkiestry dtej, gapie witali ich wiwatami. Na czele kolumny, dumnie dzierc
cesarski sztandar bojowy, kroczy fanatyczny mody nacjonalista, ktry
znalaz si tam z powodu przywizania do Rhma i Strassera, a nie Hitlera. w
modzieniec nazywa si Heinrich Himmler. Entuzjazm weselcych si gapiw
przyprawia o zawrt gowy, wic kroczyli niczym zwycizcy szerok
Ludwigstrasse do bramy sztabu okrgu wojskowego. Rhm zatrzyma
oddziay i wszed do gmachu, w ktrym pracowa tyle lat. Stranicy zagrozili,
e go zastrzel, ale zbi ich z tropu. Pomaszerowa na drugie pitro do pokoju
oficera dyurnego, ktry oznajmi, e ulega wycznie pod przymusem,
i wyda rozkaz otwarcia bram buntownikom. Rhm wystawi strae, kaza
poumieszcza w oknach karabiny maszynowe i rozpi drut kolczasty wok
budynku. Zrobi niemal wszystko oprcz zajcia centrali telefonicznej.
O dziwo pozostawi j pod opiek oficera dyurnego, ktry najwyraniej nie
podziela rewolucyjnych sympatii.
W piwiarni Hess kaza otoczy wrogw ludu, biorc ich jako jecw. Sta
na krzele w wielkiej sali, odczytujc nazwiska oficerw i urzdnikw, m.in.
premiera Knillinga, komendanta policji i politycznego doradcy ksicia
Ruprechta, Mantela. Wszyscy potulnie wystpili naprzd jak niesforni

uczniacy, oprcz ministra sprawiedliwoci Grtnera, ktry zdoa uciec, ale

pniej zosta schwytany. Pocztkowo umieszczono ich w maym pokoju na
grze, ale pniej zdecydowano, e ze wzgldw bezpieczestwa Hess
powinien ich przewie do domu nad jeziorem Tegernsee, na poudnie od
Monachium.
Take inne osoby z najbliszego otoczenia Hitlera mieli swoje zadania: Max
Amann, przysadzisty, cho nieustraszony uliczny bojownik, poprowadzi swj
oddzia na bank, ktry mia si sta gwn siedzib nowego rzdu,
a Scheubner-Richter, Esser i Hanfstaengl wyruszyli na ulice, eby ledzi
postpy rewolucji. Okazao si, e miasto jest pogrone w chaosie. Wielu
mieszkacw odnosio si z entuzjazmem do sprawy, cho niektrzy byli
skonsternowani, a nawet oburzeni. Niewielu wiedziao, co si dzieje, take ci,
ktrzy brali udzia w puczu, gdy z Brgerbrukeller napyway sprzeczne
rozkazy.
Czowiekiem, ktremu puczyci zawdziczali pocztkowe sukcesy, by
Frick z komendy gwnej monachijskiej policji. Przekona swoich penicych
sub kolegw, eby nie przypuszczali kontrataku na siy puczystw,
a nastpnie kry wok telefonu, uspokajajc zdumionych policjantw,
ktrzy dzwonili po informacje. Zwykle radzi im czeka i powstrzymywa si
od dziaania. Wanie z powodu tego kunktatorstwa jego byy szef,
zdymisjonowany komendant policji Phner, mg wej do komendy gwnej
i obj dowdztwo bez uycia siy. Jego pierwszym krokiem byo poczynienie
przygotowa do konferencji prasowej z udziaem przedstawicieli czoowych
niekomunistycznych gazet.
W Brgerbrukeller Hitler by w stanie euforii: mieli pod kontrol policj,
a oddzia Rhma zaj sztab okrgu wojskowego. Pniej nadszed meldunek
z koszar wojsk inynieryjnych: puczyci popadli w konflikt z saperami. Hitler
podj byskawiczn decyzj i opuci stanowisko dowodzenia, eby osobicie
wyjani spraw. By to powany bd taktyczny, po ktrym nastpi kolejny:
przekazanie dowdztwa generaowi Ludendorffowi. Gdy tylko Hitler opuci
budynek, genera von Lossow oznajmi, e musi si uda do swojego biura,
aby wyda rozkazy. Ludendorff uzna to za uzasadnione i pozwoli Lossowowi
opuci piwiarni, a chwil pniej zgodzi si na odejcie Kahra i Seissera.
Misja Hitlera w koszarach wojsk inynieryjnych zakoczya si fiaskiem
i zawrcono go w bramie. Wrci p godziny pniej, by ze zdumieniem
stwierdzi, e pozwolono uciec czonkom triumwiratu. Zaatakowa
Ludendorffa. Jak mg do tego dopuci? Lossow mg teraz sabotowa
rewolucj! Genera w milczeniu spuci gow przed byym kapralem.
Niemiecki oficer, powiedzia, nigdy nie zamie danego sowa!
Oddzia liczcy tysic osb, ktry przyby o dwudziestej trzeciej, podnis
Hitlera na duchu. By to niemal cay skad szkoy oficerw piechoty, elitarna
grupa kadetw. Oprcz nielicznej garstki dysydentw, wszyscy dali si
przekona porucznikowi Gerhardowi Rossbachowi, weteranowi Freikorpsu,

i jak jeden m przyczyli si do rewolty. Kadeci naoyli areszt domowy na

wasnego dowdc, na nowego wybierajc ekstrawaganckiego Rossbacha
(ktry podobnie jak Rhm by homoseksualist i walecznym onierzem).
Przy dwikach orkiestry dtej kadeci pomaszerowali do piwiarni z opaskami
ze swastyk na rkach i sztandarami narodowych socjalistw. Przegldu
oddziau dokonali byy kwatermistrz armii, genera Ludendorff, i byy kapral,
Adolf Hitler. Kadeci odmaszerowali, by zaj kancelari komisarza Kahra,
a przywdcy puczu ruszyli samochodami do kwatery gwnej okrgu
wojskowego. Przybywszy na miejsce dowodzenia Rhma, czyli do gabinetu
generaa von Lossowa, zaczli dyskutowa o przebiegu rewolucji.
Usadowiwszy si w fotelu, Ludendorff zada, by kto poczy go
telefonicznie z Lossowem lub Seisserem. Wykonano wiele prb, ale aden
z nich nie by uchwytny. Scheubner-Richter westchn i przyzna, e ma ze
przeczucie. Lossow powiedzia, e jedzie tutaj, do swojego biura. Gdzie
w takim razie jest? I gdzie, u licha, s Kahr i Seisser? Ludendorff ponownie
zaprotestowa, przypominajc, e trzej panowie dali sowo na oczach tysicy.
Nie mogli zmieni zdania.
W tym czasie do budynku wchodzi major Max Schwandner, oficer
sztabowy wojsk stacjonujcych w Bawarii. Dotary do niego wieci o puczu
i szuka oficera dyurnego, ktry mg mu powiedzie tyle, e caa sprawa
wydaje si bardzo podejrzana i mierdzca. Kiedy rozmawialimy
wspomina pniej Schwandner do pokoju wpad kapitan Rhm w penym
mundurze dawnej armii, obwieszony wszystkimi medalami, i spyta, czy
wiemy, gdzie jest genera von Lossow. Z miejsca oznajmiem Rhmowi, e
pucz jest jawnym pogwaceniem wczorajszego uzgodnienia z von Lossowem.
Rhm odpar szczerym gosem, e wszystko jest w porzdku. Von Lossow,
Kahr i von Seisser wyrazili na wszystko zgod i niebawem spotkaj si
z Hitlerem w sztabie okrgu. Odparem, e mam nieco inne wraenie.
Kiedy Rhm wyszed, oficer dyurny skin na Schwandnera i szepn: To
jaka podejrzana sprawa. Powiedzia, e Lossow, Seisser i dowdca wojsk
stacjonujcych w Bawarii s w koszarach Dziewitnastego Puku Piechoty
i na pewno tu nie przyjd. Wkrtce w nadal pozbawionej nadzoru centrali
telefonicznej odezwa si telefon. Lossow dzwoni z nowego punktu
dowodzenia, bezpieczny w samym rodku koszar puku. Rozkaza przypuci
kontratak na siy puczystw, ktrych niedawno przysig wspiera. Wierne
bataliony w Augsburgu, Ingolstadt, Ratyzbonie, Landshucie i okolicznych
miastach miay zosta przewiezione do Monachium kolej. Schwandner
niezwocznie zadzwoni do oficera jednostki transportowej, przekaza rozkazy
Lossowa i zgodzi si powiadomi telefonicznie poow wspomnianych
batalionw. Pucz planowano w jednym pokoju, a sabotowano w ssiednim.
W kocu przed pnoc puczyci wpadli na pomys, eby ograniczy uywanie
centrali telefonicznej do przekazywania wasnych rozkazw, ale wwczas
wszystkie kontrpolecenia Lossowa zostay ju wydane39.

Pomimo maszerujcych oddziaw, orkiestr dtych i atmosfery

podniecenia wikszo monachijczykw nie miaa pojcia, co si dzieje
z wyjtkiem tego, e do ich miasta ponownie dotara fala rewolucji. Jeden
z najbliszych przyjaci Hitlera, Heinrich Hoffmann, spdzi wieczr
w Fledermausbar, nie wiedzc, e dzieje si co niezwykego. Dopiero
o pnocy odkry, e w miecie wybucha rewolucja. Rozradowane gromady
modych ludzi nie pozwalay zasn gociom hoteli w centrum miasta,
piewajc i wznoszc radosne okrzyki.
W amerykaskim konsulacie Robert Murphy, penicy urzd konsula,
ukada telegram do sekretarza stanu:
() WEDUG HITLERA ZADANIEM TEGO RZDU JEST POPROWADZENIE MARSZU NA BERLIN
I WYDANIE DWUNASTOGODZINNEJ BITWY; STWIERDZI, E O WICIE UJRZYMY POWSTANIE
NOWEGO RZDU NARODOWEGO ALBO JEGO MIER ()26*40.

Bya to straszna noc dla przeciwnikw przewrotu, ktrych wywlekano

z domw i brano jako zakadnikw. Okazaa si tak take dla kilku innych
osb, ktrych nazwiska w ksice telefonicznej brzmiay po ydowsku, wic
zostali otoczeni przez brunatne koszule. Jeden z oddziaw wstpi do redakcji
socjalistycznego monachijskiego Postu, ale kiedy rozbijano maszyny
drukarskie, nadeszy rozkazy od poirytowanego Hitlera, ktry nakaza
zaprzesta niszczenia, gdy potrzebowa drukarni dla wasnych celw.
W sztabie monachijskiego okrgu wojskowego stawao si coraz bardziej
oczywiste, e czonkowie triumwiratu zamali sowo (najwyraniej nikt nie
pamita, e obietnic zoono pod presj) i sytuacja zaczyna wymyka si
z rk. Scheubner-Richter i jego sucy Aigner wyszli, eby sprowadzi
Seissera, ale nie mogli go znale. Po powrocie zastali nieco przygnbionego
Hitlera.
Aigner dosta rozkaz zawiezienia Rosenberga do drukarni w celu
wydrukowania ogoszenia o utworzeniu nowego rzdu, podpisanego przez
jego gwnych czonkw. Wykonawszy zadanie, Rosenberg pojecha do
redakcji Vlkischer Beobachter, eby napisa wstpniak do porannego
wydania. Artyku zatytuowany Apel do narodu niemieckiego wzywa ludno
do wydania prezydenta Eberta i innych socjaldemokratw ywych lub
martwych w rce ludowego rzdu narodowego.
Kiedy Aigner wrci do kwatery sztabu, jego chlebodawca kaza mu jecha
do domu po szampana i prowiant oraz oznajmi pani Scheubner-Richter, e
wszystko jest w porzdku i nie ma powodu do zmartwie. Jednak sytuacja
zacza si coraz bardziej pogarsza. Rhm w kocu nabra podejrze, e
w pokoju obok dzieje si co zego, i kaza aresztowa oficera dyurnego.
Wyda te polecenie ujcia wszystkich oficerw znajdujcych si w budynku,
ale zrobi to za pno, by schwyta rzutkiego majora Schwandnera, ktry
zdoa ju wezwa odsiecz do Monachium. Ostrzeony przez cywilnego

pracownika Schwandner wymkn si na chwil przed otoczeniem budynku

kordonem.
Sytuacja puczystw nie rysowaa si najlepiej take w urzdzie komisarza
von Kahra. Kahr uda si tam zaraz po ucieczce z piwiarni i przekona si, e
maszyna majca zmiady puczystw ju dziaa. Oczywicie nie zrobi nic, by
j powstrzyma (otrzyma wanie pen oburzenia wiadomo od ksicia
Ruprechta: Zgnie ten ruch za wszelk cen. Jeli trzeba, uyj wojska42)
i pomaga w kierowaniu obron przed miertelnym zagroeniem ze strony
porucznika Rossbacha i jego tysica kadetw ze szkoy piechoty. Wykonanie
rozkazu Ludendorffa i zajcie budynku za wszelk cen powinno by atwe
i stanowi wane zwycistwo dla rewolucjonistw, ale sytuacja okazaa si
patowa. Kadeci i policja stali od siebie na dugo bagnetu i czekali, a ci
drudzy oddadz pierwszy strza. Nikt nie chcia rozlewu krwi. Kadeci nie mieli
zamiaru strzela do ludzi w mundurach, a wielu policjantw, podobnie jak
modzi, wierzyo w Hitlera. Negocjacje cigny si w nieskoczono, dopki
Rossbach, czowiek czynu, nie zniecierpliwi si i nie zawoa do swoich: Co?!
Nadal negocjujecie? Znacie rozkazy generaa Ludendorffa! Czemu si
wahacie? Kacie swoim otworzy ogie!43.
W kocu kadeci zajli pozycje, wysyajc przodem rozproszonych
pkolem harcownikw, a za nimi druyny karabinw maszynowych. Policja
odpowiedziaa
zaproszeniem
do
rodka
trzech
rebeliantw,
by
przedyskutowa spraw. Ci przyjli zaproszenie, wiadomi, e jeli nie wrc
za dziesi minut, rozpocznie si atak. Po upywie tego czasu, kiedy kadeci
szykowali si do szturmu, pada komenda: Kompanie, odwrt!.
Kadeci si wycofali. Oblenie byo zakoczone. Bitwa zostaa przegrana
walkowerem, gwnie dlatego, e ludzie Hitlera nie chcieli strzela do tych,
ktrych pragnli widzie jako swoich sprzymierzecw. Kadeci unieruchomili
jedynie komisarza Kahra na kilka kluczowych godzin. Teraz komisarz opuci
gmach, by poczy si z Lossowem i Seisserem w koszarach Dziewitnastego
Puku Piechoty.
Saby promyk nadziei tlcy si w komendzie garnizonu, e czonkowie
triumwiratu nie wystpi otwarcie przeciwko puczystom, zgas, gdy okazao
si, e o drugiej pidziesit pi nad ranem genera von Lossow wysa
nastpujc wiadomo do wszystkich niemieckich stacji telegraficznych:
Komisarz generalny von Kahr, pk von Seisser i gen. von Lossow wystpuj przeciwko puczowi
Hitlera. Wyrazy poparcia wymuszone pod broni niewane. Ostrzega si przed powoywaniem
si na nazwiska wy. wym.
von Lossow44

Przebywajcego w koszarach Dziewitnastego Puku Piechoty Kahra,

siedzcego w zadumie na kanapie, poproszono o napisanie owiadczenia,
ktre nastpnego dnia miao zosta rozlepione w caym miecie. W kocu

udao mu si uoy tekst, ktry kadego zadowoli. Dziki podstpowi,

napisa, demonstracja w intencji przebudzenia Niemiec przerodzia si
w chorobliw przemoc. Gdyby bezcelowa i bezsensowna rewolta si
powioda, Niemcy pogryyby si w otchani, a Bawaria razem z nimi.
W dalszej czci delegalizowa NSDAP oraz inne prawicowe organizacje
i owiadczy, e ludzie odpowiedzialni za pucz zostan bezlitonie ukarani
tak, jak na to zasuguj. Dla komisarza by to dugi i peen goryczy ranek.
Dopiero o pitej rano wiadomo o potpieniu puczu przez czonkw
triumwiratu dotara do sztabu monachijskiego okrgu wojskowego.
Wiadomo przynis odsunity dowdca szkoy oficerw piechoty. Z alem
poinformowa Hitlera, e czonkowie triumwiratu nie poczuli si honorowo
zwizani przysig, gdy zoyli j pod luf pistoletu. Genera von Lossow
zamierza stumi pucz si. Jeli Hitler by zaszokowany, nie okaza tego.
Wygosi dug mow do swoich towarzyszy i zakoczy deklaracj, e jeli
bdzie trzeba, jest gotw walczy i zgin za spraw. Za zgod Ludendorffa
poleci Scheubner-Richterowi i jego sucemu (ktry zdy ju wrci
z szampanem i przekskami) odnale nowo desygnowanego premiera
i nakaza mu zajcie komendy gwnej policji z pomoc oddziau Oberland.
Phner z entuzjazmem wyruszy w swoj misj i by tak pewny swego, e
wszed do komendy gwnej policji w towarzystwie zaledwie jednego
czowieka. Ku jego konsternacji (Czuem si tak, jakby zdzielono mnie pak
po gowie45), odprowadzono go do gabinetu tymczasowego komendanta.
Jego byy zastpca Frick siedzia ju w areszcie.
W tym czasie Hitler, Ludendorff i ich najblisi wsppracownicy byli
w drodze do piwiarni, zostawiwszy Rhma i jego oddzia na stray sztabu.
Chocia Hitler by przeraony, nie zamierza si poddawa. Jeli damy rad,
to wietnie rzuci ponuro. Jeli nie, bdziemy musieli si powiesi46. Byo
jeszcze ciemno, gdy puczyci, ktrzy nie obsadzili wanych punktw oporu,
zgromadzili si w piwiarni. Pada wilgotny, lodowaty nieg, kiedy oddziay
zbieray si na Brgerbra. Ludzie czuli, e co poszo nie tak, ale nie mieli
pojcia co. Mimo to ruszyli pustymi ulicami z opoczcymi sztandarami,
a ostatni oddzia SA piewa gromko Sturmlied Eckarta: Obudcie si, Niemcy!
Zerwijcie kajdany!.

5
By ponury, pochmurny ranek wioncy przenikliwym wilgotnym
chodem. La lodowaty deszcz. Szeregowi zwolennicy puczu czekali pospnie
w penej dymu, zawilgoconej gwnej sali Brgerbrukeller. Brudni
i nieogoleni, jedli niadanie zoone z kawy, sera i chleba. Uniesienie
i entuzjazm ostatniej nocy wyparoway. Kto oznajmi, e czonkowie
triumwiratu otwarcie wystpili przeciwko rewolucji, a armia nie zamierza

wzi w niej udziau. Inny wdrapa si na podium, ktre jeszcze niedawno

byo scen wzniosego dramatu, i zacz pomstowa na zdrajcw na
burujw i generaw. Pomaszerujmy na Berlin!, zakrzykn. Rozlegy si
brawa, ale prawnik Hitlera, Hans Frank, uzna to wezwanie za bardzo
idealistyczne i niepolityczne47.
Tymczasem przywdcy naradzali si w sali na grze. Ludendorff siedzia z
kamienn twarz, trzsc si ze strachu, pozornie z niezmconym spokojem
pijc na niadanie czerwone wino. Nadal prezentowa si imponujco w starej
tweedowej kurtce strzeleckiej. Jednak pozory pewnoci siebie prysy, gdy
otrzyma informacj, e Lossow wystpi publicznie przeciwko nowemu
rzdowi. Nigdy wicej nie zaufam sowu niemieckiego oficera!, wykrzykn
Ludendorff i pogry si w ponurym milczeniu.
Przewrt, ktry o pnocy wydawa si wielkim sukcesem, w chodnym
wietle dnia zacz zmierza ku upadkowi. Dowodem desperacji Hitlera by
jego kolejny krok. Rozkaza bowiem czonkom Ligi Bojowej zaj komend
policji i uwolni Phnera. Zachowujc si tak, jakby nadal istniaa nadzieja,
wysa grup oddziaw szturmowych do ydowskiej drukarni Parcusw, eby
skonfiskowa wieo wydrukowan parti inflacyjnych pienidzy. (Wszystko
dziao si przecie w Niemczech, gdzie kady rewolucjonista musia otrzyma
swoje wynagrodzenie). W sumie byo tego 14 605 trylionw marek, a bracia
Parcus, w icie niemieckim stylu, zadali pokwitowania.
W tym czasie spoza miasta zaczy nadciga kolejne oddziay puczystw.
Przemoczeni, zzibnici i znueni, nie mieli zielonego pojcia o aktualnej
sytuacji i byli w znakomitym nastroju. Najwiksza grupa przybya
z Landshutu. W poowie drogi do Monachium zabrali si z kolumn
policyjnych ciarwek, gdy funkcjonariusze pozdrowili ich gromkim Heil!
Ich przywdc by aptekarz Gregor Strasser. Strasser siedzia w kabinie
pierwszego samochodu klekoczcego na spokojnych, cho ruchliwych
ulicach, gdy kto zauway, e ycie toczy si jak zawsze. To adna rewolucja!
Co poszo nie tak!48.
Zobaczymy, odpowiedzia Strasser. W piwiarni usysza od kapitana
Gringa, e ci gocie zamali sowo dane Hitlerowi, ale ludzie nadal za nim
stoj. Trzeba bdzie sprbowa ponownie49. W tym momencie do gwnej
sali wpad korpulentny czowieczek o lnicej ysinie Julius Streicher i w
imieniu Hitlera zacz wymyla zebranym. Machajc pejczem, rzuca
obraliwe, obsceniczne sowa, by wzbudzi w ludziach entuzjazm. Rozdano
bro tym, ktrzy jej nie mieli, a pniej wsadzono ich do ciarwek
i rozwieziono na wyznaczone posterunki.
W tym czasie oddzia Ligi Bojowej, ktry otrzyma rozkaz zajcia komendy
gwnej policji, wrci do dowdztwa garnizonu. Zadanie nie zostao
wykonane. Puczyci spierali si kilka minut z policj, a nastpnie wycofali, by
unikn walki. Hitler przekaza misj uwolnienia Phnera swojej wiernej
gwardii przybocznej. Grupa bojwkarzy dotara do komendy policji

o dziewitej trzydzieci, ustawia karabiny maszynowe i zacza si szykowa

do ataku. Jednak i tym razem buntownicy nie mieli odwagi przela krwi.
Wrcili do piwiarni cho misja nadal nie bya wykonana i po chwili
wyruszyli z atwiejszym zdaniem: aresztowa lewicowych radnych, ktrzy
odmwili umieszczenia sztandaru ze swastyk na ratuszu miejskim.
Wdarli si si do starego gmachu. Ich dowdca, waciciel sklepu
tytoniowego, z hukiem wyway drzwi sali posiedze. Wymachujc broni,
krzykn, e wszyscy socjaldemokraci i komunici s aresztowani. Wedug
jego relacji na zewntrz, na Marienplatz, zebra si spory tum, witajc
radnych szyderstwami i zniewagami. Waciwie to my, bojownicy, ocalilimy
ich przed linczem ludnoci. W przeciwnym razie nie obyoby si bez ofiar.
Doprowadzenie ich bezpiecznie do ciarwek byo nie lada wyczynem50.
Kiedy samochody ruszyy w kierunku piwiarni, mwcy puczystw zaczli
przemawia do tumu, ktry tak zgstnia, e tramwaj numer sze, jadcy do
Sendling, nie mg odjecha. Gwnym mwc by Streicher, ktry okaza si
wiksz atrakcj ni synne ruchome figury ratuszowego zegara. Plac by ju
o tej porze przystrojony sztandarami ze swastyk, a na wiey ratusza opotaa
partyjna flaga.
Pucz znamionowao zagubienie i wahanie obu stron. W niektrych
dzielnicach policja miejska zrywaa plakaty puczystw i aresztowaa
rebeliantw, podczas gdy w centrum buntownicy kadli areszt na policjantw
za to, e usiowali rozlepia rzdowe obwieszczenie pitnujce pucz
i rozwizujce NSDAP. Ludzie Hitlera zajli wikszo gwnych mostw na
Izarze prowadzcych do rdmiecia, m.in. najwaniejszy, Ludwigsbrcke,
czcy piwiarni z centrum miasta. Na Museumbrcke obywatele drwili
z modych puczystw. Czy matka pozwolia wam bawi si takimi
niebezpiecznymi przedmiotami na ulicy?!, zawoa jeden z robotnikw. May
dziesicioosobowy oddzia potulnie wrci do piwiarni.
Na innym mocie na Izarze wrd ludzi z Landshutu zaczy kry
pogoski, e co poszo le, prawdopodobnie doszo do zdrady. Ich obawy
okazay si uzasadnione. O dziesitej przybyy ciarwki pene ludzi
w zielonych mundurach. Funkcjonariusze policji pastwowej popiesznie
ustawili dwa cikie karabiny maszynowe. Puczyci nie zareagowali,
rozkazano im bowiem, eby wstrzyma ogie. Take policja nie otrzymaa
rozkazu do ataku, wic obie strony stay naprzeciw siebie, patrzc sobie
w oczy.
Tymczasem przywdcy rebeliantw toczyli spory w piwiarni. Pukownik
Hermann Kriebel, ktry podczas wojny suy w sztabie Ludendorffa, chcia,
eby wycofali si do Rosenheimu przy granicy z Austri, gdzie mogliby
pozyska miejscowych radykaw. Gring popar ten pomys. Zapewni, e
w jego rodzinnym miecie Hitler moe liczy na silne poparcie. Mogliby si
tam przegrupowa i zaczeka na posiki. Nasz ruch nie moe utkn w rowie
przy jakiej nieznanej wiejskiej drodze, odparowa sarkastycznie Ludendorff.

Wszystko zaleao od Hitlera. Ten waha si krtko, gdy by urodzonym

hazardzist i perspektywa dugiej wojny partyzanckiej nie przemawiaa do
jego wyobrani. Pragn zwyciy lub ponie klsk w jednym rzucie kostki,
wic sprzeciwi si planowi Kriebela.
Dyskusja trwaa do pnego ranka, a sytuacja na ulicach stawaa si coraz
gorsza. Kapitan Rhm i jego ludzie zostali otoczeni przez wojsko i policj
pastwow w komendzie garnizonu. Chocia starsi czonkowie Ligi Bojowej
nie rwali si do walki z przewaajcymi siami, stu pidziesiciu ludzi Rhma
byo na ni gotowych. Wiadomo o ataku si wiernych rzdowi na Rhma
sprawia, e spory w Brgerbrukeller ustay. Byo jasne, e puczyci musz
podj jakie dziaanie albo uzna sromotn klsk. Wedug Ludendorffa to on
pierwszy zasugerowa, by ruszyli ca si do centrum Monachium i ocalili
Rhma. Pomaszerujmy!, powiedzia51. Nawet jeli by to pomys
Ludendorffa, wykonano go w stylu Hitlera. Marsz przypomina propagandow
parad, manifestacj siy, ktra miaa zyska puczystom poparcie obywateli.
Zamierzalimy pj do miasta zezna pniej Hitler by przecign ludzi
na nasz stron, przekona si, jak zareaguje opinia publiczna, a pniej
zobaczy, jak odpowiedz na ni Kahr, Lossow i Seisser. W kocu ci panowie
nie byli a tak gupi, eby uy karabinw maszynowych przeciwko
masowemu powstaniu ludnoci. W ten sposb zostaa podjta decyzja
o marszu do miasta52.
Ludendorff by przekonany, e wojsko nie stanie na drodze maszerujcych,
zapewniajc przyjaciela: Prdzej run niebiosa, ni bawarska Reichswehra
zwrci si przeciwko mnie. Hitler by rwnie pewny, e ani wojsko, ani
pastwowa policja nie otworz ognia do kroczcego w pierwszym szeregu
takiego bohatera jak Ludendorff. Hitler podj decyzj (najbardziej
rozpaczliw i zuchwa decyzj w swoim yciu53). Popiesznie przekazano
rozkazy oddziaom, ktre zajy mosty. Przed piwiarni pukownik Kriebel,
zawodowy onierz, zacz formowa kolumn marszow. Hitler okoo
jedenastej trzydzieci opuszcza sal konferencyjn, gdy niepiesznym
krokiem wszed do niej Eckart. Byli kiedy najbliszymi przyjacimi. Teraz
Hitler spojrza na niego ponuro i rzuci twarde Dzie dobry. Na zewntrz
uraony autor spotka si z kolejnym przejawem odtrcenia, kiedy zoy
uszanowanie Ludendorffowi. Genera powita go obojtnym uchyleniem
kapelusza54.
Szybko uformowali kolumn. Nie byo orkiestry, ktra zagraaby marsza,
gdy muzycy, ktrzy zjawili si rano w piwiarni, nie dostali niadania ani
zapaty, wic odmaszerowali po obowizkowym odegraniu Badenweiler,
marsza puku, w ktrym Hitler suy w czasie wojny. W ciarwce
umieszczono wybranych bojownikw oraz omiu ludzi z czarno-biaoczerwonymi sztandarami ze swastyk. Za ciarwk szli przywdcy: Hitler
z Scheubner-Richterem z prawej i Ludendorffem z lewej strony. Obok kroczyli
pukownik Kriebel, osobisty ochroniarz Hitlera Graf, dowdca monachijskich

oddziaw szturmowych, kapitan Hermann Gring, romantyczny wojak

w stalowym hemie ozdobionym du bia swastyk i eleganckim czarnym
skrzanym paszczu rozpitym na tyle, eby byo wida order Pour le Mrite.
By nieco naburmuszony, gdy nie zosta przyjty jego pomys zabrania
pojmanych radnych jako zakadnikw. Fhrer grzecznie odrzuci jego plan.
Nie chcia mczennikw.
Za przywdcami puczu pomaszeroway czwrkami trzy oddziay. Z lewej
stu ludzi z osobistej ochrony Hitlera w stalowych hemach, uzbrojonych
w karabiny i rczne granaty. Z prawej kroczy Bund Oberland, a w rodku
zaprawiony w bojach monachijski puk SA. Za kolumnami sza barwna
zbieranina mczyzn ubranych w postrzpione mundury z czasw wojny
wiatowej. Inni mieli na sobie ubrania robocze lub garnitury. Kadeci ze szkoy
piechoty, eleganccy i onierscy, zostali ustawieni midzy studentami,
sklepikarzami, przedsibiorcami w rednim wieku i niebieskimi ptakami
o zacitych twarzach. Jedynym znakiem rozpoznawczym bya opaska ze
swastyk na lewym ramieniu. Wikszo miaa karabiny, a wielu nasadzio na
nie bagnety. Inni, szczeglnie czonkowie SA, dzieryli pistolety
w zmarznitych doniach.
Scheubner-Richter, z binoklami na nosie, chwyci do Rosenberga
i powiedzia: Sytuacja wyglda paskudnie, a nastpnie ponuro
wyprorokowa Hitlerowi, e bdzie to ich ostatni wsplny marsz. Fhrer by
blady i powany. Panowa przenikliwy zib, zaoy wic swj trencz i trzyma
w rku mikki kapelusz. Ludendorff, ktry narzuci paszcz na kurtk
strzeleck, sprawia wraenie obojtnego, ale poleci sucemu, eby poszed
do domu, gdy moe zosta ranny.
Dochodzio poudnie, kiedy kolumna ruszya naprzd. W cigu pitnastu
minut dwa tysice ludzi dotaro do Ludwigsbrcke i natrafio na may oddzia
policji pastwowej. Dowdca oddziau wyszed naprzd, a bojwkarze ruszyli
wolno w jego stron. Ostrzeg, e jeli si nie zatrzymaj, policjanci otworz
ogie, a pniej odwrci si do swoich i rozkaza zaadowa bro ostr
amunicj. Kiedy mwi, rozleg si sygna trbki i grupa puczystw natara na
policj z bagnetami, krzyczc: Nie strzelajcie do towarzyszy!. Policjanci si
zawahali i zostali przytoczeni, zanim zdyli wystrzeli. Kolumna ruszya
przez most. Wzdu Zweibrckenstrasse stali ludzie, czsto wznoszcy
entuzjastyczne okrzyki i powiewajcy flagami ze swastyk. Do pochodu
zaczli przycza si gapie. Entuzjazm natchn maszerujcych do
zaintonowania pieni i bez akompaniamentu orkiestry ryknli swoj ulubion
Sturmlied. Kiedy zbliali si do Isartorplatz, autor tego utworu, Eckart, ktry
si wysforowa i sta teraz w tumie niedaleko starej bramy, dostrzeg ponur
twarz Hitlera idcego w pierwszym szeregu. Kiedy ich oczy si spotkay,
spojrza na mnie, jakby chcia zapyta: Gdzie teraz jeste?55.
Zmarznici ludzie, z obokami pary buchajcymi z ust, maszerowali dalej
przez nikogo niezatrzymywani i po pitnastu minutach dotarli do

Marienplatz, nadal ozdobionego sztandarami ze swastyk przyniesionymi

przez uczestnikw wiecu. Nazistowska flaga powiewaa nad ratuszem, a tum
piewa patriotyczne pieni. Niektrzy mieli wraenie, e zawrc do piwiarni,
inni e pjd dalej, aby ocali Rhma. Pukownik Kriebel by zdumiony, gdy
Ludendorff skrci w prawo, w Weinstrasse, a nastpnie ruszy w kierunku
Odeonsplatz, ale pomyla sobie: Skoro Ludendorff tam skrci, pjdziemy za
nim. Sam genera nie zaplanowa tego posunicia. S w yciu takie chwile,
gdy czowiek dziaa w sposb instynktowny, nie wiedzc dlaczego
Chcielimy dotrze do Rhma i go uwolni56.
Impulsywny zwrot w prawo rosego mczyzny w ciemnobrzowym
paszczu sprawi, e puczyci stanli twarz w twarz z siami wiernymi
rzdowi. Po chwili kolumna dotara do Feldherrnhalle, jednego z najbardziej
imponujcych gmachw Monachium. Tam zastpia im drog policja.
Puczyci mimo to szli naprzd, piewajc O Deutschland hoch in Ehren (O
Niemcy wielkiej chway).
Z okna hotelowego pokoju Winifred Wagner ze zdumieniem ujrzaa
swojego idola, Hitlera, maszerujcego wsk Residenzstrasse u boku
Ludendorffa. Nieco dalej maa grupka ludzi w zielonych mundurach
szykowaa si do zastpienia im drogi. Ulica bya tak wska, e mogo ni i
rami w rami zaledwie omiu mczyzn. Hitler uj Scheubner-Richtera pod
rami, szykujc si na kopoty, ale Ludendorff szed sam, przekonany, e nikt
do niego nie wystrzeli. Na wprost ustawi si kordon policji pastwowej pod
dowdztwem porucznika Michaela von Godina. Na widok nadchodzcego
tumu Godin zawoa: Druga kompania, szybkim marszem naprzd!. Ruszyli
truchtem, ale szeregi puczystw nie ugiy si przed policjantami
nacierajcymi z nastawionymi bagnetami i z pistoletami. Godin uy karabinu,
by odparowa dwa ciosy bagnetem i powalajc dwch ludzi ciosem karabinu
trzymanego oburcz nad gow. W kocu pad strza. Godin usysza wist
pocisku, ktry przelecia obok jego gowy i zabi sieranta. Moja kompania na
chwil zamara. Pniej, zanim zdyem wyda rozkaz, moi ludzie
wystrzelili57.
Puczyci odpowiedzieli ogniem. Wybucha panika, gdy maszerujcy i gapie
zaczli ucieka i szuka kryjwek. Jednym z pierwszych, ktrzy upadli, by
Scheubner-Richter. Dosta w puca. Kolejnym by Graf, ktry zasoni Hitlera,
przyjmujc p tuzina kul przeznaczonych dla wodza. Padajcy ochroniarz
szarpn Hitlera tak silnie, e doszo do przemieszczenia stawu lewego
ramienia. Scheubner-Richter pomg pocign Hitlera na jezdni. Wierny
sucy Ludendorffa, ktremu kazano wrci do domu, lea zakrwawiony na
asfalcie. Jego przyjaciel Aigner, sucy umierajcego Scheubner-Richtera,
przypez do swojego chlebodawcy, ale ten ju nie y. Kto przestpi nad
Aignerem. Genera Ludendorff maszerowa wyprostowany, z lew doni
w kieszeni paszcza, prosto na lini ognia27*.

Kiedy Hitler pada na ziemi, sdzc, e zosta trafiony w lewy bok,

towarzysze prbowali go osoni. Na ulicy leao osiemnastu zabitych:
czternastu zwolennikw Hitlera i czterech funkcjonariuszy policji
pastwowej, z ktrych wszyscy, nawiasem mwic, mniej lub bardziej
sprzyjali narodowym socjalistom. Tylko ci, ktrzy szli w pierwszym szeregu,
wiedzieli, co si stao. Ludzie stoczeni z tyu syszeli jedynie wystrzay,
a pniej pogoski, e Hitler i Ludendorff zostali zabici. Puczyci zaczli si
cofa.
Ludendorff przeszed przez kordon policji do porucznika, ktry go
aresztowa i odprowadzi do Residenz. Gdy tylko znalaz si w rodku,
czowiek, ktry jeszcze przed chwil zachowywa si jak bohater powieci,
zamieni si w zepsute dziecko. Z rozdranieniem odrzuci propozycj
pukownika policji, ktry chcia poinformowa jego rodzin, e jest cay,
i zabroni zwraca si do siebie ekscelencjo. Od tej pory jest Herr
Ludendorffem i ju nigdy nie przywdzieje munduru, dopki bdzie go nosi
oficer policji, ktry go obrazi.
Hitler dwign si z blem na nogi, trzymajc si za zwichnite rami.
Przeywa mki, wlokc si z pola bitwy z poblad twarz i wosami
opadajcymi na czoo. Towarzyszy mu doktor Walter Schultze, potny
mody mczyzna, dowdca oddziau medycznego monachijskiego SA59.
Dotarli do maego chopca lecego przy krawniku, ktry obficie krwawi.
Hitler chcia go podnie, ale Schultze poprosi kuzyna swojej ony (studenta
botaniki Schustra), eby zaopiekowa si dzieckiem. Na Max Joseph Platz
dotarli w kocu do starego szarego samochodu Hitlera wyadowanego
lekarstwami. Stary sanitariusz nazwiskiem Frankel usiad z przodu obok
szofera, a Hitler z lekarzem na tylnej kanapie. Schuster sta na stopniu,
trzymajc rannego chopca. Hitler poleci kierowcy jecha do
Brgerbrukeller, aby mg si zorientowa w sytuacji, ale na Marienplatz
znaleli si pod ostrzaem cikich karabinw maszynowych i kilka razy
musieli zmienia kierunek. Zawrcili, kiedy okazao si, e Ludwigsbrcke jest
zablokowany. W tym czasie chopak odzyska przytomno i Schuster wysiad,
eby odprowadzi go do domu. Samochd pojecha dalej w kierunku
Sendlingertorplatz. Tam, w okolicy starego poudniowego cmentarza, znaleli
si ponownie pod silnym ostrzaem. Poniewa nie mogli si przebi do
piwiarni, nie pozostao im nic innego, jak jecha na poudnie, w kierunku
Salzburga60.
Gringa nie ocali order Pour le Mrite i lea teraz na chodniku z kul
w udzie. Ilse Ballin, ktra wybiega z domu, eby pomc rannemu, stwierdzia
silne krwawienie. Z pomoc siostry wtaszczya cikiego mczyzn do
rodka. Siostry opatrzyy Gringa i miay zamiar wezwa karetk, kiedy ranny
sabym gosem poprosi, aby pomogy mu si dosta do prywatnej kliniki. Nie
znisby haby aresztowania. Pani Ballin, ona ydowskiego kupca, zlitowaa
si nad Gringiem i w ten sposb unikn wizienia.

6
To, co rozpoczo si jak bitwa, zakoczyo si oszala bieganin
w poszukiwaniu schronienia, jakby na Marienplatz doszo do jakiej katastrofy
ywioowej. Jedna z grup wpada do szkoy dla dziewczt, gdzie puczystom
pozwolono pochowa si w szafach i pod kami. Inni wbiegli do Konditorei,
chowajc bro pod piecami, w workach z mk i ekspresach do kawy. Policja
pastwowa otoczya i rozbroia na ulicach setki innych. Ci, ktrzy zostali
w piwiarni, eby utrzyma stanowisko dowodzenia, byli tak zdenerwowani
klsk, e bez walki poddali si zielonej i granatowej policji. Zoyli bro
i poszli do domu, aby poduma. Podda si take kapitan Rhm bronicy
komendy garnizonu, gdy zdawa sobie spraw, e dalszym oporem niczego
nie wskra. Pucz zosta stumiony, ale zwyciskie oddziay pastwowej policji
odmaszerowujce sprzed piwiarni byy witane przez wzburzonych
mieszkacw okrzykami: Precz! Obrocy ydw! Zdrajcy ojczyzny! Psy! Heil
Hitler! Precz z Kahrem!61.
Czonkowie oddziaw SA z Landshutu byli nadal na swoich stanowiskach,
kiedy nadesza wiadomo o klsce przed Feldherrnhalle. Podobno
Ludendorff nie yje, a Hitler jest ciko ranny. Gregor Strasser zebra swoich
ludzi i odmaszerowa peen goryczy i rozczarowania z powodu zdrady
Kahra. W lesie spotkali oddzia SA z Monachium rozbijajcy karabiny
o drzewa. Strasser kaza im zaprzesta takich nonsensw. Karabiny mogy si
przyda w przyszoci. W zwartym szyku oddzia z Landshutu wparadowa
buczucznie na Hauptbahnhof, dopisujc nowe sowa do piosenki Hakenkreuz
am Stahlhelm (Swastyka na stalowym hemie). piewali teraz, e zostali
zdradzeni, ale pozostali wierni ojczynie.
Inny oddzia SA przemieszcza si szos w samochodach i ciarwkach
wraz z pojmanymi monachijskimi radnymi. W lesie na drodze do
Rosenheimu konwj przystan, a dowdca zaprowadzi pobladych jecw
midzy drzewa. Sdzili, e wybia ich ostatnia godzina, ale doznali jedynie
upokorzenia, gdy musieli zamieni si ubraniami z ludmi SA, aby ci mogli
wrci do Monachium jako cywile. Uwolnieni zostali rwnie premier von
Knilling i inni wani zakadnicy. Hessowi udao si wywie ich z miasta do
willi nad brzegiem Tegernsee, ale gdy telefonowa do Monachium, eby
zapyta o sytuacj w miecie, jecy przekonali modego wartownika, aby
odwiz ich do domu. Hess straci nie tylko jecw, lecz take rodek
transportu.
Po ukryciu broni sucy Scheubner-Richtera wrci na miejsce masakry
w poyczonym cywilnym paszczu, aby ustali, co si stao z jego panem.
Feldherrnhalle zostao otoczone kordonem, wic Aigner powiedzia
urzdnikowi policji, kim jest. Po dugich baganiach wprowadzi mnie do
rodka, gdzie przy wejciu leeli pokotem wszyscy zabici. Aigner znalaz
chlebodawc obok swojego najbliszego przyjaciela, sucego Ludendorffa.

Chory na duszy i cakowicie zdruzgotany, powrciem do naszej rezydencji

przy Widenmayerstrasse. Frau Scheubner-Richter zapytaa, gdzie jest jej m.
Aigner skama, ale ona domagaa si prawdy. Do dzi pamitam jej sowa: To
straszne, ale taka jest dola ony oficera62.
Za to Hanfstaengla omina caa akcja. By w swoim mieszkaniu, kiedy
zadzwonia jego siostra z wiadomoci, e puczyci maszeruj do centrum
Monachium. Na ulicy spotka zaamanego znajomego z SA, ktry powiedzia,
e Hitler, Ludendorff i Gring nie yj, i oznajmi koniec Niemiec. Kiedy
Hanfstaengl bieg do domu, eby poczyni przygotowania do ucieczki, obok
z piskiem przystan otwarty samochd. W rodku siedzieli Amann, Esser,
Eckart i Hoffmann. Pojecha z nimi do mieszkania fotografa, gdzie
uzgodniono, e w pojedynk przedr si do Austrii.
Hanfstaengl nie pomyla o tym, eby ukry si w Uffing, w swoim
wiejskim domu, ale niefortunny wypadek zmusi do tego Hitlera. Kiedy
znaleli si w odlegoci pitnastu kilometrw od Monachium, Hitler przerwa
dugie milczenie nagym oznajmieniem, e musia zosta postrzelony
w rami. Jest ciepe?, zapyta doktor Schultze. Nie byo. Moe kula tkwia
w rodku albo co sobie zama. Zaparkowali w lesie i lekarz z trudem zacz
zdejmowa skrzan kurtk Hitlera, dwa swetry, krawat i koszul. Schultze
stwierdzi, e staw lewego ramienia uleg znacznemu przemieszczeniu, ale bez
pomocy nie zdoa go waciwie nastawi w samochodzie. Unieruchomi rami,
przywizujc je chust do tuowia, a nastpnie zasugerowa ucieczk do
Austrii. Hitler si sprzeciwi, wic ruszyli dalej na poudnie63. W pobliu
Murnau Hitler przypomnia sobie, e Hanfstaenglowie maj will w odlegym
zaledwie par kilometrw Uffing. Poleci, eby kierowca ukry samochd,
a nastpnie ruszy z lekarzem i sanitariuszem do Uffing.
Do willi Hanfstaenglw, maego kamiennego domu stojcego niedaleko
wiejskiego kocioa, zapukali o czwartej nad ranem. Helene bez sowa
zaprowadzia trzech wycieczonych mczyzn do salonu. Hitler zacz
lamentowa nad mierci Ludendorffa i wiernego sucego Grafa, bo widzia,
jak obaj padaj. Stawa si coraz bardziej podniecony. Ludendorff przypaci
yciem swoj ufno, a wierno Grafa pozbawia Hitlera wietnego adiutanta.
Zacz krytykowa czonkw triumwiratu, potpiajc ich za zdrad, i
poprzysig, e nie zaprzestanie walki o ideay, dopki starczy mu tchu.
Helene zasugerowaa, eby si przespa. Niebawem zostanie aresztowany
i bdzie potrzebowa siy, eby stawi czoo prbie. Doktor Schultze
i sanitariusz pomogli Hitlerowi dotrze do sypialni na pitrze, gdzie prbowali
nastawi zwichnite rami. Pierwsza prba si nie powioda, a rami byo
bardzo opuchnite. Hitler skrzywi si, gdy nastawiano je ponownie, tym
razem z powodzeniem. Sanitariusz przystpi do obwizywania ramienia
i tuowia, a Helene syszaa zza drzwi jki zbolaego Hitlera.

Zagraniczne gazety wypisyway brednie o puczu monachijskim. W Nowym

Jorku opisano go jako przewrt wojskowy, w ktrym Hitler odegra
drugorzdn rol. W Rzymie Kurt Ldecke ponownie konferowa
z Mussolinim w imieniu Hitlera, a poudniowe wydania gazet oznajmiay, e
nastpca tronu ksi Ruprecht przyczy si do rewolucjonistw. Rano
10 listopada uczestnicy puczu byli ju w wizieniu albo si ukrywali. Hess,
ktry utkwi bez samochodu nad jeziorem Tegernsee, zdoa w kocu dotrze
do swojej narzeczonej Ilse Prhl i przekaza wiadomo o ucieczce
zakadnikw. Czy mogaby zaatwi jaki transport i zabra go do mieszkania
profesora Haushofera? Pojechali do Monachium na rowerze. Musieli pokona
ponad pidziesit kilometrw i byo to bardzo mczce. Jedno przejedao
pewn odlego na rowerze, by oprze go o drzewo i wyruszy dalej na
piechot. W tym czasie drugie docierao do roweru i powtarzao wszystko od
nowa. (Hess wpad na taki pomys). W kocu dotarli do mieszkania
Haushofera w stolicy Bawarii64. Profesor zgodzi si ukry zbiega, cho uwaa
pucz za mieszne przedsiwzicie; bardzo lubi Hessa mimo wszystkich jego
wad jego siln stron nie bya inteligencja, ale serce i charakter. Hess by
przybity. Przebkiwa o samobjstwie, ale Haushofer odwid go od tego
zamiaru, radzc, eby odda si dobrowolnie w rce policji. Hess nie mg
przyj takiej sugestii, wic opuci dom profesora, by ukry si z przyjacimi
za miastem. Wkrtce, ryzykujc aresztowanie, zacz jedzi do Monachium
na rowerze, aby opiekowa si chor Ilse65.

7
Noc w Uffing upyna w niespokojnej, nerwowej atmosferze. Hanfstaengl
nie wrci do domu, a Hitler, mocno opatulony angielskim podrnym
pledem swojej gospodyni, nie mg zmruy oka. Posa po Helene
Hanfstaengl i oznajmi, e wysa sanitariusza do Monachium w nadziei, e
zdoa przekona Bechsteinw, aby wysali tu swj wz i pomogli mu
przedosta si do Austrii66. Take doktor Schultze wybiera si do miasta.
Upewniwszy si, e rami Hitlera zostao waciwie opatrzone, zamierza
sprowadzi do Uffing dyskretnego koleg, asystenta synnego doktora
Sauerbrucha.
Ranek wlk si bez koca, nawet suce byy zbyt podekscytowane, eby
je. Tylko Egon, ktry nie mia wwczas trzech lat, zachowywa si normalnie
i trzeba go byo bacznie strzec, aby nie ogosi wszem i wobec, e przyjecha
wujek Dolf. Tu przed poudniem wrci doktor Schultze z asystentem
Sauerbrucha. Wsplnie zbadali rami. Wszystko byo w porzdku, wic
zmienili opatrunek. Pniej doktor Schultze dosta polecenie, by zawiadomi
Drexlera o tym, e ma reprezentowa Hitlera pod jego nieobecno.

Informacja ta miaa zosta przekazana take Hessowi, kilku innym partyjnym

przywdcom i Ludendorffowi, gdyby okazao si, e yje.
Po wyjciu lekarzy Hitler prbowa pocieszy swoj gospodyni, e jej m
jest bezpieczny, a pniej zacz si trwoy o los towarzyszy. Jeli nastpnej
nocy zdoa zmruy oczy, jego sen przerwao oguszajce poranne bicie
dzwonw pobliskiego kocioa. Bya niedziela 11 listopada. Hitler zszed
dopiero na obiad. Z powodu temblaka nie mg zaoy marynarki, wic
narzuci na ramiona ogromny ciemnoniebieski frotowy szlafrok Hanfstaengla.
Na jego wymizerowanej twarzy pojawi si umiech. Czuj si niczym
faszywy rzymski senator, oznajmi Helene, a pniej opowiedzia, jak ojciec
obmia go jako chopca w todze.
Po poudniu Hitler, bardziej zaniepokojony, kry bez koca po salonie.
Z coraz wiksz niecierpliwoci czeka na samochd Bechsteinw. Skd to
opnienie? Lka si, e jego odnalezienie w Uffing jest tylko kwesti godzin,
a nawet minut. O zmierzchu poprosi Helene, eby zamkna okiennice
i zacigna zasony, i zacz ponownie kry w zamyleniu. Po siedemnastej
zadzwoni telefon. Teciowa Helene miaa will w pobliu. Kiedy starsza pani
Hanfstaengl zacza opowiada, e policja przeszukuje jej dom, jaki urzdnik
ostro jej przerwa, stanowczo zakazujc o tym mwi. Pniej zwrci si
bezporednio do Helene: on i jego ludzie wkrtce zapukaj do jej willi.
Wesza wolno na gr. Hitler sta wyczekujco w drzwiach, nadal
w przyduym szlafroku gospodarza. Powiedziaa mu cicho, e za chwil zjawi
si policja. Na moment straci zimn krew. Wszystko stracone! Nie ma sensu
duej tego cign!, zawoa, wyjmujc z szafki rewolwer.
Co ty wyprawiasz?!, zapytaa Helene. Chwycia jego rk i bez
najmniejszego trudu odebraa bro. Jak moesz si poddawa przy
pierwszych przeciwnociach? zbesztaa go. Pomyl o ludziach, ktrzy
w ciebie wierz. O ludziach, ktrzy utrac wiar, jeli ich teraz opucisz.
Mwia spokojnym gosem. Jak moesz myle o pozostawieniu tych,
ktrych pozyskae dla idei ratowania ojczyzny opuci i odebra sobie
ycie?. Opad na fotel, kryjc twarz w doniach. Helene pobiega na gr, eby
ukry rewolwer. Pierwszym przedmiotem, jaki ujrzaa, by duy pojemnik,
w ktrym trzymaa mk. Wcisna bro w biay proszek i wrcia do Hitlera,
zastygego w tej samej zrezygnowanej pozycji.
Powiedziaa, e czonkowie partii powinni wiedzie, co robi, kiedy bdzie
przebywa w wizieniu, i zaproponowaa, e spisze polecenia dla jego
najbliszych wsppracownikw. Musia jedynie podpisa par kartek in
blanco, ktre Helene pniej uzupeni i przekae prawnikowi. Hitler
podzikowa, e przypomniaa mu o jego obowizkach, i zacz dyktowa
polecenia. Amann mia dopilnowa finansw i spraw zwizanych
z prowadzeniem interesw. Rosenberg mia mie oko na partyjn gazet i
wbrew wczeniejszym instrukcjom przekazanym doktorowi Schultze
stan na czele ruchu67. Hanfstaengl dziki swoim zagranicznym koneksjom

mia pomc w rozwijaniu Vlkischer Beobachter. Esser i pozostali mieli si

zaj robot polityczn. Kiedy spisano wszystkie instrukcje, Helene ukrya
papiery w pojemniku na mk.
Chwil pniej dobieg odgos nadjedajcych samochodw, a po nim
energiczne komendy oraz, najbardziej zaskakujce ze wszystkiego, ujadanie
policyjnych psw. Kiedy rozlego si pukanie do drzwi, Helene otworzya
i ujrzaa niemiaego porucznika policji pastwowej w towarzystwie dwch
innych oficerw. Porucznik grzecznie si przedstawi i przepraszajco zapyta,
czy mgby przeszuka dom. Helene zaprowadzia funkcjonariuszy na gr
i otworzya drzwi do salonu. W rodku sta Hitler w pidamie i szlafroku.
Nieoczekiwany widok zaskoczy oficerw, ktrzy zamarli na progu. Zaprosia
ich, eby weszli, a gdy wszyscy znaleli si w salonie, Hitler nie tylko odzyska
pewno siebie, ale wygosi oskarycielsk mow pod adresem rzdu i jego
urzdnikw, coraz bardziej podnoszc gos. Przed chwil zupenie
zdruzgotany, teraz by ponownie panem siebie. Nagle przerwa i grzecznie
zasugerowa porucznikowi, by nie traci czasu. Poda do modemu
mczynie i oznajmi, e jest gotw do drogi.
Byo bardzo zimno, a Hitler nie mia paszcza, lecz odmwi zaoenia
jednego z obszernych ubra Hanfstaengla, narzucajc trencz na niebieski
szlafrok. Pozwolono mu przypi do niego Krzy elazny. Kiedy ruszyli
schodami w d, na korytarz wypad Egon. li ludzie, co robicie mojemu
wujkowi Dolfowi?!, zawoa. Gboko poruszony Hitler poklepa malca po
policzku, w milczeniu ucisn do Helene i sucym, a pniej szybko si
odwrci i wyszed na dwr. Kiedy Helene wyjrzaa przez okno, zobaczya go
ostatni raz, gdy policyjny samochd skrca w kierunku Weilheimu, stolicy
powiatu. Twarz Hitlera bya miertelnie blada.
Przyby na miejsce okoo dwudziestej pierwszej czterdzieci pi i usysza
oficjalne zarzuty w miejscowej komendzie. Nastpnie przewieziono go do
wizienia w Landsbergu, okoo szedziesiciu kilometrw na zachd od
Monachium. Podczas drogi pada ulewny deszcz, a podmuchy wiatru koysay
samochodem. W trakcie mczcej podry krtymi, opustoszaymi drogami
Hitler siedzia przygnbiony i ponury. Oprcz jednego pytania o los
Ludendorffa (ktry zosta wypuszczony po zapewnieniu wadz, e by jedynie
niewinnym przechodniem) nie odezwa si ani sowem.
W tym czasie komendant wizienia w Landsbergu czyni przygotowania na
wypadek, gdyby puczyci chcieli podj prb odbicia Hitlera. W drodze by
ju oddzia wojska, jednak nie zdy dotrze na miejsce, kiedy przed Hitlerem
otworzya si ze zgrzytem wielka, nabijana wiekami brama. Zaprowadzono
go do umocnionej czci wizienia i umieszczono w celi sidmej, jedynej
posiadajcej przedpokj, w ktrym mogli si pomieci stranicy. Jej
poprzedni lokator, hrabia Arco-Valley, zabjca Eisnera, zosta niedawno
przeniesiony do innego pomieszczenia.

Hitlera zostawiono pod opiek Franza Hemmericha, ktry pomg mu si

rozebra. Odmwi zjedzenia kromki chleba i zupy i pooy si na pryczy.
Odszedem, zamknwszy go w celi68. Hitler zatoczy pene koo od jednej
samotnej pryczy na pnocy Niemiec, gdzie lea niewidomy, czekajc na
odzyskanie wzroku, do drugiej, tym razem znajdujcej si na poudniu, gdzie
mia za kompanw jedynie nagie ciany i sufit.
Kiedy Arthur Mller van den Bruck, ktry niedawno opublikowa Das
Dritte Reich (Trzecia Rzesza), dowiedzia si o nieudanym puczu, powiedzia:
Hitlerowi mona zarzuci wiele rzeczy, ale nie mona zaprzeczy jednemu:
by fanatycznie oddany sprawie Niemiec (), wykolei si przez swj
proletariacki prymitywizm. Nie wiedzia, jak dostarczy narodowemu
socjalizmowi
intelektualnych
fundamentw.
By
ucielenieniem
patriotycznych uczu, a jednoczenie czowiekiem cakiem pozbawionym
poczucia miary lub proporcji69.
Mwiono ju o nim w czasie przeszym, uwaajc, e nie odegra powanej
roli w polityce Niemiec. Rzuci komi i straci wszystko. Nasza historia
zboczya na manowce pisa Mller. adne z naszych zamierze nie
powiodo si w wiecie. Ani dzi, ani wczoraj. Jeli sign wstecz, nie udao si
nic w cigu ostatniego pokolenia (). Nasza sprawa bya od pocztku skazana
na porak (). Zawsze co si popsuo. Gdy prbujemy zrobi co, jak naley,
robota rozpada si w kawaki (). Jakby nad Rzesz zawisa za kltwa70.
Jednak w Monachium nazici, ktrzy zeszli do podziemia, otrzymali ju
buczuczny rozkaz: Pierwsza faza narodowej rewolucji dobiega koca,
przynoszc podane oczyszczenie [atmosfery]. Nasz czcigodny Fhrer Adolf
Hitler wykrwawi si ponownie za nard niemiecki. Najbardziej haniebna
zdrada znana wiatu sprawia, e padli ofiar on i niemiecki nard. Krew
przelana przez Hitlera i stal, ktr zdrajcy uraczyli naszych towarzyszy
w Monachium, poczyy na dobre i ze patriotw z Ligi Bojowej. Zacza si
druga faza rewolucji71.

W modoci Hitler przey dwukrotnie gbok depresj: z powodu mierci

matki i odrzucenia przez wiedesk Akademi Sztuk Piknych. Pniej
czekay go dwa kolejne kryzysy: kapitulacja Niemiec, gdy lea w szpitalu po
ataku gazowym, i katastrofa przed Feldherrnhalle. Trzeba byo czowieka
o niezwykej sile woli, aby przezwyciy ostatni szok, wycign wnioski
z popenionych bdw i powrci na wyznaczon drog. W cigu ostatnich
miesicy Hitler dobosz ustpi miejsca Hitlerowi Fhrerowi.

Cz III
FORMOWANIE UMYSU

Rozdzia 7
WIZIENIE W LANDSBERGU
(19231924)

1
Wczesnym rankiem po aresztowaniu Hitlera Helene Hanfstaengl odebraa
telefon od amerykaskiego korespondenta Huberta Knickerbockera. Czy
mgby przyjecha z on, Dorothy Thompson, do Uffing, eby przeprowadzi
z ni wywiad? Helene zgodzia si niechtnie, a nastpnie zadzwonia do
teciowej, ktrej ojciec by generaem z czasw amerykaskiej wojny
secesyjnej.
Mama uwielbiaa wszelkiego rodzaju podniety, a okazja uczestniczenia w biecych
wydarzeniach bya zbyt kuszca, eby j odrzuci (). Spdzia wic czas niezwykle
interesujco, zadajc pytania i wyraajc swoje opinie o aktualnej sytuacji. Moje milczenie
musiao skoni Dorothy Thompson do bdnego wniosku, e jestem typow niemieck
Hausfrau, jak mnie opisaa w pniejszym artykule28*1.

Po powrocie do willi Hanfstaenglw, gdy Knickerbocker fotografowa

pokoje, Helene ukradkiem wycigna rewolwer i listy pozostawione przez
Hitlera. Wsuna je do teczki i wrcia z Knickerbockerami do Monachium,
gdzie udaa si do prawnika Hitlera. To jego papiery powiedziaa. Prosz
przekaza je dalej, zobaczymy, co si stanie2.
Na zewntrz mae miasteczko Landsberg nie zmienio si od piciuset lat.
Usadowione w dolinie rzeki Lech, przycupno na zboczach stromych,
zalesionych wzgrz. Bastion ten, od redniowiecza dajcy odpr szwabskim
najazdom, otaczay stare mury z basztami. Aby dotrze do wizienia od strony
Monachium, naleao przekroczy drewniany most na wartkiej rzece Lech. Na
wzgrzu za mostem znajdoway si Gefangenenanstalt i Festungshaftanstalt
Landsberg kompleks wzniesionych z szarego kamienia budowli otoczonych
kamiennym murem. Wizienie skadao si z dwch czci: jednej dla
pospolitych przestpcw, drugiej przeznaczonej dla winiw politycznych.
Wizie przebywajcy w celi numer siedem odmawia przyjmowania
posikw. Hitler nie cierpia bynajmniej z powodu jej maych rozmiarw
i braku wygd. Jego pokj w schronisku dla mczyzn by o poow mniejszy,
a kwatera przy Thierschstrasse znacznie bardziej ponura. Wskie, biae ko
byo cakiem wygodne wedug jego zakonnych standardw, a podwjne

okratowane okno nie tylko wpuszczao do rodka promienie soca, ale

wychodzio na drzewa i krzewy, dajc znacznie przyjemniejszy widok od tego,
ktry rozciga si z pokoju Hitlera w Monachium.
Kontuzjowane rami bolao go tak bardzo, e niewiele spa. Lekarz
wizienny, doktor Brinsteiner, stwierdzi, e wizie cierpi z powodu
zwichnicia lewego barku i pknicia koci grnego ramienia, co
doprowadzio do bardzo bolesnej traumatycznej neurozy. Hitler pozostawa
pod sta opiek lekarsk i zdaniem doktora Brinsteinera mia przypuszczalnie
do koca ycia cierpie na czciow sztywno i bl lewego ramienia3.
rdem gbokiego przygnbienia by nie tylko fizyczny bl, a nawet
konstatacja, e nadzieje wizane z marszem na Berlin zakoczyy si
katastrof. Rwnie mocno bolao to, e zosta zdradzony przez czonkw
triumwiratu, armi i sam los. Co wicej, fiasko pod Feldherrnhalle zostao
wyszydzone w gazetach jako miniaturowa piwna rewolucja, atak
czerwonoskrych typowy dla uczniakw. Zagraniczni korespondenci
nazywali Hitlera haaliwym pomocnikiem Ludendorffa, marionetk
biorc udzia w rojalistycznym zamachu stanu. Nowojorski Times
wydrukowa na pierwszej stronie jego polityczny nekrolog: Pucz monachijski
na zawsze wyeliminowa Hitlera i jego narodowych socjalistw. Szyderstwo
dopiekao Adolfowi Hitlerowi do ywego. Potrafi znie bicie i gd, ale nie
drwiny.
Gocie byli zaszokowani jego wygldem. Wydawa si chudy i blady,
zmieniony nie do poznania. Zastaem go siedzcego bez ruchu przy
zakratowanym oknie celi, wspomina Anton Drexler. Gdy Hitler nie jad
prawie dwa tygodnie, doktor ostrzeg Drexlera, e wizie umrze, jeli bdzie
kontynuowa godwk. Drexler wrci do celi numer siedem, zdecydowany
ocali czowieka, ktry kiedy prbowa go pozbawi przywdztwa partii.
Powiedziaem, e nie ma prawa si poddawa, jakby wszystko byo stracone.
Partia liczy na to, e ktrego dnia sprbuje ponownie, niezalenie od tego, jak
za moe si wydawa obecna sytuacja. Nie udao mi si go przekona. By
pogrony w cakowitej rozpaczy. Mao brakowao, a sam bym w ni popad,
ale w kocu oznajmiem, e wszyscy raczej umrzemy, ni bdziemy
kontynuowali dzieo bez niego. Drexler rozmawia z winiem przez godzin
i czterdzieci pi minut, a w kocu doszed do wniosku, e go przekona4.
By moe stan Hitlera uleg ponownemu pogorszeniu, gdy take kilka
innych osb przypisywao sobie zasug ocalenia go przed mierci godow.
Hans Knirsch, zaoyciel Narodowosocjalistycznej Partii Robotnikw
w Czechosowacji, zosta powitany przez wychudzonego i przybitego Hitlera.
Knirsch, podobnie jak Drexler, oskary go, e porzuci spraw, dla ktrej
zyska tylu zwolennikw. Bez niego wszystko bdzie stracone, a partia
zostanie rozwizana. Pocztkowo Hitler tylko krci gow, a w kocu spyta
niemiao, kto zechce pody za czowiekiem, ktry ponis tak dotkliw
porak. Knirsch odpar na to, e pucz wzbudzi w ludziach entuzjazm.

Hitlerowi nie wolno traci wiary w siebie. Wikszo wielkich przywdcw

osigna sukces mimo wczeniejszych poraek. Zdaniem Knirscha wanie to
przekonao Hitlera, ktry idc za rad wiziennego lekarza, poprosi o misk
ryu. Zjad j akomie, a nastpnie obieca, e zapamita napomnienia
Knirscha5.
Hitlera mogli ocali Knirsch, Drexler lub (jak twierdzi Ldecke) pani
Bechstein. Moga tego dokona nawet Helene Hanfstaengl, ktra napisaa
Hitlerowi, e nie po to uniemoliwia mu popenienie samobjstwa w Uffing,
eby zagodzi si na mier w Landsbergu. Przypomniaa, e wanie o to
modl si jego najwiksi wrogowie. Rada Helene przewaya szal
wspomina jej m, ktry ukrywa si w Austrii. Hitler darzy j wielkim
podziwem, a jego zjawienie si w Uffing po nieudanym puczu musiao by
podwiadom prb zwrcenia si o ratunek do kobiety, ktra tak bardzo
odpowiadaa jego stumionym tsknotom. W obliczu unicestwienia
wszystkich planw dom w Uffing musia te zyska aur eksterytorialnego
azylu6. Bez wtpienia sowa Helene wywary wpyw na Hitlera, podobnie jak
wizyta Frau Bechstein, ktra tyle dla niego zrobia. By w nastroju podatnym
na sugestie, wic mogy go przekona sowa prostego Drexlera i argumenty
Knirscha. Ostatecznie Hitler zgodzi si wzi do ust pierwszy ks i w ten
sposb ocali swoje ycie, nawet jeli nie uczyni tego z wasnej woli.
Chocia przerwa godwk, nie chcia skada zezna przed wasnym
procesem. Pocztkowo nalega, eby go przesuchano, ale gdy w Landsbergu
zjawili si prokuratorzy, odmwi rozmowy. Zdesperowany prokurator
generalny wysa do Landsbergu swojego zastpc, Hansa Eharda, eby si
przekona, czy zdoaj co wycign z Hitlera. Wysiki Eharda okazay si
bezowocne, podobnie jak prby jego poprzednikw, ale mimo to cierpliwie
przemawia z drugiej strony stou przyjaznym gosem, jakby zwraca si do
chorego konia. Hitler trwa w pospnym milczeniu, spogldajc przed siebie
tpym wzrokiem owcy, a potem nagle wskaza na stert raportw lecych
na stole i zauway sarkastycznie, e adne urzdowe dokumenty nie
powstrzymaj go przed dalsz dziaalnoci polityczn!.
Herr Hitler odpowiedzia po chwili namysu Ehard pewnie irytuje pana
obecno stenografa. Poleci sekretarzowi, pracownikowi wizienia, opuci
cel i zabra ze sob dokumenty oskarenia. Kiedy zostali sami, Ehard chwyci
si nowej sztuczki, mwic, e wykonuje jedynie swoj robot. Czy Hitler
byby askaw porozmawia z nim o tej sprawie? Zmylony nieformalnym
podejciem Eharda, Hitler zacz nagle mwi. Sowa popyny niczym
wezbrany potok. Nie tylko szczegowo opisa, jak zaplanowano
i przeprowadzono pucz, ale wyjani, czemu czu si zmuszony podj tak
drastyczne kroki. Podnis gos, a jego twarz posiniaa. Ehard pomyla, e
Hitler mwi tak, jakby zwraca si do licznej publicznoci. Co jaki czas
zastpca prokuratora wtrca pytanie. Jeli byo kopotliwe, Hitler zapada
w pospne milczenie, po ktrym niemal natychmiast nastpowaa kolejna

eksplozja sw. Ehard wrci do Monachium i zoy raport swojemu

przeoonemu oraz Georgowi Neithardtowi, ktry mia przewodniczy
skadowi sdziowskiemu. Pierwszy by pod wraeniem tego, co przeczyta, ale
drugi zauway: Hitler nie powiedzia panu wszystkiego. Pewnie chce to
uczyni podczas procesu. Ehard nie wierzy, by Hitler zatai swoje
najmocniejsze argumenty. Wtpi, eby wizie celi numer siedem mg
ujawni co wicej, i wspominajc swad Hitlera, ostrzeg sdziego, e
takiemu czowiekowi nie da si zamkn ust7.

Miesic pniej zmartwychwstanie Adolfa Hitlera potwierdzia jego

przyrodnia siostra Angela. Przybya do wizienia w pochmurny, mglisty
grudniowy wieczr, spodziewajc si, e znajdzie go przygnbionego. Do
koca ycia nie zapomn tej godziny napisaa do brata, Aloisa Hitlera
juniora. Rozmawialimy p godziny. Jego dusza i duch znowu wzniosy si
na wyyny. Fizycznie czu si cakiem dobrze. Dokuczao mu rami, ale lekarz
by zdania, e jest prawie wyleczone. Wierno, ktr mu okazywano
w tamtych dniach, bya niezwykle poruszajca. Przede mn zoy mu wizyt
pewien hrabia, przywoc boonarodzeniow paczk z Villa Wahnfried. To, co
zbudowa, okazao si twarde jak skaa. Osignicie celu i zwycistwo jest
tylko kwesti czasu. Oby Bg sprawi, eby stao si to jak najszybciej8. Po
paczce, ktra nadesza z domu Wagnera w Bayreuth, Winifred Wagner
przesaa mu kolejn, zawierajc tomik poezji. Wiara Frau Wagner w Hitlera
nie osaba ani troch. Wierzcie mi miaa oznajmi znajomym e wbrew
wszystkiemu Hitler jest czowiekiem, na ktrego czekaj Niemcy. To on
dobdzie miecz z Niemieckiego Dbu9.
Jego rasistowscy sprzymierzecy byli pewni ostatecznego zwycistwa
i organizowali swoje szeregi pod takimi niewinnymi szyldami, jak
Towarzystwo Pieni Ludowej [vlkisch], Ludowy Oddzia Pionierw,
Zrzeszenie Prawdziwych Kobiet Niemieckich czy Niemiecki Zwizek
Turystyczny i Strzelecki. Take dawna Liga Bojowa odya pod now nazw
Frontring, reaktywowana przez kapitana Rhma, ktry przebywa
w wizieniu Stadelheim wraz z grup innych uczestnikw puczu. Organizacja
ta miaa odgrywa rol parasola dla rnych paramilitarnych grup, ktre
uznaway zwierzchno Hitlera i Ludendorffa w ruchu rasistowskim.
Hitlerowi ten pomys si nie spodoba, ale Rhm, ktry nadal uwaa si za
wyszego stopniem od kaprala Hitlera, zignorowa jego protesty.
Partia Hitlera, cho zdelegalizowana, rozpocza konspiracyjn dziaalno.
Podziemnym centrum partyjnej roboty stao si Monachium, gdzie Rosenberg
powoa komitet i kontynuowa prac NSDAP. Na drodze postpom stany
jednak osobiste niesnaski i ideologiczne wanie. Cho Rosenberg uwaa si za
tymczasowego spadkobierc Hitlera, grupa przebywajca na wygnaniu

w Salzburgu Esser, Streicher, Amann i Hanfstaengl miaa go za

samozwaca. Nie lubili ani nie szanowali Rosenberga. Z drugiej strony moe
wanie dlatego zosta wybrany. Nie by typem czowieka, ktry mgby na
stae obj przywdztwo partii, nie mia te swoich zwolennikw. Co wicej,
oprcz niego nie byo nikogo. Gring ukrywa si w Austrii, powoli wracajc
do zdrowia po odniesieniu bolesnej rany. Scheubner-Richter zgin. Eckart,
uwolniony z wizienia w Landsbergu, umiera w Berchtesgaden, a Drexler nie
aprobowa kierunku, ktry obraa partia Hitlera. Ale jednej rzeczy Hitler mg
by pewien lojalnoci Rosenberga.
Ktrej nocy Rosenbergowi udao si przedrze do Austrii przez las
przysypany gbokim niegiem, by naradzi si z grup w Salzburgu.
Rozmawiaem kolejno z wieloma towarzyszami, starajc si natchn ich
odwag i rozwia bezsensowne plotki10. Opuci Salzburg kilka dni pniej
i przejecha na nartach przez granic, pewien, e doda otuchy dysydentom.
W rzeczywistoci umocni ich jedynie w przekonaniu o wasnej
niekompetencji. W dalszym cigu snuli swoje plany od podreperowania
stanu partyjnych finansw, przez faszerstwa lub napady z broni w rku, po
przekroczenie granicy z karabinami maszynowymi, by odbi Hitlera
z wizienia w Landsbergu. Nic si jednak nie udawao, take podr
Ldeckego do Stanw Zjednoczonych w celu zebrania pienidzy dla Hitlera.
Zawsze spotykaem si z okrzykami szyderstwa donosi gdy mwiem
o nim jako przyszym przywdcy11.
Jednak w Monachium Hitlera nadal traktowano powanie. W Boe
Narodzenie grupka artystw z dzielnicy Schwabing, czonkw ruchu
narodowosocjalistycznego, uczcia wita, organizujc w Blute Caf ywy
obraz zatytuowany Adolf Hitler w wizieniu. Kiedy kurtyna posza w gr,
oczom widzw ukazao si mae zakratowane okno i padajce na zewntrz
patki niegu. Przy biurku siedzia mczyzna z twarz ukryt w doniach,
a niewidoczny mski chrek nuci Cicha noc, wita noc. Pniej anio postawi
na stole rozwietlone boonarodzeniowe drzewko. Mczyzna powoli si
odwrci, odsaniajc twarz. Wielu sdzio, e to Hitler wspomina Heinrich
Hoffmann, ktry dostarczy Doppelgngera [sobowtra] i sal przeszed
cichy szloch. Kiedy zapalono wiata, fotograf zauway, e wielu widzw ma
wilgotne oczy i siga po chusteczki12.

W dzie Nowego Roku 1924 finansowy los Niemiec zosta

przypiecztowany na spotkaniu Hjalmara Schachta, nowego komisarza
Rzeszy do spraw waluty, i Montagu Normana, prezesa Banku Anglii. Schacht,
ktry zakaza wczeniej drukowania ratunkowego pienidza, rozpocz od
szczerego wyznania, e Niemcy znajduj si w rozpaczliwiej sytuacji
ekonomicznej. Stwierdzi, e po zaegnaniu kryzysu w Zagbiu Ruhry trzeba

bdzie ponownie wprawi w ruch niemieck gospodark, a to mona uczyni

jedynie z pomoc zagranicznej poyczki oraz utworzenia drugiego banku
kredytowego obok Reichsbanku, opartego wycznie na rezerwach zota.
Wyrazi przekonanie, e zdoa zgromadzi w Niemczech w obcej walucie
poow kapitau potrzebnego dla Golddiskontbanku. Drug cz chciaby
poyczy od Banku Anglii.
W swoich wspomnieniach, wydanych pod tytuem Old Wizard (Stary
czarownik) Schacht napisa, e pocztkowo Norman nie by przekonany,
dopki Schacht nie oznajmi, e nowy bank wyemituje banknoty majce
pokrycie w rezerwach zota sigajcych dwustu milionw marek.
Zamierzaem powiedzia wydrukowa emisj w funtach szterlingach.
Kiedy Norman w milczeniu rozwaa ten niecodzienny pomys, Schacht
cign: Panie prezesie, prosz pomyle, jak umocnioby to wspprac
gospodarcz midzy krajami Zjednoczonego Krlestwa i Niemcami. Jeli
pragniemy, eby w Europie zapanowa pokj, musimy si uwolni od
ogranicze konferencji midzynarodowych i deklaracji kongresu. Kraje
europejskie musz by powizane cilejszymi zwizkami gospodarczymi.
W cigu czterdziestu omiu godzin Norman nie tylko wyrazi formaln
zgod na udzielenie poyczki na niezwykle korzystne pi procent, lecz take
przekona grup londyskich bankierw, by przyjli rachunki znacznie
przekraczajce udzielon kwot poyczki, jeli zostay zatwierdzone przez
Golddiskontbank13. Kilkoma miaymi posuniciami samozwaczy Stary
Czarownik pozbawi Adolfa Hitlera potnego politycznego ora
gospodarczej katastrofy.

2
W raporcie przedoonym 8 stycznia naczelnikowi wizienia w Landsbergu
lekarz wizienny, doktor Brinsteiner, napisa, e Hitler podoa fizycznie
trudom procesu, nie stwierdzi te u winia adnych zaburze psychicznych
lub skonnoci psychopatycznych. Brinsteiner, ktry wydawa si posiada
pewne przygotowanie psychiatryczne, konkludowa, e Hitler cay czas nad
sob panowa, a jego wola i zdolnoci umysowe nie zostay osabione przez
chorob, nawet jeli cele i denia puczu zostay udaremnione14.
Hitler odnis korzy z krtkiego pobytu w wizieniu Stadelheim dwa lata
wczeniej. Take tym razem wymuszone zamknicie w Landsbergu skonio
go do powtrnej oceny przeszoci. W cichej, maej celi zacz dostrzega
niektre z popenionych bdw. Na przykad chcia, eby pucz zapocztkowa
marsz na Berlin, po ktrym nastpi szybkie przejcie wadzy w stylu
Mussoliniego. Z tego bdu wycignem lekcj, e kady kraj musi
wypracowa wasny typ oraz metody narodowego odrodzenia15.

Zdoa przekona samego siebie, e los przyszed mu na ratunek pod

przebraniem miadcej poraki. Najszczliwszym zrzdzeniem losu dla
nas, narodowych socjalistw, byo to, e pucz ponis klsk, napisa pniej,
wymieniajc trzy powody. Po pierwsze, wsppraca z Ludendorffem bya
absolutnie niemoliwa. Po drugie, nage przejcie wadzy w caych
Niemczech doprowadzioby do ogromnych trudnoci, partia bowiem nie
bya do tego odpowiednio przygotowana. Po trzecie, ofiara krwi zoona
przez
czternastu
towarzyszy
przed
Feldherrnhalle
staa
si
najskuteczniejszym narzdziem propagandowym narodowego socjalizmu16.
W minionych tygodniach Hitler nie ogranicza si do zapoznawania
z faktami. Czyta niemal wszystko, co wpado mu w rce: Nietzschego,
Chamberlaina, Rankego, Treitschkego i Marksa. Pochon pamitniki
Bismarcka i kilka innych wspomnie z okresu wojny wiatowej. Wizienie
w Landsbergu okazao si moim uniwersytetem na koszt pastwa, wyzna
Frankowi, i to bez pretensjonalnego [profesorskiego] teoretyzowania.
Potga woli jest wysza od wiedzy. Gdyby Bg jedynie zna wiat, ale nie
powoa go do istnienia swoj wol, do dzi panowaby chaos17.
Gdy zamykaa si za nim wizienna brama, Hitler by przekonany, e los
zwrci si przeciwko niemu, teraz jednak zdoa przekona samego siebie, e
go ocali. Zdaniem Hanfstaengla, ktry wrci do Bawarii, uznawszy, e
sytuacja
jest
bezpieczna,
potwierdzenie
wasnego
przeznaczenia
i przeznaczenia Niemiec nadeszo w styczniu wraz z wiadomoci o mierci
Lenina. Hitler w uniesieniu oznajmi Hanfstaenglowi, e historia si powtarza.
W 1762 roku Fryderyk Wielki (ktrego ladami mia nadziej pody) zosta
podniesiony na duchu wiadomoci o mierci carycy Elbiety. Nadchodz
czasy powiedzia gdy wszystko spowij zote promienie soca. Zwizek
Radziecki upadnie, a wraz z nim cay gmach komunizmu18.
W cigu dziesiciu tygodni Hitler wydwign si z otchani rozpaczy.
Przekonany, e stanie si przywdc Niemiec, spdza dugie godziny,
zamartwiajc si gospodarczymi problemami kraju, a nawet obmyli sprytny
sposb (wyzna to Frankowi) zapewnienia pracy rzeszom bezrobotnych:
zbuduje sie autostrad, ktra mocniej zjednoczy nard, a pniej zacznie na
masow skal produkowa may ekonomiczny samochd, na ktry bdzie
sta prostego czowieka. 22 lutego Hitlera i jego towarzyszy wywieziono
z Landsbergu i przetransportowano do aresztu w Monachium, gdzie Hitler
psychicznie i fizycznie przygotowywa si do procesu majcego zdecydowa
o jego przyszoci. Rozprawa rozpoczynaa si za cztery dni.
Traf chcia, e w Monachium bya rwnie Frau Ebertin, ktra
przepowiedziaa fiasko puczu. Pisaa tam traktat astrologiczny. Miaa dla
Hitlera nowe proroctwo: upokarzajca poraka go nie zniszczy, ale powstanie
z niej niczym feniks z popiow. Niedawne wydarzenia nie tylko umocni
wewntrzn si ruchu [Hitlera], ale obdarz go si zewntrzn, aby mg
nada potny impuls wahadu historii19.

Jeli nie cay wiat, to przynajmniej cae Niemcy uwanie obserwoway

Monachium rankiem 26 lutego, gdy polityczny wymiar oskarenia o zdrad
postawionego
Hitlerowi,
Ludendorffowi
i
omiu
najbliszym
wsppracownikom wykracza daleko poza ich osobisty los. Przed sdem obok
jednego z najbardziej szanowanych niemieckich bohaterw wojennych
i fanatyka z Austrii miaa stan take nowa republika i demokracja.
Carin Gring napisaa swojej matce z Innsbrucku: () dzi rozpoczyna si
proces w Monachium (). Boe, spraw, eby wszystko dobrze si skoczyo20.
Osoba bdca gwnym przedmiotem jej troski, ubrana w najlepszy garnitur
z Krzyem elaznym na piersi, siedziaa potulnie w duej sali lekcyjnej starego
ceglanego gmachu dawnej szkoy piechoty. Hitler by przygotowany do bitwy,
peen ducha i determinacji.
Cho generaa Ludendorffa wymieniono jako pierwszego z oskaronych,
od pocztku byo jasne, e w centrum uwagi znajduje si Hitler. Pierwszy
zasiad w awie oskaronych, a jego sowa dowiody, e chce odgrywa rol
mota, ktry zmiady oskarenie. Wystpi nie jako oskarony, ale
oskaryciel. Silnym barytonem opisa sdowi, podobnie jak wczeniej
Ehardowi w wizieniu, co skonio go do zorganizowania puczu. Opowiada
o marszu, krwawym ataku, ucieczce do Uffing i pobycie w wizieniu
w Landsbergu. aowa tylko jednego e nie spotka go taki sam los, jak jego
zabitych towarzyszy.
Wzi na siebie ca odpowiedzialno za to, co si stao (Inni panowie
jedynie ze mn wsppracowali), a nastpnie zaprzeczy, e jest przestpc.
Jak moe by w taki sposb postrzegany, skoro misj jego ycia jest
przywrcenie Niemcom szacunku i nalenego miejsca w wiecie? Efekt jego
sw, wypowiedzianych z przekonaniem wierzcego, wida byo na twarzach
drobnego sdziego przewodniczcego obradom i gwnego oskaryciela.
aden nie sprzeciwi si oskarycielskiemu tonowi wystpienia Hitlera ani nie
podj prby ujcia w karby jego retorycznych zapdw. Zastpca prokuratora
Ehard nie sdzi, by zdoao to powstrzyma Hitlera. Sdzia Neithardt,
zagorzay nacjonalista, uwaa, e pucz by dzieem narodu. Mia zamiar
uzna Ludendorffa za niewinnego, a gwny oskaryciel, atakowany przez
studentw za to, e odway si wykonywa swoj funkcj, postpowa
niezwykle ostronie.
Cho urzdnicy sdowi mogli znajdowa si pod wpywem Hitlera, nie
uleg mu z pewnoci Oswald Spengler. W wykadzie wygoszonym tego dnia
drwi z zamiowania nazistw do sztandarw, marszw i grnolotnych hase.
Tego rodzaju rzeczy bez wtpienia zaspokajaj emocjonalne potrzeby, ale
w polityce chodzi o co innego, powiedzia i nazwa proces spraw aosnego
Hitlera21. Rozprawa potwierdzia jedynie jego opini, e Hitler to potencjalny
Cezar.
Znaczn cz drugiego dnia procesu wypeniy nuce przesuchania
innych oskaronych, ale 28 lutego Hitler ponownie zdominowa rozpraw.

Podczas zamknitych obrad barwnymi sowami opisa skaenie, jakiemu

ulegy Berlin i Monachium wskutek reimu czerwonych. Najlepszym
przykadem moe by Monachium. Nigdy nie wyzwolimy si spod wpywu
czerwonych bez leczniczego oddziaywania zdrowej czci spoeczestwa22.
Sowa te wywoay ostr reakcj, dajc Hitlerowi okazj do haaliwej obrony
projektu marszu na Berlin.
W kolejnych dniach procesu Hitler nadal dominowa nad sdziami i sal
sdow oratorsk wymow i sprytnymi sztuczkami. Ludendorff stawa si
stopniowo drugoplanow postaci dramatu. Co wicej, nie ukrywa niechci
do wsposkaronego. Hitler wprowadzi mnie w bd skary si Hansowi
Frankowi po procesie. Okama mnie. W wieczr tego obkanego puczu
oznajmi, e popiera go caa armia (). To jedynie mwca i awanturnik23.
Moe przyczyn tej niechci byo to, e w pusty gadua i awanturnik, ndzny
kapral, odznacza si wikszym oficerskim honorem od generaa. Podczas gdy
Hitler bra na siebie ca odpowiedzialno, Ludendorff stale jej unika.
Zachowywa si w sposb arogancki, prychajc na prokuratorw i sdziw,
jakby sta przed sdem wojennym, ktremu sam przewodniczy. Zdarzao mu
si posugiwa si na sali sdowej Kommandostimme, tonem uywanym na
placu defilad wspomina angielski korespondent G. Ward Price. Kada
sylaba brzmiaa ostro, a kiedy podnosi swj wadczy gos, maleki sdzia
siedzcy porodku sdziowskiej awy dygota tak mocno, e musia
przytrzymywa bia kozi brdk.
W gazetach pojawiao si coraz wicej protestw przeciwko potulnemu
sdziemu, a niektrym zagranicznym korespondentom trudno byo uwierzy,
e s wiadkami procesu sdowego. 4 marca chr krytyki pod adresem
Neithardta rozleg si w sali obrad bawarskiego rzdu. Minister Schweyer
oznajmi, e publiczne zniewagi rzucane przez oskaronych pod adresem
armii i policji pastwowej zagraaj bezpieczestwu pastwa. Inny wyrazi
wtpliwo, czy Neithardt posiada kwalifikacje niezbdne do prowadzenia
procesu. Trzeci minister stwierdzi, e w pewnych krgach, szczeglnie
w Berlinie, z zaniepokojeniem obserwuje si sposb prowadzenia rozprawy,
a czwarty zdradzi, e osobicie upomnia sdziego za to, i pozwoli Hitlerowi
przemawia cztery godziny bez przerwy. Neithardt mia jedynie odrzec, e
nie mona go byo powstrzyma przed mwieniem.
Codziennie po zakoczeniu rozprawy Hitlera odprowadzano do celi w tym
samym budynku. Odwiedzili go tam dwaj antagonici Rosenberg
i Hanfstaengl. Pierwszy przynis ze nowiny: dua cz dziaaczy podziemnej
partii skania si do udziau w wiosennych wyborach w ramach wsplnego
bloku organizacji volkistowskich. Pomys tego rodzaju wydawa si atrakcyjny
dla ludzi pokroju Gregora Strassera, aptekarza z Landshutu, umoliwia
bowiem partii objcie swoim wpywem pnocnych Niemiec. Strasser
przekona Rosenberga, e partia powinna uczestniczy w narodowej polityce,
ale Hitler drwi z tego pomysu. Jednolity front wyda mu si szczeglnie

niebezpieczny w czasie, gdy NSDAP bya zdelegalizowana i bliska rozpadu. Co

wicej, Hitler musiaby delegowa swoj wadz z wizienia, a by
wystarczajco przenikliwy, by wiedzie, e wadza raz oddana, moe zosta
z atwoci stracona. Najbezpieczniejszym rozwizaniem byo pozostawienie
partii w stanie mierci pozornej do czasu jego uwolnienia. Sprzeciw Hitlera
przyj form sarkazmu: partia upadaby na samo dno, gdyby przystpia do
wyborw pod nazw Der vlkischer Block! Powiedziaem mu wspomina
Rosenberg e pod szyldem NSDAP nie zdymy z przygotowaniami. e
musimy poczeka, a bdzie mona zreorganizowa parti na prawnych
podstawach24. Rosenberg wyszed w przekonaniu, e Hitler udzieli mu
niechtnej aprobaty, i zacz torowa drog niebezpiecznemu rozbiciu
w partii.
Z kolei wizyta Hanfstaengla miaa charakter towarzyski. Zabra ze sob
trzyletniego syna. Bacznie obserwuj, co si dzieje, chopcze, poucza Egona
w drodze do budynku dawnej szkoy piechoty. Odwiedz wujka Adolfa
w wizieniu, ale pewnego dnia Onkel Dolf stanie si przywdc narodu
i wyzwoli go z niedoli. Chopiec wyobraa sobie Hitlera picego na klepisku,
majcego za towarzyszy jedynie szczury. Rzeczywisto musiaa go
rozczarowa. Hitler by przetrzymywany w zwyczajnej celi z oknami
wychodzcymi na tylny, przypominajcy ogrd dziedziniec. Chopiec siedzia
na krzele przy stole, a doroli rozmawiali. Z oywionej debaty zapamita
jedynie, e gos wujka Dolfa by tak donony, i may st dygota. Pniej
Hitler poczstowa goci herbat i wgramoli si na krzeso, eby poszuka
pudeka z ciastkami na wierzchu ogromnej brzowej szafy 25.
Mimo oficjalnych i nieoficjalnych protestw proces sta si tub
propagandow Hitlera, ktry na zamknitych posiedzeniach w dniach
11 i 14 marca przeszed samego siebie. Pozwolono wwczas oskaronym,
zgodnie z prawem (w przeciwiestwie do angielskiego systemu prawnego),
wygasza obszerne owiadczenia i swobodnie przesuchiwa wiadkw.
Hitler skorzysta z okazji i potraktowa czonkw triumwiratu jak
winowajcw. Kiedy genera von Lossow zaj miejsce w awie dla wiadkw,
Hitler skoczy na rwne nogi, wykrzykujc pytania. Rosy genera o ogolonej
gowie rykn w odpowiedzi, mierzc w byego kaprala palcem wskazujcym
niczym pistoletem. Speszony Hitler skuli si na krzele, ale minut pniej
ponownie stan na nogi i zaatakowa trzech mczyzn, ktrzy obiecali si do
niego przyczy.
Pogardliwe stwierdzenie generaa von Lossowa, e Hitler nadawa si
jedynie do roli politycznego dobosza, spotkao si z tak haaliwym
sprzeciwem, i sdzia musia nakaza oskaronemu ciszenie gosu. Posucha,
ale tylko, dopki Lossow nie opisa go jako czowieka po czci
sentymentalnego, po czci brutala. Tym razem wyskoczy z krzesa niczym
diabe z pudeka. A gdzie paskie sowo honoru?! Da je pan
sentymentalnemu i brutalnemu Hitlerowi?!.

Nie, odpar chodno Lossow, spogldajc z gry na oskaronego. Da je

Hitlerowi z nieczystym sumieniem. Sowa te wywoay kolejn lawin
zniewag, wic Lossow zwrci si do sdziego prowadzcego obrady. Hitler nie
zosta upomniany, wic genera skoni si i wyszed z sali. Dopiero wwczas
sdzia Neithardt poniewczasie oznajmi, e zachowanie Hitlera stanowio
osobist zniewag dla wiadka i nie bdzie wicej tolerowane. Przyjmuj
reprymend, odpar ironicznie Hitler26.
Zawsze, gdy myl o tym groteskowym procesie, ogarniaj mnie
melancholia i gorycz wspomina pewien niemiecki dziennikarz. To, co si
dziao na sali, przypominao monachijski karnawa polityczny. Sd raz po raz
dawa oskaronemu okazj do wygaszania obszernych przemwie
propagandowych. Jeden z awnikw po pierwszej mowie Hitlera oznajmi
(syszaem to na wasne uszy): Ten Hitler to czowiek wielkiego formatu,
a przewodniczcy skadu sdziowskiego pozwala, by prosty obywatel [Hitler]
szydzi z jednego z najwyszych urzdnikw, nazywajc go Jego Wysokoci
Herr Fritzem Ebertem. Pamitam oficera, ktry krzykn na amerykaskiego
reportera rozmawiajcego z koleg po angielsku: W mojej obecnoci prosz
mwi po niemiecku!. Sdzia gwny wyprosi z sali rysownika gazety, bo
jeden z oskaronych mia wraenie, e stanie si bohaterem karykatury czy
to wszystko nie jest ywcem wzite z ksiki z obrazkami o wielkim
monachijskim karnawale politycznym?27.
Atmosfera karnawau utrzymywaa si do koca procesu, a popisy
oratorskie Hitlera osigny punkt kulminacyjny w mowie kocowej. To
wystpienie po czci wykad, po czci apel i pena inwektyw krytyka
okazao si bardzo wane i niezwykle skuteczne, gdy w niemieckim prawie
oskaronemu przysugiwao ostatnie sowo. Hitler stanowczo zaprzeczy, e
nadaje si jedynie na dobosza ruchu nacjonalistycznego i e kierowaa nim
wycznie ambicja. Oskarenie, e pragn obj urzd ministra, uzna za
mieszne. Od pocztku interesowao mnie co po tysickro wyszego od
tego urzdu. Pragnem wykorzeni marksizm. Zamierzam osign ten cel,
a gdy tego dopn, tytu ministra bdzie absurdalny. Chwil pniej Hitler
wyjawi swj najskrytszy motyw. Czowiek urodzony na dyktatora nie czuje
si zmuszony nic robi, bo wyraa jedynie swoj wol. Nie jest popychany
naprzd, ale sam prze do przodu. Na ma w tym niczego nieskromnego ().
Czowiek, ktry czuje si powoany do rzdzenia narodem, nie ma prawa
mwi: Jeli mnie zechcecie lub zostan przez was wybrany, bd z wami
wspdziaa. Nie, jego obowizkiem jest wystpi naprzd.
Czonkom skadu sdziowskiego oznajmi, e mimo klski listopadowego
puczu musz go uszanowa jako przyszego przywdc Niemiec,
przeznaczenie bowiem nakazuje, eby armia pojednaa si z tymi, ktrzy
popieraj ideay puczystw. Wierz, e nadejdzie godzina, gdy masy, ktre
dzi stoj na ulicach ze sztandarami ozdobionymi swastyk, zjednocz si
z tymi, ktrzy do nich strzelali. Jestem przekonany, e ta krew nie podzieli nas

na zawsze. Kiedy dowiedziaem si, e strzelaa do nas miejska policja,

pomylaem z ulg, e nie zrobia tego Reichswehra. Armia pozostaa bez
skazy, jak dawniej. Pewnego dnia nadejdzie godzina, gdy wojsko stanie
u naszego boku, oficerowie i proci onierze.
Herr Hitler zaprotestowa sdzia Neithardt nie mog pozwoli, by
mwi pan, e miejska policja si skalaa.
Hitler zignorowa delikatn nagan i nie wypadajc z rytmu, wykrzykn
ostatnie sowa: Armia, ktr utworzylimy, ronie z dnia na dzie, z godziny
na godzin coraz szybciej. ywi dumn nadziej, e nadejdzie czas, kiedy
proci rekruci przerodz si w bataliony, bataliony w puki, a puki w dywizje.
Kiedy stara rozeta zostanie podniesiona z bota, a dawne sztandary ponownie
nad nami zaopocz. Ostateczne pojednanie nastpi na Sdzie Ostatecznym
Sdzie Boym przed ktrym gotowi jestemy stan. Wwczas to z naszych
koci i grobw wzniesie si gos tego Trybunau, ktry jako jedyny ma prawo
nas sdzi. Bo, panowie, to nie wy wydacie na nas wyrok to wieczny osd
historii ogosi werdykt nad oskareniami, ktre przeciwko nam wytoczono28.

Hitler wygra bitw na sowa, a gdy sdziowie opucili sal, eby uzgodni
wyrok, kilku obserwatorw byo przekonanych, e zostanie uznany za
niewinnego. Sdzia Neithardt skania si ku uniewinnieniu Ludendorffa
wbrew zeznaniom wiadkw, a trzej awnicy, z ktrych jeden podczas
rozprawy patrzy krzywo na Hitlera, opowiedzieli si jednogonie za
uniewinnieniem gwnego oskaronego. Przedstawione przeze mnie dowody
mwi po procesie Hitler przekonay ich, e rwnie winni jak ja byli Kahr,
Lossow i Seisser. Wiedzieli jednak, e uniewinnienie czy si z ryzykiem
rozprawy odwoawczej w Lipsku. To skonio aw przysigych do namysu.
Uznali, e rozsdniej bdzie uzna mnie za winnego, tym bardziej e obiecano
darowanie kary po szeciu miesicach29.
Gdy zastpca prokuratora Ehard przyby 1 kwietnia na ogoszenie wyroku,
zasta sal pen kobiet, ktre przyniosy kwiaty dla swojego idola. Nakaza
usunicie bukietw. Niektre wielbicielki zwrciy si do sdu z prob
o zgod na kpiel w wannie Hitlera. Wysoki sd odrzuci take te proby. Tu
po dziesitej oskareni ustawili si do zdjcia przed budynkiem, w ktrym
odbywaa si rozprawa. Ludendorff, w galowym mundurze i pikielhaubie,
przybra nachmurzon min. Z lewej sta Hitler w pozbawionym pasa trenczu,
ktry by tak starannie wyprany i odprasowany, e wyglda jak nowy, i z
welurowym kapeluszem ciskanym w prawej doni. Mia starannie
przystrzyone wsy i przygadzone wosy. Prezentowa si tak spokojnie
i pewnie, jak dobrze odkarmiony, zaradny przedsibiorca. Pierwszy raz
w yciu mia may brzuszek way osiemdziesit kilogramw.

Kiedy oskaronych zaprowadzono pod eskort do sali sdowej, przed

budynkiem zebra si duy tum. Odczytanie sentencji zajo niemal godzin.
Ludzie zaczli krzycze, gdy odczytano wyrok skazujcy Hitlera (wraz
z Phnerem, Kriebelem i Weberem) na pi lat wizienia w Landsbergu. Od
tego okresu odjto sze miesicy, ktre spdzili za kratkami, czekajc na
rozpraw. Zgodnie z przewidywaniami Ludendorff zosta uniewinniony.
Ponownie z rozdranieniem zareagowa na szacunek okazany jego pozycji:
Uznaj to uniewinnienie za zniewag, na ktr nie zasuguje mj honor
i otrzymane odznaczenia, oznajmi czowiek, ktry wypar si
odpowiedzialnoci za zorganizowanie puczu. Gniewny protest rozdrani
i wprawi w zakopotanie sdziego Neithardta, ktry by gwnym
ordownikiem jego uniewinnienia.
Cho uznany za winnego, Hitler zosta uhonorowany przez sd.
Odmwiono jego deportacji do Austrii jako niepodanego cudzoziemca.
Hitler jest niemieckim Austriakiem. W opinii sdu czowiek, ktry myli
i czuje jak Niemiec, z czym mamy do czynienia w przypadku Herr Hitlera,
ktry dobrowolnie odsuy cztery i p roku w niemieckiej armii podczas
wojny i zdoby najwysze wojenne odznaczenia za mstwo w obliczu wroga,
odnis rany i ponis szwank na zdrowiu (), nie powinien podlega
Dekretowi o obronie Republiki. Sd odnis si z pogard do trzech wrogw
Hitlera, oznajmiajc, e mona byo zapobiec tragedii, gdyby Kahr, Lossow
i Seisser powiedzieli wyranie nie na danie Hitlera, by wzili udzia [w
puczu] lub gdyby ponawiane przez oskaronego prby wyjanienia sytuacji
dokonywane w noc 8 listopada spotkay si z waciw reakcj30.
Najpierw ogoszono wyrok skazujcy dla Hitlera. Kiedy pozostali czekali na
odczytanie dalszej czci sentencji, ten zosta popiesznie wyprowadzony do
oczekujcego samochodu, eby zapobiec demonstracjom. Pnym
popoudniem by ju w swojej celi numer siedem. Pod jego nieobecno
zostaa przemeblowana i prezentowaa si teraz znacznie bardziej
zachcajco. Mimo to dawna pewno siebie opucia Hitlera, a stranik Franz
Hemmrich zauway, e wyglda na bardziej przybitego ni kiedykolwiek31.
Depresja szybko jednak mina. Hitler otworzy skrzan teczk i wyj czysty
notatnik. Na pierwszej stronie, w prawym grnym rogu napisa: Motto: Kiedy
wiat dobiega kresu, a ca ziemi wstrzsaj konwulsje, wiara w suszn
spraw trwa niewzruszona32. Poniej skreli nastpujce sowa:
Sd pospolitych i zoliwych ludzi o ciasnych pogldach dobieg koca. Dzi rozpocza si
MOJA WALKA (Mein Kampf)
Landsberg, 1 kwietnia 1924 roku

Rozprawa, ktrej chcieli jedynie zwolennicy puczu, dobiega koca i cho

Hitler wygra wojn propagandow, ponownie znalaz si w wizieniu. Sdzi,

e pozostanie w nim cztery i p roku. Dla duej czci niemieckiej

i zachodniej opinii publicznej taki wyrok za zdrad i kierowanie zbrojnym
powstaniem by miesznie pobaliwy. Proces dowid napisano
w londyskim Timesie e w Bawarii spisek przeciw konstytucji Rzeszy nie
jest uwaany za cikie przestpstwo.

3
Na grnym pitrze Festung Hitler mia dwch towarzyszy. Pukownik
Kriebel zosta umieszczony w semce, a przywdca Bund Oberland,
weterynarz Weber w celi numer dziewi. Chocia Hitler codziennie
narzeka na zakratowane okna, ycie w twierdzy byo cakiem znone.
O szstej rano dwaj nocni stranicy schodzili z posterunku i otwierano drzwi.
Hitler czeka ju umyty i ubrany (Przywizywa du wag do dbaoci o zby
i usta. Zostao mu to po zatruciu gazem bojowym podczas wojny). Godzin
pniej osadzeni pracujcy w wizieniu podawali politycznym we wsplnej
sali niadanie zoone z kawy i chleba lub owsianki. O smej otwierano drzwi
prowadzce na dziedziniec i do ogrodu. Winiom pozwalano uprawia
zapasy, boksowa lub wiczy na drkach i kole. Z powodu kontuzji
ramienia Hitler musia si zadowoli rol sdziego.
Po trzydziestu minutach skazani ruszali przez dugi, wski ogrd z jednej
strony ograniczony budynkiem wizienia, z drugiej murem wysokoci
dwunastu metrw. Wysypana wirem cieka bya ulubionym miejscem
spacerw Hitlera. Przechadza si ni tam i z powrotem, zwykle
w towarzystwie swojego szofera Emila Mauricea, wygaszajc polityczne
teorie, ktre pniej spisywa w notatniku. Czasami wspomina Hemmrich
ci, ktrzy naleeli do oddziaw szturmowych, zaczynali piewa pieni, nie
przestajc maszerowa. Pocztkowo nie zwracalimy na to uwagi,
a przynajmniej nie zgaszalimy adnych sprzeciww, ale gdy skazani zaczli
krzycze jednym gosem i zakca spokj, musielimy pooy temu kres33.
Okoo dziesitej rano winiowie wracali do cel i rozdawano
korespondencj.
Nadchodziy
liczne
paczki
ywnociowe
od
nacjonalistycznych organizacji i indywidualnych wielbicieli. Hitler szczeglnie
lubi strudel z makiem, austriacki przysmak, ktry co pitek przynosiy mu
kobiety z grupki o narodowosocjalistycznych przekonaniach. Doktor Weber
wspomina, e szef przekazywa bekon, kiebas i szynk swoim towarzyszom,
najczciej tym na parterze. Na grze rezydowa Hitler i jego elita. Tak, nawet
za murami wizienia funkcjonowa system klasowy. Nie byli rwni wobec
prawa ani jako winiowie34.
Przed poudniem winiowie polityczni we wsplnej sali spoywali obiad
zwykle zoony z jednego dania. Pozostali czekali za swoimi krzesami, a
Hitler wejdzie do rodka. Wwczas jeden z obecnych woa: Baczno!. Hitler

stawa u szczytu stou i czeka a kady z mczyzn podejdzie, yczc mu

smacznego. Rzadko rozmawiali o polityce. Hitler zwykle wid pogawdki
o teatrze, malarstwie i samochodach. Po posiku palili i plotkowali okoo
kwadransa, dopki nie sprztnito stow, a pniej szef oddala si do swojej
celi na pitrze, eby czyta, pisa w dzienniku lub odpowiada na listy.
Spotykali si ponownie o szesnastej na herbat albo kaw, ktr parzono we
wsplnej sali. O szesnastej czterdzieci pi ponownie otwierano bram do
ogrodu, eby Hitler mg ponad godzin spacerowa samotnie lub
w towarzystwie Mauricea. O osiemnastej kady we wasnej celi spoywa
kolacj posiek zoony ze ledzia lub kiebasy i saatki. Ci, ktrzy chcieli,
mogli kupi p litra piwa lub wina. Po kolejnej godzinie gier lub wicze
mczyni zbierali si we wsplnej sali przed powrotem do cel. O dwudziestej
drugiej gaszono wiato.
Czasami Hitler zmienia rozkad zaj, wycofujc si do celi po niadaniu,
eby czyta lub przyjmowa goci. Wedug Hemmricha, ktry szybko sta si
jego entuzjastycznym wielbicielem, Hitler wywiera ogromny wpyw na
swoich towarzyszy. Z powodu jego poczucia onierskiej dyscypliny nie
zdarzay si wybuchy gniewu typowe dla mczyzn stoczonych w ciasnym
miejscu. Zawsze by do ich dyspozycji, gotowy suy pomoc lub rad35.
Zwykle by osobliwie radosny, ale ze nowiny czyniy go nieco
zamylonym i niespokojnym. Szczeglnie irytoway go wanie wewntrz
partii. Stawao si coraz bardziej oczywiste, e NSDAP rozpadnie si na dwoje.
Schizma bya w duej czci spowodowana niejasnymi poleceniami, ktrych
udziela swoim penomocnikom. Rosenberg poczy siy ze Strasserem
i innymi, eby poprze blok volkistowski w nadchodzcych bawarskich
wyborach. Co waniejsze, ci dwaj z pomoc Ludendorffa nie tylko utworzyli
Narodowosocjalistyczny Ruch Wyzwolenia, ale doczyli do grona trzydziestu
czterech osb kandydujcych w oglnonarodowych wyborach.
W kwietniu w Bawarii odbyy si wybory, w ktrych niejednolity blok
volkistowski odnis nieoczekiwane zwycistwo, zdobywajc 191 862 gosy
i koczc na drugim miejscu po Bawarskiej Partii Ludowej. Gring by
wniebowzity. W licie wysanym do ojca z Austrii Carin napisaa: Oznacza to
uaskawienie dla nas wszystkich mieszkajcych na wygnaniu za granic.
Jestem taka szczliwa, e a trudno mi w to uwierzy. Przeylimy naprawd
trudne chwile. W pnocnych Niemczech liczymy na jeszcze wicej gosw
oddanych na Hitlera i jego ruch. Jeli tak si stanie, bdzie mg wreszcie doj
do wadzy. Drogi ojcze, jestem przekonana, e jeszcze wiele o nim usyszysz!
To wspaniay czowiek, istny geniusz. Bg rzadko obdarza takimi wiat36.
Oglnonarodowe wybory zwoane miesic pniej okazay si tak
zwyciskie, jak przepowiadano. Nowo utworzony Narodowosocjalistyczny
Ruch Wyzwolenia zdoby niemal dwa miliony gosw. Wybrano trzydziestu
dwch kandydatw, m.in. Strassera, Rhma, Federa, Fricka i Ludendorffa. Jak
na ironi, Hitler, ktry sprzeciwia si temu pomysowi, by w duej czci

autorem zwycistwa. Jego oratorskie popisy podczas rozprawy przysporzyy

narodowym socjalistom wielu nowych zwolennikw, ktrzy byli pod
wraeniem ich zdecydowanego przywdcy i dobitnie przedstawionych idei.
Jednak do zwycistwa przyczyniy si take inne, gbsze i bardziej trwae siy.
Odwoanie do patriotyzmu i rasizmu zaczo przynosi owoce. Co wicej, cho
drastyczna reforma monetarna pooya kres inflacji, przedstawiciele klasy
redniej, ktrzy stracili domy i ziemi, wyraali swoje niezadowolenie przy
urnach na rwni z robotnikami, ktrzy nadal pozostawali bez pracy.
Zrozumiae, e Hitler nie by nadmiernie uradowany wynikiem wyborw.
Ludendorff przypisywa sobie zwycistwo, a cieszc si wolnoci, mg na
tych roszczeniach zbija polityczny kapita. Hitler musia przyczy si do
aplauzu, cho lka si, e nowa grupa moe wchon jego zdelegalizowan
parti. Obawy te nie byy pozbawione podstaw. Przykadem zagroenia jego
wadzy moe by broszura krca wrd grup nurtu volkistowskiego,
w ktrej pisano, e narodowi socjalici byli pionierami i prekursorami tego
ruchu, a na koniec sarkastycznie oznajmiano, e nie s [jego]
wybawicielami37. Caa ta historia stanowia dla Hitlera cenn, cho bolesn
lekcj. Poprzysig sobie, e ju nigdy wicej nie ogosi adnego zamierzenia,
jeli nie bdzie pewny, e zdoa je zrealizowa.
Atakowali go czonkowie wasnego obozu. W redakcji Vlkischer
Beobachter, zamknitej po nieudanym puczu, Drexler i Feder prowadzili
kampani wymierzon przeciwko niemu. Nazywali Hitlera dyktatorem
i primadonn, twierdzc, e naley sprawowa nad nim wiksz kontrol, jeli
partia ma si ponownie dwign na nogi, wspomina Hanfstaengl. Pewnego
dnia Drexler w maym monachijskim parku przypar do muru Hansa Franka
i wyla strumie skarg pod adresem uwizionego przywdcy. Knu intrygi
przeciwko mnie i zama wszystkie obietnice, zepchn na margines, a teraz na
zawsze zniszczy parti tym idiotycznym puczem!. Kiedy Hitler odzyska
wolno, chuligaskie brunatne koszule wyjd ponownie na ulice. Niemcy
czekaj straszne czasy. Hitler mnie zdradzi i dlatego bd mu si sprzeciwia,
gdziekolwiek zdoam38.
Kiedy w maju Ldecke wrci z zagranicznej podry, podczas ktrej
zbiera pienidze na partyjn dziaalno, dostrzeg chaos w szeregach
podziemnej NSDAP. Rne grupy toczyy ze sob wewntrzne wanie.
Antagonizmy te nie miay charakteru prywatnego przeciwnicy atakowali si
publicznie, nie baczc na widowisko, ktre urzdzali zdumionym
obserwatorom, i szkod wyrzdzan sobie samym39. Hitler dowiedzia si od
Hanfstaengla, Amanna i Essera, e przyczyn upadku partii by Rosenberg, ten
jednak przedstawi mu zgoa odmienny obraz. Atakuj mnie powiedzia
bo reprezentuj Hitlera, ktrego zaatakowa nie maj miaoci, mimo e jest
bezbronny. Jeli mnie usun, znajd si o jeden szczebel bliej szczytu.
Ldecke postanowi pojecha do Landsbergu, eby spyta Hitlera, jak
zaegna niebezpieczestwo. Hitler mia rzekomo oznajmi, e partia musi

obra nowy kurs. Przyszoci nie s zbrojne przewroty, ale urny wyborcze.
Jestem przekonany, e ta linia postpowania jest dla nas najlepsza, skoro
sytuacja w kraju ulega tak radykalnej zmianie. Hitler wydawa si
niewzruszony wewntrzpartyjnymi sporami. By tak pewny ostatecznego
zwycistwa, e moje wtpliwoci si rozwiay. Jego nastrj by po prostu
zaraliwy. Jednak rozam w partii nadal si pogbia. Kilka tygodni pniej
Strasser i Ludendorff wyszli z pomysem zaoenia Narodowosocjalistycznej
Partii Wolnoci, by stworzy w ten sposb ugrupowanie volkistowskie,
w ktrym NSDAP byaby jednym z wielu ugrupowa. Posunicie to wzmogo
iskrzenie wewntrz partii, co zmusio Hitlera do podjcia radykalnej decyzji.
W numerze Der Vlkische Kurier z 7 lipca ogosi, e do koca kary zrzeka
si przywdztwa ruchu narodowosocjalistycznego i powstrzymuje od
wszelkiej dziaalnoci politycznej. Poprosi te swoich zwolennikw, by nie
odwiedzali go w wizieniu, bo ma duo pracy i jest zajty pisaniem ksiki.
W pewnych krgach uznano, e pisanie ksiki jest wymwk, by unikn
udziau w bratobjczej walce politycznej. Jednak jeszcze przed swoim
aresztowaniem Hitler myla powanie o napisaniu historii ydw. Teraz
wpad na lepszy pomys, ktry owadn nim do takiego stopnia, e zrobi
sobie wakacje od polityki, aby mc go przela na papier. Oprcz spisywania
w notatniku rnych pomysw, dyktowa Mauriceowi. Pniej, w zaciszu
wasnej celi, mozolnie przepisywa rkopis, stukajc dwoma palcami na
maszynie, ktr poyczy od wiziennego stranika.
Stranik Hemmrich wspomina: Kiedy koczy jak cz ksiki,
odczytywa j na gos towarzyszom podczas wieczornych spotka. Ksika
nie zawsze powstawaa w sprzyjajcych okolicznociach. Na przykad podczas
ulewnego deszczu przeciekao okno. Pewnego dnia Hitler wybuchn
miechem, gdy wyciera podog. To wizienny kot przysiad na stoku, nad
kau, porodku caego tego baaganu, wylizujc j na swj wasny wybredny
sposb40. Jego najbardziej pomocnym asystentem sta si nowy lokator
z grnego pitra. Po skazaniu Hitlera Rudolf Hess poszed za rad profesora
Haushofera i odda si w rce policji. Hess pomaga Hitlerowi formuowa
myli i pisa pod dyktando, uwalniajc go od mozolnego stukania na
maszynie. Pomocna okazaa si take pani Wagner, dostarczajc dobrego
papieru, kalki, owkw, atramentu i gumek.
Pocztkowo ksika miaa by prac historyczn, ale pierwszy rozdzia
noszcy grnolotny tytu roboczy Cztery i p roku zmaga z kamstwem,
gupot i tchrzostwem zawiera elementy biograficzne z dziecistwa Hitlera,
okresu wiedeskiego, wojny, rewolucji bolszewickiej i pocztkw partii
w Monachium. W kocu ksika okazaa si opowieci o politycznej edukacji
ubogiego chopca i dostarczya mu okazji do snucia wywodw nie tylko na
trzy ulubione tematy ydw, marksizmu i rasizmu lecz take rozpisywania
si o uomnoci rzdw parlamentarnych, syfilisie, upadku teatru, monarchii
i odpowiedzialnoci za przegran wojn.

Spisywanie wasnych teorii politycznych miao wymiar samoksztacenia.

Przebywajc w wizieniu, miaem czas, eby dostarczy mojej filozofii
naturalnych, historycznych podstaw. Wadze popeniy bd, wtrcajc go do
wizienia. Postpiliby znacznie mdrzej, gdyby pozwolili mi bez wytchnienia
przemawia!41.
Znamienne byo rwnie to, jak Hitler zdominowa wadze wizienne. Ju
nawrci wikszo personelu na narodowy socjalizm. Naczelnik by pod tak
silnym wraeniem, e pozwoli mu pali wiato do pnocy. Za murami
panowaa na tyle luna dyscyplina, e winiowie zaoyli wasn podziemn
gazetk, ktr przepisywano na maszynie i powielano na hektografie.
Pisemko skadao si z zabawnych i powanych tekstw. Hitler pisa gwnie
artykuy wstpne, czsto te rysowa karykatury. Istnienie gazetki odkryto
dopiero wwczas, gdy kto nierozwanie wspomnia o tym w licie do domu,
ale kiedy Hemmrich urzdzi nalot na cel numer jeden, w ktrej znajdowaa
si redakcja, niczego nie znalaz.
Obowizkiem Hemmricha byo te szpiegowanie podczas wieczornych
spotka we wsplnej sali, aby si upewni, e osadzeni nie knuj kolejnej
rewolucji. Kapu uleg jednak wkrtce propagandzie Hitlera, ktry niemal
cakowicie zawojowa go swoim czarem. Hemmrich i jego pomocnicy
wystawali za drzwiami, zamieniajc si w such, czujnie wypatrujc tego, co
nas interesowao. Jego wystpienia wywary na nas piorunujce wraenie.
Hitler koczy spotkania zawoaniem Sieg Heil!, a pozostali intonowali
zmienion wersj pieni uoonej przez oddzia Gregora Strassera w dniu
puczu.
Chocia nas zdradzili
I zapdzili niczym udrczone zwierzta,
Wiedzielimy, co robimy
I pozostalimy wierni ojczynie.
Duch Hitlera w naszych sercach
Nie moe zgasn!
Nie moe zgasn!
Oddzia szturmowy Hitler
Pewnego dnia znowu powstanie!

Zaangaowany w pisanie ksiki, Hitler pozostawi swoich ludzi samopas.

Pewnego wieczoru koledzy spatali mu figla w starym wiejskim stylu. Umazali
sobie twarze sadz, owinli si przecieradami i pomaszerowali do celi numer
siedem, uzbrojeni w mioty i pogrzebacze. Wymachujc orem, zadali, by
Hitler stan przed ich trybunaem. To, co pniej nastpio, byo parodi
procesu monachijskiego, utrzyman w bawarskim komediowym stylu.
Hemmrich napisa, e Hitler przyczy si do zabawy i uroczycie przyj

wyrok (podr autem po Niemczech), a pniej miejc si i krcc gow,

wrci do pracy42.

Hanfstaengl, jeden z mniej czoobitnych goci, zauway, e Hitler

przybiera na wadze, i doradzi mu, aby zacz wiczy i ograniczy sodycze.
Hitler mia na wszystko gotow odpowied: Przywdca nie moe sobie
pozwoli na to, eby zosta pokonanym podczas zawodw i zawsze mog
zrzuci kilka kilogramw, przemawiajc. Hanfstaengl przynis mu kilka
albumw z reprodukcjami, ale to ostatni numer satyrycznego tygodnika
Simplicissimus najbardziej go rozbawi. Na pierwszej stronie widniaa
karykatura Hitlera w penej zbroi, wjedajcego do Berlina na biaym koniu
niczym sir Galahad. Mog si mia powiedzia ale pewnego dnia si tam
pojawi!43.
Przyjmowa wiele pa, w tym osiemdziesiciotrzyletni Carol Hoffmann
(niespokrewnion z fotografem Hitlera), ktra odwiedzaa go co miesic.
Nazywa j swoj ukochan, oddan Mtterchen (mateczk). Ta nadal
pikna, drobna emerytowana nauczycielka od kilku lat robia mu pranie
i dbaa, eby by odpowiednio ubrany. Karmia go ciastem i mietan, niczym
dobra matka, kac paci za sodycze wysuchiwaniem lekcji dobrych manier.
Pewnego razu zjawia si Carin Gring z prob o pomoc finansow, ale
musiaa si zadowoli zdjciem Hitlera z dedykacj: Szanownej onie mojego
komendanta SA.
Czstym gociem bya te Ilse Prhl, narzeczona Hessa. Co sobot
przyjedaa do Landsbergu z Monachium na rowerze, a raz udao si jej
przeszmuglowa aparat fotograficzny. Hitler i Hess czekali na ni na szczycie
schodw twierdzy. Pierwszy nieodmiennie caowa jej do, peen wiedeskiej
galanterii, a nastpnie prowadzi do wsplnej sali na obiad. Pewnego razu
przyjechaa pocigiem razem z matk, ktra nie darzya Hessa szczegln
sympati, zwaszcza teraz, gdy siedzia w wizieniu. Jeden pocaunek Hitlera
sprawi, e wszystko ulego zmianie. Moja matka zupenie nie interesowaa
si polityk, ale gdy tylko wrcia do Monachium, zapisaa si do partii.
A wszystko przez jedno ucaowanie doni44.
Hessa odwiedzi take profesor Haushofer, przynoszc mu ksiki
z dziedziny nauk politycznych i geopolityki, w tym prace sir Halforda
Mackindera. Czasami spotyka si z Hitlerem, ale nigdy nie sam na sam.
Staraem si tego unika wyzna pniej. Odnosi si do mnie nieufnie, jak
samoucy traktuj ludzi o akademickim wyksztaceniu. Moe powodem
nieufnoci bya wyraona przez Haushofera nadzieja, e Hess bdzie
kontynuowa uniwersyteck karier, zamiast si zajmowa czynn polityk,
lub fakt, e profesor otwarcie nazywa pucz tragicznym bdem. Wiedzia, e
Hitler pisze swoj politycz autobiografi, e rozmawia z Hessem

o Lebensraum i geopolityce. Pniej wspomina: Odniosem wraenie, ba,

byem wrcz przekonany, e Hitler nigdy mnie waciwie nie zrozumia, e nie
mia do tego odpowiedniego przygotowania. Widzc, e Hess i Hitler nie
rozumiej geografii politycznej, Haushofer stara si wyjani jej podstawy,
sigajc do drugiego wydania ksiki Ratzela. Na prno. Hitler zaczerpn
z geopolityki tylko to, co chcia45.
Chocia Hess nadal szanowa swojego profesora, podj ju decyzj, e
zostanie osobistym sekretarzem Hitlera i powici ycie narodowemu
socjalizmowi. W tym czasie by ju najbliszym powiernikiem szefa. Z pozycji
bliskiego zaufanego potwierdzi, e Hitler odnosi si ze szczer odraz do
rozamowcw niszczcych parti i jest pochonity pisaniem ksiki. W licie
do przyjaciela z uniwersytetu, noszcym dat 16 lipca, Hess napisa, e Hitlera
zupenie nie interesuje bieca polityka. Na pewien czas oficjalnie wycofa si
z kierowania [parti]. Zrobi to, bo nie chcia bra odpowiedzialnoci za to, co
si dzieje bez jego wiedzy, czsto wbrew jego woli. Przebywajc w wizieniu,
nie mg te agodzi cigych sporw. Uwaa, e jest rzecz zbdn
zawracanie sobie gowy tak bahymi rnicami zda. Z drugiej strony jest
przekonany, e gdy wyjdzie na wolno, zdoa ponownie skierowa sprawy na
waciwy tor46.
Zdecydowany opr przed stopieniem z innymi grupami nurtu
volkistowskiego stawili czonkowie lewego skrzyda partii nazistowskiej
w pnocnych Niemczech, potpiajc rasistw jako wrogw klasy
robotniczej. Wsppraca z nimi, owiadczy jeden ze studenckich przywdcw,
zmusiaby prawdziwych narodowych socjalistw, a szczeglnie robotnikw
do opuszczenia NSDAP. Chocia lewicowcy z pnocy zgadzali si z Esserem
w tym, e taka fuzja jest niemoliwa, nie chcieli te bra w niej udziau; dwa
dni po spotkaniu w Weimarze jeden z nich napisa list adresowany
najwyraniej do Fhrera. Wyraa w nim nadziej, e po opuszczeniu
wizienia Hitler przyjedzie na pnoc, zostawiajc ludzi pokroju Hermanna
Essera. Tacy jak on nie s tolerowani w pnocnych Niemczech. Nie
opaszemy Hitlera chiskim murem, jak to zrobiono w Monachium
w 1923 roku. Ludzie majcy w yach pnocn krew gardz duchowym
zniewoleniem i nie s tchrzami. Nie jestemy mwcami i najemnikami (),
ale ludmi proszcymi o kontakt z Fhrerem (), ludmi gotowymi suy
sprawie.
Coraz silniejsza niezgoda wrd tych, ktrzy pozostawali jednomylni
w sprawach podstawowych, umocnia Hitlera w decyzji, by trzyma si z dala
od biecej polityki. 29 lipca zamieci na amach Der Vlkische Kurier
kolejny apel o uszanowanie swojej prywatnoci. Poniewa jest obecnie zajty
prac, w ktrej nie wolno mu przeszkadza, nie bdzie udziela wywiadw,
jeli wczeniej nie potwierdzi tego na pimie. Zmczony polityk i gomi,
znalaz jednak czas, eby spotka si czonkiem partii, Niemcem
z Czechosowacji N.S. Kuglerem, ktry zada mu kluczowe pytanie: Czy pana

pogldy w kwestii ydw ulegy zmianie?. Ten temat pozosta bliski jego
sercu. Tak, tak zapewni Kuglera to prawda, e zmieniem pogld
w sprawie walki z ydostwem. Doszedem do wniosku, e do tej pory byem
zbyt agodny! Pracujc nad swoj ksik, odkryem, e jeli w przyszoci
chcemy wygra, naley zastosowa najsurowsze metody walki. Jestem
przekonany, e to sprawa ycia i mierci nie tylko naszego narodu, ale
wszystkich ludzi. ydzi to zaraza wiata47.

4
Hitler spdzi lato, cieszc si wygodami swojej wiziennej kwatery
i przygotowujc do nadchodzcej bitwy. Wikszo si powici pisaniu
ksiki, przekonany o wczeniejszym zwolnieniu. Wydawao si ono pewne,
gdy 18 wrzenia naczelnik wizienia Leybold przesa niezwykle pochlebny
raport bawarskiemu Ministerstwu Sprawiedliwoci. Stwierdzano w nim, e
podczas odsiadywania wyroku Hitler okaza si czowiekiem o surowej
dyscyplinie i zamiowaniu do porzdku, niezmiennie chtnym do
wsppracy, skromnym i uprzejmym wobec wszystkich, szczeglnie
wiziennych funkcjonariuszy. Leybold koczy raport opini, e po wyjciu
na wolno Hitler nie odwoa si do przemocy lub innych nielegalnych
dziaa. Nie ulega wtpliwoci, e pobyt w wizieniu uczyni go
spokojniejszym, bardziej dojrzaym i rozsdnym czowiekiem, e nie myli
o wystpowaniu przeciwko legalnej wadzy48.
Pocztkowo wydawao si pewne, e zdecydowana rekomendacja
Leybolda doprowadzi do uwolnienia Hitlera na pocztku jesieni, ale
22 wrzenia bawarska policja pastwowa przesaa do Ministerstwa Spraw
Wewntrznych poufny raport, zalecajc, eby nie wypuszcza go przed
1 padziernika. Gdyby nieoczekiwanie tak si stao, powinien zosta
deportowany ze wzgldw bezpieczestwa. W chwili uwolnienia Hitler
mgby wznieci zamieszki z powodu swojej energii. Pierwsza Izba Karna
zignorowaa to zalecenie i uznaa, e Hitler moe zosta zwolniony, ale
Ministerstwo Sprawiedliwoci zoyo apelacj, wskazujc, e wizie
notorycznie naduywa przywileju odwiedzin. Ostatecznie odmwiono
skrcenia kary.
Hitler by gboko sfrustrowany, ale jak poprzednio, podnis si
z przygnbienia i powrci do pracy nad ksik. Przez cay dzie
wspomina Hemmrich do pniej nocy w jego celi sucha byo stukanie
maszyny i gos dyktujcy Hessowi. Nie zaniedba rwnie innych
obowizkw. W pierwsz rocznic puczu monachijskiego przemawia z
gbokim wzruszeniem do winiw politycznych zebranych we wsplnej
sali. Wziwszy na siebie ca odpowiedzialno za tamte wydarzenia,

wskaza historyczne powody klski. Suchacze byli gboko poruszeni

otwartoci i wysok moralnoci swojego przywdcy49.
Min listopad i cho nadal nic nie wskazywao na przedterminowe
zwolnienie, Hitler zachowywa stoicki spokj.
W tamtym czasie jeden z jego gwnych zwolennikw, Gring, bawi
w hotelu w Wenecji, negocjujc z Benitem Mussolinim warunki tak
rozpaczliwie potrzebnej poyczki. Chocia as myliwski z czasw wojny
wiatowej nie doszed jeszcze do peni si po odniesieniu bolesnej rany
i musia przyjmowa silne leki, nie oszczdza si w subie Fhrera. Prowadzi
frustrujc korespondencj z Leo Negrellim, przedstawicielem Mussoliniego,
w nadziei na otrzymanie dwch milionw lirw od faszystw i uzyskanie
obietnicy, e duce spotka si z Hitlerem, gdy ten wyjdzie z wizienia.
W zamian narodowi socjalici bd publicznie popierali roszczenia Woch do
poudniowego Tyrolu co mogo ich kosztowa utrat znacznego poparcia,
szczeglnie w Bawarii.
Najwyraniej faszyci wtpili, e uda im si odzyska pienidze od partii,
ktra z tak katastrofalnym skutkiem prbowaa naladowa marsz na Rzym,
gdy proby Gringa przybray natarczywy ton. Partia faszystowska te bya
kiedy maa, te bya przedmiotem drwin, argumentowa. Nie naley sdzi,
e narodowi socjalici nie maj przed sob przyszoci29*. Za kilka lat dojd do
wadzy. Nastpnie wspomnia o kopotliwym pooeniu, w jakim znajdzie si
NSDAP, jeli poprze Wochy w niepopularnej sprawie poudniowego Tyrolu.
Na koniec podkreli, jak wielki zysk osignie Mussolini za marne dwa miliony
lirw. Dziki nim zyska w naszej prasie wan tub propagandow, nie
wspominajc o tym, e najpniej za pi lat odzyska swoje dwa miliony.
Po kilku dniach nalegania Gringa nasiliy si jeszcze bardziej. Byoby
dobrze, aby najwiksze ruchy narodowe lepiej si wzajemnie rozumiay ().
W pewnym sensie antysemityzm musi mie charakter midzynarodowy.
ydw trzeba zwalcza we wszystkich krajach50.
Jednak listopad min, a Mussolini nadal uchyla si od zobowiza
(wydawao si te mao prawdopodobne, by kiedykolwiek zechcia poyczy
dwa miliony lirw), Hitler za w dalszym cigu siedzia w wizieniu.
W poowie grudnia wypuszczono kilku jego towarzyszy. Hitler przyj
kolejne rozczarowanie zwizane z odwlekanym zwolnieniem z filozoficznym
spokojem wspomina Hemmrich. Pozostali szykowali si do spdzenia
wit w Landsbergu najlepiej, jak umieli. Przystroili cele i ustawili choink we
wsplnej sali, zanim jednak zdyli dokoczy przygotowania, wadze
przestay si sprzeciwia zwolnieniu Hitlera. 19 grudnia Sd Najwyszy
Bawarii by moe pod wpywem trzech awnikw uczestniczcych
w procesie Hitlera, ktrzy zagrozili zoeniem publicznej apelacji wyda
polecenie jego natychmiastowego uwolnienia.
Naczelnik Leybold osobicie przekaza winiowi t wiadomo
i wczesnym popoudniem nastpnego dnia, po spdzeniu nieco ponad roku

w wizieniu, Hitler poegna towarzyszy, przekaza im wszystkie pienidze

(dwiecie osiemdziesit dwie marki), a nastpnie ucisn do Hemmrichowi
i podzikowa za to, co dla niego zrobi. Na koniec nastpio zawe rozstanie
z Leyboldem. Kiedy opuszczaem Landsberg wspomina Hitler pakali
wszyscy [naczelnik i pozostali czonkowie personelu] z wyjtkiem mnie!
Pozyskalimy ich dla naszej sprawy51.
By zimny, szary dzie. Hitler przywita zdawkowo dwch mczyzn,
ktrzy przyjechali, eby zabra go do domu swojego drukarza Adolfa
Mllera oraz fotografa Hoffmanna i wsiad do samochodu z rozoonym
pciennym dachem chronicym przed chodem. Odwrci si do Hoffmanna,
ktremu nie pozwolono robi zdj w wizieniu, i poleci, eby go
sfotografowa. Kiedy zrobili zdjcie na tle starej miejskiej bramy przywodzcej
atmosfer twierdzy, Hoffmann spyta, jakie Hitler ma teraz plany. Zaczn
wszystko od nowa, od pocztku, odpowiedzia Fhrer52. Gdy jechali do
Monachium, upaja si pdem. (Nie macie pojcia, jak si ciesz, e mog
znowu siedzie w samochodzie!). Poprosi Mllera, eby przypieszy. Nie
usysza w odpowiedzi mam zamiar przey kolejne dwadziecia pi lat53.
W Pasing wyjechaa im naprzeciw grupa motocyklistw, ktra
towarzyszya im do miasta. Wierni czonkowie partii czekali przed kamienic.
Na grze schodw Hitler zosta niemal przewrcony przez swojego
uradowanego psa. Jego pokj by peen kwiatw i wiecw z wawrzynu.
Ssiedzi zastawili st jadem i napojami, nie zapominajc o butelce wina.
Pobyt w wizieniu nie skoni Hitlera do ualania si nad sob. Nie tylko nie
aowa miesicy spdzonych w Landsbergu, ale wyzna, e odegray one
wan rol w jego osobistym rozwoju. Ten okres pozwoli mi na pogbienie
rnych pogldw, ktre wczeniej jedynie instynktownie wyczuwaem. To
podczas pobytu w wizieniu uksztatowaem w sobie nieugit wiar,
optymizm i poczucie przeznaczenia, ktrymi nic nie zdoa wstrzsn54.
Hitler opuci wizienie w Landsbergu zahartowany przeciwnociami
i jeszcze bardziej umocniony w swoich przekonaniach. Niezraony
wewntrzpartyjnymi waniami i rzekomym osabieniem swoich politycznych
ambicji, powrci do Monachium, zdecydowany obra nowy kurs w polityce.
Ju nigdy nie popeni dawnych bdw. By Fhrerem jedynie z nazwy, suc
partii zaoonej przez innych. Od tej pory stanie si prawdziwym Fhrerem,
formuujc wasny program do realizacji dalekosinych celw.
Pierwszym zadaniem, przed ktrym stan, bya ocena biecej sytuacji
politycznej. W grudniowych wyborach blok narodowych socjalistw utraci
ponad poow mandatw, spadajc z poziomu 1 918 300 do 907 300
otrzymanych gosw. Co wicej, NSDAP bya nadal nielegalna, wic musia
prowadzi dziaalno konspiracyjn. Z drugiej strony nie tylko odzyska
wolno, ale czowiek, ktry jeszcze niedawno pomg mu w uzyskaniu
przedterminowego zwolnienia, doprowadzi te do wstrzymania procedury
deportacji. Na decyzj ministra sprawiedliwoci, Grtnera, bez wtpienia

wpyna odpowied Austrii, ktra odmwia przyjcia Hitlera. Wyszed

z wizienia jako mczennik i wity dla wszystkich ugrupowa
volkistowskich, a rasistowski ruch, mimo wynikw grudniowych wyborw,
dynamicznie si rozwija. w rozwj, jak na ironi, zosta wyzwolony przez
pucz. Wielu ludzi wahajcych si midzy umiarkowanym a radykalnym
skrzydem frontu patriotycznego skonio si ku skrajnemu stanowisku
z powodu emocjonalnego zaangaowania w stumione powstanie.
W pewnym sensie NSDAP miaa teraz silniejsz baz ni kiedykolwiek.
Mimo istnienia dwch zwalczajcych si frakcji, ktre coraz bardziej si od
siebie oddalay, Hitler by przekonany, e zdoa je sobie podporzdkowa
ponad istniejcymi podziaami. Hitler mia by ich programem, a czonkowie
partii mieli utosamia cele stawiane przez ruch volkistowski z jego osobistym
politycznym sukcesem. Posta Adolfa Hitlera, narodowego mczennika, staa
si ucielenieniem sztandaru, wolnoci i czystoci rasowej.
To, co Hitler starannie zaplanowa w cichej, samotnej celi, przybrao zgoa
odmienn posta w nowej swobodnej atmosferze Monachium. W pierwszy
wieczr wolnoci nie wiedzia, co ze sob zrobi. Baem si, e za chwil
poczuj na ramieniu obc do, i miaem obsesyjne wyobraenie, e musz
prosi innych o zgod na to, co mam zamiar zrobi!. Wystarczajco rozsdny,
by wiedzie, e tylko upyw czasu pozwoli mu odzyska kontakt
z rzeczywistoci, postanowi, e kilka tygodni bdzie siedzia cicho, a dopiero
pniej przystpi do pojednania skconych braci55.
Jednym z pierwszych krokw zmierzajcych do odzyskania spokoju byo
zoenie wizyty Hanfstaenglom w nien wigili Boego Narodzenia.
Hanfstaenglowie przeprowadzili si niedawno z ciasnego mieszkanka do
przestronnego domu na drugim brzegu Izary, do adnej dzielnicy w pobliu
parku Herzoga, w ktrej mieszkali tak znani ludzie, jak Tomasz Mann. Kiedy
Hitler wszed do salonu, rozejrza si nerwowo dookoa, a nastpnie niemal
bagalnie powiedzia: Hanfstaengl, zagraj mi Liebestod. Kiedy Hanfstaengl
odegra mocnymi akordami wspaniay fragment Tristana i Izoldy,
upikszajc go dodatkami w stylu Liszta, Hitler si rozluni. Helene pokazaa
mu ich now creczk Hert. Hitler zacz gaworzy do niemowlcia,
a pniej przeprosi za to, co wydarzyo si w Uffing. Jestecie
najdawniejszymi z moich znajomych, oznajmi w kocu, przygldajc si
salonowi. Nagle, w poowie zdania, obejrza si przez rami. Przepraszam
wyjani ale wizienie robi dziwne rzeczy z czowiekiem. Tam za plecami
zawsze stoi przeklty stranik i ci obserwuje. Doda, e w Landsbergu stale
obserwowano go przez judasza. To straszne uczucie! Jestem pewien, e
szukali pretekstu, eby przenie mnie do szpitala dla obkanych. Jak wiecie,
przez dwa tygodnie odmawiaem przyjmowania posikw, a oni prbowali to
wykorzysta do uznania mnie za niepoczytalnego. (By moe wanie dlatego
zakoczy godwk).

Po kolacji i rozpakowaniu prezentw, ktre leay pod choink, Helene,

Hitler i czteroletni Egon stanli przy fortepianie, a Hanfstaengl gra utwr po
utworze na wielkim steinwayu. Syszc wojskowy marsz, Hitler zacz si
przechadza po salonie onierskim krokiem, z domi splecionymi na
plecach, i wspomina wydarzenia wielkiej wojny. Chcc zabawi Egona,
naladowa bitewne odgosy, huk haubic i cikich karabinw maszynowych,
siedemdziesitek pitek, najpierw jeden po drugim, a pniej jednoczenie.
Po przedstawieniu przysza kolej na wykad o polityce, z efektown tyrad
Hitlera przeciwko ydom. Hanfstaengl pomyla, e jego antysemityzm nabra
wyraniejszego rasowego odcienia. Hitler doszed do przekonania, e Wall
Street i ca Ameryk rzdz ydzi. Pniej jego myli i sowa nagle
powdroway do najbliszego przyjaciela, ktry nadal przebywa
w Landsbergu. Ach, mein Rudi, mein Hesserl! wykrzykn emocjonalnie.
To straszne, e nadal tam jeste!.
Przed wyjciem Hitler spdzi z Helene kilka minut sam na sam. Siedziaa
w salonie na ogromnej kanapie. Nagle Hitler uklk przed ni i zoy gow na
jej kolanach. Gdybym mia kogo, kto by si o mnie zatroszczy!, westchn.
Nic z tego nie bdzie, odpowiedziaa Helene i spytaa, czemu si nie oeni.
Nie mog, powiciem ycie ojczynie. Pomylaa, e zachowuje si jak
may chopiec, e moe nawet nim jest. Byoby straszne, gdyby kto wszed
wtedy do pokoju wspominaa Helene. Czuby si upokorzony.
Zaryzykowa, naprawd prbowa. Na tym caa sprawa si skoczya, a ja
udawaam, e nic si nie stao56.

Rozdzia 8
SEKRETNA KSIGA HITLERA
(19251928)

1
Hitler dosta zaproszenie na sylwestra do domu Hoffmanna. Odmwi, ale
gdy przyjcie trwao w najlepsze, jaka dziewczyna poprosia fotografa, eby
zadzwoni do Fhrera i ponowi propozycj. Hitler nieoczekiwanie odrzek, e
do nich wpadnie, ale tylko na p godziny. Czekali na niego niecierpliwie,
szczeglnie panie, adna nie miaa bowiem okazji go pozna. Nie
rozczaroway si. Prezentowa si niezwykle elegancko we fraku napisa
pniej Hoffmann. Nie mia jeszcze loka opadajcego na czoo, a postawa
skromnej rezerwy jedynie podkrelaa jego urok. Panie byy szczeglnie
oczarowane jego maymi wsikami.
Jedna z adnych dziewczt zaprowadzia go pod jemio i pocaowaa.
Nigdy nie zapomn wyrazu zdumienia i przeraenia na twarzy Hitlera!
Grzeszna syrena te zorientowaa si, e popenia faux pas, i zapanowao
niezrczne milczenie. Oszoomiony i bezradny Hitler sta nieruchomo,
przygryzajc wargi i prbujc zapanowa nad gniewem. Atmosfera, ktra po
jego przybyciu bya bardziej formalna, teraz staa si niemal lodowata.
Hoffmann prbowa zby incydent miechem. Ciesz si, e nie spotkao to
jednego ze starszych goci! Od tej pory bdziesz mia powodzenie u pa, Herr
Hitler!. Nieubawiony jego sowami Fhrer opuci towarzystwo
z uprzejmym, cho chodnym poegnaniem 1.
Od czasu wyjcia z Landsbergu Hitler wid na poy samotniczy ywot.
Trudno mu byo si przystosowa do sytuacji politycznej i towarzyskiej.
Zdecydowany ograniczy swoj dziaalno do zakulisowych dyskusji
z Esserem i Phnerem, odmawia ujawnienia nowych planw i odtrca pene
uwielbienia delegacje, zabiegajce o jego bogosawiestwo i rad.
Jednoczenie nie popeni bdu polegajcego na studzeniu uwielbienia, jakim
darzyli go szeregowi czonkowie partii. Milczenie Hitlera powodowao, e
z tym wikszym napiciem czekali na jego pierwsz mow.
Potrzebowa skupienia i samotnoci, eby zaznajomi si z ostatnimi
powanymi zmianami w polityce i gospodarce. Miejsce rzdzcego Francj
reimu, domagajcego si okupacji Zagbia Ruhry, zaja bardziej
pojednawcza grupa. Alianci wyrazili niedawno zgod na korzystniejsze
warunki spaty reparacji wojennych przez Niemcy. Stabilna marka

spowodowaa, e gospodarka zacza si dwiga z upadku. Perspektywa

uregulowania problemw z Francj i uzdrowienia gospodarki oznaczay dla
Hitlera utrat politycznych aktyww.
Z drugiej strony zmiany spoeczne day mu okazj ponownego wkroczenia
na scen polityczn, tym razem w wymiarze oglnokrajowym. Szybki rozwj
technologiczny, urbanizacja, ruchy ludnoci i industrializacja, cechujce
ostatni dekad, zmieniy pooenie klasy redniej. Niezaleni przedsibiorcy
i rolnicy yli w stanie niepewnoci i lku. Margines zamonoci, ktry lokowa
ich ponad robotnikami, znik wraz z oszczdnociami i kapitaem. Wielu
przypisywao swoje nieszczcia czerwonym i ydom, a ich gorycz zacza si
przeradza w nienawi, czynic t warstw podatn na antysemickie
przesanie Hitlera.
Nowy rok nis ze sob tyle samo okazji co trudnoci, a polityczna
przyszo Hitlera zaleaa od tego, jak zdoa sobie z nimi poradzi. Pierwszy
ruch wykona 4 stycznia 1925 roku, proponujc rozejm nowemu premierowi
Bawarii, Heinrichowi Heldowi. Rozmawia z Heldem p godziny, obiecujc
lojalno i wspdziaanie w zmaganiach z czerwonymi. Przyrzek te, e
w przyszej walce politycznej ograniczy si do legalnych rodkw, i zrobi tak
korzystne wraenie, e Held mia tego wieczoru powiedzie: Dzika bestia
zostaa ujarzmiona. Nie moemy sobie pozwoli na poluzowanie acucha2.
Alfred Rosenberg nie zalicza si do maego grona osb, ktre Hitler
dopuszcza do siebie w okresie odosobnienia i przygotowa. Wiedzia, e
Hitler jedzi po kraju z Esserem, Amannem, Hoffmannem i Hanfstaenglem,
wic czu si poirytowany, e wykluczono go z tego krgu wybracw.
Bardzo mnie ceni, ale nie darzy sympati, skary si pniej. Uraony
i zatroskany podziaem w partii, Rosenberg skoni swojego przyjaciela
Ldeckego do napisania artykuu z ostrzeeniem, e partia jest skazana na
porak, jeli jej czonkowie nie przestan na siebie napada3.
Po przesaniu artykuu Hitlerowi Ldecke poprosi o spotkanie. Doszo do
niego w maym pokoju przy Thierschstrasse. Po zaatakowaniu Ludendorffa
i wygoszeniu mowy przeciwko ydom Hitler w kocu doszed do artykuu.
Powiedzia, e Ldecke nie moe zna prawdy o puczu ani procesie, gdy nie
byo go w kraju. Wymia Rosenberga za prby odcicia go od Essera (Ten
czowiek ma w maym palcu wicej politycznego wyczucia ni caa banda jego
krytykw w dupie). Na koniec sarkastycznie doradzi Ldeckemu, by
dopilnowa, eby Rosenberg odzyska rozum i przesta udawa uraone
niewinitko4.
Chocia Hitler wydawa si odrzuca rad Ldeckego, aby pooy kres
partyjnym waniom, najwyraniej jej posucha cho uczyni to na wasny
sposb. Decyzja uleczenia partyjnych ran w poczeniu z obietnicami
zoonymi premierowi Heldowi wkrtce przyniosa podane owoce.
16 lutego rzd bawarski znis stan wyjtkowy i cofn delegalizacj NSDAP.
Dziesi dni pniej w kioskach pojawi si nowy numer Vlkischer

Beobachter z obszernym artykuem wstpnym Hitlera zatytuowanym Nowy

pocztek. Obiecywa w nim ograniczenie si do dziaalnoci organizacyjnej
i polityki, ponad osobistymi i religijnymi rnicami, a nastpnie wzywa do
pokoju wszystkie ugrupowania volkistowskie w onie partii. Musz si
zjednoczy, eby pokona wsplnego wroga ydowski marksizm. Objawi si
nowy Adolf Hitler, zdecydowany dziaa w granicach prawa oraz i na
kompromis dla dobra partii. Jednoczenie zamierza rzdzi NSDAP na wasny
sposb i mimo obietnicy dziaania w ramach okrelonych przez rzd nie
osabi atakw na swojego gwnego wroga ydw.
Nastpnego dnia, 27 lutego, zdecydowa si na dugo oczekiwany powrt
do
ycia
publicznego,
pojawiajc
si
na
partyjnej
konwencji
5
w Brgerbrukeller, gdzie niegdy da sygna do puczu . Jego mowa miaa si
rozpocz o dwudziestej, ale ju po poudniu przed piwiarni zaczy si
ustawia kolejki. Kiedy o osiemnastej policja zamkna drzwi, w duej sali
stoczyy si cztery tysice ludzi. Kolejny tysic odszed z kwitkiem. Zjawili si
narodowi socjalici z caego kraju, z trzema wanymi wyjtkami nie przybyli
Rhm, Strasser i Rosenberg. Nie wezm udziau w tej komedii ten ostatni
mia powiedzie wieczorem Ldeckemu. Dobrze znam braterski pocaunek,
do ktrego wezwie Hitler. Rosenberg by dumny i nie chcia poda doni
czowiekowi, ktry go rzekomo opuci.
Na sali panowa taki entuzjazm, jak w noc puczu, a gdy Hitler maszerowa
przejciem midzy stoami, rozentuzjazmowani zwolennicy wymachiwali
kuflami, wznosili radosne okrzyki i obejmowali si wzajemnie. Hitler wznis
wzrok ponad partyjnych przywdcw, zwracajc si do zgromadzonego
tumu. Chocia przemawia arliwie, stara si nie antagonizowa adnej
frakcji. Nie popeni bdu i nie wda si w rozwaanie sporw z 1924 roku.
Zwyczajnie je zignorowa. Nazwa Ludendorffa najbardziej lojalnym
i bezinteresownym przyjacielem ich ruchu, a nastpnie wezwa tych, ktrzy
pozostali w sercu starymi narodowymi socjalistami, by poczyli si pod
sztandarem swastyki i zgnietli dwch najwikszych wrogw: marksizm
i ydw. Wezwanie do walki z marksizmem byo apelem do rewolucjonistw
pokroju Essera, a krucjata przeciwko ydom do Drexlera i bardziej
konserwatywnych zwolennikw z nurtu volkistowskiego.
Po natchnionym wezwaniu do narodowego odrodzenia (Szalestwem jest
wierzy, e nie moe by zniszczony wielki nard liczcy szedziesit lub
siedemdziesit milionw istnie. Ulegnie zagadzie, gdy tylko straci instynkt
samozachowawczy) zwrci si do partyjnych przywdcw siedzcych za
stoami w przedniej czci sali. Nie prosi ich o lojalno i wsparcie, nie
proponowa te kompromisu. Rozkaza, by przyczyli si do krucjaty albo
zmiatali. Jeli kto do mnie przyjdzie i zacznie stawia warunki, odpowiem
mu: Przyjacielu, poczekaj na warunki, ktre ja ci postawi. Nie ubiegam si
o wielkie masy. Po roku wy, moi partyjni towarzysze, bdziecie mogli osdzi,
czy susznie postpiem. Jeli okae si, e nie postpowaem waciwie,

zrezygnuj z funkcji, jednak do tej chwili sam bd sta na czele ruchu i nikt
nie bdzie mi stawia warunkw, skoro wziem na siebie ca
odpowiedzialno. Bezwarunkowo przyjmuj bowiem odpowiedzialno za
wszystko, co si u nas dzieje.
Jego gorczkowy styl mwienia udzieli si publicznoci. Na sali rozlegy si
okrzyki Heil! Kobiety zaczy paka, gdy ludzie naparli z tyu, wspinajc si na
krzesa i stoy. Wwczas Max Amann zakrzykn: Ktnie musz usta!
Wszyscy za Hitlerem!. Rudolf Buttmann z Niemieckiej Partii
Nacjonalistycznej wyszed naprzd, by wygosi emocjonalne owiadczenie,
e wszystkie jego wtpliwoci stopniay, gdy usysza przemawiajcego
Fhrera. Uycie przez Buttmanna tego tytuu, wczeniej stosowanego jedynie
prywatnie, ukoronowao przytaczajcy sukces Hitlera. Od tej pory mia
otwarcie sta si ich Fhrerem. Nie tylko zjednoczy NSDAP, ale wprowadzi
zasad przywdztwa, niekwestionowan wadz jednego czowieka.
Jeszcze tego dnia wycieczony emocjonalnie i fizycznie Hitler opuci
Monachium w towarzystwie Winifred Wagner. Wraz z kilkoma towarzyszami
spdzili noc w jej domu w Bayreuth, ale ich obecno bya takim sekretem, e
modsze dzieci miay si o tym dowiedzie dopiero po latach.
Nastpnego dnia po politycznym zmartwychwstaniu Hitlera nastpio inne
znaczce wydarzenie polityczne. W narodowych wyborach ogoszonych po
mierci Eberta siedemdziesicioomioletni feldmarszaek Paul von
Hindenburg zosta wybrany na drugiego prezydenta Republiki. Byo
oczywiste, e sympatie tego bohatera prawej strony sceny politycznej nie
leay po stronie Republiki. Cho prbowa zachowa neutralno, zrobi
niewiele dla wzmocnienia si republikaskich. W dalszym cigu dochodzio do
czstych kryzysw gabinetowych, zwykle z powodu bahostek, np. zoonej
przez konserwatystw propozycji, by przyzna Hohenzollernom du
rekompensat finansow. Kiedy przeprowadzono ten zamys wbrew
gwatownym
sprzeciwom
socjalistw,
wydano
now
ustaw
o rekompensatach dla wszystkich wywaszczonych ksit. Take t
przeprowadzono mimo protestw socjalistw, wzywajcych do referendum.
Nawet spr o barwy niemieckiej flagi narodowej doprowadzi do kryzysu
gabinetowego i kanclerz Hans Luther musia zoy rezygnacj z tego powodu.
Wydawao si nieuniknione, e te zmiany na krajowej scenie politycznej
przypiesz dojcie Hitlera do wadzy. Jednak jego powrt do polityki
piwiarnianej by zbyt nagy i zbyt triumfalny dla czonkw bawarskiego rzdu.
Wydarzenie to dowiodo, jak niebezpieczny dla pastwa by oratorski dar
Hitlera. Zbyt szybko i zbyt mocno tchn w parti nowe ycie, wic policja
zakazaa mu zwracania si do mas na piciu zgromadzeniach zaplanowanych
na pocztek marca pod zarzutem, e rozpali publiczno w Brgerbru
gwatownymi sowami w rodzaju: Trzeba zwalcza marksizm i ydostwo nie
wedug standardw klasy redniej, ale ponad ciaami zabitych!.

Hitler osobicie zaprotestowa przeciwko zakazowi. Ludzie, ktrzy chc

z nami walczy oznajmi policyjnym urzdnikom bd mieli po temu
okazj. Ten, kto nas zaatakuje, otrzyma ciosy ze wszystkich stron. Poprowadz
nard niemiecki do zwycistwa w walce o wolno, jeli nie pokojowymi
metodami, to si. Powtrz to z naciskiem, dla policyjnych szpiclw, aby nie
kryy bdne pogoski6. Mocne sowa z ust czowieka znajdujcego si na
zwolnieniu warunkowym doprowadziy do wydania zakazu publicznego
przemawiania w caej Bawarii. NSDAP moga zwoywa otwarte zgromadzenia
pod warunkiem, e Fhrer nie bdzie na nich wygasza mw. Wkrtce zakaz
obj niemal cae Niemcy. Hitler zosta pozbawiony swojej gwnej politycznej
broni. Zmusio go to do przeniesienia politycznej platformy do domw
zamonych zwolennikw. Przemawia wspomina Heinz Haushofer, zabrany
przez ojca do jednego z monachijskich salonw jakby znajdowa si w Zirkus
Krone, tyle e na siedzco. To byo straszne (). Hitler krzycza
i gestykulowa rkami. Nie wolno byo mu przerywa. Mwi i mwi, jak
zepsuta pyta, przez godzin lub ptorej, do cakowitego wyczerpania (),
a kiedy skoczy i straci oddech, ponownie zamienia si w prostego, miego
czowieka (), jakby zacz funkcjonowa w innym trybie. Midzy tymi
skrajnociami nie byo niczego poredniego7.
Zakaz przemawiania zmusi Hitlera do skupienia si na odbudowie partii
w Monachium, wic niestrudzenie chodzi z jednego zamknitego spotkania
na drugie, nawoujc suchaczy, jak to czyni w Brgerbrukeller. Dziki
technice wpywania na szeregowych czonkw wymieniania uciskw doni,
caowania rk pa i odbywania niezliczonych kameralnych rozmw
nawiza kontakt ze wszystkimi czonkami w rejonie metropolii. Udao mu si
nie tylko wzmocni magnetyczny wpyw na prostych ludzi, ale zyska
cakowit kontrol organizacyjn nad parti. W tym samym czasie Esser
i Strasser przemierzali Bawari, naladujc taktyk Hitlera i skupiajc lokalne
organizacje pod sztandarem Fhrera.
Pod koniec marca Hitler kontrolowa ju niemal wszystkie lokalne
organizacje w Bawarii, ale w pnocnych Niemczech by zmuszony zoy los
NSDAP w rce Gregora i Ottona Strasserw. Pierwszy by dobrym
organizatorem i utalentowanym mwc, a jako czonek Reichstagu mg za
darmo podrowa kolej. Po natchnionej mowie Hitlera w Brgerbru
lubowa mu posuszestwo. Z kolei Otto, ktry mimo modego wieku by
zdolnym dziennikarzem, mia pewne wtpliwoci. Ciekawe jak dugo potrwa
miodowy miesic z Hitlerem, zastanawia si.
Hitler przyj wymuszone rozstanie z yciem publicznym podobnie jak
kar wizienia, ale prbowa wykorzysta wszystkie dostpne moliwoci.
Udao mu si stworzy solidny aparat partyjny z pomoc dwch
bezbarwnych, ale skutecznych biurokratw: Philippa Bouhlera i Franza
Xavera Schwarza. Pierwszy zosta sekretarzem wykonawczym partii. Ten
czowieczek o sowim wygldzie zawsze kania si Hitlerowi, zanim si do

niego zwrci, i mia obsesj na punkcie szczegw. Schwarz, niegdy

ksigowy w monachijskim ratuszu, zosta partyjnym skarbnikiem. Wnis ze
sob talenty godne maszyny sumujcej oraz ducha skpstwa. Ci dwaj,
cakowicie podporzdkowani Fhrerowi, stali si nieodzown czci
partyjnej machiny.
Skuteczna reorganizacja wewntrznej struktury partii dokonana przez
Bouhlera i Schwarza pozwolia Hitlerowi skoncentrowa si na dugofalowej
strategii politycznej, pisaniu artykuw i odbywaniu czstych podry na
pnoc, by uczestniczy w zamknitych spotkaniach partyjnych. Mia te czas
na napraw nadszarpnitych przyjani, upominanie krnbrnych, godzenie
przeciwnikw i rozwizywanie osobistych problemw. Ponownie mianowa
Rosenberga wydawc Vlkischer Beobachter, a nastpnie napisa list,
w ktrym chwali prawo jego charakteru i nazywa swoim najcenniejszym
wsppracownikiem.
Kilka dni pniej Hitler napisa kolejny list i rozwiza naglcy problem
osobisty zagroenie deportacj do Austrii wychodzc mu naprzeciw.
Poprosi urzdnikw miejskich Linzu o uniewanienie swojego austriackiego
obywatelstwa, tumaczc, e chce zosta obywatelem Niemiec. Trzy dni
pniej wadze lokalne pnocnej Austrii wyday zezwolenie emigracyjne,
uwalniajc go od posuszestwa pastwu austriackiemu. W ten sposb,
zapaciwszy siedem i p szylinga, Hitler uwolni si od groby deportacji. Cho
nie by jeszcze obywatelem niemieckim i nie mia czynnych ani biernych
praw wyborczych, by pewien, e gdy zajdzie potrzeba, zdoa rozwiza take
ten problem.
Bardziej
palcym
wyzwaniem
byy
buntownicze
poczynania
wichrzycielskiego i egocentrycznego kapitana Ernsta Rhma. Od pocztku
dy on do uczynienia SA swoj prywatn armi, zamiast politycznym
narzdziem Hitlera, a gdy Fhrer siedzia w wizieniu, stworzy now
organizacj o nazwie Frontbann, zoon z dawnych czonkw oddziaw
szturmowych. Przekonany, e wszystko, nad czym pracowa od czasu puczu,
zostanie stracone, jeli podporzdkuje Frontbann partii, 16 kwietnia Rhm
wrczy Hitlerowi memorandum stwierdzajce, e trzydzieci tysicy
czonkw Frontbannu moe stanowi podstaw narodowej organizacji
politycznej, ale musz oni pozosta pod absolutn wadz Rhma. Probie tej
towarzyszyo nawizanie do dawnej przyjani i przyrzeczenie osobistej
wiernoci.
Hitler nauczy si ju, jak katastrofalne skutki moe mie zaleno od
organizacji, nad ktr on sam nie sprawuje cakowitej kontroli. Zdecydowany
uczyni nowe SA swoim wycznym narzdziem, zada, by oddziay
szturmowe podporzdkoway si niezwocznie jego wadzy. Prbujc
wywrze presj, Rhm odwleka rezygnacj z przywdztwa nad
Frontbannem, dajc pisemnego polecenia od Hitlera. Odpowied nie
nadesza, wic w ostatni dzie kwietnia napisa do Hitlera osobisty list.

Korzystam z okazji skreli w zakoczeniu by przez pami na pikne

i trudne dni, ktre wsplnie przeylimy, podzikowa Ci [w tym miejscu uy
zayej formy Dir] za braterstwo i prosi, aby nie pozbawia mnie swojej
przyjani8. Kiedy i wwczas nie otrzyma odpowiedzi, Rhm zgosi oficjaln
rezygnacj ze sprawowanych urzdw i wycofa si z polityki. Zachowujc
milczenie, Hitler zmusi Rhma, by sta si czowiekiem bez partii
i Frontbannu. Dziki temu Fhrer mg odnowi SA, ksztatujc je stosowanie
do wasnych potrzeb.
Rhm by zaszokowany i zraniony. Ldecke wspomina, e skary si
z gorycz: Czsto szed za nasz rad. mia si nam w twarz, by pniej robi
dokadnie to, co mwilimy, jakby by to jego wasny pomys. Nigdy nie
spotkaem czowieka tak cudownie niewiadomego, e zdobi si w cudze
pirka. Zwykle w ostatniej chwili przecina sytuacj, ktra stawaa si
nieznona i niebezpieczna tylko dlatego, e nie mg si wczeniej
zdecydowa i cige si waha. To dlatego, e nie umie dziaa tak logicznie
i jednoznacznie, jak sdzi i mwi (), pragnie robi wszystko po swojemu
i wpada w sza, gdy natrafia na zdecydowany, uzasadniony opr. Nie zdaje
sobie sprawy, jak dziaa innym na nerwy, nie ma pojcia, e oszukuje jedynie
samego siebie i te paszczce si kreatury swoimi atakami szau i popisami.
Z drugiej strony nikt nie jest przecie doskonay, oprcz wad ma [Hitler]
rwnie wielkie zalety. Wida nie ma nikogo, kto byby lepszy od niego9.
Rhm, ktry tak chtnie obdarza prostego kaprala swoim Du, znalaz si
w puapce midzy podziwem i pogard.

2
Tej wiosny speniy si co najmniej dwa osobiste marzenia Hitlera. Po
pierwsze, udao mu si zdoby nowego czerwonego mercedesa, w ktrym
spdzi wiele przyjemnych godzin, podrujc po bawarskich wsiach
w towarzystwie najbliszych przyjaci. Po drugie, zorganizowa kwater
pomocnicz w grskiej wiosce Berchtesgaden. W tym malowniczym,
zapierajcym dech w piersi otoczeniu zawsze znajdowa odwieenie
i intelektualn podniet. Rozkoszowa si prostym yciem, wdrujc po
wzgrzach w Lederhosen. Przebieranie si w dugie spodnie zawsze byo dla
mnie tortur. Nawet gdy temperatura spadaa poniej zera, wychodziem na
dwr w skrzanych spodniach. Dawao mi to cudowne poczucie wolnoci10.
Pocztkowo zatrzymywa si w pensjonacie Moritz na zboczach
Obersalzbergu, w maym domku nad gwnym budynkiem. Tam,
w ustronnym zaciszu, koczy pisanie pierwszego tomu swojej ksiki.
Wyprbowywa pomysy na Hessie, ktry zosta jego osobistym sekretarzem,
z pensj trzystu marek miesicznie. Porad redakcyjnych szuka rwnie u ojca
Bernharda Stempflego, byego redaktora antysemickiej gazety, i Hanfstaengla,

ktry zasiad do pracy i skreli przymiotniki. Hitler zawsze wpisywa na nowo

to, co ten ostatni usuwa, opiera si te prbom odstawienia go od
zaciankowych pogldw takich ludzi jak Hess i Rosenberg. Nie moesz mie
Weltanschauung (wiatopogld) mwi Hanfstaengl dopki nie zobaczysz
wiata. Zasugerowa Hitlerowi, eby na okres obowizywania zakazu
publicznych wystpie wyjecha za granic. W cigu trzech lub czterech
miesicy mgby odwiedzi Ameryk, Japoni i Indie, a take Francj i Angli.
Co staoby si z ruchem, gdybym to zrobi?. Kiedy przebywa
w wizieniu, struktura partyjna si rozleciaa i naleao j teraz odbudowa.
Uwaga Hanfstaengla, e wrciby z podry peen nowych planw na
przyszo, zirytowaa Hitlera. Dziwne masz pomysy odparowa. Czego
twoim zdaniem mgbym si od nich nauczy? I czemu miabym si uczy
jakiego obcego jzyka? Jestem za stary, nie mam czasu i wcale mnie to nie
interesuje11.
Hanfstaengl zaofiarowa, e nauczy go angielskiego, aby mg czyta
brytyjskie i amerykaskie gazety, pozna nieco wiat poza granicami Niemiec.
Cho Hitler nie odrzuci tej propozycji, nigdy si nie zdecydowa. Nawet
wpywy Helene Hanfstaengl zaczy sabn. W nadziei, e zdoa mu wpoi
nieco towarzyskiej ogady, zasugerowaa, by nauczy si taczy walca.
Odmwi, twierdzc, e to zajcie niegodne ma stanu, a gdy jej m
zauway, e Washington, Napoleon i Fryderyk Wielki lubili taczy,
odparowa, e to gupia strata czasu i e walce wiedeskie s zbyt kobiece dla
mczyzny. Ten obd by niewtpliwie ostatnim czynnikiem, ktry przesdzi
o upadku ich cesarstwa. Wanie tego nienawidz w Wiedniu.
Moe odtrcenie rady Helene miao co wsplnego z tym, e w ostatnie
Boe Narodzenie to ona odrzucia jego awanse. Zacz si te zwraca
o pocieszenie do innych kobiet. Po drugiej stronie ulicy w Berchtesgaden, przy
ktrej znajdowa si jego nowy dom z pokojami do wynajcia (gdzie, jak
mwi, y niczym kogut do walk), by sklep prowadzony przez dwie panny
Reiter, Anni i Mitzi. Jeli wierzy Mauriceowi, Mitzi wpada w oko Fhrerowi,
gdy wyprowadza na spacer swoje owczarki alzackie w Kurparku. Przyja,
ktra zawizaa si midzy Prinzem i psem Mitzi, daa pocztek flirtowi
wacicieli. Hitler zaprosi Mitzi na koncert, lecz starsza siostra zaprotestowaa,
wskazujc, e jest dwadziecia lat starszy od szesnastolatki. Wyszed
zmartwiony, ale niebawem wrci, zapraszajc obie na partyjne spotkanie.
Wiele lat pniej Mitzi twierdzia, e Hitler przekroczy granice flirtu: nazywa
j Mitzerl, porwnywa jej pikne oczy do oczu matki i prosi, eby go
pocaowaa. Kiedy odmwia, Fhrer oznajmi, e nie mog si wicej
spotyka, wkrtce jednak zaprosi j na spacer wok jeziora. W ustronnym
miejscu pooy jej rce na ramionach i nieoczekiwanie pocaowa.
Powiedzia: Chc ci przytuli. Owadna go dzika namitno. Wkrtce
zostali kochankami. Kiedy ona snua maeskie plany, on mwi jedynie
o wynajciu mieszkania w Monachium, gdzie mogliby razem zamieszka12.

rdem innej kobiecej podniety bya dla niego Winifred Wagner. Sta si
bohaterem w jej domu i czerpa rado z odgrywania roli tajemniczego gocia
uciekajcego przed wrogami, ktrzy pragn go zabi. W rodku nocy zakrada
si do Villa Wahnfried. Cho byo pno wspominaa Friedelind Wagner
zawsze zaglda do pokoju dziecinnego i opowiada nam o swoich straszliwych
przygodach. Suchalimy (), dostajc gsiej skrki. Pokazywa nam rwnie
swj pistolet, ktry oczywicie nosi nielegalnie. Pistolet by may, taki, e
mg go ukry w doni, ale za to mia dwadziecia nabojw. Wtedy te
wyjani dzieciom, e wory pod oczami to skutek zatrucia gazem bojowym
podczas wojny.
W Wahnfried nazywali go Wilkiem. Wszyscy go tam lubili, nawet nowy
sznaucer, ktry warcza na obcych. Jednak najbardziej przepaday za nim
dzieci. Przyciga je bez wysiku swoj hipnotyczn si (). Jego ycie
wydawao si fascynujce, bo rnio si zupenie od naszego mona byo
napisa o nim ksik13.
18 lipca Eher opublikowa w Monachium pierwszy tom ksiki Hitlera. Idc
za namow Amanna, Hitler zmieni jej tytu na Mein Kampf, zgodnie
z roboczym tytuem w swoim dzienniku. Ksika sprzedawaa si dobrze i do
koca 1925 roku poszo niemal dziesi tysicy egzemplarzy. Krytykowano j
wtedy i pniej za okropny, napuszony i pompatyczny styl. Czytao si to jak
powie Horatia Algera wplecion w polityczn rozpraw. Nawet podtytu,
Dzie sdu, by utrzymany w powieciowym stylu. Mimo to szczegowy,
subiektywny (cho obliczony na efekt) opis rozwoju modego mczyzny
i jego politycznych przekona dawa wgld w natur nacjonalistycznej fali
volkistowskiej, ktra ogarna Niemcy.
Od czasu opuszczenia wizienia antysemickie diatryby Hitlera zeszy na
drugi plan, ustpujc miejsca partyjnej polityce. Ksika ukierunkowaa te
uczucia, umieszczajc kwesti ydowsk na nowej paszczynie. Hitler pisa
bez ogrdek, e nienawi i strach przed ydami stanowi nie tylko centralny
element jego prywatnego ycia, lecz take politycznej kariery. Pod koniec
rozdziau opisujcego okres lepoty w Pasewalku, otwarcie rzuci rkawic:
Nie moemy pertraktowa z ydami, a jedynie postawi twarde albo-albo.
Wwczas postanowiem, e zostan politykiem. Kiedy przyj t rol, jego
misj stao si rozwizanie kwestii ydowskiej radykalnymi, surowymi
metodami. Dokonanie tego w imi Boga. Dlatego zwalczajc ydw, dziaam
jako narzdzie Stwrcy, wykonuj dzieo Paskie14. Dla rosncej rzeszy
niemieckich rasistw karty Mein Kampf stay si natchnieniem, a ich autor
personifikacj wasnych zmaga ze wszystkimi wrogami w kraju i za granic.

Hitler musia zdawa sobie spraw, e udzielenie Gregorowi Strasserowi

penej wadzy w celu zreorganizowania NSDAP w pnocnych Niemczech jest
niebezpiecznym posuniciem i e im wikszy sukces odniesie Strasser, tym
groniejszym politycznym rywalem si stanie. Mimo antysemickich pogldw
Strasser adn miar nie by reakcjonist. Jego filozofi polityki mona by
wyprowadzi ze Spenglera i frontowego socjalizmu opartego na elitarnej
zasadzie goszcej, e przywdca robotnikw musi si wywodzi z krgw
wojskowych. By wic typowym lewicujcym narodowym socjalist, co
czynio go szczeglnie uytecznym w dziele ponownego zmobilizowania
partyjnych rewolucjonistw. Ten krzepki, towarzyski mczyzna potrafi
pocign za sob jednostki i tumy, dziki czemu pod koniec lata zyska
sprawie Hitlera wicej zwolennikw, ni oczekiwano. Liczba ogniw partyjnych
w pewnych rejonach ulega podwojeniu, a nawet si potroia. Ten wzrost by
w duym stopniu spowodowany wpywem Strassera na robotnikw
i uwolnieniem
spod autokratycznej kontroli przywdcw partii
w Monachium.
Na pocztku wrzenia, podczas konferencji partyjnej w Hagen, doszo do
otwartego konfliktu z towarzyszami z poudnia. Gregor Strasser wezwa
zgromadzonych,
eby
zawizali
koalicj
przeciwko
biurokratom
z Monachium. Uczestnicy konferencji naiwnie wierzyli, e odsun Fhrera od
jego reakcyjnych bawarskich doradcw, aby mg wprowadzi Niemcy
w nowe rewolucyjne tysiclecie w duchu volkistowskim. Program Strassera
spotka si z powszechnym poparciem. W celu osignicia wikszej
skutecznoci organizacyjnej i propagandowej delegaci postanowili si
zjednoczy i zaaprobowali opublikowanie cyklu artykuw krelcych
pragmatyczn lini polityki, w tym reformy gospodarcze bliskie narodowemu
bolszewizmowi. Ich autorem by byskotliwy dwudziestodziewicioletni
mczyzna, ktry zastpi metodycznego Himmlera na stanowisku sekretarza
Strassera. Joseph Goebbels mia zaledwie ptora metra wzrostu i way
niewiele ponad pidziesit kilogramw. Co wicej, jego ma posta
okaleczyo poraenie dziecice, po ktrym pozostay zdeformowane stopy.
Fizyczn uomno kompensoway jednak rnorodne talenty. Goebbels mia
atwo pisania i mimo pozorw kruchoci prezentowa si imponujco na
mwnicy, ze swoim magnetycznym barytonem, ekspresyjnymi gestami doni
i przejmujcymi, ciemnymi oczami.
Ten potomek drobnoburuazyjnej katolickiej rodziny z Nadrenii zosta
uksztatowany raczej przez studia ni dom lub Koci. Na uformowanie jego
charakteru najsilniejszy wpyw wywar Uniwersytet Monachijski, na ktry po
zawieszeniu broni zapisay si setki rozczarowanych onierzy. Cho on sam
zosta zwolniony z obowizku suby wojskowej z powodu zdeformowanych
stp, jego bohaterem by wysoki, niezwykle przystojny weteran wojenny
nazwiskiem Richard Flisges pacyfista i anarchista w jednej osobie. To on
wpoi Goebbelsowi ideay, ktre miay na zawsze zabarwi jego ycie. Flisges

zachci go rwnie do czytania Dostojewskiego, ktrego emocjonalny

mistycyzm natchn modego Goebbelsa.
Wkrtce przenis si do Heidelbergu, ktry opuci w 1921 roku
z doktoratem z literatury. Nastpne lata powici na pisanie romantycznej
powieci autobiograficznej zatytuowanej Michael, kilku sztuk teatralnych
i licznych wierszy. Aby si utrzyma, pracowa w banku, jako sprztacz giedy
w Kolonii, nauczyciel i ksigowy. To wanie w tym penym frustracji okresie
rozsta
si
z
Flisgesem,
gdy
zacz
gardzi
marksistowskim
internacjonalizmem. Przeszed na pozycje socjalizmu volkistowskiego
i znalaz w Hitlerze (personifikacji naszej wiary i ideaw) drugiego Flisgesa,
ktrego mg obdarzy czci. W tym samym czasie zwiza si z Gregorem
Strasserem. To wanie owa lenna zaleno i jej nieuniknione wypowiedzenie
pomogy wyznaczy nowy kurs NSDAP.
Wewntrzne zmagania Goebbelsa komplikowa pewien ideologiczny
dylemat. Pod wieloma wzgldami pozosta marksist i uparcie zabiega
o nawrcenie komunistw na narodowy socjalizm. By zdecydowany
stworzy teori, ktra poczy jak most, od lewej do prawej, ludzi gotowych
do powicenia15. Razem z Gregorem Strasserem wierzy, e partia powinna
poprowadzi robotnikw, a w szczeglnoci zwizki zawodowe. Ta sprawa
bya jednym z gwnych punktw, w ktrych Hitler i Goebbels si rnili.
Goebbels liczy na to, e uda mu si przekona Hitlera podczas jego nastpnej
podry na pnoc. e zdoa mu wykaza, i jedyn rzecz dzielc
komunistw i nazistw jest internacjonalistyczne nastawienie czerwonych.
W kocu spotkali si 4 listopada w Brunszwiku. Kiedy Hitler ucisn mu
do, Goebbels by wniebowzity. Poczuem si, jakbym spotka starego
przyjaciela napisa w swoim dzienniku. Mia wielkie bkitne oczy, jak
gwiazdy. On rwnie by rad, e mg mnie pozna. Byem w sidmym
niebie. Osobiste spotkanie stao si pocztkiem oczarowania Fhrerem
oczarowania, ktre wzmogo si, gdy kilka tygodni pniej spotkali si
ponownie w Plauen. C za rado! Powita mnie jak starego przyjaciela. Zaj
si mn! Uwielbiam go!16.
Mimo to nie miny dwadziecia cztery godziny, a Goebbels przystpi do
otwartej rewolty przeciw centralnym wadzom partii na spotkaniu
gauleiterw z pnocy. Zosta wyznaczony do pomocy Strasserowi, by razem
z nim opracowa nowy program partii majcy wyzwoli Fhrera spod
wpywu reakcyjnej grupy z Monachium i skierowa go na lewo. Program w
postulowa pastwow wasno caej ziemi, rozdzielenie duych gospodarstw
midzy bezrolnych chopw i nacjonalizacj koncernw przemysowych.
Przedstawiono go gauleiterom podczas dwudniowej konferencji w Hanowerze
w dniach 2425 stycznia 1926 roku. Obrady byy burzliwe, gwnie dziki
nieoczekiwanemu pojawieniu si na sali Gottfrieda Federa, wystpujcego
w roli penomocnika Hitlera. Czowiek ten by dla Goebbelsa sugusem
kapitau i procentu, i tego gwna o rewaluacji, a na dodatek gwnym

pomysodawc programu ruchu17. Wedug modszego brata Strassera,

gauleiterzy, z wyjtkiem Roberta Leya, gosowali za kadym punktem nowego
programu. W kocu Feder, ktry sprzeciwia si niemal wszystkiemu,
oznajmi: Hitler ani ja nie poprzemy tego planu. Przypomniano mu, e jest
tu jedynie gociem, ale on trwa przy swoim. Owiadczy, e Hitler jest
przeciwny marksistom dajcym konfiskaty wasnoci korony, uwaajc to
za ydowski szwindel, ale zosta zakrzyczany. Goebbels zerwa si na rwne
nogi, z furi atakujc przywdcw z Monachium. Zada usunicia Hitlera
z partii, jeli nie uwolni si spod ich wpywu. Ultimatum wydawao si tym
dziwniejsze, e jeszcze niedawno napisa: Uwielbiam go!. Z drugiej strony
mogo to wynika z jego uwielbienia, gdy by przekonany, e monachijscy
biurokraci prowadz Hitlera do klski.
W kadym razie raport Federa z rozamowego spotkania zmusi Hitlera do
podjcia dziaa. Wezwa wszystkich partyjnych przywdcw do Bambergu
na niedziel 14 lutego. Przybysze z pnocy czuli si nieswojo na tajnym
zebraniu. Ci z poudnia mieli nad nimi znaczn przewag liczebn, a gdy Hitler
zaj miejsce za mwnic, zdominowa obrady. Przyby do Bambergu
wiadom problemu, przed ktrym stana partia, i zagroenia, jakiemu
musiao stawi czoo przywdztwo. Jednak ju jego pierwsze dwiczne sowa
day jasno do zrozumienia, e to on jest Fhrerem i sercem ruchu. W NSDAP
nie bdzie wicej parlamentarnych debat ani demokratycznych procedur. Nie
bdzie tolerowa adnych grup rozamowych. Kady gauleiter, kady czonek
partii jest winien posuszestwo Fhrerowi i tylko jemu.
Nie popeni bdu i nie oskary Strassera ani Goebbelsa. Moe intuicyjnie
wyczu prawd obaj byli mu wierni i chcieli jedynie odsun go od ludzi
pokroju Streichera i Essera. Nie przyjecha do Bambergu, eby upokorzy
towarzyszy z pnocy, ale zapdzi ich z powrotem do zagrody. Przeprowadzi
zawoalowany atak na zwolennikw lewego skrzyda, stosujc czysto lewicow
retoryk, a nastpnie przedstawi now alternatyw dla dwch niedajcych si
ze sob pogodzi pogldw. Pierwotny program partii, powiedzia, jest
fundamentem naszej religii, naszej ideologii. Majstrowanie przy nim
[oznaczaoby] zdrad wobec tych, ktrzy oddali ycie za spraw18. Inaczej
mwic, narodowy socjalizm by now wiar, a Hitler jej Chrystusem.
Ukrzyowany przed Feldherrnhalle i zmartwychwstay po wyjciu z wizienia
w Landsbergu, powrci, eby poprowadzi ruch i cay nard do zbawienia.
Nieoczekiwany zwrot, ktry zaznaczy si w jego wystpieniu, cakowicie
zaskoczy tych z pnocy. Goebbels przyjecha do Bambergu przekonany, e
zdoa skoni Hitlera do przejcia na lewo, jednak ten nie zaakceptowa ich
stanowiska ani nie wda si z nim w polemik. Zamiast tego postawi partyjne
przywdztwo przed wyborem: mog go odrzuci albo uzna za Fhrera.
Wystpienie przeciw niemu oznaczaoby koniec partii, odpar krtko
zdenerwowany Strasser. By pokonany, a Goebbels, oprcz wykrzyczenia

kilku sloganw, pozosta milczcy, a pniej zanotowa w dzienniku: Moje

serce krwawi!.

Przekonany, e jest tylko kwesti czasu, kiedy rany zadane w Bambergu si

zagoj, a partia podniesie si mocniejsza i bardziej zjednoczona ni kiedy,
Hitler wyruszy w drog w poszukiwaniu finansowego wsparcia. W ostatni
dzie lutego pozwolono mu przemwi do Klubu Narodowego 1919 roku
w prestiowym hamburskim hotelu Atlantic; nie by to wiec masowy. Jego
sowa dowiody, jak wiele si nauczy w wizieniu w Landsbergu. Nie zwraca
si do przedstawicieli skrajnych obkaczych ugrupowa, ale porzdnych
niemieckich obywateli. Zrezygnowa ze stylu typowego dla Zirkus Krone
i zacz mow w spokojnym, przekonywajcym tonie. Wyjani, e Niemcy
przegray wojn z powodu marksizmu, e czerwoni prbowali zaj kraj
i nadal dominuj w niemieckiej polityce. W cigu godziny zjedna sobie
suchaczy nie tyle pirotechnicznymi efektami i graniem na emocjach, ile
logik, nie przez odwoanie do rasizmu, ale patriotyzmu, wasnoci prywatnej
i pomylnoci.
Kiedy jednak zacz mwi o marksizmie, jego styl sta si bardziej dobitny.
W tych zmaganiach jedna strona musi ulec musi zgin marksizm albo
my. Wezwa do stworzenia masowego ruchu, ktrego celem bdzie
niestrudzone zwalczanie czerwonych. Taki ruch musi si opiera na sile
ludzkich pici, bo trucizn mona zwalczy tylko trucizn. Ruch ten musi
dziaa w sposb zdecydowany. O zwycistwie rozstrzygn twardsza czaszka,
wiksza sia woli i ideowo. Chocia dla suchaczy wywodzcych si
z wyszych klas spoecznych bya to trudna mowa, nagrodzona zostaa
burzliw owacj.
Aby zwyciy, mwi Hitler, nowy ruch bdzie musia okazywa
cakowit nietolerancj wobec marksizmu. Nie moe by adnych
wtpliwoci w tej sprawie: jeli marksizm zwyciy, czeka nas zagada. Nie
moemy si spodziewa innego koca. Jeli jednak to my wygramy,
zniszczymy marksizm, wyplenimy z korzeniami, bez miosierdzia. Nie
spoczniemy, dopki nie zostanie zamknita ostatnia bolszewicka gazeta,
rozwizana ostatnia organizacja, zlikwidowany ostatni orodek szkoleniowy,
dopki ostatni marksista si nie nawrci albo nie zostanie unicestwiony. Nie
ma dla nas poredniej drogi!.
Bya to znamienna mowa wskazujca, e Hitler zacz w kocu szuka
szerszego poparcia w ramach dynamicznej, a jednoczenie legalnej kampanii
zmierzajcej do przejcia wadzy. Z drugiej strony pamita, e mimo
spotkania w Bambergu nie zdoby jeszcze penej kontroli nad parti. Zacz
wyprbowywa swj czar na dwch czoowych przywdcach opozycji
Gregorze Strasserze i Goebbelsie. Na pocztku marca, mimo powanych

zastrzee, skapitulowa ten pierwszy, wysyajc list do zwolennikw i proszc

o zwrot wszystkich egzemplarzy swojego programu.
W celu pozyskania drugiego na pocztku kwietnia Hitler musia
wystosowa specjalne zaproszenie do Monachium. Pod koniec drugiego dnia
wystpujcy w roli osobistego gocia Fhrera Goebbels by tak
podekscytowany, e nie mg zasn. Nastpnego ranka Hitler oprowadzi go
po partyjnej kwaterze, a pniej wygosi trzygodzinny monolog
(Wspaniay), powtarzajc argumenty z debaty w Bambergu. Oczarowany
Goebbels punkt po punkcie przyjmowa pogldy Hitlera i w kocu cakowicie
skapitulowa, eksplodujc fontann hiperboli.
Pytalimy, a on udziela byskotliwych odpowiedzi. Kocham go. Kwestie spoeczne. Zupenie
nowe perspektywy. On wszystko sobie przemyla Uspokoi mnie we wszystkich pozostaych
punktach. To czowiek wielkiej miary, pod kadym wzgldem. Taki zapaleniec moe by moim
przywdc. Skadam pokon wielkiemu mowi, politycznemu geniuszowi! 19

Goebbels wyjecha z Monachium w stanie ekstazy (egnaj Monachium!

Jake ci kocham!), otrzymujc nie tylko przebaczenie dawnych grzechw,
lecz take obietnic stanowiska gauleitera Zagbia Ruhry.
Nawrciwszy Goebbelsa i Strassera, Hitler ponownie wyruszy na pnoc,
szukajc finansowego wsparcia i dc do wzmocnienia swojej pozycji wrd
czonkw partii o pogldach lewicowych. 1 maja wygosi entuzjastyczn
mow na zamknitym spotkaniu w ratuszu w Schwerinie, okoo sto
kilometrw na wschd od Hamburga. O czternastej dua sala bya wypeniona
narodowymi socjalistami z Altony, Hamburga, Bremy, Lubeki i Lneburga.
Setki ludzi musiay odej z kwitkiem. Gazeta Hamburger Nachrichten
donosia, e przybycie Hitlera poprzedzia oguszajca muzyka.
Hitler zacz si posugiwa now gestykulacj, ktra wedug MllernaSchnhausena bya owocem lekcji pobieranych u jednego z najbardziej
znanych europejskich jasnowidzw i astrologw, Erika Jana Hanussena. Mieli
si pozna w Berlinie, w domu zamonego i wpywowego czowieka. Witajc
si z Hitlerem, Hanussen rzekomo powiedzia: Jeli myli pan powanie
o polityce, Herr Hitler, czemu miaby si pan nie nauczy sztuki
przemawiania?. Jako wietny znawca mowy ciaa, Hanussen pono zwrci
Hitlerowi uwag, e nie uywa gestu do uwypuklenia znaczenia
wypowiadanych sw. Zdaniem Mllerna-Schnhausena nadal widywali si
przelotnie, a Hanussen nauczy Hitlera nie tylko dykcji, ale doradza w kwestii
doboru wsppracownikw. Spotykali si do koca 1932 roku, kiedy to
Hanussen postawi Hitlerowi horoskop, czym przypiecztowa wasn zgub20.

W poowie wiosny 1926 roku Hitler uzyska cakowit kontrol nad NSDAP,
ustanawiajc zasad, e lokalne biuro partii w Monachium peni rol
centralnego orodka caego ruchu i zapewnia oglnokrajowe przywdztwo
partii. 22 maja jego wasne przywdztwo zostao potwierdzone na walnym
zebraniu czonkw w Brgerbru. Jako Fhrer otrzyma prawo mianowania
i odwoania dowolnego gauleitera oraz partyjnych przywdcw niszego
szczebla. Oznaczao to kres wszelkich demokratycznych procedur i cakowite
podporzdkowanie zasadzie wodzowskiej. Na wszelki wypadek Hitler wymg
uznanie dwudziestu piciu punktw pierwotnego programu partii za
niezmienne. Postawi na swoim i od tej pory sprawowa jednoosobow
kontrol nad partyjn ideologi.
Chocia Goebbels przeszed cakowicie na stron Hitlera, na zewntrz
udawa lojalno wobec Strassera, ktry nadal mia wtpliwoci. 10 czerwca
w swoim dzienniku zapewnia, e pojedzie do Berlina w roli przedstawiciela
Hitlera, tylko jeli otrzyma absolutn niezaleno, ale dwa dni pniej by
ju gotw przyj kade zaproszenie. Uwolni si od caego tego ajna. Teraz
wszystko zaley od jego decyzji. Czy mnie zechce?. Kiedy spotkali si
ponownie, Goebbels by ju entuzjastycznym wyznawc kultu bohatera.
Hitler jest naszym umiowanym towarzyszem. Nie mona go nie lubi jako czowieka, a do
tego ten jego niezwyky umys. Zawsze mona odkry co nowego w tej niezalenie mylcej
gowie. Jako mwca stworzy cudown harmoni ruchw, teatralnych gestw i mwionego
sowa. To urodzony motywator. Razem z nim mona podbi wiat. Daj mu swobod dziaania,
a wstrznie skorumpowan republik do samych fundamentw. Jego najlepszy wczorajszy
epigram: W tych zmaganiach Bg obdarzy nas wielkim bogosawiestwem. Najpikniejszym
z Boskich darw jest nienawi naszych wrogw, ktr odwzajemniamy z caego serca.

Na pocztku nastpnego miesica Hitler pogodzi walczce frakcje na

partyjnym zjedzie w Weimarze. Wybrano to miejsce, gdy Turyngia bya
jednym z niewielu krajw zwizkowych, w ktrych Hitler mg przemawia
publicznie. Jego mowa wygoszona w ostatnim dniu zjazdu, 4 lipca, miaa
bardziej emocjonalny ni polityczny charakter. Gboka i mistyczna pia
z zachwytu Goebbels. Niemal jak ewangelie! Z dreszczem emocji
podalimy wraz z nim krawdzi otchani ycia! Zostao powiedziane
wszystko! Dzikuj Opatrznoci, e obdarzya nas kim takim!. Kiedy Hitler
zszed ze sceny, publiczno wybuchna oklaskami, a wiwaty trway kilka
minut. Pniej Hitler, w le dopasowanej kurtce mundurowej i owijaczach,
sta na tylnym siedzeniu otwartego samochodu, dokonujc przegldu trzech
tysicy piciuset czonkw oddziaw szturmowych (rozentuzjazmowany
Goebbels napisa o pitnastu tysicach), ktrzy przemaszerowali przed nim
nieco bezadnie, z prawym ramieniem uniesionym w gecie pozdrowienia.
Byo to imponujce zakoczenie pamitnego zjazdu, mimo narzeka, e
liczba czonkw NSDAP nadal nie przekroczya czterdziestu tysicy. Jednak
w tamtym momencie Hitlerowi nie zaleao na liczbach. Partia moe i bya

najmniejsz w Niemczech, ale stanowia elazn pi. Jego elazn pi. Po

zjedzie wrci do Berchtesgaden, eby dokoczy drugi tom Mein Kampf
i nabra si do ostatniego zadania w dziele rekonstrukcji partii: przekucia
czaru, ktry roztoczy w Weimarze, w biurokratyczn kontrol nad
wszystkimi lokalnymi organizacjami partyjnymi.
Jednym z ludzi, ktrych mia zamiar wykorzysta w tym przedsiwziciu,
by Joseph Goebbels. Przyjecha on do grskiego kurortu Hitlera, by jeszcze
silniej ulec czarowi wodza. On jest jak dziecko: yczliwy, dobry i askawy.
Przypomina te kota, sprytny, inteligentny i zwinny. Jest jak lew, ryczcy,
wielki i wspaniay. Jednym sowem blini, czowiek. 25 lipca, ostatniego
penego dnia spdzonego w Berchtesgaden, doszo do cakowitego
nawrcenia. egnaj, mj Obersalzbergu! napisa Goebbels tej nocy. Dni,
ktre tu spdziem, wyznaczyy moj dalsz drog! Ujrzaem gwiazd, ktra
wyprowadzi mnie z gbokiej niedoli! Nale do niego bez reszty! Rozwiay si
moje ostatnie wtpliwoci! Niemcy bd yy! Heil Hitler!.
Hitler trzyma go w niepewnoci kilka miesicy, wic gdy Goebbels
otrzyma w kocu potwierdzenie, e jedzie do Berlina, napisa w podnieceniu:
Berlin zosta podpisany i przypiecztowany! Hura!21 Jednak wiksze
zwycistwo odnis Adolf Hitler. Cho zachowywa pozory pokoju z Gregorem
Strasserem, dopuszczajc go do wskiego krgu partyjnego przywdztwa,
liczne talenty i energia Strassera pozostay upionym zagroeniem dla zasady
wodzostwa. Wysyajc Goebbelsa do Berlina, gdzie mia swoj kwater
Strasser, Hitler przeksztaci byego sekretarza Gregora w jego rywala.
7 listopada Goebbels wyruszy do Berlina i wkroczy na pokoje wadzy.
Otwierao si przed nim nowe ycie, osobiste i polityczne, gdy zerwa
zarczyny z dziewczyn imieniem Else, z ktr przey burzliwy romans. Czy
wschodzca gwiazda narodowosocjalistycznej konstelacji mogaby si oeni
lub choby sypia z p-ydwk?

Pod koniec roku partia liczya ju pidziesit tysicy czonkw, miaa te

sprawny zarzd w postaci sekretarza Hessa, skarbnika Schwarza i Bouhlera
jako sekretarza generalnego30*. Zarzd zaczyna od trzech samochodw
i personelu zoonego z dwudziestu piciu osb, ale szybko si rozwija. Byo
to swoiste pastwo w pastwie, z departamentami polityki zagranicznej,
pracy,
przemysu,
rolnictwa,
gospodarki,
spraw
wewntrznych,
sprawiedliwoci i prasy. Stworzono te partyjne przybudwki lub nakrelono
ich plany: narodowosocjalistycznego zrzeszenia modziey i kobiet,
nauczycieli, prawnikw i lekarzy.
Najwaniejszym ramieniem partii byo SA. Po zjedzie w Weimarze
utworzono osiem nowych oddziaw, by wykaza, e stanowi one integraln
cz NSDAP. W tym samym czasie lokalne i regionalne oddziay bojowe

zostay podporzdkowane bezporedniej zwierzchnoci Fhrera. Zgodnie

z now polityk dziaania w granicach prawa, Hitler wybra na szefa legalnej,
niemilitarnej organizacji Franza Pfeffera von Salomona, urodzonego
organizatora i zwolennika surowej dyscypliny. Aby od samego pocztku
zapobiec tajnemu charakterowi SA napisa do Pfeffera w organizacji nie
powinno si dzia nic ukrytego. SA powinno maszerowa w penym socu,
aby rozwia wszelkie mity o rzekomo tajnej organizacji (), by walka
z obecnym pastwem nie przebiegaa w atmosferze zemsty, ale wielkiego
wiatowego ruchu i wojny z marksizmem (), z ca swoj struktur
i pocigajcymi za sznurki. Nie potrzebujemy stu czy dwustu oddanych
konspiratorw, ale setek tysicy fanatycznych bojownikw Weltanschauung
(). Musimy pokaza marksistom, e przyszym panem ulicy stanie si
narodowy socjalizm, ten sam, ktry pewnego dnia bdzie rzdzi w kraju22.
Oficjalnym mundurem SA miaa si sta brunatna koszula i brunatny krawat.
Kolor wybrano w sposb cakiem przypadkowy: w hurtowniach bya akurat
dostpna dua partia brunatnych koszul pierwotnie przeznaczonych dla
onierzy w Niemieckiej Afryce Wschodniej.
Pod koniec 1926 roku ukaza si take drugi tom Mein Kampf. Opatrzony
podtytuem Ruch narodowosocjalistyczny, opowiada histori partii od dnia
ogoszenia dwudziestopiciopunktowego programu do puczu monachijskiego.
Miejsce autobiografii zaj swoisty utwr historyczny. Od czasw
Machiavellego rzadko ogaszano tak pragmatyczne instrukcje polityczne.
Pomysy propagandowe i organizacyjne Hitlera miay praktyczny walor dla
czonkw partii dziaajcych na poziomie ulicy. Jego analizy psychologii
tumu wskazuj, e czyta Psychologi zbiorowoci i analiz ja Freuda,
wydan w Niemczech kilka lat wczeniej. Grupa jest niezwykle atwowierna
pisa Freud i podatna na wpyw. Nie posiada zdolnoci krytycznego
mylenia, nie ma te dla niej niczego nieprawdopodobnego. Emocje grupy s
zwykle bardzo proste i bardzo przejaskrawione, wic s jej obce wtpliwoci
i niepewno. Podobne tezy stawiali William McDougall i Gustave Le Bon, ale
ich prace nie byy wwczas dostpne w jzyku niemieckim. Jak na ironi,
trzeba byo wiedeskiego yda, by nauczy Hitlera, e mwca, ktry pragnie
poruszy tumy, musi przesadza oraz wielokrotnie powtarza jedno i to
samo. Trzeba te byo Freuda, aby odkry, e masy s pozbawione
tolerancji, a jednoczenie posuszne wadzy (). e od swoich bohaterw
oczekuj siy, a nawet przemocy. Masy pragn by rzdzone i uciskane, chc
si lka swoich panw23. Jak zwykle Hitler zaczerpn od swojego krajana to,
co mu si podobao, czc freudowsk teori z wasnymi ideami, by wyku
z nich potny or.
Ksika stanowia rwnie dowd na to, e Hitler radykalnie zmieni swoje
pogldy w kwestii polityki zagranicznej. Wrci z wojny wiatowej
przekonany, e Francja jest gwnym wrogiem Niemiec, i nawet w mowie
wygoszonej w lipcu 1920 roku dopuszcza moliwo zawarcia sojuszu ze

Zwizkiem Radzieckim, kiedy z kraju zostan wypdzeni ostatni ydzi. Sze

lat pniej, w przedostatnim rozdziale drugiego tomu Mein Kampf, owiadczy,
e bdnie uznawa Francj za gwnego nieprzyjaciela Niemiec, i cakowicie
odrzuca pomys wojny rewizjonistycznej. Narodowosocjalistyczna polityka
zagraniczna musi zosta zmieniona, pisa, aby zapewni narodowi
niemieckiemu przestrze i terytorium, do ktrych ma prawo na tej ziemi.
Kilka stron dalej wyraa si jeszcze bardziej dosadnie. Podejmiemy dzieo
przerwane sze wiekw temu. Powstrzymamy nieustajce parcie Niemiec na
poudnie i zachd, zwracajc wzrok ku ziemi na wschodzie. Przez wschd
mia na myli gwnie Rosj, ktra miaa si znajdowa pod ydowskim
jarzmem24. Los wybra Niemcy do pomocy w podboju tego rozlegego
obszaru opanowanego przez ydw.
Ekspansja bya od dawna marzeniem Niemiec. W 1906 roku Klaus Wagner
napisa, e kady wielki nard potrzebuje nowego terytorium. Musi si
poszerza kosztem obcej ziemi. Musi wygania obcych si miecza.
Poczenie tego pogldu z antysemityzmem byo osobistym wkadem Hitlera.
Granice narodw nie s ju wytyczane przez rodziny krlewskie, mwi. Dzi
to nieustpliwi ydzi walcz o panowanie nad narodami. aden nard nie
moe usun tej rki z wasnego garda bez pomocy miecza. Dlatego on si
miecza usunie ydowskie zagroenie, rozprawi si z Francj, Rosj
i marksizmem, umieszczajc Niemcy i niemieckie ideay na pierwszym
miejscu. Wniosek ten, bdcy owocem siedmioletnich poszukiwa, objawi si
po wizji, ktrej dowiadczy w szpitalu Pasewalku, dziki indywidualistycznej,
chaotycznej, niemal natchnionej metodzie.
Hess podarowa egzemplarz ksiki profesorowi Haushoferowi. Czy
zgodziby si zamieci jej recenzj w swoim periodyku? Haushofer nie by
uszczliwiony tym, co przeczyta, szczeglnie rasistowskimi (jego ona bya
ydwk) diatrybami Hitlera. Nie dostrzeg rwnie adnego zwizku
pomidzy swoj teori Lebensraum a planami podboju Wschodu snutymi
przez Hitlera. Odmwi napisania recenzji. W tamtym czasie wspomina
pniej Mein Kampf wydawaa si jedn z efemerycznych publikacji
stworzonych w celu agitacji. To oczywiste, e nie miaem adnego udziau
w jej powstaniu25.
Jednak nawet Hitler mia wtpliwoci i przyzna Frankowi, e nie jest
autorem ksiki. Kiedy j pisaem, myli mi uciekay. Mein Kampf,
stwierdzi, bya zlepkiem artykuw wstpnych, ktre ukazay si na amach
Vlkischer Beobachter. Jednego jestem pewien, gdybym wiedzia
w 1924 roku, e zostan kanclerzem, nie napisabym tej ksiki26.
Kilka dni po wydaniu drugiego tomu Mein Kampf Hitler zamieni
nazistowskie obchody Boego Narodzenia w Hofbruhaus w kolejny
napastliwy atak na ydw. Chrystus oznajmi by najwikszym z dawnych
bojownikw w walce z wrogami wiata, ydami31*. Chrystus nie by
apostoem pokoju. Celem jego dziaalnoci i nauczania bya walka z wadz

kapitalizmu, dlatego zosta ukrzyowany przez swojego najwikszego

nieprzyjaciela, ydw. Dzieo, ktre Chrystus rozpocz i pozostawi
niedokoczone, zakocz ja Adolf Hitler27.
Kilka miesicy pniej samozwaczy mesjasz odzyska swj najwikszy
or. Zakaz publicznego przemawiania w Bawarii skoczy si 5 marca
1927 roku. Cztery dni pniej Hitler zwrci si do duego, podekscytowanego
tumu zebranego w Zirkus Krone. O dwudziestej trzydzieci zza drzwi rozleg
si gromki okrzyk Heil Hitler! i orkiestra dta zagraa marsza. Na sal
wkroczy Hitler owinity trenczem, w otoczeniu swojej wity. Ruszy
energicznie midzy rzdami, gono stawiajc kroki wrd okrzykw radoci.
Kiedy dotar do podium, na sali zapanowaa naga cisza. Pniej do rodka
wparadowao dwustu czonkw brunatnych koszul z dwoma doboszami
i sztandarem. Zebrani ryknli gromko Heil, wycigajc rce w faszystowskim
pozdrowieniu. Na scenie sta Hitler z powan twarz i wycignitym
ramieniem. Muzyka grzmiaa, flagi przesuway si przed scen, lniy
zwieczone laurem sztandary ze swastyk i orem, wzorowane na
sztandarach rzymskich legionw. Ludzie z SA zajli miejsce pod scen,
z wyjtkiem pocztu sztandarowego, ktry stan na baczno za
przemawiajcymi.
Pocztkowo Hitler mwi powoli, z namysem, ale pniej sowa wezbray,
pync jak wzburzony potok. Wedug policyjnego obserwatora gestykulacja
podskakujcego Hitlera fascynowaa oczarowan publiczno zoon z wielu
tysicy osb. Kiedy przeryway mu brawa, wyciga rce w teatralnym gecie.
Sowo nie pojawiajce si wielokrotnie w dalszej czci przemwienia byo
celowo teatralnie podkrelane. By to dramatyczny styl przemawiania
Hanussena. Hitler przez dwie i p godziny opowiada o niemieckim kryzysie,
dochodzc do wniosku, e zyskali na nim jedynie ydzi. Byo to natchnione
przemwienie godne uwagi nie ze wzgldu na to, co powiedzia, ale jak to
zrobi. Jednego by pewien. Tym razem osignie cel zgodnie z prawem,
skrztnie wykorzystujc swj zniewalajcy wpyw.
Podczas wanej mowy Hitler wypija do dwudziestu maych butelek wody
mineralnej, a jego koszula ociekaa potem. Czasami, gdy byo ciepo, kaza
ka na mwnicy kawaek lodu, by mc ochodzi donie. Po zakoczeniu
przemwienia natychmiast wychodzi do przylegego pomieszczenia
przygotowanego przez sponsorw gdzie bra kpiel.

5
Sdzc po wygoszonych ostatnio mowach, Hitler wydawa si poda
kursem socjalisty Gregora Strassera. Posugiwa si nawet terminologi
lewicowych czonkw NSDAP, atakujc kapitalizm i dekadenck buruazj.
Jednak gwn bitw o pozyskanie miejskich robotnikw powierzy komu

bardziej wykwalifikowanemu. Joseph Goebbels wyruszy do Berlina wagonem

trzeciej klasy, ze star torb, w ktrej znajdoway si dwa garnitury, kilka
koszul, par ksiek i plik rkopisw. Po przyjedzie na miejsce zasta
berliski okrg partii (gau) w stanie cakowitego chaosu. Napisa pniej, e
to, co wwczas nazywano organizacj partyjn w Berlinie, adn miar nie
zasugiwao na takie miano. Bya to osobliwa zbieranina kilkuset ludzi
o pogldach narodowosocjalistycznych. Chocia wiksza cz jego relacji
bya jeszcze bardziej fikcyjna od dziennikw, akurat to stwierdzenie nie
wydawao si przesad. Spotkania w stolicy czsto przeradzay si
w rywalizacj na okrzyki, a bicie po twarzy byo na porzdku dziennym.
Pewnego razu spr midzy Gregorem Strasserem i czowiekiem nazwiskiem
Hagemann sta si tak zajady, e zakoczy si wyzwaniem na pojedynek.
Goebbels stan przed pozornie niewykonalnym zadaniem. Oprcz tego, e
byli wewntrznie skceni, tysic czonkw partii pozostajcych pod jego
jurysdykcj musiao stawia czoa komunistom i socjaldemokratom majcym
na ulicach znaczn przewag liczebn. Kwatera gwna gau znajdowaa si
w obrzydliwej piwnicy kamienicy przy Potsdamerstrasse. Chaos by
kompletny, a finanse w opakanym stanie. Berliskie gau nie posiadao
niczego z wyjtkiem dugw29. Trudna sytuacja nie wtrcia Goebbelsa
w depresj, ale zachcia do dziaania. Przenis biuro partyjne w lepsz
okolic, wprowadzi stae godziny urzdowania i system ksigowy pozostajcy
pod jego osobist kontrol. W lutym 1927 roku gau miao wyposaenie
biurowe wartoci niemal dziesiciu tysicy marek oraz uywany samochd.
Goebbels uzna, e czas najwyszy poszerzy baz czonkowsk. eby
osign ten cel, musia zwrci na siebie uwag zblazowanej publicznoci.
Berlin aknie sensacji jak ryba wody pisa. To miasto yje sensacj,
a wszelka polityczna propaganda, ktra nie uwzgldnia tego faktu, jest
skazana na porak. Jego przemwienia i artykuy byy utrzymane
w rzeczowym, barwnym stylu odpowiadajcym gustom berliczykw.
Tamtejsze oddziay SA dyy do fizycznego starcia z czerwonymi
najchtniej, gdy miay nad nimi liczebn przewag zgodnie z wyznawan
przez Goebbelsa zasad: Kto zdoa podbi ulice, podbije i masy, a kto
zdobdzie masy, zdobdzie cay kraj30.
wiczy przemwienia przed duym, sigajcym podogi lustrem i wedug
swojej gospodyni przez dobr godzin doskonali gestykulacj. Na podium
zamienia si w byskotliwego improwizatora. Szybko doprowadzi do
perfekcji rne style przemawiania. Przed spotkaniem pyta o publiczno, do
ktrej bdzie si zwraca: Jakiej pyty mam uy narodowej, spoecznej czy
sentymentalnej? Oczywicie, mam je wszystkie w swojej walizce31.
Zwraca si bezporednio do mas barwnym jzykiem penym agresji.
Bdc znakomitym aktorem, potrafi w jednej chwili przej od
humorystycznej lub sentymentalnej nuty do inwektyw. Czsto celowo
prowokowa czerwonych do gonych protestw, ktre mgby wykorzysta

dla zdobycia przewagi. Robienie haasu zauway kiedy jest skutecznym

sposobem wyraania sprzeciwu. Uwaa propagand za sztuk i by, zdaniem
wszystkich (take swoim wasnym), geniuszem w tej dziedzinie sprzedawa
narodowy socjalizm niczym amerykaski showman oferujcy najlepsze
mydo na wiecie.
Cig potyczek rozpocz w robotniczej dzielnicy Wedding od bijcych
w oczy czerwonych plakatw goszcych, e buruazyjne pastwo chyli si
do upadku, i zapraszajcych robotnikw na masowy wiec zorganizowany
11 lutego 1927 roku w Pharussale, miejscu czsto wykorzystywanym do
zgromadze partii komunistycznej. By to otwarty akt wypowiedzenia wojny.
Kiedy tylko przewodniczcy rozpocz wiec, jaki lewicowy robotnik zawoa,
e chciaby wyjani jeden z punktw spotkania. Przewodniczcy go
zignorowa, a gdy mczyzna powtrzy prob, zosta wyrzucony przez
czonkw oddziaw szturmowych. Doprowadzio to do burdy, w wyniku
ktrej poturbowano osiemdziesiciu trzech czerwonych. Take kilku nazistw
odnioso rany, a Goebbels dowid swojego talentu propagandowego,
zapraszajc nieszcznikw na scen, gdzie ich jki wywary wiksze
wraenie. Potyczka w Pharussale sprawia, e partia znalaza si na
pierwszych stronach gazet, a berliczycy, ktrzy wiedzieli niewiele lub zgoa
nic o Hitlerze i jego ruchu, usyszeli o nowej sile politycznej w miecie. Mimo
zej prasy w cigu nastpnych dni do partii zapisao si dwa tysice szeciuset
nowych czonkw, z czego piciuset zgosio ch wstpienia do SA32.
Z kadym wiecem rosa liczba suchaczy, a gdy Hitler pojawi si
w centrum widowiskowym Clou, przyszo pi tysicy osb. Okazj do
zamknitego spotkania byo wito marksistw, 1 Maja. Fhrer rozpocz
swoj mow jak Lenin: Jestemy socjalistami. Sprzeciwiamy si dzisiejszemu
systemowi
kapitalistycznemu
opartemu
na
wyzysku
sabych,
z niesprawiedliwymi pacami, niewaciwym sposobem oceny czowieka
wedug jego zamonoci i stanu posiadania, a nie odpowiedzialnoci
i wynikw pracy. Jestemy zdecydowani zniszczy ten system za wszelk
cen. Po tej deklaracji nastpi dugi wywd na temat Lebensraum, koncepcji,
ktr Hitler stara si wpoi suchaczom. Szedziesit dwa miliony Niemcw
yje stoczonych na powierzchni zaledwie czterystu pidziesiciu tysicy
kilometrw kwadratowych. To mieszny obszar, zwaywszy liczebno
innych narodw w dzisiejszym wiecie. Istniej dwa rozwizania: zmniejszy
liczb ludnoci, wypdzajc z Niemiec najlepszy materia ludzki, albo
zadba o to, eby zajmowane terytorium odpowiadao liczbie ludnoci, nawet
przy pomocy wojny. Wojna to naturalny sposb ustanowiony przez
Opatrzno.
Goebbels mia nadziej, e czerwoni doprowadz do kolejnych zamieszek,
ale spotkanie przebiego w spokojnej atmosferze i nie doczekao si nawet
maej wzmianki w najwikszych gazetach. Zdecydowany utrzyma parti
w centrum publicznej uwagi, Goebbels zorganizowa kolejny wiec, trzy dni

pniej, w sali Towarzystwa Weteranw. Wydrukowa prowokacyjny

antysemicki plakat (Nard w opaach! Kto nas ocali? Jakob Goldschmidt?)
i rozlepi tysice kopii w caym Berlinie. Goldschmidt, czoowy niemiecki
bankier, zosta zaproszony na spotkanie, ale w ostatniej chwili zarzd
przekona go, by posa w zastpstwie swoj sekretark.
Goebbels by w wietnej formie, rozbawiajc suchaczy ironicznymi
uwagami. Witajcie berliscy robotnicy! Witam rwnie czarujc mod
dam, sekretark Jakoba Goldschmidta! Prosz si nie trudzi zapisywaniem
kadego sowa. Pani szef bdzie mg przeczyta je wszystkie w jutrzejszych
gazetach. Cign, wyraajc si z pogard o ydowskich pismach
i prasowych synagogach, a jaki krzykacz zawoa: Ty te nie wygldasz za
dobrze!. Mczyzna, starszy pastor, stale przerywa Goebbelsowi, dopki ten
nie da znaku brunatnym koszulom, eby go wyprowadzili. W trakcie
usuwania z sali duchowny zosta tak ciko pobity, e trafi do szpitala. Gazety
opisay ofiar jako siwowosego i dystyngowanego pastora Kocioa
reformowanego (w rzeczywistoci by alkoholikiem odsunitym od kazalnicy,
ktry w przyszoci mia zosta aktywnym czonkiem NSDAP), co wzbudzio
tak wielkie publiczne oburzenie, e komendant berliskiej policji
zdelegalizowa miejski oddzia partii33.
Delegalizacja bya dla Goebbelsa przykr niespodziank, wic stara si, jak
mg, zaagodzi sytuacj hasami w rodzaju Zakazani, ale nie martwi. Gdy
partia musiaa zej do podziemia, zacz dziaa pod przykrywk organizacji
o tak niewinnych nazwach, jak Spokojne jezioro, Pikny od i Turyci
1927 roku.
Goebbels nie straci rezonu i wpad na pomys wydawania tygodnika. Nada
mu stosowny tytu, Der Angriff (Atak), i wydrukowa pierwszy numer
w amerykaskie wito Niepodlegoci. Jednak rzeczywisto nie sprostaa
jego oczekiwaniom i sam by zaszokowany treci pisma. Przedsiwzicie
wydawao si skazane na porak. C za ndzny prowincjonalny
szmatawiec! mia powiedzie. Brednie ogoszone drukiem!34. Tylko
kilkuset czonkw partii zakupio prenumerat, a w kioskach sprzedano
zaledwie kilka sztuk. Goebbels by jednak przekonany o susznoci tego
pomysu i stopniowo przeksztaci tygodnik w budzce stae zainteresowanie
pismo, ktre naladowao form i tre komunistycznych gazet.

Kopoty partii w Berlinie, pogbione penym goryczy konfliktem midzy

Goebbelsem i Strasserem, wprowadziy atmosfer trzewego realizmu do
dorocznego zjazdu partii zorganizowanego w Monachium w kocu lipca.
Rozwj partii na terenach miejskich by wysoce rozczarowujcy. Zamiast
podj temat kryzysu w partii, Hitler rzuca oglniki, kierujc swj zapa

przeciwko tym, ktrych nikt z obecnych w Brgerbra nie mia zamiaru

broni, czyli ydom.
Zachowywa si tak, jakby nie przejmowa si zastojem w partii i mia na
gowie waniejsze sprawy. Jego przemwienia z ostatnich miesicy
wskazyway, e by obsesyjnie zaabsorbowany osobist ideologi, wasnym
Weltanschauung. Raz za razem grzmia o znaczeniu rasy i wskazywa, e
przyszo Niemiec ley w podboju ziem na wschodzie. Raz po raz gosi
pseudodarwinowskie kazania o prawie natury: o podboju sabych przez
silnych.
Program ten wzbogaci si o nowy element na trzecim zjedzie
w Norymberdze. Stare miasto zalaa fala czonkw NSDAP dwadziecia
tysicy osb, z czego osiem tysicy piset w mundurach. Jak zwykle
wszystko odbyo si z wielk pomp: zorganizowano przemarsz z flagami
i sztandarami przy dwikach muzyki wojskowej. W ostatnim dniu
obchodw, w niedziel 21 sierpnia, Hitler poczy koncepcj Lebensraum
z antysemityzmem, ale niewielu suchaczy zdawao sobie spraw z doniosoci
tego niewydarzonego maestwa, gdy Hitler wyraa si zbyt niejasno.
Powtrzy postulat wikszej przestrzeni yciowej dla Niemiec, a nastpnie
wskaza, e sia i tylko sia jest podstaw zdobycia nowych terytoriw dla
narodu niemieckiego. Niestety, oznajmi, trzy obrzydlistwa pozbawiy Niemcy
fabryk, ktre s rdem siy: internacjonalizm, demokracja i pacyfizm.
Nastpnie poczy ow nikczemn trjc z rasizmem. Czy internacjonalizm,
demokracja i pacyfizm nie s wymyem ydw? W sposb niewtpliwy, cho
zawoalowany Hitler powiza koncepcj Lebensraum z antysemityzmem. Jego
chaotyczne poszukiwania Weltaschauung byy bliskie koca.
Nadal mieszka w maym pokoju przy Thierschstrasse i cho by
przyjmowany jak bohater w najlepszych domach Niemiec, w dalszym cigu
wid niemal zakonne ycie. Kryy plotki, e podzieli si nawet skromn
liczb koszul i skarpet z potrzebujcymi. W swojej lichej kwaterze goci
bogatych i biednych wielbicieli z caych Niemiec, starajc si ich traktowa jak
najuprzejmiej. Pocaunkiem w rk zyska dozgonne oddanie wielu kobiet.
Mczyzn
zjednywa
mocnym
uciskiem
doni,
rzeczowoci
i bezporednioci.
Jego przemwienia stay si wzorem politycznej przenikliwoci. Gauleiter
Albert Krebs zauway, e w mowie wygoszonej jesieni w Hamburgu Hitler
trzyma si cile zarysowanego planu z kilkoma kluczowymi sowami.
Spisywa nawet cae zdania i frazy, ktre sprawiay wraenie spontanicznych
i zaimprowizowanych. Hitler nie by intuicyjnym mwc, jak sdzi wielu,
szczeglnie jego przeciwnikw. W systematyczny sposb przygotowywa
swoje przemwienia. Dokadnie wiedzia, jaki efekt chce wywoa i jak
zamierza osign cel. Chocia Krebs nie zdawa sobie sprawy, e Hitler
testuje wasne pogldy na suchaczach, zauway ogromny rozwj
dokonujcy si w sposobie mylenia Fhrera. Zdawa sobie jasno spraw, e

zdobdzie uwag mas, jedynie unikajc utartej terminologii, wynajdujc nowe

sowa i nowe koncepcje. Jego linia rozumowania wydawaa si tak
przekonujca, e zgadzali si z ni ludzie o rnych zapatrywaniach
politycznych. Dziki temu podczas pierwszego publicznego wystpienia
w Hamburgu w cigu godziny zdoa skoni podejrzliw i zdystansowan
publiczno do aplauzu, ktry narasta, a przerodzi si w entuzjastyczn
owacj. Pniej wikszo trzewo mylcych suchaczy stwierdzaa, e cho
nadal s przeciwnikami mwcy i jego partii, sam Hitler wydaje si znacznie
bardziej rozsdny, ni pocztkowo sdzili35.
Nauczy si sztuki odwoywania do potrzeb przecitnego Niemca. Nie by
ju fanatycznym zwolennikiem ruchu volkistowskiego, przeraajcym
rewolucjonist, ktry sta na czele monachijskiego puczu, ale czowiekiem
rozsdnym, majcym na wzgldzie jedynie dobro ojczyzny. Jego
podstawowe wartoci i denia uspokajay i budziy akceptacj. Suchacze
nie mogli wiedzie, e rozsdne sowa byy mask jednego z najbardziej
radykalnych programw w dziejach wiata programu, ktry mia zmieni
map Europy oraz w taki lub inny sposb wpyn na ycie wikszoci ludzi
na ziemi.
Jesieni Hitler zatrzyma si w Berlinie, eby osobicie pooy kres
waniom Goebbelsa ze Strasserem. Wedug relacji Ottona Strassera, Hitler
pojawi si w jego biurze i zada zakoczenia sporw. Powiedz to
Goebbelsowi, usysza zadziorn odpowied. To on zacz. Niezaleno
Ottona Strassera adn miar nie odzwierciedlaa stosunku jego starszego
brata do Hitlera. Fhrer zada sobie wiele trudu, by okaza zaufanie
Gregorowi. Oprcz wprowadzenia go do wadz partii, stara si go zjedna
jeszcze wyszymi zaszczytami. To Gregor stan na podium obok Hitlera
podczas jego pierwszego publicznego wystpienia w Bawarii. To Gregor
przewodniczy ostatniemu dorocznemu zgromadzeniu partii. Nie zwaa na
ostrzeenia brata, e Hitler staje si niebezpiecznie wpywowy. Posuchaj
przekonywa wiesz rwnie dobrze jak ja, e Hitler nie jest przywdc,
a jedynie popularnym trybunem ludowym. Mona nim sterowa. Hitler by
jak narowisty ko. Nie wolno pozwoli, eby nas zrzuci, ale trzeba zama
jego wol i pokierowa we waciw stron.
Hitler to nie ko, odparowa Otto, raczej tygrys, a gdy ci zrzuci, uwolni si
od ciebie na dobre. Gregor zaprotestowa. Zdoa zapanowa nad Fhrerem,
ktry koniec kocw by przecie sabym, dobrodusznym i uczciwym
czowiekiem. Nie masz pojcia, jak du wag przywizuje do moich sw, jak
czsto powtarza: Miae suszno, Gregor. C bym zrobi bez ciebie?
Mylisz, e mwi takie rzeczy Streicherowi?36.

Pod koniec 1927 roku Hitler dowid, e umie sobie radzi z ludmi,
w kontaktach z jednostkami i grupami. Stao si rwnie jasne, e jest
zainteresowany trwa przebudow partii. Co wicej, zdawa sobie spraw
z czego, czego nie rozumieli jego przeciwnicy: przed rozpoczciem
zakrojonej na szerok skal kampanii zmierzajcej do poszerzenia bazy ruchu
trzeba znale palc kwesti publiczn, wok ktrej zmobilizuje robotnikw
i mieszczan. Rwnie wane byo posiadanie wyranie okrelonego
wiatopogldu nadajcego kierunek jego deniom. Ten Weltanschauung mia
powsta dopiero za rok, a palca kwestia miaa si pojawi za dwa lata, na
nowojorskiej Wall Street.
Wiosna 1928 roku przyniosa uchylenie zakazu dziaalnoci organizacji
partyjnej w Berlinie, po ktrym nastpia eksplozja politycznej energii
Goebbelsa dcego do uzyskania znacznego wzrostu poparcia w najbliszych
wyborach do Reichstagu. Chocia zwraca si gwnie do robotnikw, wzywa
nacjonalistw i socjalistw, by zapomnieli o dzielcych ich rnicach.
Socjalizm i nacjonalizm uzupeniaj si wzajemnie, nie s ze sob sprzeczne.
Jeli zwracaj si przeciwko sobie, okazuj si niszczycielskie, ale razem maj
rewolucyjny i postpowy charakter37.
Oglnonarodowe wybory, ktre odbyy si 20 maja, zakoczyy si
osobistym triumfem Goebbelsa, ktry wszed do Reichstagu, i klsk Fhrera,
partia wprowadzia bowiem do parlamentu zaledwie jedenastu innych
delegatw. W cigu dwch lat nazici stracili sto tysicy gosw i dwa miejsca
w parlamencie. Strata nie bya spowodowana przez Hitlera ani z organizacj,
lecz przez dobry stan gospodarki i brak kluczowej kwestii, wok ktrej daoby
si zgromadzi ludzi. Do pozyskania wyborcw nie wystarczyo ju mwienie
o traktacie wersalskim i listopadowych kryminalistach. Politycy czsto jako
ostatni wyczuwaj nowe prdy, a czonkowie nazistowskiej elity zgromadzeni
w kwaterze NSDAP w Monachium, by tego wieczoru uczci wany polityczny
przeom, pograli si w coraz wikszym przygnbieniu, gdy posacy na
rowerach przywozili kolejne ponure wieci.
Hitler zjawi si okoo pnocy. Ignorujc atmosfer zniechcenia,
zaskoczy swoich zwolennikw filozoficzn, niemal obojtn przemow.
Starzy politycy spodziewali si typowych sw pokonanego lidera, ale Hitler
skupi si na zdrowym poparciu udzielonym dwm partiom reprezentujcym
robotnikw socjaldemokratom i komunistom. Nie pomniejsza ich
zwycistwa ani nie uwaa go za klsk narodowych socjalistw. Waciwie
wydawa si osobliwie uradowany tym, e dwie wrogie partie pokonay
umiarkowane
niemieckie
ugrupowania
centrowe
i
prawicowe.
W przeciwiestwie do swoich kompanw Fhrer czu, e otwiera si przed
nimi wietlana polityczna przyszo.

Po wyborach Hitler wrci do Berchtesgaden, do swego rda natchnienia.

W kocu mia wasny dom, Haus Wachenfeld, na zboczu Obersalzbergu. By
to prosty wiejski budynek utrzymany w pnocnobawarskim, gralskim stylu.
Otoczony drewnian werand, mia cikie kamienie na dwuspadowym
dachu, aby burza nie pozrywaa gontw. Gdy tylko go ujrza, by nim
cakowicie oczarowany. Na szczcie wacicielka, wdowa po przemysowcu,
bya czonkiem partii, wic wynaja go Hitlerowi za sto marek miesicznie.
Natychmiast zadzwoniem z nowin do mojej siostry w Wiedniu, bagajc,
eby bya tak dobra i zgodzia si odgrywa rol gospodyni38. Angela
przywioza ze sob crki, Friedl i Angel Mari. Ta druga, zwykle nazywana
Geli, bya dwudziestoletni yw jasn szatynk. Nie bya bardzo adna,
wspominaa Ilse Prhl, ktra niedawno polubia Hessa39, ale roztaczaa
wok siebie ten synny wiedeski czar. Oczywicie, znalaza si garstka
krytykw, m.in. Hanfstaengl, ktry scharakteryzowa j jako pust ma
zdzir o ordynarnym uroku sucej, bez rozumu i charakteru, jednak
wikszo goci lubia Geli. Helene Hanfstaengl uwaaa j za mi i powan
dziewczyn, o ktrej w adnym razie nie mona byo powiedzie, e jest
flirciar. Fotograf Hoffmann opisa j jako pikn mod kobiet, o prostym
i beztroskim stylu bycia, ktra potrafia wszystkich oczarowa. Z kolei jego
crka Henriette uwaaa j za prymitywn, prowokacyjn i nieco ktliw.
Hoffmannwna bya zdania, e nieodparcie kuszca Geli bya jedyn
prawdziw mioci Hitlera. Jeli Geli chciaa popywa (), byo to dla niego
waniejsze od najbardziej doniosej konferencji. Natychmiast pakowano
piknikowe kosze i wypywalimy na jezioro. Jednak nawet Geli nie udao si
namwi Fhrera, by wszed do wody. aden polityk, przekonywa, nie
powinien pozwoli, by sfotografowano go w kpielwkach40.
Wynoszca dziewitnacie lat rnica wieku bya podobna jak midzy
Hitlerem i Mitzi Reiter, ktra bya poprzednim obiektem jego podania. Mitzi
wspominaa, e minionego lata w przypywie zazdroci prbowaa odebra
sobie ycie. Podejmujc osobliw prb uduszenia, przywizaa do drzwi
koniec sznura do bielizny, a drugi owina wok szyi. Na szczcie, gdy
stracia przytomno, uwolni j szwagier.
Podczas dyskretnego romansu z Geli (ktry przypuszczalnie nigdy nie
zosta skonsumowany) to Hitler by stron okazujc zazdro. Pewnego dnia,
wspomina Frau Hess, Geli naszkicowaa kostium, ktry chciaa zaoy
podczas nastpnego karnawau, i pokazaa go Hitlerowi. Jeli chcesz zaoy
co takiego, rwnie dobrze moesz pj naga, mia odrzec z oburzeniem
i narysowa, jak wyobraa sobie przyzwoity kostium. Wtedy si rozgniewaa,
znacznie bardziej ni on. Zapaa swj rysunek i wybiega z pokoju, trzaskajc
drzwiami. Hitler by tak skruszony, e czeka na ni p godziny41.
Nieudane ycie prywatne usuna w cie nowa ksika zawierajca jego
filozofi ycia, bdca poczeniem politycznych i osobistych przekona
Fhrera. Chocia pozornie chaotyczna, intuicja Hitlera cechowaa si wasn

nieustpliw symetri. Jego przemwienia i prywatne rozmowy z czterech

poprzednich lat dowodz, e metodycznie karczowa ciek przez dungl
umysu w poszukiwaniu nowych idei.
Od pierwszych sw, ktre podyktowa Maxowi Amannowi (Polityka to
tworzca si historia), stao si jasne, e przystpi do wielkiego
przedsiwzicia. Najwaniejsz konkluzj ksiki byo twierdzenie
zaczerpnite z Darwina, e sia to racja. Teza ta doprowadzia do wanego
poczenia instynktu samozachowawczego z Lebensraum. Przymus
nakazujcy stanicie do walki o przetrwanie wynika z ograniczonej
przestrzeni yciowej. Z drugiej strony zmagania o przestrze yciow
stanowi podstaw ewolucji42. Jej konsekwencj jest odwieczna wojna
midzy narodami, w ktrej mog zwyciy jedynie ludzie oddani surowym
wartociom opartym na rasie, narodzie i czystoci krwi. Gdy standardy ulegay
obnieniu, a czysta krew mieszaa si ze skaon, klska stawaa u drzwi.
Wwczas mg wkroczy ukryty pod dowoln postaci yd. Ten mistrz
midzynarodowego zatrucia i skaenia rasy nie spocznie, dopki nie zapuci
gbokich korzeni i nie skazi wszystkich ludzi43. Hitler po raz pierwszy nie
tylko zdefiniowa swoje pogldy, lecz take poczy pojcia rasy, narodu
i czystoci krwi z nienawici do ydw.
W Mein Kampf wysun jedynie oskarenia przeciwko ydom jako
wrogom wiata i przedstawi program parcia na wschd, by zdoby przestrze
yciow. Teraz w kocu by gotw poczy wszystkie wtki swoich
politycznych i prywatnych przekona w spjny (aczkolwiek wypaczony
i paranoiczny) Weltanschauung i czeka do ostatnich kart nowej ksiki, eby
go przedstawi. Moim celem nie jest wdawanie si w rozwaania na temat
kwestii ydowskiej jako takiej, zacz ostronie. ydostwo posiada
charakterystyczne cechy wewntrzne odrniajce je od wszystkich
narodw mieszkajcych na ziemi. Nie stanowi ydzi religijnej wsplnoty
z pastwem o wyranie zakrelonych terytorialnych granicach. S raczej
pasoytami ni produktywnym narodem. Chocia Hitler wspomina o tym
wielokrotnie, i to w znacznie silniejszej formie, w tym punkcie nieoczekiwanie
wprowadzi now myl. ydzi, podobnie jak kady nard, kieruj si
podstawowym instynktem samozachowawczym44.
Zaskakuje brak polemicznego jzyka45. W miertelnych zmaganiach ycia,
pisa, yd kieruje si tymi samymi motywami co inni. Rni go jedynie cel.
W tym momencie Hitler nieoczekiwanie przybiera ostry ton: Jego
ostatecznym celem jest wynarodowienie, rozwize znieksztacenie
i wymieszanie innych ludw, obnienie poziomu rasowego wyszych
narodw oraz dominacja wasnej skaonej rasy poprzez wykorzenienie
inteligencji innych narodw i zastpienie jej wasn46. Ten odmienny cel,
wyraony w stosunkowo agodnych sowach, czyni ydw zagroeniem dla
ludzkoci. Poniewa ich ostatecznym deniem by podbj caego wiata,

walka Hitlera z ydami bya dobra nie tylko dla Niemcw, ale dla wszystkich
ludzi.
Pod koniec lata 1928 roku Hitler doszed wreszcie do wniosku, e dwie
najbardziej palce kwestie zagroenie ze strony ydw i potrzeba
przestrzeni yciowej dla narodu niemieckiego s ze sob wzajemnie
zwizane. Rzesza runie, jeli nie zdobdzie odpowiedniej przestrzeni yciowej.
Z kolei jeli nie zostanie powstrzymane zagroenie ze strony ydw, nie
bdzie adnej walki o Lebensraum i adnej kultury, wtedy nard upadnie.
Najprawdopodobniej by to punkt, po przekroczeniu ktrego nie byo ju
dla Hitlera odwrotu, a jednoczenie istota jego Weltanschauung. Mia przed
sob dwa zadania: zdoby now przestrze yciow na wschodzie i unicestwi
ydw. To, co wydawao si dwiema oddzielnymi, cho rwnolegymi
drogami, w istocie stanowio jedn. Ujrza wiato. Marcin Luter i inni
antysemici z przeszoci mwili jedynie o odsuniciu ydw, ale on w swoim
dalekosinym planie mia zamiar zrealizowa ich marzenie sta si drugim
Hamanem.

Osobicie zakaza wydania ksiki, ktra staa si znana jako Sekretna

ksiga Hitlera, wic wspomniane dzieo ujrzao wiato dzienne dopiero
trzydzieci dwa lata pniej. Moe obawia si, e jego zwolennicy uznaj
ksik za zbyt filozoficzn, a bardziej wyrobieni czytelnicy za marn. Moe
nie chcia ujawni ostatecznego planu masowej zagady, ktry kry si za jego
sowami. Na kartach dziea pojawiay si te wskazwki rzucajce wiato na
motywy ludobjstwa. Ksika obfituje w wiele mwice stwierdzenia: yd jest
mistrzem midzynarodowego zatrucia i skaenia rasy oraz pomysodawc
nikczemnej pacyfistycznej papki zatruwajcej sposb mylenia sprzyjajcy
miaemu instynktowi samozachowawczemu. Pisa o bakcylu choroby,
ktry wylga si w Rosji. Nazywa gsto zaludnione robotnicze dzielnice
Niemiec (wynik niewystarczajcej Lebensraum) wrzodem na ciele narodu,
przyczyn wymieszania i skaenia krwi, degradacji rasy oraz ropiejcym
ogniskiem infekcji, w ktrym rozwijaj si internacjonalistyczne ydowskie
czerwy, prowadzc do jeszcze wikszego zniszczenia.
Obsesja na punkcie zatrucia i skaenia rasy wywoanego przez ydw
nabiera
dwukrotnie
uderzajco
osobistego
charakteru.
Piszc
o znienawidzonym Erzbergerze, ktry w 1918 roku podpisa zawieszenie
broni, jako bkarcie spodzonym przez suc i jej ydowskiego
chlebodawc, mg mie na myli wasnego ojca. Musia te myle o matce,
kiedy pisa: Jeli czowiek zachoruje na raka i jest bezwarunkowo skazany na
mier, rzecz pozbawion sensu jest odmawianie mu operacji pod
pretekstem niewielkich szans powodzenia47.

Sekretn ksig Hitlera wydaje si przenika obawa, e jego ojciec mg by

pkrwi ydem (m.in. dlatego nie chcia mie dzieci), a take bl, gniew
i poczucie winy, e matka zmara w mczarniach, a take mieszane uczucia
wobec ydowskiego lekarza, ktry za jego zgod zastosowa drastyczn
metod leczenia jodoformem. Moe nie jest przypadkiem, e zaraz po
ukoczeniu ksiki zoy dobrowolnie wizyt psychiatrze. Zwrci si
o pomoc do czonka monachijskiej organizacji partyjnej, doktora Alfreda
Schwenningera, pragnc zagodzi lk przed rakiem. Nie zachoway si
informacje o zaordynowanym leczeniu, ale wkrtce stao si jasne, e
psychiatra zmarnowa idealn okazj odcignicia Hitlera od jego potwornego
celu. Doktorowi Schwenningerowi nie udao si rwnie usun strachu
pacjenta przed chorob nowotworow, ktry wraz z obsesj unicestwienia
wszystkich ydw mia mu towarzyszy do ostatniego dnia ycia48.

Rozdzia 9
MIER W RODZINIE
(19281931)

1
Pierwszy krok zmierzajcy do realizacji Weltanschauung Hitlera zosta
wykonany przez jego przedstawiciela. W Berlinie Joseph Goebbels stara si,
jak mg, odnowi parti po klsce w ostatnich wyborach. Latem 1928 roku
napisa trzy artykuy dla Der Angriff, prbujc zjedna robotnikw, ktrzy
oddali gos na partie lewicowe. W jzyku typowym dla komunistw miota
oskarenia, e robotnik w kapitalistycznym pastwie nie jest ju traktowany
jak ludzka istota, sprawca ani stwrca. Zmieni si w maszyn. W liczb,
w przemysowego robota pozbawionego wraliwoci i celu. Jedynie
narodowy socjalizm moe przywrci mu godno i sprawi, by jego ycie
odzyskao sens1. W zdumiewajco krtkim czasie Goebbels zastpi Strassera
w roli gwnego specjalisty od pozyskiwania robotnikw na pnocy Niemiec.
Czynic to, zadba jednoczenie, eby nie sta si politycznym rywalem
Fhrera. Zadowolenie Hitlera stao si jasne, gdy aprobowa socjalistyczn
lini Goebbelsa, zezwoli, aby Der Angriff sta si dwutygodnikiem, i uczyni
naczelnego pisma gwnym propagandzist partii.
W polityce Hitler umia okaza przebaczenie. Jeli dawny oponent wyrazi
skruch, Fhrer by gotw go nagrodzi. W ten sposb zamienia pasywa
w aktywa. Pokrzyowawszy prby zmiany kierunku NSDAP podejmowane
przez Gregora Strassera, powierzy mu zadanie zreorganizowania partii.
Strasser tak skutecznie scentralizowa NSDAP, e sta si jednym z jej
najpotniejszych ludzi. To gwnie dziki wysikom jego i Goebbelsa pod
koniec roku liczba czonkw wzrosa do stu tysicy.
Aby utrwali zdobycze na pnocy, 16 listopada Hitler przyjecha do
Berlina, by w ogromnym Sportpalast wygosi mow na temat rasowego
i narodowego odrodzenia. Poniewa czerwoni mogli przerwa spotkanie,
osobista obstawa Fhrera przybya w komplecie. Bya to maa, starannie
wybrana grupa modych mczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu lat,
ktrzy przysigli broni Hitlera do ostatniej kropli krwi. Nazywali siebie
Schutzstaffel (zastp stray), w skrcie SS. Wikszo z dziesiciu tysicy
zebranych nigdy wczeniej nie syszaa Hitlera, a jego pierwsze sowa zrobiy
na nich niewielkie wraenie. Problemem by nowy system gonikw. Stojcy
z tyu sali brytyjski dziennikarz Sefton Delmer mia kopoty ze zrozumieniem,

o czym mwi Hitler. Usysza, e wzywa Niemcw, by nie jedli pomaraczy,

i uznawszy go za stuknitego, opuci sal. Kakofonia bya tak dua, e Hitler
wyczy mikrofony i gono zawoa. W cigu kilku minut uciszy czerwonych
krzykaczy i cakowicie zdominowa ogromn publiczno. Jeli ktokolwiek
pokae pi narodowi niemieckiemu, zmusimy go, eby sta si naszym
bratem oznajmi, a nastpnie zacz pomstowa na degeneracj rasow.
Zepsucie naszego wielkiego kraju ju si rozpoczo. Obserwujemy nie tylko
skaenie krwi, ale te upadek kultury i obyczajw. Na wiecie zaczyna
panowa demokracja. Warto jednostki zanika. Masy bior gr nad ide
wielkiego przywdcy. Liczby stay si naszym nowym Bogiem.
Hitler poczu ucisk w gardle. Przez ponad godzin nadwyra gos i zda
sobie spraw, e za chwil go straci, wic zacz zmierza do koca.
Walczymy przeciwko znaczeniu przywizywanemu do liczb i delirium
wywoywanemu przez masy. Chcemy, eby stery rzdu objli ci, ktrzy s
lepsi. Dla stu tysicy z nas gosowanie nie ma znaczenia, liczy si jedynie
wadza przywdcy. To sto tysicy wie, e demokracja jest oszustwem2. By to
triumf osobistego oddziaywania nad treci. Kiedy Hitler przemawia
skomentowa jego mow Goebbels wszelki opr sabnie wobec
magnetycznego dziaania jego sw. Mona by jego przyjacielem albo
wrogiem (), sekret jego siy kryje si w fanatycznej wierze w nasz ruch
i Niemcy3.
Amerykaski reporter Louis Lochner by wiadkiem podobnego zjawiska
miesic pniej, podczas mowy wygoszonej do studentw Uniwersytetu
Berliskiego. W pierwszej chwili uznaem go za wietnego showmana. Kiedy
skieroway si na niego kamery, uda, e ich nie dostrzega. Zwrci si cakiem
naturalnie do swojego cienia, Rudolfa Hessa, a nastpnie zacz co pisa,
jakby szkicowa zarys wystpienia. By dobrym aktorem. Lochner zauway,
e jego modzi zwolennicy byli jak zahipnotyzowani. Wyszedem ze
spotkania, zadajc sobie pytanie, jak czowiek o tak niedoskonaej dykcji,
ktry ciska gromy, kipia ze zoci i tupa, mg zrobi tak silne wraenie na
modych intelektualistach. Przecie ze wszystkich ludzi to wanie oni powinni
wyrane dostrzec bdy w jego rozumowaniu4.
Jednym z modych intelektualistw zafascynowanych Hitlerem by Albert
Speer, asystent z Politechniki Berliskiej. Przyszed z pewnymi oporami, pod
wpywem namowy studentw, spodziewajc si zobaczy Hitlera
w wojskowej bluzie i opasce ze swastyk. Zamiast tego ujrzaem czowieka
w dopasowanym granatowym garniturze, budzcego szacunek. Kady
element jego wizerunku sugerowa rozsdny umiar. Speera uderzyo to, e
Hitler przemawia z wahaniem, niemiao, jakby wygasza wykad
historyczny. Uznaem to za co frapujcego, bo byo sprzeczne z obrazem
histerycznego demagoga w mundurze, wrzeszczcego i gestykulujcego jak
szalony, ktry lansowaa propaganda jego wrogw. Mimo pokusy zabiegania
o brawa nie zrezygnowa z trzewego tonu. Kiedy pocztkowa niemiao

mina, zacz przemawia z hipnotyczn si przekonywania, a Speer wraz

z reszt publicznoci da si porwa fali niemal fizycznie wyczuwalnego
entuzjazmu. Odsunem na bok sceptycyzm i wszelkie wtpliwoci5.

2
Styl przemawiania Hitlera nie byby skuteczny bez sprawnej organizacji
partyjnej. Cho zjazd NSDAP zwoany w Norymberdze w 1929 roku wydawa
si wiecem, emocjonalnym wiadectwem powicenia Fhrera i jego ideaw,
podczas sesji roboczych dosza do gosu organizacja. Pod koniec lata Hitler
stworzy przemawiajcy do wyobrani czonkw niemieckiej klasy redniej
korpus
funkcjonariuszy
partyjnych,
dopuszczajc
absolwentw
uniwersytetw i innych przedstawicieli buruazji do partyjnego aparatu
wadzy. Pozwalajc Goebbelsowi i Strasserowi pozyskiwa robotnikw, zacz
si zwraca do weteranw wojennych i przedsibiorcw, gdy zdawa sobie
spraw, e bez ich pomocy nigdy nie zdobdzie wadzy. Podkreli ten nowy
zwrot, publicznie czc siy ze Stahlhelmem, zaciekle nacjonalistyczn
organizacj weteranw wojny wiatowej, i Alfredem Hugenbergiem,
potentatem prasowym, wacicielem czoowej wytwrni filmowej i przywdc
niemieckiej Narodowej Partii Ludowej nalecej do prawego skrzyda ruchu
volkistowskiego, w walce przeciwko przyjciu nowego zliberalizowanego
planu spat reparacji wojennych (plan Younga). Cho pozornie wydawao si
to posuniciem samobjczym, gwarantujcym, e straci poparcie nowych
lewicowych zwolennikw, Hitler by przekonany, e pogodzi obie strony.
Liczy, e sukces w nadchodzcym oglnonarodowym plebiscycie w sprawie
planu Younga dowiedzie, e mia racj.
Tymczasem on sam i NSDAP cieszyli si z finansowych owocw
maestwa z rozsdku z przedstawicielami przemysu. Hitler kupi miejski
paac Barlow, trzypitrowy dom przy Briennerstrasse, na krajow central
partii. Pniej, na pocztku wrzenia, przeprowadzi si ze swojej zakonnej
kwatery do najmodniejszej dzielnicy Monachium na drugim brzegu Izary,
gdzie wynaj dziewiciopokojowe mieszkanie zajmujce cae drugie pitro
domu przy Prinzregentenplatz 16. Zabra ze sob pani Reichert, swoj
gospodyni z Thierschstrasse, i jej matk, pani Dachs.
Siostra Hitlera, Angela, pozostaa w willi w Berchtesgaden (zakupionej
przez brata), ale pozwolia, by jej crka Geli, obecnie dwudziestojednoletnia
moda dama i studentka medycyny, zamieszkaa w jednym z pokojw
nowego mieszkania wuja Alfa w Monachium. Chocia uczucia Hitlera do Geli
nie ulegy zmianie, ich relacja si zmienia. Nie rezygnujc z roli wuja, Hitler
zacz otwarcie, cho dyskretnie, zabiega o wzgldy dziewczyny. Czasami
widywano ich razem w teatrze lub przy jego ulubionym stoliku w ogrdku
Caf Heck, gdzie czsto bywa popoudniami.

Hitler by tak oczarowany Geli, e wedug Hanfstaengla wisia uczepiony

jej okcia z kretyskim spojrzeniem, bardzo przekonywajco naladujcym
modziecze zadurzenie6. Podstpem nakonia wuja, eby poszed z ni na
zakupy, cho Hitler wyzna Hoffmannowi, e nienawidzi patrze, jak Geli
przymierza kapelusze lub buty, oglda jedn bel materiau po drugiej,
a nastpnie wdaje si w pgodzinn lub godzinn powan rozmow ze
sprzedawczyni, by w kocu wyj ze sklepu, uznawszy, e nic jej nie
odpowiada. Hitler wiedzia, e bdzie tak podczas kadej wyprawy do sklepu,
a mimo to zawsze szed za ni potulnie jak baranek.
Jednoczenie pozosta surowym wujem, ograniczajcym ycie towarzyskie
penej temperamentu dziewczyny do restauracji, kawiarni i sporadycznych
wizyt w teatrze. Nawet jeli wymoga na nim zgod na pjcie na bal
ostatkowy, moga to zrobi jedynie pod surowymi warunkami: Max Amann
i Hoffmann mieli jej dotrzymywa towarzystwa i odprowadzi do domu
o dwudziestej trzeciej. Hoffmann ostrzeg, e Geli nie bdzie z tego powodu
szczliwa, na co Fhrer odpowiedzia, i czuje si zobowizany pilnowa
siostrzenicy. Kocham Geli i mgbym j polubi. Jednoczenie trwa
w postanowieniu pozostania kawalerem. To, co Geli uwaaa za ograniczenie,
on uznawa za przejaw mdroci. Byem zdecydowany dopilnowa, eby nie
wpada w rce jakiego niegodnego awanturnika albo nicponia7.
Dowodem zahamowa seksualnych Hitlera moe by nieudolna prba
pocaowania siedemnastoletniej crki Heinricha Hoffmanna. Pewnego dnia
zasta Henriette sam w domu. Nie pocauje mnie pani?, mia spyta
powanie, wedug relacji dziewczyny. Zwykle zwraca si do niej poufaym
ty, ale tego dnia bya pani. (Lubiam go, bo zawsze by troskliwy, zawsze
mi pomaga, kiedy chciaam czego od ojca, pienidzy na lekcje tenisa albo
narciarsk wypraw Ale eby go caowa?). Grzecznie odmwia, a po
chwili milczenia Hitler trzepn pejczem w do i wolno wyszed z pokoju8.
O wiele bardziej bardziej znaczce okazao si spotkanie z inn adn
siedemnastolatk, ktra pracowaa w salonie fotograficznym Hoffmanna. Ewa
Braun, crka nauczyciela i wychowanka eskiej szkoy klasztornej, bya jak
Geli nowoczesn dziewczyn, yw i wysportowan. Wolaa jazz od opery
i amerykaskie musicale od dramatw Kaisera i Wedekinda.
W przeciwiestwie do Geli bya pulchniutka i miaa jasne wosy. Bya zmor
nauczycieli. Sprawiaa najwiksze kopoty w klasie wspominaa panna von
Heidenaber ale bya inteligentna i w mig chwytaa to, co najwaniejsze,
umiaa te samodzielnie myle9.
Poznali si w pne pitkowe popoudnie na pocztku padziernika. Ewa
zostaa w studiu, eby uporzdkowa papiery, i staa na drabinie, sigajc po
teczki na grnej pce szafy. W tym momencie powiedziaa pniej siostrze
zjawi si szef w towarzystwie mczyzny z zabawnymi wsami, w jasnym
angielskim paszczu i z wielkim filcowym kapeluszem w doni. Wyczua, e

przybysz przyglda si jej nogom. Tego dnia skrciam spdnic i czuam si

lekko zakopotana, bo nie byam pewna, czy rwno j obszyam.
Kiedy zesza na podog, Hoffmann przedstawi j nieznajomemu. Herr
Wolf, to nasza maa Frulein Ewa. Kilka minut pniej wszyscy siedzieli przy
piwie i kiebaskach. Nic nie jadam. Skubnam z grzecznoci kiebask
i upiam yk piwa, a ten starszy pan prawi mi komplementy. Rozmawialimy
o muzyce i sztuce, ktr grano wanie w Staatstheater, ale on cay czas
poera mnie wzrokiem. Wybiegam, bo zrobio si pno. Odrzuciam
propozycj, e podrzuci mnie swoim mercedesem. Tylko pomyl, jak
zareagowaby tata!. Zanim wysza, Hoffmann wzi j na stron i zapyta:
Wiesz, kim jest ten pan? To Hitler! Adolf Hitler!. Naprawd?, spytaa
zdumiona Ewa10.
W cigu nastpnych dni Hitler czsto wpada do studia z kwiatami
i czekoladkami dla swojej uroczej syreny od Hoffmanna. Kiedy z rzadka
zaprasza j do miasta, unika miejsc, do ktrych zwykle chadza, proponujc
herbat w ciemnym kcie Carlton Caf lub film w Schwabing. Jednak pod
koniec roku jego wizyty w studiu Hoffmanna stay si rzadkoci. Moe
dlatego, e Ewa zacza si chwali przed kolegami, e jest jego kochank i e
Hitler ma zamiar j polubi. Hoffmann, ktry by pewien, e nigdy nawet nie
bya w jego mieszkaniu, wezwa j do swojego gabinetu. Kiedy Ewa zacza
paka i przyznaa, e skamaa, Hoffmann zagrozi, i j zwolni, jeli ta historia
si powtrzy.

3
Plebiscyt w sprawie planu Younga, pod koniec 1929 roku, okaza si
sukcesem kanclerza Stresemanna i jego liberalnego programu, cho polityk
zmar przed podliczeniem gosw. Trudna koalicja Hitlera i Narodowej Partii
Ludowej Hugenberga potrzebowaa do zwycistwa dwudziestu jeden
milionw gosw, a uzyskaa niecae sze. Cho dla Hugenberga bya to
miadca poraka, Hitler sprytnie przeku klsk w swoiste zwycistwo.
Nigdy nie wic si z przegran spraw, zwrci ostrze zemsty przeciwko
Hugenbergowi, zrywajc sojusz rwnie nagle, jak go zawar. W tym czasie ju
gromadzi siy, powikszone dziki kampanii w sprawie plebiscytu, szykujc
si na oglnokrajowe wybory, cho mao kto dawa nazistom wiksze szanse.
Byy angielski ambasador w Berlinie, lord DAbernon, w swoich
wspomnieniach napomkn o Fhrerze tylko raz i to w przypisie. Hitler,
napisa, po 1924 roku zacz popada w zapomnienie11. Z tym politycznym
nekrologiem zgadzali si doktor Arnold Wolfers, dyrektor dydaktyczny
berliskiej Hochschule fr Politik, i historyk Arnold Toynbee.
Tymczasem Hitler myla o zwycistwie i czu, e zdoa pozyska dla swojej
sprawy robotnikw. Aby tego dokona, musia uknu now dramatyczn

intryg polityczn. Okazja pojawia si na pocztku 1930 roku wraz ze

mierci berliskiego studenta prawa12. Horst Wessel, dwudziestojednoletni
syn kaznodziei i masona, zbuntowa si przeciwko buruazyjnemu
wychowaniu, ktre otrzyma, wstpi do brunatnych koszul i toczy krwawe
uliczne boje z czerwonymi. Napisa nawet wiersz Die Fahne Hoch! (Wysoko
wzniemy sztandar!) dla upamitnienia towarzyszy, ktrzy oddali ycie za
spraw zastrzeleni na froncie przez czerwonych i reakcjonistw. Wiersz
opublikowano w Der Angriff, a pniej skomponowano do niego muzyk32*.
Wessel zakocha si w byej prostytutce imieniem Erna i z ni zamieszka.
Aby usun par z wynajmowanego lokalu, ich gospodyni wezwaa na pomoc
komunistw. Do pokoju kochankw wpada banda czerwonych. Ich herszt,
bliski znajomy Erny, krzykn podobno: Sama wiesz za co!, i zastrzeli
Wessela. Prbujc zbi polityczny kapita na tragicznej historii miosnej,
komunici zaczli przedstawia Wessela jako strczyciela, ktrym nie by.
Z kolei Goebbels ukaza kochanka jako Jezusa robotnika, co rwnie nie byo
prawd. Porzuciwszy rodzinny dom i matk napisa Goebbels w marnym
powieciowym stylu zamieszka wrd tych, ktrzy z niego drwili i go
opluwali. W proletariackiej dzielnicy, na strychu czynszwki, stara si
prowadzi skromne ycie. Niczym socjalistyczny Chrystus prbowa wpyn
na innych swoimi czynami.
Kiedy Wessel umiera w szpitalu, Goebbels przemienia prywatn zemst
w polityczne zabjstwo, intonujc pie Wessela na zakoczenie wiecu
w Sportpalast: Zaopotay sztandary, zawarczay werble, wisny radosne
piszczaki, a z milionw garde rozleg si hymn niemieckiej rewolucji:
Wysoko wzniemy sztandar!. Kiedy Wessel zmar 23 lutego, Goebbels napisa:
Jego duch zmartwychwsta, aby zamieszka w nas wszystkich. Maszeruje
w naszych szeregach14. Dla wzmocnienia efektu propagandowego Goebbels
postanowi urzdzi zmaremu wielki pogrzeb z Hitlerem wygaszajcym
mow nad trumn. Fhrer mia jednak pewne wtpliwoci co do takiego
spektaklu. Podobnego zdania by Gring, ktry wrci ze Szwecji po leczeniu
narkotykowego uzalenienia i wygra wybory do Reichstagu. Sytuacja
w Berlinie, argumentowa, jest i tak wystarczajco napita, poza tym nie
mona zapewni bezpieczestwa Fhrerowi. Jeli co pjdzie le mia
powiedzie wedug Hanfstaengla bdziemy mieli katastrof. Nie mamy siy,
by co na tym zyska. Jeli Hitler przyjedzie do Berlina, komunistyczne byki
wezm go za czerwon pacht, a nas nie sta na konsekwencje, do ktrych
mogoby to doprowadzi15.
Hitler zasoni si chorob i pogrzeb odby si bez niego. Gring mia racj.
Kondukt pogrzebowy zamieni si w bitewny marsz, podczas ktrego
czerwoni atakowali aobnikw. Nawet gdy Goebbels stan nad grobem
i dramatycznie zawoa: Horst Wessel?!, a czonkowie oddziaw bojowych
odkrzyknli: Obecny!, przez cmentarny mur do grobu posypay si
kamienie. Nic nie mogo sprawi wikszej radoci takiemu rasowego

propagandycie, jak Goebbels. Kiedy trumna spocza w zimnej ziemi

napisa zza cmentarnych bram rozleg si krzyk zdeprawowanych podludzi
(). Zmary, ktry nadal by wrd nas, podnis swoj utrudzon do i z
lnicej oddali zawoa: Naprzd ponad grobami! Na kocu szlaku s
Niemcy!16.
Na podstawie takich sw nigdy nie udaoby si odgadn prawdziwej
relacji czcej szeregowych komunistw i nazistw. Chocia zacicie si
zwalczali, czya ich wyjtkowa wi braterstwa, nie byo te niczym
niezwykym, e wsplnie wystpowali przeciwko policji interweniujcej
podczas bjek w piwiarniach lub barach. Czonkowie obu grup arliwie
wspierali swoj spraw, jedni i drudzy uwaali, e cel uwica rodki. czyy
ich te socjalistyczne cele i pogarda dla parlamentarnych procedur.
W poprzednie wito 1 Maja paradowali rami w rami ulicami Berlina, we
wsplnym protecie przeciwko prbom spacyfikowania demonstrantw,
wykrzykujc na caego gardo wsplne haso: Wolnoci, pracy i chleba!. Co
wicej, jedni i drudzy nienawidzili ydowskiego komendanta policji
Bernharda Weissa (ktrego Goebbels przechrzci na Isidora), uwaajc
policj za armi Isidora, brutalnego wroga wszystkich robotnikw.
Dwa miesice po tym, jak Goebbels wycisn ostatni propagandow
kropl z Horsta Wessela, konflikt midzy Hitlerem i Ottonem Strasserem
przybra otwarty charakter. Kiedy jego brat wyjecha do Monachium i sta si
partyjn szych, Otto zaj si pisaniem wstpniakw do trzech gazet
zaoonych
przez
Gregora.
Chocia
pisma
te
nadal
nosiy
narodowosocjalistyczne godo na winiecie, stay si platform dla
obrazoburczych pogldw Ottona, ktre byy czsto sprzeczne z pogldami
Hitlera. Rnice pogbiy si w kwietniu, kiedy Otto Strasser udzieli penego
poparcia strajkowi robotnikw przemysu metalowego w Saksonii.
Przemysowcy, tacy jak Fritz Thyssen z grupy Vereinigte Stahlwerke AG,
zaczli naciska na Hitlera, eby ten zgani Strassera, jeli chce kolejnych
dotacji.
Hitler pocztkowo prbowa grb, ale gdy te zawiody, pojecha do
Berlina, by uy osobistej perswazji. Obaj panowie spotkali si dwukrotnie
w hotelu Sanssouci. Przez niemal siedem godzin Hitler przymila si
i schlebia, obiecywa i grozi, ale spotkania ujawniy jedynie dzielce
rozmwcw rnice. aden nie poszed na najmniejsze ustpstwo, a Otto
Strasser odrzuci kuszc propozycj objcia stanowiska szefa partyjnej
propagandy. Mimo niemonoci dojcia do porozumienia Strasser i jego ludzie
nie zerwali pochopnie z parti, bo nadal istniaa nadzieja, e Hitler jest pod
wraeniem rozmowy i moe zrezygnowa z linii Rosenberga. Niech do
ujawnienia rozamu moga by rwnie wywoana moliwoci osabienia
szans partii w nadchodzcych wyborach krajowych w Saksonii. Otto Strasser
zdawa sobie jednak spraw, e on i jego socjalistyczni zwolennicy nie mog
pozosta w NSDAP. Byo to niemoliwe po tym, jak Hitler wyjawi swj zamiar

podenia
ladami
faszystw
Mussoliniego
i
zawarcia
ukadu
z przemysowcami. Rozmowy wykazay take, e Hitler chce pozostawi swj
Weltanschauung w nieokrelonej postaci, dajcej si interpretowa na
nieskoczon liczb sposobw, by mc sprawowa cakowit kontrol
w partii na zasadzie wadzy absolutnej. Instynktownie wyczuwa, e gdy
narodowy socjalizm podpisze si pod konkretnym programem, zasada
wodzowska zostanie osabiona17.
Hitler musia si czu upokorzony, e mody Strasser sprzeciwi si mu tak
otwarcie i zuchwale, ale bez sowa wrci do Monachium i nie przypuci
adnego publicznego ataku. Nie speni rwnie groby, e wystpi przeciwko
Ottonowi wszystkimi rodkami, ktre ma do dyspozycji. Poprzesta na
ogoszeniu w prasie, podobnie jak to uczyni Otto Strasser, e w Berlinie nie
doszo do adnych sporw, oraz e on i Otto s jednomylni. Zamiast otwarcie
ukara buntownika, Hitler zacz usuwa z partii tych, ktrzy pracowali dla
jego gazet. Pod koniec czerwca wyda w kocu Goebbelsowi zawoalowane
polecenie, eby pozby si z partii Ottona Strassera i jego zwolennikw. Partia
narodowosocjalistyczna, dopki jej przewodz napisa nie bdzie klubem
dyskusyjnym dla pozbawionych korzeni intelektualistw, nie bdzie te
chaotycznym bolszewickim salonem, ale pozostanie, jak dzisiaj, organizacj
przeniknit dyscyplin, stworzon nie dla doktrynerskich gupot lub
politycznych Wandervgel), ale organizacj zdecydowan walczy
o przyszo Niemiec, w ktrej podziay klasowe zostan przeamane, a nowy
nard niemiecki bdzie sam decydowa o wasnym losie!18. Goebbelsowi
polecono bez litoci oczyci parti w Berlinie z niepodanych elementw.
Zrobi to w cigu kilku tygodni, a wezwanie Strassera do powszechnego
exodusu socjalistw z NSDAP spowodowao, e odeszo z nim zaledwie
dwudziestu czterech zwolennikw. Odrzuci go nawet wasny brat, podpisujc
z dwoma innymi lewicowymi czonkami partii deklaracj, e jednocz si
pod wodz Adolfa Hitlera i poddaj surowej dyscyplinie organizacyjnej19.
W rozmowie ze wsplnym przyjacielem Gregor scharakteryzowa brata jako
wiecznego dysydenta. Odejcie mojego brata i jego walka przeciwko partii
jest czystym szalestwem20.
Chocia rozstanie Hitlera z Ottonem Strasserem okazao si gazetow
sensacj, w niewielkim stopniu wpyno na parti. Podczas dugiej i zajadej
walki frakcyjnej midzy pnoc a poudniem Hitler stara si, jak mg,
wystpowa w roli arbitra. Jego intencj byo jedynie doprowadzenie do
pojednania i kompromisu, a gdy narodowi socjalici odnieli zwycistwo,
potrafi okaza wspaniaomylno. Nagrodzi Gregora Strassera wysokim
partyjnym stanowiskiem, a nawet gdy Otto wprawia go w zakopotanie na
oczach wiadkw, prbowa minimalizowa dzielce ich rnice. Teraz tak
przedstawi sytuacj, aby wydawao si, e to Otto doprowadzi do swojego
wydalenia z NSDAP. Gdy wewntrzne spory zostay zaegnane, Hitler mg
w kocu skupi ca energi na wrzeniowych wyborach oglnokrajowych.

4
W 1930 roku Hitler mia co do zaoferowania niemal kademu
niemieckiemu wyborcy rolnikowi, robotnikowi, studentowi, patriocie,
rasicie i mieszczaninowi z klasy redniej. Wsplnym mianownikiem jego
szerokiego programu by wiatowy kryzys, ktry nastpi po zaamaniu na
Wall Street w 1929 roku i gwatownie zakoczy niezwyke odrodzenie
niemieckiej gospodarki. Pod koniec lata w kraju byy niemal trzy miliony
bezrobotnych, a polityka ekonomicznych oszczdnoci propagowana przez
kanclerza Brninga tylko pogorszya sytuacj. Hitler uzna, e w kocu
pojawia si palca kwestia, ktra moe da mu polityczn wadz
w Niemczech. Jego apel do robotnikw zosta sformuowany w jzyku
komunistycznej terminologii. Obudcie si, robotnicze Niemcy! Zerwijcie
acuchy!, woa Goebbels na amach Der Angriff. Rolnikom, ktrych
niedawne zyski zniweczy wiatowy spadek cen podw rolnych, Hitler
zaproponowa udogodnienia podatkowe i opaty celne na importowan
ywno. Czonkom niszej klasy redniej pozbawionym zwizkw
zawodowych, ktre mogyby si o nich upomnie, dawa now nadziej.
Stojcym nieco wyej w hierarchii spoecznej, dla ktrych ubstwo byo
habicym pitnem, proponowa szacunek dla samych siebie, a modym
idealistom, ktrzy studiowali lub niedawno opucili uniwersytety nowy
wspaniay wiat.
Cho ostatnia grupa nie bya zbyt liczna, dostarczaa Hitlerowi
wojowniczej, oddanej kadry na przyszo. Modzi ludzie suchali go jak
w transie, gdy wystpowa przeciwko materializmowi i egoizmowi, obiecywa
zaprowadzi spoeczn harmoni, da miejsce w pierwszym szeregu krucjaty
o sprawiedliwo spoeczn i odnowi Niemcy. Przekonana, e Hitler stworzy
autentyczny socjalistyczny reim, modzie wasaa si ulicami duych miast,
wykrzykujc hasa, ktre dzielia ze swoimi komunistycznymi przeciwnikami:
Wolnoci, pracy i chleba!. Przedstawiciele nowego pokolenia czuli, e co
si dzieje, e potworna stagnacja dobiega koca jak wspomina jeden z nich.
Trzeba tam by, eby to w peni zrozumie. To wanie moliwo suenia
sprawie przycigna wikszo modych idealistw, a Hitler by jedynym
wczesnym politykiem, ktry zdawa sobie spraw z tego, jak wielk si
stanowili.
Przycign do siebie take pewn liczb intelektualistw, przedstawicieli
spoecznej elity, a nawet rodziny krlewskiej. Tej wiosny modszy syn cesarza,
August Wilhelm (Auwi), napisa swojemu drogiemu towarzyszowi walki
Hitlerowi, e pragnieniem jego serca jest osobiste poinformowanie go, i
zosta przyjty do partii. Bya to dla mnie bardzo wzruszajca chwila,
wszystkie moje myli zwrciy si ku Tobie21. Ksi obawia si
rozprzestrzeniania komunizmu, a jego nawrcenie wywaro wpyw na innego

ksicia, Filipa Heskiego, siostrzeca cesarza i wnuka krlowej Wiktorii, ktry

podobnie jak on popar Hitlera.
W 1930 roku Fhrer zaoferowa Niemcom co nowego poczucie
narodowej jednoci. Zaprasza kadego, eby si przyczy do jego krucjaty.
Nie istniay podziay klasowe, jedynym warunkiem bya niezachwiana
gotowo podenia za Hitlerem w jego miertelnych zmaganiach z ydami
i czerwonymi oraz w walce o Lebensraum, na chwa i poytek Niemiec.
Czulimy to, co podpowiadao nam serce napisa jeden z dawnych czonkw
partii e Hitler jest naszym czowiekiem. Przemawia jak kto, kto by na
froncie i przey to samo pieko, i to nie na jakiej mikkiej pryczy, ale jako
nieznany onierz, jak my. To transcendentalne oddziaywanie wzbudzao
emocje wrd najrniejszych wyborcw. Hitler nie akcentowa nadmiernie
swojego antysemityzmu szczeglnie postulatu usunicia ydw chyba e
znajdowa si wrd przedstawicieli ruchu volkistowskiego albo robotnikw.
W krgu ludzi bardziej wyksztaconych lub idealistw kwesti t poruszano
jedynie szeptem bd zbywano lekcewacym machniciem rki.
Przez cae lato Hitler jedzi niestrudzenie po kraju, przedstawiajc swj
obszerny program. W cigu szeciu ostatnich tygodni wygosi dwadziecia
dugich przemwie. Jako urodzony polityk, uwaa nie tylko za naturalne,
ale wrcz inspirujce przebywanie wrd tumw, wymienianie uciskw
doni, caowanie niemowlt i kanianie si paniom. Czciej jada
z robotnikami i przedstawicielami klasy redniej, ktrzy go popierali, ni
z przedstawicielami spoecznej elity, a jego otwarty sposb bycia przemawia
do urzdnikw i drobnych przedsibiorcw rwnie silnie, jak do robotnikw.
Chocia dla kadej grupy mia inne przesanie, nigdy nie zapomnia o lekcji,
ktrej nauczy si w Landsbergu: aby zwyciy, musi pozyska masy. Dlatego
unika przyjmowania agresywnej postawy w pomniejszych kwestiach. Raz po
raz grzmia przeciwko finansowym baronom, czerwonym, marksistom
i systemowi, ktry prowadzi do bezrobocia, zaniania cen podw rolnych
i kurczenia si oszczdnoci klasy redniej. Z drugiej strony unika szczucia
jednej klasy przeciwko drugiej, gdy pragn podporzdkowa sobie
wszystkie.
Jeszcze nigdy Niemcy a waciwie cay wiat nie zostay poddane tak
skutecznej perswazji. Goebbels zorganizowa sze tysicy wiecw w duych
salach, w namiotach mogcych pomieci dziesi tysicy ludzi i pod goym
niebem. Organizowano parady z pochodniami. Miasta, miasteczka i wioski
zostay oblepione olepiajcymi czerwonymi plakatami. Caa nazistowska
prasa zasypaa kraj specjalnymi wyborczymi wydaniami w nakadach
sigajcych milionw egzemplarzy. Te, ktrych nie udao si sprzeda,
rozdawano darmo.
W wyborczy ranek, przekazujc ostatnie wskazwki robotnikom, Goebbels
udzieli cynicznej, a jednoczenie praktycznej rady, jak prowadzi polityczn
agitacj. Rbcie to dowcipnie, rbcie powanie! Traktujcie blinich tak, jak

zwykli by traktowani. Pobudzajcie ich wcieko i furi, ukierunkowujcie

uczucia na waciw drog22. Tego dnia w caym kraju utworzyy si dugie
kolejki przed lokalami wyborczymi. Oddano rekordow liczb trzydziestu
piciu milionw gosw, cztery miliony wicej ni w 1928 roku. Hitler
przyjecha do biura wyborczego partii w Monachium tu po pnocy, witany
przez podekscytowanego Adolfa Mllera, partyjnego drukarza: Myl, e
wygralimy! Moemy zdoby szedziesit sze miejsc!. Oznaczaoby to
ogromny wzrost w stosunku do pidziesiciu czterech mandatw zdobytych
w 1928 roku, ale Hitler odpowiedzia, e jeli Niemcy bd myleli waciwie,
liczba ta moe si okaza wysza. Pomylaem sobie, moe zdobdziemy sto
miejsc!. Zdobyli sto siedem. Jak wyrazi to, co czuem w tamtej chwili?
Urolimy od dwunastu do stu siedmiu miejsc!23.
To, co zdumiao narodowych socjalistw, dla ich przeciwnikw okazao si
przyprawiajcym o zawrt gowy szokiem. Urzdnicy kilka razy przeliczyli
wyniki, zanim ogosili, e nazici uzyskali 6 371 000 gosw, ponad 18 procent
oglnej liczby oddanych. W cigu dwch lat poparcie dla Hitlera wzroso
z 800 000 gosw do liczby, ktra sprawia, e NSDAP staa si drug parti
Rzeszy. Po ogoszeniu politycznej mierci Hitlera socjaldemokraci popenili
bd, koncentrujc swoje ataki na czerwonych.
Znacznie wzroso take poparcie udzielone komunistom, ktrzy zyskali
dodatkowy 1 326 000 gosw. Socjaldemokraci utracili nieco mniej ni
60 000 gosw, co wskazywao, e Hitler zyska gwnie kosztem partii
centrowych, na ktre wczeniej gosowali przedstawiciele klasy redniej.
Najbardziej sensacyjny wzrost poparcia dla nazistw odnotowano wrd
rolnikw oraz czonkw niszej klasy redniej w rejonach wiejskich
i zamieszkanych przez protestantw, w pnocnej czci kraju, cho znaczcy
by te wzrost poparcia wrd katolikw. W dniach poprzedzajcych pucz
monachijski Hitler zabiega niemal wycznie o dysydentw, ludzi
rozczarowanych i zrozpaczonych. Teraz zagosowali na niego ludzie
oczekujcy, e poprawi ich ycie. Dziki elastycznemu programowi
i oratorskim umiejtnociom Hitler przycign do siebie nowych
zwolennikw, ale to dziki niestrudzonej pracy tysicy przywdcw
podstawowych organizacji partyjnych i funkcjonariuszy porednich szczebli
NSDAP udao si skoni tych ludzi, eby poszli do urn.
Chocia cierpkie uwagi Hanfstaengla sprawiy, e w ostatnim czasie jego
stosunki z Hitlerem ulegy ochodzeniu, to dziki niezwykemu zwycistwu
wyborczemu ponownie wrci do ask. Hess zadzwoni z wiadomoci, e
Hitler chce si z nim pilnie zobaczy. P godziny pniej Fhrer zjawi si
w mieszkaniu Hanfstaengla z propozycj: czy zgodziby si obj stanowisko
szefa partii do kontaktw z pras zagraniczn? Przed nami wielkie wyzwania.
W cigu kilku miesicy, najwyej paru lat, dojdziemy do wadzy. Dziki swoim
koneksjom bdziesz mg nam odda nieocenione usugi24.

Hanfstaengl przyj ofert i kilka dni pniej wyruszy z Hitlerem do Lipska

na proces trzech modych oficerw oskaronych o prowadzenie nazistowskiej
agitacji w armii. 25 wrzenia Hitler osobicie stan w miejscu dla wiadkw
i wygosi inteligentn, a jednoczenie paradoksaln mow, dziki ktrej
zdoa przekona niemal wszystkich. Po zapewnieniu, e dojdzie do wadzy
w sposb pokojowy, dziki wygranym wyborom, przysig wierno armii
i obieca walczy przeciw habicemu traktatowi wersalskiemu, w razie
potrzeby nielegalnymi metodami. Zakoczy zoeniem obietnicy
partyjnym
rewolucjonistom, e
gdy
zdobdzie
wadz, stworzy
narodowosocjalistyczny wymiar sprawiedliwoci. Wwczas zostanie
pomszczona listopadowa rewolucja 1918 roku i potocz si gowy!25. Hitler
ponownie dowid politycznej zrcznoci, pozyskujc niemal jednoczenie
mieszczan i rewolucjonistw, zapewniajc pierwszych, e ma pokojowe
zamiary, i obiecujc krwaw zemst drugim. Wpyw jego sw sign daleko
poza granice Niemiec, gdy by rzecznikiem drugiej partii w kraju, a jego
niepokojce sowa o traktatach przestay by pozbawionym znaczenia
pokrzykiwaniem drugorzdnego polityka.
Hanfstaengla otoczyli zagraniczni korespondenci, proszc o wywiad
z nowym niemieckim objawieniem. Hitler popiesznie skleci artyku dla
londyskiego Sunday Express. Wybory podniosy temperatur narodu
niemieckiego napisa. Zaszokowany wiat odkry, e nasz kraj ogarna
gorczka, wysoka gorczka. Gorczka ta bdzie trwaa, zwracajc si
przeciwko istniejcej sytuacji i nieznonym obcieniom. W dalszej czci
zada nie tylko rewizji traktatu wersalskiego i planu Younga, lecz take
zwrotu polskiego korytarza wykrojonego z naszego ciaa. Zaprzeczy, e
Niemcy odpowiadaj za wybuch wojny, i oskary prezydenta Wilsona, e
zdradzi uroczyste obietnice zoone Rzeszy. Jeli nard niemiecki ma
cierpie, tak jak cierpi obecnie ostrzeg w ostatnich sowach artykuu
pozwlcie nam cierpie za to, e powiedzielimy nie, zamiast zmusza do
powtarzania tak26.
Kilka dni pniej zmieni stanowisko, zapewniajc reportera londyskiego
Timesa, e bdzie dziaa zgodnie z prawem. Nie potpiajcie Niemcw, bo
w naszej sytuacji postpowalibycie tak samo. Mam nadziej, e Anglia nigdy
nie znajdzie si w dzisiejszym pooeniu Niemiec. Gdyby tak si jednak stao,
gdyby w najmroczniejszej godzinie zadano jej cios w plecy, jak by si
zachowaa, gdyby ponownie stana na nogi? Jaka byaby postawa angielskich
patriotw wobec tych rodakw, ktrzy dyli do zniszczenia wasnej
ojczyzny?27.
Dwa tygodnie pniej, 13 padziernika, stu siedmiu nazistowskich posw
wkroczyo w brunatnych koszulach do Reichstagu na pierwsz sesj
parlamentu. Podczas odczytywania listy obecnoci kady woa: Obecny, Heil
Hitler!. Socjalista Toni Sender by zbulwersowany. To dopiero elita
aryjskiej rasy! Haaliwa, rozkrzyczana, wbita w mundury banda.

Przygldaem si uwanie ich twarzom, a im duej to robiem, tym bardziej

byem przeraony tym, co widziaem wielu miao gby kryminalistw
i degeneratw. Nie macie pojcia, jakim upodleniem byo zasiadanie
w jednym miejscu z t haastr!28.
Sowa posa Gregora Strassera skierowane do zgromadzonych
w Reichstagu wydaway si wzgldnie uspokajajce: Pozwlcie, e
pozostawimy ten temat i bdziemy przestrzegali dawnego systemu, dopki
istnieje demokracja (), opowiadamy si za demokratyczn Republik
Weimarsk, dopki bdzie nam to na rk. Ale to, co si dziao na ulicach
stolicy, wiecio zowrog przyszo. Setki bojownikw SA w cywilnych
ubraniach rozbijao ju szyby ydowskich sklepw i kawiarni.

5
Midzynarodowy rozgos po wrzeniowych wyborach mia dla Hitlera
sodko-gorzki smak. Wraz ze saw nadesza niechciana wizyta jego bratanka,
Williama Patricka Hitlera, ktry mieszka w Anglii ze swoj matk.
W 1910 roku Alois Hitler junior, ktry wwczas pracowa jako kelner
w Dublinie, polubi irlandzk dziewczyn, Brigid Elizabeth Dowling. Wiedli
burzliwy ywot, gdy Alois cigle zmienia sposb zarabiania na ycie.
Otworzy ma restauracj w Liverpoolu, a niebawem j sprzeda i kupi
pensjonat. Kiedy splajtowa jako hotelarz, zacz handlowa yletkami. Brigid
nie bya z nim szczliwa i kilka razy odchodzia od ma. Ich sprzeczki
nasiliy si po narodzinach Williama Patricka, Alois podziela bowiem opini
swojego ojca, e dzieci naley karci od malekoci. Kiedy Brigid nie byo
w domu, Alois kilka razy zbi syna, a gdy William Patrick skoczy trzy lata,
rodzina si rozpada. Wedug Brigid Alois ich porzuci i wrci do Niemiec,
cho ten utrzymywa przed krewnymi, e to ona ucieka z inynierem,
zabierajc ze sob chopca29.
Kiedy Brigid i jej syn przeczytali o wyborczym sukcesie Hitlera,
potraktowali to jako okazj do zarobienia pienidzy za wywiad udzielony
koncernowi prasowemu Hearsta. W kocu Alois nie paci im alimentw. Po
negocjacjach z przedstawicielem Hearsta w Londynie w amerykaskiej prasie
na pocztku padziernika zaczy si ukazywa zdjcia Williama Patricka
z podpisem: Mody londyski pracownik biurowy, William Patrick Hitler, jest
bratankiem Adolfa Hitlera, nowego politycznego przywdcy Niemiec. Urodzi
si w Liverpoolu i niewiele wie o politycznych celach swojego stryja. Wiedzia
tak mao, e napisa do ojca, proszc o wicej szczegw z ycia nowego
politycznego przywdcy. Wiele lat pniej William Patrick wyzna
pracownikowi amerykaskiego OSS, Biura Sub Strategicznych: W
odpowiedzi nadeszo wystosowane przez Hitlera zaproszenie na rodzinn
narad oraz bilety na przejazd. Po dotarciu do Monachium matka i syn zastali

Hitlera w stanie wielkiego wzburzenia. Podczas spotkania, w ktrym brali

udzia Angela Raubal i Alois, Hitler owiadczy, e cho zyska pewne
znaczenie, jego rodzina nie powinna myle, e zdoa wypyn na jego
grzbiecie i darmo zdoby saw. Ujawnienie rodzinnych informacji
reporterom Hearsta mogo, jego zdaniem, zniweczy szans na osignicie
sukcesu politycznego, gdy przyrodni brat wstpi ponownie w zwizek
maeski, nie zawracajc sobie gowy rozwodem z Brigid. Zawsze dbaem
o to, eby informacje o moim yciu osobistym nie przedostay si do prasy!
mia powiedzie wedug relacji Williama Patricka zamieszczonej dziewi lat
pniej na amach Paris Soir. Ci ludzie nie mog wiedzie, kim jestem. Nie
mog wiedzie, skd pochodz, z jakiej jestem rodziny (), nawet w mojej
ksice nie wspomniaem o tym ani sowem, a teraz, niby przypadkiem,
odnaleziono mojego bratanka. Dziennikarze rozpoczli dochodzenie, wysali
szpiegw, ktrzy zaczn grzeba w mojej przeszoci. Pniej, cytujc artyku
Paris Soir, Hitler mia gniewnie oznajmi, e William Patrick nie jest z nim
nawet spokrewniony, gdy jego ojciec, Alois junior (ktry przysuchiwa si
temu wszystkiemu bez sowa), zosta adoptowany przez Aloisa Hitlera seniora.
On i jego matka (wedug pracownika OSS) powinni wrci do Londynu
i powiedzie ludziom Hearsta, e odkryli, i przywdca partii nazistowskiej to
inny Adolf Hitler, ktry nie jest z nimi spokrewniony. Takie rozwizanie
spodobao si Hitlerowi, ktry zada, aby oboje jak najszybciej wrcili do
Anglii i wyparli si wszelkiego pokrewiestwa, teraz i w przyszoci,
a nastpnie przekaza Aloisowi dwa tysice dolarw na pokrycie kosztw
pobytu matki i syna w Monachium oraz powrt do domu. Alois uregulowa
rachunki, kupi bilety i obieca przesa reszt pienidzy poczt, poniewa tak
bdzie bezpieczniej. William Patrick zaklina si, e pienidze nigdy do nich
nie dotary. (Co ciekawe, historia Adolfa Hitlera pojawia si wkrtce na
amach nowojorskiego American, pisma nalecego do koncernu
prasowego Hearsta, a jako autora wskazano Aloisa Hitlera juniora. Alois opisa
w nim swojego modszego brata jako lubianego i wspaniaomylnego chopca,
marzyciela tak dalekiego od rzeczywistoci jak Soce od Ksiyca. Po mierci
matki Adolf zabra modsz siostr, Paul, do Wiednia, gdzie wiedli ciki
ywot, w skrajnym ubstwie. Zdaniem Aloisa, Adolf musia zamiata ulice
i wykonywa inne niewdziczne prace, by zarobi na chleb dla siebie i Pauli.
Pniej wyjecha do Monachium, gdzie dosta robot malarza pokojowego
i tapeciarza).
Kiedy William Patrick i jego matka wrcili do Anglii, Hitler wezwa swojego
prawnika do apartamentu przy Prinzregentenplatz. Wskaza na lecy przed
nim list i oznajmi, e pismo ma zwizek z ohydnym szantaem
dotyczcym jego pochodzenia, uknutym przez jednego z jego
najnikczemniejszych krewnych. Hans Frank wspomina, e Hitler mia na
myli Williama Patricka Hitlera, ktry da do zrozumienia, e prasa bya
bardzo zainteresowana pewnym szczegem jego pochodzenia, a mianowicie

tym, e by pkrwi ydem. Fhrer nakaza Frankowi, eby przeprowadzi

dyskretne dochodzenie w tej sprawie30.
Raport Franka, sporzdzony na podstawie wszystkich dostpnych rde,
by w najwyszym stopniu niepokojcy: wszystko wskazywao, e ojciec
Hitlera by nieprawym dzieckiem kucharki nazwiskiem Schicklgruber,
pochodzcej z Leonding nieopodal Linzu, ktra naja si do pracy w Grazu.
Kiedy urodzia syna, pracowaa u ydowskiej rodziny nazwiskiem
Frankenberger. Pod koniec lat trzydziestych XIX wieku pan Frankenberger
wypaca alimenty w imieniu swojego dziewitnastoletniego syna, ktry mia
dziecko z Schicklgruber, do osignicia przez nie czternastego roku ycia.
Zachowaa si rwnie obszerna korespondencja midzy Frankenbergerami
a kuchark (babk Hitlera), z ktrej wynikao, e obie strony zgadzay si, i
dziecko Schicklgruber zostao poczte w okolicznociach, ktre uzasadniaj
wypacanie alimentw przez Frankenbergerw. Raport Franka koczy si
przykrym stwierdzeniem, e nie mona wykluczy moliwoci, i ojciec
Hitlera by pkrwi ydem.
Fhrer energicznie podway tok rozumowania Franka oraz kopotliwe
ustalenie, twierdzc, e jego dziadek, wwczas czowiek zuboay,
zaszantaowa Frankenbergerw faszywym zarzutem ojcostwa. Przysig, e
otrzyma t informacj bezporednio od ojca i babki. Musia by naprawd
wstrznity dowodami przedstawionymi przez Franka, skoro zdoby si na
tak wierutne kamstwo babka Hitlera zmara czterdzieci lat przed jego
narodzinami. Waniejsze byo przyznanie, e babka przyja pienidze od
yda, gdy sugerowao potworn moliwo, i jego wasna krew moga zosta
skaona. W rzeczywistoci szansa, e Adolf Hitler by pkrwi ydem wydaje
si minimalna33*. Istotne jest jednak to, i Hitler tak bardzo si przestraszy, e
wszcz przynajmniej dwa inne dochodzenia, aby zdoby pewno w tej
sprawie. Lekarz nazwiskiem Schuh, ktry zna Hitlera od 1917 roku,
wspomina, e przez cae ycie cierpia z powodu bolesnych wtpliwoci, czy
w jego yach pynie ydowska krew. Czsto nam te o tym wspomina31.
Niemono przedstawienia dowodw aryjskiego pochodzenia, ktrych
wymaga od innych, moe tumaczy, dlaczego powiedzia Williamowi
Patrickowi Hitlerowi: Ci ludzie nie mog si dowiedzie, skd pochodz,
z jakiej jestem rodziny.
Mimo bolesnych problemw osobistych rok 1931 zakoczy si pomylnie.
Hitler nagle sta si autorem gonego bestsellera. Sprzedawano okoo szeciu
tysicy egzemplarzy Mein Kampf rocznie, ale w ostatnim roku sprzeda
skoczya do pidziesiciu czterech tysicy osiemdziesiciu szeciu sztuk. Dao
to spory dochd, ktry w dodatku mg napywa bez koca. Co wicej,
w pierwszy dzie nowego roku zosta otwarty Brunatny Dom, nowa kwatera
NSDAP. Zakupiony i odnowiony dziki specjalnym datkom, dochodom
z partyjnych wiecw, darw i skadek, przydawa NSDAP znaczenia
i wiarygodnoci jako partii. Na drugim pitrze wspomnianego gmachu

znajdoway si gabinety Hitlera, Hessa, Goebbelsa, Strassera oraz dowdcy SA.

Gabinet Fhrera by duy i elegancko urzdzony, w tonacji czerwieni i brzu.
Sigajce sufitu okna wychodziy na Knigsplatz. Wrd znajdujcych si
w nim przedmiotw byo due popiersie Mussoliniego, a na cianie wisiay
portret Fryderyka Wielkiego i obraz przedstawiajcy pierwszy atak starego
puku Fhrera we Flandrii. Hitler rzadko tam bywa, wspomina Frank.
Pracowa w sposb cakowicie niesystematyczny. Pojawia si na chwil, ale
zanim Frank zdoa do niego dotrze, ponownie znika. Przyparty do muru,
popiesznie zaatwia spraw, a pniej wygasza godzinny monolog32.
Wola spdza czas na dole, w maej wietlicy. Siadywa w kcie, przy stole
Fhrera, nad ktrym wisia portret Dietricha Eckarta. Jednak wkrtce
zrezygnowa nawet z tego. Nie odpowiada mu osiady tryb ycia
w Brunatnym Domu. Odczuwa przymus znajdowania si w ruchu,
zdobywania poparcia mas dla siebie i partii lub prowadzenia rozmw na
wysokim szczeblu z tymi, ktrzy mogli mu udzieli politycznej albo
finansowej pomocy. Problemy, wobec ktrych stan na pocztku 1931 roku,
byy faktycznie ogromne, gwnie z powodu niezwykego wzrostu liczby
czonkw NSDAP, co wymusio powikszenie aparatu biurokratycznego
w kadym wydziale partii, z nieodcznymi tarciami i zawici.
Najwicej problemw stwarzao SA, poniewa wielu czonkw oddziaw
szturmowych nie chciao powanie potraktowa zapewnie Hitlera
o dziaaniu zgodnym z prawem. Zawsze chlubili si przemoc i nie widzieli
powodu, dla ktrego mieliby si ugi przed cywilnymi przywdcami partii
w Monachium. Byli wrd nich najbardziej ideowi ludzie, czsto
o socjalistycznych przekonaniach, ktrych z komunistycznymi rywalami
czy rewolucyjny zapa, ten za stawa si rdem coraz wikszego
zakopotania dla Hitlera. Od pocztku mia problemy z przywdcami SA,
ktrzy chcieli uczyni ze swych oddziaw zbrojne rami partii, podczas gdy
Hitler pragn, by ich gwnym zadaniem pozostaa ochrona wiecw
i polityczna mobilizacja. Pierwszym szefem SA by kapitan Ernst Rhm, ktry
po ostrym sporze z Hitlerem dobrowolnie uda si na wygnanie do Ameryki
Poudniowej. Po nim nasta Pfeffer von Salomon, ktry wysuwa podobne
dania wzmocnienia pozycji SA, co przesdzio o jego rezygnacji.
Niezadowolenie przywdcw podzielali szeregowi czonkowie. Niedawno
bojownicy brunatnych koszul w Berlinie ogosili bunt, twierdzc, e s godni
i przepracowani, stale naraeni na rany i aresztowania z powodu potyczek
z policj i czerwonymi. Nie chcieli si ograniczy do roli ochroniarzy
partyjnych zgromadze, wic po odrzuceniu przez Goebbelsa ich siedmiu
postulatw, m.in. uzasadnionego dania zwikszenia rodkw, ich dowdca
wpad w furi i urzdzi nalot na partyjn kwater pilnowan przez SS. Trzeba
byo osobistej interwencji Hitlera, eby zakoczy rewolt. Fhrer zacz
jedzi z jednego spotkania SA na drugie w asycie uzbrojonych czonkw SS,
nawoujc do pojednania. Niczym cierpliwy i wyrozumiay ojciec prosi,

obiecywa i aja. Mwi niewiele o siedmiu daniach postawionych przez SA,

sprowadzajc ca spraw do osobistego poziomu i nawoujc do wiernoci
Fhrerowi. Pniej ogosi, e sam zostanie nowym dowdc SA. Dzikie
okrzyki radoci byy sygnaem koca krtkiej rebelii i Hitler mg powrci na
wyborczy szlak.
Obietnica, e osobicie stanie na czele SA, okazaa si pusta. Nie mia ani
czasu, ani ochoty, eby wzi na siebie to zadanie, i na pocztku 1931 roku
brunatne koszule byy nadal bez dowdcy. Dopiero 4 stycznia ogoszono, e
kapitan Rhm (niedawno odwoany z Boliwii, gdzie pomaga republice
w wojnie toczonej z Paragwajem) zostanie nowym szefem oddziaw
szturmowych. Rhma zwabio do Niemiec zapewnienie Hitlera, e da mu
woln rk w zarzdzaniu organizacj liczc szedziesit tysicy ludzi.
Zrezygnowawszy na jaki czas z utrzymania oddziaw szturmowych jako
zdyscyplinowanej formacji paramilitarnej, ten zdolny organizator
i natchniony przywdca zacz ksztatowa SA wedug wasnych wyobrae.
Jednak skuteczno nie bya lekarstwem na gbokie ale czonkw
i szybko stao si jasne, e w stolicy szykuje si kolejna dua rewolta. Gwne
pretensje berliskich brunatnych koszul nie ulegy zmianie. Ich dowdca,
kapitan Walter Stennes, by rozsierdzony niesprawiedliwoci w partii
i ponownie zada wprowadzenia systemu promocji opartego na zasadzie co
potrafisz, zamiast kogo znasz. Otwarcie narzeka, e Hitler zmienia zdanie,
co kilka miesicy przysyajc nowe rozkazy, a w takich warunkach nie
mona dziaa. Ludzie Stennesa byli skonsternowani i zaniepokojeni. Chocia
zgadzali si z dowdc, czuli si zwizani z Fhrerem.
Napicia ujawniy si 20 lutego 1931 roku, kiedy Hitler wyda rozkaz, by SA
i SS zaprzestay walk ulicznych z czerwonymi i ydami. Rozumiem wasz bl
i gniew oznajmi czonkom brunatnych koszul ale od tej pory nie wolno
wam nosi broni33. Gderali pod nosem, ale nie zrobili nic do koca
nastpnego miesica, kiedy Fhrer zaakceptowa dekret rzdu weimarskiego,
zgodnie z ktrym policja miaa wydawa zgod na wszelkie wiece. Oburzony
Stennes ogosi, e Hitler skapitulowa przed establishmentem, i o pnocy
31 marca zwoa tajne spotkanie dowdcw SA. Wszyscy obecni opowiedzieli
si po stronie Stennesa, a zatem przeciwko Hitlerowi.
Prbujc zaegna konflikt bez rozlewu krwi i publicznego rozgosu,
Fhrer przenis Stennesa do Monachium, do biurowej roboty w Brunatnym
Domu. Kiedy Stennes odmwi, Hitler poszczu SS na buntownikw. Otwarty
opr usta w cigu dwudziestu czterech godzin. Bya to aosna rebelia.
Stennes pragn jedynie czystego narodowego socjalizmu oraz suenia partii,
a nie jednostce. Tych, ktrzy ze mn pjd, czeka trudna droga powiedzia
swoim ludziom w poegnalnej mowie. Zalecam, abycie pozostali z Hitlerem
przez wzgld na nasze narodowosocjalistyczne ideay, ktrych nie chcemy
niszczy34.

4 kwietnia w Der Angriff i Vlkischer Beobachter ukazay si artykuy

Hitlera potpiajce pucz Stennesa. Fhrer potwierdza, e socjalizm od
zawsze stanowi wany element NSDAP, ale krytykowa baznw goszcych
salonowy bolszewizm i socjalizm, ktrzy przeniknli do partii. Utrzymywa,
e Stennes nalea do ich grona i prbowa zaszczepi SA pogldy, ktre od
zawsze byy atrybutem komunistw.
Artykuy te wywoay jeszcze wiksze zamieszanie wrd dysydentw
w szeregach berliskich brunatnych koszul, wic Hitler ponownie popieszy
do stolicy w roli rozjemcy i umiarkowanego rewolucjonisty. Tym razem
zabra ze sob Hanfstaengla, ktry napisa: Hitler kry po przedmieciach
i baga ze zami w oczach, by mu zaufali. Zapewnia, e osobicie dopilnuje ich
interesw. Zdoa przywrci porzdek i nastpny dzie spdzi w hotelu dla
komiwojaerw, rozmawiajc ze Stennesem. Ten wyda si Hanfstaenglowi
raczej ofiar ni przywdc rewolty. By bardzo przyzwoitym czowiekiem,
bratankiem kardynaa Schulte z Kolonii. Zaprowadzi mnie do jednego
z otwartych okien, gdzie rozmow stumi zgiek ulicy, i powiedzia: Czy
Hitler zdaje sobie spraw, e czowiek, ktry sprowokowa t rewolt, stoi
obok niego?. Mia na myli Goebbelsa. To on sprowokowa SA do
demonstrowania na ulicach, mimo rozkazu Hitlera, eby unika ulicznych
bjek, a teraz obcia mnie ca win35.
Jak zwykle pojawienie si Hitlera (w asycie wiernego SS) przywrcio
jedno w SA, cho miao si to ju nigdy nie powtrzy. Wydalenie Stennesa
i garstki jego zwolennikw nie wywoao adnych reperkusji. Goebbels zdoa
si wykrci stekiem bzdur i kamstw, cho wielu oprcz Stennesa uwaao, e
odegra potajemn rol w rewolcie. Nawet Fhrer mia podejrzenia i nieco
pniej, na nieformalnym spotkaniu gauleiterw, zrobi do nich aluzj. Kiedy
matka ma wiele dzieci i jedno zejdzie na manowce owiadczy to jeli jest
mdra, chwyci je za rk i przytrzyma36.
Zdawa sobie jednak spraw, e bez pomocy SS nie zapdziby
zbuntowanych dzieci do zagrody, wic zastpi Stennesa, dajc berliskiemu
oddziaowi SA dowdc z SS. SS nie kryo radoci z poszerzenia swojej roli jako
obrocy wadzy Fhrera. Nie wszdzie nas kochaj, powiedzia ich szef,
Heinrich Himmler, na spotkaniu dowdcw SS kilka tygodni pniej. Kiedy
wykonamy to, co do nas naley, moemy wrci do kta. Nie powinnimy
oczekiwa wdzicznoci, ale nasz Fhrer zna warto SS. Jestemy jego
ulubion, najcenniejsz organizacj, bo nigdy go nie zawiedziemy37.
W tym samym czasie Hitler mediator by gotw przyj na ojcowskie ono
zbkanych lub wtpicych czonkw oddziaw szturmowych wszystkich
z wyjtkiem niepokornych dusz, ktre naleao usun, zastpujc lojalnymi
zwolennikami. Reakcja na amnesti Hitlera bya niemal jednomylna. Cho
wielu czonkw brunatnych koszul rozczarowao si Hitlerem i jego
naleganiem na to, eby dziaa w granicach prawa, ulegli przed icie

Chrystusowym objawieniem: Ja jestem SA i SS, a wy ich czonkami, tak jak ja

jestem w was, czy to w SA, czy w SS38.
Kiedy tylko przywoano do porzdku SA, jego dowdca, kapitan Rhm,
znalaz si w ogniu powanych atakw z powodu swoich rzekomych
skonnoci homoseksualnych. Wczeniej Hitler odrzuca tego rodzaju
oskarenia. SA to grupa ludzi podporzdkowana politycznemu celowi. Nie
jest to instytucja wychowawcza majca ksztaci mode dziewczta, ale
zwizek twardych wojownikw39. Prywatne ycie mczyzny, doda, jest jego
wasnoci tak dugo, jak dugo nie przeszkadza w realizacji misji narodowego
socjalizmu.
Jednak skandal obyczajowy ju sta si problemem dla partii. Kryy
plotki, e oficerw usunitych po puczu Stennesa zastpili homoseksualni
przyjaciele Rhma. Sam Rhm sprawia wraenie obojtnego na takie
pomwienia, podobnie jak na oskarenia, e czonkowie jego oddziaw
szturmowych dopuszczali si potwornoci. Wiem, e w przeszoci nasi ludzie
z SA byli twardzi i gotowi na wszystko, Herr Delmer wyzna
korespondentowi londyskiego Daily Express pod koniec kwietnia,
w berliskiej Reichs Restaurant. Ale dzi, niech pan sam spojrzy! S potulni,
zdyscyplinowani i karni. Moje zadanie polega na niedopuszczeniu, by miliony
pozbawionych pracy Niemcw znalazy si pod wpywem komunistw, do
czego mogoby z atwoci doj. Chc, eby zamiast tego stali si karn si
obywatelsk bronic Niemcy przed wewntrznym i zewntrznym
bolszewickim wrogiem. Delmer zaprotestowa, mwic, e haaliwe okrzyki:
Obudcie si Niemcy! i Precz z ydami! nie kojarz si z karnoci i adem.
Prosz nie rozumie tych hase zbyt dosownie. Nie s nawet w poowie
tak powane, jak si wydaj. Pniej powiedzia co, co wzbudzio
zainteresowanie reportera. Usuwam z szeregw SA niekarnych chuliganw.
Maa czystka nie zaszkodzi takiej armii. Wanie dlatego przyby do Berlina.
W stolicy doszo do buntu. Na jego czele stan kapitan Stennes, szaleniec,
ktry omieli si sprzeciwi wadzy jego i Hitlera. Rhm zapewni Delmera, e
buntownicy zostali usunici i w SA zapanowa porzdek.
Tydzie pniej, idc za rad Rhma, Delmer wybra si do Brunatnego
Domu, aby przeprowadzi wywiad z Hitlerem. Fhrer stwierdzi, e ma dwa
dania: chce zniesienia reparacji wojennych i wolnej rki na Wschodzie.
Nie interesuje go walka na dawnych frontach, a nawet odzyskanie utraconych
kolonii, domaga si jedynie, by umoliwiono milionom Niemcw ekspansj
na tereny Zwizku Radzieckiego. Delmer spyta, jak zamierza dotrze do Rosji
bez pogwacenia terytorium Polski. Na wszystko znajdzie si sposb, odpar
zagadkowo Hitler.
W tym momencie do gabinetu wpad ksi August Wilhelm,
dramatycznie oznajmiajc, e dwa tysice czterystu czonkw brunatnych
koszul zostao rannych lub zabitych w potyczkach z marksistami w cigu
czterech pierwszy miesicy roku. Mein Fhrer wykrzykn to jest wojna

domowa!. Racja odpar bezceremonialnie Hitler To bez wtpienia wojna

domowa. Przekonany o cakowitej bezwzgldnoci Hitlera, Delmer rozpocz
swj opublikowany 3 maja artyku przepowiedni: Niemcy maszeruj
wielkimi krokami, aby doczy do grona faszystowskich pastw Europy40.

6
Hitler spdzi lato 1931 roku na konsolidowaniu partii i reorganizowaniu
SA, ktre dowiodo swojej saboci podczas buntu Stennesa. W tym czasie
przey take gboki kryzys osobisty. Odkry, e jego szofer i towarzysz,
Maurice, potajemnie zarczy si z jego siostrzenic, Geli, ktra ya pod
surow kuratel w mieszkaniu przy Prinzregentenplatz. Jak na ironi sam
Fhrer, nieuleczalna swatka, podsun ten pomys Mauriceowi. Kiedy si
pobierzecie, bd co wieczr wpada do was na kolacj, podbechtywa
modego mczyzn. Postanowiem posucha jego rady powiedzia
reporterowi Maurice i zarczy si z Geli, ktr kochaem do szalestwa, jak
wszyscy inni. Z radoci przyja moje owiadczyny. Od pewnego czasu
najblisi przyjaciele wiedzieli, e Maurice i Geli s kochankami. Maurice
skary si otwarcie Goebbelsowi, opowiadajc o swojej nieszczliwej
mioci. W kocu zdoby si na odwag i wyzna wszystko szefowi. Hitler
wpad w sza, oskary Mauricea o nielojalno i pozbawi swojego osobistego
szofera pracy 41.
Niektrzy z bliskich znajomych trwali w przekonaniu, e Fhrer by
jedynie zatroskanym krewnym. Darzy j ojcowskimi uczuciami jeszcze
wiele lat pniej upieraa si gospodyni, Anny Winter. Chodzio mu
wycznie o jej dobro, pragn opiekowa si Geli. Geli bya poch
dziewczyn, ktra wszystkich uwodzia, take Hitlera. Chcia j jedynie
chroni42. W pewnym sensie Geli staa si niewolnic. Hitler dawa jej
wszystko, czego zapragna, z wyjtkiem wolnoci, i upiera si, eby chodzia
wszdzie w asycie zaufanej osoby towarzyszcej, nawet na lekcje piewu.
Skarya si kuzynce, e jej ycie jest bardzo trudne, bo wuj nalega, aby
wszdzie mu towarzyszya, i e byo to dla niej bardzo kopotliwe, gdy
dowiedziaa si, i Gregor Strasser jest przeciwny, aby widywano j z Hitlerem,
nie moga si te spotyka z innymi modymi ludmi43.
Pewnego wieczoru Hanfstaenglowie spotkali Hitlera z Geli w Residenz
Theater i wszyscy poszli na pn kolacj do Schwarzwlder Caf. Hanfstaengl
zauway, e Geli wydawaa si znudzona, spogldaa przez rami
w kierunku innych stolikw, i nie mg si pozby uczucia, e pozostawaa
w tym zwizku pod przymusem44. Take Helene Hanfstaengl odniosa
wraenie, e dziewczyna bya przygaszona, jakby nie moga prowadzi
takiego ycia, jakie pragna. Jednak pani Winter upieraa si, e to Geli
zabiegaa o ten zwizek. To naturalne, e chciaa zosta Gndige Frau

(askaw pani) Hitler. On by kawalerem do wzicia (), ale Geli flirtowaa ze

wszystkimi, nie bya powan dziewczyn45.
Bez wtpienia sawa wuja robia wraenie na Geli. Zawsze, gdy szli do Caf
Heck na herbat, ich st oblegali wielbiciele, a kobiety caoway Hitlera
w rk i bagay o pamitk. Rwnie oczywiste byo to, e uczucia, ktrymi
Fhrer darzy dziewczyn, wykraczay poza wujowsk trosk. Kocha j
zapewnia Maurice ale byo to dziwne uczucie, ktrego nie odway si
wyrazi, gdy by zbyt dumny, eby si przyzna do saboci, za jak uwaa
zadurzenie.
Jeszcze inni utrzymywali, e Hitler i Geli maj romans, a Otto Strasser
rozpowszechnia sensacyjn pogosk o ich dziwacznym zwizku seksualnym,
ktrej dawali wiar jedynie ludzie pragncy by jak najgorszego zdania
o Fhrerze. Chocia Hitler darzy siostrzenic gbok mioci, wydaje si
mao prawdopodobne, aby czy ich zwizek o seksualnym charakterze.
Hitler by zbyt niemiay i skryty, by otwarcie zabiega o wzgldy
jakiejkolwiek kobiety, i zbyt ostrony, aby zaszkodzi swojej politycznej
karierze przez wzicie sobie kochanki szczeglnie crki przyrodniej siostry.
We wrzeniu Geli nawizaa znajomo z innym modym mczyzn,
artyst z Austrii, ktrego od pierwszej chwili tak oczarowaa, e wedug
Christy Schroeder (sekretarki Hitlera) poprosi j o rk. Pewnego razu zacza
opowiada Frau Hoffmann o swojej nieszczliwej mioci, a po wyznaniu, e
zakochaa si w malarzu z Wiednia i jest nieszczliwa, dodaa: O czym tu
mwi! Pani ani ja nie moemy w tej sprawie nic zrobi. Lepiej pomwmy
o czym innym46. Kiedy Hitler dowiedzia si o romansie, zmusi dziewczyn
do zerwania z artyst, najwyraniej za zgod swojej przyrodniej siostry,
Angeli.
W poowie wrzenia Geli zatelefonowaa do swojego nauczyciela dykcji
i oznajmia, e nie bdzie wicej przychodzia na lekcje, poniewa wyjeda do
Wiednia, a nastpnie wyruszya do Berchtesgaden, eby zobaczy si z matk.
Po przybyciu na miejsce odebraa telefon od wuja Alfa. da, aby natychmiast
wrcia do Monachium. Czua si w obowizku to zrobi, ale gdy dowiedziaa
si, e Hitler ma opuci Monachium, eby wzi udzia w spotkaniu
z gauleiterami i gwnymi dowdcami SA, zacza mu robi wyrzuty, e kaza
jej przyjeda na prno. Rozdranienie przerodzio si w furi, kiedy
zabroni jej wyjeda do Wiednia pod jego nieobecno. Kcili si take
17 wrzenia podczas obiadu, na ktry podano spaghetti. Anny Winter syszaa
w kuchni podniesione gosy. Kiedy Geli wybiega z jadalni, kucharka
zauwaya, e twarz dziewczyny poczerwieniaa z gniewu.
Geli nie wychodzia ze swojego pokoju, dopki nie usyszaa, e wuj schodzi
po schodach razem z Hoffmannem, ktry mia mu towarzyszy w podry.
Wybiega na klatk schodow, trzymajc co w lewej rce, ale pani Reichert
nie zdoaa dojrze, co to takiego. Serwus, wuju Alfie! zawoaa w d.
Serwus, Herr Hoffmann!47.

Hitler zatrzyma si przy drzwiach wyjciowych, obejrza za siebie i wszed

na schody. Delikatnie pogadzi policzek Geli i szepn jej co do ucha, ale
dziewczyna pozostaa spita i nieprzyjazna. Naprawd nic mnie nie czy
z wujem, oznajmia gospodyni chwil pniej.
Kiedy jego nowy szofer, Juliusz Schreck, ruszy mercedesem
Prinzregentenstrasse, Hitler milcza jak gaz. Nagle odwrci si do
Hoffmanna. Nie wiem dlaczego oznajmi ale jestem dziwnie niespokojny.
Hoffmann, ktrego nieoficjalnym obowizkiem byo zabawianie Fhrera
i dotrzymywanie mu towarzystwa, odpar, e to pewnie z powodu Fhn,
poudniowego alpejskiego wiatru wywoujcego dziwn depresj. Hitler nie
odpowiedzia, wic jechali dalej w kierunku Norymbergi.
Tymczasem przebywajca w kuchni Frau Reichert usyszaa brzk
rozbijajcego si szka i powiedziaa matce: Geli musiaa zrzuci flakonik
perfum z toaletki48. Moga to zrobi, gdy zajrzaa do kieszeni marynarki
Hitlera i znalaza list napisany na bkitnej papeterii. List od Ewy Braun. Hitler
odnowi ich znajomo kilka miesicy wczeniej, ale zrobi to tak dyskretnie,
e Geli nie miaa o niczym pojcia. W cigu dnia Anny Winter zobaczya, jak
dziewczyna gniewnie drze kartk na cztery czci. Wcibska gospodyni
pozbieraa skrawki i przeczytaa nastpujc wiadomo:
Drogi Herr Hitler,
jeszcze raz dzikuj za cudowne zaproszenie do teatru. Nie zapomn tego wieczoru. Jestem
wdziczna za Pana yczliwo. Odliczam godziny do radoci, jakiej dostarczy mi nasze
nastpne spotkanie.
Paska Ewa 49

Geli zamkna si w pokoju i polecia, by nikt jej nie przeszkadza. Gniewna

scena nie zaniepokoia pani Winter, wic gospodyni jak zwykle wieczorem
wysza, eby wrci do domu. Frau Reichert i jej crka spdziy w mieszkaniu
noc. Obie syszay guchy odgos, ale nie wzbudzi ich niepokoju. One rwnie
byy przyzwyczajone do dziwnych zachowa kaprynej dziewczyny.
Nastpnego ranka pani Reichert zaniepokoia si, gdy drzwi pokoju Geli
by nadal zamknite. Zatelefonowaa do Maxa Amanna i Franza Schwarza, a ci
wezwali lusarza. Geli leaa na pododze przy kanapie, obok niej znaleli
pistolet kalibru 6.34. Strzelia sobie w serce.
Tego ranka Hitler i Hoffmann opucili hotel Deutscher Hof
w Norymberdze, eby kontynuowa podr do Hamburga. Kiedy mercedes
wyjecha z miasta, Hitler zauway, e jedzie za nimi jaki samochd.
W obawie, e mog zosta zaatakowani, kaza Schreckowi przypieszy.
Pniej spostrzeg, e goni ich takswka z boyem hotelowym z Deutscher Hof
siedzcym obok szofera i dajcym znaki, aby si zatrzymali. Dowiedziawszy
si, e Herr Hess dzwoni z Monachium i czeka na linii, Hitler wrci do hotelu,
rzuci kapelusz i pejcz na krzeso i wszed do kabiny telefonicznej. Nie

zamkn drzwi, wic Hoffmann usysza, jak mwi: Tu Hitler. Co si stao?.

Po krtkiej chwili wykrzykn: Boe, to straszne!. Jego gos przerodzi si
niemal w krzyk. Hess, odpowiedz tak czy nie? Czy ona yje?!.
Najwyraniej rozmowa zostaa przerwana albo Hess si rozczy.
Zaniepokojenie Hitlera byo zaraliwe wspomina Hoffmann. Szofer
wcisn peda gazu do oporu i wielka maszyna z piskiem opon popdzia do
Monachium. Widziaem w lusterku jego twarz. Siedzia z zacinitymi
wargami, patrzc przed siebie niewidzcymi oczami50. Kiedy dotarli do
mieszkania, ciao Geli zostao ju zabrane51. Bya sobota, wic komunikat
w gazetach ukaza si dopiero w poniedziaek. Kryy pogoski, e Fhrer
zamordowa siostrzenic, a minister sprawiedliwoci Grtner zniszczy
dowody. Monachijski Post, dziennik wydawany przez socjalistw, zamieci
dugi artyku peen dowodw poszlakowych, wskazujc na czste sprzeczki
Geli z Hitlerem. Napisano rwnie, e dziewczyna miaa zamany grzbiet nosa
i nosia inne lady maltretowania34*.
Przygnbiony i upokorzony Hitler powiedzia Frankowi, e nie moe
czyta gazet, bo ta potworna kampania oszczerstw mogaby go zabi. Chcia
si wycofa z polityki i nigdy wicej nie wystpowa publicznie52. W rozpaczy
uciek z Hoffmannem do pustego wiejskiego domku swojego drukarza Adolfa
Mllera nad Tegernsee. Po przybyciu na miejsce szofer Schreck szepn
Hoffmannowi, e schowa pistolet Fhrera, obawiajc si, e moe zrobi
sobie krzywd. Kiedy Hitler znalaz si w swoim pokoju, splt donie na
plecach i zacz kry tam i z powrotem. Hoffmann zapyta, co chciaby zje.
Hitler pokrci gow. Chodzi bez przerwy, godzina po godzinie. Ca noc.
Rano Hoffmann delikatnie zapuka do drzwi. Nie usysza odpowiedzi. Zajrza
do rodka i stwierdzi, e Hitler nadal chodzi po pokoju, z domi splecionymi
na plecach i wzrokiem utkwionym w dal.
Hoffmann zadzwoni do domu i poprosi o przepis na spaghetti, ulubion
potraw Hitlera, jednak ten odmwi jedzenia. Chodzi niestrudzenie jeszcze
dwa dni, odmawiajc przyjmowania pokarmu. Tylko raz podszed do telefonu,
aby si dowiedzie, e Frank podj niezbdne kroki prawne w celu
powstrzymania obelywej kampanii w prasie. Zmczonym, sabym gosem
powiedzia: Dzikuj ci. Podwign si z blu i nigdy ci tego nie zapomn.
W kocu do willi Mllera dotara wiadomo, e Geli zostaa pochowana
w Wiedniu. W uroczystociach na centralnym cmentarzu miejskim brali
udzia Rhm, Mller, Himmler i mody Alfred Frauenfeld, samozwaczy
narodowosocjalistyczny gauleiter Wiednia53. Chocia Hitler mia zakaz wjazdu
do swojej ojczyzny z przyczyn politycznych, zaryzykowa aresztowanie i tej
nocy wyruszy mercedesem, zajmujc miejsce na przednim fotelu obok
Schrecka. Hoffmann siedzia z tyu, gdy w milczeniu przekraczali granic
z Austri w asycie osobistej ochrony jadcej drugim duym wozem.
Przyjechali na miejsce o wicie.

Na rogatkach Wiednia czeka na Hitlera Frauenfeld z mniejszym

samochodem, mercedes bowiem zbytnio rzucaby si w oczy. Bez sowa
pojechali na cmentarz. Hitler pooy kwiaty na grobie. Na marmurowej pycie
widnia napis:
Tutaj pi nasze ukochane dziecko
Geli
Nasz promyk soca
Urodzona 4 czerwca 1908 zmara 18 wrzenia 1931
Rodzina Raubalw
W drodze do mieszkania Frauenfelda Hitler nagle przerwa dugie
milczenie. Spyta, czy przypadkiem nie bd mijali opery. Frauenfeld odpar,
e mogliby nieco zboczy z drogi. Zrbmy to, prosz powiedzia Hitler.
Niech cho przejad obok niej, skoro nie mog wej do rodka.
W mieszkaniu Frauenfelda Hitler zjad obfite niadanie, a pniej zacz cicho
mwi nie o tragedii, ale o politycznej przyszoci Niemiec i swojej wasnej.
Zdecydowanym gosem zapewni Frauenfelda, e do 1933 roku obejmie
wadz w kraju, zanim Polacy przejm Gdask. Gdy znalaz si ponownie
w swoim samochodzie, utkwi wzrok w dali. W kocu powiedzia, jakby
gono myla: Skoro tak, niechaj rozpocznie si walka walka, ktra musi
zakoczy si sukcesem i zakoczy si nim54.
Dwa dni pniej pojecha na pnoc, eby wzi udzia w spotkaniu
gauleiterw. Zanocowali w zajedzie, ale nastpnego dnia podczas niadania
Hitler odmwi zjedzenia szynki. To przypomina spoywanie zwok!,
oznajmi Gringowi55. Nikt nie zmusi go wicej do jedzenia misa35*.
W Hamburgu przemwi do duej, przyjanie nastawionej publicznoci.
Mwi z moc, byskotliwie jak zawsze. Wczeniej dwukrotnie wyszed
z samobjczej depresji w szpitalu w Pasewalku i wizieniu w Landsbergu.
By moe byo to swoiste odrodzenie, gdy za kadym razem wraca z otchani
z odnowion si i nowym poczuciem celu. Byo to jego trzecie
zmartwychwstanie.

Adolf Hitler jako niemowl.

Klara Hitler, matka Adolfa.

Alois Hitler, ojciec Adolfa.

Paula Hitler, siostra Adolfa.

Dziesicioletni Adolf Hitler (grny rzd porodku) w szkole w Leonding.

Dom, w ktrym Hitler mieszka w Wiedniu w 1909 r. (dekoracja z 1938 r.).

Hitler (z prawej) z towarzyszami z czasw I wojny wiatowej - Ernstem Schmidtem i sierantem

Maxem Amannem - i swoim psem Fuchslem.

Kartka wysana przez Hitlera z frontu w styczniu 1915 r. do znajomego z Monachium, Ernsta Heppa.

Akwarela namalowana przez Hitlera w 1915 r.

Hitler obok generaa Ericha Ludendorffa w Monachium, 1921 r.

Pucz monachijski, 9 listopada 1923 r. Obok Hitlera - Hermann Gring, Wilhelm Frick i Hermann
Kriebel.

Hitler z towarzyszami, m.in. z Rudolfem Hessem (drugi z prawej), w wizieniu w Landsbergu, 1923 r.

Hitler po opuszczeniu wizienia, 1924 r.

Egzemplarz Mein Kampf.

Przemwienie Hitlera w Monachium, 1925 r.

Adolf Hitler ze swoim psem w Alpach, 1926 r.

Adolf Hitler ze swoj siostrzenic i wielk mioci, Geli Raubal, 1930 r.

Zjazd narodowej opozycji w Bad Harzburg, 11 padziernika 1931 r.; obok Hitlera Rudolf Hess, Julius
Schaub i Wilhelm Bruckner.

Heinrich Himmler, Ernst Rohm, Hermann Esser, Franz Xaver Schwarz, Wilhelm Bruckner, Josef
Dietrich i Hans Baur witaj Hitlera wysiadajcego z samolotu w czasie kampanii wyborczej w 1932 r.

Hitler w czasie podry po Niemczech.

Nawet dzieci pozdrawiaj swojego Fuhrera, 1933 r.

Hitler przyjmuje urzd kanclerza od prezydenta Paula von Hindenburga, Poczdam, 1933 r.

Spotkanie Hitlera i Mussoliniego, Wenecja, 1934 r.

Podczas noworocznego przyjcia dla korpusu dyplomatycznego w Berlinie Hitler rozmawia

z nuncjuszem papieskim.

Igrzyska Olimpijskie w Berlinie, 1936 r.; Hitler w towarzystwie medalistek w rzucie oszczepem, Tilly
Fleischer, Luise Kruger i Marii Kwaniewskiej (pierwsza z lewej).

Leni Riefenstahl podczas zdj do filmu dokumentalnego z Igrzysk Olimpijskich w Berlinie.

Joseph Goebbels z on Magd i dziemi podczas wizyty u Hitlera w Obersalzbergu, 1937 r.

Ernst Hanfstaengl (Putzi) i jego ona Helene z dziemi.

Cz IV
BRUNATNA REWOLUCJA

Rozdzia 10
NICZYM SEN
(193130 stycznia 1933)

1
Hitler podwign si po mierci Geli na tyle, eby wzi udzia
w trwajcym ju spotkaniu przywdcw partii z pnocnej czci Niemiec.
Spotkanie byo tak wane, e uczestniczyli w nim jedynie gauleiterzy i wysi
dowdcy SA. Okazao si te tak udane, e wyznaczyo kres reorganizacji
partii. Nasz ruch oznajmi kilka dni pniej Fhrer jest dzi tak
zjednoczony, e gauleiterzy i polityczni przywdcy instynktownie podejmuj
waciwe decyzje. Rezultatem byy czystki, w wyniku ktrych pozbyli si
wszystkich leni, ludzi zepsutych i bezuytecznych. Przerzedzenie partyjnych
szeregw wzmocnio si NSDAP i wadz Hitlera1.
Posprztawszy na wasnym podwrku, Hitler ponownie zaangaowa si
w krajow polityk. 14 padziernika 1931 roku za porednictwem generaa
Kurta von Schleichera, jednego z najbliszych doradcw prezydenta, umwi
si na spotkanie z Hindenburgiem. Hitler czu si wyranie nieswojo
w obecnoci Hindenburga, potnego mczyzny mierzcego metr
dziewidziesit wzrostu, o gbokim, grzmicym gosie. Rozwleke uwagi
Hitlera zirytoway feldmarszaka, ktry mia powiedzie Schleicherowi, e
Hitler to podejrzany czowiek, ktry nigdy nie zostanie kanclerzem Niemiec.
W najlepszym razie mgby liczy na stanowisko dyrektora departamentu
poczty. Cho spotkanie rozczarowao, Schleicher nie przesta wiza nadziei
z Hitlerem. By pod wraeniem nie tylko sukcesu Fhrera w ostatnich
wyborach, ale i jego nacjonalistycznego programu. To interesujcy czowiek
o niezwykych umiejtnociach oratorskich zawyrokowa. W swoich
planach szybuje w obokach. Trzeba go trzyma za poy, eby nie oderwa si
od ziemi2. Schleicher, ktrego nazwisko po niemiecku znaczy intrygant, by
byskotliwym improwizatorem, ale porywczo cigle wabia go na
niebezpieczne wody. Osobicie uwaa, e da sobie rad z kadym byym
kapralem.
Hitler przywyk do tego, e inni go lekcewa. Przez kolejne miesice
zadowala si umacnianiem masowego poparcia wrd Niemcw, ktrzy
rozczarowali si rzdem niezdolnym do rozwizania problemu narastajcego
bezrobocia. Podj rwnie bezprecedensow prb pozyskania zagranicznej
aprobaty, zwracajc si bezporednio do narodu amerykaskiego. Mia

wygosi przemwienie radiowe w pitek 11 grudnia, wieczorem, w stacji CBS,

aby wyjani kierunek, znaczenie i cele swojej partii. Niemiecki rzd
odwoa transmisj w ostatniej chwili, ale przekad tekstu wystpienia
opublikowano w gazetach koncernu Hearsta, znanych ze skrajnie
antykomunistycznej linii. Hitler wyraa nadziej, e Amerykanie,
powodowani wewntrznym instynktem samozachowawczym, przycz si
do walki z zaraz bolszewizmu niszczc wiat.
Pierwszego dnia 1932 roku Hitler oznajmi suchaczom w Monachium, e
w walce o lepszy wiat Bg jest po jego stronie. Czy Pismo wite nie
powiada, e Chrystus wypluje ze swoich ust tych, ktrzy nie s zimni ani
gorcy? Niemal natychmiast pojawia si okazja do odniesienia zwycistwa
w postaci zaproszenia do Berlina nadesanego przez doradcw Hindenburga.
Prosili go o pomoc w przedueniu prezydentury feldmarszaka, co byoby
wbrew politycznym przekonaniom Hitlera, oznaczaoby bowiem mniejsze lub
wiksze poparcie polityki kanclerza Brninga. Odmowa dowioda, e Hitler
by gotw zaryzykowa ca swoj polityczn przyszo w wyborach
prezydenckich, poniewa wynik otwartej rywalizacji z Hindenburgiem
wydawa si wysoce niepewny. Urzdujcy prezydent by yw legend.
Konserwatywne pogldy przysparzay mu wielu gosw z prawej strony,
a obrona Republiki Weimarskiej przed ekstremistami pokroju Hitlera
gwarantowaa poparcie ludzi o umiarkowanych pogldach i demokratw.
Goebbels napisa w swoim dzienniku: rozpocza si szachowa rozgrywka
o wadz, i wezwa Hitlera do podjcia ryzyka3. Jego gwnym zmartwieniem
byo zdobycie wystarczajcych rodkw na kampani. Hitler pomg
w rozwizaniu tej kwestii jedn mow wygoszon w hotelu Park
w Dsseldorfie, gwnym orodku niemieckiego przemysu stalowego.
Zgodnie z niedawn decyzj, by systematycznie zjednywa poparcie
czoowych postaci wiata interesw, dziaajc pod auspicjami Fritza
Thyssena, 17 stycznia zwrci si do czonkw wpywowego Klubu
Przemysowcw.
Podczas poufnych rozmw poprzedzajcych przemwienie w Dsseldorfie
Hitler radykalnie zrewidowa swj program gospodarczy. Teraz opowiada si
za zniesieniem zwizkw zawodowych, udzieleniem cakowitej swobody
kadrze zarzdzajcej i ponownymi zbrojeniami pod wodz magnatw
przemysowych, w interesie odrodzenia gospodarki kraju. W cigu godziny
zdoby cakowit uwag suchaczy, poniewa mwi o sprawach, ktre
dotyczyy bezporednio twardogowych biznesmenw. Potwierdzi, e
wasno prywatna jest uzasadniona, a nastpnie nakreli przeraajc wizj
ekspansji komunizmu. Jeli nad nim nie zapanujemy, bolszewizm odmieni
wiat tak cakowicie, jak niegdy chrzecijastwo (). Jeli ten ruch bdzie si
nadal rozwija, za trzysta lat Lenin zostanie uznany nie tylko za jednego
z rewolucjonistw 1917 roku, ale zaoyciela nowej wiatowej religii, i by
moe otoczony tak sam czci jak Budda. Miliony bezrobotnych Niemcw

zrozpaczonych kryzysem gospodarczym, mwi, ju upatruj w komunizmie

odpowiedzi na swoje bolczki. Na tym polega najbardziej palcy problem
dzisiejszych
Niemiec,
ktrego
nie
mona
rozwiza
rodkami
ekonomicznymi, ale wadz polityczn. Tylko NSDAP jest przygotowana i chce
stawi czoo czerwonemu naporowi. Bez narodowego socjalizmu
w Niemczech przestanie istnie klasa rednia, a tylko dziki niej mona
zjednoczy i oywi nard4.
Hitler rzadko tak skutecznie przemawia, przechodzc od emocji do logiki.
W jednej chwili wstrzsa suchaczami za pomoc strasznych obrazw
panowania komunizmu i koca systemu, ktry dawa im poczucie
bezpieczestwa, w drugiej odwoywa si do egoizmu. Jeli chc, eby
przemys przetrwa i si rozwija, na czele rzdu potrzebuj dyktatora
czowieka, ktry ostatecznie przywrci Niemcom pozycj wiatowego
mocarstwa. Oczami wyobrani ujrzeli zniweczenie osigni ostatnich
pidziesiciu lat i utrat majtku, wielu wic wrcio do domu
z postanowieniem przekazania znacznej sumy czowiekowi, ktry obieca ich
ocali.

2
W poowie lutego Hindenburg ogosi, e ponownie stanie do wyborw
prezydenckich. Zmusio to Hitlera do podjcia wasnej decyzji. Byo oczywiste,
e NSDAP musi wystawi swojego kandydata, ale tylko Hitler mia jak
szans na wygran. Mimo to si waha. Wiem, e dojd do wadzy, inni
zawiod powiedzia kiedy Frankowi. Widz w sobie kanclerza i kiedy nim
bd. Nie widz siebie jako prezydenta i wiem, nigdy nim nie zostan5. Jego
niech bya szczera, dlatego ociga si niemal dwa tygodnie, zanim Goebbels
zdoa go przekona do startu w wyborach. Podj wwczas szybkie dziaania,
eby zdoby peni praw wyborczych. Byskawicznie uzyska niemieckie
obywatelstwo dziki machinacjom nazistowskiego ministra spraw
wewntrznych Brunszwiku, ktry mianowa go radc kraju zwizkowego.
Nastpnego dnia, 27 lutego, Hitler oficjalnie ogosi swj start
w rozpoczynajcych si za pitnacie dni wyborach.
Kryzys gospodarczy i polityczne niesnaski ju zamieniy Niemcy
w osobliwe pole bitwy. Berlin znajdowa si w stanie wojny domowej
napisa Christopher Isherwood. Nienawi eksplodowaa zupenie
nieoczekiwanie, bez ostrzeenia, nie wiedzie skd, na ulicach miast,
w restauracjach, kinach, salach tanecznych, aniach i pywalniach, o pnocy,
po niadaniu, po poudniu. Dobyto noy, zaoono kastety, przyszykowano
kufle, nogi od krzese i paki wypenione oowiem. Kule rozryway plakaty
naklejone na supach, odbijay si rykoszetem od elaznych dachw latryn6.

Nienawi smagaa kraj, gdy ofiary kryzysu zwracay si przeciwko tym,

ktrym si bardziej poszczcio. Sklepikarze pozbawieni dochodu przeklinali
wielkie domy handlowe; miliony bezrobotnych spoglday z zawici na tych,
ktrzy mieli prac, i nienawidziy szefw; tysice absolwentw
uniwersytetw, nie widzc przed sob przyszoci, w rozpaczy zwracay si
przeciwko establishmentowi. Kryzys uderzy we wszystkie warstwy
spoeczne. Chopi, przygniecieni podatkami i niskimi cenami ywnoci,
gardzili mieszkacami miast, a masy bezrobotnych urzdnikw zazdrociy
rolnikom podw ich ziemi. Hordy ludzi pozbawionych pracy koczoway na
przedmieciach wikszych miast. Na rogach ulic wystawali ebracy. W chwili
rozpoczcia kampanii wyborczej w kraju byo sze milionw
zarejestrowanych bezrobotnych. Miliony innych pracowao jedynie na cz
etatu lub byo zbyt dumnych, eby si zarejestrowa.
Dla rzesz ofiar kryzysu gospodarczego odpowiedzi by Adolf Hitler. Nie
obchodziy ich pogoski o jego ukadzie z przemysowcami, poniewa nigdy
nie poszed na kompromis z rzdem Republiki Weimarskiej, pozosta jawnym
krytykiem traktatu wersalskiego i wskazywa na zagroenie ze strony
czerwonych. Jego haso byo proste: Wolnoci i chleba. Wrd trwajcego
w kraju chaosu wydawa si sta niczym skaa, upierajc si jedynie przy tym,
co najlepsze dla Niemiec. Hindenburg odpowiedzia plakatami wzywajcymi
wyborcw, by pamitali o jego dawnych zasugach: Dochowa wam wiary,
wic i wy okacie si wierni. Goebbels odpowiedzia: Szanujcie
Hindenburga, gosujcie na Hitlera.
Fhrer zwraca si do przegranych ludzi w rednim wieku i idealistycznie
nastawionej modziey. Jedzi niestrudzenie po kraju i wzywa wyborcw,
eby przyczyli si do jego walki z establishmentem. Kampania,
przygotowana po mistrzowsku przez Goebbelsa, bya niezwykle pomysowa.
W kraju trudno byo znale mur nieoblepiony jaskrawymi czerwonymi
plakatami nazistw. Z samolotw zrzucano ulotki. Przesano pidziesit
tysicy maych pyt propagandowych ludziom, ktrzy byli na tyle zamoni, by
posiada gramofon. Gadajce obrazy z mowami Hitlera i Goebbelsa
wywietlano noc na miejskich placach. Jednak trzonem programu by
katorniczy plan przemwie. W cigu pierwszych jedenastu dni marca Hitler
i Goebbels wygaszali przynajmniej jedno dusze przemwienie dziennie,
cho zwykle robili to dwa lub trzy razy.
Tymczasem w obozie Hindenburga panowa chaos. Od pocztku rozdarty,
a hucza od szeptanych plotek, e syn prezydenta, Oskar, potajemnie
przeszed na katolicyzm i wstpi do partii socjaldemokratycznej. Jeszcze
mieszniejsze byo oskarenie, e dwie crki Hindenburga, panie w rednim
wieku, przewodziy Socjalistycznemu Zwizkowi Studentw. Wicej czasu
powicano na zaprzeczanie plotkom ni atakowanie polityki Hitlera, a kade
arliwe dementi powodowao, e kamstwo nabierao wikszego pozoru
prawdy. Stronnicy Hindenburga zaczli si spiera, a on robi niewiele, aby

zyska gosy wyborcw. Tylko raz wystpi publicznie, trzy dni przed
wyborami, ogaszajc, e zgodzi si ponownie wystartowa, gdy wielu
Niemcw o najrniejszych pogldach politycznych zachcao go, eby
pozosta na urzdzie i nie dopuci do jego przejcia przez zwolennikw lewej
lub prawej strony.
Wczesnym wieczorem 13 maja, w dniu wyborw, wyniki wskazyway, e
Hindenburg wyprzedzi Hitlera. Partyjni bojownicy pokroju Goebbelsa byli
przekonani, i Fhrer signie po prezydentur, a gdy rnica midzy
kandydatami si powikszya, popadli w przygnbienie. Godzin po pnocy
nie byo wtpliwoci, e Hindenburg zwyciy przewag ponad siedmiu
milionw gosw i e brakuje mu jedynie trzystu pidziesiciu tysicy do
wymaganej wikszoci. Chocia dwaj kandydaci musieli stan do drugiej
tury, Goebbels by przekonany, e na jaki czas trzeba porzuci marzenia
o wadzy7.
W przeciwiestwie do niego Hitler czeka ze stoickim spokojem w Caf
Heck ze swoimi najbliszymi wsppracownikami. Pniej uda si
popiesznie do Brunatnego Domu i podyktowa owiadczenie wzywajce
parti, aby bez zwoki stana do walki o drug tur wyborw. Pierwsza tura
dobiega koca, druga zaczyna si dzisiaj. Stan osobicie na czele
kampanii!8. W cigu tygodnia wraz z Goebbelsem, ktry podnis si
z depresji, zorganizowali tak porywajce spotkania z gauleiterami, posami
Reichstagu i partyjnymi wydawcami, e ich uczestnicy byli przekonani, i
Hitler zwyciy w drugiej turze.

Sukcesowi w drugiej turze zagrozio nieoczekiwane opublikowanie na

amach
socjaldemokratycznego
Mnchener
Post
obciajcej
korespondencji Rhma z lekarzem specjalizujcym si w psychologii.
Wygldao, e czyy ich dwie rzeczy homoseksualizm i astrologia. Kiedy po
zapoznaniu si z dowodami Hans Frank odmwi zoenia pozwu przeciwko
wydawcy gazety, Rhm kluczc i mataczc z zakopotaniem wyzna
w kocu, e jest biseksualny. Prawnik Hitlera zaniemwi z osupienia, gdy
zawsze uwaa, e homoseksualici to zniewieciali poszukiwacze rozkoszy.
W przypadku Rhma mielimy do czynienia z ucielenieniem mnego,
bojowego onierza wspomina Frank ktrego poznaczona bliznami twarz
i wojskowa postawa stwarzay pozr stuprocentowej mskoci.
Hitler bardzo dugo tolerowa homoseksualizm Rhma co w tamtym
czasie byo niezwyk postaw ale gdy zapozna si z dowodami, straci nad
sob panowanie. Kiedy si w kocu uspokoi, powiedzia Frankowi: To
straszny cios! C za ohyda! Takie zachowanie nie jest godne czowieka, ba,
zwierzcia, bo nawet zwierzta nie zrobiyby czego takiego. Zapyta, czy
Rhm wykorzystywa modych mczyzn lub chopcw. Prawnik

odpowiedzia, e nie wskazuj na to adne dowody, co troch uspokoio

Hitlera. Byoby to cakowicie niedopuszczalne. Zatem Rhm robi to
z dorosymi mczyznami? Jego ofiarami nie s dzieci?. Frank zapewni go,
e nie wie o adnym takim przypadku. W takim razie moemy si
zastanowi, czy mu pomc, ale biada gdyby wykorzystywa modych
chopcw! Wwczas musiaby odej!9.

Jeli skandal z Rhmem w roli gwnej rozproszy uwag Hitlera,

z pewnoci doszed on do siebie, gdy rozpocza si druga tura wyborw.
Ponownie nabra wigoru i optymizmu. Tym razem kampania miaa trwa
jedynie siedem dni, wic Hitler postanowi podrowa samolotem, eby
wygasza od trzech do czterech przemwie dziennie.
Zaprosi Seftona Delmera, aby towarzyszy mu w podry. Brytyjski
korespondent by pod duym wraeniem rygorystycznego planu dnia,
ktrego przestrzegano mimo zej pogody. Niemal w kadym miecie Hitlera
oblegay tumy oczarowanych zwolenniczek. W Koblencji dwie dziewczyny
osaczyy go w korytarzu wagonu kolejowego. Z przedziau Fhrera Delmer
usysza szlochanie i histeryczne okrzyki dziewczt, ale z ust Hitlera nie pado
ani jedno sowo. Gdy korespondent wszed do rodka, Hitler wydawa si
znajdowa w stanie transu. Ignorujc Delmera, odsun zason w oknie
i spojrza na ludzi zgromadzonych na peronie. Zatoczy uk swoim
hipnotycznym wzrokiem niczym szperaczem przesuwanym od lewej do
prawej, okazujc wszystkim w polu widzenia uczucia, ktre wzbudziy w nim
dwie dziewczyny, i przesyajc je tumowi10.
Podczas forsownej kampanii bardzo rzadko traci ducha. wiadkiem jednej
z takich chwil by Albert Krebs, gauleiter Hamburga. Po przybyciu do
apartamentu Hitlera w hotelu Atlantic, z wydrukowan mow, ktr Fhrer
wygosi poprzedniego wieczoru, Krebs zosta powitany rytmicznym
woaniem: Mei Supp! Mei Supp! (po bawarsku Meine Suppe, moja zupa)
najpierw Hitlera, a pniej, bardziej niegrzecznym, czonkw jego otoczenia.
Kiedy Krebsa dopuszczono przed oblicze Fhrera, zupa na niadanie w kocu
przybya. Hitler pochyli si nad talerzem, zmczony i pogrony
w melancholii. Rzuci okiem na Krebsa i niespokojnym tonem zapyta, co
sdzi o wegetariaskiej diecie, a nastpnie, nie czekajc na odpowied,
rozpocz dug, arliw przemow zdradzajc hipochondryczny strach
o wasne zdrowie.
Hitler po raz pierwszy objawi si Krebsowi ktrego nazwisko po
niemiecku znaczy rak jako istota ludzka. Wstrznity gauleiter sucha,
jak wdz szczegowo wyuszcza powody zmiany stylu ycia nage
oblewanie si potem, stany skrajnego rozgorczkowania, dygotanie koczyn
i skurcze brzucha. Te ostatnie, zdaniem Hitlera, zapowiaday chorob

nowotworow, a to oznaczao, e zostao mu tylko kilka lat na dokoczenie

swojego dziea. Nie mam czasu na czekanie oznajmi, pochylajc si nad
talerzem. Nie kandydowabym, gdybym mia czas. Starszy pan [Hindenburg]
dugo nie pocignie. Nie mog jednak straci ani roku. Musz szybko sign
po wadz, eby rozwiza gigantyczne problemy w krtkim czasie, jaki mi
pozosta. Musz! Po prostu musz!. Nagle zakoczy dyskusj. Mona by
powiedzie zauway Krebs e zebra si w sobie, co stao si natychmiast
widoczne w jego postawie, wyrazie twarzy i tonie gosu. Depresja mina.
Zwyky czowiek sta si ponownie Fhrerem11.
Kiedy Hitler tryska modziecz energi podczas swoich publicznych
wystpie, kampania Hindenburga bya mao entuzjastyczna. Tym razem nie
wygosi on ani jednej mowy, co wywoao fal plotek, e jest umierajcy.
Szeptano, e jeli ponownie signie po prezydentur, emerytury i pace
zostan obnione, podobnie jak zasiki dla bezrobotnych. W przeddzie
wyborw wszystko wskazywao, e Hitler moe zwyciy. Nawet Spengler,
ktry wczeniej z niego drwi, zdecydowa si odda gos na narodowych
socjalistw, mwic, e Hitler to gupiec, ale trzeba poprze jego ruch12.
W sobot 10 kwietnia Hitler zdoby dodatkowe dwa miliony gosw, uzyskujc
cznie 13 418 051. Stary feldmarszaek zwikszy swj stan posiadania
o niecaych 700 000 gosw, co dao mu jednak solidn przewag sigajc
pidziesiciu trzech procent. Komunici wypadli fatalnie. Ponad jedna
czwarta ich elektoratu posuchaa apelw Goebbelsa lub popara Hindenburga,
aby uniemoliwi Hitlerowi signicie po prezydentur.
W Londynie Daily Telegraph wieci koniec Adolfa Hitlera, a w
Monachium obrazoburczy Spengler i jego siostra wywieszali w swoich oknach
flagi ze swastyk. Jeli czowiek ma okazj, eby wkurzy ludzi powiedzia
powinien to zrobi13.

3
Kilka dni po wyborach Brning zosta nakoniony do wydania dekretu
delegalizujcego SA i SS. To posunicie miao zaprzepaci polityczn
przyszo naiwnego kanclerza, okazao si bowiem nie tylko nieskuteczne,
ale wywoao siln burz protestw z prawej strony sceny politycznej. Na tak
okazj czeka ambitny genera Kurt von Schleicher. Marzy o stworzeniu
prawicowego rzdu z udziaem nazistw, nad ktrym ci nie mieliby jednak
kontroli. Przecie, mwic sowami Schleichera, kapral Hitler i jego ludzie byli
jak mae dzieci, ktre trzeba prowadzi za rk.
W maju spotka si potajemnie z Hitlerem, obiecujc zniesienie zakazu
dziaalnoci naoonego na SA i SS, jeli Hitler obieca, e nie bdzie atakowa
nowego prawicowego rzdu. Zawarto umow i pod koniec miesica
Schleicher wybra na marionetkowego kanclerza swojego reimu bogatego,

wymuskanego dentelmena i kawalerzyst, Franza von Papena. Papen, oficer

sztabowy emerytowanego generaa, by czonkiem pruskiego Landtagu.
Najpierw zareagowa zaskoczeniem: Mam powane wtpliwoci, czy jestem
odpowiednim czowiekiem, ale wystarczyo zaledwie kilka minut, eby go
o tym przekona14. Zanim zdy ochon, sta ju, nieco oszoomiony, przed
Hindenburgiem.
C, mj drogi Papenie zacz feldmarszaek z ojcowsk
dobrodusznoci mam nadziej, e pomoesz mi wydosta si z tarapatw.
Wiedzia jedynie, e Papen by oficerem kawalerii, czowiekiem niezalenym
finansowo, znanym z zamiowania do wycigw konnych, i mia pewnie
dowiadczenie w polityce zagranicznej. By zadowolony z jego wojskowej
postury i wygldu dentelmena. Papen ponownie zaprotestowa, mwic, e
nie jest waciw osob, ale tym razem da si jeszcze szybciej przekona
sowami Hindenburga: Bye onierzem i wypenie swj obowizek
podczas wojny. Kiedy ojczyzna wzywa, Prusy znaj tylko jedn odpowied
posuszestwo15.
Hitler spdza weekend w Meklemburgii, kiedy zadzwoni Goebbels,
oznajmiajc, e Hindenburg chce si z nim spotka po poudniu. Fhrer
popieszy do stolicy, gdzie zosta poinformowany przez prezydenta, e ma
zamiar desygnowa Papena (dziki Schleicherowi nie byo to dla Hitlera adn
niespodziank). Czy Hitler udzieli mu poparcia? Usysza twierdzc
odpowied i krtkie spotkanie dobiego koca.
Schleicher bez wtpienia sdzi, e dziaa w najlepszym interesie narodu.
Przekonany, e Brning jest zbyt saby, aby zapanowa nad Hitlerem, uwaa,
podobnie jak wielu wojskowych, e z takim radykaem poradzi sobie jedynie
armia poradzi i wykorzysta do stworzenia silnych nacjonalistycznych
Niemiec. Schleicherowi udao si w kocu zrealizowa pierwszy cel, ale jak to
czsto bywa z tymi, ktrzy staraj si przecign Machiavellego, przechytrzy
samego siebie. Wkrtce przekona si, e udzielona przez Hitlera obietnica
poparcia nowego rzdu bya jedynie tymczasowa. Hitler oznajmi, e nie
bdzie mg tego zrobi, jeli Papen nie okae dobrej woli nie rozwie
Reichstagu i nie zniesie represyjnych zakazw wymierzonych w ruch
narodowosocjalistyczny. Papen posucha, ale Hitler nadal zwleka
z udzieleniem poparcia. Zamiast tego usankcjonowa uliczne potyczki
z czerwonymi. Przez Niemcy przetoczya si nowa fala przemocy. W samym
tylko lipcu w starciach zgino osiemdziesit sze osb, w tym trzydziestu
czerwonych i trzydziestu omiu nazistw. Obie strony byy rwnie agresywne.
W skwarze lata potyczki przerodziy si w regularne bitwy. W niedziel
10 lipca zgino osiemnastu policjantw, a gdy tydzie pniej nazici
przemaszerowali pod policyjn eskort przez robotnicz Alton, z dachw
i okien posypa si grad pociskw. Maszerujcy odpowiedzieli ogniem. Zgino
dziewitnacie osb, a dwiecie osiemdziesit pi odnioso rany.

Trzy dni pniej Papen poprosi prezydenta o pozwolenie na skorzystanie

z przysugujcych mu na mocy artykuu 48 weimarskiej konstytucji
nadzwyczajnych uprawnie. Korzystano z tego prawa ju kilkakrotnie:
w 1923 roku zrobi to Ebert podczas kryzysu gospodarczego, aby znie
omiogodzinny dzie pracy, i kilkakrotnie Brning, eby wstrzyma
wydawanie gazet. Powoujc si na argument, e pruski rzd nie potrafi sobie
poradzi z czerwonymi, Papen mianowa si komisarzem Rzeszy do spraw
Prus. Oznaczao to koniec obecnych rzdw parlamentarnych i pokazywao,
co moe zrobi czowiek na tyle zdecydowany, by sign po nadzwyczajn
wadz udzielon mu przez konstytucj.

4
Wybory do Reichstagu wyznaczono na ostatni dzie lipca. Rozpocza si
kolejna przebiegajca w szalonym tempie kampania, a dla Hitlera drugi lot
nad Niemcami. Ponownie wyczarterowa samolot i zatrudni tego samego
pilota. Hans Baur okaza si tak kompetentny w kadych warunkach
pogodowych kilka razy musieli ldowa podczas burzy i we mgle e Hitler
nie chcia lata z nikim innym. Mia te drugiego prywatnego szofera,
dwudziestojednoletniego Ericha Kempk. Kempka wyjeda na spotkanie
samolotu Hitlera w zachodniej czci Niemiec, a Schreck czeka na wschodzie.
Podczas tych wyborw obaj kierowcy przejechali ponad pidziesit tysicy
kilometrw, gwnie po drogach gruntowych. Hitler traktowa Kempk jak
czonka rodziny. Rwnie zayy zwizek czy go z Baurem. Odpoczywajc
w Weimarze po tygodniu wyczerpujcej kampanii, Hitler oprowadzi go po
parku w pobliu hotelu Belvedere. Przez godzin wypytywa Baura o jego
przeycia z okresu wojny wiatowej, na ktrej walczy jako pilot myliwski,
podczas gdy reszta wity wleka si z tyu. Pniej Hitler odwrci si do
gauleitera Sauckela, proszc, eby pojecha do miasta i przywiz pitnacie
modych pa, by towarzyszyy im podczas popoudniowej kawy. Do tego
czasu rozesza si wie, e Hitler bawi w sali jadalnej Belvedere, wic kobiety
zaczy napywa samotnie lub parami, aby mu si przyjrze. Fhrer
szturchn z podnieceniem Baura, ktry siedzia po jego prawej stronie:
Spjrz, Baur! C za urocza maa dama! Pikno!. Baur wyrazi
wspczucie, e Fhrer moe podziwia kobiety jedynie z odlegoci, zamiast
czyni to z bliska. Masz racj, Baur odpar rozbawiony Hitler. Jeli zrobisz
may skok w bok, aden kogut o tym nie zapieje. Damy afiszuj si
kontaktami ze mn, wic nie mog sobie na to pozwoli. Kobiety nie potrafi
utrzyma jzyka za zbami, dlatego lubi je wszystkie16.
W kocu przybyo pitnacie dziewczt z miasta. Byy tak oczarowane
Hitlerem, e zaczy ignorowa swoich partnerw, wpatrujc si w niego
z uwielbieniem. Zakopotany, podsun pomys, eby wszyscy przenieli si do

kawiarni artystw. Caa grupa wsiada do samochodw. Kady z wyjtkiem

Hitlera mia dziewczyn na kolanach. W cigu kilku chwil niemal wszystkie
kobiety w restauracji skupiy si wok Hitlera. Udrczony, poprosi
Hanfstaengla, eby zagra co na fortepianie, ale po wysuchaniu dwch
utworw opuci towarzystwo, tumaczc, e musi si przygotowa do
jutrzejszych wystpie.
W cigu dwch ostatnich tygodni kampanii Hitler odwiedzi okoo
pidziesiciu miast, wzbudzajc niezwyky entuzjazm wszdzie, gdzie si
pojawi. Podczas wiecu pod goym niebem w Stralsundzie dziesi tysicy
ludzi czekao na niego sze godzin w deszczu, gdy Baur szuka w ciemnoci
miejsca nadajcego si na przymusowe ldowanie. Parali gospodarczy, ktry
ogarn cay kraj, by jednym z powodw, dla ktrych ludzie suchali jak
urzeczeni dugich wystpie Hitlera. Jedenastoletni Egon Hanfstaengl
przysuchiwa si jego przemwieniu do duego tumu zebranego w wielkim
namiocie rozstawionym na przedmieciach Monachium. Wzbudzi ca gam
emocji, powodujc, e przez tum przetoczya si fala oszalaego entuzjazmu.
W namiocie byli biedni i bogaci, robotnicy i profesorowie. Pocztkowo czuli
si nieswojo w tym towarzystwie, ale wkrtce krzyczeli i gorczkowo bili mu
brawo, jak jeden m. Egon zwrci uwag na pewn dziwn par profesora
i sprztaczk ktra opuszczaa namiot wrd burzliwych owacji,
rozmawiajc z oywieniem, waciwie bratajc si ze sob. Tak wielk wadz
posiada Adolf Hitler. Pniej ojciec zabra Egona do Brunatnego Domu.
Posuchaj, chopcze powiedzia Hanfstaengl usid gdzie, bd cicho
i sprbuj si czego nauczy. Posaniec odda Goebbelsowi plik kartek
z maszynopisem. By to tekst przemwienia Hitlera, ktry wanie
przepisano. Fhrer zostawi wszystkich i usiad za biurkiem, a Goebbels stan
za nim, zagldajc mu przez rami. Przegldali tekst, szlifujc go do publikacji.
Hitler mwi do siebie, zapisujc uwagi owkiem. To dobre to podziaao
ten fragment trzeba bdzie usun. W nieca godzin zakoczy jedno
z najbardziej emocjonalnych wystpie w swojej karierze. Prawi kazania
i zabawia, grzmia i krzycza, a teraz zachowywa si w chodny i racjonalny
sposb, jak inni ludzie17.
Podczas kampanii nie porusza kwestii antysemityzmu. Wszyscy wiedzieli,
e Hitler gardzi ydami, ale wielu wyborcw nie zwracao na to uwagi, dopki
zachowywa granice rozsdku. Wikszo Niemcw zgadzaa si, e w kraju
byo zbyt wielu ydowskich emigrantw, sprzeciwiaa si te ich monopolowi
w handlu i przemyle rozrywkowym. Take wielu ydw ubolewao
z powodu powojennego napywu swoich wspwyznawcw ze wschodu, ich
sposobu ubierania i zwyczajw typowych dla getta. Dwaj znani ydowscy
bankierzy zwrcili si ju do nowego ministra pracy Friedricha Syrupa
z prob, eby powstrzyma fal emigracji ydw ze wschodu, poniewa ich
obecno budzia upiony antysemityzm. Niemieccy ydzi uwaali si za
Niemcw, a dopiero pniej za ydw. Zwizali si tak mocno z niemieck

gospodark, e byli gotowi ignorowa uporczywe przesdy spoeczne.

W kocu nawet w owieconej Wielkiej Brytanii i Ameryce ydw nie
przyjmowano do najlepszych klubw i hoteli. Narodowych socjalistw
tolerowali nie tylko niemieccy ydzi. Grupa palestyskich ekstremistw
niedawno ogosia, e mimo antysemityzmu Hitlera NSDAP jest do przyjcia
i moe ocali Niemcy.
31 lipca (mimo specjalnego wydania wiedeskiej gazety demaskujcego
pochodzenie Hitlera w artykule opatrzonym duym nagwkiem HEIL
SCHICKLGRUBER)36* nazici zdobyli 13 732 779 gosw, 500 000 wicej ni ich
gwni rywale socjaldemokraci i komunici cznie. Zachcony
zwycistwem, ktre dawao mu 37,3 procenta wszystkich gosw, Hitler
ogosi czonkom wasnej partii, e bdzie si ubiega o urzd kanclerza.
Gring zaprotestowa. Zaprotestowa take Strasser, gdy niweczyo to jego
plan przejcia wadzy poprzez koalicj z innymi partiami prawicowymi. Hitler
by jednak zbyt spragniony wadzy, eby da si przekona. Do Berlina
niezwocznie pchnito posaca z listem do Schleichera zawierajcym dania
Hitlera. Genera nie potraktowa ich powanie, przekonany, e Hindenburg
nie obdarzy takim zaszczytem byego kaprala. Zaprosi jednak Hitlera do
Meklemburgii, pewny, e zdoa go przekona do porzucenia tych planw.
Spotkali si 5 sierpnia w koszarach Frstenberg niedaleko stolicy. Hitler
zada nie tylko urzdu kanclerza, ale wydania ustawy, ktra pozwoli mu
rzdzi krajem przy pomocy dekretw, czyli, koniec kocw, ustanowienia
dyktatury. Spotkanie okazao si tak udane, e Hitler, pewien poparcia
Hindenburga, w stanie uniesienia zaproponowa, eby na cianie budynku
umieci tablic upamitniajc to wane historyczne wydarzenie.
Chocia wrci do Obersalzbergu w stanie euforii, uczucia tego nie
podziela Goebbels, ktry wtpi, eby tak atwo zdoali przej wadz.
Opowiada si za dziaaniem zamiast za wtpliwym kompromisem, a jego
zapa udzieli si szeregowym nazistom. Caa partia jest gotowa do objcia
wadzy napisa w swoim dzienniku pod dat 8 sierpnia. Czonkowie SA
odchodz z pracy, eby by gotowi na ten dzie. 10 sierpnia, kiedy
Hindenburg opuci swj letni dom i wrci do Berlina, stolica znajdowaa si
w stanie przypominajcym oblenie. eby zakoczy kryzys, Papen zgosi
gotowo podania si do dymisji, ale Hindenburg wciek si na sam myl, e
Hitler mgby zosta kanclerzem. Ten austriacki karierowicz ju zama
obietnice dane Schleicherowi. Oprcz tego Hitler nie mia dowiadczenia
w rzdzeniu, nie potrafi nawet zapanowa nad gorcymi gowami we wasnej
partii. Prezydent nie chcia go zaprosi na spotkanie.
Nastpnego ranka, 13 sierpnia, Hitler zameldowa si w hotelu Kaiserhof,
ktry sta si jego berlisk kwater. Pokj Fhrera przypomina wojskowe
stanowisko dowodzenia, a telefon nieustannie dzwoni w przedpokoju.
Obrotowe drzwi hotelu nie przestaway si obraca, w holu wrzao. Na
parterze, w pokoju penicym funkcj sekretariatu dla asystentw i oficerw

sztabowych Fhrera bez przerwy stukay maszyny do pisania,

a przedstawiciele krajowych i zagranicznych gazet oblegali Ottona Dietricha,
szefa prasowego NSDAP, oraz Hanfstaengla, proszc o najwiesze
owiadczenia bohatera dnia.
W poudnie Hitler spotka si ze Schleicherem, ktry oznajmi, e
Hindenburg moe mu zaproponowa jedynie urzd wicekanclerza. Susznie
poirytowany Hitler zaatakowa generaa za zamanie obietnicy i wypad
z pokoju. Chwil pniej znalaz si w gabinecie kanclerza Papena, ciskajc
gromy na administracj za pobaliwy stosunek do starego systemu. Papen by
cakowicie zaskoczony agresywn postaw swojego gocia. Prezydent nie jest
gotw powierzy panu urzdu kanclerza powiedzia gdy uwaa, e nie zna
pana wystarczajco dobrze18. Hitler nie mia zamiaru zadowala si byle
czym. Powici cae ycie zniszczeniu partii marksistowskich, powiedzia,
a nie zdoa tego ukoczy, jeli nie obejmie rzdu i nie bdzie mg dziaa po
swojemu. Nie mona si cofa przed rozlewem krwi, doda zowieszczo. Takiej
lekcji udziela historia. Czy po marszu na Rzym krl Woch zaproponowa
Mussoliniemu urzd wicekanclerza?
Opuci Kancelari Rzeszy w ponurym nastroju i uda si wprost do
mieszkania Goebbelsa, eby oczekiwa, poirytowany i sfrustrowany, na
wezwanie Hindenburga. W kocu, o trzeciej po poudniu, zadzwoni sekretarz
stanu Papena. Hitlera interesowao tylko jedno: czy Hindenburg mianuje go
kanclerzem? Urzdnik mg jedynie odpowiedzie, e prezydent chciaby
mwi z Fhrerem. Spotkanie w gabinecie paacu prezydenckiego byo
krtkie i oficjalne. Hindenburg zdecydowa, e nie wyznaczy na tak
odpowiedzialne stanowisko czowieka pokroju Hitlera, ale jeszcze raz
odwouje si do jego patriotyzmu i prosi o wspprac z Papenem. Zacz
ostronie, stwierdzajc, e chtnie widziaby w rzdzie przedstawicieli
narodowych socjalistw. Hitler rwnie uprzejmie odpowiedzia, e to nie
wchodzi w gr. Jako przywdca najwikszej partii w kraju uwaa, e powinien
stan na czele nowego gabinetu jako kanclerz.
Nein! wykrzykn Hindenburg. Nigdy przed Bogiem, wasnym
sumieniem i ojczyzn nie wemie na siebie odpowiedzialnoci za powierzenie
caej wadzy jednej partii. Hitler wyrazi ubolewanie i stwierdzi, e nie moe
przyj innego rozwizania. Przechodzi pan zatem do opozycji?. Nie mam
innego wyjcia, odrzek Fhrer.
Podenerwowany Hindenburg zacz narzeka na ostatnie potyczki
nazistw z policj. Takie incydenty, powiedzia, umacniaj go w przekonaniu,
e w NSDAP s dzikie, nieujarzmione elementy. By jednak gotw zaprosi
Hitlera do udziau w koalicyjnym rzdzie. Zaproszeniu towarzyszya wyniosa
nagana udzielona kapralowi przez feldmarszaka. Ostrzegam, eby po
przejciu do opozycji dziaa pan po rycersku, wiadomy swoich obowizkw
i odpowiedzialnoci wobec ojczyzny. Nie wtpi w pana mio do kraju, ale

w surowy sposb wystpi przeciw wszelkim aktom terroru i przemocy,

takim, jakich dopuszczali si niestety czonkowie SA.
Szorstko tej przemowy zagodziy kocowe sowa Hindenburga: Obaj
jestemy starymi onierzami. Chc, aby tak pozostao. Nasze drogi mog si
przeci ponownie, dlatego wycigam do pana rk, jak towarzysz broni.
Hitler wyszed z gabinetu przytoczony osobowoci marszaka, ale gdy tylko
drzwi si zamkny, zaatakowa Papena za wpakowanie go w tak upokarzajc
sytuacj. Jeli takie postpowanie doprowadzi do upadku prezydenta, on nie
bdzie za to odpowiedzialny 19.
Kiedy Hitler wszed do mieszkania Goebbelsa, Hanfstaengl zauway, e
jest blady jak przecierado. Waciwie nie powiedzia ani sowa i przez jaki
czas znajdowa si w ponurym nastroju. Pniej osobliwie powesela i zacz
snu spekulacje na temat przyjcia urzdu wicekanclerza. Mam wraenie, e
wsppraca z Papenem mogaby by cakiem zabawna. Wyczuwam, e
podczas wojny by dzielnym onierzem, czowiekiem penym brawury20.
Kanclerz, cign w zadumie, wyglda na prawdziwego towarzysza broni.
Jeli bawi go mieszkanie z on w Paacu Kanclerskim i odda mi realn
wadz, nie bd mia nic przeciwko temu21.
Tymczasem gazeciarze wykrzykiwali na ulicach nagwki wyda
specjalnych: SZOKUJCE DANIA HITLER NADUY ZAUFANIA
PREZYDENT RZESZY UDZIELI REPRYMENDY HITLEROWI! Doniesienia o tym,
e Hitler zada penej wadzy, zostay oparte na komunikacie rzdu
ogoszonym zaraz po spotkaniu, wic ten musia zosta uprzednio
przygotowany. Doprowadzio to Hitlera do furii i rozproszyo czar, jaki
wywiera na niego Hindenburg. Czu, e zosta oszukany przez wojskowych
i politykw. Przyzna to autor jego biografii nieprzychylnie nastawiony do
Hitlera. Teraz, gdy narodowi socjalici dotarli do przedsionkw wadzy
napisa Rudolf Olden i zaczli uczestniczy w politycznych rokowaniach,
spotkali si z wyniosoci, pogard i podstpem, ktre gdyby nie wyszli z tego
starcia zwycisko, usprawiedliwiyby ich oburzenie. Mimo e otwieray si
przed nimi wszystkie drzwi i wszystkie donie ciskay ich prawic, nie zostali
przyjci przez adn z szanowanych postaci, jeli nie chciaa ich
wykorzysta i oszuka22.
Schleicher by rwnie skonsternowany komunikatem Papena jak Hitler,
poniewa nadal uwaa, e najlepszym rozwizaniem byoby zaproszenie
nazistw do rzdu. Popiesznie przesa Fhrerowi wiadomo, e nadal
istnieje szansa na wypracowanie porozumienia i prosi o spotkanie. Szorstka
odmowa musiaa wprawi zwykle opanowanego generaa w stan szoku.
Wieczorem przyjaciel Schleichera znalaz go bladego i przeraonego,
mruczcego co nieskadnie pod nosem. W kocu zrozumia, co mwi: To
suszna decyzja. Nie mona odda wadzy Adolfowi Hitlerowi23.

W miecie rozgoryczeni czonkowie brunatnych koszul, trzymani na

postronku przez partyjnych przywdcw, rwali si do dziaania. Na szczcie
Hitler zdy odzyska spokj. Wezwa dowdcw SA do mieszkania
Goebbelsa i przekona ich, e nie nadesza jeszcze pora na przejcie wadzy.
W obecnej chwili pucz miaby katastrofalne skutki. Wszystkie oddziay zostay
odesane na dwutygodniowy urlop.
Tej samej nocy Hitler wyruszy na poudnie, do swojego domu na
Obersalzbergu. Kiedy Schreck jecha pogron w ciemnoci drog,
w samochodzie panowaa cisza. W kocu Hanfstaengl usysza, jak Hitler
mruczy do siebie zaspanym, fatalistycznie brzmicym barytonem, ktry
utraci stalow barw: Wir werden ja sehen. Es ist vielleicht besser so
[Zobaczymy. Moe tak bdzie lepiej]. Fhrer przyj bardziej filozoficzn
postaw ni jego zwolennicy, zachcajc ich sowami w rodzaju: Jedynie
sami moemy dokoczy to, co zaczlimy, Wol oblega twierdz, ni
znajdowa si w rodku i Pniej powiemy, e musiao tak si sta. Moe
byo to spowodowane tym, e inni dostrzegali jedynie obecn chwil, a on
widzia tylko przyszo? Chocia prba przechytrzenia Hindenburga si nie
powioda, Hitler by przekonany, e los go przez to przeprowadzi24.

5
W cigu nastpnych dni Hitler ponownie w niezwyky sposb dwign si
z nieszczcia, cho wszyscy, ktrzy widzieli go w tych krytycznych godzinach
w Berchtesgaden, mieli inne wraenie. Joachim von Ribbentrop, przyjaciel
Papena, przyjecha, eby wyjani rnic zda midzy kanclerzem
i Fhrerem, ale w cigu godziny zosta gorliwym wyznawc tego drugiego.
Nie byo miejsca na dyskusj lub zaprzeczanie wspomina. Zwyczajnie
stwierdza fakty, oczekujc, e suchacze je zaakceptuj. By oczywistym
monomanem trudno byo wywrze na niego wpyw i skoni do
kompromisu25. Ribbentrop przyby z misj przekonania Hitlera, ale wyjecha
tak pewny tego, i jedynie Hitler zdoa ocali Niemcy przed komunizmem, e
wstpi do NSDAP.
Trzej amerykascy korespondenci spotkali si z Fhrerem kilka dni
pniej, 17 sierpnia. Louis Lochner, H.V. Kaltenborn i Karl von Wiegand byli
umwieni na wsplny wywiad, ale ostatni z nich, reprezentujcy koncern
prasowy Hearsta, nalega na spotkanie w cztery oczy. Pitnacie minut pniej
Wiegand wrci w gniewnym nastroju do maego hoteliku stojcego powyej
Haus Wachenfeld. Ten go to beznadziejny przypadek oznajmi kolegom.
Jest coraz gorszy za kadym razem, gdy si z nim spotykam. Niczego nie udao
mi si wycign. Zadajesz pytanie, a on wygasza przemwienie. Caa ta
podr to strata czasu26.

Hitler wyszed ze swojej willi, gdy Kaltenborn i Lochner wspinali si na

taras. Kaltenborn zacz od kopotliwego pytania: Czy w pana wrogim
stosunku do ydw istnieje rnica midzy niemieckimi ydami i tymi,
ktrzy przyjechali z innych krajw?.
Bkitne oczy Hitlera zdaway si przewierca Kaltenborna na wylot.
Wyznajemy doktryn Monroego dla Niemiec! wykrzykn. Sami odsyacie
imigrantw, ktrych nie chcecie przyj. Regulujecie ich liczb. dacie, aby
spenili pewne standardy fizyczne. Nie obchodzili go ydzi mieszkajcy
w innych krajach, a jedynie antyniemieckie elementy we wasnym. Chcemy
mie prawo zaj si nimi w sposb, ktry sami uznamy za waciwy.
Lochner nawiza do obecnej sytuacji politycznej. Czy to prawda, e Herr
Hitler poprosi Hindenburga o zgod na utworzenie narodowosocjalistycznego
rzdu wyposaonego we wadz odpowiadajc wadzy Mussoliniego? Hitler
gorco zaprzeczy, e co takiego miao miejsce, a nastpnie stwierdzi, i maj
prawo do penej wadzy. Zacz przemawia, jakby ju sta na czele rzdu,
i zapowiedzia, jak wadz zamierza sprawowa w Niemczech. Bdzie to jaka
autorytarna forma rzdw. Porzdek parlamentarny nie jest naturalny dla
mieszkacw kontynentalnej Europy, nie naley te do ich tradycji. Mimo to
nie moemy go zastpi brutaln si. Rzd musi si cieszy poparciem mas.
Nie mona wprowadzi dyktatury zawieszonej w prni. Rzd, ktry nie
czerpie siy z narodu, upadnie w chwili kryzysu zagranicznego27.

Podczas pierwszej sesji nowego Reichstagu przedstawiciele narodowych

socjalistw zachowywali si poprawnie, suchajc w milczeniu mw
wygaszanych przez oponentw i wspdziaajc w wyborze wadz
parlamentu. Wzorowe zachowanie zostao nagrodzone i partia centrowa
zagosowaa za wyborem Gringa na przewodniczcego Reichstagu. Kilka dni
upyno na spokojnych, konstruktywnych dziaaniach. W kocu, dziki
Adolfowi Hitlerowi, do Niemiec wrcia polityczna stabilno. Jednak Fhrer
po tygodniu nagle zmieni kurs, przypuszczalnie pod wpywem chwilowego
impulsu. Nakaza swoim posom, eby nie sprzeciwiali si komunistom,
ktrzy zgosili wniosek o wotum nieufnoci dla rzdu Papena.
Sesja przerodzia si w dzik wrzaw, a gdy Papen ruszy do mwnicy
z dokumentem od Hindenburga rozwizujcym parlament, Gring uda, e go
nie widzi. Ignorujc papier, ktry rozwcieczony Papen cisn na jego st,
Gring wezwa do gosowania. Papen ponis sromotn porak
czterdziestoma dwoma do piciuset dwunastu gosw.
Hitler by uszczliwiony powodzeniem swojego nieoczekiwanego
zamachu stanu i pewny siebie zacz si szykowa do oglnonarodowych
wyborw. Z mwnicy roztacza swoj typow magi. Jednym z jej wiadkw
by wrg Hitlera syn ostatniego cesarza Austro-Wgier. Podczas wielkiego

wiecu zorganizowanego pod goym niebem w Berlinie Otto von Habsburg sta
na obrzeach tumu, wrd komunistw lcych Hitlera. Gdy Fhrer wszed
na podium, ci, ktrzy przed chwil z niego drwili, zamarli oczarowani. Zdoby
ich, zanim otworzy usta. Mia jaki magnetyczny dar. Pod koniec
przemwienia, ku zaskoczeniu modego Habsburga, stojcy obok niego
czerwoni zaczli bi brawo z ca reszt zachwyconego tumu28.
Mimo wpywu, jaki Hitler wywiera na masy, jego kampania wloka si
niemrawo, poniewa finansowe i materialne zasoby partii byy bliskie
wyczerpania. Niemcy czuy si emocjonalnie zmczone nieprzerwanymi
wyborami. Goebbels nie umia wzbudzi takiego entuzjazmu jak podczas
poprzedniej kampanii, a na wiece przychodzio coraz mniej ludzi. Spengler by
tak udrczony trwajc bez przerwy kampani, e jego poowiczne poparcie
dla Hitlera przerodzio si w sarkazm. Na jesieni napisa, e Niemcy nie maj
swojego Cezara, a prawdziwy Fhrer musi by bohaterem, a nie bohaterskim
tenorem.
Kiedy Hitler stara si tchn ycie w nijak kampani, dotkn go kolejny
osobisty cios. 1 listopada Ewa Braun, ktra od kilku miesicy bya jego
kochank, postrzelia si z pistoletu, jak Geli Raubal29. Zakochaa si w nim bez
pamici, ale Fhrera tak pochaniaa kampania, e mg powici Ewie
niewiele czasu. Przesya jej krtkie liciki, a gdy sytuacja polityczna staa si
napita, nawet to niemal ustao. Na domiar zego jedna z podych rywalek
zabiegajcych o wzgldy Fhrera pokazaa jej zdjcia prowadzcego agitacj
wyborcz Hitlera w towarzystwie piknej kobiety.
Po pnocy, w dzie Wszystkich witych, Ewa Braun napisaa poegnalny
list do Hitlera i postrzelia si w szyj, uszkadzajc ttnic. Dowleka si do
telefonu i wyszeptaa do chirurga, doktora Platego, e strzelia sobie w serce.
Hitler przerwa kampani i z bukietem kwiatw popieszy do prywatnej
kliniki, w ktrej Ewa Braun wracaa do zdrowia. Czy sdzi pan zapyta
doktora Platego e Frulein Braun postrzelia si, aby zosta interesujcym
przypadkiem czy zwrci na siebie moj uwag?. Chirurg zapewni, e
wygldao to na prawdziw prb samobjcz. Ewa czua si opuszczona
i chciaa ze sob skoczy. Kiedy lekarz wyszed, Hitler zwrci si do swojego
towarzysza, Hoffmanna. Sam syszae powiedzia dziewczyna zrobia to
z mioci do mnie. Przecie nie daem jej do tego adnego powodu. Zacz
niespokojnie kry po pokoju, mruczc pod nosem: Musz si ni zaj.
Hoffmann zwrci uwag, e nie mona go wini o to, co si stao. Kto wedug
ciebie w to uwierzy?, spyta Hitler, ktry zna si lepiej na ludzkiej naturze.
W dodatku nie byo gwarancji, e dziewczyna nie targnie si ponownie na
swoje ycie.
Wypadek odwrci uwag Hitlera od kampanii, ktra sza coraz gorzej.
Dwa dni pniej stan przed kolejnym kopotliwym problemem. Jego
czowiek, Goebbels, popar czerwonych, kiedy robotnicy transportowi
w Berlinie ogosili dziki strajk, domagajc si zwikszenia stawki godzinowej

o jednego feniga. Nie pierwszy raz obie partie, majce liczne wsplne cele,
walczyy rami w rami. Przez kilka nastpnych deszczowych dni komunici
i narodowi socjalici posilali si razem przy linii pikiet. Razem rzucali
kamieniami w amistrajkw, zrywali tory tramwajowe i wznosili barykady.
Hitler nie mg publicznie zdezawuowa dziaa swojego porywczego
ucznia, ale prywatnie by wcieky, poniewa takie postpowanie mogo go
pozbawi gosw wielu czonkw klasy redniej. Nakaza wic zakoczy
strajk. Wszystkie gazety zaatakoway nas z furi, nazywajc takie dziaania
bolszewizmem, ale prawd mwic, nie mielimy wyboru tumaczy
w swoim dzienniku Goebbels. Gdybymy nie przystpili do strajku,
utracilibymy poparcie robotnikw30.
Pochopne posunicie Goebbelsa zmniejszyo dopyw pienidzy buruazji
na kampani i w niedziel, 6 listopada, Hitler straci ponad dwa miliony
gosw oraz trzydzieci cztery miejsca w Reichstagu. Do uzyskania wikszoci
nie wystarczy ju prosty sojusz z parti centrum. Co waniejsze, rezultaty
gosowania dowiody, e fala poparcia dla Hitlera opada, a jego strategia
osignicia wadzy przez urny wyborcze zabrna w lep uliczk.
Kryy plotki, e grozi popenieniem samobjstwa, przypuszczalnie
w stanie desperacji. Po okresie przygnbienia odzyska energi i w cigu kilku
dni zacz si podnosi z depresji. Kiedy udzieli kolejnego wywiadu Seftonowi
Delmerowi, odzyska ju dawn pewno siebie. Podczas spotkania w hotelu
Zum Elefanten w Weimarze zaskoczy Brytyjczyka przejciem w rozmowie od
biecej polityki do pogosek, e rzd brytyjski chciaby przywrci
w Niemczech monarchi. Delmer odpar, e pierwszy raz o tym syszy. Rzd
brytyjski jest zainteresowany jedynie takimi dziaaniami, ktre umocni
porzdek i rwnowag Niemiec.
Cakiem susznie! Cakiem susznie! wykrzykn Hitler. Niemcy
stanyby w pomieniach, gdyby kto prbowa przywrci rzdy
Hohenzollernw. Nie mam najmniejszego zamiaru sta si koniem
wycigowym krlewskiego jedca, ktry wskoczy mi na grzbiet tu przed
dotarciem do linii mety31. Ta gorzka uwaga moga stanowi aluzj do
ostatniej zniewagi, ktrej dowiadczy ze strony nastpczyni tronu, ksiniczki
Cecylii, podczas ich spotkania w Poczdamie. Kiedy wychodzi, czonek jego
wity usysza, jak ksiniczka wykrzykna: Szybko otwrzcie okna! Ale tu
cuchnie!. Cige wzdcia, nad ktrymi Fhrer nie potrafi zapanowa, miay
go wprawia w zakopotanie do koca ycia32.

6
Poraka Hitlera bya niewielk pociech dla Papena, ktry nadal
dysponowa bardzo maym poparciem w Reichstagu. Odkadajc na bok
osobiste animozje, napisa do Hitlera, i ostatnie wybory dowiody, e pojawia

si nowa okazja zjednoczenia kraju. Musimy zapomnie urazy wywoane

kampani wyborcz i ponad wszystko przedoy dobro kraju, ktremu obaj
staramy si suy33. Wspomnienie sierpniowych spotka byo jednak dla
Hitlera zbyt bolesne, wic w odpowiedzi Papen otrzyma list peen oskare.
Fhrer odmwi udziau w rozmowach, twierdzc, e te prowadz jedynie do
nieporozumie. Czy po ich ostatnim spotkaniu Papen nie ogosi publicznie, e
Hitler domaga si cakowitej wadzy, podczas gdy on prosi jedynie
o przywdztwo? Co wicej, nie mia najmniejszej ochoty na powtrk
wydarze z 13 sierpnia, kiedy to Papen nalega na podzielenie si
odpowiedzialnoci z Hindenburgiem. Niestety, nie da si pan przekona, by
wzi na siebie cz odpowiedzialnoci. Ja przyjem swoj, a paski urzd za
pomoc podstpu wbrew moim pragnieniom i intencjom skoni mnie do
spotkania z prezydentem Rzeszy (). Nie mam zamiaru powtarza tej gry.
17 listopada Papen, ktremu ponownie pokrzyowano szyki, donis
Hindenburgowi, e nie jest w stanie negocjowa z innymi partiami i e pod
jego kierunkiem nie uda si stworzy adnej rozsdnej koalicji. Prezydent
przyj rezygnacj i nastpnego dnia zapyta przywdc partii
nacjonalistycznej, Hugenberga, co sdzi o przekazaniu Hitlerowi urzdu
kanclerskiego. Hugenberg przesta ufa Fhrerowi. Sposb, w jaki Hitler
uprawia polityk, powoduje, e wedug mnie trudno przekaza mu ster
rzdw. W kadym razie mam powane wtpliwoci. Marszaek zwrci si
wwczas do swojego doradcy, Meissnera, z pytaniem, czy to prawda, e Hitler
pracowa w Monachium jako malarz pokojowy. Nie czekajc na odpowied,
odwrci si do siwowosego Hugenberga. Mj drogi mody przyjacielu,
wyrazie to, co ley mi na sercu! powiedzia, przyczyniajc si w ten sposb
do utrwalenia mitu, ktry funkcjonuje do dzi. Nie mona umieci malarza
pokojowego na fotelu Bismarcka34.
Nastpnego ranka, na prob Hitlera, dwaj panowie odbyli prywatn
rozmow. Spotkanie rozpoczo si nieszczliwie, Hindenburg zgani bowiem
swojego gocia za niegrzeczne zachowanie nazistowskiej modziey w Prusach
Wschodnich. Nie tak dawno krzyczeli w Tannenbergu tak gono, e nawet ja
usyszaem: Obud si! Obud si!, cho ja nie pi. Hitler wyjani, e jego
zwolennicy nie chcieli obrazi Hindenburga, ale skandowali jedynie
narodowosocjalistyczne haso: Zbudcie si, Niemcy!35.
Po godzinie zjawi si Meissner i rozmowa staa si bardziej konkretna.
Hitler odmwi przystpienia do rzdu koalicyjnego, jeli nie zostanie
mianowany kanclerzem. W interesie ojczyzny powiedzia trzeba ocali
mj ruch, a to oznacza, e musz obj przywdztwo. Czemu w takim razie
nazici poparli czerwonych podczas ostatniego strajku robotnikw
transportowych? Gdybym prbowa powstrzyma moich ludzi odrzek
szczerze Hitler i tak doszoby do strajku, a ja utracibym poparcie
robotnikw. Taki obrt sprawy nie leaby w interesie Niemiec.

Chocia nie ufa malarzowi pokojowemu, Hindenburg podejmowa

wszelkie starania, eby uzyska jego poparcie. Mog jedynie powtrzy swoj
prob: prosz o pomoc. Byo to otwarte wezwanie do posuszestwa.
Szanuj wielk ide, ktra stanowi natchnienie pana i paskiego ruchu,
chciabym widzie pana i pask parti w rzdzie. Z drugiej strony nie mg
przekaza Hitlerowi urzdu kanclerskiego. Oczywicie Hitler moe utworzy
rzd narodowosocjalistyczny, jeli uzyska wikszo.
Hitler zacisn donie na kolanach i wykrzykn: Herr Feldmarschall! Aby
negocjowa z innymi partiami, musz najpierw otrzyma mandat od pana!.
Nie potrafi ukry swojej gbokiej irytacji.
Hindenburg umiechn si ironicznie.
Nastpia niezrczna pauza. Herr Feldmarschall! rzek w kocu Hitler
nie mam zamiaru sprawowa dyktatorskich rzdw, jak pan feldmarszaek
wydaje si sdzi. Jeli nalega pan, ebym uzyska wikszo w Reichstagu,
bd musia zoy projekt ustawy dotyczcej pilnych sytuacji wyjtkowych.
Sam mgby doprowadzi do uchway takiego dekretu, co usunoby problem.
Dla Hindenburga byo to rozwizanie nie do przyjcia, wic ponownie
sprbowa osobistego podejcia, apelujc do poczucia onierskiego
obowizku Hitlera. Nawiza do dawnego braterstwa broni, ktre czyo ich
podczas wojny. Prosz wyj do mnie w p drogi, abymy mogli
wspdziaa. Hitler odszed nieprzejednany, cho Hindenburg uzna, e
zrobi wraenie na byym kapralu, powiedzia bowiem Meissnerowi: No c,
wydaje si, e Hitler stopniowo odzyskuje rozum36.
Hindenburga zasypay petycje wzywajce do mianowania Hitlera
kanclerzem, wic dwa dni pniej musia si z nim ponownie spotka. Tym
razem Hitler przynis starannie przygotowane owiadczenie. Napisa w nim,
e rzdy parlamentarne zawiody i nie s ju wyrazem woli narodu. Tylko
narodowi socjalici mog przeciwstawi si komunistom, dlatego prosi
Hindenburga, eby wyznaczy go na szefa gabinetu prezydenckiego.
Hindenburg powtrzy sugesti, eby Hitler zdoby w Reichstagu wikszo
dla pomysu objcia przez siebie urzdu kanclerskiego. Cho odpowied
Fhrera bya chodna, prezydent zakoczy spotkanie dziesiciominutow
mow zawierajc kolejn propozycj przyjani.
W nastpnych dniach Hitler i Meissner wymieniali dugie listy, ale nie
udao si doprowadzi do porozumienia, pierwszy nalega bowiem na objcie
urzdu kanclerza z takimi samymi szerokimi uprawnieniami, jakich
udzielono Papenowi. Impas tak bardzo zaniepokoi wpywow grup
przemysowcw, e zdecydowali si wywrze bezporedni nacisk na
feldmarszaka. Wspierali NSDAP, sdzc, e gdy partia dojdzie do wadzy, bd
mogli wpywa na polityk gospodarcz kraju. Hitler zapewni I.G. Farben, e
jego rzd bdzie popiera produkcj benzyny syntetycznej. Na pocztku roku,
w prywatnej rozmowie z grup o nazwie Krg Przyjaci w Kaiserhofie,
obieca rozwiza wszystkie zwizki zawodowe oraz inne partie polityczne.

Pod koniec listopada trzydziestu dziewiciu wpywowych przemysowcw

(m.in. Hjalmar Schacht, byy kanclerz Cuno i tacy magnaci przemysowi, jak
Krupp, Siemens, Thyssen, Bosch, Wrmann i Vgler) podpisao petycj do
Hindenburga, eby wyznaczy Hitlera na kanclerza Niemiec. Ci pragmatycznie
mylcy ludzie postawili na NSDAP. Byli przekonani, e socjalistyczne pogldy
Hitlera to oszustwo, a gdy dojdzie do wadzy, stanie si narzdziem
kapitalizmu37*.

Rzdy parlamentarne doprowadziy Niemcy do politycznego zastoju.

Hindenburg nie potrafi sformowa nowego gabinetu, ktry mgby
wspdziaa ze znajdujcym si w impasie Reichstagiem. Jestem gotw
w kadej chwili poda si do dymisji poskary si przewodniczcemu partii
centrowej, wzywajcemu go do zrezygnowania z Papena, ktrego styl
rzdzenia prezydent tak ceni. Jeli nie ciesz si koniecznym zaufaniem
w kraju i za granic, nie chc narzuca si Niemcom. Jestem na to zbyt
dumny37. 1 grudnia osaczony ze wszystkich stron Hindenburg wezwa do
swojego gabinetu Papena i nowego ministra obrony, Schleichera. Zjawili si
okoo osiemnastej razem z Meissnerem i Oskarem von Hindenburgiem
i zasiedli w pkolu wok biurka prezydenta. Papen stwierdzi, e Hitler
przejmie odpowiedzialno jedynie jako szef gabinetu prezydenckiego,
i zasugerowa, aby jego rzd dziaa jeszcze jaki czas. Zdawa sobie spraw, e
nie uzyska poparcia Reichstagu i e trzeba bdzie tymczasowo rozwiza
parlament. Takie posunicie oznaczaoby pogwacenie konstytucji przez
prezydenta, ale usprawiedliwiaa to powana sytuacja. Jeli policja nie zdoa
zaprowadzi porzdku, wkroczy wojsko.
Wiele mona zdziaa bagnetami przerwa mu sarkastycznie Schleicher
ale jednego si nie da: duej na nich siedzie. Plan Papena si nie uda,
oznajmi minister obrony i zaproponowa inny: sam zastpi Papena na
stanowisku kanclerza. W ten sposb podzieli obz nazistw i uzyska
wikszo w Reichstagu. Zaproponuje Gregorowi Strasserowi i jednemu lub
dwm jego bliskim wsppracownikom stanowiska w nowym rzdzie,
zyskujc w ten sposb gosy szedziesiciu nazistowskich posw. Popr go
te socjaldemokraci i partie buruazji.
Papen zauway, e Schleicher od wielu tygodni nie by ju tak szczery
i otwarty i jak kiedy, a ich stosunki mocno si ochodziy. Mimo to
kanclerz by zdumiony, e genera, ktry pomg mu w zdobyciu urzdu,
teraz proponuje jego odsunicie. Schleicher wydawa si zawsze popiera
polityk Papena, czasem nawet inicjowa niektre dziaania. Papen z alem
wskaza, e plan ministra obrony oznacza porzucenie dugofalowej polityki
prezydenta zmierzajcej do lepszego uoenia stosunkw midzy
administracj rzdow i parlamentem.

Wyczerpujca, niemal nieprzerwana dyskusja trwaa do wczesnego rana.

Hindenburg siedzia w milczeniu, a wszystkie spory ucichy. Wwczas wsta
i odwrci si do Papena. Herr Reichskanzler powiedzia chc, eby podj
pan niezwocznie rozmowy w celu utworzenia rzdu i zrealizowania swojego
planu.
Schleicher osupia. Wyszed z gabinetu prezydenta razem z Papenem,
ktry zasugerowa, aby przez kilka miesicy pozosta na stanowisku ministra,
dopki nie zostan wprowadzone poprawki do konstytucji i nie powrci
spokj w parlamencie. Wwczas bd mg zrezygnowa, a pan utworzy
wasny rzd z wszelk nadziej, jak daje dobry start.
Schleicher udzieli chodnej odpowiedzi, cytujc sowa, ktre usysza
Luter, opuszczajc sejm w Wormacji: May mnichu, may mnichu, trudn
ciek wybrae39.
Stao si to bolenie oczywiste nastpnego ranka podczas zebrania
gabinetu. Kiedy Papen zda relacj z nocnej narady u prezydenta i poprosi
Schleichera o zabranie gosu, ten wsta i oznajmi, e wszelkie prby
sformowania nowego rzdu pod kierownictwem Papena pogr kraj
w chaosie. Jeli wybuchnie wojna domowa, policja ani wojsko nie zdoaj
zaprowadzi adu i porzdku. Powiedzia, e po zbadaniu sytuacji sztab
generalny doszed do wniosku, e lokalne jednostki policji i sub
technicznych s tak zinfiltrowane przez nazistw, e armia nie zdoa
zapanowa nad puczem Hitlera.
Kiedy aden z ministrw nie zakwestionowa analiz wojskowych, Papen
uda si do prezydenta. Hindenburg, zmczony wydarzeniami ostatniego dnia,
w milczeniu wysucha jego skarg. Mj drogi Papenie powiedzia gosem,
ktry utraci pewno uznaby mnie za drania, gdybym teraz zmieni
zdanie. Z drugiej strony jestem zbyt stary, u kresu ycia, eby bra
odpowiedzialno za wywoanie wojny domowej. Trzeba bdzie pozwoli, aby
Herr von Schleicher sprbowa szczcia w imi Boe.
Unis si, wsparty na lasce, wolno podszed do Papena i ucisn mu do.
Papen ze wzruszeniem dostrzeg dwie due zy spywajce po policzkach
starszego pana. Kilka godzin pniej Hindenburg przesa Papenowi swoje
zdjcie jako podarunek na rozstanie. Na odwrocie napisa: Miaem
towarzysza! tytu znanej onierskiej piosenki40.
Kiedy Schleicher stan przed prezydentem i usysza prob o utworzenie
rzdu, zacz protestowa: Jestem ostatnim koniem w paskiej stajni,
powinien mnie pan trzyma w rezerwie. Jedynie groba rezygnacji
Hindenburga skonia Schleichera do przyjcia nominacji. Tak przynajmniej
powiedzia, cho by moe naprawd by niechtny. Przyj gratulacje
z cierpkim umiechem i innym cytatem, tym razem po acinie: Witaj,
Cezarze, idcy na mier pozdrawiaj ci.
W ten sposb 2 grudnia 1932 roku Kurt von Schleicher zosta pierwszym
generaem mianowanym na urzd kanclerza od czasu, gdy w 1890 roku

dostpi tego zaszczytu Leo von Caprivi, nastpca Bismarcka. Jednym

z pierwszych posuni nowego kanclerza byo zaproszenie do swojego domu
Gregora Strassera (wczeniej spotykali si w mieszkaniu dentysty)
i zaproponowanie mu urzdu wicekanclerza oraz premiera Prus. Propozycja
spodobaa si Strasserowi, ale okaza si lojalny wobec Hitlera i powiedzia, e
najpierw musi skonsultowa si z szefem. Nie wspomnia o problemie, jakim
byo przedarcie si przez ochronny krg pochlebcw i lizusw, ktry otoczy
Hitlera i wydawa si sprawowa nad nim wadz. Przychodzi do niego
Hindenburg skary si Frankowi Strasser czowiek honoru, aby uczciwie
i przyzwoicie zaproponowa miejsce w rzdzie, a wahnfriedische LohengrinHitler wita go w otoczeniu swoich ponurych chopaczkw. Szczerze mwic,
czarno to widz: Gring to prymitywny egoista, ktremu nie zaley na
Niemczech, jeli czego w zamian nie otrzyma. Goebbels to kutykajcy
diabe, czowiek dwulicowy, a Rhm to winia. Oto stara gwardia Fhrera. To
straszne!41.
Kto z kancelarii Papena dowiedzia si o potajemnym spotkaniu
Schleichera ze Strasserem i powiadomi o tym zagranicznego korespondenta,
a ten przekaza wiadomo Hanfstaenglowi, ktry podzieli si ni z Hitlerem.
W ten sposb Papen lub wsppracownik Papena odpaci Schleicherowi
piknym za nadobne. Ofiar pad jednak Strasser, ktry spotka si ze
Schleicherem w dobrej wierze, w imieniu Fhrera, przekonany, e
najlepszym sposobem uchronienia partii przed rozpadem jest dojcie do
wadzy nawet za cen koalicji.
Chocia Hitler, utwierdzony przez Goebbelsa w podejrzeniach wobec
Strassera, odczyta to spotkanie jako zdrad, bardziej umiarkowani doradcy
przychylali si do rozwaenia najnowszej propozycji Schleichera urzdu
wicekanclerza dla Fhrera. 5 grudnia podczas burzliwej narady przywdcw
partii w Kaiserhofie Strasser baga Hitlera, eby j przyj, ale Goebbels
i Gring gwatownie sprzeciwiali si takiemu ukadowi. Hitler opowiedzia si
po stronie tych drugich. Strasser ostrzeg, e Schleicher rozwie Reichstag,
jeli nie uzyska poparcia NSDAP, jednak Hitler, w dalszym cigu bolejcy
z powodu zdrady Strassera, odmwi rozmw w tej sprawie.
Dwa dni pniej Strasser spotka si ponownie z Hitlerem w Kaiserhofie.
Tym razem Fhrer otwarcie oskary go o zdrad. Strasser mia odpowiedzie:
Herr Hitler, nie jestem zdrajc, ale posacem. Chciaem zapobiec dalszemu
rozpadowi partii, a nie do niego doprowadzi. Zbyt rozgniewany, eby
znale waciwe sowa, odwrci si, trzasn drzwiami i wrci do hotelu
Excelsior. Spdzi cay dzie w pokoju, kipic z oburzenia, ale czeka do
nastpnego ranka, 8 grudnia, z napisaniem listu, w ktrym zrzeka si
wszystkich partyjnych urzdw, uzasadniajc to brakiem zaufania Fhrera.
Nie wzywa do otwartej rewolty, ale zachca partyjnych dziaaczy, eby
pozostali na swoich stanowiskach. Nie potrafi si zmusi, eby dorczy

Hitlerowi pismo osobicie, wic nada je poczt i czeka kolejny dzie na

telefon z wezwaniem na spotkanie.
List wyldowa w Kaiserhofie, mwic sowami Goebbelsa, niczym
odamek bomby. Hitler by tak zaszokowany, e nie potrafi podj adnej
decyzji. Nie zdoa te sign po telefon i zadzwoni do Strassera, ktry nie
zamkn drzwi do rozmowy, gdy nie zrezygnowa z miejsca w Reichstagu ani
nie zrzek si czonkostwa w partii. Kiedy z Kaiserhofu nie nadesza adna
wiadomo, Strasser spakowa manatki i wyruszy na dworzec. Tam,
wypiwszy piwo z przyjacielem, wsiad do nocnego pocigu do Monachium.
Hitler spdzi wieczr w mieszkaniu Goebbelsa. Trudno byo si cieszy
napisa w swoim dzienniku Goebbels. Wszyscy bylimy przygnbieni, bo
mogo doj do rozpadu partii, a wwczas caa nasza praca okazaaby si
daremna42. O drugiej nad ranem zatelefonowa Robert Ley, mwic, e
w partyjnych krgach wyczuwa si poruszenie i niepewno. Wezwa Hitlera,
eby natychmiast wrci do Kaiserhofu. Hitler posucha, ale pojawienie si
porannych gazet z nagwkami krzyczcymi o rezygnacji Strassera
doprowadzio do burzliwej sceny. Hitler by przekonany, e Strasser przekaza
wiadomo ydowskim gazetom. Bekota, e Gregor dgn go w plecy na
pi minut przed ostatecznym zwycistwem, a pniej zamilk z twarz zlan
zami43.
Takie godne pogardy zachowanie jest dla nas wszystkich niepojte
napisa Goebbels. Zdrada! Zdrada! Zdrada! (). Fhrer godzinami kry
niespokojnie po hotelowym pokoju (). Nagle stan i powiedzia: Jeli
dojdzie do rozpadu partii, w trzy minuty skocz ze sob pistoletem44.
W kocu kto zasugerowa, e najbardziej sensowym rozwizaniem bdzie
wezwanie Strassera i zaegnanie sporu. Hitler poleci swojemu szoferowi
Schreckowi, eby odnalaz Strassera za wszelk cen. Ten by ju jednak
w swoim mieszkaniu w Monachium, pakujc si popiesznie, by wyjecha na
wakacje do Woch. Przyjacielowi, ktry wpad na chwil, powiedzia
zrezygnowanym gosem: Jestem czowiekiem naznaczonym mierci.
Ostrzeg koleg, eby trzyma si z daleka od jego mieszkania. Cokolwiek si
wydarzy, zapamitaj moje sowa: od tej chwili Niemcy s w rkach Austriaka,
ktry jest urodzonym kamc, byego oficera zboczeca i kuternogi. Pamitaj,
e ten ostatni jest najgorszy z nich. To szatan w ludzkiej postaci45. Chocia
Strasser po raz drugi potpi ludzi z najbliszego otoczenia Hitlera, nadal
odnosi si do Fhrera z szacunkiem. Jeszcze niedawno powiedzia
Rosenbergowi: Walczyem jako jeden z ludzi Hitlera i jako jeden z nich chc
zosta zoony do grobu46.
Tego samego dnia partyjni przywdcy i gauleiterzy zebrali si w paacu
przewodniczcego Reichstagu, aby wysucha owiadczenia atakujcego
Strassera. Nadal gboko wzburzony Hitler wybekota ze szlochem, e jest
zaszokowany zdrad Strassera. Wedug Goebbelsa zgromadzeni zgotowali

spontaniczn owacj przywdcy. Wszyscy ucisnli mu do, obiecujc, e

wytrwaj do koca i nie porzuc wielkiej idei. Strasser jest teraz cakowicie
odizolowany, jest trupem47.
Radykalne posunicie Strassera nie byo buntem, ale osobist prb
ratowania Fhrera przed ludmi pokroju Goebbelsa. Strasser nie
reprezentowa adnej partyjnej frakcji i aden wany czonek NSDAP nie
pogry si wraz z nim w zapomnieniu. Nie trzeba te byo przeprowadza
czystki. Hitler ogosi jedynie, e Strasser wyjecha na trzytygodniowy urlop
zdrowotny, a gdy stao si jasne, e Fhrer pozbawi zdrajc swojego zaufania,
utraci on rwnie zaufanie ogu czonkw.
Mimo to Hitler by wstrznity dezercj jednego ze swoich paladynw
i zrobi wszystko, eby o nim zapomnie. W poowie grudnia wystosowa dwa
dugie memoranda zmierzajce do decentralizacji administracyjnego
imperium stworzonego przez dawnego towarzysza. Ju nigdy wicej nie
pozwoli, aby jaki czowiek sprawowa tak wadz w partii. Wikszo
politycznych funkcji Strassera przypada Hessowi, gdy zna najlepiej gwne
pogldy [Hitlera] () i rozumia jego intencje48.
Chocia Fhrer odzyska kontrol nad parti, wrd szeregowych
czonkw panoway zaniepokojenie i demoralizacja. Ich polityczna przyszo
rysowaa si w ponurych barwach. Trudno utrzyma SA i partyjnych
funkcjonariuszy na waciwym kursie, zwierza si Goebbels na kartach
swojego dziennika pod dat 15 grudnia, a 24 tego miesica napisa: Siedz
samotnie, zamartwiajc si mnstwem rzeczy. Przeszo jest bolesna,
a przyszo mroczna i zasnuta chmurami. Przygniata mnie potworna
samotno i bezradno. Wszystkie moliwoci i nadzieje wyparoway.
Take Hitler popad w depresj, ktr bez wtpienia wzmg ponury
nastrj zwykle pojawiajcy si u niego wraz z nadejciem Boego Narodzenia.
(Pniej
mia
si
zwierzy
sucemu,
e
nie
moe
znie
boonarodzeniowych ozdb. Wyjani, e jego matka zmara w blasku
choinki)49. Porzuciem wszelk nadziej napisa Frau Wagner, dzikujc za
prezent. Moje marzenia nigdy si nie ziszcz. Nie pozostaa w nim nawet
odrobina nadziei, jego wrogowie byli zbyt potni. Kiedy uznam, e wszystko
stracone, bd wiedzia, co zrobi. Zawsze byem na to zdecydowany. Nie
potrafi si pogodzi z porak. Dotrzymam sowa i poo kul kres memu
yciu50.
Wrogowie ju witowali jego polityczn przegran, sdzc, e w kocu
przeliczy si z siami. Hitler jest skoczony nie jako agitator albo
przywdca agresywnej mniejszoci, ale jako polityczny dyktator. William
Bullitt napisa te sowa w jedenastostronicowym raporcie adresowanym do
prezydenta elekta Franklina Delano Roosevelta. Wpywy Hitlera tak szybko
sabn, e rzd nie obawia si ju dalszego wzrostu ruchu nazistowskiego51.

W tym czasie, wedug Mllerna-Schnhausena, Hitler zwrci si ponownie

o pomoc do Hanussena. Synny jasnowidz opracowa krtki horoskop,
z ktrego wynikao, e cho ukad gwiazd w najbliszej przyszoci mia si
okaza korzystny, Hitler bdzie musia pokona kilka przeszkd, eby sign
po wadz. Hanussen powiedzia pono Fhrerowi, e tylko jedno zdoa je
usun mandragora (korze w ksztacie czowieka) znaleziona podczas peni
ksiyca na podwrku rzenika w miecie urodzin Hitlera. Hanussen zgosi
si na ochotnika do tej osobliwej misji i mia wrci do Haus Wachenfeld
w Obsersalzbergu w dzie Nowego Roku 1933. Rano ceremonialnie wrczy
Fhrerowi mandragor wraz z wierszem przepowiadajcym, e jego dojcie
do wadzy rozpocznie si 30 stycznia:
Droga do celu pozostaje zamknita,
Odpowiedni pomocnicy jeszcze si nie zebrali,
Ale za trzy dni w trzech krajach
Na drugim brzegu wszystko si odmieni!
Przed upywem miesica
Zrealizujesz swj cel i znajdziesz si w punkcie zwrotnym!
Nie poniesie ci orze,
Ale termity utoruj ci drog!
Na ziemi runie to, co usche i zbutwiae!
Ju trzeszcz belki i dwigary!52

Gdyby Hitler uwierzy w t przepowiedni o czym powszechnie

mwiono, niejednokrotnie z drwin nie byby pierwszym synnym
Europejczykiem, ktry powanie potraktowa proroctwo. Astrolog Louis
Gauric poinformowa przyszego papiea Leona X, e jego starania
o pontyfikat zostan uwieczone sukcesem; Nostradamus waciwie
przepowiedzia mier Henryka I, a Pierre Le Clerc mia rzekomo przekona
Napoleona, e zostanie cesarzem. W kadym razie Hitlera z pewnoci
uderzyy trzecia i czwarta linijka przepowiedni Hanussena wanie przyj
bowiem zaproszenie na planowane za trzy dni potajemne spotkanie
z poprzednim kanclerzem, von Papenem, w domu bankiera, barona Kurta
von Schrdera, jednego z grona bogatych, wpywowych ludzi, ktrzy podpisali
si pod petycj wzywajc do powoania Hitlera na urzd kanclerza.
Logicznym wytumaczeniem tej przepowiedni jest, e Hanussen (jak
utrzymywali jego co bardziej cyniczni wspczeni) by sprytnym oszustem,
ktry opiera swoje przepowiednie na informacjach zaczerpnitych z dobrze
poinformowanych rde. Naley zwrci rwnie uwag, e po drugiej
stronie brzegu jest dosownym przekadem niemieckiego Durch die Bank,
sformuowania, ktre posiada take znaczenie idiomatyczne wszdzie bez
wyjtku, wic rwnie dobrze mona by przetumaczy wszystko ulegnie
radykalnej zmianie. By moe ostrony Hanussen celowo uy niejasnego
okrelenia, eby uwzgldni kilka moliwoci.

Tego wieczoru Hitler poszed w Monachium na przedstawienie piewakw

norymberskich w towarzystwie Hessw i Ewy Braun. Pniej wszyscy wstpili
na kaw do domu Hanfstaengla. Hitler by w niezwykle dobrym nastroju
napisa pniej Hanfstaengl. Wspomina lata dwudzieste, kiedy go
poznalimy. Tego wieczoru dyrygowa Hans Knappertsbusch, a Hitlerowi nie
podobao si jego tempi i interpretacja, wic zacz si rozwodzi na ten temat.
Wygasza celne uwagi, nucc i gwidc wiele fragmentw ze sowami, ktre
zna na pami, aby wytumaczy nam, co oznaczaj. Fhrer cign
wspomnienia o dawnych czasach w uroczym stylu, a pniej, przed wyjciem,
wpisa swoje nazwisko w ksidze goci, znaczco dodajc dat. Na koniec
spojrza na Hanfstaengla z tumionym podnieceniem i powiedzia: Ten rok
bdzie nalea do nas. Gwarantuj ci to na pimie53.

7
Spotkanie Hitlera z Papenem, w domu barona von Schrdera w Kolonii,
odbyo si 4 stycznia, jak zaplanowano. Obie strony zadbay, by wieci
o rozmowie si nie rozeszy, ale mimo to reporter berliskiej gazety (ktry
przekupi czonka ochrony Hitlera) znalaz si na miejscu i wykona zdjcia
Hitlera i Papena wchodzcych oddzielnie do rezydencji Schrdera. Na wstpie
dwugodzinnej rozmowy gospodarz zasugerowa, e reim Schleichera
powinien zosta zastpiony przez gabinet HitleraPapena, w ktrym obaj bd
mieli rwnorzdn pozycj. Hitler udzieli obszernej odpowiedzi na t
zaskakujc propozycj: jeli ma obj urzd kanclerza, musi faktycznie sta
na czele rzdu; przyjmie niektrych ludzi Papena na ministrw jedynie pod
warunkiem, e zgodz si na jego polityk usunicia socjaldemokratw,
komunistw i ydw z najwyszych stanowisk w kraju. Wedug Schrdera
obaj panowie w zasadzie doszli do zgody i na odchodnym serdecznie
ucisnli sobie donie.
Kiedy Schleicher zobaczy zdjcie z poegnania, wpad jak burza do Paacu
Prezydenckiego i oskary Papena o zdrad. Poprosi Hindenburga, eby nigdy
wicej nie przyjmowa ekskanclerza, chyba e w jego obecnoci. Jednak
prezydent mia zbyt duy sentyment do szykownego byego kawalerzysty,
aby uwierzy, e jest zdolny do zdrady. Zamiast tego upowani Papena do
dalszych nieoficjalnych spotka z Hitlerem, jednoczenie nakazujc swojemu
sekretarzowi, by zachowywa te negocjacje w sekrecie przez kanclerzem von
Schleicherem.
Kilka dni pniej Hindenburg jeszcze bardziej osabi pozycj Schleichera.
Zamiast poprze proponowan przez niego konfiskat majtkw we
wschodnich Niemczech, ktre ogosiy bankructwo, prezydent popar swoich
kolegw junkrw. Cho prawd jest, e Schleicher zosta potraktowany jak
podwadny, popeni fatalny polityczny bd i przeliczy si z wasnymi siami.

Odmwi dalszych rozmw ze zbuntowanymi junkrami i nie tylko

wypowiedzia im otwart wojn, ktra wypenia przedpokoje Hindenburga
rozgniewanymi przedstawicielami rodzin ziemiaskich domagajcych si
rozwizania rzdu Schleichera, ale zwrci przeciwko sobie gniew kasty
wojskowych. Genera powinien by pamita, e junkrw i kadr oficersk od
dwch stuleci czyy wsplne interesy.
Adolf Hitler wykorzysta t narastajc fal niezadowolenia i odwoa si do
wyborcw podczas gosowania w powiecie Lippe. Rzuci na szal autorytet
caej partii w drugorzdnych wyborach, jakby chodzio o kolejn
oglnonarodow kampani. Jego celem byo odniesienie tak przytaczajcego
zwycistwa, eby mg negocjowa z Hindenburgiem i Papenem z pozycji siy.
Liczc, e dziki temu ryzykownemu posuniciu podniesie si po listopadowej
porace i odzyska popularno wrd mas, Hitler przemawia praktycznie
w kadej wiosce i miecie powiatu Lippe. Wszdzie by entuzjastycznie witany,
a 15 stycznia ponownie dowid siy swojej osobistej perswazji, gdy otrzyma
39,6 procent wszystkich gosw, czyli 17 procent wiecej ni w poprzednich
wyborach. W dniu wyborw Hitler by w Weimarze. Jego twarz
promieniowaa radoci, jak twarz maego chopca, a swoje zwycistwo
okreli mianem sukcesu, ktrego wagi nie mona przeceni54. Czu si tak
pewny swego, e nastpnego dnia ujawni konflikt ze Strasserem (ktry wrci
z wakacji we Woszech). Podczas trwajcej trzy godziny mowy wygoszonej do
gauleiterw oskary Strassera o zdrad i oznajmi, e nie tylko z nim zerwa,
ale jest gotw przetrci kark wszystkim partyjnym defetystom. Publiczno
przyja jego sowa deliryczn owacj55. Chocia grupa partyjnych
dysydentw bya gotowa stan za Strasserem w ostatecznej rozgrywce
z Fhrerem, on sam nie pali si do walki. Zaamany, zrezygnowa z fotela
w Reichstagu i wrci do Monachium.
Ostateczne zejcie Strassera ze sceny politycznej sprawio, e Hitler poczu
si tak pewny siebie, e nie by w nastroju do kompromisu, kiedy ponownie
spotka si z Papenem wieczorem 18 stycznia. Tym razem rozmowy odbyy
si w domu Joachima von Ribbentropa, w modnej peryferyjnej dzielnicy
Berlina, Dahlem. Aby wiadomo o spotkaniu nie przedostaa si do publicznej
wiadomoci, Papen zosta przywieziony na rozmowy przez szofera
Ribbentropa, a wz Hitlera wjecha do garau, aby on, Rhm i Himmler mogli
ukradkiem wej do domu od strony ogrodu.
Hitler nalega na stanowisko kanclerza napisaa po spotkaniu Frau von
Ribbentrop. Papen i tym razem uzna to za niemoliwe. Nie mia
dostatecznego wpywu na Hindenburga, eby to zagwarantowa. Kiedy Hitler
nie zasugerowa dalszych rozmw, Joachim ostronie zaproponowa
spotkanie Hitlera z synem Hindenburga. Rozmowy zakoczyy si bez
rozstrzygnicia. Nawet jeli Papen by zakopotany nieugitym stanowiskiem
Hitlera, ich gospodyni bya odmiennego zdania. Znajdowaa si teraz pod

rwnie silnym wraeniem Hitlera, jak jej m, uwaajc go za wspaniaego

czowieka, prawdziwego dentelmena56.

8
Tymczasem pozycja Schleichera z kadym dniem coraz bardziej saba,
a 20 stycznia zdoby sobie wrogw we wszystkich partiach od lewej do prawej
strony sceny politycznej. Skrajne stanowisko Schleichera byo okazj dla
Papena. Od czasu rezygnacji z urzdu ekskanclerz regularnie odwiedza
swoich ssiadw Hindenburga i jego syna wnoszc rado i humor do ich
ponurego domu. Tego dnia odby krtk drog przez pokryty niegiem ogrd
w wyranie okrelonym celu. Zamiast zabawia prezydenta, poinformowa go
ze szczegami o swoim spotkaniu z Hitlerem i moliwej koalicji partii
prawicowych. Waciwie czemu miaby nie mianowa Hitlera kanclerzem,
skoro sam bdzie wyznacza kierunek polityki?
Najwiksz przeszkod okaza si nie prezydent, ale jego syn, ktry nie kry
niechci do Hitlera. Uczucia Oskara wypyway bardziej ze snobizmu ni
powodw ideowych, wic przyj zaproszenie na spotkanie zorganizowane
22 stycznia, w niedzielny wieczr, w luksusowej willi Ribbentropa.
Uzgodniono, e Oskar przyprowadzi ze sob prezydenckiego sekretarza
ojca, Meissnera. Aby ukry spotkanie przed kanclerzem von Schleicherem,
obaj panowie rozpoczli wieczr w loy Pruskiej Opery Pastwowej, gdzie
wystawiano akurat wczesn oper komiczn Wagnera Das Liebesverbot
(Zakaz mioci albo nowicjuszka z Palermo). Gdy przybyli do teatru, po Unter
den Linden hula lodowaty wiatr. Jednym z gwnych tematw rozmw przed
podniesieniem kurtyny bya nazistowska demonstracja, ktra kilka godzin
wczeniej odbya si przed kwater gwn komunistw. Schleicher wyrazi
zgod na przemarsz dwudziestu tysicy brunatnych koszul, jednoczenie
zakazujc czerwonym kontrdemonstracji. Pniej musia wysa policj
z samochodami pancernymi i karabinami maszynowymi, eby chronia
paradujcych.
Podczas antraktu Oskar i jego ona zwracali na siebie uwag, witajc
licznych znajomych, kiedy jednak zgasy wiata i zacz si ostatni akt,
Hindenburg i Meissner wymknli si bocznym wyjciem, zostawiajc ony.
Wezwali takswk i podali adres, dopiero gdy znaleli si w rodku. Nie
zauwaywszy za sob innego samochodu, uznali, e wyprowadzili w pole
szpiegw Schleichera, ale na wszelki wypadek wysiedli w pewnej odlegoci od
domu Ribbentropa i brnli przez nieg. Z niejakim trudem odnaleli bram
rezydencji Ribbentropa.
W salonie zastali Papena, Hitlera, Gringa i Fricka. Atmosfera bya sztywna,
wic po krtkim czasie Hitler nagle zasugerowa, eby on i Oskar przeszli do
drugiego pokoju. Zanim Meissner zdy co powiedzie, obaj panowie wyszli,

a Ribbentrop zamkn za nimi drzwi. Wedug relacji modego Hindenburga

Hitler zdominowa rozmow: tylko on moe ocali Niemcy przed
czerwonymi, tylko on moe by silnym kanclerzem, gdy aden inny rzd nie
zyska poparcia narodowych socjalistw.
Po godzinie obaj panowie wrcili z powanymi minami i cae towarzystwo
przeszo do jadalni, gdzie podano prosty posiek zoony z grochu z bekonem,
serwowanego ze srebrnego naczynia przez sucego w rkawiczkach. Hitler
pi wod mineraln, pozostali za szampana. Hindenburg i Meissner, ktrzy
przyszli jako ostatni, wyszli pierwsi. Kiedy ich takswka oddalaa si od domu
Ribbentropw w tumanie wirujcego niegu, Meissner zauway, e jego
towarzysz jest dziwnie milczcy, wspomnia jedynie, e nie ma innej rady
i trzeba wzi nazistw do rzdu. Odniosem wraenie, e Hitlerowi udao si
rzuci na niego swj czar57. W rzeczywistoci sprawa moga by znacznie
prostsza. Hitler mg zagrozi, e publicznie ujawni skandal, o ktrym mwio
si otwarcie w wyszych krgach: sze lat wczeniej utworzono Wschodni
Fundusz Pomocy, aby umoliwi junkrom odzyskanie utraconych majtkw.
Prezydent von Hindenburg nie tylko odnis z tego pokany zysk (wedug
jednego ze rde chodzio o kwot szeciuset dwudziestu tysicy marek), ale
przekaza swj majtek Oskarowi, eby unikn podatku spadkowego. Nie
uiszczono rwnie opaty za przeniesienie majtku. Mogoby to stanowi
podstaw do postawienia prezydenta w stan oskarenia. Nawet gdyby
Hindenburg nie zosta skazany, na jego nazwisko padby cie.
Papen zwrci uwag na wraenie, jakie Hitler wywar na Oskarze, i po
wyjciu syna prezydenta opowiedzia si po stronie Fhrera. Potajemne
spotkanie zakoczyo si, gdy grupka Hitlera ukradkiem znikna w garau.
Jednak szpiedzy Schleichera nie dali si zwie. Nastpnego ranka kanclerz
zadzwoni do Meissnera z sarkastycznym pytaniem: czy smakowaa mu
wczorajsza jednodaniowa kolacja? Jako mistrz intrygi genera wiedzia, e
musi dziaa szybko. Oznajmi Hindenburgowi, e potrzebuje dyktatury
wojskowej, aby zapanowa nad nazistami, prbowa go te przekona do
rozwizania Reichstagu i odsunicia wyborw w czasie. Hindenburg, znuony
wiecznymi intrygami Schleichera, odmwi wprowadzenia rodkw
nadzwyczajnych.
Kiedy do publicznej wiadomoci wycieka informacja o planowanej
wojskowej dyktaturze, socjaldemokraci i partie centrowe napitnoway
Schleichera jako wroga ludu. Jego plan by nie tylko sprzeczny z konstytucj,
lecz take stanowi jawn zdrad stanu. Podejmujc daremne prby
udobruchania przedstawicieli opozycji, Schleicher popeni kolejny bd,
stwierdzajc publicznie, e nie mia zamiaru zama konstytucji. Udao mu si
jedynie doprowadzi do pasji Hugenberga i jego parti nacjonalistyczn,
ktrzy natychmiast wycofali swoje poparcie.
Nagy pomylny zwrot wydarze sprawi, e 27 stycznia Hitler wrci do
Berlina, ale niemal natychmiast popad w tak siln frustracj wywoan

atmosfer intryg panujc w stolicy, e powiedzia Ribbentropowi, i ma

zamiar wyjecha. Joachim zaproponowa koalicj z Hugenbergiem w celu
stworzenia frontu narodowego zanotowaa pani Ribbentrop. Hitler
oznajmi, e powiedzia feldmarszakowi wszystko, co mia do powiedzenia,
i nie wie, co mgby doda. Joachim przekonywa, aby podj jeszcze jedn,
ostatni prb, bo sytuacja wcale nie jest beznadziejna58.
Hitler niechtnie przysta na spotkanie z Papenem tego wieczoru, ale gdy
tylko ustalono szczegy, nagle zmieni zdanie, twierdzc, e nie moe
swobodnie prowadzi rozmw. Oznajmi cierpko, e tym razem na dobre
opuszcza stolic, ale wyrazi zgod, eby Ribbentrop spotka si z byym
kanclerzem w jego imieniu. Tego wieczoru Ribbentrop zdoa jakim
sposobem przekona Papena, e powierzenie urzdu kanclerza Hitlerowi jest
jedynym rozwizaniem. Nastpnego ranka Papen przekaza to stanowisko
Hindenburgowi. Feldmarszaek si zawaha. Od miesicy zasypywano go
petycjami, eby mianowa Hitlera, ostatnio do takiego wniosku przychyli si
nawet jego syn. Chocia pogarda Hindenburga dla czeskiego kaprala, jak
zwyk go nazywa, nie osaba, stao si oczywiste, e gotw jest go
zaakceptowa.
W tym samym czasie Schleicher naradza si z czonkami swojego
gabinetu. Oznajmi im, e zamierza jeszcze raz poprosi Hindenburga
o rozwizanie Reichstagu, a jeli to nie nastpi, bdzie zmuszony poda si do
dymisji. Na chwil przerwa narad, eby zobaczy si z prezydentem.
Spotkanie byo krtkie. Czy Hindenburg wyda dekret rozwizujcy
parlament? Nein! Skoro tak, odpar Schleicher, jedyn alternatyw jest rzd
Hitlera. Hindenburg odburkn, e rzdowi Schleichera nie udao si zdoby
poparcia wikszoci w Reichstagu, ale moe on sam zdoa znale kogo, kto
ustabilizuje sytuacj w Niemczech. Przyj rezygnacj kanclerza i mrukn na
stronie, wyranie wyczerpany, e nie chce si duej o to spiera.
Hindenburg zacz si gono zastanawia. Nie wiem, czy to, co mam
zamiar zrobi, jest suszne, mj drogi Schleicherze powiedzia ale
niebawem si o tym dowiem, gdy si tam znajd. Mwic to, wskaza niebo.
Stoj jedn nog nad grobem i nie jestem pewien, czy nie bd aowa tej
decyzji w niebie59.
Nie jestem pewien, czy po takim naduyciu zaufania trafi pan do nieba,
ekscelencjo, pada pena goryczy odpowied60.
Jeszcze tego samego dnia Papen zjawi si w gabinecie prezydenta
z Oskarem i Meissnerem. Stary Hindenburg ponownie zaproponowa, eby
Papen obj urzd kanclerza, ale trzej doradcy powtarzali, e nie ma innego
kandydata oprcz Hitlera. Czy moim przykrym obowizkiem jest zatem
powoanie tego Hitlera na kanclerza?, burkn starszy pan61. Zgodzi si pod
warunkiem, e tek ministra obrony w nowym rzdzie obejmie genera
Werner von Blomberg (ktrego opisa jako apolitycznego, arliwego

onierza o uprzejmym sposobie bycia), a Papen bdzie wicekanclerzem.

Naleao jedynie przekona Hitlera, by zgodzi si na te nominacje.
Nastpnego ranka, w niedziel, Papen spotka si z Hitlerem. Ten by
skonny do ustpstw, ale mia wasne dania: rozpisanie nowych wyborw
i uchwalenie ustawy, ktra dawaaby
kanclerzowi uprawnienia
przekraczajce wadz ostatniego cesarza. Byo wczesne popoudnie, kiedy
Papen w kocu zawiadomi Hindenburga, e wszystkie strony porozumiay si
w kwestii utworzenia nowego rzdu. Dopiero wwczas wspomnia o tym, e
Hitler da rozpisania nowych wyborw; stara si to przedstawi w jak
najbardziej sensowny sposb. Podkreli obietnic Hitlera, e bd to
naprawd ostatnie wybory. Czujc ulg, e kryzys konstytucyjny dobieg
koca, ani prezydent, ani jego protegowany nie zwrcili uwagi na ponure
implikacje tej obietnicy.
Kiedy Gring usysza dobr nowin, popieszy, by dostarczy j jako
pierwszy Fhrerowi, ktry by na kawie u Goebbelsa. Jeli wierzy
dziennikom Goebbelsa, wszyscy trzej byli tak poruszeni, e aden nie
powiedzia ani sowa. Pniej wstali i entuzjastycznie ucisnli sobie donie.
Domowej atmosfery dodaa Magda Goebbels, ktra wesza do pokoju z tac
wieo upieczonych ciasteczek orzechowych. Radosn chwil przerwao nage
pojawienie si posaca od Schleichera, ktry ostrzega o moliwoci
przewrotu wojskowego, jeli Hindenburg mianuje Fhrera. Hitler i Gring
zareagowali niespokojnie. aden nie pomyla o skontaktowaniu si
z zaufanymi zwolennikami w koszarach Poczdamu i Berlina, aby sprawdzi,
czy oddziay s faktycznie w stanie pogotowia. Zamiast tego Hitler
zatelefonowa do dowdcy berliskiego oddziau SA, nakazujc postawi
w stan pogotowia wszystkich czonkw miejscowych brunatnych koszul. Kogo
jeszcze powinni ostrzec, spyta Hitler i sam udzieli sobie odpowiedzi: Papena,
Oskara von Hindenburga i Meissnera. Podczas gdy Goebbels i Gring wybiegli
z pokoju, eby wypeni powierzon misj, Hitler zadzwoni do majora policji,
ktry nalea do nazistw, nakazujc, aby przygotowa si do byskawicznego
zajcia Wilhelmstrasse przy uyciu szeciu batalionw policji. W kocu
przesa wiadomo przyszemu ministrowi obrony, generaowi von
Blombergowi, ktry jecha nocnym pocigiem z Genewy, eby z dworca
w Berlinie uda si prosto do Paacu Prezydenckiego, gdzie zostanie
zaprzysiony i w ten sposb bdzie gotw do stumienia puczu.
Pogoski o wojskowym zamachu stanu szybko rozeszy si w krgach
rzdowych, a przez stolic przetoczya si fala paniki. Nastpnego ranka
w poniedziaek 30 stycznia miejsce paniki zaja potna ktnia
w rezydencji Papena. Hugenberg, przywdca partii nacjonalistycznej,
sprzeciwi si stanowczo daniu rozpisania nowych wyborw. Wszystko
wskazywao, e nowy rzd jest z gry skazany na porak. Hugenberg by tak
wzburzony, e zrozpaczony Papen wykrzykn w kocu: Jeli do jedenastej
nie powstanie nowy rzd, wojsko wyjdzie na ulic. Niech Schleicher

wprowadzi wojskow dyktatur62. Na pytanie, skd ma tak informacj,

zniecierpliwiony Papen wykrzykn: Od modszego Hindenburga!.
W tym momencie na zewntrz rozlego si gone Heil! wzniesione przez
tum zgromadzony przed will Papena i do pokoju wszed Hitler
w towarzystwie Gringa. Bya dziesita trzydzieci pi, kiedy Papen
zasugerowa, aby wszyscy udali si z nim do Kancelarii Rzeszy. Paradowali
przez zasypany niegiem ogrd kanclerski, zmierzajc do gabinetu Meissnera.
Tam spotkali si z innymi kandydatami na ministrw i czekali na zaproszenie
do gabinetu prezydenta, gdy Papen poruszy temat wyborw.
Wybory?! Hugenberg cierpko oznajmi, e sdzi, i ta kwestia jest
zaatwiona. Hitler wzi go na stron, ale jego sia perswazji jedynie
sprowokowaa Hugenberga do jeszcze gwatowniejszego sprzeciwu. Hitler
prbowa uspokoi staruszka, ujmujc go za rk i obiecujc, e nie dokona
adnych zmian w gabinecie niezalenie od wyniku wyborw. Jednak
Hugenberg nadal odmawia.
W tym momencie zjawi si Meissner. Panowie, jestemy pi minut
spnieni powiedzia. Prezydent lubi punktualno63. Papen spostrzeg, e
jego koalicja wali si na progu sukcesu. Herr Geheimrat (tajny radca) zacz
baga chce pan zniszczy jedno narodu, ktr udao si osign po tylu
trudnych negocjacjach? Wtpi pan w uroczyste sowo honoru niemieckiego
mczyzny?!.
Hugenberg nadal stanowczo si sprzeciwia, dopki Meissner nie zjawi si
ponownie z zegarkiem w rku. Prezydent nie chce, aby panowie kazali mu
czeka duej ogosi. Mamy jedenast pitnacie. Starszy pan moe
w kadej chwili wyj!.
Hitler ponownie uj do Hugenberga, tym razem obiecujc, e naradzi si
z parti centrow i bawarsk parti ludow, aby uzyska jak najwiksze
poparcie w parlamencie. Groba zegarka Meissnera pomoga skoni
Hugenberga do stwierdzenia, e pozostawi t kwesti Hindenburgowi. Hitler
przysta na to popiesznie, a Gring rykn: Teraz wszystko jest jak naley!
i wszyscy weszli do gabinetu prezydenta.
Hindenburg by tak rozdraniony, e osobicie nie zaproponowa Hitlerowi
objcia urzdu. Tylko jednego kanclerza spotka taki afront. Nie zwrci si te
do czonkw nowego gabinetu z mow powitaln lub zarysem zada, ktre
przed nim stay. Uroczysto zaprzysienia przebiega szybko niczym lub
pod przymusem. Hitler nie zamierza jednak pozwoli, aby taka historyczna
chwila mina w milczeniu, i ku zaskoczeniu wszystkich wygosi mow. Po
zoeniu uroczystej przysigi, e bdzie przestrzega konstytucji weimarskiej,
obieca zdoby wikszo w parlamencie, aby prezydent nie musia duej
podpisywa dekretw nadzwyczajnych. Co wicej, zaegna kryzys
gospodarczy i zjednoczy Niemcy podzielone sporami i gorycz. Na koniec
zrobi pauz na stosown odpowied Hindenburga, ale feldmarszaek

ograniczy si do stwierdzenia: A teraz, panowie, w imi Boe!, jakby

rozpuszcza oddziay.
Proroctwo Hanussena si sprawdzio, jeli rzeczywicie miao tak tre.
Czowiek, ktry nie ukoczy szkoy redniej, nie zosta przyjty do Akademii
Sztuk Piknych i wid ywot wczgi na ulicach Wiednia, 30 stycznia
1933 roku zosta kanclerzem Niemiec. Kiedy oszoomiony Hitler wychodzi
z sali, spostrzeg Hoffmanna, ktrego przyprowadzi, eby zrobi zdjcia
z uroczystoci. Uderzy si w czoo i wykrzykn: Dobry Boe! Na mier
o tobie zapomniaem, Hoffmann! Obawiam si, e teraz ju za pno!64.
Pragnc jak najszybciej wrci do Kaiserhofu, Hitler rozsta si z nowymi
kolegami z rzdu niemal bez sowa. Stan w samochodzie suncym wolno
wrd morza upojonych entuzjazmem zwolennikw, ktrzy ochrypli od
krzyku.
Udao si!, ogosi triumfalnie wiernym czonkom partii czekajcym na
niego w hotelu. Otoczyli go zwartym tumem, a on ciska donie zarwno
sucych i kelnerw, jak i ludzi wpywowych i zamonych.
Niemcy przyjli najnowsze wiadomoci z mieszanymi uczuciami.
Liberaowie byli przeraeni, ale dla przecitnego obywatela wszystko
wydawao si lepsze od parlamentarnej szopki, ktra trwaa przez ostatni rok.
Dla modych idealistw, ludzi pozbawionych rodkw do ycia,
rozgoryczonych patriotw i rasistw by to powd do niepowstrzymanej
radoci. Ich marzenia wreszcie si ziciy. W Monachium Egon Hanfstaengl
wbieg do swojej klasy, wykrzykujc dobr nowin. Kurt! zawoa do
przyjaciela. Udao si! Zdobylimy wadz!. Nagle przypomnia sobie, e
Kurt jest ydem. Chopak umiechn si do niego blado i wymamrota:
Ciesz si ze wzgldu na ciebie. auj, e nie jestem jednym z was65.
adna grupa nie bya bardziej zaskoczona dojciem Adolfa Hitlera do
wadzy ni czonkowie berliskiego oddziau brunatnych koszul. Od lat yli
w ndzy, ryzykujc ycie na ulicach stolicy, czsto wbrew woli Fhrera. Teraz
za jednym zamachem ich sen si zici, ale wikszo dopiero z gazet
dowiedziaa si, e wieczorem odbdzie si marsz z pochodniami.
Kady krzepki czonek SA lub SS by na ulicy w mundurze. Chocia
spodziewali si typowych kopotw ze strony policji, ze zdumieniem ujrzeli
umiech na twarzy dawnych wrogw, niektrzy z nich nosili nawet opaski ze
swastyk. Czonkowie oddziaw szturmowych ruszyli o zmierzchu
z Tiergarten razem z tysicami czonkw Stahlhelmu, by przej pod Bram
Brandenbursk w zdyscyplinowanych kolumnach przy dwikach muzyki
wojskowej. Godzina po godzinie maszerowali Wilhelmstrasse, wywrzaskujc
Horst Wessel Lied i inne pieni bojowe. Najpierw oddali hod Hindenburgowi,
ktry sta w oknie Paacu Prezydenckiego, a chwil pniej Hitlerowi, ktry
spoglda na nich z dum z okna Kancelarii Rzeszy.
Modzi mczyni wspili si na drzewa wzdu Wilhelmstrasse, a chopcy
oblepili elazne ogrodzenia niczym kicie winogron. Nastrj podniecenia

wzmogy zimowe ciemnoci, w ktrych hipnotycznie migota strumie

pochodni i grzmiay bbny. Wszystko zostao zainscenizowane przez
genialnego showmana, Goebbelsa. Hitler by pod tak wielkim wraeniem, e
odwrci si i spyta: Skd, u licha, w cigu kilku godzin wytrzasne tysice
pochodni?66. May doktor zadba rwnie o rozgonie radiowe, aby cay kraj
mg by wiadkiem nazistowskiej parady.
Papen obserwowa maszerujcych zza plecw Hitlera. Zauway, e gdy
zbliali si do Hindenburga, pozdrawiali go z szacunkiem, ale widok Hitlera
wzbudza oszalay aplauz. Kontrast by niezwykle wyrany, podkrelajcy
przejcie od chylcego si ku upadkowi reimu do nowego rewolucyjnego
okresu (). Byo to niezwyke dowiadczenie, pobrzmiewajce bez koca
triumfalnym okrzykiem: Heil! Heil, Sieg Heil!, ktry dwicza w moich uszach
niczym dzwon alarmowy. Kiedy Hitler odwrci si, by przemwi do
Papena, nie mg wydoby z siebie gosu. Wyznaczylimy sobie ogromne
zadanie, Herr von Papen. Nie wolno nam si rozdzieli, dopki go nie
wykonamy67.
W tamt upojn noc za Hitlerem sta rwnie prawnik Hans Frank. Bg
wie, e tamtej nocy nasze serca byy czyste wyzna na krtko przed
powieszeniem. Gdyby kto nam powiedzia, co si wydarzy, nikt by nie
uwierzy, a ju na pewno nie ja. By to dzie szczcia i chway68. zy radoci
spyway take po policzkach witujcych na ulicach. Wszyscy czuli to samo:
e sytuacja ulegnie poprawie wspomina jeden z czonkw brunatnych
koszul, ktry bra udzia w buncie Stennesa. Chocia realnie rzecz biorc, nie
byo powodu, aby wierzy, e sytuacja si poprawi, ludzie na to liczyli. W ich
sercach ponownie zagocia nadzieja. To byo niezwyke. Nie sdz, aby
w Niemczech znalaz si inny czowiek, ktry tchnby w ludzi wiksz
nadziej, ufno i mio, ni wwczas Hitler69.
Pewnie osobliwe uczucia zwizane z tamt noc towarzysz mi do dzi
napisaa Melita Maschmann, ktr rodzice zabrali na nocn parad. Gony
tupot butw, zowieszcza pompa towarzyszca czerwono-czarnym flagom,
wiato pochodni migoczce na twarzach i melodie pieni, jednoczenie
agresywne i sentymentalne70. Dla wikszoci zagranicznych obserwatorw
by to jednak zowrbny widok. Rzeka ognia przepyna obok francuskiej
ambasady napisa ambasador Andr Franois-Poncet. Z cikim sercem
i zymi przeczuciami obserwowaem t wietlist fal71.
Hitler zjad pny obiad w towarzystwie Hessa, Gringa, Goebbelsa, Rhma
i Franka w maym prywatnym pokoju. Bez koca mwi, jakby pod
przymusem. Jaki zagraniczny korespondent nazwa mnie dzi
antychrystem powiedzia. Jeli jestem jakim anty, to chyba tylko
anty-Leninem. Wedug Franka mia pniej doda, e liczy, i uda si
pozyska dla sprawy Hindenburga. Starszemu panu spodobao si, kiedy go
zapewniem, e jako kanclerz bd mu suy rwnie wiernie, jak za dawnych

onierskich czasw, gdy by moim bohaterem. Rozmowa natychmiast zesza

na temat komunizmu. Dzisiejszy wieczr oznacza koniec tak zwanego
Czerwonego Berlina. Ludzie opowiadaj si za czerwonymi jedynie wwczas,
gdy nie maj wyboru. Ci, ktrzy uwaaj si za inteligentw, nigdy nie
rozumieli mas. Powiedziabym, e emocje ludu mniej lub bardziej
przypominaj emocje kobiety mwi dalej, gdy spacerowali po ogrodzie.
Gmach Kancelarii Rzeszy przypomina pudeko cygar. To niezbyt imponujce
miejsce na urzdzenie przyjcia. Zmienimy to wszystko72.
Tej nocy rozradowany Goebbels napisa w swoim dzienniku: To niemal
jak sen bajka (). Narodzia si nowa Rzesza. Czternacie lat pracy zostao
ukoronowanych zwycistwem. Rozpocza si niemiecka rewolucja!.
Wwczas zdawao sobie z tego spraw niewielu Niemcw i pewnie nikt nie
wspomnia proroczych sw yda Heinricha Heinego, wypowiedzianych
niecae sto lat wczeniej: Niemiecki grzmot jest prawdziwie niemiecki; jego
nadejcie wymaga czasu, ale gdy si w kocu rozlegnie, aden huk w historii
go nie przewyszy. Nastanie godzina () i odegrany zostanie dramat, przy
ktrym rewolucja francuska wyda si bah idyll (). Nie wtp, bo ta godzina
nadejdzie73.

Rozdzia 11
GODZINA NIEROZWAGI
(1933czerwiec 1934)

Narodowi ani kobiecie nie zostanie wybaczona godzina nierozwagi,

w ktrej pierwszy lepszy moe zwali ich z ng i posi.
KAROL MARKS

1
Nastpnego ranka Frau Goebbels przyniosa Hitlerowi kwiaty. Wyglda
przez okno swojego pokoju w hotelu Kaiserhof. Odwrci si powoli i niemal
uroczystym gestem odebra bukiet. To pierwsze kwiaty, a ty jeste pierwsz
kobiet, ktra mi pogratulowaa, mia mrukn pod nosem wedug jej
nabonej relacji. Po chwili milczenia powiedzia, jakby kontynuowa
wewntrzny monolog: Teraz wiat zrozumie, czemu nie mogem przyj
urzdu wicekanclerza. Jake dugo nie rozumieli mnie czonkowie wasnej
partii!. Po kolejnej chwili milczenia pani Goebbels ruszya do drzwi. Tak!
usyszaa jego cichy okrzyk. Musz zosta jaki czas sam1.
To, co si stao, uwaa za zrzdzenie losu, kolejny krok na dugiej drodze,
ktr sobie wyznaczy. Jednak ci, ktrzy obdarzyli go wadz, byli przekonani,
e pozostanie ich bezwolnym pionkiem. Papen przechwala si znajomym:
Najlimy go, eby nam suy, a nastpnie zapewni krytycznie
nastawionego przyjaciela: Czego chcesz? Jestem zaufanym Hindenburga.
W cigu dwch miesicy zapdzimy Hitlera w taki kozi rg, e a zapiszczy2.
Junkrowie, ktrych wyrazicielem by Papen, sdzili, e udao im si
powrci do autorytarnych rzdw, ale Hitler nie zamierza by ich
marionetk i z miejsca zacz ka podwaliny pod wasn dyktatur. Najpierw
oddali list pyta i da partii centrowej, odpowiadajc, e skoro negocjacje
z tym ugrupowaniem nie day rezultatu, trzeba rozpisa nowe wybory. Potem,
za porednictwem Papena, skoni Hindenburga do rozwizania parlamentu.
Niewielu zdawao sobie spraw ze znaczenia jego pierwszych krokw.
Artykuy wstpne w liberalnych buruazyjnych gazetach nie przewidyway
adnych rewolucyjnych zmian. W kocu w gabinecie Hitlera byo tylko
dwch innych nazistw Gring i Frick. Skad rzdu wskazuje, e Herr Hitler
podda si znacznym ograniczeniom, perorowa tego dnia Frankfurter
Zeitung, a czterdzieci osiem godzin pniej zauwaa: Stao si jasne, e
gwn postaci nowego rzdu jest Hugenberg, a nie kanclerz. Nic nie

zaniepokoio nawet socjaldemokratw, poniewa powszechnie sdzono, e

Hitler nigdy nie uzyska dwch trzecich gosw niezbdnych do zmiany
konstytucji.
Podobny pogld przedstawiono na amach New York Timesa: Skad
gabinetu nie daje Herr Hitlerowi okazji do zaspokojenia jego dyktatorskich
zapdw3. Ambasador brytyjski donosi: Wszystkie gazety przyjy
mianowanie Herr Hitlera na urzd kanclerza z niemal stoickim spokojem,
a ludno flegmatycznie przyja t wiadomo.
Kiedy wspomniani komentatorzy zapewniali wiat o niemocy Hitlera, ten
ukry swoje rewolucyjne intencje za natchnionymi, acz konserwatywnymi
sformuowaniami mowy, ktr 1 lutego wygosi przez radio do wyborcw.
Powiedzia wyranie, e pragnie jedynie powrotu dawnych cnt. Nie
wspomnia ani sowem o swoich planach wobec ydw, waciwie nie
powiedzia nic, co mogoby urazi lub zaniepokoi przecitnego obywatela.
Podczas mowy radiowej amerykaski charg daffaires w Berlinie jad
obiad z jedn z wpywowych osb, ktre pomogy Hitlerowi sign po
wadz. Hjalmar Schacht, prezes Reichsbanku, przechwala si, e jest
finansowym i ekonomicznym doradc wity Fhrera, a nastpnie zapewni
Amerykanina, e nazici nie maj zamiaru przeprowadzi swoich
powszechnie znanych demagogicznych reform, gdy cay wielki przemys
odnosi si z sympati do nowego reimu4.
Chocia ostatnie stwierdzenie byo przesadzone, Hitler nie zostaby
kanclerzem bez poparcia przemysowcw i armii. Wikszo dowdcw
podzielaa pogld Karla Dnitza, oficera robicego szybk karier
w marynarce, ktry uwaa, e wszystko sprowadzao si do wyboru midzy
Hitlerem a czerwonymi.
Hitler zdawa sobie spraw, e poparcie wojska byo rwnie interesowne,
jak poparcie przemysowcw. Nie mia wysokiego mniemania o generaach.
Zanim zostaem kanclerzem przyzna wiele lat pniej sdziem, e
czonkowie sztabu generalnego s jak mastiff, ktrego trzeba trzyma mocno
na smyczy, bo zagraa wszystkim bez wyjtku. Jego dowiadczenia
z generaami nie naleay do najszczliwszych: Lossow zdradzi
w Monachium, a Schleicher prbowa go pozbawi urzdu kanclerskiego.
Teraz, gdy mia ju wadz, postanowi zawrze pokj z przedstawicielami
armii i zaprzc ich do dziea odnowienia Niemiec.
Zrobi pierwszy krok w tym kierunku w czwarty wieczr sprawowania
urzdu, przyjmujc zaproszenie na kolacj w domu generaa Kurta von
Hammersteina, ktry nie kry pogardy dla nazistw. Przyjcie zostao
zorganizowane przez nowego ministra obrony, generaa von Blomberga, aby
przedstawi Fhrerowi kadr dowdcz. Po kolacji Hitler wsta, eby wygosi
mow. Pocztkowo by spity w takim towarzystwie, mwic
o katastrofalnych problemach gospodarczych, przed ktrymi stoi nard.
Odpowiedzi nie jest zwikszenie eksportu, gdy produkcja ju przewyszaa

wiatowy popyt, a dawni odbiorcy niemieckich towarw rozwinli wasne

rynki. Bezrobocie i kryzys gospodarczy, konkludowa, bd trway, dopki
Niemcy nie odzyskaj swojej pozycji w wiecie.
Jego sowa wzbudziy zainteresowanie suchaczy. Wikszo mylaa
z utsknieniem o takim rozwizaniu. Hitler potem stwierdzi, e trzeba
wypleni pacyfizm, marksizm i raka demokracji. Ponowne zbrojenia byy
pierwszym warunkiem odrodzenia Niemiec, a gdy ojczyzna odzyska dawn
potg, rozpocznie si podbj ziem na wschodzie i bezlitosna germanizacja.
Na wypadek, gdyby zarys jego planw na przyszo wzbudzi obawy, Hitler
obieca suchaczom, e nie musz si lka o polityk wewntrzn ani
zagraniczn. Wojsko nie zostanie uyte do przywrcenia spokoju w kraju,
wic przez nastpne lata powinno si powici swojemu gwnemu celowi,
jakim jest przygotowanie do obrony ojczyzny w wypadku obcej agresji.
Chcc udzieli dodatkowych gwarancji w kwestii SA, doda, e jedynie armia
bdzie moga nosi bro, a jej struktura nie zostanie zmieniona.
Admira Erich Raeder by pod wraeniem i uwaa, e pozostali podzielali
jego odczucia. Jednak generaowie Werner von Fritsch i Friedrich Fromm nie
kryli zaniepokojenia sowami o agresji, a genera Ritter von Leeb odnis
wraenie, e Hitler prbowa ich przekupi. Przedsibiorca, ktry ma dobry
towar doda pniej sarkastycznie nie musi go zachwala niczym
jarmarczna przekupka5.
Reakcja wojskowych bya mieszana, ale Hitler zdoby paru zwolennikw.
Ci, ktrzy mieli nadziej, e nowy rzd przeksztaci si w wojskow dyktatur,
a pniej w odrodzon monarchi, byli gotowi usankcjonowa reformy
narodowych socjalistw. Wielu innych wtpicych udzielioby poparcia
z szacunku dla feldmarszaka von Hindenburga.
Korzystajc z uprawnie nadzwyczajnych, ktre dawaa mu konstytucja
tych samych, z ktrych kiedy drwi Hitler przepchn ustaw o ochronie
narodu i pastwa, eby mc kontrolowa zgromadzenia polityczne i nakada
kaganiec prasie. Papen ani aden z jego kolegw w rzdzie nie zaprotestowali
przeciwko regulacjom, ktre pozwalay Hitlerowi obezwadni konkurencyjne
partie i kontrolowa opini publiczn. W obliczu takiej jednomylnoci
Hindenburg uleg i podpisa dokument. Potem pojawia si kolejna ustawa
nadzwyczajna zastpujca polityczny reim rzdzcy w Prusach wadzami
z wyboru Hitlera. Na pierwsze protesty odpowiedziano, odwoujc si do
rozsdku Papen jako nowo mianowany premier Prus z pewnoci zdoa
zapanowa nad nowym ministrem spraw wewntrznych, Gringiem ale bez
wtpienia Hitler uczyni drugi krok w kierunku dyktatury.
W Niemczech pojawia si nowa elita. Prezydent Hamburga by
wacicielem sklepu z pasmanteri, a setki innych w cigu jednej nocy
wyoniy si z niszej warstwy klasy redniej. Wrd przywdcw byli
nauczyciele, prawnicy i przedsibiorcy. Nigdy wczeniej tylu ludzi
dysponujcych skromnymi rodkami nie zostao wyniesionych na wysokie

stanowiska polityczne. Wszyscy wywodzili si z szeregw oddanych ruchowi

starych nazistowskich bojownikw, ktrym Hitler zacz wypaca
dywidend.
Przypuszczalnie aden niemiecki kanclerz nie by tak dobrze
przygotowany do objcia urzdu jak Hitler, ktry ju od jakiego czasu uwaa
si za Fhrera. Nie mona byo tego jednak powiedzie o NSDAP. Czonkw
partii spajay magnetyzm Hitlera oraz marzenie o wadzy i pracy. Nowa elita
potrafia przeprowadzi narodowosocjalistyczn rewolucj na poziomie
lokalnym tylko z powodu samozadowolenia konserwatystw i konsternacji
w szeregach swoich liberalnych i lewicowych oponentw.
Chocia szeregowi czonkowie partii byli le zorganizowani w wioskach,
miasteczkach i prowincjach, Fhrer panowa nad znajdujcymi si w rozsypce
wrogami. Pocztkowo wielu bdnie sdzio, e jego niemiay, nieco
zakopotany sposb odnoszenia si do obcych jest objawem saboci. Jednak
w krtkim czasie zyska przewag nad tymi, ktrzy go nie doceniali. Podczas
spotka rzdu wspomina minister finansw, hrabia Lutz Schwerin von
Krosigk, niegdy stypendysta Rhodesa w Oksfordzie nie mona byo nie
dostrzec i nie podziwia zalet, dziki ktrym panowa nad dyskusj:
nieomylnej pamici, za spraw ktrej potrafi udzieli precyzyjnej odpowiedzi
na wszelkie, choby najbardziej odlege, kwestie bdce przedmiotem
rozwaa; przytomnoci umysu; jasnoci sdu, dziki ktrej umia
sprowadzi najbardziej zoone pytanie do prostej czasami nazbyt
uproszczonej postaci; zdolnoci zwizego podsumowania wynikw dugiej
debaty i bystroci umysu polegajcej na spojrzeniu pod nowym ktem na
dobrze znan, dugo omawian spraw.
Schwerin von Krosigk i inni czonkowie rzdu nigdy wczeniej nie spotkali
si z tak dynamiczn osobowoci, nic wic dziwnego, e jej ulegli. Wyszo
Hitlera nad tymi zamonymi ludmi znalaza odbicie na zdjciu
zamieszczonym w numerze Illustrierte Beobachter z tego miesica. Hitler
nie jest ju ubrany w le skrojony garnitur, nie garbi si jak ajza
w wygniecionym trenczu, z pejczem w rce. Umiecha si pewnie i ma na
sobie mikki, elegancki paszcz. Istny wzr olniewajcej pewnoci siebie.

2
Mimo osobistego sukcesu Hitlera, po szeciu tygodniach wadzy los
brunatnej rewolucji nadal pozostawa niepewny. Usunicie pruskiego rzdu
za pomoc rodkw nadzwyczajnych wywoao powane zaniepokojenie
w innych krajach. W poowie lutego Gring przeprowadzi radykaln czystk
w szeregach pruskiej policji, eby za wszelk cen unikn podejrzenia
o wrogo policji wobec SA, SS i Stahlhelmu, gdy organizacje te zrzeszaj
najbardziej poyteczny element narodu (). Policja powinna wspiera

wszelkie form narodowej propagandy6. Po tym kroku nadesza zowrbna

dyspozycja sprowadzajca si do tego, e policja powinna zdecydowanie
wystpowa przeciw organizacjom wrogim pastwu, nie wahajc si przed
uyciem broni. Wrcz przeciwnie, policjanci powinni zosta ukarani, jeli nie
wykonaj swojego obowizku. W ten sposb otworzy Gring sezon
polowa na komunistw, marksistw oraz ich zwolennikw.
Siedem mniejszych krajw zwizkowych, jak Prusy, dotkn ju polityczny
parali, ale wiksze m.in. Bawaria, ojczyzna narodowych socjalistw
odmwiy podporzdkowania si rzdowi Hitlera. Rebelii towarzyszya
kampania komunistw wzywajcych do stawienia oporu nazistom. 21 lutego
Zwizek Czerwonych Bojownikw wezwa modych proletariuszy, eby
rozbroili SA i SS. Kady towarzysz jest dowdc w przyszej armii czerwonej!
lubujemy to czerwonym onierzom Zwizku Radzieckiego. Jutro bdziemy
panami!7. Kilka dni pniej organ partii komunistycznej Der Rote Seemann
(Czerwony Marynarz), wezwa otwarcie do przemocy: Robotnicy! Na
barykady! Naprzd do zwycistwa! Zaadujcie karabiny wie amunicj!
Wycignijcie zawleczki granatw!.
Cho apele nawoujce do rewolucji mogy mie charakter metaforyczny,
Gring zrozumia je dosownie a przynajmniej tak utrzymywa i 24 lutego
urzdzi nalot na berliski dom Karla Liebknechta. Oficjalny komunikat gosi,
e policja odnalaza plany komunistycznego zamachu stanu. Wieczorem
26 lutego Hanussen przepowiedzia, e wkrtce zaponie ogie prawdziwej
rewolucji. Podczas seansu, w ktrym uczestniczya cz najbardziej
wpywowych ludzi w stolicy, wykrzykn, e widzi dym ora powstajcego
z pomieni, a pniej wielki berliski gmach ogarnity ogniem. Ci ze
suchaczy, ktrzy wiedzieli, e poprzedniego dnia doszo do trzech prb
podpalenia budynkw rzdowych, musieli by pod niezwykle silnym
wraeniem.
Podpalacz, dwudziestoczteroletni Holender, Marinus van der Lubbe, od
pocztku zamierza podpali Reichstag. Ten silny, zwalisty i gupkowaty
modzieniec protestowa przeciwko kapitalizmowi, podpalajc gmachy
publiczne. Cztery lata wczeniej peen niesmaku odda legitymacj partii
komunistycznej, by wstpi do Midzynarodowej Grupy Komunistycznej,
maego ugrupowania sprzeciwiajcego si polityce Moskwy. Przyby do
Berlina tydzie wczeniej, przekonany, e niebawem wydarz si tu wielkie
rzeczy. Udzia w demonstracjach zorganizowanych przez socjaldemokratw
i komunistw upewni go w przekonaniu, e niemieccy robotnicy rozpoczn
rewolucj jedynie pod wpywem jakiego spektakularnego wydarzenia. Mia
nadziej, e widok poncych bastionw rzdu natchnie do buntu pogrone
w letargu niemieckie masy.
Niezraony trzema nieudanymi prbami, w poniedziakowe poudnie
27 lutego kupi cztery paczki podpaki w sklepie przy Mllerstrasse,
a nastpnie ruszy pieszo w kierunku Reichstagu. Licho ubrany, w aonie

przykrtkich spodniach i czapce z daszkiem, kry po bogato zdobionym,

penym zoce i przeszklonych kopu gmachu, dopki si nie upewni, e do
rodka najlepiej wej rzadko uywanymi drzwiami od strony zachodniej.
Dzie by zimny, a uczucie chodu wzmaga porywisty wiatr. Odczeka p
godziny na poczcie, eby si ogrza, a nastpnie spacerowa dalej, by okoo
dwudziestej pierwszej wrci pod gmach Reichstagu. Zachodnie wejcie byo
puste, wic w kilka sekund wspi si po murze na balkon na pierwszym
pitrze.
O dwudziestej pierwszej trzydzieci wracajcy do domu student teologii
usysza przed gmachem brzk pkajcej szyby. Zauway posta z ponc
pochodni i pobieg zawiadomi sieranta policji penicego dyur
w pnocno-zachodniej czci Reichstagu. Sierant odnalaz pknit szyb
i zauway dziwny blask w rodku. Przypatrywa si mu w osupieniu
i dopiero po kilku minutach wezwa stra poarn. Pierwsze wozy przybyy
przed dwudziest drug, gdy w pomieniach staa gwna sala obrad.
Hanfstaengla, ktry lea obonie chory w swoim berliskim mieszkaniu
naprzeciw Reichstagu, obudziy krzyki gospodyni. Wyjrza przez okno,
zobaczy poar i zatelefonowa do Goebbelsa, gdzie w najlepsze trwao
przyjcie na cz Fhrera. Kiedy Goebbels usysza nowiny, pomyla, e to
jaki art. Przyjed i sam si przekonaj, jeli mi nie wierzysz, rzuci
Hanfstaengl, odkadajc suchawk. Telefon zadzwoni chwil pniej. Po
drugiej stronie by Goebbels. Przed chwil rozmawiaem z Fhrerem. Chce
wiedzie, co si dzieje. Bez artw. Irytacja i podejrzliwo w gosie Goebbelsa
wydaway si szczere, wic Hanfstaengl straci panowanie nad sob.
Powiedzia, e Reichstag stoi w pomieniach, a na miejscu jest stra poarna.
Teraz wraca do ka, eby wyleczy si z gorczki8.
Kiedy Hitler ujrza czerwon un nad Tiergarten, wykrzykn: To
komunici! i ruszy na miejsce w towarzystwie Goebbelsa. Znaleli Gringa
w poncym gmachu, w brzowym kapeluszu zsunitym na ty gowy.
Sprawia wraenie ogromnego w paszczu z wielbdziej weny. Dotar na
miejsce poaru jako jeden z pierwszych. Rwnie znamienne byo jego
pierwsze polecenie: Ocalcie gobeliny!. Powiedzia Hitlerowi, e podpalenie
Reichstagu to robota czerwonych. Na dwadziecia minut przed wybuchem
poaru w gmachu byo kilku komunistycznych posw. Udao si nam
aresztowa jednego z podpalaczy. Na rozgorczkowane pytanie Goebbelsa:
Kto to taki?, Gring odpowiedzia z wyranym samozadowoleniem: Jeszcze
nie wiemy, ale wyciniemy to z niego, nie obawiaj si, doktorku.
Czy inne gmachy publiczne s bezpiecznie?, zapyta Hitler.
Podjem wszelkie rodki ostronoci. Postawiem na nogi ca policj.
Kady budynek pastwowy otrzyma specjaln stra. Jestemy przygotowani
na wszystko.
Zaczli obchodzi zniszczony fragment budynku, omijajc bajora wody
i zwglone rumowiska. Kiedy weszli do holu wypenionego cuchncym

dymem, policjant unis rce, by ostrzec Hitlera, e kandelabr w kadej chwili

moe run. Kanclerz (po pogardliwej uwadze: Krzyyk na drog tej starej
budzie) przyczy si do Seftona Delmera, ktrzy przyby na miejsce, eby
napisa relacj o poarze. Daj Boe, eby bya to robota komunistw
powiedzia Hitler, z czego korespondent wywnioskowa, e nie by pewny, i
to intryga czerwonych, a jedynie ma tak nadziej. Jest pan wiadkiem
pocztku wielkiej epoki w dziejach Niemiec, Herr Delmer. Ten poar to
pocztek. Potkn si o w straacki, ale nie straci rwnowagi ani nie
przerwa wypowiedzi. Jeli komunici opanuj Europ i zdoaj j utrzyma
p roku, co ja mwi, dwa miesice, cay kontynent stanie w pomieniach, jak
ten gmach.
Kiedy wspinali si po schodach na drugie pitro, podszed do nich Papen,
ktry przyjecha prosto z kolacji wydanej w Herrenklubie na cze
Hindenburga, w nieskazitelnym szarym tweedowym paszczu i czarnym
kapeluszu. To znak od Boga, panie wicekanclerzu! wykrzykn Hitler. Jeli
ten poar jest robot komunistw, w co nie wtpi, bdziemy musieli zgnie
mordercz zaraz elazn pici!9. Papen odetchn z ulg, e tapiserie
ocalay, a ogie nie dotar do biblioteki. Gdy Hitler zaprosi go na narad
w gabinecie Gringa, eby podj decyzj w sprawie dalszych dziaa,
uprzejmie, cho ostentacyjnie odmwi. Uzna, e powinien najpierw
zawiadomi Hindenburga.
Poar najwyraniej zafascynowa Hitlera, poniewa gdy przyby do
gabinetu przewodniczcego Reichstagu, wychyli si i oparty o kamienny
parapet obserwowa spustoszenie, jakby zahipnotyzowany przez pomienie.
W tym czasie sala bya ju pena ministrw oraz innych urzdnikw
i dygnitarzy; zjawili si m.in. ksi Auwi, burmistrz Berlina, komendant
stoecznej policji i brytyjski ambasador. Po chwili na sal wszed czowiek,
ktry przeprowadzi wstpne dochodzenie. Rudolf Diels, szef policji
politycznej podlegajcej pruskiemu ministrowi spraw wewntrznych,
przyszed poinformowa Fhrera i Gringa, e w gmachu Reichstagu
znaleziono podpalacza, Holendra nazwiskiem van der Lubbe, obnaonego do
pasa. Kiedy rozwcieczony ledczy zawoa: Czemu to zrobie?, mody
radyka odpar: eby zaprotestowa.
Gring zacz wykrzykiwa hasa i rozkazy. To pocztek komunistycznego
przewrotu! Nie wolno traci ani chwili. Hitler przerwa mu w p zdania:
Teraz im pokaemy! Zmieciemy kadego, kto nam stanie na drodze!. Twarz
mu poczerwieniaa z podniecenia i gorca. Nard niemiecki zbyt dugo
okazywa pobaliwo! Wszyscy komunistyczni dziaacze musz zosta
rozstrzelani. Jeszcze tej nocy trzeba powiesi wszystkich komunistycznych
posw! Wszyscy sympatycy komunistw maj trafi pod klucz! Dotyczy to
take socjaldemokratw i czonkw Reichsbanner!.
W kocu Diels zdoa doj do gosu. Oznajmi, e podpalacz zaprzeczy, i
cz go jakiekolwiek zwizki z parti komunistyczn, i przysig, e sam

podoy ogie w gmachu Reichstagu. Diels doda, e jego wersja wydaje si

prawdziwa i e poar by niewtpliwie dzieem jednego szaleca.
To chytra, starannie uknuta intryga odburkn Hitler, cignc swoj
irracjonaln diatryb. Zapomnieli tylko, e maj do czynienia z nami
i narodem niemieckim! Ze szczurzych nor, w ktrych si ukryli, nie mog
sysze radosnych okrzykw mas!.
Diels prbowa powiedzie, e twierdzenie, jakoby komunici zamierzali
dokona puczu, jest absurdalne. Liczni zdrajcy z obozu czerwonych mwili
mu, e to tylko plotki. Hitler nie zamierza go jednak sucha. W kolejnym
napadzie gniewu szkalowa tych podludzi, wykrzykiwa, e nie potrzebuje
innych dowodw, aby stwierdzi, i komunici karygodnie podpalajc
niemieckie sanktuarium, pragnli da sygna do publicznie zapowiadanych
wystpie masowych.
Burzliwa narada zakoczya si okoo dwudziestej trzeciej10. Po niej odbyo
si kolejne spotkanie z pruskim ministrem spraw wewntrznych, na ktrym
omwiono rodki bezpieczestwa. Pniej Hitler uda si wprost do lokalnej
redakcji Vlkischer Beobachter, eby si zapozna z relacj o poarze, ktra
miaa si ukaza nastpnego dnia. Potrzebowaem p godziny, eby znale
kogo, kto mnie wpuci. W rodku byo kilku zecerw, w kocu pojawi si
nawet jaki adiustator o powiekach cikich od snu. Hitler posa po
Goebbelsa i do witu przygotowali nowy numer pisma, w ktrym oskarono
czerwonych o spisek w celu przejcia wadzy po wywoaniu oglnej
paniki11.
W tym samym czasie Gring wcieka si na czowieka, ktry mia
sporzdzi raport dla oficjalnej pruskiej agencji prasowej. Rzuciwszy okiem na
skadajcy si z dwudziestu linijek szkic wymieniajcy jednego podpalacza,
Gring wykrzykn: Nie taki komunikat miaem na myli! Te brednie nadaj
si na raport policyjny!. Chwyci kopiowy owek i zastpi jeden cetnar
adunku zapalajcego tysicem. Gdy autor zaprotestowa, wskazujc, e jeden
czowiek nie zdoaby udwign takiego ciaru, Gring odparowa:
Wszystko jest moliwe! Po co pisa, e podpalacz by jeden? Byo ich
dziesiciu albo nawet dwudziestu! Nie rozumiesz, co si dzieje?! To by sygna
do komunistycznego powstania!. Kiedy Gring napisa zupenie nowy
komunikat sugerujcy, e pomocnikami van der Lubbego byli dwaj
komunistyczni czonkowie Reichstagu, autor pierwszego doniesienia poprosi,
eby podpisa tekst, gdy nie byo to ju oficjalne doniesienie, ale dokument
polityczny. Agencje informacyjne wyjani przyjm ode mnie tekst tylko
wtedy, gdy go pan podpisze12. Marudzc pod nosem, Gring nagryzmoli
u dou due G. W tym czasie wszystkie policyjne radiostacje nadaway
rozkaz aresztowania komunistycznych czonkw Reichstagu, zgromadze
krajowych i rad miejskich. Mieli zosta ujci take inni funkcjonariusze partii
komunistycznej, a wszystkie gazety czerwonych miay zosta zamknite.

Nocne wydarzenia zachciy Hitlera do wyzbycia si ostatnich zahamowa,

poniewa nastpnego ranka stan do otwartej walki o wadz. Zaczo si
cakiem niepozornie, od spotkania czonkw gabinetu, gdy kanclerz wita si
uprzejmie z kadym ministrem stosownie do jego pozycji. Po tym
tradycyjnym wstpie przybra poz dyktatora. W takiej kryzysowej sytuacji
jak obecna, powiedzia, trzeba bezlitonie wyrwna rachunki
z komunistami (), nie baczc na ograniczenia prawne. Zaproponowa
wydanie nadzwyczajnego dekretu chronicego nard przed czerwonymi;
przedstawi go jednak w taki sposb, e mia wycznie obronne i niewinne
znaczenie, na marginesie nadmieniajc o specjalnych rodkach w celu
ochrony dzie kultury narodu niemieckiego13. Kiedy Frick odczyta szkic,
stao si jasne, e dekret znosi wikszo praw przysugujcych
demokratycznemu spoeczestwu. Po pierwsze, zawiesza wszystkie swobody
obywatelskie przyznane przez konstytucj weimarsk wolno wypowiedzi,
wolno prasy, ochron miru domowego, tajemnic korespondencji i rozmw
telefonicznych, wolno zgromadze i zakadania organizacji oraz
nienaruszalno wasnoci prywatnej. Po drugie, upowania ministra spraw
wewntrznych Rzeszy do przejcia tymczasowej kontroli nad kadym rzdem
krajowym, ktry nie bdzie umia przywrci adu. aden minister nie
sprzeciwi si pozbawieniu Niemcw praw obywatelskich, cho Papen zwrci
uwag, e ingerencja w wewntrzne sprawy krajw zwizkowych spotka si
z gbok niechci, szczeglnie w Bawarii. Sprzeciw Papena okaza si
krtkotrway. Zaaprobowa dokument z drobn poprawk, ktra bya zmian
jedynie z nazwy. Wieczorem obaj z Hitlerem stawili si u Hindenburga.
Fhrer argumentowa, e dekret jest niezbdny, aby stumi rewolucj
czerwonych. Prezydent podpisa go bez sowa komentarza, gdy Papen
i Meissner nie zgosili adnych zastrzee.
Cywilny stan wyjtkowy zosta zastpiony wojskowym, za ktrym
opowiadali si konserwatyci. Rzd mia wadz, ktra w wojskowej
dyktaturze zwykle przysugiwaa gwnodowodzcemu. Uprawnienia te nie
budziy trwogi, gdy w rzdzie nie dominowali narodowi socjalici. Dekret
zosta uchwalony tak popiesznie i w takim napiciu emocjonalnym, e nikt
nie mia pewnoci, kto wpad na pomys zniesienia swobd obywatelskich
zamiast ich ograniczenia, jak to czynili poprzedni kanclerze. By moe nie
bya to zakulisowa intryga dcego do dyktatury Hitlera, ale jeden
z przypadkw historii. Poar najwyraniej pchn Hitlera na skraj histerii,
poza tym naprawd obawia si on rewolucji czerwonych. Z pewnoci
chaotyczne dziaania Hitlera oraz kroki podejmowane przez Gringa i innych
ludzi z bliskiego otoczenia Fhrera nie byy posuniciami konspiratorw
posiadajcych jaki rozsdny plan. Hitler dziaa nie tyle w panice, ile
w cakowitym przekonaniu o susznoci swojej misji. Jeli o niego chodzio,
poar stanowi dowd na to wszystko, co od lat powtarza o czerwonych
i ydach.

rodki nadzwyczajne, ktre w rezultacie uzyska i ktre pierwotnie miay

pomc w stumieniu nieistniejcej rewolty, okazay si milowym krokiem na
drodze Hitlera do wadzy absolutnej. Rzesze popiesznie zaprzysionych
czonkw SA i SS utworzyy oddziay pomocnicze, wspierajc policj
w egzekwowaniu dekretu. Zapukano do mieszka i lokali, gdzie bywali znani
komunistyczni dziaacze, i odprowadzono ich do wizie lub piwnic,
w ktrych odbyway si przesuchania. Funkcjonariusze policji umiecili
w
areszcie
prewencyjnym
ponad
trzy
tysice
komunistw
i socjaldemokratw. Lotniska i porty znalazy si pod bacznym nadzorem,
a na granicach sprawdzano pocigi.
Gring pawi si w chwale. Nastpnego dnia, jako minister spraw
wewntrznych rzdu pruskiego, przemwi do narodu przez radio, odsaniajc
podstpne knowania czerwonych, ktrzy zamierzali przebra si w mundury
brunatnych koszul i Stahlhelmu, eby przeprowadzi zamachy terrorystyczne
i zniszczy jedno narodu. Podpalenie Reichstagu, przepowiada, byo
pierwszym z wielu podpale, ktre miay odwrci uwag policji i wyda
nard na pastw rewolucjonistw. Nard nie musi si jednak lka, zakoczy.
Powiadam komunistom, e moje nerwy wytrzymay, e czuj si do silny,
by pokrzyowa ich przestpcze plany!14.
Chocia Niemcy uwierzyli w jego wyjanienia, wiat nie by rwnie
atwowierny. Twierdzenie, e niemieccy komunici mieli co wsplnego
z poarem, jest czyst gupot, pisaa londyska News Cronicle, a pogld ten
podzielay krgi dyplomatyczne oraz przedstawiciele zagranicznej prasy.
Narastay podejrzenia, e to nazici podpalili Reichstag, by mie pretekst do
rozprawienia si z komunistami.
Nastpnego dnia, 2 marca, Sefton Delmer, uda si do Hitlera po
odpowied. Fhrer pomstowa na cudzoziemcw za wysuwanie takich
oskare, powinni by bowiem wdziczni za odwane kroki, ktre podj, aby
ich ratowa przed powszechn czerwon zaraz. Delmer zdoa w kocu
powiedzie, e masowe aresztowania budz powszechny lk, i Hitler planuje
krwaw zemst na wrogach. Nie potrzebuj nocy witego Bartomieja,
odparowa Fhrer. Powstan trybunay, ktre osdz wrogw pastwa
i poo kres spiskom. Delmer odczyta to jako zapowied, e Hitler chce
urzdzi swoim wrogom rze w majestacie prawa, i zapyta, czy zawieszenie
swobd obywatelskich bdzie trwae.
Nie odrzek Hitler. Kiedy komunistyczne zagroenie zostanie
zaegnane, powrci normalny porzdek. Nasze prawo jest zbyt liberalne, aby
mona byo szybko i skutecznie rozprawi si z bolszewickim podziemiem.
Osobicie pragn jak najszybszego przywrcenia normalnego stanu rzeczy,
wczeniej jednak musz unicestwi komunistw15.
Z kadym dniem w Europie narastao przekonane, e to nazici
odpowiadaj za poar Reichstagu. Hipotez t uprawdopodobnia sensacyjna
wiadomo o tunelu czcym rezydencj przewodniczcego Gringa

z Reichstagiem. Protesty za granic skoniy Hitlera do przypieszenia procesu

van der Lubbego i wyjanienia jego rzekomych zwizkw z czerwonymi,
mimo obiektywnego raportu policji stwierdzajcego ponad wszelk
wtpliwo, e Lubbe dopuci si tego czynu w pojedynk. Okazao si to
nieroztropn decyzj, gdy szybki proces, ktry zdaniem Hitlera mia oczyci
atmosfer, cign si miesicami, dostarczajc eru jego wrogom w kraju i za
granic.

3
Na krtk met skutki poaru Reichstagu okazay si jednak korzystne dla
Fhrera. Poniewa zbliay si wybory, poar wzbudzi strach przed
rewolucj, ktry podzielaa wikszo Niemcw. Niewielu wyraao sprzeciw,
gdy bojwki brunatnych koszul zryway plakaty wyborcze czerwonych,
zastpujc je wasnymi. Hitler nie popeni politycznego bdu i nie
zdelegalizowa partii komunistycznej, ale postanowi poczeka do wyborw,
by wikszo robotnikw przeniosa swoje gosy na socjaldemokratw.
Zamiast rozwizywa parti, nazici zasypywali cay kraj przeraajcymi
opowieciami o krwawej ani, ktr zaplanowali czerwoni, i drakoskich
rodkach, jakie trzeba bdzie przedsiwzi. Wzywali przy tym wyborcw do
gosowania na NSDAP. Gring by jeszcze bardziej szczery: Rodacy! Niemcy!
Nie wycofam si z powodu jakiego wyroku sdowego powiedzia
suchaczom zgromadzonym we Frankfurcie 3 marca, na dwa dni przed
wyborami. Nie cofn si z powodu biurokratycznych decyzji. Nie bd si
przejmowa sprawiedliwoci, gdy moje zadanie polega na niszczeniu
i eksterminacji. Moja walka jest walk z chaosem! Nie stan do niej, majc do
dyspozycji si policji. Mogoby tak postpi buruazyjne pastwo. Drodzy
komunici, zapewniam was, e uyj caej potgi pastwa i policji, dlatego nie
wycigajcie faszywych wnioskw. Poprowadz brunatne koszule do
miertelnej walki, moje pazury wbij si w wasze karki!16.
Byo to otwarte wyznanie, e Gring nie cofnie si przed uyciem brutalnej
siy, nawet gdyby miao to by sprzeczne z prawem. Mona byo si na to
poway jedynie w napitej atmosferze, jaka powstaa po poarze Reichstagu.
Na szczcie dla nazistw Papen, Hindenburg i niemieccy przemysowcy nie
zwaali na alarmujce wypowiedzi i udzielali znacznego, cho niekiedy
milczcego wsparcia kampanii Hitlera. Pruski minister finansw zapewni
swojego koleg, Austriaka, e ekscesy nazistw s niemoliwe dopty, dopki
bd w rzdzie pragmatyczni, przyzwoici ludzie pokroju Schwerina von
Krosigka. Gwatownych sw komediantw w rodzaju Gringa i Goebbelsa nie
naley bra powanie, bo nad sytuacj panuj konserwatywne elementy
w rzdzie, a Hitler zosta odsunity na bok17.

Przemysowcy byli tak silnie przekonani, e zdoaj zapanowa nad

Hitlerem, i dwudziestu piciu z nich na niedawnym spotkaniu postanowio
udzieli NSDAP finansowego wsparcia. Kiedy Krupp von Bohlen wyrazi
jednomylne pragnienie zebranych, aby poprze Hitlera, Gring zwrci si
z prob o dotacj: atwiej wam bdzie ponie ofiar, jeli zrozumiecie, e to
ostatnie wybory w cigu dziesiciu, moe nawet stu lat18. Groba pooenia
kresu demokratycznym procedurom zostaa odczytana jako obietnica przez
bankiera Schachta, ktry powiedzia: A teraz, panowie, pienidze na st19.
Przemysowcy zaczli szepta midzy sob. Starszy Krupp obieca milion
marek od przemysowcw Zagbia Ruhry, a przedstawiciel koncernu I.G.
Farben czterysta tysicy marek. Wraz z innymi dotacjami dao to cznie
trzy miliony.
Dysponujc takimi pienidzmi, narodowi socjalici i ich dwaj koalicyjni
partnerzy mogli zala cay kraj materiaami propagandowymi. Wszystkie
gwne partyjne mowy byy transmitowane przez radio, a dla osb
nieposiadajcych odbiornikw na placach i ulicach zainstalowano goniki,
z ktrych rozlegay si obietnice i ostrzeenia przed zagroeniami dla nowego
rzdu. Aby potwierdzi swoj wiarygodno, Hitler czsto powoywa si na
Hindenburga. Kilka miesicy wczeniej te same goniki przedstawiay
prezydenta jako zniedoniaego starca. Teraz Hindenburg zamieni si
bohatersk posta pen niezwykej siy.
Liczc na umocnienie wadzy po miadcym zwycistwie, czonkowie
partii z bogosawiestwem rzdu entuzjastycznie przystpili do kampanii.
Czonkowie SA i SS nie byli ju represjonowani przez policj, ktra traktowaa
ich jak oddziay pomocnicze i ignorowaa ekscesy popeniane w imi
patriotyzmu.
W przemwieniach Hitler krytykowa przeciwnikw za brak programu,
cho nie przedstawi wasnego. Pragn jedynie czterech lat rzdw, aby
dowie swojej wartoci. Goebbels zamieni wigili wyborw w swoiste wito,
nazywajc je Dniem przebudzenia narodu. Wydawao si, e niemal
wszyscy opowiadaj si po stronie Hitlera. Fhrer by nadziej modych
idealistw i patriotw. Ci, ktrzy lkali si rewolucji zainspirowanej przez
Moskw, widzieli tylko dwie moliwoci czerwone albo brunatne Niemcy,
a te drugie wydaway si duo atwiejsze do zaakceptowania. Wielu dawnych
krytykw Hitlera, jak Theodor Heuss, ktry mia zosta pierwszym
prezydentem Republiki Federalnej Niemiec, utrzymywao, e dostrzega
u Hitlera pewne oznaki umiarkowania. Nie ciska tylu gromw, co kiedy.
Przesta zion ogniem na ydw, moe dzi wygosi czterogodzinn mow
bez wymwienia sowa yd20. Hitler uzyska nawet poparcie krgw
ydowskich. ydowski Zwizek Narodowy nie tylko opowiada si za zakazem
wjazdu do kraju ulicznych ydowskich handlarzy ze wschodu, lecz take
popiera nowy rzd Hitlera.

Mimo zewntrznych pozorw oraz ogromnych iloci pienidzy i energii

woonych w kampani narodowi socjalici zdobyli jedynie 43,9 procent
gosw i trzeba byo poparcia nacjonalistycznych sojusznikw, eby uzyskali
marn wikszo w parlamencie. Zwycistwo, cho nieznaczne, wystarczyo,
aby Hitler mg ogosi, e otrzyma mandat od narodu, i podj prb
przejcia wadzy w krajach zwizkowych, ktre jeszcze mu si opieray. Pewni
poparcia Berlina, nazici z Bawarii postanowili rozstrzygn spraw si.
W Monachium zmobilizowano miejscowy oddzia SA i w poudnie 9 marca
gauleiter Adolf Wagner w towarzystwie kapitana Rhma w galowym stroju SA
wparowali do gabinetu premiera Helda. Zadali, by Held niezwocznie
mianowa na generalnego komisarza krajowego generaa Rittera von Eppa,
ktry w 1919 roku pomg obali monachijsk republik rad.
Held wysa telegram protestacyjny do Berlina, ale w odpowiedzi usysza,
e Epp otrzyma ju nominacj. Kolejny protest skierowany do Hindenburga
dowid, jak bezsilny sta si prezydent: poprosi Helda, aby dalsze skargi
kierowa bezporednio do Adolfa Hitlera. W kocu Bawaria znalaza si
w rkach narodowych socjalistw. Dziki tej samej metodzie oddolnej
grobie uycia przemocy i telegraficznej interwencji Berlina przejli wadz
w pozostaych wolnych krajach zwizkowych.
W dniu objcia wadzy w Bawarii Hitler polecia do Monachium, gdzie
powitay go tumy. By w euforii. Monachium to niemieckie miasto, ktre jest
najblisze mojemu sercu powiedzia. Tam zaczynaem jako mody
mczyzna, onierz i polityk. To miasto zostao ochrzczone krwi towarzyszy
polegych w 1923 roku. Poleci lokalnym przywdcom partyjnym utworzenie
stabilnego bawarskiego rzdu, nawet kosztem przyjcia do niego ludzi spoza
NSDAP. Wasze zadanie, panowie, jest trudne stwierdzi. Dla politycznej
stabilnoci narodu wane jest, aby wadza w Rzeszy nie bya osabiona przez
rne ruchy, a nawet separatystyczne tendencje w Bawarii. Musz dokoczy
dziea Bismarcka: kraje zwizkowe pozostan nimi, dopki sprzyja to
interesowi Rzeszy21.
Kto zapyta, co zrobi z doktorem Ehardem, jedynym prokuratorem,
ktry skutecznie wystpowa na procesie Hitlera w 1924 roku. By surowy,
ale obiektywny i uprzejmy odpowiedzia Hitler. Pozostawcie go
w Ministerstwie Sprawiedliwoci22.

Wielu cudzoziemcw bdnie sdzio, e Hitler umocni ju swoj pozycj

w Niemczech. Jako wytrawny polityk siga jednak po wadz stopniowo, za
zgod obywateli. Wadza oznajmi kiedy Frankowi stanowi jedynie
odskoczni, krok prowadzcy do nastpnego23. W konsekwencji jego celem
staa si koalicja ze wszystkimi warstwami niemieckiego spoeczestwa.
Z szacunku dla Hohenzollernw i Hindenburga wybra koci garnizonowy

w Poczdamie na miejsce uroczystoci z okazji otwarcia nowego Reichstagu,

zorganizowanej 21 marca. Stare miasto, zaoone przez Fryderyka Wilhelma
I i chlubice si grobem Fryderyka Wielkiego, byo gboko przesiknite
prusk tradycj wojskow. Na t okazj udekorowano je sztandarami ze
swastyk oraz czarno-biao-czerwonymi flagami dawnego cesarstwa. Rozlegy
si karabinowe salwy. Armia, Stahlhelm i oddziay SA uformoway kolumny.
Gdy w jasnym wietle wiosennego soca kawalkada samochodw ruszya
w drog do maego kocioa, uderzono w dzwony.
Kiedy ukazaa si rosa posta Hindenburga ubranego w szary mundur
polowy pruskiego feldmarszaka, publiczno wstaa z miejsc. Opierajc jedn
rk na lasce i niosc marszakowsk buaw w drugiej, porusza si
z dostojn godnoci. W galerii cesarskiej odwrci si, unis buaw
i zasalutowa przed pustym krzesem cesarza, za ktrym stali czonkowie
rodzin krlewskich. Marszaek cakowicie przytoczy znacznie mniejszego
mczyzn kroczcego w lad za nim. Hitler, ktry czu si nieswojo we fraku,
wyda si ambasadorowi Franois-Poncetowi niemiaym nowicjuszem
przedstawionym wanemu protektorowi, do ktrego towarzystwa si nie
zalicza24.
Prezydent i kanclerz usiedli naprzeciw siebie. Hindenburg wyj okulary
w szylkretowej oprawie i zacz czyta swoj mow. Zadania stojce przed
nowym rzdem, powiedzia, s trudne i zoone, wezwa te do odnowienia
patriotycznego, karnego ducha dawnych Prus.
Przemwienie Hitlera byo skierowane raczej do ludzi zgromadzonych
w zatoczonym kociele ni suchaczy przy odbiornikach. Cesarz i Niemcy
zostali zmuszeni do wojny, oznajmi, wskazujc rdo kryzysu
gospodarczego i bezrobocia, ktre odziedziczy. Zarysowawszy program
rzdu, zwrci si do Hindenburga, jakby ten by nadal jego dowdc, i zoy
mu gboki pokon jako wojskowemu i cywilnemu liderowi. Poczytujemy
sobie za bogosawiestwo, e zgodzi si pan, abymy pracowali nad
odrodzeniem Niemiec25.
Hitler podszed do Hindenburga i pochyli si nisko, by uj jego do.
Starszy pan, wyranie wzruszony, wolno zszed do krypty Fryderyka
Wielkiego i Fryderyka Wilhelma I w towarzystwie syna i adiutanta, ktry
zoy wiece na dwch grobach przy wtrze armatnich salw.
Uroczysto zaaranowana przez Goebbelsa wywara oczekiwane
wraenie. Wszyscy obecni wojskowi, junkrzy i monarchici byli
przekonani, e Hitler jest posuszny Hindenburgowi i bdzie postpowa
zgodnie z pruskim ideaem. Jednak dwa dni pniej Fhrer da jasno do
zrozumienia kademu obiektywnemu obserwatorowi, e nie ma zamiaru
suy adnemu panu. Tym razem miejsce byo inne berliska Krolloper,
tymczasowe miejsce zgromadze Reichstagu inna te panowaa atmosfera.
Czonkowie SA i SS patrolowali korytarze, a za scen wisiaa ogromna flaga ze
swastyk jako przypomnienie, kto bdzie panem Niemiec. O czternastej pi

przewodniczcy Gring otworzy obrady. Po krtkim przemwieniu

zawierajcym cytat z pieni Niemcy, obudcie si!, odda gos Hitlerowi, ktry
pojawi si na sali w prostym mundurze brunatnych koszul.
Momentalnie zapada cisza, po ktrej rozleg si pojedynczy okrzyk: Sieg
Heil! Sieg Heil! Pozdrowienie wzbudzio burzliw owacj. Fhrer ruszy ku
podium wrd lasu uniesionych rk. Byo to jego pierwsze wystpienie na
forum parlamentu. Zacz odczytywa mow nacechowan niezwyk
rozwag i umiarem. Przysig, e bdzie szanowa wasno prywatn
i prywatn inicjatyw; obieca pomc rolnikom i klasie redniej. Pooy kres
bezrobociu i bdzie dziaa na rzecz pokoju z Francj, Wielk Brytani, a nawet
Zwizkiem Radzieckim. W celu zrealizowania tego planu potrzebuje jednak
uchwalenia ustawy o ochronie narodu i pastwa. Ustawa o penomocnictwach
dawaa mu nadrzdn, cho tymczasow wadz w kraju, zadba jednak o to,
aby sprawiaa wraenie umiarkowanej, i obieca, e uyje nadzwyczajnych
uprawnie jedynie w takim stopniu, w jakim bdzie to konieczne do
zrealizowania ywotnych interesw.
Po zapewnieniu parlamentu, prezydenta, krajw zwizkowych i Kocioa,
e adne z ich praw nie zostanie naruszone, Hitler zakoczy mocnym
akcentem, ktry waciwie uniewani wszystkie poprzednie zapewnienia.
Jeli Reichstag nie skorzysta z moliwoci przyjacielskiej wsppracy, nowy
reim jest gotw walczy o swoje zasady. Do was, panowie, posowie
Reichstagu, naley wybr midzy wojn i pokojem26.
Podczas przerwy przeciwnicy nowej ustawy zwarli szyki i gdy ponownie
rozpoczto obrady, przywdca socjaldemokratw zoy odwany, cho
kiepsko sformuowany protest, mimo e czonkowie brunatnych koszul
skandowali na korytarzach: Chcemy ustawy albo ognia i mordu!. Hitler
udzieli mu osobistej odpowiedzi, cho Papen prbowa go powstrzyma.
Przemwi w stylu nawizujcym do dawnych czasw, kiedy nazici spotykali
si w piwiarniach Monachium; zaatakowa socjaldemokratw sarkazmem
i obelgami. Nie chc waszych gosw! Niemcy bd wolne, ale nie stanie si
to dziki wam! Nie mylcie nas z buruazj! Gwiazda Niemiec wschodzi, wasza
zblia si ku zachodowi! Zabrzmiao wasze podzwonne!27.
Atak Hitlera nie tylko zmiady bunt socjaldemokratw, ale oniemieli
parti centrow. Oddano gosy, a gdy Gring ogosi wynik znacznie
przekraczajcy wymagane dwie trzecie 441 za ustaw, 94 przeciwko niej
narodowi socjalici zerwali si z radoci na rwne nogi, jakby ich druyna
zdobya zwyciskiego gola w kocowych sekundach meczu. Z uniesionymi
rkami zapiewali Horst Wessel Lied:
Wysoko wzniecie sztandary! Stacie rami przy ramieniu,
Oddziay szturmowe! Maszerujcie miarowym, spokojnym krokiem

Niemal bez sowa protestu z niemieckiego parlamentu usunito

demokracj. Tylko socjaldemokraci gosowali przeciwko ustawie. Inne partie
przekazay Hitlerowi wadz, a on przysig sobie, e nigdy jej nie odda.
Wadza przekazana czowiekowi, ktry wie, do czego j wykorzysta, rzadko
bywa zwracana.
Przywdca partii centrowej otrzyma list od Hindenburga chwalcy
poparcie, ktre udzieli Hitlerowi. Pragn pana zapewni, e kanclerz wyrazi
wol, mimo braku formalnego konstytucyjnego obowizku, e skorzysta
z uprawnie zawartych w ustawie jedynie po wczeniejszym skonsultowaniu
si ze mn28. Sowa te, napisane w dobrej wierze, doday otuchy zdradzonym
centrystom. Wikszo Niemcw potrzebowaa zapewnienia, a wielu
popieszyo, eby zapisa si do NSDAP. Inni udzielali poparcia w mniej
otwarty sposb. Urzdnicy pastwowi i biurokraci (podobnie jak urzdnicy
cywilni i pracownicy biurokracji w innych krajach) pozostali na swoich
stanowiskach, aby machina rzdowa moga gadko dziaa, jakby zwyciya
najbardziej konserwatywna z partii.
Zwycistwo w Reichstagu sprawio, e ujawnia si take pewna liczba
przemysowcw, ktrzy potajemnie wspierali Hitlera. Magnat stalowy Krupp
otwarcie pozdrawia znajomych na ulicy gestem heil. Napisa do Hitlera list
z gratulacjami, w ktrym zapewnia, e on i jego koledzy s przekonani, i
Niemcy maj w kocu podstawy dla stabilnego rzdu. Zosta nagrodzony
wyborem na cara niemieckiego przemysu, co uwicio maestwo
wielkiego przemysu z narodowym socjalizmem. Nieprzypadkowo te Hitler
wybra Hjalmara Schachta na prezesa Reichsbanku. Ten byskotliwy finansista
pomg wprowadzi Hitlera do krgw przemysowcw, podzielajc jego
pogard dla demokracji i parlamentaryzmu. (Minister finansw w rzdzie
Hitlera aprobowa ten wybr, uwaa bowiem Schachta za geniusza w swojej
dziedzinie. Z drugiej strony by jednym z najlepszych kamcw, jakich
znaem wspomina Schwerin von Krosigk. Naciga prawd, dopki nie
okazao si, e ma racj29).
Przed wyborami Hitler zapyta Schachta, ile banki byyby skonne
przeznaczy na jego dziaalno publiczn i program zbroje. Schacht nie
chcia poda konkretnej sumy, ale zapewni, e Reichsbank powinien
dostarczy kad, jaka bdzie potrzebna, aby z ulic zniknli bezrobotni.
Szybko zabra si do roboty i wkrtce wprowadzi system rozlicze Mefo od
Metall-Forschungsgesellschaft A.G., fasadowej firmy utworzonej przez cztery
przedsibiorstwa zbrojeniowe, za ktrej zobowizania porczyo pastwo.
Rozliczenia Mefo, uywane gwnie przez pastwowych wykonawcw,
przypominay weksle wasne, ktre mona byo spaca w okresie do piciu
lat, stanowiy zatem swoist poyczk krtkoterminow. Pierwotnie Schacht
planowa udzieli reimowi nieograniczonego kredytu i w ten sposb
pozwoli Hitlerowi na ponowne uzbrojenie Niemiec na wielk skal.

Nie tylko przedstawiciele biurokracji i przemysu uznali za moliwe

suenie Fhrerowi. Za odrodzeniem Niemiec opowiedziao si take grono
intelektualistw i pisarzy. Byli wrd nich filozofowie Ernst Krieck i Alfred
Bumler, pisarze Blunck i Rudolf Binding, a take najbardziej znany niemiecki
dramaturg, Gerhard Hauptmann, ktry odmwi zrezygnowania z zaszczytw
czonka Akademii niezalenie od tego, jaki rzd by u wadzy. Jestem rad, e
Hauptmann si ze mn zgadza napisa Binding wczesn wiosn. Powinnimy
suy narodowi, ktrego cz stanowimy. Nie ma powodu, abymy
rezygnowali z czonkostwa w Akademii przy kadej zmianie rzdu. Akademia
ma sta na stray wolnoci artystycznej, a nie swobd politycznych30.
Dziaajc w duchu wsppracy, Hauptmann wywiesi w swoim oknie flag ze
swastyk, a par miesicy pniej zapewni Harolda Nicolsona, e Niemcy si
wyzwol, jak wczeniej Wochy.

4
Rewolucja trwaa, ale poniewa na zewntrz wydawaa si niemal
bezkrwawa, wielu Niemcw nie zdawao sobie z tego sprawy lub wiadomie
nie przyjmowao tego faktu do wiadomoci. Wstpny etap brunatnej rewolucji
otrzyma niewinn nazw Gleichschaltung (ujednolicenie). Dziaania Hitlera
i NSDAP przypominay skuteczny proces jednoczenia narodu i nie wywoay
wikszego zaniepokojenia. Jednak skutkiem Gleichschaltung byo poddanie
politycznego, gospodarczego i spoecznego ycia narodu pod kontrol NSDAP
i zasiao nasiona bezosobowej dyktatury. Opr by niewielki, gwnie dlatego
e Hitler trzyma si granic prawa. W konsekwencji jego przeciwnicy sdzili,
e chcia rzdu podobnego do wadz Republiki Weimarskiej. Instrukcje
przesane do lokalnych biur socjaldemokratw w dniu uchwalenia ustawy
o penomocnictwach ilustruj tpot czonkw partii. Peno tam rad na temat
sposobu wypeniania kwestionariuszy i innych przyziemnych spraw, ale ani
jeden akapit nie wspomina o postpach nazistowskiej rewolucji. Chocia
socjaldemokratyczni przywdcy byli rewidowani po zmroku w poszukiwaniu
broni, a w wizieniach gniy tysice komunistw i ludzi podejrzewanych o to,
e im sprzyjaj, partia socjaldemokratyczna, ktra powinna by bastionem
demokracji, wzywaa swoich czonkw do unikania bdw ksigowych.
Cae miasto ulego epidemii cichego, zaraliwego strachu napisa tej
wiosny przebywajcy w Berlinie Isherwood. Czuj to w kociach jak gryp.
Miasto byo pene szeptw. Kryy pogoski o nielegalnych nocnych
aresztowaniach, o winiach torturowanych w koszarach SA, zmuszanych do
plucia na zdjcie Lenina, picia oleju rycynowego, zjadania starych skarpet.
Zagusza je donony, gniewny gos rzdu, zaprzeczajcy temu tysicem ust.
Poza granicami stolicy, szczeglnie w mniejszych miastach i miasteczkach,
uwag ludzi rozpraszay masowe zgromadzenia, parady i wielkie gale.

Ochotnicze
organizacje
ujednolicano
z
poczynaniami
ruchu
narodowosocjalistycznego. Stopniowo kady obywatel wiza si z reimem.
Dla przykadu, w Herne Rathausplatz przemianowano na Adolf Hitler Platz,
a Bebelstrasse na Hermann Gring Strasse. Co tydzie powstaway nowe
organizacje: Wiejska Szkoa dla Matek, Organizacja Opieki nad Matk
i Dzieckiem, Obozy Dziecice i Organizacja Pomocy ywnociowej.
Miesic po nieudanej prbie przekonania do siebie wikszoci wyborcw
Hitler zyska tymczasowe zaufanie Niemcw poprzez stopniowy proces
Gleichschaltung.
Isherwood
obserwowa
porzdnych
obywateli
umiechajcych si z aprobat do modych czonkw oddziaw szturmowych
kroczcych dumnie w wielkich buciorach, eby obali traktat wersalski. Byli
radzi, bo nadchodzio lato, bo Hitler obieca chroni drobnych
przedsibiorcw, bo w gazetach czytali, e nadchodz dobre czasy
Promieniowali podejrzanie zmysow radoci niczym uczniacy, bo ydzi,
z ktrymi rywalizowali w interesach, i marksici, bliej nieokrelona, obojtna
mniejszo, zostali uznani za winnych wojennej klski oraz inflacji i mieli
zosta niebawem schwytani31.
Od chwili przejcia wadzy ydzi i marksici byli systematycznie
przeladowani. Zajto konta bankowe Alberta Einsteina, gdy w jego domu
znaleziono n do chleba, ktry uznano za mierteln bro. W Niemczech
tego rodzaju opowieci pitnowano jako zagraniczn propagand, a w Stanach
Zjednoczonych sekretarz stanu Cordell Hull zapewnia przywdcw
amerykaskiej wsplnoty ydowskiej, e fizyczne ponianie niemieckich
ydw cakowicie ustao. Mimo to protesty zagranicznych liberaw
zwikszyy irytacj Hitlera, ktry zagrozi, e interesy niemieckich ydw
ucierpi, jeli ydzi w Anglii i Ameryce nie zaprzestan kampanii oszczerstw.
Protesty nie ustay, wic z dniem 1 kwietnia Hitler wprowadzi bojkot
nastpujcymi sowami: Wierz, e dziaam zgodnie z wol wszechmogcego
Stwrcy: zwalczajc ydw, walcz za Pana. By to ostrony pierwszy krok,
jakby Hitler sprawdza, jak daleko rodacy pozwol mu si posun. W wigili
ogoszenia bojkotu ambasador Woch Cerruti wezwa Fhrera w imieniu
Mussoliniego do zagodzenia stanowiska wobec ydw. Hitler odpar, e we
Woszech mieszka niewielu ydw, wic Il Duce nie rozumie kwestii
ydowskiej, ktr on studiowa dugie lata, pod kadym ktem, jak nikt
dotd. Przepowiedzia z absolutn pewnoci, e za piset albo szeset lat
we wszystkich krajach nazwisko Hitler bdzie wymawiane ze czci jako
czowieka, ktry raz na zawsze wytpi ydowsk zaraz na wiecie32.
Czonkowie brunatnych koszul stanli przed drzwiami wikszoci
ydowskich sklepw i biur. Doszo do nielicznych aktw przemocy.
Modziecy z SA zwykle uprzejmie pouczali ydowskich przedsibiorcw, e
bd wspiera ydowski biznes. Mae gromadki przechodniw przystaway,
aby obserwowa przedstawienie zainteresowane, rozbawione lub obojtne.
Do duego domu handlowego obserwowanego przez Isherwooda weszo

cakiem sporo ludzi. Isherwood poszed za ich przykadem. Kupi pierwsz

rzecz, jak zobaczy tark do gaki muszkatoowej i wyszed, wywijajc
paczk. Akt nieposuszestwa wywoa grymas niezadowolenia na twarzy
jednego z modych obserwatorw z SA. Chocia uczestnicy bojkotu mieli
wsparcie organizacji, ktre wezway na pomoc rolnikw, akcja przeciwko
duym domom handlowym i bankom okazaa si nieskuteczna i zostaa
przerwana po trzech dniach33.
Hindenburg osobicie zaprotestowa przeciwko krokom podejmowanym
wobec ydw i wystosowa do kanclerza ostry list potpiajcy dyskryminacj
ydowskich weteranw wojennych. Jeli byli godni tego, eby walczy
i przelewa krew za Niemcy, musz zosta uznani za godnych suenia
ojczynie w swoim fachu. Prezydent nie by jednak partnerem dla czowieka,
ktry za potajemny cel ycia obra sobie wymordowanie ydw. Hitler
odpisa, e ydzi, ktrzy zmonopolizowali osiemdziesit procent rynku usug
prawnych i medycznych, zaczynaj si pcha na stanowiska rzdowe.
Jednym z gwnych powodw czystoci starego pastwa pruskiego byo
ograniczenie ydom dostpu do suby publicznej. Kadra oficerska bya
niemal w caoci czysta. Ten argument musia zrobi wraenie na
feldmarszaku. Poczenie go z mglistym zapewnieniem zadbania
o ydowskich weteranw wystarczyo do uchwalenia ustawy z 7 kwietnia
usuwajcej ydw ze wszystkich stanowisk publicznych oraz znoszcej
swobod wykonywania zawodw prawniczych34. Tego samego dnia na
posiedzeniu Zwizku Lekarzy Hitler oznajmi, e jest wiadomy ich obecnych
bolczek, szczeglnie modych czonkw, i delikatnie ujawni swj
dwuczonowy Weltanschauung: To wanie z myl o Lebensraum dla
modych Niemcw i moliwoci wykonywania zawodu trzeba przystpi do
energicznego represjonowania przedstawicieli obcej rasy (). Zadanie
oczyszczenia narodu poprzez higien rasow, ktre zostao dzi podjte,
zajmie z pewnoci setki lat. Wane jest jednak to, by ju dzi pooy solidne
fundamenty przyszego politycznego rozwoju35.
Kilka tygodni pniej, na mocy ustawy o przeludnieniu w niemieckich
szkoach, zredukowana zostaa liczba ydw w szkolnictwie wyszym. Hitler
broni swoich dziaa w rozmowie z biskupem Wilhelmem Berningiem
i monsignore Paulem Steinmannem. Po przypomnieniu kapanom, e to
Koci umieci ydw w gettach i zakaza robienia z nimi interesw,
wyjani, e uwaa ydw za szkodliwych wrogw pastwa i Kocioa,
dlatego chce usun ich jak najwicej z ycia akademickiego i publicznego.
Czyni to jedynie bardziej skutecznie ni Koci rzymskokatolicki w cigu
wielu wiekw36.
Liczni ydzi wyjechali z kraju, ale inni nie sdzili, e antysemicki program
Hitlera jest wymierzony w nich. W cigu wiekw ydzi przeyli wiele
podobnych dekretw, pync wraz z prdem. C zego moe ich spotka

w kraju, ktry wyda Goethego i Beethovena? Przecie prawdziwym celem

atakw Hitlera byli ydzi ze wschodu.

Mimo pozorw sukcesu NSDAP nie bya zjednoczona ani dobrze

zorganizowana. Dosza do wadzy, dysponujc marnymi kadrami, ze zbyt
wielu nieudolnymi starymi bojownikami na kluczowych stanowiskach.
Partia szybko si rozwijaa. Liczya obecnie ponad ptora miliona czonkw,
a kolejny milion kandydatw czeka na przyjcie. Hitler nie by jednak rad, e
partia staa si tak niewydolna, i poleci Schwarzowi, eby z dniem 1 maja
wstrzyma proces przyjmowania zgosze.
By to rwnie pocztek ataku na zwizki zawodowe. Hitler ogosi
Narodowe wito Pracy dla uczczenia jednoci robotnikw z rzdem. Gwny
wiec odby si wieczorem na lotnisku Tempelhof, gdzie zebrao si kilkaset
tysicy robotnikw i ich przywdcw, eby posucha, jak Hitler prawi
o godnoci pracy i potrzebie narodowej jednoci. Zgaszono wszystkie wiata
z wyjtkiem tych, ktre byy skierowane na mwc. Wielki tum sucha
z zapartym tchem. Hitler posugiwa si oglnikami, ale mwi z tak pasj, e
gdy skoczy, robotnicy zaczli wiwatowa, jakby obieca im cay wiat. Nie
zdyli si otrzsn z magii jego sw, a ju piewali hymn pastwowy i Horst
Wessel Lied. Kiedy wybrzmiay ostatnie nuty, niebo rozbyso sztucznymi
ogniami. By to efektowny, wspaniay festyn wspomina francuski
ambasador. Ludno niemiecka i zagraniczni gocie wrcili do domu
w przekonaniu, e fala pojednania i zgody ogarna III Rzesz37.
Nastpnego ranka czonkowie SA i SS z pomoc policji zajli biura
zwizkowe w caym kraju. Przywdcw robotnikw, ktrzy wczoraj lubowali
wierno rzdowi, aresztowano w ich domach. Rekwirowano dokumenty,
zajmowano konta bankowe, wstrzymywano ukazywanie si robotniczych
gazet. Przed zapadniciem nocy przestay istnie niemieckie organizacje
zwizkowe, ale Hitler obieca robotnikom, e w nowym Niemieckim Froncie
Pracy bdzie im si wiodo jak nigdy dotd, a ich prawa bd w peni
chronione. Nie byo buntu i zorganizowanych protestw, a pod koniec
miesica wielka armia robotnikw maszerowaa potulnie pod sztandarem
swastyki.

Sukces nie zawrci Hitlerowi w gowie. Ku rozczarowaniu radykaw we

wasnej partii pozosta ostrony i rozwany, czego dowodzi odpowied na
wystosowany w poowie maja apel Franklina Delano Roosevelta o pokj na
wiecie. Niemcy, odpar Hitler, z radoci przyjmuj propozycj wkroczenia
do polityki europejskiej Stanw Zjednoczonych jako gwaranta pokoju. Nie
wysuwa buczucznych roszcze z pierwszych dni sprawowania urzdu.

Niemiecki rzd pragnie y w pokoju ze wszystkimi krajami i w pokojowy

sposb rozstrzyga wszystkie kwestie sporne. Niemcy wiedz, e wszelkie
dziaania militarne w Europie, nawet gdyby zakoczyy si cakowitym
powodzeniem, wymagayby poniesienia ofiar niewspmiernych od
osignitych zyskw38*38.
Tylko polityk sprawujcy cakowit kontrol nad wasn parti mg tak
radykalnie zmieni kurs. Mowa, ktr ostatnio syszaem, bya najlepsz
z wygoszonych przez Hitlera napisa swoim dzieciom Lochner. Czsto
zastanawiaem si, jak nazici zdoaj sobie poradzi z przeciwnikami
w rodzaju Stresemanna lub Brninga skoro Fhrer omieli si wystpi
w takim pojednawczym tonie! Tak czy owak, to bardzo interesujca cecha
dyktatury: w polityce zagranicznej s potulni niczym owieczki (dowodem
Mussolini, Hitler, Stalin i Pisudski), bo maj tak due problemy
z utrzymaniem wadzy w kraju, e za wszelk cen staraj si unika
czegokolwiek, co sprawiaoby trudnoci w relacjach z innymi pastwami.
Wydaje si rzecz cakiem oczywist, e Hitler nie chce wojny39.
Mowa ta nie tylko zjednaa Hitlerowi zachd, ale dostarczya
Hindenburgowi kolejnego dowodu, e nowy kanclerz jest czowiekiem,
ktremu mona ufa. Hitler ju wczeniej zdoa si wkra w aski
feldmarszaka. Zawsze uprzejmy i peen szacunku, posugiwa si pozornie
logicznymi argumentami, ktre rozwiay ostatnie wtpliwoci prezydenta. W
cigu trzech tygodni wspomina Hitler udao si nam osign niezwyky
postp: jego postawa wobec mnie staa si serdeczna i ojcowska40.
Po pozyskaniu Hindenburga nic ju nie przeszkadzao Hitlerowi
w stopniowym siganiu po wadz absolutn. Wczesnym latem za pomoc
szeregu nowych ustaw wzmocni pozycj NSDAP jako kierowniczej siy
politycznej w kraju. Najpierw doszo do podporzdkowania organizacji
rolniczych przepisom nowego Fundamentalnego Prawa Rolnego w celu
ochrony nierozerwalnych wizw czcych krew i ziemi. W poczeniu
z polityk osadnicz opart na zasadach rasowych dawao to Hitlerowi
podstaw do zasiedlenia terenw wschodnich przez czystej krwi Niemcw po
podboju tego obszaru. Kiedy kontrola rzdu nad ziemi zostaa umocniona
poprzez polityczne organizacje chopskie pozostajce pod lokalnym,
regionalnym i krajowym przywdztwem narodowych socjalistw (pod
osobliw nazw Agencji Wyywienia Rzeszy), Hitler zabra si do
podporzdkowania gospodarki. 3 maja utworzono Agencj Handlu
i Rzemiosa Rzeszy, a miesic pniej nowa organizacja przeja funkcj
Niemieckiej Izby Przemysu i Handlu. Co waniejsze, 1 czerwca zaoono
Fundacj Niemieckiego Przemysu imienia Adolfa Hitlera dla wzajemnej
korzyci przemysowcw i NSDAP. Nadzr organizacyjny w poczeniu
z kontrol nad rynkiem i cenami spowodoway, e niemiecka gospodarka
znalaza si na drodze prowadzcej do cakowitego podporzdkowania
rzdowi.

Hitler by teraz gotw do nastpnego, by moe najwaniejszego kroku:

usunicia opozycji politycznej. Komunici zostali wyeliminowani ju
wczeniej, a 22 czerwca zdelegalizowano parti socjaldemokratyczn jako
wrog narodowi i pastwu. Jej czonkowie zostali usunici z Reichstagu,
a wielu przywdcw doczyo do innych opozycjonistw w nowo powstaych
obozach koncentracyjnych. W cigu kilku dni dobrowolnie rozwizaa si
partia pastwowa Niemiecka Partia Demokratyczna. Dwa tygodnie pniej
kiedy Hitler mwi swoim gubernatorom Rzeszy: Musimy usun ostatnie
resztki demokracji rozwizano take Niemieck Parti Ludow42.
Do tego czasu Hitler wprowadzi piciu kolejnych nazistw do swojego
gabinetu, wic propozycja, by Niemcy stay si krajem monopartyjnym,
napotkaa niewielki sprzeciw. Nowy pomys nie tylko ignorowa konstytucj,
ale cae prawo, gdy pozbawia Reichstag wadzy i czyni system
parlamentarny fars. Kiedy dyskutowalimy w rzdzie o tym kroku, nie
spotkalimy si praktycznie z adnym sprzeciwem, wspomina Papen43. Gdy
Hitler wezwa ministrw do gosowania, jego pomys przeszed bez jednego
sprzeciwu. Przeszed i sta si obowizujcym prawem 14 lipca, w rocznic
zburzenia Bastylii.
Niemcy, podobnie jak Zwizek Radziecki, byy teraz kontrolowane przez
jedn parti, a ta z kolei przez jednego czowieka optanego przez jedno
marzenie.

5
W kadej niemieckiej wiosce i miasteczku czerwono-czarne sztandary ze
swastyk powieway obok czarno-biao-czerwonych flag dawnej Rzeszy.
Koncepcja rewolucji poprzez wchonicie dokonywaa si w narodzie, ktry
pragn, aby przewroty odbyway si w sposb zorganizowany i zgodny
z prawem. Oddziay szturmowe Fhrera stay si niemal ramieniem rzdu.
Prawie kade wane stanowisko w kraju byo zajmowane przez nazistw lub
ludzi kontrolowanych przez NSDAP. W szkole i kociele brunatna rewolucja
spotykaa si z pochwa i bogosawiestwem.
Hitler w dalszym cigu powtarza, e zmiany maj jedynie tymczasowy
charakter. Rewolucja nie jest stanem permanentnym oznajmi
gubernatorom krajw zwizkowych na chwil przed ogoszeniem systemu
monopartyjnego. Uwolniony strumie rewolucji musi zosta skierowany
w bezpieczne koryto ewolucji44. Rozstrzygajcym kryterium maj by
jedynie umiejtnoci, a nie partyjna przynaleno.
Fhrer nie chcia krwawego powstania, nie pragn gruntownych reform,
ktre mogyby odstrczy przecitnego obywatela lub przemysowca, wic
zarysowa wytyczne dla swoich gauleiterw. Aby zdoby wadz polityczn,
trzeba dokonywa szybkich podbojw jednym uderzeniem. W sferze

gospodarki naszymi dziaaniami musz jednak rzdzi inne zasady. Tu postp

musi si odbywa krok po kroku, bez radykalnej zmiany istniejcych
warunkw, gdy to zagrozioby podstawom naszego bytu45. Takie sowa
wzbudzay bunt jego najzagorzalszych zwolennikw, brunatnych koszul,
ktrzy dugie lata czekali na to, eby cieszy si upami. Dziki sile swojej
osobowoci Hitler zdoa jednak osign niezwyky sukces polegajcy na
stumieniu oddolnej rewolucji.
Pniej ogosi koniec kryzysu gospodarczego i zastpi partyjnego
specjalist od gospodarki przedstawicielem wielkiego przemysu. Stworzy
wasny socjalizm, podporzdkowujc go swoim potajemnym celom. Jego
koncepcja zorganizowanej gospodarki bya bliska autentycznemu
socjalizmowi, ale on sam by socjalist tylko o tyle, o ile suyo to jego
wyszemu celowi. ywi pogard dla wasnoci prywatnej, typow raczej dla
przedstawiciela artystycznej bohemy ni rewolucjonisty, a kapita by mu
potrzebny jedynie do odbudowania armii i wzmocnienia gospodarki, eby
zapewni Niemcom nalene miejsce. Bardziej przypomina Cezara ni Lenina,
posugujc si socjalistycznymi hasami tylko po to, eby zyska sobie
poparcie mas. Gdyby wierzy, e robotnicy daliby si skusi kapitalistycznymi
hasami, pewnie zaczby je gosi. Dla Hitlera ocalenie Niemiec
usprawiedliwiao wszelkie rodki.
Na zewntrz wygldao, e tworzy spoeczestwo robotnikw. Dla nich by
onierzem robotnikiem, wic pomagali propagowa taki obraz. W ten sposb
miliony Niemcw, upokorzonych wojenn porak i sprowadzonych na skraj
gospodarczej katastrofy przez czasy pokoju, chtnie utosamiay si ze swoim
bohaterem wojownikiem i robotnikiem. Komunici, ktrych przywdcy
siedzieli w obozach koncentracyjnych, w coraz wikszej liczbie znajdowali
przysta w narodowym socjalizmie. Przyjcie definicji tego, co zdaniem
Hitlera odrniao socjalizm od marksizmu, nie byo trudne: Na czele
niemieckiego socjalizmu stoj Niemcy; midzynarodowy socjalizm jest
narzdziem w rkach ydw46.
W poowie 1933 roku Hitlera popieraa wikszo Niemcw. Do obozu
nazistw napywali przedstawiciele buruazji i robotnicy, wojskowi
i urzdnicy, rasici i najwiksi myliciele w kraju. W polityce od dawna
rzdzia zasada, e wadza korumpuje. Teraz okazao si, e take uwica.
Hitler, kilka lat wczeniej uliczny wczga, sta si czowiekiem szanowanym
z racji piastowanego urzdu. Niektrzy Niemcy kierowali si wasnym
interesem, ale wikszo ulega fali idealizmu. Mona byo odnie wraenie,
e przez Niemcy przetacza si fala reform. Co wicej, sytuacja gospodarcza
ulega poprawie, a z ulic duych miast zniknli ebracy.
Coraz wiksza liczba intelektualistw i artystw sza za przykadem
dramaturga Gerharda Hauptmanna, oddajc, w rnym stopniu, hod
Fhrerowi. W lipcu Spengler spdzi z nim ptorej godziny. Zgodzili si
w kwestii polityki zagranicznej Niemiec wobec Francji, podzielali te pogard

dla marnych przywdcw Kocioa ewangelickiego. Na poegnanie Hitler

zapewni autora, e przywizuje ogromn wag do tego, by pozyska dla
niemieckiej polityki zagranicznej ludzi spoza krgw partyjnych. Spengler
przytakn i odszed w przekonaniu, e Fhrer, cho nieznaczcy, jest bardzo
przyzwoitym gociem47. Richard Strauss, ktrego trudno uzna za
ulubionego kompozytora Fhrera, by jeszcze bardziej bezporedni i ogosi,
e jest rad ze zmian, ktre dokonay si w Niemczech, a gdy Fhrer zjawi si
na nowej inscenizacji Der Rosenkavalier (Kawalera srebrnej ry) w Berlinie,
kompozytor w przerwie z radoci przyj zaproszenie do jego loy 48.
Take ksita Kocioa byli gotowi zabiega o jego aski. Hitler wie, jak
sterowa okrtem oznajmi monsignore Ludwig Kaas, przywdca niedawno
zdelegalizowanej Partii Katolickiej, po audiencji u papiea. Zanim zosta
kanclerzem, spotkaem si z nim kilkakrotnie. Byem pod wraeniem
klarownoci jego mylenia, sposobu, w jaki stawia czoo rzeczywistoci, nie
rezygnujc z wyznawanych, szlachetnych ideaw (). To, kto rzdzi, nie ma
wikszego znaczenia, dopki w kraju panuje ad. Pius XI podziela ten punkt
widzenia, czego dowiodo podpisanie 20 lipca konkordatu midzy Watykanem
a Hitlerem. Koci przyrzek trzyma ksiy i religi z dala od polityki,
a Hitler wyrazi m.in. zgod na swobodne zakadanie szk wyznaniowych
w caym kraju, co dla niemieckich katolikw byo duym zwycistwem. Jego
witobliwo niezwykle serdecznie przyj przedstawiciela Hitlera, Franza
von Papena, mwic, e jest rad, i na czele niemieckiego rzdu stoi czowiek
tak bezkompromisowo zwalczajcy komunizm i rosyjski nihilizm we
wszelkich jego postaciach49.
Watykan by tak wdziczny za to, e zosta uznany za rwnoprawnego
partnera, i prosi Boga o pobogosawienie Rzeszy. Na bardziej praktycznej
paszczynie nakaza niemieckim biskupom, aby lubowali wierno
reimowi narodowych socjalistw. Nowy tekst przysigi zawiera nastpujce
sowa: Podczas sprawowania duchowego urzdu, w trosce o dobro i interes
Rzeszy Niemieckiej, powstrzymam si od wszelkich szkodliwych dziaa,
ktre mog je narazi na szwank.
Niemcy ze wszystkich warstw spoecznych znajdowali powody, aby
wspiera nowy rzd. Dowodem niezwykego poparcia mas, jakim cieszy si
Fhrer, byy tumy cignce do Spital, eby uczci miejsce narodzin jego
matki. Ludzie zachodzili do gospodarstwa, w ktrym may Hitler spdza
letnie wakacje. Wdrapywali si na dach, eby robi zdjcia, zagldali na
podwrko, by obmy si w drewnianym korycie, jakby zawierao wicon
wod, odupywali kawaki duych kamieni, na ktrych staa stodoa, i zabierali
co si dao na pamitk. Kiedy wczeni waciciele gospodarstwa wracali
z pola, otaczay ich rzesze turystw. Przypominao to wiejski jarmark
wspomina Johann Sttz. Malowali swastyki na krowach i paradowali
dookoa, piewajc pieni o Hitlerze. Nie mino wiele czasu, a dom zacz
przypomina ruin50.

Pod koniec lipca 1933 roku Hitler zrobi sobie krtkie wakacje, eby odby
kolejn pielgrzymk do Bayreuth. Zoy wiece na grobach Richarda i Cosimy
Wagnerw oraz ich syna Siegfrieda. Wzi rwnie udzia w dorocznym
festiwalu muzycznym. Byo to jego pierwsze spotkanie z rodzin Wagnera od
czasu, kiedy zosta kanclerzem. Przechadza si po bibliotece w Wahnfried
z nieskrywan satysfakcj. Przyja mnie pani tutaj dziesi lat temu
powiedzia Winifred Wagner, by po chwili popa w przygnbienie. Gdyby
pucz si powid, wszystko mogoby si potoczy inaczej. Bybym
w odpowiednim wieku. Teraz jestem za stary. Straciem zbyt wiele czasu,
dlatego musz pracowa ze zdwojon energi. Fala depresji mina rwnie
szybko, jak si pojawia. Oznajmi, e musi pozosta przy wadzy dwadziecia
dwa lata. Wtedy bd mg przej na emerytur, ale wpierw musz zdoby
wiksz wadz, ebym nie musia si przejmowa rzdem. Teraz uwaaj, e
maj prawo wtyka nos we wszystkie sprawy, cho to nie ich interes. Podczas
wegetariaskiego obiadu zwierzy si Winifred, e gdy zdobdzie pen
wadz, rozwie zakony i skonfiskuje ich majtki51.
Tego lata Hitler spdzi duo czasu w swojej grskiej willi na
Obersalzbergu. Zaprosi Hanfstaenglw na wita do Haus Wachenfeld.
Hanfstaengl by zajty, ale wysa Helene i Egona, ktry mia wwczas
dwanacie lat. Hitler zaproponowa, e pojad razem z Monachium. Sam
usiad z przodu, obok szofera. Na pustym odcinku drogi niedaleko
Rosenheimu samochd zacharcza i stan. Kilka sekund pniej wz otoczyo
siedmiu ochroniarzy z automatami w rku. Kempka sprawdzi silnik w wietle
latarki trzymanej przez Hitlera. Znowu to samo, Fhrerze wyjani.
Czerwoni musieli nasypa cukru do baku. Hitler nakaza ochroniarzom, eby
zachowywali czujno, a nastpnie z zainteresowaniem obserwowa, jak
Kempka odkrca cz mechanizmu, zasysa paliwo i wypluwa pyn
z grudkami cukru na drog.
Jak kady dumny gospodarz, Hitler oprowadzi Helene i Egona po Haus
Wachenfeld. Jego pokj na pierwszym pitrze z widokiem na Salzburg by
najskromniejszy, utrzymany w podobnym stylu jak reszta willi. Byo tam
mae biurko i kilka prostych regaw wspomina Egon. Interesowao mnie
szczeglnie to, jakie ksiki Fhrer czyta dla rozrywki. Co zaskakujce,
wikszo z nich stanowiy powieci Karola Maya o Dzikim Zachodzie,
bardziej odpowiednie dla Egona ni dla kanclerza Niemiec52.
Chocia Hanfstaenglowie byli jedynymi, ktrzy zatrzymywali si w tym
domu, to odwiedzali go inni czonkowie partii; mieszkali oni jednak
w okolicznych pensjonatach i zajazdach. Gring stale krci si w pobliu. On
i Hitler spacerowali po ogrodzie wskimi ciekami wyoonymi pytami,
prowadzc poufne rozmowy. Kryli bez koca wok tego samego spachetka
trawy. Kiedy przechodzili obok werandy, mona byo usysze strzpy
rozmw. Mwi gwnie Gring: Wanie podpisaem dwadziecia wyrokw

mierci. Tylko to zapamitaem. Matka te to usyszaa. Oboje bylimy

zaskoczeni ponurym cieniem, ktry kad si na jego chwalebnych rzdach.
Jadali wsplne posiki w adnej, cho skromnie urzdzonej jadalni na
parterze. Egon nie mg znie austriackiego jedzenia przygotowywanego
przez Angel Raubal, a szczeglnie fasolki szparagowej serwowanej w sosie
z mleka, mki i duej iloci cukru, cho by zafascynowany swobodn,
nieformaln rozmow przy stole. Dyskutowali o muzyce i polityce, o sztuce
chiskiej waciwie o wszystkim. Hitler by bardzo uprzejmy, jak na niego.
To znaczy, nie przypomina cay czas, e jest Fhrerem. Z zasady nie
prowadzi rozmw sucha lub, co czciej mu si zdarzao, prawi kazania,
wypowiadajc si w taki sposb, jakby jego sowa posiaday autorytet religii
objawionej. A tu nagle w swoim Landhaus zachowywa si jak zwyky
gospodarz, przecitny czowiek. Rozprawia o samochodach osobowych,
silnikach, wielkoci i osigach rnych statkw oraz innych technicznych
sprawach.
Kiedy ludzie dowiedzieli si, e Fhrer bawi w Haus Wachenfeld, do
Obersalzbergu zaczli napywa turyci z caych Niemiec. Hitler nie wychodzi
na dwr, eby go nie widziano. Pewnego dnia ludzie wywoali Egona i spytali,
czy Hitler do nich wyjdzie. Dwunastolatek poszed do Fhrera i oznajmi
oficjalnym tonem: Herr Hitler, tum oddanych zwolennikw czeka, eby
ukaza si pan w bramie.
Hitler wybuchn miechem i poszed za Egonem, aby powita
pielgrzymw. Ci omal nie zemdleli z wraenia. Kiedy Fhrer wrci do
rodka, podzikowali mi z wdzicznoci, a jaka rozhisteryzowana kobieta
podniosa par kamykw, po ktrych stpa, woya do maego flakonika
i arliwie przycisna do piersi. Pniej, gdy przed bram zgromadzi si inny
tum, Egon zebra pocztwki, zdjcia i kartki papieru, aby bez sowa pooy je
przed Hitlerem razem z pirem. Na Boga! wykrzykn z umiechem Fhrer.
Widz, e jeszcze si nie poddae!.

Kiedy Hitler zszed ze swojej gry i wrci do Berlina, postanowi ukaza

wiatu rwnie przyjazne oblicze. W sierpniu pozwoli ojcu Egona wyda
ksik z omieszajcymi karykaturami wasnej osoby, ktre ukazay si
w niemieckich i zagranicznych gazetach oraz czasopismach. Na obwolucie
ksiki zatytuowanej Hitler in der Karikatur der Welt (Hitler w wiatowej
karykaturze) zamieszczono zdjcie Fhrera miejcego si dobrotliwie ze
swoich krytykw. Hanfstaengl zrcznie wybra najlepsze karykatury
z ostatnich dziesiciu lat, niektre o satyrycznej, inne o bezlitonie krytycznej
wymowie. W przedmowie zacytowa sowa Fryderyka Wielkiego, bohatera
Hitlera (Pamflety naley wiesza niej). Hanfstaengl tumaczy, e ksika
stanowi prb odrnienia prawdziwego i zmylonego Adolfa Hitlera.

Tego rodzaju propaganda napawaa lkiem Goebbelsa, ale Hitler da si

przekona argumentowi Hanfstaengla, e Brytyjczycy i Amerykanie bd pod
jej wraeniem. Wrd wielu zachodnich obserwatorw panowao
przekonanie, e Hitler czciej wzbudza drwiny ni strach. Chocia mit
przywdcy zyskuje w Niemczech coraz wiksz si napisa Literary Digest
niektre niezalene europejskie dzienniki i tygodniki podkrelaj komiczne
cechy dyktatora. Ukazuj Hitlera jako komedianta, tym mieszniejszego, im
bardziej jest powany53. Na korzy Hitlera w jego sporze z Francj o granice
i reparacje wojenne dziaao take tradycyjne angielskie wspczucie dla
sabszego. Lord Lothian przekonywa, e brutalno narodowych socjalistw
w polityce krajowej stanowia w duej mierze odzwierciedlenie
zewntrznych przeladowa, ktrym Niemcy byli poddawani od zakoczenia
wojny54. Brytyjska krytyka traktatu wersalskiego ustpowaa jedynie
niemieckiej.
W tak yczliwej atmosferze Hitler przystpi do rewizji polityki
zagranicznej swojego kraju. Zdominoway j doktryny rasy i przestrzeni
yciowej. Cho czasem robi dygresj, zawsze wraca do Lebensraum dla
Niemcw na wschodzie. Mia nadziej, e zdoa skoni Angli, eby staa si
jego cichym sojusznikiem w krucjacie przeciwko komunizmowi. Aby to
osign, musia przekona Anglikw, e Rzesza zrezygnowaa z handlu
globalnego, a jej flota wyrzeka si wielkomocarstwowych ambicji. Przez jaki
czas Niemcy bd sprawoway kontrol na kontynencie, tworzc bastion
przeciwko komunizmowi, a Anglia bdzie wadaa na morzach. eby
dodatkowo wzmocni swoj pozycj przed wyruszeniem na wschd, Hitler
zacz szuka poparcia we Woszech, ktre odnosiy si z sympati do zasad
nazistw i podzielay wrogo Niemiec wobec Francji z powodu ambicji
Mussoliniego w basenie Morza rdziemnego.
Cho kadry dyplomatyczne, ktre Hitler odziedziczy po Republice
Weimarskiej, wywodziy si z innej warstwy spoecznej i gardziy jego
metodami, wikszo czonkw korpusu zgadzaa si cho ze zgoa
odmiennych powodw z jego najwaniejszym celem, przekonana, e zdoa
wykorzysta Fhrera i jego socjalistyczny sztandar dla wasnych zamierze.
Panoway powszechne przekonanie i nadzieja wspomina zawodowy
dyplomata Herbert von Dirksen e we waciwym czasie bdzie mona
usun nieuleczalnych rewolucjonistw, a ich nastpcy, po zakosztowaniu
upojnego wina wadzy i luksusw, ktre s z ni zwizane, zajm si
produktywn prac i przyjm bardziej konserwatywny sposb mylenia.
Dirksen i jego podobnie mylcy koledzy czuli, e ich obowizkiem jest
pomaganie w procesie normalizacji55.
Hitler rwnie przebiegle manipulowa subami dyplomatycznymi, jak
i przedstawicielami przemysu oraz armii. Pozwoli, aby wszyscy czoowi
urzdnicy zachowali stanowiska, w tym jeden yd i jeden oeniony
z ydwk. Oznajmi rwnie, e Rzesza pragnie nawiza przyjazne stosunki

ze Zwizkiem Radzieckim, jeli ten nie bdzie si miesza w wewntrzne

sprawy Niemiec. Jego kampania skierowana przeciwko domorosym
czerwonym nie oznacza wrogoci wobec Rosji. Pragnc okaza dobr wol,
wyrazi potajemn zgod na odroczenie spaty dugoterminowej poyczki
zacignitej przez Zwizek Radziecki, zanim sign po wadz.
Na jesieni 1933 roku Hitler uzna, e pora zakoczy ostron gr
wewntrzn. Postanowi wystpi z Ligi Narodw, ktra zajmowaa niejasne
stanowisko w sprawie ponownego zbrojenia Niemiec. Musimy odej
powiedzia Papenowi w stanie bliskim egzaltacji. Wszystkie inne wzgldy s
kompletnie bez znaczenia56. Kiedy Hindenburg wyrazi wtpliwo, czy
opuszczanie Ligi Narodw jest mdrym posuniciem, Hitler stwierdzi, e
trzeba to uczyni, aby podkreli rwnoprawn pozycj Niemiec. Prezydent
niechtnie zgodzi si, wbrew wasnym przekonaniom. Na jego decyzj mg
mie wpyw dar w postaci dwch znacznych posiadoci oraz ustne
zapewnienie Hitlera i Gringa, e przeznacz na kad po czterysta tysicy
marek z kasy Rzeszy i Prus.
14 padziernika drog radiow Hitler oficjalnie ogosi wiatu, e Niemcy
wycofuj si z udziau w konferencji i wychodz z Ligi Narodw. Dalsze
pozostawanie w tej instytucji bez rwnych praw jest nieznonym
upokorzeniem dla wielkiego narodu liczcego szedziesit pi milionw
obywateli i jego dumnego rzdu.
Te sowa wydaway si w pewnym sensie usprawiedliwione, wic
opuszczenie przez Niemcy organizacji dyskryminujcej stron przegran byo
bardziej symbolicznym odrzuceniem traktatu wersalskiego ni wyzwaniem
rzuconym zachodowi. Hitler nie zapomnia jednak o tym, eby zapewni
Francj o swych pokojowych zamiarach, wplatajc do przemwienia
fragment o nadziei na niemiecko-francuskie pojednanie.
Zastosowana przez Hitlera akcja przez zaskoczenie bya ryzykowna, cho
zapewnienia o pragnieniu pokoju czyniy j wzgldnie bezpieczn. Zgodnie
z przewidywaniami Brytyjczycy okazali wicej sympatii ni potpienia. Lord
Allen Hurtwood oznajmi w Izbie Lordw: () jestemy zmuszeni przyzna,
e my i inne narody w cigu ostatnich pitnastu lat nie traktowalimy Niemiec
z ca mdroci i sprawiedliwoci, na jak ten kraj sobie zasuy,
wypdzajc ze swojej ziemi reim odpowiedzialny za wybuch wojny57.
Hitler rozwiza problem zdobycia powszechnego poparcia w typowy dla
siebie sposb, ogaszajc, e pod koniec miesica rozpisze plebiscyt w tej
sprawie. W cigu kilku godzin jego urzd zalay listy z gratulacjami, m.in.
telegram od Akcji Katolickiej wyraajcy jednomylne poparcie dla Fhrera.
To nie pusta ambicja kazaa Fhrerowi wyj z Ligi Narodw mwi swoim
studentom Martin Heidegger, jeden z najwikszych wczesnych niemieckich
filozofw nie gniew czy lepy upr ani pragnienie przemocy. Decyzja ta
wypywaa z wzicia na siebie bezwarunkowej odpowiedzialnoci za los

naszego narodu58. (Heidegger, wwczas jeszcze nazista, opuci parti kilka

miesicy pniej).
Hitler adn miar nie zrezygnowa ze swojej dwulicowej polityki
zagranicznej. 18 padziernika udzieli rozsdnego i wywaonego wywiadu
korespondentowi Daily Mail, Wardowi Priceowi. Cho Niemcy nie znios
duej uporczywego przeladowania wasnego kraju, nie chc kolejnej wojny
wiatowej.
Uspokajajce sowa skierowane do reportera miay niewielkie znaczenie
w wiecie realnej dyplomacji. Niemiecki ambasador we Woszech przekaza
do centrali telegram, e Mussolini by bardzo rozgniewany krokiem Niemiec
i mocno nad nim ubolewa. Il Duce nie tylko aowa, e Niemcy wystpiy
z Ligi Narodw, uwaajc to za powany cios we wasny presti, ale nie
widzia adnego wyjcia z zaistniaej sytuacji i nie mia pojcia, jak Niemcy
zamierzaj robi postpy w przyszoci59.
Chocia zmartwiony reakcj Mussoliniego, Hitler skoncentrowa ca
uwag na zdobyciu mandatu w nadchodzcym plebiscycie. Zorganizowa
kampani, jakby chodzio o wybory, wykorzystujc wszystkie partyjne rodki,
by przekona spoeczestwo o susznoci decyzji wyjcia z Ligi Narodw.
I tym razem Koci udzieli mu entuzjastycznego poparcia. Kady biskup
w Bawarii popar apel kardynaa Faulhabera, eby gosowa Ja: W ten sposb
katolicy na nowo wyraaj swoj lojalno wobec narodu i ojczyzny oraz
zgod na dalekowzroczne i zdecydowane wysiki Fhrera pragncego
oszczdzi narodowi niemieckiemu potwornoci wojny i okropiestw
bolszewizmu, zapewni ad publiczny i da prac bezrobotnym60. Pismo
podzielao powszechn niech do przegranej wojny oraz postanowie
represyjnego traktatu wersalskiego. Wanie dlatego Hitler wyznaczy dat
plebiscytu na 12 listopada, nastpnego dnia po rocznicy podpisania
zawieszenia broni.
Fhrer zwrci si do wszystkich warstw spoeczestwa, jakby stanowiy
jedn grup. Nie moemy sobie pozwoli na wewntrzny konflikt, skoro
walczymy o odzyskanie swojej pozycji wrd narodw powiedzia
robotnikom fabryki Siemensa. Jeli Niemcy nie chc pozosta wyrzutkiem,
musz si domaga rwnych praw, a tego mona dokona, jedynie
wystpujc jak jeden m. Zaakceptujcie mnie jako swojego Fhrera.
Dowiodem, e potrafi by przywdc, e nie nale do adnej klasy ani
grupy, a jedynie do was61.
W przeddzie plebiscytu Hindenburg udzieli poparcia Hitlerowi, od
ktrego otrzyma tak hojne dary. Jutro okacie swoj narodow dum
i opowiedzcie si po stronie rzdu Rzeszy doradzi narodowi w wystpieniu
radiowym. Opowiedzcie si wraz ze mn i kanclerzem za zasad rwnoci
i godnym pokojem. Pokacie wiatu, e odbudowalimy jedno Niemiec i z
Bo pomoc j utrzymamy62.

Takiemu apelowi zdoao si oprze niewielu patriotw. Kiedy nastpnego

dnia podliczono gosy, okazao si, e 95,1 procent wyborcw poparo
zagraniczn polityk Hitlera. W wyborach do Reichstagu oddano 92,2 procent
gosw na narodowych socjalistw, jedyn parti na licie. Chocia niektrzy
z zagranicznych obserwatorw drwili z rezultatw (w obozie
koncentracyjnym Dachau 2154 z 2242 osadzonych gosowao na Fhrera),
byy one prawdziwym barometrem emocji w kraju. Adolf Hitler zaryzykowa
i wygra w polityce zagranicznej, jednoczenie umacniajc swoj pozycj
w Niemczech. Jego mandat by tak przygniatajcy, e w cigu kilku tygodni
mg wyda prawo scalajce parti i pastwo. Ustawa stwierdzaa, e NSDAP
stanowi ucielenienie idei pastwa niemieckiego i jako taka jest
nierozerwalnie zwizana z pastwem63.
Kiedy cay nard niemiecki znalaz si pod kontrol nowego reimu,
polityka Gleichschaltung zostaa oficjalnie zakoczona. Chocia Fhrer zdoby
potn wadz za przyzwoleniem narodu (lub pod grob), nie by jeszcze
prawdziwym dyktatorem, nadal bowiem grozi mu sprzeciw ze strony armii,
a nawet podupadajcego na siach Hindenburga. Hitler wprowadzi Niemcy na
drog wiodc do dyktatury. Ludzie nie potrzebowali pejcza, eby poda za
Zygfrydem, ktry wyprowadzi ich z kryzysu gospodarczego i zmy hab
traktatu wersalskiego.
Oczywicie Hitler nie zdoaby tego osign bez represji. Obozy
koncentracyjne (termin zapoyczony z czasw wojny burskiej) stay si
elementem akceptowanym jako groba dla znajdujcych si na zewntrz
i kara dla zamknitych w nich. Nie rozlegy si te powane protesty w prasie
po konfiskacie marksistowskich i socjaldemokratycznych gazet oraz oficyn
wydawniczych. Redaktorzy i wydawcy znaleli si pod surow kontrol,
a ostatnie resztki niezalenoci zostay usunite przez ustanowienie Izby
Prasy Rzeszy. Z wolnoci wypowiedzi poegnay si te literatura, radio, teatr,
muzyka, film i sztuki pikne.
W grudniu 1933 roku Niemcy stany na progu systemu totalitarnego,
bardziej pod wpywem potrzeby czasu i pragnienia podporzdkowania si
wadzy ni terroru. Duch posuszestwa nie mia zwizku z klas spoeczn
istnia wrd naukowcw i robotnikw. Pragniemy dostosowa si do ducha
totalitarnego pastwa, uczciwie i lojalnie z nim wspdziaajc oznajmi
swoim kolegom prezes Niemieckiego Towarzystwa Matematycznego.
Radonie i bezwarunkowo powicilimy si, jak kady Niemiec, subie na
rzecz narodowego socjalizmu i jego przywdcy, naszego kanclerza Adolfa
Hitlera64.
W ten sposb totalitaryzm i postawy konformistyczne przenikny do
kadego zawodu, do kadej warstwy niemieckiego spoeczestwa. Chocia
inne narody i rasy mogy sobie tumaczy, e takie posuszestwo i represyjny
charakter reimu s typowo germaskie, oba zjawiska byy wynikiem
nieznonej sytuacji gospodarczej, pooenia geograficznego i czasw. Niemcy

maszerujcy w takt narodowego socjalizmu nie byli wyjtkowi ani w swoim

umiowaniu adu i militaryzmu, ani w okruciestwie i arogancji.

6
Jedynym przykrym akcentem na tle sukcesw Hitlera byo limaczenie si
procesu o podpalenie Reichstagu. Sprawa trafia na wokand dopiero
pierwszego dnia jesieni, gdy niemieccy komunici przekonali ju wikszo
wiatowej opinii publicznej, e poar zosta wywoany przez ludzi, ktrzy ich
oskarali. Zaczli od wydania w Paryu ksiki ujawniajcej, e rzdy terroru
sprawowane przez Hitlera i oskarenia o podpalenie Reichstagu byy oparte
na konfabulacji. Nie mielimy bezporednich dowodw ani dostpu do
wiadkw, a jedynie tajne kontakty z dziaaczami w Niemczech wyzna
pniej Arthur Koestler. Szczerze mwic, nie mielimy bladego pojcia
o faktycznych okolicznociach.
Wypdzeni z kraju komunici, zachceni sukcesem ksiki, zorganizowali
wasny proces. Rozpocz si on w Londynie 14 wrzenia 1933 roku z udziaem
midzynarodowego skadu sdziowskiego, w ktrym zasiedli Anglik D.N. Pritt
i Arthur Garfield Hays ze Stanw Zjednoczonych. Wrd znakomitych
obserwatorw znalaz si George Bernard Shaw, ktrego dziea, szczeglnie
wita Joanna, byy podziwiane przez Hitlera. Shaw odmwi zajcia miejsca
w awie przysigych, przyjmujc typow rol odszczepieca: Zawsze gdy
uywa si winia jak kija do okadania rzdu powiedzia jego los jest
z gry przesdzony65. Po szeciu dniach sd kapturowy ogosi oczekiwany
werdykt: Istniej powane powody, by podejrzewa, e Reichstag zosta
podpalony przez czoowych przywdcw partii narodowosocjalistycznej lub
za ich namow66.
Nastpnego dnia w Lipsku rozpocz si niemiecki proces. Gring, ktry
wystpowa w roli oskaryciela, zosta omieszony przez czterech
komunistycznych obrocw. W kocu straci cierpliwo i krzykn do
Georgiego Dimitrowa (pniejszego premiera Bugarii): Zobaczymy, jak
bdziesz piewa, kiedy dopadniemy ci poza sdem, draniu!67. Gring mia
ostatnie sowo, ale zwycistwo przypado komunistom, ktrzy zostali
w caoci uniewinnieni przez sd. Van der Lubbe, ktry powtarza bez koca,
e on i tylko on jest winny, zosta skazany na mier i stracony.
wiat zewntrzny wola wierzy, e Holender by jedynie narzdziem
w rku nazistw, ktrzy podpalili Reichstag, aby mie pretekst do rozprawy
z czerwonymi. Podobnie sdzio wielu historykw, m.in. Alan Bullock
i William L. Shirer, ale doszli do tego wniosku przed opublikowaniem
szczegowej ksiki Fritza Tobiasa, ktry udowodni, e ani nazici, ani
komunici nie brali udziau w podpaleniu oraz e jedynym sprawc by van
der Lubbe. Chocia niektrzy historycy, m.in. Brachter, krytykowali tezy

zawarte w ksice Tobiasa, zostay one potwierdzone przez Hansa Mommsena

w miarodajnym artykule opublikowanym przez Institut fr Zeitgeschichte,
instytucj, ktr trudno posdza o popieranie nazistowskiej wersji tego
zdarzenia. Co wicej, analiza osobistych dziejw van der Lubbego
i stenogramw z procesu wykazaa, e Holender odznacza si
ponadprzecitn inteligencj, a jego dziaania byy samotnym atakiem
wymierzonym w establishment.
Chocia na werdykt sdziw z Lipska oczywisty wpyw wywara opinia
zagraniczna, tre wyroku wskazywaa, e niemiecki system sdowniczy
nadal odznacza si pewn niezalenoci. Na skarg Gringa, e sdziowie
zachowali si haniebnie (Mona by pomyle, e to my stoimy przed sdem,
a nie komunici), Hitler odpowiedzia: Mein lieber Gring, to tylko kwestia
czasu. Niebawem starsi panowie zaczn przemawia naszym jzykiem.
Wszyscy s gotowi do przejcia na emerytur. Umiecimy w sdach swoich
ludzi, ale dopki staruszkowie yj, niewiele moemy zrobi w tej sprawie68.
Hanfstaengl utrzymywa, e podsucha t rozmow podczas obiadu
w Kancelarii Rzeszy. Jeszcze tej jesieni prbowa skoni Hitlera do obrania
kursu atwiejszego do zaakceptowania przez zachd. Zadzwoni do Marthy
Dodd, atrakcyjnej crki amerykaskiego ambasadora, i oznajmi: Hitler
powinien mie amerykask kobiet urocz dam, ktra mogaby zmieni
los caej Europy. Ty ni jeste, Martho!69. (Podobnie jak wielu czonkw
najbliszego otoczenia Hitlera, Hanfstaengl nie wiedzia, e Hitler mia ju
kochank, Ew Braun, nawet jeli j zaniedbywa).
Martha Dodd bya podekscytowana t perspektyw i zgodzia si pozna
Hitlera, aby podj prb zmiany historii Europy. W kawiarni hotelu
Kaiserhof Hitler ucaowa jej do i wybka niemiao kilka sw. Panna Dodd
nie moga uwierzy, e stoi twarz w twarz z jednym z najpotniejszych ludzi
w Europie. Wydawa si skromnym przedstawicielem klasy redniej, raczej
nudnym i niemiaym z drugiej strony o dziwnej delikatnoci i pocigajcej
bezradnoci. Kiedy opisaa swoje wraenia podczas obiadu z ojcem, ten nie
kry rozbawienia jej wraliwoci i poradzi, aby nie mya doni, ktra zostaa
ucaowana przez wielkiego czowieka70.
Ambasador Dodd mg si odnosi lekcewaco do Hitlera, ale jego
brytyjscy koledzy traktowali go cakiem serio. Byli gotowi i na znaczne
ustpstwa w kwestii jego da zbrojeniowych. Chci dojcia do porozumienia
dowioda wizyta w Berlinie zoona w pierwszych dniach 1934 roku przez
lorda tajnej pieczci Anthonyego Edena. Hitler zrobi wraenie na Edenie,
ktry doszed do wniosku, e ma do czynienia z kim wybitniejszym ni
zwyky demagog. Wiedzia, o czym mwi, i w trakcie dugiej rozmowy
dowid, e cakowicie panuje nad tematem. Niemcy byy gotowe do
udzielenia midzynarodowych gwarancji, pod warunkiem e bd mogy si
broni. Jeli dojdzie do porozumienia, Hitler obieca zagwarantowa, e SS i SA
zostan rozbrojone. Nastpnego dnia, 21 lutego, w celu podkrelenia woli

pojednania Hitler wykona niezwyky gest, przyjmujc zaproszenie na obiad

do brytyjskiej ambasady. Fhrer pierwszy raz wszed na teren placwki
obcego pastwa. Nie okaza wikszego zainteresowania jedzeniem i piciem,
ale odtaja, gdy zaczli rozmawia o swoich osobistych przeyciach z czasw
wojny. Eden zauway, e byli onierze jako ostatni powinni pragn kolejnej
wojny, a Hitler przytakn mu gorco.
Po obiedzie Hitler zoy bardziej konkretn propozycj. Poprosi
o trzydzieci procent cznej liczby samolotw, ktrymi dysponoway kraje
ssiednie, i by gotw uzna, e liczba niemieckich maszyn nie powinna
przekroczy szedziesiciu procent stanu francuskich si powietrznych. Mile
zaskoczy Edena, kiedy zaproponowa ograniczenie liczebnoci SA i SS i doda,
e zdrowy rozsdek i instynkt polityczny nigdy nie pozwol mu na
usankcjonowanie istnienia drugiej armii w pastwie. Nigdy, powiadam
nigdy!71.
By to czas ustpstw, wic 14 marca Hitler wykona kolejny przyjazny gest,
tym razem w kierunku Stanw Zjednoczonych. Minister spraw zagranicznych
Konstantin von Neurath przesa depesz swojemu konsulowi generalnemu
w Nowym Jorku. Poleci przekaza ustnie ambasadorowi Doddowi, ktry
wkrtce mia przypyn do miasta na pokadzie S.S. Manhattan, nastpujc
not:
KANCLERZ RZESZY PROSI PANA DODDA O PRZEKAZANIE POZDROWIE PREZYDENTOWI
ROOSEVELTOWI. GRATULUJE PREZYDENTOWI HEROICZNYCH TRUDW PODEJMOWANYCH
W INTERESIE NARODU AMERYKASKIEGO. POMYLNE ZMAGANIA PREZYDENTA Z KRYZYSEM
GOSPODARCZYM S Z ZAINTERESOWANIEM OBSERWOWANE PRZEZ CAY NARD NIEMIECKI.
KANCLERZ RZESZY ZGADZA SI Z PREZYDENTEM, E TAKIE PRZYMIOTY, JAK POCZUCIE
OBOWIZKU, GOTOWO DO PONOSZENIA OFIAR I DYSCYPLINA, MUSZ BY NAJWYSZ
ZASAD DLA CAEGO NARODU. MORALNY WYMG, KTRY PREZYDENT STAWIA KADEMU
OBYWATELOWI, JEST KWINTESENCJ NIEMIECKIEJ FILOZOFII PASTWA WYRAONEJ W JEGO
NACZELNYM MOTTO: DOBRO WSPLNE PRZED OSOBISTYM ZYSKIEM72.

Wiadomo nie spenia pokadanych w niej nadziei, poniewa bya

obraliwa i wystosowana w niesprzyjajcym czasie. Tydzie wczeniej
Amerykaski Kongres ydw zorganizowa w Madison Square Garden gon
parodi procesu zatytuowan: Cywilizacja kontra hitleryzm, zapis praw
i dziaa reimu Hitlera. Znany adwokat Samuel Seabury wystpowa jako
obroca cywilizacji, a wrd wiadkw znaleli si burmistrz Fiorello
LaGuardia, polityk Al Smith i wsppracownik prezydenta Raymond Moley.
awa przysigych jednogonie wskazaa na zwycistwo cywilizacji.

Obietnica utrzymania SS i SA w ryzach w pewnym stopniu uspokoia

Francj, ale jej przywdcy nie dali si przekona, e program zbroje Hitlera
posuy wycznie do obrony. Brytyjczycy chcieli jak najszybciej zakoczy
spraw wspomina ambasador Franois-Poncet. Przesali nam not
z prob o przedstawienie gwarancji, ktre na tyle wzmocni nasze poczucie
bezpieczestwa, abymy wyrazili zgod na ograniczone dozbrojenie Niemiec.
Brytyjczycy byli w gbi serca zaniepokojeni szybkim wzrostem niemieckich
si powietrznych, cho nadal istniaa znaczna publiczna sympatia dla losu
nowej Rzeszy, a wielu drwio z twierdzenia, e Hitler szykuje si do wojny.
Ambasador Franois-Poncet podziela pogld, e naley i na pewne
ustpstwa wobec Niemiec. Ograniczone i kontrolowane uzbrojenie Rzeszy
jest lepsze ni nieograniczony, niekontrolowany i niepowstrzymany wycig
zbroje!. Uwaa, e kade porozumienie, nawet umiarkowane, bdzie lepsze
od adnego, i robi wszystko, by pozyska dla tej opinii przeoonych. Na
pocztku kwietnia pojecha do Parya, eby osobicie przedstawi swj punkt
widzenia, ale podczas spotkania z premierem Doumerguem nie pozwolono
mu doj do sowa. Przerywano mu za kadym razem, gdy prbowa podj
temat73. Francja staa na stanowisku, e naley utrzyma w ryzach niemieckie
ambicje poprzez stworzenie antynazistowskiego bloku na wschodzie.
Ogniwami w acuchu bezpieczestwa pod egid Mateczki Francji miay by
Polska, ZSRR i Czechosowacja.
Kiedy na wiosn Francja i Zwizek Radziecki doszy do porozumienia,
Hitler ze zrozumiaych wzgldw wyrazi obaw, e oznacza to pocztek
okrenia Rzeszy. Aby mc si przeciwstawi temu blokowi, potrzebowa
silnego sprzymierzeca. Najlepszym kandydatem wydaway si Wochy,
ktrych przywdca okazywa (od 1924 roku, kiedy to odmwi poyczenia
nazistom marnych paru milionw lirw) niewielkie zainteresowanie takim
sojuszem. Hitlera uwieraa rola petenta, ale duma ustpia przed
koniecznoci i podj jeszcze jedn prb. Opanowujc niech, napisa
Mussoliniemu: () nasz podziw dla historycznych wysikw Waszej
Ekscelencji idzie w parze z pragnieniem wsppracy w duchu prawdziwej
przyjani dwch ideologicznie pokrewnych narodw, ktre mog wnie
nieoceniony wkad w uspokojenie sytuacji w Europie poprzez powicanie
uwagi identycznym kwestiom. Przekonywa, e skoro Niemcy si rozbroiy,
maj prawo da rozbrojenia od innych krajw, a nastpnie wyliczy
szczegowo swoje typowe argumenty. W celu podkrelenia wagi listu
dorczy go osobicie Hermann Gring74.
Kilka tygodni pniej Mussoliniego odwiedzi zagraniczny sekretarz
prasowy Hitlera i jego nieoficjalny nadworny trefni, Hanfstaengl, ktry
zasugerowa, by Il Duce spotka si osobicie z Fhrerem. Obaj podziwiacie
muzyk Wagnera, co daje dobry punkt wyjcia do rozmowy mia powiedzie
Hanfstaengl. Prosz pomyle, jak wymow miaoby zaproszenie Fhrera
do Palazzo Vendramin w Wenecji, gdzie umar Richard Wagner. Hitler mgby

skorzysta z paskich dugoletnich dowiadcze i pozna sposb postrzegania

europejskich problemw poza granicami Niemiec75. Mussolini nie by
przeciwny takiemu pomysowi i w odpowiednim czasie wystosowa
zaproszenie, ktre zostao przyjte po odegraniu spektaklu wahania.
Historyczne spotkanie byo od pocztku skazane na porak. Wedug
Filippa Bojano, woskiego przedstawiciela prasowego w Berlinie, Mussolinim
powodowaa przede wszystkim ciekawo pragn osobicie pozna polityka,
o ktrym mwia caa Europa. Hitler to zwyczajny otumaniony gupiec
rzek Bojano. Napcha sobie gow filozoficznymi i politycznymi sloganami,
ktre s zupenie niespjne. Nie mog poj, czemu tak dugo zwleka
z przejciem wadzy i zgrywa bazna, ogaszajc mieszne konkursy
wyborcze, eby zgodnie z prawem przej ster wadzy. Jest rewolucjonist czy
nie? Woscy faszyci nie doszliby do gosu bez marszu na Rzym. My jestemy
dynamiczni, a signor Hitler to zwyky gadua76.
Pogardliwa postawa Mussoliniego staa si tak powszechnie znana, e
woska prasa zjawia si masowo, eby zobaczy tego osobliwego dziwaka
Hitlera. Kiedy 14 czerwca Fhrer wysiad ze swojego junkersa na lotnisku
w Lido, wyglda na zabiedzonego sprzedawc w wytartym trenczu
i granatowym garniturze z sery. Na powitanie wyszed Il Duce ubrany
w czarn koszul, ze zotym szamerowaniem i wojskowymi butami z wysok
cholew, w asycie wojskowego oddziau w penej gali. Mussolini tak
energicznie wyrzuci rk w rzymskim pozdrowieniu, e korespondent
prasowy H.R. Knickerbocker pomyla, i biedak moe straci rami.
Hitler ruszy niepewnie naprzd, z niemal przepraszajcym gestem rki
uniesionej w cherlawym nazistowskim salucie. By wyranie zakopotany
przedstawieniem urzdzonym przez Mussoliniego. Mrugajc w jasnych
promieniach soca, niezgrabnie zszed po stopniach, by ucisn do
swojego wzoru doskonaoci. Byli w odlegoci niecaych trzech metrw ode
mnie napisa Knickerbocker. Z zafascynowaniem przygldaem si ich
twarzom. Pod pozorem oficjalnej serdecznoci dostrzegem rozbawienie
w oczach Mussoliniego i jawn niech w spojrzeniu Hitlera77. Zakopotanie
Fhrera nie osabo, kiedy gospodarz poprowadzi go przed szpalerem wojska.
Zachowywa si jak uczniak na pierwszym oficjalnym przyjciu. Wydawa si
nie wiedzie, co zrobi ze swoj now fedor. Najpierw zdj kapelusz, eby
odda honory woskiej fladze, a pniej wykona taki ruch, jakby chcia go
ponownie zaoy, ale zamar w poowie, ciskajc go w prawej doni. Pniej,
idc obok Mussoliniego, przemawia ze swad swoim osobliwym niemieckim,
a rwnoczenie przekada kapelusz z jednej rki do drugiej, jakby by
gorcym ziemniakiem.
Do kolejnej komicznej sytuacji doszo, kiedy zdenerwowany Hitler
prbowa skoni Mussoliniego, aby ruszy przodem po przyjedzie na obiad
przygotowany w Wenecji. Mussolini, wzr gospodarza, znalaz si za plecami
Fhrera, wskazujc trap, jakby zagania kurczaka do klatki. Na podecie

hotelu Hitler wysun si na czoo i ruszy naprzd z pochylon gow.

Mussolini wypad znakomicie, wiadomy, e wszyscy na niego patrz.
Spoglda pomiennym wzrokiem, wyprostowany jak struna istny teatralny
Il Duce78.
Znalazszy si w swoim hotelowym apartamencie, Hitler zacz gono
wymyla doradcom, ktrzy pozwolili mu przyjecha w cywilnym ubraniu,
podczas gdy Mussolini mia na sobie tak efektowny strj. By tak
zdenerwowany,
e
pierwsze
rozmowy
z
gospodarzem,
mimo
entuzjastycznego oficjalnego komunikatu, zakoczyy si kolejn klap. Il
Duce zdominowa konwersacj, ktra skupia si na Austrii. Mwi doskonale
po niemiecku, cho Hitler chwilami go nie rozumia. Z kolei Mussolini nie
chwyta austriackiego dialektu Hitlera.
Nastpnego ranka obaj politycy odebrali parad faszystowskich oddziaw
na placu witego Marka. W pewnej chwili przed sam trybun dwie kolumny
zaczy si spiera o drog przemarszu. Nikt nie chcia ustpi, a gdy obie
ruszyy przed siebie, muzycy zaczli faszowa. Hitler spyta pniej swojego
nowego adiutanta, porucznika Fritza Wiedemanna, co sdzi o wojskowej
wartoci takich oddziaw. Wiedemann, adiutant puku, w ktrym Hitler
suy podczas wojny, stwierdzi, e warto bojowa nie ma nic wsplnego
z defilowaniem. Uwaga ta nie zrobia adnego wraenia na Hitlerze, ktry
oglda przez okno woski okrt wojenny. Ku swojemu zdumieniu spostrzeg,
e na masztach zamiast chorgiewek opocz koszulki i majtki marynarzy79.
Tylko kompletny gupiec albo mistrz komedii zdoaby zaaranowa
kocowe, najwaniejsze spotkanie dyktatorw na polu golfowym w Lido.
Zauwayem wspomina Bojano e Hitler cay czas mwi z oywieniem,
a Mussolini sucha w milczeniu, z grymasem na twarzy. Podczas
dwugodzinnej rozmowy Bojano rzadko widzia, by duce otworzy usta. By
tak znudzony bredniami Hitlera, e wieczorem, w samym rodku oficjalnego
przyjcia, ulotni si w popiechu i opuci lagun, powiadajc, e nie chce
nikogo widzie80.
Hitler opuci Wenecj w przekonaniu, e nie tylko zosta obraony przez
Mussoliniego, ale politycznie wymanewrowany. Zgodzi si na pene uznanie
niepodlegoci Austrii, ktr uwaa za cz Rzeszy, nie otrzymujc w zamian
konkretnej obietnicy poparcia w kwestii rozbrojenia. Dyplomaci
z rozbawieniem odczytali oklnik przesany do ambasad przez ministra spraw
zagranicznych von Neuratha:
() WIZYTA KANCLERZA RZESZY W WENECJI PRZEBIEGA W ATMOSFERZE NIEZWYKEJ
SERDECZNOCI I HARMONII, WYWIERAJC OGROMNE WRAENIE NA OPINII PUBLICZNEJ. ()
HITLER I MUSSOLINI WIETNIE SI ROZUMIEJ, DARZ PRZYJAZNYMI UCZUCIAMI
I WZAJEMNYM SZACUNKIEM.

SZCZEGOWE ROZMOWY PRZEBIEGY W ATMOSFERZE BLISKOCI, OBEJMUJC KWESTIE

WYPYWAJCE Z POKREWIESTWA DWCH KONCEPCJI PASTWA. OSIGNIETO
DALEKOSINE POROZUMIENIE. NIE PRZEWIDYWANO ZAWARCIA OFICJALNEGO
POROZUMIENIA, WIC DO NIEGO NIE DOSZO ()81.

Sekretarz stanu Ernst von Weizscker z Ministerstwa Spraw Zagranicznych

zwierzy si swojemu szwajcarskiemu koledze, e nie wyobraa sobie bliszej
wsppracy obu panw82.

Rozdzia 12
DRUGA REWOLUCJA WSZYSTKIE REWOLUCJE
POERAJ WASNE DZIECI
(lutysierpie 1934)

1
Obietnica Hitlera, e zmniejszy liczebno oddziaw szturmowych, bya
szczera. Od lat SA wykazywao niepokojc niezaleno, a ich dowdca,
kapitan Rhm, od miesicy domaga si, eby jego ludzie otrzymali status
wojskowych. Oczywicie armia bya temu przeciwna.
Hitler wiedzia, e jedyn szans na przetrwanie jest udzielenie poparcia
dowdcom armii, poniewa bez ich pomocy nie zdoaby zrealizowa swoich
najwaniejszych celw. Dlatego ogosi: Jedynie Reichswehra moe nosi
bro w kraju. Zadaniem SA jest polityczna edukacja ludnoci1. Sowa te
podsyciy dawn niech w szeregach czterech milionw brunatnych koszul,
przypominajc dugie zmagania pomidzy pnocn i poudniow frakcj
partii. Chocia czonkowie SA pozostali wierni Hitlerowi jako swemu
duchowemu przywdcy, wielu miao poczucie, e zdradzi brunatn
rewolucj, da si kupi i przesun na prawo. Uwaali si za symbol
partyjnego radykalizmu i nie byli zadowoleni z reform pierwszego roku
rzdw. Od miesicy Rhm (Tylko czowiek wolny od pesymizmu posiada
ideay) wzywa do drugiej rewolucji, ktra przyniosaby im spoeczne
i materialne korzyci, o ktre walczyli. Ten, kto myli, e SA wykonao stojce
przed nim zadanie oznajmi osiemdziesiciu tysicom brunatnych koszul
zgromadzonych na lotnisku Tempelhof bdzie musia przywykn do tego,
e jestemy i zamierzamy tu pozosta bez wzgldu na wszystko2. Chocia
wikszo
czonkw
partii
podzielaa
te
antykapitalistyczne
i antykonserwatywne sentymenty, SA byo najbardziej radykalne i zacieke.
Rhm wielokrotnie dawa do zrozumienia, e on i jego ludzie s prawdziwymi
stranikami idei narodowego socjalizmu (Jestemy nieprzekupnymi
gwarantami realizacji celw niemieckiej rewolucji).
Hitler sympatyzowa z radykaami, ale zdrowy rozsdek podpowiada mu,
e kolejna rewolucja nie jest moliwa, dopki Niemcy nie podnios si
z kryzysu gospodarczego i nie odbuduj si zbrojnych. Jednoczenie, nadal
odgrywajc pojednawcz rol, mianowa Rhma ministrem bez teki w swoim
rzdzie. Obieca mu nominacj na ministra obrony i pierwszego dnia

1934 roku przesa rzadk pochwa, znamienn z uwagi na przejcie na form

ty. Hitler pragn pochwali Rhma, a jednoczenie udzieli mu subtelnego
ostrzeenia, aby pozostawi wojsku obron kraju. Rhm nie zrozumia.
Omielony, wystosowa memorandum do Ministerstwa Obrony, w ktrym
utrzymywa, e zapewnienie bezpieczestwa krajowi jest prerogatyw SA.
Doprowadzio to do otwartej eskalacji konfliktu. Genera von Blomberg
poprosi Hitlera o jasne okrelenie zasad. W ostatni dzie lutego Fhrer
z alem zaprosi dowdcw SA i Reichswehry na spotkanie w marmurowej
sali wykadowej ministerstwa. We wzruszajcej i porywajcej mowie
wezwa obie strony do kompromisu. Partia, powiedzia, rozwizaa problem
bezrobocia, ale w cigu omiu lat dojdzie do gospodarczej recesji, ktr bdzie
mona przezwyciy jedynie przez zdobycie przestrzeni yciowej dla
nadwyki ludnoci. Moe to wymaga krtkich, zdecydowanych dziaa
militarnych na zachodzie i wschodzie. Cywilna milicja, wbrew temu, co
zasugerowa Rhm, nie bdzie w najmniejszym stopniu zdolna do obrony
kraju. Rozwizaniem jest narodowa armia, doskonale wyszkolona
i wyposaona w najnowoczeniejsz bro. SA musi si ograniczy do spraw
zwizanych z polityk wewntrzn.
Po zakoczeniu przemwienia Hitler zmusi Blomberga i Rhma, aby
podpisali porozumienie w jego obecnoci. SA przydzielono dwa paramilitarne
zadania: w rejonach przygranicznych oddziay szturmowe miay
funkcjonowa jak siy policyjne; SA miao si rwnie zajmowa wstpnym
szkoleniem wojskowym modziey w wieku od osiemnastu do dwudziestu lat,
a mczyni od dwudziestego pierwszego do dwudziestego szstego roku
ycia, ktrzy nie suyli w armii, mieli zosta nauczeni dyscypliny w SA, jak
okrelano zorganizowane przysposobienie wojskowe.
Cho Rhm uzna t decyzj za cios, zaprosi wszystkich na pojednawczy
obiad w swoim domu, niegdysiejszej rezydencji milionera. Hitler postanowi
nie bra w nim udziau wspomina genera Maximilian von Weichs.
Jedzenie byo dobre, ale atmosfera lodowata. W kadym razie wygldao, e
przywrcono pokj. Wierzono, e autorytet Hitlera w partii jest tak duy, i
jego decyzja zostanie uznana przez SA za wic.
Kiedy wojskowi wyszli, prawdziwe uczucia Rhma eksplodoway, by
moe pod wpywem wypitego alkoholu. Sowa tego bazeskiego kaprala nic
dla nas nie znacz oznajmi swoim zwolennikom. Nie mam najmniejszego
zamiaru dotrzyma umowy. Hitler jest zdrajc, w kocu musi pj
w odstawk (). Skoro nie moemy zrealizowa naszych celw razem z nim,
zrobimy to bez niego. Przynajmniej jeden ze suchaczy by zaszokowany
tymi sowami. Obergruppenfhrer SA, Victor Lutze, uzna deklaracj Rhma
za zdrad i donis o tym Hessowi. Kiedy zastpca Fhrera waha si, co
zrobi, Lutze wybra si osobicie do Obersalzbergu, eby poinformowa
Hitlera o gronym niezadowoleniu w gronie najwyszych dowdcw SA.
Take tym razem spotka si z pozornym brakiem zainteresowania.

Zobaczymy, jak rozwinie si sytuacja, odpar Fhrer i zakoczy dyskusj,

jakby nie chcia przyzna, e jego ukochane brunatne koszule znalazy si
w stanie wrzenia graniczcym z buntem. Jednak kilka tygodni pniej
sprzeciwi si kategorycznie sowom Rhma, e szara skaa [armia] musi si
pogry w brunatnej wodzie, mwic: Nowa armia bdzie szara, a nie
brunatna3.
Rhm zareagowa zwoaniem w kwietniu konferencji prasowej dla
przedstawicieli korpusu dyplomatycznego i korespondentw zagranicznej
prasy w Berlinie. Wyglda imponujco przysadzisty, silny i powany
i przemawia chodnym, wadczym gosem czowieka nawykego do
wydawania rozkazw. Oddziay SA s heroicznym ucielenieniem woli
i myli niemieckiej rewolucji, zacz, zwracajc si do cudzoziemcw.
Nastpne sowa byy przeznaczone dla Hitlera. Oznajmi, e czonkowie partii
sprzeciwiajcy si brunatnym koszulom s reakcjonistami i buruazyjnymi
konformistami. SA s narodowosocjalistyczn rewolucj!4.
Tymczasem potajemni wrogowie Rhma w SS byli ju gboko
zaangaowani w spisek majcy go zniszczy. Na pierwszy rzut oka wydawao
si dziwne, e gwn si sprawcz intrygi by Reinhard Heydrich, dowdca
SD (Sicherheitsdienst, Suby Bezpieczestwa), a nie dowdca SS. Himmler
waha si jaki czas, czy przystpi do intrygi, by moe z obawy, e otwarty
konflikt z SA doprowadzi do zgubnego rozamu w partii. Zapomnia jednak
o tym, kiedy usysza, e do spiskowcw doczy Gring. Gring nie tylko
nalea do grona najbliszych wsppracownikw Fhrera, ale mg da
Himmlerowi stanowisko, o ktrym marzy szefa Tajnej Pruskiej Policji
Pastwowej (Geheimes Staatspolizeiamt39*). Himmler doczy do
spiskowcw, gdy tylko otrzyma stanowisko szefa Gestapo, odwzajemniajc
si sugesti przekazan wszystkim oddziaom SS, e niebawem moe doj do
otwartej rozprawy z brunatnymi koszulami. Sprawa wydawaa si
przesdzona, gdy Heydrich oznajmi, i zebra dowody na to, e Rhm planuje
zdrad. W rzeczywistoci Rhm nie zamierza dokonywa puczu. Pragn
jedynie zmusi Hitlera do przyznania SA nalenego miejsca w Rzeszy,
umieszczajc Fhrera w zotej klatce i w ten sposb izolujc od zych
doradcw. Prowadzi wojn nerww, a nie intryg, ale jego groby byy
powodem do zaniepokojenia. 4 czerwca Hitler wezwa Rhma do Kancelarii
Rzeszy. Zgodnie z relacj tego pierwszego ich rozmowa trwaa niemal pi
godzin. Bagaem go ostatni raz, eby z wasnej woli sprzeciwi si temu
szalestwu daem mu czas, eby mg uy swojej wadzy do
powstrzymania cigu zdarze, ktre mogy doprowadzi jedynie do katastrofy
(). Minister odszed po zapewnieniu mnie, e doniesienia, ktre otrzymaem,
s po czci nieprawdziwe, a po czci przesadzone i e w przyszoci zrobi
wszystko, co w jego mocy, aby skierowa sprawy na waciwe tory5.
Chocia jedyny wiadek rozmowy, przebywajcy w poczekalni adiutant
Papena, sysza, jak wrzeszczeli na siebie, aden element relacji Hitlera nie

wskazuje, by rozmowa miaa burzliwy przebieg. By moe Rhm wyszed

okoo pnocy w przekonaniu, e Fhrer odnosi si do SA z sympati, ale
pozostaje pod presj krgw wojskowych, ktre pragn ograniczy zakres
dziaania brunatnych koszul. Nie mona rwnie wykluczy, e Hitler by
przekonany, i udao mu si osign prawdziwy rozejm z Rhmem, SD
bowiem niemal natychmiast ogosio, e w kilku punktach Fhrer doszed do
porozumienia z szefem SA.
Uzgodniono, e miesiczny urlop dla caego SA rozpocznie si tak, jak
zaplanowano. 7 czerwca wiadomo t ogosio Deutsches Nachrichtenbro
(DNB, Niemiecka Agencja Prasowa). Nastpnego dnia DNB opublikowaa
intrygujce owiadczenie ministra Rhma: Idc za rad lekarzy,
postanowiem podda si leczeniu, eby odzyska peni zdrowia, ktre
w ostatnich tygodniach zostao powanie nadszarpnite przez bolesne
dolegliwoci nerwowe.
Oba ogoszenia uspokoiy przywdcw wojskowych, przekonanych, e
oznaczaj one pocztek upadku Rhma, ale zbulwersoway Heydricha,
ktremu dano marne trzy tygodnie na zebranie dossier przeciwko SA
i zmuszenie Hitlera do podjcia dziaania. Szwagierka Rhma i wielu innych
ostrzegali go, e Gring, Goebbels i Himmler spiskuj przeciwko niemu. Mia
niejasne przeczucie, e dzieje si co zego wspominaa ale nadal nie bra
tego powanie. Nigdy nie mia adnych wtpliwoci wobec Hitlera6.

2
Zaledwie kilka godzin po powrocie z Wenecji, po upokarzajcej wizycie
u Mussoliniego, Hitler musia stawi czoo kolejnej fali niepokojw.
17 czerwca, w pogodn niedziel, Franz von Papen przygotowywa si do
przemwienia na uniwersytecie w Marburgu. Ludzie z niecierpliwoci
oczekiwali wystpienia wicekanclerza, ktry sze miesicy wczeniej
wygosi kontrowersyjn mow w Klubie Bremeskim, ostrzegajc przed
narastajc fal niepokojw w Niemczech po atakach nowego reimu na
porzdek prawny i Koci. Kiedy Papen wszed do wielkiego audytorium
pkajcego w szwach od studentw, profesorw i nielicznych czonkw partii,
w powietrzu czu byo nastrj oczekiwania. Wicekanclerz zacz od
bezporedniego ataku na kontrolowan przez reim pras w oglnoci, a w
szczeglnoci na Goebbelsa.
Suchacze byli zdumieni takimi sowami z ust osoby piastujcej drugie
stanowisko w pastwie, ale by to zaledwie pocztek. Po skrytykowaniu
nazistowskich bigotw i doktrynerw oraz systemu jednopartyjnego Papen
wezwa Hitlera do zerwania z ludmi nawoujcymi do drugiej rewolucji. Czy
dokonalimy antymarksistowskiej rewolucji, eby realizowa marksistowski
program? () aden nard, jeli chce przetrwa w historii, nie moe pobaa

staemu oddolnemu buntowi. W pewnym momencie ruch musi si przerodzi

w trwa struktur spoeczn7.
Nieliczne okrzyki protestu z ust czonkw partii utony w burzliwych
owacjach. Jedynie Frankfurter Zeitung zdoa wydrukowa kilka
fragmentw przemwienia w popoudniowym wydaniu. Goebbels nakaza
konfiskat caego nakadu i zabroni zaplanowanej retransmisji przemwienia
przez radio. Jednak tekst zosta przeszmuglowany za granic i wywoa
sensacj nie tylko na wiecie, lecz take w caych Niemczech. Kiedy
wicekanclerz pojawi si na wycigach konnych w Hamburgu, powitano go
okrzykami: Heil Marburg!
Przez kilka dni Hitler nie komentowa publicznie tego wystpienia. To sam
Papen wywoa temat, groc rezygnacj, jeli Goebbels nie usunie zakazu
rozpowszechniania jego mowy. Hitler stara si uspokoi wicekanclerza.
Przyzna, e Goebbels popeni bd, a nastpnie zgani niesubordynacj SA,
jakby aprobowa t cz przemwienia. Przyrzek zniesienie zakazu i poprosi
Papena, aby wstrzyma si z rezygnacj do czasu, a obaj udadz si do
Neudeck na spotkanie z Hindenburgiem.
Papen zgodzi si poczeka, Hitler jednak zama sowo. Nastpnego dnia,
21 czerwca, popiesznie wyruszy do Neudeck w pojedynk, nie uchyliwszy
zakazu rozpowszechniania mowy. Celem miao by przedstawienie
prezydentowi wynikw ostatniego spotkania z Mussolinim, ale Fhrer
przypuszczalnie chcia porozmawia ze starszym panem bez krpujcej
obecnoci Papena. By moe pragn si rwnie dowiedzie o stan zdrowia
Hindenburga, aby ustali, kiedy moe zosta jego nastpc. eby osign ten
cel, Hitler potrzebowa poparcia wojska, nie dziwi wic, e pierwsz osob,
ktr spotka na schodach rezydencji Hindenburga, by minister obrony von
Blomberg, w penej gali mimo panujcego upau.
Prezydent mia wasne powody, eby porozmawia z Fhrerem. Chcia si
dowiedzie o zamieszanie wywoane odczytem Papena, ale mwienie
pozostawi von Blombergowi, przyjmujc sztywn prusk postaw. Genera
da jasno do zrozumienia, e najwaniejsz rzecz jest spokj wewntrzny.
Jeli Hitler nie potrafi rozadowa nieznonej atmosfery napicia, powiedzia,
prezydent ogosi stan wyjtkowy i powierzy to zadanie armii. W rozmowie nie
wspomniano o Rhmie i drugiej rewolucji, gdy nie byo takiej potrzeby.
Prezydent, ktry opuci Berlin na wzku inwalidzkim kupionym wbrew
jego protestom, e jest za drogi zebra siy i nieco drcym gosem
potwierdzi sowa von Blomberga. Cztery minuty pniej rozmowa bya
skoczona, a Hitler siedzia w swoim samolocie leccym do Berlina. Podczas
milczcej podry jego myli przypuszczalnie skupiay si na Rhmie. Jeli
w cigu tych miesicy wielokrotnie si wahaem przed podjciem ostatecznej
decyzji mia wyjani kilka tygodni pniej w Reichstagu byo to
spowodowane dwoma wzgldami: po pierwsze trudno mi byo uwierzy, e
relacja, ktr uwaaem za opart na lojalnoci, w rzeczywistoci zasadzaa si

na kamstwie; po drugie nadal ywiem cich nadziej, e bd mg

oszczdzi ruchowi i mojemu SA wstydu zwizanego z takim sporem; e
bdzie mona usun intryganta bez wywoywania powanego konfliktu8.
Tej nocy Hitler zdecydowa si przystpi do dziaania. Rano zatelefonowa
do Victora Lutzego, ktry kilka miesicy wczeniej ostrzeg go przed Rhmem,
i poleci, aby przyszed niezwocznie do Kancelarii Rzeszy. Wprowadzi mnie
do gabinetu zapisa w swoim dzienniku Lutze i ujmujc za rk, zmusi do
obiecania, e zachowam wszystko w tajemnicy, dopki caa sprawa si nie
rozstrzygnie. Fhrer w nieco emocjonalny sposb wyjawi, e Rhm musi
zosta odsunity, poniewa upiera si przy uzbrojeniu SA i antagonizuje
oddziay szturmowe z wojskiem. Fhrer podkreli, e zawsze wiedzia, i nie
wezm w tym udziau. Od tej pory miaem ignorowa rozkazy Monachium
i przyjmowa polecenia wycznie od niego9.
Tymczasem Heydrich i Himmler robili wszystko, eby zapdzi Rhma
w puapk. Tego samego dnia Himmler wezwa do siebie jednego z dowdcw
SS, Friedricha Karla von Ebersteina, i oznajmi, e Rhm planuje
przeprowadzenie puczu. Eberstein mia przekaza t wiadomo dowdcom
okrgw wojskowych oraz postawi swoich ludzi w stan dyskretnego
pogotowia. Mieli przebywa w koszarach, gotowi do natychmiastowego
dziaania. W cigu kilku godzin ostrzeenie zostao przesane kanaami
wojskowymi: szef sztabu generalnego poinformowa kadr oficersk, e SA
niebawem podejmie prb zamachu stanu, dlatego opowiadajce si po
stronie wojska SS ma otrzyma wszelk bro, jaka mu bdzie potrzebna.
Hitler by tak pewny, e Rhm planuje przewrt, i oznajmi ministrowi
obrony von Blombergowi, e wezwa wyszych dowdcw SA do Bad Wiessee,
uzdrowiskowej miejscowoci nad Tegernsee, w ktrej wypoczywa Rhm.
Kiedy wszyscy si stawi, cign Hitler, osobicie ich aresztuje i wyrwna
rachunki10. Wojsko byo przygotowane do dziaania. Genera Werner von
Fritsch, naczelny dowdca Reichswehry, wyda rozkaz postawienia wszystkich
oddziaw w stan pogotowia. Odwoano przepustki, a onierze otrzymali
zakaz opuszczania koszar.
W tym samym czasie Hess wygosi niezwyk mow na falach
oglnokrajowej rozgoni radiowej, zawierajc ostrzeenie i prob
skierowan do Rhma. Biada temu, kto naduywa naszego zaufania i sdzi,
e poprzez bunt suy sprawie rewolucji!, oznajmi, a nastpnie nazwa
spiskowcw naiwnymi idealistami11. Caa mowa mogaby zosta rwnie
dobrze wygoszona przez Hitlera, wzywaa bowiem Rhma do zrezygnowania
z drugiej rewolucji i powrotu do owczarni. Nastpnego dnia bardziej
kategoryczne ostrzeenie wyszo z ust Hermanna Gringa: Kady, kto utraci
wiar w Hitlera, zapaci gow. Chocia Ernst Rhm przebywa
w odosobnieniu, w Bad Wiessee, musia by wiadomy tych zowieszczych
zapowiedzi. Kolejna nadesza 28 czerwca, kiedy Niemiecki Zwizek Oficerw
usun go z grona swoich czonkw.

W Berlinie kryy plotki, e nadchodzi ostateczna rozgrywka. Tego

samego dnia Sefton Delmer otrzyma informacj z pierwszej rki, od zastpcy
doradcy prasowego Papena, o dylemacie, przed ktrym stan Hitler. Trwa
wojna o sukcesj po Hindenburgu, wyjani. Z jednej strony stoi Hitler,
z drugiej wicekanclerz i jego konserwatyci. Przepowiedzia, e do
rozstrzygajcej rozgrywki dojdzie na nastpnym spotkaniu rzdu, kiedy
Papen wezwie Hitlera do stumienia terrorystycznej anarchii Rhma i jego
gangsterw drugiej rewolucji. Jeli Fhrer odmwi, grupa Papena opuci rzd
i Hindenburg bdzie musia zdymisjonowa Hitlera, a nastpnie przekaza
wadz wojsku. Niezalenie od rozwoju sytuacji, mj szef uwaa, e trzyma
Hitlera za pysk. Jeli posucha, zostanie pozbawiony wadzy, jeli odmwi,
rzdy przejmie wojsko. Mam nadziej, e odmwi, jednak nawet wwczas
moe to oznacza wojn!12.
W tym czasie Fhrer bawi w Essen, na pozr cieszc si wakacjami jako
go na weselu miejscowego gauleitera. Inny z zaproszonych, Lutze, by
wyranie zatroskany. Miaem wraenie napisa w swoim dzienniku e
pewnym krgom byo na rk pogbianie i eskalowanie afery w chwili, gdy
Fhrera nie byo w Berlinie, bo nie mg na wasne oczy tego widzie ani
sysze i musia si ograniczy do rozmw telefonicznych13.
To wanie telefon odegra wan rol w dalszym rozwoju intrygi. Kiedy
Hitler i Gring przybyli na weselne niadanie, z Berlina zadzwoni Himmler
i odczyta kilka alarmujcych meldunkw. Gring kiwa gow, gdy
dowiadywa si o rzekomych machinacjach SA. Hitler tak si zdenerwowa, e
od razu pojecha do jednego z lokalnych biur. W hotelowym pokoju wedug
relacji Lutzego, ktry znalaz si wrd popiesznie wezwanych
wsppracownikw nieustannie dzwoni telefon. Fhrer wydawa si
gboko zamylony, cho wiedzielimy, e bdzie musia podj jakie kroki.
Spotkanie oywio przybycie sekretarza Gringa z wiadomoci od
Himmlera o rychym buncie brunatnych koszul. Meldunek wraz z innym, od
agenta Heydricha, e brunatne koszule Rhma wanie zniewayy
zagranicznego dyplomat, przelay czar goryczy. Mam tego do! oznajmi
Hitler. Uczyni ich przykadem dla innych!. Poleci Gringowi, aby
niezwocznie wrci do stolicy i przygotowa si do podjcia dziaa po
otrzymaniu hasa Kolibri (koliber), a pniej osobicie wykona telefon.
Zadzwoni do Rhma przebywajcego w Bad Wiessee i poskary si na
rzekome niepokojenie cudzoziemcw. Nie mona tego duej tolerowa,
powiedzia ze wzburzeniem. Oznajmi Rhmowi, e chce przemwi do
czoowych dowdcw SA, ktrzy dwa dni pniej, o jedenastej, mieli si
zebra w Tegernsee14.
Rozmowa nie zaniepokoia Rhma albo udawa, e nie zrobia na nim
wraenia, wrci bowiem do stou wyranie zadowolony. Poinformowa
swoich goci, wrd ktrych znajdowa si genera von Epp, e Hitler ma
zamiar wzi udzia w spotkaniu dowdcw SA zwoanym na 30 czerwca, po

czym doda z wyranym zadowoleniem, e da mu to okazj do zerwania

maski z twarzy Goebbelsa. Wiedzia, e moe liczy na swoje SA i wojsko. Ta
nierealistyczna uwaga wskazuje, e Rhm fantazjowa lub nie by wiadomy
rozmiarw intrygi, ktr go opleciono.
Tymczasem intryga nabraa rozpdu wraz z powrotem Gringa do Berlina.
Nastpnego ranka, w pitek 20 czerwca, Gring postawi w stan pogotowia
oddzia pruskiej policji oraz wiern jednostk SS ochraniajc Fhrera, ktra
niedawno otrzymaa nazw Leibstandarte-SS Adolf Hitler. Co jeszcze bardziej
znamienne, udzieli sobie nieograniczonej wadzy, powoujc si na sowa
Hitlera o sytuacji wyjtkowej, a nastpnie delegowa j dowdcy PoudniowoWschodniego Okrgu SS na lsku, nakaza aresztowanie przywdcw
brunatnych koszul, rozbrojenie wszystkich wartownikw w ich kwaterze
gwnej i przejcie komendy policji we Wrocawiu.
W tym czasie w wojsku ogoszono ju powszechny stan pogotowia, cho
wielu wyszych oficerw nadal nie byo przekonanych, e Rhm chcia
przeprowadzi zamach stanu. Tego ranka jeden z nich przylecia do Berlina,
eby wyrazi swoje wtpliwoci gwnodowodzcemu von Fritschowi. Owym
sceptykiem okaza si genera Ewald von Kleist, dowdca Okrgu lskiego.
W obecnoci generaa Ludwiga Becka oznajmi Fritschowi, e dowdca SA na
lsku (bliski przyjaciel Rhma) powiedzia mu, i stan pogotowia
wprowadzony przez brunatne koszule stanowi jedynie reakcj na alarm
ogoszony w wojsku. Kleist by przekonany, e trzecia strona wskaza
Himmlera stara si zantagonizowa SA i wojsko. Zaniepokojony Fritsch
wezwa do siebie generaa von Reichenaua, szefa Ministerstwa Wojny, ktry
by lojalnym nazist jeszcze przed 1933 rokiem. Ten wytworny oficer
z monoklem w oku, wzr pruskiego generaa o nieskazitelnych manierach,
wysucha relacji Kleista, a nastpnie powiedzia: Moe to i prawda, ale teraz
jest ju za pno15.
Fala nowych dowodw zoona z plotek, sfaszowanych raportw
i spreparowanych dokumentw pyna ju wojskowymi kanaami, aby
przekona wtpicych Tomaszw. Podobno po przeprowadzeniu zamachu
Rhm kae rozstrzela lub zdymisjonuje wszystkich starszych oficerw,
poczynajc od Fritscha. Fikcyjne listy proskrypcyjne nadchodziy z tylu
rnych rde, e zaczy wyglda na prawdziwe. Artyku ministra obrony
von Blomberga zamieszczony na amach Vlkischer Beobachter wydawa
si potwierdza t iluzj. Blomberg ogasza w nim, e wojsko stoi lojalnie za
kanclerzem.
Jeli Rhm przeczyta ten tekst, najwyraniej nie odebra go jako
osobistego ostrzeenia. Cieszy si piknem Bad Wiessee, spokojnie wita
dygnitarzy SA przyjedajcych do jego pensjonatu i wyraa zadowolenie
z jutrzejszego spotkania z Fhrerem. Nie by te zaniepokojony, gdy genera,
towarzysz z czasw wojny, ostrzeg go, e popenia miertelny bd, jeli
sdzi, i wojsko nie otworzy ognia do zbuntowanych oddziaw SA16. Dziaania

podejmowane przez Rhma tego wieczoru trudno uzna za poczynania

czowieka planujcego przewrt. Po relaksujcej partyjce taroka (bawarskiej
gry dla trzech osb) dosta zastrzyk na nerwoble od swojego lekarza
i spokojnie poszed spa.
Nie mona byo tego powiedzie o Hitlerze. Jego apartament w hotelu
Dreesen w Bad Godesberg przypomina wojskow kwater gwn przed
bitw, on sam za zachowywa si niczym niezdecydowany genera, ktry
pierwszy raz obj dowodzenie. Przed pnoc rozkaza gruppenfhrerowi
Josefowi (Seppowi) Dietrichowi, dowdcy swojej ochrony SS, eby uda si do
Bad Wiessee z dwiema kompaniami. Kilka sekund pniej dwa telefony,
z Berlina i Monachium, zmusiy go do radykalnej zmiany planu. Pierwszy, od
Himmlera (ktry przed chwil oznajmi Ribbentropom, e Rhm jest ju
trupem). Himmler informowa, e berliski oddzia SA planuje rozpoczcie
zamachu o siedemnastej, od zajcia gmachw rzdowych. Podczas rozmowy
Hitler odpowiada monosylabami, ale gdy odoy suchawk, krzykn:
Mamy pucz!. Wszystko wskazywao, e Karl Ernst, dowdca berliskich
oddziaw szturmowych, zamiast pojecha do Bad Wiessee, jak planowano,
pozosta w Berlinie, eby pokierowa zdradzieckimi dziaaniami! (Ernst by
w tym czasie w Bremie, szykujc si do podry polubnej).
Potok oskare Fhrera przerwa drugi telefon, tym razem od Adolfa
Wagnera, gauleitera Bawarii, ktry donosi, e haaliwi czonkowie SA wyszli
na ulice Monachium, woajc: Reichswehra jest przeciwko nam!17. (Niektre
oddziay zostay postawione w stan pogotowia przez broszur tajemniczego
pochodzenia zatytuowan Czonkowie SA! Wyjdcie na ulice! Fhrer si od nas
odwrci!).
Wcieko Hitlera przerodzia si w panik. Wreszcie otrzyma dowd na
bunt Rhma. W kocu stao si jasne powiedzia pniej e tylko jeden
czowiek moe i musi przeciwstawi si ministrowi [Rhmowi]. To mnie
lubowa wierno i zama przyrzeczenie, wic tylko ja mog go pocign do
odpowiedzialnoci18.
Podj wwczas nag decyzj, ktr zaskoczy swoich towarzyszy: pojedzie
do Bad Wiessee i osobicie rozprawi si z gniazdem zdrajcw. Poleci, eby
przygotowa do startu jego prywatny samolot, a nastpnie zacz kry
midzy tarasami i holem, wylewajc swoje ale. Jak Rhm mg co takiego
zrobi? Jak mg zdradzi swojego Fhrera?

3
Wstrznity Hitler wspi si do trzysilnikowego junkersa 52, ktry
zastpi jego stay samolot majcy problemy z silnikiem. Bya druga nad
ranem. Fhrer opad na fotel i wbi wzrok w ciemno. Otto Dietrich, jego szef

prasowy, nie mia pojcia, co si wici, dopki adiutant nie poleci

wszystkim, eby odbezpieczyli bro.
Lutze wiedzia, co si dzieje, myla o Rhmie. Nuci sobie:
Czerwony poranku, czerwony poranku,
Opromieniasz nasz przedwczesn mier.
Wczoraj wzniose si dumnie nad ulic,
Dzi podarowae kul w pier19.

Noc bya pochmurna, chwilami sipi deszcz. Zaczo szarze, kiedy Baur
posadzi maszyn na mokrym pasie startowym w Oberwiesenfeld, poligonie
wojskowym, gdzie dwanacie lat wczeniej Hitler przey swoj pierwsz
upokarzajc konfrontacj z policj i wojskiem. Komendant lotniska by
przygnbiony. Minister Rhm kaza mu powiadomi cae dowdztwo SA,
kiedy samolot Fhrera, D-2600, bdzie podchodzi do ldowania. Jednak po
dokonanych w ostatniej chwili zmianach na podordziu bya tylko maa
grupka kilku partyjnych funkcjonariuszy i paru dowdcw wojskowych
eby powita Hitlera. To najczarniejszy dzie w moim yciu powiedzia im
ale pojad do Bad Wiessee i przyjm surow kar20.
Hitlera zawieziono do bawarskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Po
dotarciu na miejsce wyskoczy z samochodu wraz z trajkoczcym bez koca
gauleiterem Wagnerem, ktry nawiasem mwic, sta na czele tego urzdu.
Fhrer wszed do budynku, powiewajc poami skrzanego paszcza, i ruszy
po schodach do gabinetu Wagnera. Kiedy wpad do poczekalni, dowdca
pnocnobawarskiego oddziau SA zerwa si na rwne nogi, eby mu
zasalutowa, ale Hitler przeszed obok, krzyczc: Zamkn go!21. Zacz
przeklina wszystkich zdrajcw, w szczeglnoci dowdcw SA, ktrzy dali si
wyprowadzi na ulice Monachium broszurami. Jeste aresztowany!
wrzasn. Zostaniesz rozstrzelany!22.
O szstej rano Fhrer opuci budynek, nadal w stanie przeraajcego
podniecenia. Drugi samolot z uzbrojonymi posikami jeszcze nie wyldowa,
ale on by zbyt niecierpliwy, eby czeka. Wsiad do samochodu Kempki, zaj
miejsce obok szofera i kaza si zawie do Bad Wiessee. Ruszyli w asycie
drugiego samochodu kierowanego przez Schrecka. W grupie byo jedynie
omiu lub dziewiciu mczyzn i sekretarka Fhrera, panna Schroeder.
Siedzcy na tylnym fotelu Goebbels bez przerwy gada o spisku brunatnych
koszul, ale Hitler w milczeniu patrzy przed siebie. Soce zaczo wyglda
spomidzy chmur wiszcych na horyzoncie. Taka sceneria miaa si sta
pogod Hitlera.
W nieca godzin dotarli do jeziora Tegernsee, pooonego obok przeczy
prowadzcej w stron Alp. Nad wodami unosia si mgieka wczesnego
poranka. Jed do pensjonatu Hanselbauer, Hitler poleci Kempce. Czekaa
ich tam brudna robota, wic musieli zaskoczy goci. Dochodzia sidma

i kocielne dzwony zaczy wzywa wiernych na porann msz, kiedy

Kempka powoli i ostronie zajecha przed pensjonat. Szofer zauway, e
niektre okna byy otwarte, a inne zamknite. W drzwiach nie sta wartownik.
Hitler wszed pierwszy. Parter sprawia wraenie opustoszaego. Nie znaleli
nikogo take w jadalni przygotowanej na bankiet, ktry mia si odby
w poudnie. Pniej zjawia si gospodyni. Zaszokowana widokiem Fhrera,
zacza pokornie go wita, ale przerwa jej opryskliwie, kac zaprowadzi si
do Rhma.
Kiedy przybysze zajli miejsca przed pozostaymi pokojami, do drzwi
Rhma zapuka ubrany po cywilnemu policjant. Po chwili Hitler wszed do
rodka z pistoletem w doni. Wygldajcy zza plecw Fhrera Kempka ujrza
zaspanego Rhma mrugajcego; w jego oczach maloway si autentyczne
zdumienie i szok. By sam w ku23.
Ernecie powiedzia Hitler, a nastpnie uy zayej formy Du jeste
aresztowany. W jego gosie nie byo ani ladu furii, ktr okaza wobec
ministra spraw wewntrznych. Fhrer wydawa si nieco spity, ale nie
sprawia wraenia wzburzonego24. Rzeczowo i uprzejmie oskary Rhma
o zdrad i kaza mu si ubra. Dowdca SA zacz energicznie protestowa,
zakadajc cywilne ubranie, ale Hitler ju wyszed, wic marnowa sowa na
policjantw, ktrzy z nim zostali.
Fhrer zaomota do kolejnych drzwi. Kiedy si otworzyy, na korytarz
wyjrza rozespany gruppenfhrer Edmund Heines. Za plecami Heinesa sta
jego partner przystojny modzieniec, ktrego zatrudnia jako szofera. Ta
odraajca scena sprawia, e zachciao mi si rzyga, zanotowa Goebbels.
Hitler podszed niezwocznie do kolejnych drzwi, a Lutze sprawdzi, czy
mczyni nie maj broni. Lutze, nie zrobiem nic zego! wykrzykn
Heines. Nie moesz mi pomc?!.
Nic nie mog, odparowa Lutze bardziej zakopotany, ni zadowolony
z siebie. Pniej powtrzy to jeszcze raz, ale Heines ze wzburzenia lub szoku
nie chcia si ubra i nie zrobi tego, dopki Hitler nie wrci. Oznajmi mu, e
jeli si nie ubierze, zostanie zastrzelony na miejscu. Heines posucha i zosta
zamknity w pralni razem z Rhmem i swoimi kolegami. Byo z nimi okoo
dziesiciu wartownikw z SA, ktrzy przespali nalot, oraz szofer Heinesa
i kilku innych przystojnych modziecw przyapanych na gorcym
uczynku25.
Kiedy Hitler zastanawia si, co robi, Kempka poszed do ssiedniego
pensjonatu, aby aresztowa Maxa Vogla, kuzyna Rhma, ktry pracowa
u niego jako szofer. Vogel by w ku z dziewczyn jedyny taki przypadek
tamtego ranka. Kempka, jego bliski przyjaciel, przepraszajcym tonem
zakomunikowa mu, e jest aresztowany. Kiedy szli do garau po samochd
Rhma, Vogel wyrazi osobliwe ostatnie yczenie. Czy mgby si jeszcze raz
przejecha samochodem? Kempka zrozumia i pozwoli mu na kilka wolnych
rund wok podjazdu, stojc na stopniu.

Gdy Kempka i jego wizie wrcili do pensjonatu Hanselbauer,

z Monachium nadjechaa ciarwka z czterdziestoma uzbrojonymi
czonkami SA ze stray kwatery gwnej Rhma. Ich szef siedzia zamknity
w pralni, co nie wzbudzio ich zadowolenia. Jeden z adiutantw Hitlera,
Wilhelm Brckner, rozkaza, eby natychmiast wrcili do Monachium. Nie
posuchali, ale patrzyli na niego ponuro, jakby szykowali si do starcia.
Widzc to, Hitler wyszed naprzd. Nie syszelicie, co powiedzia
Brckner?. Rozkazujcym, a jednoczenie ujmujcym tonem kaza im wrci
do Monachium. Po drodze spotkacie oddzia SS, ktry was rozbroi. Jego
zachowanie bardziej ni sowa pozbawio ich ochoty do walki i posusznie
odjechali26.
Winiw zaprowadzono do dwch zarekwirowanych autobusw
i karawana ruszya. Mercedes Hitlera jecha przodem, a dowdcy SA
zmierzajcy na bankiet w pensjonacie Hanselbauer byli zatrzymywani
i wypytywani przez Hitlera. Ci, ktrych nazwiska znalazy si na sporzdzonej
popiesznie przez Goebbelsa licie, byli rozbrajani i kazano im jecha
w kawalkadzie.
Dochodzia dziewita trzydzieci, gdy stale wyduajca si kolumna
dotara do Brunatnego Domu. Budynek otoczyo wojsko. Hitler zada sobie
trud, by osobicie podzikowa onierzom za to, e przyszli mu z pomoc,
i zapewni, i nigdy nie mia zamiaru uy ich przeciwko SA. Kiedy znaleli si
w partyjnej kwaterze, kaza Goebbelsowi zadzwoni do Gringa i poda
umwione haso. Rozpocza si czystka. Poleciem rozstrzela prowodyrw
buntu. Wydaem rwnie rozkaz, by wypali do ywego ciaa wrzody
zatruwajce nasze studnie w kraju i za granic27. Sowa te przywouj
wspomnienie nowotworowej choroby jego matki, potwierdzajc diagnoz
doktora Blocha o silnym wstrzsie emocjonalnym przeytym przez modego
Hitlera.
Cele Stadelheim byy ju pene dowdcw SA umieszczonych tam przez ich
kolegw z SS. Ci, ktrzy nadal przebywali w Brunatnym Domu, m.in. Rhm,
dali widzenia z Fhrerem, a gdy odmwi, poprosili o Goebbelsa. Ten by
zajty prowadzeniem telefonicznych rozmw z Gringiem, a zanim skoczy,
ostatni wizie wyruszy ju do Stadelheim opancerzonym samochodem.
Dowdca SA zosta umieszczony w pojedynczej celi, niedaleko tej, ktr
zajmowa po nieudanym puczu monachijskim.
W Brunatnym Domu genera von Epp domaga si sdu wojskowego dla
Rhma. danie generaa wytrcio Hitlera z rwnowagi. Wciek si tak jak
wczesnym rankiem. Krzycza, e Rhm dowid tego, e jest zdrajc, i zasuy
na mier. Genera by zbyt zaskoczony tym napadem furii, aby odpowiedzie,
wic odszed, mruczc do swojego wsppracownika: To wariat!28.
Nieco pniej, o jedenastej trzydzieci, w przestronnej sali posiedze
rozpoczo si spotkanie dowdcw oddziaw szturmowych. Hitler nie
odzyska jeszcze rwnowagi, a jego mowa skierowana do przeraonych

zebranych skadaa si z pozbawionych zwizku oskare pod adresem SA.

Stali ponad godzin, suchajc tyrady Hitlera. Jeden z nich by zafascynowany
pian, ktra spywaa Fhrerowi z ust. Urywanym, penym emocji gosem
oskary Rhma o to, e planowa go zabi, aby odda Niemcy w rce wrogw.
Obieca, e Rhm i inni wspspiskowcy zostan rozstrzelani29.
Egzekucje jeszcze si nie zaczy, gdy Hitler czeka na przybycie Seppa
Dietricha, dowdcy elitarnego oddziau Leibstandarte, ktry mia si zaj t
robot. Ten niebawem si zjawi i wyjani wyczerpanemu Fhrerowi,
dlaczego kaza na siebie tak dugo czeka jego samochody miay zuyte
opony i nie mogy szybko jecha po mokrych drogach. Okazawszy irytacj
z powodu zwoki, Hitler nie przekaza adnych rozkazw. Kaza Dietrichowi
czeka, a on i jego doradcy postanowi o losie oskaronych. Miny trzy
godziny, ale nie zapada adna decyzja.
Kiedy Fhrer si waha, jego wsppracownicy w Berlinie przeprowadzali
egzekucje. Triumwirat Himmlera, Heydricha i Gringa potrzebowa jedynie
hasa Kolibri, eby zrealizowa dawno gotowy plan. Papen, ktry zjawi si
w gabinecie Gringa, z irytacj zauway, e cay gmach roi si od
uzbrojonych stranikw SS z karabinami maszynowymi. Kolejn
niespodziank bya wiadomo, e Hitler udzieli Gringowi penomocnictwa
do zajcia si buntownikami w stolicy. Papen zaprotestowa, przypominajc,
e jest wicekanclerzem i pod nieobecno Hitlera ta wadza powinna przypa
jemu. Nalega, eby Hindenburg ogosi stan wyjtkowy i wezwa
Reichswehr, ktra zaprowadzi porzdek. Gring odmwi. Razem z SS pod
dowdztwem Himmlera sprawowali ju cakowit kontrol nad sytuacj.
Uci protesty Papena i poradzi wicekanclerzowi, eby dla wasnego dobra
wrci do domu. Zanim Papen dotar na miejsce, policyjne samochody ruszyy
z piskiem opon na ulice Berlina, by chwyta wrogw reimu. Jeden
z oddziaw otoczy gmach zajmowany przez Papena, zastrzeli jego
sekretarza prasowego i aresztowa innych czonkw personelu. Wicekanclerz
mgby zosta rwnie dobrze osadzony w areszcie, poniewa gdy tylko wszed
do swojego domu, ten zamieni si w wizienie. Telefon Papena by guchy,
a siedzcy w holu kapitan policji poinformowa go, e nie moe si
kontaktowa ze wiatem zewntrznym 30.
W upalny sobotni ranek tylko nieliczni berliczycy zauwayli, e w miecie
dzieje si co dziwnego. Dla spacerujcych w Tiergarten i na Unter den Linden
najwikszym zmartwieniem by nasilajcy si skwar. Korespondent Delmer
odczuwa jednak tak uporczywy niepokj, e przerwa poranny trening
wiolarski i pojecha do swojego biura. Nadstawiam karku z powodu jakiego
artykuu Dyktatura Hitlera w niebezpieczestwie, powtarza sobie. A jeli nic
si nie stao? Kiedy takswka Delmera zatrzymaa si przed kordonem
policjantw, jego obawy prysy. Co si stao!. Policjanci w stalowych
hemach, uzbrojeni w karabiny i cikie karabiny maszynowe, otoczyli
wystawn berlisk rezydencj Rhma na rogu Tiergartenstrasse31.

Na przedmieciach dwaj agenci Gestapo zostali wprowadzeni przez

kucharza do gabinetu generaa Kurta von Schleichera. Kiedy jeden z goci
zapyta, czy mczyzna siedzcy przy biurku to Schleicher, byy kanclerz
podnis gow i odpowiedzia: Ja. Po tych sowach przybysze otworzyli ogie.
Pani von Schleicher, ktra suchaa radia w kcie pokoju, podbiega do
trafionego ma i zostaa cita przez kule. Schleicher zgin na miejscu, ona
zmara w szpitalu wkrtce po nim.

W tym czasie przebywajcy w Monachium Hitler nadal zastanawia si,

jak kar wymierzy Rhmowi i jego kolegom. Dyskusja w sali
konferencyjnej staa si tak gona, e Sepp Dietrich, czekajcy na zewntrz,
sysza gosy przez podwjne drzwi. W kocu okoo siedemnastej wrota si
otworzyy i z pokoju wyjrza asystent Hessa, Martin Bormann. Zaprowadzi
Dietricha do Hitlera32. Wracaj do koszar rozkaza Fhrer, a nastpnie wyda
polecenie, ktre zdaniem Dietricha zostao na nim wymuszone. Zabierz
oficera i szeciu ludzi. Rozstrzelasz dowdcw SA za zdrad33.
Dietrich spojrza na list podan przez Bormanna. Zawieraa nazwiska
wszystkich zabranych do Stadelheim, ale Hitler zaznaczy tylko niektre. Na
licie figurowa Heines i dowdca pnocnobawarskiego oddziau SA, ale nie
byo na niej Ernsta Rhma. Hitler nie potrafi podj decyzji w jego sprawie.
Kiedy Hans Frank, bawarski minister sprawiedliwoci, dowiedzia si, e
w Stadelheim uwiziono tylu dowdcw SA, postanowi tam pojecha
i osobicie obj dowodzenie. Po przybyciu na miejsce poleci umieci
winiw SA w areszcie pastwowej policji, a nastpnie wszed do maej celi
Rhma.
Co to wszystko znaczy?! spyta Rhm. Co si dzieje?!.
Frank nie mg mu przekaza zbyt wielu informacji ani go pocieszy. Mia
nadziej, e wszystko odbdzie si zgodnie z prawem. Rhm odpar, e jest
przygotowany na najgorsze. Nie martwi si o wasne ycie, ale bagam,
zaopiekuj si moimi krewnymi. Mam kobiety na utrzymaniu. Gdy Frank
otworzy drzwi celi, Rhm ucisn mu do. Wszystkie rewolucje
powiedzia poeraj wasne dzieci34.
Kiedy Frank wrci do swojego gabinetu, zjawi si Sepp Dietrich
z kolegami i oznajmi, e dosta rozkaz rozstrzelania kilku dowdcw SA.
Mwic to, wycign list sprawdzon osobicie przez Hitlera. Skamieniay
Frank odpowiedzia, e egzekucja jest wykluczona. Dietrich nalega, e
otrzyma rozkaz bezporednio od Hitlera, ale zgodzi si zadzwoni do
Brunatnego Domu. Najpierw zamieni kilka sw z Hessem. Po chwili Dietrich
poda suchawk Frankowi. Hitler chce z tob mwi.
Fhrer zacz krzycze: Odmawiasz wykonania mojego rozkazu?!
Wspczujesz tym kryminalistom?! Zamierzam ich zniszczy!.

Frank zaprotestowa, wskazujc, e nie otrzyma pisemnego upowanienia,

a jedynie list z szecioma nazwiskami. Sam je zaznaczyem powiedzia
nieco spokojniej Hitler. Ci panowie s przestpcami, zdradzili Rzesz, a ja
jestem jej kanclerzem. Ta sprawa dotyczy Rzeszy i nie podlega twojej
jurysdykcji.

Na dziedziniec Stadelheim wyprowadzono pierwszych szeciu skazacw,

kadego pod eskort dwch policjantw. Fhrer i kanclerz Rzeszy skaza was
na mier wycedzi przez zby oficer SS. Wyrok zostanie wykonany
natychmiast. Kiedy dowdca pnocnobawarskiego oddziau SA, August
Schneidhuber, zrozumia, e gwnym katem bdzie Dietrich, zawoa: Sepp,
przyjacielu, co tu si, do diaba, dzieje?! Jestemy cakowicie niewinni!.
Dietrich zrobi zacit min i stukn obcasami. Zostae skazany na mier
przez Fhrera. Heil Hitler!.
Przed plutonem egzekucyjnym stan pierwszy ze skazanych: nie pozwoli
zasoni sobie oczu. Od murw dziedzica odbio si echo wystrzaw. Take
kolejni skazacy nie chcieli opaski na oczy. Dietrich przyglda si kilku
egzekucjom, ale odszed na bok przed straceniem Schneidhubera. Miaem
tego do35.
Byo ciemno, kiedy samochd Hitlera ruszy w kierunku lotniska.
Uaskawiem Rhma oznajmi generaowi von Eppowi, ktry go egna
z powodu jego zasug36. Hitler zaj miejsce w przedniej czci samolotu
i siedzia w milczeniu, gdy Baur wystartowa junkersem 52 w kierunku
Berlina.
Tymczasem przecitny berliczyk nie mia pojcia, e kraj przechodzi
powany kryzys. To prawda, e w miecie kryy zowrogie plotki, a na
Charlottenburger Chaussee tworzyy si korki z powodu policyjnych blokad
i kolumn pojazdw wojskowych. Wiedziano rwnie o aresztowaniach, ale
akty przemocy byy dokonywane w ukryciu. Niewielu obywateli wiedziao, e
genera von Schleicher i jego ona zostali zamordowani, a Gregor Strasser
odcignity od stou podczas obiadu i umieszczony w celi numer szesnacie
wizienia Gestapo. Tam przez okno celi niewidoczni zabjcy nafaszerowali go
kulami, kiedy miota si w rodku niczym szczur w klatce. Gdy lea ranny,
jeden z oprawcw wszed do rodka i dokoczy robot. W ten sposb
wrogowie Goebbelsa i Gringa, na swj sposb wierni Fhrerowi, zostali
unicestwieni.

Prowodyrem czystki w Berlinie by Gring i to on pnym popoudniem

zorganizowa
konferencj
dla
korespondentw
zagranicznych
w Ministerstwie Propagandy Rzeszy. Gring przyby w galowym mundurze

napisa jeden z funkcjonariuszy Gestapo. Take tym razem nie szed, ale
dostojnie stpa w kierunku podwyszenia wolnym, majestatycznym
krokiem. Rozpocz spotkanie dug, wywoujc wraenie cisz, pochylajc
si lekko ku zebranym, z brod opart na doni, i przewracajc oczami, jakby
obawia si tego, co ma do powiedzenia37. Kiedy wspomnia o tym, e
Schleicher bra udzia w spisku Rhma i Strassera, kto z obecnych zapyta, co
si stao z byym kanclerzem. By na tyle nierozsdny, by stawia opr
odpar z grymasem, ktry jeden z korespondentw nazwa drapienym
umiechem. Nie yje38.
Kilka godzin pniej agencja DNB opublikowaa inne wyjanienie
przeprowadzonej czystki telegram, ktry Fhrer przesa Viktorowi
Lutzemu, mianujc go nastpc Rhma. W pimie tym wymieni kilkanacie
zada czekajcych nowego dowdc SA i jego podkomendnych. Pierwsze
brzmiao: dam od dowdcy SA, podobnie jak od kadego czonka SA,
lepego posuszestwa i absolutnej dyscypliny. Hitler potpi rwnie
oficjalne podre drogimi limuzynami lub kabrioletami, okazae bankiety,
pijastwo i publiczne awantury. Pragn, aby kada matka moga powierzy
swojego syna SA, partii lub Hitlerjugend bez lku, e moe na tym ucierpie
jego moralno. W przyszoci wszyscy przywdcy brunatnych koszul, ktrzy
bd si niewaciwie zachowywa, zostan niezwocznie usunici z SA i partii.
Chc, eby moi dowdcy SA byli ludmi, a nie pokracznymi
czekoksztatnymi mapami. Takie sowa w zaistniaej sytuacji wywoay
drwicy miech wikszoci zagranicznych obserwatorw, ale przecitny
Niemiec czyta je z aprobat i poczuciem ulgi, e Fhrer podzieli jego odraz
do chuligaskich wybrykw brunatnych koszul.
W dalszej czci telegramu Fhrer wzywa kadego dowdc SA do
uczciwego, lojalnego i szczerego posuszestwa Reichswehrze, do okazania
si prawdziwym przywdc, przyjacielem i towarzyszem. Na koniec, po
pochwale udzielonej starym bojownikom z SA tym, ktrzy zdobyli Niemcy,
a nie przebiegym spnialskim z roku 1933 i pniejszych czasw pierwszy
raz wspomnia o gwardii stanowicej jego osobist ochron: Pragn, eby
czonkowie SS byli psychicznie i fizycznie przygotowani do tego, by sta si
narodowosocjalistyczn elit39.
Wieczorem niwo mierci byo przeraajce. Genera von Bredow,
przyjaciel Schleichera, zosta zastrzelony na progu swojego domu.
Komendanta policji we Wrocawiu wypatroszya kula ze rutwki, a dowdca
kawalerii SS zgin we wasnej palarni. Autor ostatniego kontrowersyjnego
przemwienia Papena lea bez ycia w celi wizienia Gestapo przy Prinz
Albrechtstrasse. W koszarach Lichterfelde wykonano rwnie inne egzekucje
pod nadzorem SS. Zginli tam urzdnik Ministerstwa Transportu,
przewodniczcy Akcji Katolickiej oraz Karl Ernst40, ktrego przewieziono do
Lichterfelde wprost z podry polubnej. Jego ostatnie sowa brzmiay: Heil
Hitler!

Brunatne koszule pogryy si w chaosie. Niektre oddziay postawiono

w stan pogotowia. Ludziom wydano rewolwery, kac chwyta zdrajcw, ale
wkrtce otoczyy ich siy SS i trafili do aresztu. Inni byli bici na ulicach przez
grasujcych po miecie ludzi Himmlera. Niektrych zastrzelono na miejscu.
Innych, skazanych na wizienie lub mier, oszczdzili przyjaciele z SS. Dla
tysicy ludzi, ktrzy mieli poczucie, e powicili wszystko dla partii, bya to
noc rozczarowania i trwogi.
Dopiero o dziesitej wieczorem samolot Hitlera wyldowa na lotnisku
Tempelhof. Czekaa na niego maa grupka osb nalecych do najbliszego
krgu: Gring, Himmler, Frick oraz paru funkcjonariuszy Gestapo i policyjna
eskorta. Pierwszym, ktry wysiad z samolotu, by Fhrer w brunatnej koszuli,
czarnej muszce, skrzanej kurtce i czarnych wojskowych butach. Nie mia
kapelusza. Jego twarz bya blada. Nieogolony i niewyspany, by jednoczenie
wychudy i nadty, wspomina jeden z szefw Gestapo41. Po wymianie
uciskw doni Hitler zabra Gringa i Himmlera na stron i uwanie
wysucha ich raportw. Fhrer przeglda list otrzyman od Himmlera,
wolno przesuwajc palcem w d kartki, a jego towarzysze szeptali midzy
sob. Gdy caa trjka ruszya niepiesznie w kierunku samochodu, z eskort
podajc w dyskretnej odlegoci, Hitler wyjawi, e Rhm nie zosta
rozstrzelany. Da sowo generaowi von Eppowi, e tego nie uczyni. Gring
i Himmler byli wciekli. Jeli przywdca buntu zostanie oszczdzony,
masakra, ktrej dokonali, zamieni si w maskarad. Spierali si nadal, gdy
samochd odjeda z lotniska.

4
Prezydent von Hindenburg spokojnie przyj wiadomo o egzekucjach.
Mwiem ci, e do tego dojdzie burkn Meissnerowi. Od miesicy
powtarzaem
kanclerzowi,
eby
zamkn
tego
niemoralnego
i niebezpiecznego Rhma. Niestety, nie chcia mnie posucha! Sam widzisz,
do jakiego rozlewu krwi doprowadzi!42.
Nastpny ranek, pierwszy dzie lipca, by pogodny. Berliczycy
przechadzali si ulicami razem z dziemi, jak w zwyk niedziel. Niewielu
rozumiao donioso lakonicznego obwieszczenia, e dokonano p tuzina
egzekucji za zdrad, i zauwaao nieprzerwane transporty z oddziaami SS.
Ludzie, ktrzy mieli przywilej oglda w tym czasie Fhrera, wiedzieli, e
przechodzi jeden z najbardziej traumatycznych kryzysw w swojej burzliwej
karierze. Napicie signo zenitu, gdy tego popoudnia zmuszono go w kocu
do wydania rozkazu stracenia Rhma. Nawet w wyroku mierci Hitlera
mona dostrzec cie sympatii. Poleci brigadefhrerowi Theodorowi Eickemu,
eby umoliwi Rhmowi popenienie samobjstwa.

Byo jeszcze widno, kiedy Eicke i jego dwaj podkomendni przybyli do

Stadelheim z ustnym rozkazem Hitlera. Pocztkowo naczelnik odmwi
przekazania winia bez pisemnego rozkazu, ale struchla, gdy Eicke zacz na
niego wrzeszcze, i kaza stranikowi zaprowadzi trzech esesmanw do celi
czterysta siedemdziesit cztery w nowym bloku. Rhm siedzia na elaznej
pryczy, z obnaonym torsem, pocc si obficie w upale.
Zmarnowae ycie oznajmi Eicke. Fhrer daje ci jeszcze jedn szans
wycignicia waciwych wnioskw. Mwic to, pooy na stole pistolet
z jedn kul i wyszed z celi. Czeka na korytarzu prawie pitnacie minut,
a pniej wycign bro i wraz z zastpcami wpad do celi. Ministrze,
przygotuj si na mier!, wrzasn Eicke. Kiedy zauway, e pistolet w rku
jego zastpcy dry, rozkaza: Celujcie wolno i spokojnie. W maej celi rozleg
si oguszajcy huk dwch wystrzaw. Rhm osun si na podog. Mj
Fhrerze! stkn. Mj Fhrerze!.
Trzeba byo pomyle o tym wczeniej. Teraz ju na to za pno,
skwitowa Eicke. Dochodzia osiemnasta. Czowiek, ktry powinien by zgin
jako pierwszy, zgin razem z ostatnimi43. Po jego odejciu ci, ktrzy
figurowali jeszcze na licie mierci w rejonie Berlina przetrzymywani
w koszarach Lichterfelde i byym wizieniu Columbia przeksztaconym
w katowni SS zostali przygotowani do egzekucji.
Papen jeszcze y, poniewa wpywowi przyjaciele i zagraniczni dyplomaci
zbyt czsto przejedali wolno obok jego domu. W niedziel ambasador Dodd
zostawi w drzwiach wizytwk z odrczn wiadomoci: Mam nadziej, e
wkrtce bdziemy mogli do pana zadzwoni. Dodd uwaa Papena za
pokrtnego tchrza, ale mimo to darzy go sympati, a pozostawiony bilecik
stanowi protest przeciwko brutalnoci nazistw44.
Ludzie nadal wiedzieli niewiele o tym, co si stao, a dugie owiadczenie
Gringa tumaczce kulisy zabjstwa, wydane poprzedniego dnia, nie
przysuyo si prawdzie. Czystka zostanie przeprowadzona bez litoci,
oznajmi Gring. Zapewni obywateli, e w kraju panuje spokj, a Fhrer
sprawuje cakowit kontrol nad sytuacj. Krnbrne elementy w SA zostan
wyeliminowane. Ludzie musz wiedzie, e chcemy zrobi dla nich
wszystko. Jak wikszo komunikatw ukazujcych si we wszystkich
krajach, jego tre bya zrcznym poczeniem prawdy i fikcji, tak by opinia
publiczna moga uwierzy w to, co chciaa: e nie ma si czym martwi oraz
e przykra, cho konieczna robota zostaa wykonana najlepiej, jak si dao, dla
dobra pastwa45.
Po wspomnianym komunikacie niemal natychmiast ujawniono
owiadczenie wystosowane przez dowdc Reichswehry, generaa von
Blomberga, w ktrym zapewnia o swoim cakowitym oddaniu Fhrerowi.
Mimo zarzutu, e wojsko unikao zaangaowania w wewntrzn walk
polityczn, tekst komunikatu wymownie dowodzi, e armi i Adolfa Hitlera
nieodwoalnie poczya przelana krew46.

Chocia Blomberg zapewnia obywateli, e kryzys min, zabjstwa trway

do wczesnych godzin rannych 2 lipca. W wizieniu Columbia gruppenfhrer
Karl Schreyer zosta wywoany ze swej celi przez podoficera, ktry oznajmi:
Zostaniesz rozstrzelany z rozkazu Fhrera. Schreyer by wiadkiem, jak co
p godziny wyprowadzano po trzech kolegw na egzekucj. W gow pod
kran, jak pozostali, eby wieo wyglda i zrobi dobre wraenie. Schreyer
zosta sprowadzony schodami do maego sportowego samochodu, ktrym
mieli go przewie do Lichterfelde na stracenie. Mercedes rykn, gdy nagle
wyskoczy oficer Leibstandarte, dajc gorczkowe znaki rk. Sta! Sta!
krzykn. Do tego! Fhrer da sowo Hindenburgowi, e nie bdzie wicej
egzekucji!47.
Bya czwarta rano. Do tego czasu sto, a moe dwiecie osb nigdy nie
poznamy dokadnej liczby zostao zamordowanych bez sdu.

W upalny poniedziaek Niemcy z ponur satysfakcj gratulowali sobie, e

w kocu zrobiono porzdek ze zbirami z brunatnych koszul. Nikt nie lubi
Rhma i jego oficerw parweniuszy wspomina Delmer. Nikt nie przepada
za byymi kelnerami, portierami i hydraulikami, ktrzy wynosili si ponad
zwykych obywateli i zachowywali bardziej arogancko od oficerw pruskiej
gwardii za czasw cesarza. Ci ludzie i ich nowe, eleganckie samochody
mknce z rykiem ulicami miast byy obiektem strachu i nienawici prostych
niemieckich obywateli48. Usuwajc zbirw, Hitler sta si bohaterem.
Jednak Hindenburga ogarny wtpliwoci. Brutalne zamordowanie
generaa von Schleichera i jego ony poruszyo go tak gboko, e zada
przeprowadzenia ledztwa. Po prostu nie by w stanie zaakceptowa oficjalnej
wersji, e maonkowie zostali zastrzeleni podczas prby aresztowania.
Jednoczenie nie umia przeku swojego wzburzenia w skuteczne dziaanie
i posusznie podpisa sporzdzon przez nazistw depesz z gratulacjami dla
Hitlera. Brzmiaa ona nastpujco:
Z PRZEKAZANYCH MI RAPORTW WYNIKA, E PODEJMUJC ZDECYDOWANE DZIAANIA
I ODWAN OSOBIST INTERWENCJ, STUMI PAN ZDRAD W ZARODKU. OCALI PAN
NARD NIEMIECKI PRZED POWANYM NIEBEZPIECZESTWEM. Z TEGO POWODU WYRAAM
PANU NAJGBSZE PODZIKOWANIA I SZCZERE GRATULACJE49.

Dysponujc takim dowodem poparcia, Hitler mia teraz aprobat niemal

caego narodu.

Czystki nie zaakceptowano jednak poza granicami Niemiec, gdzie niczym

grzyby po deszczu zaczy si pojawia zjadliwe artykuy i wstpniaki. Chocia
Hitler obawia si zagranicznych atakw, jego gwn trosk byy sabe, lecz
narastajce wrd wasnych obywateli podejrzenia, e mogli zosta
wyprowadzeni w pole. Te obawy podsycay przekazywane szeptem
wiadomoci, na przykad, e ofiar pad wrg Hitlera, dawny bawarski
premier von Kahr, jeden z czonkw triumwiratu, ktrzy zamali sowo
podczas monachijskiego puczu, oraz krytyk muzyczny, doktor Willi Schmid,
ktrego aresztowano w jego mieszkaniu, kiedy gra na wiolonczeli, a pniej
zamordowano, gdy kto wzi go omykowo za Wilhelma Schmida, dowdc
lokalnego oddziau brunatnych koszul.
Chocia ziarno wtpliwoci byo niewielkie, pogorszyo stan umysu
Hitlera. Szczerze wstrznity mierci starych przyjaci i towarzyszy, unika
publicznych wystpie. Prywatnie zleci Hessowi, ktry sta si jego
najbliszym przyjacielem i wsppracownikiem, przeprowadzenie kilku misji
miosierdzia (pod wpywem wyrzutw sumienia) na rzecz wdw i krewnych
ofiar. Hess stara si pocieszy wdow po krytyku muzycznym, radzc, eby
uznaa mier ma za ofiar mczennika zoon na otarzu wielkiej sprawy.
Zadba rwnie o to, eby otrzymaa rent od Rzeszy. Rent zaproponowano
take pani Strasser oraz matce Rhma. Ta ostatnia, nadal nie mogc uwierzy,
e jej syn by homoseksualist (do dzi jego starszy brat i bratowa stanowczo
temu zaprzeczaj), grzecznie odrzucia propozycj. Nie wemie ani feniga od
tych, ktrzy zamordowali jej dziecko.
Hitler prbowa rwnie wynagrodzi upokorzenia Papenowi, zapraszajc
go do udziau w nadzwyczajnej sesji gabinetu zwoanej 3 lipca, jakby
wicekanclerz nigdy nie by przetrzymywany w areszcie domowym. Z ca
yczliwoci zaprosi go do zajcia miejsca przy stole obrad. Poirytowany
Papen odmwi i zada spotkania z Hitlerem sam na sam. Panowie przeszli
do pokoju obok, gdzie Papen poinformowa, e przetrzymywano go w areszcie
domowym i zamordowano jego sekretarza prasowego, a nastpnie zada, by
niezwocznie ogosi jego rezygnacj. Grzeczna odmowa Hitlera spowodowaa,
e Papen uda si wprost na Bendlerstrasse, do swojego starego przyjaciela
generaa von Fritscha. Naczelny dowdca Reichswehry spojrza na niego,
jakby widzia ducha. Jak widzisz yj oznajmi Papen. Trzeba
powstrzyma to Schweinerei (wistwo). Czemu Fritsch nie zapobieg
czystce? Gwnodowodzcy potulnie wyjani, e nie mg podj dziaania
bez wyranego rozkazu Blomberga lub Hindenburga. Pierwszy stanowczo
sprzeciwia si interwencji wojska, a drugi by nieosigalny 50.
Tymczasem podczas narady rzdu genera von Blomberg przekaza
Fhrerowi gratulacje w imieniu wojska za szybkie rozprawienie si ze
zdrajcami. Dao to Hitlerowi sprzyjajc okazj do usprawiedliwienia
drakoskich metod. Gdy dochodzi do buntu mia powiedzie wedug
Schwerina von Krosigka kapitan okrtu nie moe czeka z podjciem

dziaa, a nawa dobije do brzegu. Musi dziaa w czasie i miejscu, w ktrym

to nastpi51.
Nie zaprotestowa aden z ministrw (w tym minister sprawiedliwoci,
ktremu wymordowano prawicowych przyjaci). Chwil pniej przeszli do
sprawy, w ktrej si spotkali do wydania prawa legalizujcego rodki
podjte 30 czerwca oraz 1 i 2 lipca jako nadzwyczajne kroki w celu obrony
pastwa.

Papen nie by jedynym politykiem, ktry zamierza zoy rezygnacj. Do

dymisji chcia si poda take minister sprawiedliwoci Bawarii, Frank. Czy
mona opuci statek na rodku oceanu? spyta zjadliwie Hitler. Spieram
si z wieloma, ale musz utrzyma wszystkich razem. Jestemy walczcym
oddziaem. Nie mona pogodzi sprawiedliwoci i rewolucji, przekonywa.
Nie zapominaj, e nie ma rewolucji bez ofiar!. Hitler rozumia odraz Franka
do czystki, ale w obecnej chwili nie mona byo w tej sprawie niczego zrobi.
Mam zbyt wielu miertelnych wrogw. Wszystko opiera si na mojej
wadzy. Kiedy Frank zaprotestowa, wskazujc, e policja ma zbyt due
uprawnienia e zbyt wielu czonkw partii bierze prawo w swoje rce, Hitler
odpowiedzia: System sprawiedliwoci i prawnicy najlepiej przysu si
spoeczestwu, pozostawiajc innym organom dziaania, ktre s konieczne
z politycznego punktu widzenia.
Mia
nawet
gotow
odpowied
na
rosnc
liczb
obozw
koncentracyjnych. Gdybym mia do dyspozycji rozleg Syberi, jak Moskwa,
nie potrzebowabym obozw koncentracyjnych (). Kto na wiecie mwi
o milionach ofiar bolszewikw? ydowska prasa na wiecie ciga mnie, bo
jestem antysemit. Herr Stalin to ich ulubieniec. Frank podar swoj
rezygnacj52.
Jednak Papen nie da si tak atwo przekabaci. Nalega, aby przekazano
mu szcztki sekretarza prasowego urn z prochami i domaga si
urzdzenia godnego pogrzebu na cmentarzu w Schnbergu, mimo ostrzee
Himmlera, e moe to doprowadzi do publicznych demonstracji. Papen nie
tylko wygosi poruszajc mow na ceremonii, lecz take zacz zasypywa
Fhrera listami, w ktrych protestowa przeciwko przeduajcemu si
uwizieniu swoich podwadnych oraz nalega na wszczcie oficjalnego
ledztwa w sprawie mierci sekretarza prasowego. Hitler, ktry dla odmiany
sta si wzorem cierpliwoci, wezwa Papena do podobnej postawy. Podczas
specjalnej sesji Reichstagu, ktra zostanie zwoana w cigu czterdziestu omiu
godzin, wyjani powody czystki. W tym czasie, jako Fhrer, wemie na siebie
pen odpowiedzialno za to, co si stao, rwnie za niefortunne wydarzenia
zawinione przez ludzi dziaajcych w nadmiernej gorliwoci.

13 lipca przypad w pitek. W berliskiej Krolloper zastosowano tak

rygorystyczne rodki ostronoci, e pewien dyplomata weteran zauway:
Czsto ogldaem rzdy innych krajw w opaach, ale czego takiego nie
widziaem nawet w najbardziej niebezpiecznych czasach za panowania
carw. Wzdu caej drogi Hitlera, z Kancelarii Rzeszy do podium, po obu
stronach stali uzbrojeni po zby esesmani, a pomieszczenia opery byy bez
przerwy sprawdzane. Na sali siedzieli ubrani po cywilnemu policjanci,
a onierze w stalowych hemach, z szablami, pilnowali drzwi. Wszyscy
obecni ambasadorowie Stanw Zjednoczonych, Francji i Rosji nie przybyli
czuli, e ludzi sprawujcych wadz ogarn dziki, peen agresji strach53.
O dwudziestej Fhrer wszed na podium z ponur min i uchwyci si
mwnicy, jakby dziki niej prbowa utrzyma rwnowag. Wycign rami
w sztywnym gecie pozdrowienia i zacz przemawia gosem ostrzejszym ni
zwykle, dajc do zrozumienia, e ponownie panuje nad sytuacj. W obszerny,
emocjonalny sposb opisa przebieg czystki, a nastpnie wyjani, e bya ona
konieczna z powodu zdradzieckich dziaa rnych grup, ktre okreli
mianem destrukcyjnych elementw i patologicznych wrogw pastwa.
Rwnie dobrze mgby opisa samego siebie z wczeniejszych czasw oraz
swoj obecn rol w wiatowej polityce. Ze zrcznoci urodzonego
gawdziarza przedstawi wasn wersj wydarze, ktre doprowadziy do
dramatycznej decyzji o osobistym rozprawieniu si z rebeli. Z wyjtkiem
zagranicznych obserwatorw niemal wszyscy obecni na sali byli pod
wraeniem tego wystpienia, a w caym kraju tumy toczyy si przy
odbiornikach. W amerykaskiej ambasadzie Dodd, ktry poprzysig, e nigdy
wicej nie pjdzie na przemwienie kanclerza ani nie bdzie zabiega
o oficjalne spotkanie (Czuem dreszcz przeraenia, patrzc na tego
czowieka), z niedowierzaniem sucha zapewnie Hitlera, e za swoj
haniebn zdrad zgino jedynie siedemdziesiciu czterech spiskowcw,
w tym kilku cywilw i czonkw partii oraz trzech esesmanw, ktrzy
skandalicznie maltretowali aresztowanych. Ostatnie twierdzenie byo
wyran prb przekonania Papena, e mordercy niewinnych ofiar, np. jego
sekretarza prasowego, zostali surowo ukarani. W duchu pojednania Hitler
skierowa emocjonaln propozycj amnestii dla tych, ktrzy nie zostali jeszcze
ukarani, cho byli winni zdrady. Wszyscy powinnimy czu si
odpowiedzialni za najcenniejszy skarb narodu niemieckiego za wewntrzny
ad i pokj, pokj wewntrzny i zewntrzny, tak jak czuj si odpowiedzialny
przed sdem historii za dwadziecia cztery godziny, podczas ktrych
musiaem podj najtrudniejsze decyzje swojego ycia. Dziki nim los nauczy
mnie ponownie tego, by mimo trosk i niepokojw trzyma si rzeczy
najdroszej, ktr dano nam na tym wiecie narodu niemieckiego
i niemieckiej Rzeszy!54.
Starannie dobrana publiczno zerwaa si na rwne nogi, by zgotowa
Fhrerowi entuzjastyczn owacj. Niemal z poczuciem zawodu zrealizowano

gwny cel sesji: Reichstag jednomylnie uchwali ustaw legalizujc

egzekucje jako rodek nadzwyczajny podjty w obronie pastwa55. Hitler ex
post facto otrzyma licencj na mordowanie. Nie rozleg si ani jeden gos
protestu. Ustawodawcy otoczyli Fhrera czci jako jedyne rdo prawa.

Minister obrony von Blomberg nie by jedynym wojskowym popierajcym

brutalne oczyszczenie szeregw SA przez Hitlera oraz zamordowanie
generaw von Schleichera i von Bredowa. rodowisko oficerskie przyjo
wiadomo o mierci dwch towarzyszy z zaskakujcym spokojem,
przymykajc oczy na metody stosowane przez Hitlera pod pozorem, e
stumienie puczu byo gwarancj spokoju wewntrznego. Decydujcy wpyw
na nasz werdykt wspomina Karl Dnitz miaa uchwaa rzdu wskazujca,
e sytuacja nadzwyczajna sankcjonowaa prawnie wszystkie podjte rodki56.
Uczucia oficerw udzielay si poborowym, ktrzy witali Hitlera
radosnymi okrzykami, gdy w otwartym samochodzie przejeda przed
kolumn piechoty podczas manewrw wojskowych zorganizowanych kilka
dni pniej. Taki rodzaj spontanicznej demonstracji napisa francuski
attach wojskowy nie jest typowy w niemieckiej armii57.
Jedynie garstka oficerw miaa do odwagi, eby gono zaprotestowa,
a ich przywdca by niemal tak stary jak Hindenburg. Feldmarszaek August
von Mackensen, wyrniajcy si oficer, prbowa zadzwoni do prezydenta
w nadziei, e zdoa powstrzyma czystk, ale cigle powtarzano mu, e
Hindenburg jest zbyt zmczony, by rozmawia. Wwczas, wbrew sobie, uda
si do Fhrera, eby prosi o przywrcenie przyzwoitoci w yciu publicznym.
Jego sowa tak poruszyy Hitlera, e potrzebowa chwili, by odpowiedzie:
Moe i jest tak, jak pan mwi, Herr Feldmarschall, ale nie mog na to nic
poradzi. Nie mog cofn tego, co si stao58.
Zdeterminowany przekaza Hindenburgowi prawd, Mackensen pomg
napisa memorandum ze szczegami zabjstwa Schleichera i Bredowa
i daniem ukarania sprawcw. Wzywao ono rwnie prezydenta do
usunicia z rzdu Blomberga, Goebbelsa, Leya, Neuratha i dwch innych
nazistw oraz przekazania steru rzdw w rce nielicznego kierownictwa.
Hitlera nie wymieniono z nazwiska, wic pewnie mia pozosta na urzdzie
kanclerza pod rzdami wojskowej dyktatury.
Tekst memorandum koczy si emocjonalnym apelem: Wasza
Ekscelencja ju trzykrotnie ocali Niemcy przed klsk: pod Tannenbergiem,
pod koniec wojny i wwczas, gdy zosta wybrany na prezydenta Rzeszy.
Wasza Ekscelencjo, ocal Niemcy czwarty raz! Niej podpisani generaowie
i wysi oficerowie lubuj dochowa wiernoci Panu i Ojczynie do ostatniego
tchu. Mackensen zdoa przekona do zoenia podpisw dwudziestu omiu
innych wysokich oficerw sztabu generalnego, z ktrych wielu naleao do

puku Hindenburga i Schleichera59. Pismo noszce dat 18 lipca dotaro do

Neudeck dwudziestego. Odwana prba nie przyniosa jednak skutku. Nawet
jeli niedomagajcy feldmarszaek przeczyta pismo, cho pewnie zostao
przechwycone przez jego otoczenie, nie zrobi adnego ruchu.
Wygldao, jakby wszystkie wpywowe krgi niemieckiego spoeczestwa
zostay zastraszone lub pozyskane, a to, co mogo si zakoczy osobist
katastrof Hitlera, okazao si swego rodzaju zwycistwem. Czystka
doprowadzia do radykalnego zakoczenia frakcyjnych podziaw, ktre od
dawna trapiy parti. SA zostao wykastrowane jednym pocigniciem noa.
To, co dla SA byo strat, dla Himmlera oznaczao zysk. W dniu, gdy
memorandum Mackensena dotaro do Neudeck, Hitler wynis SS do rangi
niezalenej organizacji i wyrazi zgod na formowanie uzbrojonych
oddziaw. By to cios wymierzony w armi, ktra skalaa swoj reputacj,
aprobujc krwaw rozpraw z brunatnymi koszulami tylko po to, by stan
wobec jeszcze potniejszego rywala.
Take partia poniosa znaczne straty zwizane z odejciem wielu
najbardziej arliwych czonkw i idealistw z SA. Pamitaj, e powicilimy
wszystko pisa Hein Ruck, ktry mia zosta zaufanym pomocnikiem Ottona
Skorzenyego, dowdcy ulubionej jednostki do zada specjalnych Hitlera.
Spalimy na materacu w kuchni, a rano we trzech kupowalimy kostk
rosoow za dziesi fenigw. Takie byo cae nasze niadanie. Ruck spdzi
dwadziecia dni w wizieniu podczas walki o wadz, a jego dowiadczenia
trudno uzna za wyjtkowe. Pniej, mwic bez ogrdek, zostalimy
zdradzeni. Pragnlimy nowego spoeczestwa, a tu nagle zwrcono si
przeciwko nam. Niech yje patriotyzm! Koniec z rewolucj! 30 czerwca by
logiczn konsekwencj ruchu, ktry jest teraz niszczony przez Hitlera. Ludzie
pokroju Rucka byli przekonani, e Rhm prbowa jedynie skoni Hitlera do
powrotu na dawn drog rewolucji i socjalizmu. Wtedy te Hitler zyska sobie
pierwszych prawdziwych wrogw wrogw we wasnym obozie. Dla mnie
i dla moich przyjaci Hitler jako czowiek by skoczony60.
Rwnie Werner Naumann, inny mody przywdca SA, by rozczarowany
i wcieky. Chocia w przyszoci mia zosta prywatnym sekretarzem
Goebbelsa, on take nigdy o tym nie zapomnia. Sprawa Rhma powiedzia
niedawno bya wanym punktem zwrotnym w historii III Rzeszy, bo wanie
wwczas po raz pierwszy podjto sprzeczne z prawem, nielegalne dziaania,
usankcjonowane przez Reichswehr oraz cay aparat biurokratyczny i prawny
pastwa. Zastosowane kroki byy cakowicie bezprawne i nielegalne, ale nikt
nie wsta i nie powiedzia: Dalej nie moecie si posun. Nie uczyni tego
nawet Koci. Dodam, e adna z tych grup nie moe twierdzi, i o niczym
nie wiedziaa. Wszyscy widzieli, co si wici. Wedug mnie by to pocztek
koca, od tego momentu przeszlimy bowiem od dziaa zgodnych z prawem
i legalnych do bezprawnych i nielegalnych. Pniej nie byo ju odwrotu61.

Chocia Hitler wydawa si znajdowa u szczytu popularnoci, jego ruch

pozostawa w stanie gbokiego, penego goryczy rozdarcia. Tysice
najbardziej oddanych nazistw nigdy nie zapomniay weekendu haby, ktry
im zgotowano. Przywdcy SA, ktrzy czuli si zdradzeni przez Hitlera,
wypowiedzieli mu cich wojn. Ich niech do elity SS ujawnia si kilka
tygodni pniej w restauracji szczeciskiego hotelu Preussenhof, gdzie Victor
Lutze raczy si piwem w towarzystwie okoo dwudziestu kompanw
z brunatnych koszul i trzech dowdcw SS. Nadejdzie dzie przemwi
nowy dowdca SA, ktremu piwo rozwizao jzyk w ktrym pomcimy
niesprawiedliwe i arbitralne dziaania podjte 30 czerwca. Lutze otwarcie
powiedzia, e to Himmler i jego SS napucili Hitlera na Rhma. Kto tkwi po
uszy w tym, co rzekomo mia zrobi Rhm? SA? Te bestialstwa nie byy
dzieem SA, a przynajmniej nie jego samego. Inni byli jeszcze gorsi. Chcecie,
ebym poda nazwiska? Mog to zrobi na poczekaniu!. Jeden z esesmanw
prbowa uciszy podchmielonego Lutzego, ale ten mia ostatnie sowo. Bd
to powtarza, nawet jeli jutro zostan zwolniony i trafi do obozu
koncentracyjnego!62.

6
Miesic wczeniej, podczas jake frustrujcej podry do Woch, Fhrer
obieca Mussoliniemu uszanowa niepodlego Austrii. Byo to znaczne
ustpstwo, poniewa Anschluss, wcielenie ojczyzny Hitlera do Wielkich
Niemiec, by jednym z jego gwnych celw. Mimo zoenia obietnicy SS nie
zaprzestao przekazywania znacznej pomocy finansowej oraz okazywania
moralnego wsparcia austriackim nazistom, ktrzy prowadzili kampani
terroru, wysadzajc tory kolejowe i elektrownie przy pomocy niemieckiego
dynamitu oraz mordujc stronnikw kanclerza Engelberta Dollfussa
niemieck broni. Jak na ironi drobny Dollfuss by nacjonalistycznym,
despotycznym reakcjonist, ktry przeciwstawi si zagroeniu ze strony
nazistw i socjalistw zawieszeniem rzdw parlamentarnych. W tamtym
roku Dollfuss stumi lewicow rewolt, bombardujc socjalistw okopanych
w duej dzielnicy mieszkaniowej, dopki ci nie zoyli borni. Od tego czasu
koncentrowa si na niszczeniu miejscowych nazistw, majc zapewnienie
Mussoliniego, e powstrzyma Hitlera przed zemst.
By moe do podjcia bezporednich dziaa skonia austriackich nazistw
wrzawa, ktra wybucha po aferze Rhma. Co wicej, cho nie ma na to
adnych dowodw, wydaje si, e Hitler akceptowa ich akcj. W kadym razie
25 lipca nieoczekiwanie przeprowadzili wasny pucz pod kryptonimem
Letnie wito. W poudnie tajna grupa uderzeniowa wamaa si do Urzdu
Kanclerskiego przy Ballhausplatz, aby schwyta Dollfussa i jego doradcw.
Chocia spisek zosta wczeniej zdemaskowany i wszyscy z wyjtkiem dwch

czonkw gabinetu uciekli, dzielny Dollfuss pozosta na stanowisku. Zosta

postrzelony w gardo z odlegoci pitnastu centymetrw. Kiedy lea na
pododze, wykrwawiajc si, ignorowany przez wszystkich, rebelianci
nadawali przez radio kamliw wiadomo, e kanclerz poda si do dymisji.
W Berlinie oficjalne krgi powitay radonie wiadomo o przewrocie,
a DNB wysmarowaa owiadczenie, w ktrym stwierdzia, e nard susznie
si zbuntowa. Stao si to, co nieuniknione. Niemiecka ludno
zamieszkujca Austri powstaa przeciwko swoim ciemiycielom,
wiziennym stranikom i katom63. Hitler, ktry bawi wwczas w Bayreuth
na Festiwalu Wagnerowskim, pocztkowo udawa obojtno, ale gdy
nadeszo popoudnie, stawa si coraz bardziej zaniepokojony moliwymi
reperkusjami zamachu. Czy Mussolini uzna, e zama sowo, i wprowadzi do
gry siy wojskowe przekraczajce te, ktrymi dysponowali Niemcy? (Il Duce
faktycznie wpad w furi, nie tylko z powodu sowa danego w Wenecji, ale
z przyczyn osobistych: goci wanie w swoim domu Frau Dollfuss z dziemi
i przypad mu w udziale bolesny obowizek powiadomienia kobiety, e jej
m jest umierajcy). Tego wieczoru Hitler pojawi si w swojej loy wraz
z rodzin Wagnera. Wystawiano Zoto Renu, ale Fhrer raczej nie cieszy si
przedstawieniem, co chwila mu bowiem przerywano, przekazujc szeptem
wiadomoci od Schauba lub Brcknera, ktrzy odbierali telefony w holu. Byo
wrd nich niepokojce doniesienie, e Mussolini zarzdzi koncentracj si
ldowych i powietrznych przy granicy z Austri, zgodnie z obietnic, e udzieli
pomocy temu krajowi. Kiedy kurtyna opada, stao si jasne, e pucz
wiedeski poniesie klsk. Po przybyciu Hitlera do domu Wagnerw moda
Friedelind zauwaya, e Fhrer jest niezwykle zdenerwowany
i rozkojarzony. Wydawao si, e pragnie jedynie popdzi do pobliskiej
restauracji, w ktrej spotykali si artyci, eby wmiesza si w tum
znakomitoci i stworzy wraenie, i nie ma nic wsplnego z fiaskiem
austriackich nazistw64.
Pnym wieczorem z Berlina nadesza wiadomo, e kanclerz Dollfuss
zmar o osiemnastej, ale pucz zosta stumiony. Hitler zadzwoni na
Wilhelmstrasse i poprosi sekretarza stanu von Blowa o podanie szczegw.
Kiedy Blow odpowiedzia, e ambasador Kurt Rieth, niemiecki przedstawiciel
w Austrii, negocjuje przewiezienie aresztowanych zabjcw na niemieck
granic, Hitler wrzasn, e Rzesza nie ma powodu, aby w tej sytuacji bra na
siebie rol mediatora. O dwudziestej trzeciej Fhrer ponownie zatelefonowa
do Blowa po dalsze informacje na temat schwytanych zamachowcw.
Kanclerz Rzeszy odnotowa w swoim oficjalnym memorandum Blow
powiedzia, e kazaby umieci spiskowcw w areszcie tymczasowym,
a nastpnie wysa do obozu koncentracyjnego65.
Znalazszy si w tak powanych tarapatach, Hitler zwrci si do Papena,
ktrego niedawno upokorzy aresztem domowym, i poprosi, eby zastpi
Rietha. Papen nie by w nastroju do ustpstw, ale Hitler nalega, odwoujc si

do patriotyzmu. Papen mgby przynajmniej omwi z nim t kwesti

osobicie. Czy nie mgby przylecie osobistym samolotem Fhrera do
Bayreuth? Papen nie potrafi si sprzeciwi takim ponagleniom i nastpnego
ranka razem z synem wystartowali z lotniska Tempelhof. Podczas podry na
poudnie jego umys by w stanie zamtu. Czemu spord tylu ludzi Hitler
wybra akurat jego? Moe dlatego, e protestowa przeciwko terrorystycznym
metodom stosowanym przez dziaajcych w konspiracji austriackich nazistw
i by osobistym przyjacielem Dollfussa? Papen zasta Fhrera w stanie
histerycznego pobudzenia, oskarajcego Narodowosocjalistyczn Parti
Austrii o brutalno i gupot, bo wpltaa si w tak paskudn afer.
W pierwszej chwili Hitler odrzuci warunki postawione przez Papena:
odprawienie mianowanego przez Hitlera nadzorcy Narodowosocjalistycznej
Partii Austrii. Kiedy jednak Papen oznajmi: On albo ja, Fhrer w kocu si
zgodzi i Papen podj si misji66.
W przedpokoju Papen spotka starego przyjaciela, Hjalmara Schachta,
prezesa Reichsbanku, ktry czeka na spotkanie z Fhrerem. On take dosta
wane zadanie jako szef Ministerstwa Gospodarki. Schacht nie by zadowolony
z kursu, jaki obraa nazistowska Rzesza, szczeglnie z ekscesw z okresu
ostatniej czystki, ale, jak Papen, przekona samego siebie, e musi pomc
krajowi, i wyrazi zgod. Miaem tylko jedn moliwo wywierania wpywu
od rodka, wykorzystania dziaa rzdu do pooenia tamy ekscesom nowego
systemu i skierowania polityki na bardziej przyzwoite tory. Podobnie jak
Papen, twierdzi, e przyj stanowisko jedynie tymczasowo. Swj warunek
postawi w formie pytania: Przed przyjciem urzdu chciabym wiedzie, jak
zamierza pan rozwiza kwesti ydowsk.
W sprawach zwizanych z gospodark odpowiedzia Hitler, mistrz
wykorzystywania oportunistw ydzi mog funkcjonowa tak, jak do tej
pory67.
Zachcony obietnic Papena pomocy na froncie dyplomatycznym
i zapewnieniem Schachta, e bdzie dziaa na rzecz ponownego uzbrojenia
Niemiec, Hitler czu si przygotowany na fal krytyki, ktra nadcigna
z zagranicy po zamordowaniu Dollfussa. Najbardziej gwatowny atak
przypuci Mussolini. Duce nie tylko zatelegrafowa do austriackiego
wicekanclerza, ksicia Ernsta Rdigera von Starhemberga, e Wochy bd
walczy o niepodlego Austrii, ale pojecha do Wiednia, eby osobicie
wyrazi swoje uczucia. Gdyby ten kraj pederastw i zabjcw przej
kontrol w Europie, oznaczaoby to kres zachodniej cywilizacji, oznajmi
Starhembergowi, a nastpnie oskary Hitlera o podeganie do zamachu
stanu. Wedug relacji Starhemberga by tak podekscytowany, e zacz
przewraca oczami. Hitler jest zabjc Dollfussa! To on jest winowajc! On za
to odpowiada! Nazwa Fhrera zdziczaym seksualnym degeneratem
i niebezpiecznym gupcem, a nazizm okreli mianem powstania starych
germaskich plemion w pierwotnej puszczy przeciwko aciskiej cywilizacji

Rzymu. Nazizmu nie mona porwnywa do faszyzmu. Oczywicie, istniej

zewntrzne podobiestwa. Oba systemy maj autorytarny charakter, oba s
kolektywistyczne, socjalistyczne. Oba sprzeciwiaj si liberalizmowi. Ale
faszyzm jest reimem zakorzenionym w wielkiej tradycji kulturowej narodu
woskiego. Faszyzm respektuje prawo jednostki, szanuje religi i rodzin.
Z kolei narodowy socjalizm to dzikie barbarzystwo. Zgodnie z obyczajem
barbarzyskich hord nie daje jednostce adnych praw. Wdz jest panem ycia
i mierci swojego ludu. Mordowanie i zabijanie, grabie, pldrowanie i szanta
to wszystko, do czego jest zdolny. Duce zacz krzycze. Ten gorszcy
i odraajcy spektakl zgotowany przez Hitlera pokaza wiatu, e 30 czerwca
nie moe by tolerowany w adnym kraju na wiecie. Tylko prymitywni
Niemcy, niewahajcy si przed mordem, mogli wymyli co takiego.
Miejmy nadziej, doda, e z zabjstwa Dollfussa wyniknie co dobrego. Moe
wielkie wiatowe potgi dostrzeg niemieckie zagroenie i stworz szerok
koalicj przeciw Hitlerowi. Wsplny front to jedyne rozwizanie, powiedzia.
Hitler uzbroi Niemcy i wyruszy na wojn moe nawet za dwa lub trzy lata.
Nie mog stawi mu czoa w pojedynk. Musimy co zrobi i to szybko.
Odraza Mussoliniego do Hitlera i Niemiec bya tak dua, e zacz j
wyraa publicznie. Trzydzieci wiekw historii pozwala nam traktowa
z najwysz pobaliwoci pewne doktryny goszone za Alpami przez
potomkw plemion, ktre tkwiy w ciemnocie, gdy w Rzymie dziaali Cezar,
Wergiliusz i August, ogosi z wieyczki czogu podczas inauguracji pitych
obchodw Fiere del Levante. Epitety, ktrych uywa prywatnie, np. okrelanie
Niemcw mianem pederastw i zabjcw, zaczy pobrzmiewa echem we
woskiej prasie68.

7
Szok wywoany czystkami, po ktrym nastpi kolejny, zwizany
z zabjstwem Dollfussa, wywar wyrany wpyw na Hindenburga. Starzec
szybko podupada na zdrowiu i lea przykuty do ka. Byo to spartaskie
elazne oe, ale prezydent odmwi innego, twierdzc, e zawsze sypia na
ku polowym. Mimo chodu nie kupi te sobie szlafroka. onierze nie
uywaj takiej garderoby, gdera. Nie ma pienidzy na takie rzeczy, a poza
tym niedugo umrze.
Fhrer nadal bawi w Bayreuth, gdy dowiedzia si, e prezydent szybko
sabnie. Popieszy do Neudeck 1 sierpnia w towarzystwie maego grona,
w skad ktrego wchodzio dwch specjalistw od kontaktw z pras. Przyjto
ich chodno. Oskar von Hindenburg zaprowadzi Fhrera do sypialni
prezydenta. Ojcze oznajmi przyszed kanclerz Rzeszy. Kiedy lecy
z zamknitymi oczami Hindenburg nie zareagowa, Oskar powtrzy swoje

sowa. Czemu nie przyszede wczeniej?, spyta prezydent, nie otwierajc

oczu.
Co mia na myli prezydent?, szepn Hitler do syna Hindenburga.
Kanclerz Rzeszy nie mg wczeniej przyby, wyjani ojcu Oskar. Starzec
mrukn jedynie: Rozumiem. Po chwili milczenia Oskar podj: Ojcze,
kanclerz Rzeszy, pan Hitler, ma kilka spraw do omwienia.
Tym razem starszy pan otworzy oczy, budzc si z drzemki. Spojrza na
Hitlera, a nastpnie ponownie zamkn oczy i zacisn usta. Moe oczekiwa,
e ujrzy swojego kanclerza Rzeszy, swego Franzchen Papena.
Hitler opuci sypialni z zacinitymi ustami, nie chcc rozmawia
o tym, co si stao za drzwiami. Tej nocy zatrzyma si w posiadoci
Finckenstein, gdzie Napoleon romansowa z hrabin Walewsk. Gospodarz
zasugerowa, eby przespa si w ou Maego Kaprala, ale Hitler grzecznie
odmwi tego zaszczytu69.
Nastpnego ranka, kiedy Hindenburg jeszcze oddycha, gabinet Hitlera
uchwali prawo czce urzdy prezydenta i kanclerza. Gosujcy byli
jednomylni. Za nieobecnego Papena podpis zoy jego penomocnik. Prawo
miao wej w ycie z chwil mierci Hindenburga, a ta nastpia zaledwie
kilka minut pniej. Starszy pan odszed ze sowami Mj cesarzu moja
ojczyzno na ustach. Lea na elaznym ku z Bibli w doniach.
Za spraw prawnego zamachu stanu Hitler by teraz Fhrerem
i kanclerzem Rzeszy. Oznaczao to, e sta si najwyszym zwierzchnikiem si
zbrojnych. Jego pierwsz decyzj byo wezwanie do siebie generaa von
Blomberga i gwnodowodzcych trzech rodzajw si zbrojnych. Bylimy
w jego gabinecie zezna pniej admira Erich Raeder. Hitler poprosi nas
bez ceremonii, ebymy podeszli do jego biurka. Zoylimy przysig, ktr
odczyta nam jako szef pastwa i zwierzchnik si zbrojnych70.
Czterech mczyzn powtrzyo sowa przysigi: lubuj przed Bogiem
bezwarunkowe posuszestwo Adolfowi Hitlerowi, Fhrerowi Rzeszy i jej
narodu, najwyszemu zwierzchnikowi si zbrojnych. Jako dzielny onierz
przyrzekam, e dotrzymam przysigi nawet za cen ycia71.
Byo to bezprecedensowe wydarzenie. Poprzednia przysiga wymagaa
dochowania wiernoci i posuszestwa prezydentowi i konstytucji. Nowa
daa posuszestwa wobec konkretnej jednostki, stwarzajc osobisty
zwizek midzy Fhrerem i kadym onierzem, marynarzem i lotnikiem.
Mimo to nikt z oficerw nie zaprotestowa, nikt nawet nie zakwestionowa
niezwykego sformuowania. Przed zachodem soca kady wojskowy w kraju
zoy t sam przysig osobistego posuszestwa.
Pierwsze uroczystoci zwizane z pogrzebem Hindenburga odbyy si
6 sierpnia w gmachu Krolloper. Trumn prezydenta przeniesiono przed
kolumn ubranego w szare mundury wojska oraz czonkw SA i SS
w brunatnych i czarnych uniformach. Dwa ugrupowania w kocu zjednoczya

ta sama przysiga wiernoci Fhrerowi. Symboliczn wymow miao rwnie

to, e na opraw muzyczn wybrano marsz aobny ze Zmierzchu bogw.
Pogrzeb odby si w poudnie nastpnego dnia, nie w Neudeck, jak chcia
Hindenburg, ale zgodnie z wol Hitlera w Tannenbergu, miejscu najwikszego
zwycistwa feldmarszaka. Ciao umieszczono na katafalku w centrum
pomnika upamitniajcego bitw imponujcej struktury zoonej z omiu
kwadratowych kolumn o wysokoci okoo osiemnastu metrw, z ogniem
poncym na szczycie. Cao przypominaa ambasadorowi FranoisPoncetowi krzyacki zamek.
Hitler ruszy w kierunku trumny. Na podium odkry, e adiutant
przygotowa mu tekst niewaciwej mowy. Zapada kopotliwa cisza, ktra
wprawia w zdumienie suchaczy z caej Europy. Fhrer szybko wzi si
w gar i zacz improwizowa, wygaszajc jedn z najkrtszych mw, jakie
sysza z jego ust korespondent Lochner. Zakoczy wystpienie, przesadnie
wychwalajc wojskowe i polityczne zasugi Hindenburga i egnajc go
sowami pasujcymi raczej do wagnerowskiego bohatera ni ortodoksyjnego
luteranina: Wstp do Walhalli!72.
Po zakoczeniu naboestwa Hitler ucaowa donie crek Hindenburga.
Pod wpywem podniosej atmosfery (albo oportunizmu) genera von
Blomberg zasugerowa, eby od tej pory onierze zwracali si do niego Mein
Fhrer zamiast zwyczajowego Herr Hitler. Wdz przyj t propozycj i wrci
do Berlina. Pragnc skonsolidowa swoj wadz, zadzwoni do Papena
z pytaniem, czy prezydent zostawi polityczny testament. Papen odpowiedzia,
e spyta modego Hindenburga. Bybym zobowizany powiedzia Hitler
gdyby dopilnowa pan, aby ten dokument jak najszybciej trafi w moje rce.
Papen natychmiast wysa prywatnego sekretarza do Neudeck. Ten wrci
z dwiema zapiecztowanymi kopertami, a Papen przekaza je Fhrerowi.
Uzna, e Hitler nie by rad z tego, co w nich znalaz, gdy wyjani chodno:
Zmary prezydent przekaza rekomendacje do mojej osobistej wiadomoci.
Pniej zdecyduj, czy i kiedy je upubliczni73. Pogoski krce wrd
zagranicznych korespondentw, e Hitler prbowa zatai tre testamentu,
stay si tak uporczywe, i Hanfstaengl poruszy t kwesti przy herbacie.
Powiedz swoim zagranicznym przyjacioom, eby poczekali, a dokument
zostanie opublikowany odpar poirytowany Hitler. Nie obchodzi mnie, co
sobie myli ta zgraja kamcw74.
W kocu 15 sierpnia testament zosta przekazany do publikacji. Dokument
wychwala osignicia Hitlera i jego rzdu, jednoczenie podkrelajc, e
armia powinna by symbolem i solidnym oparciem nowego pastwa.
W stolicy kryy plotki, e tekst zosta spreparowany przez redaktora
wspomnie Hindenburga i e Oskar von Hindenburg i doradca jego ojca,
Meissner, brali udzia w zmowie. Uwiarygodni je sam Oskar, przysigajc
w swojej radiowej mowie skierowanej do narodu, e jego ojciec zawsze
popiera Hitlera. Mimo twierdze cynikw syn bynajmniej nie kama. Chocia

Hindenburg gardzi pewnymi elementami reimu Hitlera, widzia w Fhrerze

swojego bezporedniego nastpc.
Sowa Oskara nie byy konieczne, Hitler cieszy si bowiem ju ogromnym
poparciem wszystkich warstw niemieckiego spoeczestwa. Nawet
Stowarzyszenie Niemcw Pochodzenia ydowskiego wystosowao przychylny
mu apel. I tak 19 sierpnia niemal dziewidziesit procent Niemcw
dobrowolnie zagosowao na Adolfa Hitlera jako nastpc Hindenburga. W ten
sposb usankcjonowali jego program i przywdztwo, skaniajc do wykonania
kolejnego kroku w stron dyktatury.

Rozdzia 13
TRIUMF WOLI
(19341935)

1
Po wygraniu plebiscytu Hitler wrci do Berchtesgaden na spnione letnie
wakacje. Godzinami spacerowa po swoim ukochanym Obersalzbergu,
oddajc si ulubionemu sposobowi spdzania czasu rozmowie.
Przygotowywa si te do nadchodzcego zjazdu partii w Norymberdze, na
ktry mogy rzuci cie pene goryczy wspomnienia czystki wrd
zwolennikw Rhma. Postanowi temu zapobiec skuteczn mieszank grb,
obietnic i sw pojednania. Nard nadal znajdowa si w stanie niepokoju,
a pewna liczba intelektualistw, jak Spengler, ktry udzieli niechtnego
poparcia narodowemu socjalizmowi, staa si teraz jego jawnymi wrogami.
Martwili go rwnie zagraniczni dziennikarze szukajcy materiaw, ktre
mogyby napitnowa lub wyszydzi jego reim. Dorothy Thompson znalaza
tak histori i opisaa w artykule zamieszczonym na amach Harpers
Bazaar. To nie jest adna rewolucja mia jej powiedzie amerykaski
turysta, ktry oglda misterium pasyjne w Oberammergau (obwiniajce
ydw o mier Jezusa40*). To przebudzenie. Oni uwaaj Hitlera za Boga.
Moesz mi wierzy lub nie, ale gdy podnosili Jezusa na krzyu, Niemka
siedzca obok mnie westchna: Oto on! To nasz Fhrer! Nasz Hitler!. Gdy
ydzi wypacili trzydzieci srebrnikw Judaszowi, dodaa: A to jest Rhm,
ktry zdradzi przywdc1. Opowie Thompson jest niemal identyczna
z notatk w dzienniku ambasadora Dodda sporzdzon 23 sierpnia, w ktrej
dyplomata opisuje to samo misterium: Kiedy Jezus stan przed
rozwcieczonym ydowskim trybunaem, elegancko ubrany Niemiec
powiedzia mi uroczystym gosem: Es ist unser Hitler [To nasz Hitler]. Ida
Horne, moja daleka krewna, ktra siedziaa w innej czci sali, szepna, kiedy
si spotkalimy: Gdy Judasz przyj trzydzieci srebrnikw, kobieta obok
mnie krzykna: Es ist Rhm!. Podejrzewam, e niemiecka publiczno
uwaa Hitlera za niemieckiego mesjasza2.
Wspczesny pogld upatrujcy w Hitlerze bardziej Judasza ni Jezusa by
gboko podzielany przez wielu czonkw brunatnych koszul, ktrzy mimo
oporw pozostali w partii. Jeden z nich, Max Jttner, byy podwadny Rhma,
nie mg si powstrzyma przed pochwaleniem zmarego szefa, gdy omawia
z Fhrerem nadchodzcy Parteitag. Hitler straci panowanie nad sob. Czemu

podje ten temat?! wrzasn. Sprawa jest zamknita! Rhm zosta

osdzony!. Wystraszony Jttner zaprotestowa, mwic, e Fhrer nie
mianowaby Rhma szefem swojego sztabu, gdyby by pozbawiony wszelkich
przymiotw. Hitler nagle powesela i klepn Jttnera po plecach. Masz racj
powiedzia ale nie znasz caej historii. Rhm i Schleicher chcieli
przeprowadzi pucz, eby mnie obali. Trzeba byo temu zapobiec. Chciaem,
eby spraw zbada sd, ale wydarzenia mnie przytoczyy, dlatego wielu
dowdcw SA zastrzelono bez mojej zgody. Wziem na siebie win z powodu
rozgosu, jaki ta sprawa nabraa na wiecie3.
Hitler wybra modego Alfreda Speera na reysera widowiska
zorganizowanego w Norymberdze, ktre miao umocni wadz Fhrera
i przywrci wewntrzn jedno partii. Speer kaza wznie odkryte trybuny
na Zeppelinfeld i natchniony otarzem ze staroytnego Pergamonu zbudowa
kamienn budowl dugoci trzystu dziewidziesiciu i wysokoci
dwudziestu czterech metrw. Nad stadionem growa gigantyczny orze
o skrzydach rozpostartych na szeroko trzydziestu metrw. Wszdzie
powieway tysice sztandarw ze swastyk. Wok placu co dwanacie
metrw rozmieszczono sto trzydzieci przeciwlotniczych szperaczy o zasigu
siedmiuset pidziesiciu metrw. Gring dugo si opiera przed ich
wypoyczeniem, gdy stanowiy jego rezerw strategiczn, ale Hitler popar
Speera. Jeli uyjemy ich teraz w tak duej liczbie argumentowa inne
kraje uznaj, e mamy ich mnstwo4.
Siga wyobrani poza propagandow wymow chwili. Pragnc obrazu,
ktry mona by wyeksportowa, poprosi Leni Riefenstahl, znan niemieck
aktork i reyserk, eby nakrcia film upamitniajcy to podniose
wydarzenie. Przyzna, e podziwia jej dziea, szczeglnie Bkitne wiato,
i zapewni, e moe liczy na jego pene poparcie, jeli zgodzi si nakrci
penometraowy film dokumentalny o zjedzie partii w 1934 roku. Zgodzia
si, mimo pewnych oporw, ale kiedy si rozstali, dosza do wniosku, e nie
ma kwalifikacji, aby zrealizowa dokument. Przekazaa reyseri swojemu
asystentowi i poleciaa do Hiszpanii robi wasny film. Kiedy wrcia do kraju,
do wiecu w Norymberdze pozostay zaledwie dwa tygodnie. Czeka te na ni
list od Hessa: Fhrer by zaszokowany, e zlecia robot komu innemu,
i chcia si z ni natychmiast widzie.
Hitler nie by rozgniewany, a jedynie nalega. Musi pani powici na to
tylko sze dni ycia, argumentowa, a gdy odpowiedziaa, e monta zajmie
jej sze miesicy, doda: Jest pani taka moda!. Zacza go przekonywa, e
jest ostatni osob na wiecie, ktra si do tego nadaje. Nie jestem nawet
czonkiem partii, nie wiem, na czym polega rnica midzy SA i SS.
Wanie dlatego chc, eby pani nakrcia ten film powiedzia Hitler.
Dziki pani zyska wiee spojrzenie. W kocu Riefenstahl podja si
osobistego wykonania trudnego zadania. Aby zainteresowa widzw
szeciodniowym programem, zaplanowaa zdjcia z samolotw, dwigw,

wrotek oraz maej platformy przytwierdzonej do najwyszego masztu

flagowego. Po przybyciu do Norymbergi na tydzie przed uroczyst
inauguracj zesp filmowy, zoony ze stu dwudziestu ludzi, w tym szesnastu
kamerzystw, otrzyma wszelk pomoc obiecan przez Hitlera. Riefenstahl
dano do dyspozycji sprzt straacki oraz urzdzenia sub komunalnych5.
Rzesze uczestnikw ju napyway do Norymbergi. Wiele miesicy
wczeniej kady otrzyma wasny numer, mia wyznaczone miejsce
w ciarwce oraz prycz w wielkim miasteczku namiotowym niedaleko
miasta. Do czasu rozpoczcia uroczystoci 4 wrzenia tysice czonkw partii
przewiczyy kady najdrobniejszy element. Wieczorem Fhrer wygosi
krtk mow powitaln w starym ratuszu, po ktrej nastpio dusze
wystpienie Hanfstaengla wzywajce przedstawicieli zagranicznej prasy, by
relacjonowali wydarzenia w Niemczech bez prby ich interpretowania.
Pniej przynajmniej dziesi tysicy entuzjastw otoczyo hotel Deutscher
Hof, w ktrym zatrzyma si Hitler, skandujc nieprzerwanie: Chcemy
naszego Fhrera!, a ten ukaza si na balkonie. Ich fanatyczne twarze
przypomniay Williamowi L. Shirerowi (pracujcemu wwczas dla Universal
Service) oszalay
grymas na twarzach
holy
rollers, czonkw
zielonowitkowej sekty w Luizjanie.
Nastpnego ranka Hitler pojawi si na Luitpoldarena bardziej jako obiekt
czci ni orator. Wkroczy w efektowny sposb, przy dwikach Marsza
Badenweiler, majc za plecami Gringa, Goebbelsa, Hessa, Himmlera i kilku
adiutantw. Po poruszajcym wykonaniu uwertury Egmont Beethovena Hess
wyszed naprzd i powoli odczyta nazwiska tych, ktrzy zginli podczas
puczu w 1923 roku. Dla trzydziestotysicznej publicznoci, jeli nie dla
zagranicznych korespondentw, byo to wzruszajce przeycie. Najwaniejsze
sowa pady z ust gauleitera Adolfa Wagnera, ktry odczyta owiadczenie
Hitlera gosem tak podobnym do gosu Fhrera, e niektrzy korespondenci
suchajcy transmisji radiowej uznali, e przemawia sam wdz. Niemiecki
styl ycia zosta okrelony na nastpnych tysic lat czyta Wagner. Dla nas,
Niemcw, niespokojny dziewitnasty wiek wreszcie dobieg koca. Przez
nastpne tysiclecie nasz kraj nie zazna rewolucji6.
Mimo upojenia niemal bezustann owacj Hitler nie mg si uwolni od
niepokoju. Wiele brunatnych koszul odczuwao gbok niech
i rozczarowanie. Obawa przed kopotliwym i gronym incydentem
powodowaa, e Fhrer by spity i czasami ujawnia wasne resentymenty.
Podczas jednego z posikw w restauracji odwiedzanej przez partyjnych
funkcjonariuszy nagle zwrci si do Hansa Franka. Rozgniewae mnie,
zwlekajc z podjciem dziaania 30 czerwca w Monachium!, wykrzykn,
a kiedy Frank ponownie wyrazi ch ustpienia, uci niecierpliwie: Za kilka
tygodni skoczy si ta caa farsa pastwowej sprawiedliwoci. Rzesza bdzie
rozkazywa, a Bawaria i inne kraje zwizkowe potulnie sucha, powiedzia
i po chwili niezrcznego milczenia odzed7.

Podczas wiecu, ogarnity fal narastajcego entuzjazmu, odzyska radosny

nastrj. Byo to szczeglnie widoczne wieczorem sidmego dnia zjazdu, kiedy
na Zeppelinfeld w idealnym szyku ustawio si dwiecie tysicy czonkw
partii z ponad dwudziestoma tysicami rozwinitych sztandarw. Widok
wywoany przez sto trzydzieci ogromnych szperaczy Speera okaza si
bardziej oszaamiajcy, ni oczekiwano. Owietlony reflektorami stadion
sprawia wraenie ogromnej hali otoczonej lnicymi, gigantycznymi biaymi
kolumnami wspomina Speer z surrealistycznymi obokami
przesuwajcymi si od czasu do czasu na tle majestatycznej ciany wiata
niczym pprzezroczyste anemony unoszone na powierzchni morza.
W niezwykej ciszy gos Hitlera rozlegajcy si z gonikw robi niesamowite
wraenie. Jestemy silni, a bdziemy jeszcze silniejsi!, grzmia, groc
i obiecujc8.
Leni Riefenstahl i jej kamerzyci sfilmowali t scen z wielu punktw
mimo przeszkd ze strony nadgorliwych brunatnych koszul. Mczyni za
namow Goebbelsa, cho bez wiedzy Hitlera, drczyli operatorw, usuwajc
ich z najlepszych miejsc, a nawet rozmontowujc kilka kamer.
Sam Hitler stan wobec potencjalnego zagroenia ze strony SA, kiedy dwa
dni pniej spotka si z pidziesicioma tysicami czonkw Oddziaw
Szturmowych. Na stadionie panowao wyczuwalne napicie wspomina
Shirer. Zauwayem, e cignito znaczn liczb ochroniarzy SS, ktrzy
oddzielili go od morza brunatnych koszul. Nie wiedzia, czy kto
w ogromnym tumie nie wycignie rewolweru w trakcie przemwienia
Fhrera wzbogaconego typowymi elementami kija i marchewki
i ostatecznie oczyszczajcego zebranych z zarzutu wspudziau w spisku
Rhma.
Jednak i to spotkanie zakoczyo si bez adnych incydentw, zapewniajc
sukces wydarzeniom 10 wrzenia ostatniego dnia obchodw. W Dzie Armii
na wielk k pynnie wjechay zmechanizowane oddziay wyposaone
w najnowoczeniejszy sprzt. Bya to pierwsza od czasw wojny publiczna
demonstracja wojskowej potgi Niemiec. Trzysta tysicy widzw ogarn stan
niemal niekontrolowanej euforii na widok realistycznej inscenizacji bitwy.
Militaryzm, napisa w swoim dzienniku Shirer, nie by wycznie produktem
Hohenzollernw. By gboko zakorzeniony w duszy wszystkich Niemcw.
Reagowali jak dzieci bawice si oowianymi onierzykami.
Hitler sprawia wraenie rwnie podekscytowanego jak tum, a po jego
ostatnim przemwieniu przez pewien czas nie mona byo uciszy owacji.
W kocu Hess zdoa przekrzycze zgiek i poegna Fhrera w imieniu
NSDAP. Partia to Hitler! zakrzykn. A Hitler to Niemcy, tak jak Niemcy s
Hitlerem! Heil Hitler! Sieg Heil! Sieg Heil! Sieg Heil Hitler!. Oszalay tum
odpiewa pie Witaj, zwycistwo! Byo to upojne, porywajce i podniecajce
przeycie, ale ludziom, ktrzy nie znajdowali si pod wpywem uroku Hitlera,

przypominao mrocy krew w yach zwierzcy ryk, niczym pomruk

dochodzcy z jaskini9.
Trudno sobie wyobrazi lepszy symbol zalubin Fhrera z armi. Wdz
zdecydowa si wykona pojednawczy gest w kierunku starszych generaw.
Tego wieczoru, po odegraniu capstrzyku przez orkiestry zgromadzone przed
jego hotelem, zaprosi ich na kolacj. Wiem, e oskaracie mnie o wiele zych
rzeczy, ktre dziay si w partii mia powiedzie wedug generaa von
Weichsa, ktry prowadzi skrupulatne notatki. Przyznaj, macie
stuprocentow racj, ale musicie pamita, e w czasach walki opucia mnie
inteligencja, nadal mam do dyspozycji kiepsko wyszkolonych ludzi. Staram si
nieprzerwanie zaradzi temu brakowi, ale wyszkolenie dobrej kadry
partyjnych przywdcw wymaga wicej czasu ni stworzenie kadry
oficerskiej dla nowych si zbrojnych. Jego sowa day podany efekt,
odnotowa Weichs, gdy Hitler doskonale wiedzia, jak przemawia do
rnych grup suchaczy10.
Pniej odwiedzi onierzy na biwaku. Jako kapral weteran wmiesza si
midzy nich, artujc i wspominajc dawne czasy. Wrci do hotelu
zrelaksowany, a podczas pnego posiku z najbliszymi znajomymi
szczegowo opisa to spotkanie.
Dobry nastrj Hitlera da o sobie zna dwa dni pniej podczas przyjcia
wydanego na jego cze w Paacu Prezydenckim. Wszyscy dyplomaci, ktrzy
go unikali, musieli przyby, eby zoy formalne uszanowanie nowemu
prezydentowi. Ambasador Dodd nigdy nie widzia Hitlera tak szczliwego,
gdy przechodzi wzdu szpaleru goci, witajc przedstawicieli innych
krajw11. Mimo pewnych zakce i paru chwil niepewnoci zdoa osign
w Norymberdze to, co zaplanowa. Partia bya ponownie zjednoczona, a on
mia poparcie obywateli i wojska.
Natrtne nkanie przez ludzi Goebbelsa nie przeszkodzio te
w przygotowaniu pamitkowego filmu o partii. Leni Riefenstahl i jej
kamerzyci nakrcili setki metrw fantastycznego materiau. Podczas
montowania Triumfu woli Riefenstahl zaleway protesty partyjnych
przywdcw, ktrzy czuli si pominici, i innych, ktrzy zarzucali filmowi, e
ma zbyt sab propagandow wymow. Kiedy Riefenstahl odmwia
wprowadzenia zmian, Hitler zaproponowa kompromis: niech wstawi do
filmu zdjcia pominitych funkcjonariuszy. Riefenstahl uznaa to za
pogwacenie swoich artystycznych zasad i odmwia. Hitler rwnie gorco
obstawa przy swoim. Wedug jej wersji w kocu tupna nog i krzykna:
Nie zrobi tego!. Zapominasz, z kim mwisz!, odpar Fhrer, lecz ona bya
tak pewna swego, a on tak ceni jej talent, e ukoczya film bez
wprowadzania adnych zmian. Pozwolia, eby nazwano obraz Triumfem woli,
poniewa nie miaa lepszego tytuu. Podczas premiery Riefenstahl zostaa
chodno przyjta przez partyjnych oficjeli, ale nawet Goebbels, jej najwikszy
krytyk, zrozumia, jak wybitnym osigniciem by ten film, na swj sposb

znacznie bardziej korzystny propagandowo dla Fhrera i narodowego

socjalizmu od obrazw, ktre wczeniej nakrcono. 1 maja nagrodzono go
jako osignicie kulturalne, przyznajc tytu najlepszego filmu roku, pniej
powszechnie okrzyknito jednym z najwaniejszych filmw dokumentalnych
w historii, a w 1937 roku uhonorowano go zotym medalem na Wystawie
wiatowej w Paryu za wartoci artystyczne, jeli nie za przesanie12.

2
Kryy plotki, e Leni Riefenstahl bya kochank Hitlera. Oskarenie to
wydaje si rwnie bezzasadne, jak twierdzenie, e sypia z innymi sawnymi
aktorkami: Olg Czechow, Lil Dagover i Pol Negri. Hitler nie oczekiwa od
tych czarujcych kobiet seksu, ale stymulacji, ktrej podaa jego stumiona
artystyczna natura.
Unity Mitford, crka lorda Redesdale, niedawno wrcia do Anglii.
Studiowaa sztuk w Monachium i tam udzieli si jej entuzjazm, ktry jak fala
przesun si przez nowe Niemcy. Od chwili, gdy Hitler pocaowa jej do,
staa si oddan rzeczniczk narodowego socjalizmu. Hitler nigdy nie spotka
kogo podobnego do tej beztroskiej, ywioowej, zotowosej dziewczyny,
ktra wygaszaa najbardziej zaskakujce i zuchwae uwagi. Swobodny jzyk,
oryginalny sposb postrzegania wiata i ywioowe poczucie humoru, ktre
dzielia z picioma siostrami, byy dla Hitlera nowym i odwieajcym
dowiadczeniem. Rado, jak czerpa z jej towarzystwa, szybko wywoaa fal
plotek rwnie bezzasadnych, jak pozostae e bya jego kochank.
Kiedy Hitler zdoby wadz, okazao si, e o jego wzgldy zabiega coraz
wiksza liczba kobiet. Moe to wanie w poszerzajcy si krg wielbicielek
zaprawi gorycz jego star znajomo z pani Bechstein. Zacza go otwarcie
krytykowa i gani za pewne reformy. Wedug Friedelind Wagner Frau
Bechstein zaczynaa od pytania, czy zwariowa, a pniej zasypywaa Hitlera
takim potokiem oskare, e nie mg si wybroni. Podczas tych
gwatownych poajanek Fhrer sta jak speszony uczniak, ktry popeni
jakie wykroczenie13.
Poszerzenie towarzyskich horyzontw Hitlera jeszcze bardziej martwio
Ew Braun. Kilka dni po dojciu do wadzy, na dwudzieste pierwsze urodziny
Fhrer ofiarowa jej komplet biuterii zoony z piercionka, kolczykw
i bransoletki z turmalinw. Nie oznaczao to jednak, e zamierza polubi
kochank. Widywaa go teraz rzadziej ni kiedy. Czasami dzwoni do niej
z Berlina zwykle z publicznej budki telefonicznej. Aby rodzice nie
dowiedzieli si o intymnym zwizku, ktry czy j z Hitlerem, poprosia
o wasny telefon w sypialni. Zawsze gdy Hitler przyjeda do Monachium,
zaprasza Ew do swojego mieszkania, ale w Berchtesgaden zatrzymywaa si
w hotelu, dla zachowania pozorw.

Na jesieni 1934 roku Ewa popada w dugotrwa melancholi. Stracia

nadziej, e Hitler j polubi. Powiedzia jej, e jako przywdca III Rzeszy musi
si cakowicie powici narodowi, a rodzina tylko by mu w tym
przeszkadzaa. Waciwie to jest jak papie. Jeszcze bardziej odwane byo
wyznanie zoone kapitanowi Wiedemannowi. Pewnego wieczoru Hitler
zwierzy si adiutantowi, e brakuje mu ycia rodzinnego, ale gdyby si oeni,
utraciby gosy wielu kobiet. Tak wic zakoczy mam w Monachium
dziewczyn na kade skinienie14. Jeszcze wicej powiedzia swojej sekretarce
Chricie Schroeder. Ewa jest bardzo mia stwierdzi ale tylko Geli potrafia
wzbudzi we mnie prawdziw namitno. Nie mog sobie wyobrazi
maestwa z Ew. Jedyn kobiet, z ktr mgbym si zwiza na cae ycie,
bya Geli15.
Kopotliwy zacz si take stawa jego zwizek z mieszkajc w Anglii
bratow. Brigid Hitler, bya ona jego przyrodniego brata Aloisa, znajdowaa
si w rozpaczliwym pooeniu finansowym, wic ponownie poprosia
o pomoc sawnego krewnego. Wrcia do Niemiec z synem Williamem
Patrickiem i nawizaa kontakt z Hitlerem w nadziei, e bdzie skonny co
jej zapaci za to, eby milczaa. Hitler zaprosi matk i syna do
Berchtesgaden, gdzie ten ostatni zosta wprawiony w osupienie (powiedzia to
agentowi OSS) i surowo skarcony przez siostr Fhrera, Angel, ktra
powtrzya bajeczk, e Hitler nie by nawet jego wujem41*16.

W tym okresie Hitler powica duo czasu polityce zagranicznej. Poniewa

sukcesy w tej dziedzinie niemal zawsze umacniaj wadz, stara si
byskawicznie uzbroi Rzesz. Za zason dymn negocjacji rozbrojeniowych
prowadzonych w Genewie popiesznie rozbudowywa siy zbrojne na kadym
poziomie. Zachcony reakcj opinii publicznej na imponujce widowisko
wojskowe zorganizowane w Norymberdze, trzy tygodnie pniej wyda tajne
polecenie, by zwikszy trzykrotnie liczebno armii liczcej sto tysicy ludzi.
Tego samego dnia do wojska zacigno si siedemdziesit tysicy rekrutw.
Budet Ministerstwa Obrony wzrs do szeciuset pidziesiciu czterech
milionw marek.
Nieoczekiwane utworzenie sztabw dziewiciu korpusw, czternastu
dywizji piechoty i siedmiu batalionw zmotoryzowanych, mimo zachowania
duych rodkw ostronoci, wywoao fal niepokojcych pogosek
o zamaniu postanowie traktatu wersalskiego. Plotki te w poczeniu
z pogorszeniem stosunkw angielsko-niemieckich byy dla Hitlera powanym
zmartwieniem. Co wicej, wkrtce stao si oczywiste, e w obliczu ekspansji
Niemiec Wielka Brytania i Francja d do zawarcia sojuszu wojskowego.
Z drugiej strony, wiele faktw wskazywao, e Anglia nie jest gotowa do
podjcia wikszego ryzyka. aden kraj, a szczeglnie Anglia zwierzy si

osobisty sekretarz brytyjskiego ministra spraw zagranicznych ksiciu

Ottonowi von Bismarckowi tej jesieni nie wyruszy na wojn w interesie
innych krajw, ktrych ziemie znajduj si poza obrbem jego wasnego
terytorium18. Poniewa Hitler nie mia adnych planw wobec Imperium
Brytyjskiego, a jego polityka zagraniczna zakadaa wyrozumiao, jeli nie
przyja Wielkiej Brytanii, zacz otwarcie zabiega o odzyskanie jej sympatii.
Pierwszym krokiem byo oficjalne przyjcie wydane 19 grudnia. Spord
dwudziestu piciu goci czterej pochodzili z Wielkiej Brytanii dobrze znany
czonek Towarzystwa Anglo-Niemieckiego, lord Rothermere z synem oraz
Ward Price, redaktor naczelny Daily Mail, najbardziej wpywowej gazety
Rothermerea. Na przyjcie Hitler zaoy strj wieczorowy zamiast partyjnego
uniformu. Kiedy gocie zasiedli do prostego posiku zoonego z pieczonego
kurczaka, oznajmi: Dziesi lat temu wyszedem z wizienia w Landsbergu.
Nastpnie opowiedzia o tym, jak cay personel wizienia, w tym jego
naczelnik, nawrci si na narodowy socjalizm. Bawarski rzd wpad w furi
i za kar wysa wikszo stranikw do szkoy policyjnej. Nie byli tam nawet
p roku, gdy szkoa staa si orodkiem rekrutacyjnym NSDAP i musiaa
zosta zamknita19.
Po kolacji Hitler zaprosi niepalcych, eby udali si z nim do specjalnego
pokoju. Do Hitlera doczy lord Rothermere, Ribbentrop i kilka pa. Ksina
Stephanie von Hohenlohe, p-ydwka, przedstawia go magnatowi
prasowemu. Rothermerea przycigna do Hitlera wsplna nienawi do
bolszewizmu. Kilka tygodni pniej Daily Mail przyklasn, gdy ponad
dziewidziesit procent wyborcw Zagbia Saary (pod wpywem apelu
Kocioa rzymskokatolickiego) oddao gos za przyczeniem do Niemiec. Pod
koniec stycznia 1935 roku Fhrer przyj dwch kolejnych przyjanie
nastawionych goci z Angli Allena lorda Hurtwood, ktry przywiz
przesanie dobrej woli od premiera Ramsaya MacDonalda, oraz markiza
Lothiana, lewicowego liberaa, ktrego tak oczaroway zapewnienia Hitlera
o pokojowych intencjach Niemiec, e pomg przekona ministra spraw
zagranicznych sir Johna Simona o szczeroci zamiarw Fhrera.
Nawet Francja doznaa ulgi po pokojowym oddaniu Niemcom Zagbia
Saary i oficjalnie przedstawia Hitlerowi propozycj porozumienia na zasadzie
rwnoci oraz wschodniego Locarno42*. 14 lutego Hitler udzieli ostronej
odpowiedzi, owiadczajc, e z radoci przystpi do negocjacji w sprawie
zbroje, i zaproponowa, aby Niemcy i Anglia przed przystpieniem do
rozmw wstpnie uzgodniy wsplne stanowisko.
Sir John Simon zgodzi si przyjecha do Berlina na pocztku nastpnego
miesica. Zapowied jego wizyty pocztkowo wywoaa atmosfer optymizmu
w berliskiej spoecznoci zagranicznej, ale 5 marca Shirer zanotowa
w swoim dzienniku: Co musiao pj le. Simon mia przyby pojutrze na
rozmowy z Niemcami, ale dzi rano von Neurath zakomunikowa
Brytyjczykom, e Hitler si przezibi i prosi, by Simon odoy swoj wizyt.

Po poudniu zasignem jzyka na Wilhelmstrasse. Okazao si, e chodzi

o chorob dyplomatyczn20. Fhrera rozsierdzio opublikowanie
brytyjskiej biaej ksigi potpiajcej przypieszenie niemieckiego programu
zbroje. Anglikw szczeglnie zaniepokoi ogromny entuzjazm mieszkacw
Zagbia Saary z powodu przyjazdu Hitlera, ktry przyby na obchody zajcia
spornego terytorium.
10 marca Hitler wykona kolejny ruch w dyplomatycznej partii szachw,
ujawniajc Priceowi z Daily Mail, e Luftwaffe staa si niedawno
penoprawn czci si zbrojnych. Hitler mia nadziej, e nie dojdzie do
oficjalnego potpienia ze strony Anglii lub Francji. Zamiast tego sir John
Simon, ktry przypuszczalnie by ju w posiadaniu tej informacji, zawiadomi
Izb Gmin, e nadal planuje jecha do Berlina, kiedy Fhrer powrci do
zdrowia. Reakcja francuska sprowadzia si do propozycji ministra wojny, aby
wyduy okres suby wojskowej.
Hitler przebi t sab kontr bez radzenia si wasnych generaw. Rano
15 marca wyznaczy swojemu gwnemu adiutantowi spotkanie
w monachijskim hotelu Vier Jahreszeiten, ktry by kiedy orodkiem
antysemickich dziaa Sebottendorfa. Poleci adiutantowi, eby ogoszono
wprowadzenie poboru i kolejne powikszenie si zbrojnych. Tego wieczoru
zebraa si Rada Obrony Rzeszy, eby omwi niepokojcy plan poboru
ogoszony przez Hitlera. Genera von Blomberg wyrazi zaniepokojenie
reakcj gwnych mocarstw, ale Ribbentrop zbagatelizowa jego sowa. Nie ma
si czym martwi. Mwi pan nonsensy!, oburzy si Blomberg i nie przesta
krytykowa tego pomysu. Spr cign si do pnej nocy, ale gdy rano on
i Fritsch stawili si u Hitlera, wtpliwoci Blomberga si rozwiay.
Po poudniu w sobot okoo stu zagranicznych korespondentw stoczyo
si w sali konferencyjnej Ministerstwa Propagandy. Nikt nie wiedzia, czemu
tak nagle ich wezwano. W powietrzu wyczuwao si napicie. W kocu
pojawi si Goebbels z bardzo wan, ponur min i gono odczyta tekst
nowego dekretu o powszechnym obowizku suby wojskowej oraz
zwikszeniu liczebnoci armii w czasie pokoju do trzystu tysicy onierzy 21.
Chocia wszyscy si tego spodziewali, przeyli szok. Lochner i kilku innych
korespondentw pognali do telefonw w holu, gdy Goebbels odpowiada na
pytania.
W tym samym momencie francuski ambasador otrzymywa te informacje
z pierwszej rki, od Fhrera, z ktrym rozmawia w gabinecie Kancelarii
Rzeszy. Franois-Poncet zaprotestowa, wskazujc, e ten krok stanowi
pogwacenie traktatu wersalskiego, i wyrazi al, e Niemcy postawiy Francj
przed faktem dokonanym bez wczeniejszego powiadomienia lub dyskusji.
Hitler udzieli stanowczego, uroczystego zapewnienia, e cele dziaa s
czysto obronne. Francja nie ma si czego obawia. Jego gwnym wrogiem
jest komunizm, powiedzia, a nastpnie wygosi tak dug mow na temat
Rosjan, e Franois-Poncet niemal uwierzy, i Hitler nie ma zamiaru toczy

wojny przeciwko Francji lub Anglii, a pragnie jedynie zniszczy sowiecki

reim 22.

Francusk odpowiedzi na kolejn niemieck demonstracj siy by

pozbawiony znaczenia protest na forum Ligi Narodw. Rankiem 25 marca
oficjalna delegacja brytyjska spotkaa si z Hitlerem w przyjaznej atmosferze.
Paul Schmidt, ktry po raz pierwszy wystpi w roli tumacza Fhrera, zwrci
uwag, e umiech wodza wydawa si szczeglnie przyjazny, gdy wita sir
Johna Simona, Anthonyego Edena i ambasadora Erica Phippsa. Panowie
zasiedli przy niskim stole w Kancelarii Rzeszy wraz z von Neurathem
i Ribbentropem.
Simon owiadczy, e rzd i obywatele Wielkiej Brytanii pragn ponad
wszystko pokoju i maj nadziej, i Niemcy bd mogy wspdziaa z innymi
europejskimi pastwami w tej dziedzinie. Brytyjska opinia publiczna,
decydujcy czynnik w kraju, powiedzia, bya bardzo zaniepokojona
wyjciem Niemiec z Ligi Narodw, mieszaniem si w sprawy wewntrzne
Austrii oraz pewnymi jednostronnymi owiadczeniami. Anglia jako taka nie
jest antyniemiecka, ale sprzeciwia si stanowczo wszystkiemu, co mogoby
zakci pokj23.
Odpowied Hitlera wspomina Eden, ktry wystarczajco dobrze zna
niemiecki, aby wiedzie, e Schmidt zrcznie tumaczy stanowia umiejtne
poczenie proby z nutk groby. Podczas drugiego spotkania Fhrer zrobi
na Edenie bardzo niekorzystne wraenie. Wyda mu si wrogi
i nieprzekonujcy, co wicej, sprawia wraenie krtacza. Z drugiej strony
Eden podziwia sposb, w jaki Hitler prowadzi spotkanie, bez najmniejszego
wahania, mimo braku notatek, jak przystao na czowieka, ktry wie, dokd
zmierza24.
Wiarygodnie wyjani kade ze swoich posuni, unikajc nachalnego
przekonywania. Na przykad odpar zarzut pogwacenia traktatu wersalskiego,
przypomnia bowiem, e go nie podpisa. Utkwiwszy bkitne oczy w sir
Johnie, doda, e wolaby raczej umrze, ni to uczyni. Niemcy nie s krajem
amicym traktaty z wyjtkiem sytuacji, gdy pruska armia przybya
Anglikom z odsiecz pod Waterloo. Wwczas Wellington nie protestowa. By
to najwikszy art, na jaki byo go sta zauway Eden. Uznaem te sowa za
zrczn ripost wygoszon z przelotnym umiechem.
Podczas porannej sesji Hitler zdumia nie tylko Brytyjczykw, ale
i wasnego tumacza spokojn i uprzejm argumentacj. Jednak po obiedzie
straci zimn krew, kiedy wypyna kwestia paktu wschodniego i Litwy. Nie
chcemy mie nic wsplnego z Litw!, wykrzykn. Na Litwie trwa wanie
proces o spisek, w ktry miaa by zamieszana mniejszo niemiecka. Oczy
mu zabysy, gos sta si ochrypy i zacz grasejowa. Pod adnym pozorem

nie zawr paktu z pastwem, ktre amie prawa mniejszoci niemieckiej

w Memlu [Kajpedzie]!, wrzasn. Po chwili burza ustaa i Fhrer ponownie
sta si uprzejmym negocjatorem. Tym razem zaprotestowa przeciwko
paktowi z przyczyn ideologicznych. Nie ma mowy o adnych ukadach
pomidzy narodowym socjalizmem i bolszewizmem oznajmi cicho, cho
z naciskiem. Wszelkie kontakty s wykluczone25.
Na bankiecie wydanym wieczorem rozluniony Hitler wda si z Edenem
w oywion rozmow o ich przeyciach z czasw wojny. Walczyli naprzeciw
siebie nad rzek Oise i wsplnie wykrelili lini frontu na odwrocie karty
da43*. Fragment rozmowy zosta podsuchany przez Franois-Ponceta, ktry
po posiku zapyta Edena, czy naprawd walczy przeciwko Hitlerowi. Kiedy
Eden przytakn, francuski ambasador zauway oschle: I pan chybi?! Trzeba
byo go zastrzeli!. Tej nocy Eden zanotowa w swoim dzienniku: Kiepskie
rezultaty. Ton i nastrj inne ni przed rokiem. Liczne dowody wskazuj na to,
e Niemcy zbroj si bez przerwy w dawnych pruskim duchu. Teraz
straszakiem jest Rosja26.
O dziesitej nastpnego ranka sir John zaproponowa, by omwili
kluczow kwesti zbroje. Wielka Brytania, powiedzia, niedawno rozpocza
odrbne rozmowy z innymi mocarstwami, aby przygotowa wielk
konferencj w sprawie floty wojennej, ktra zrewiduje obowizujce
porozumienia morskie. Zaprosi Niemcy, eby wziy udzia w podobnych
nieoficjalnych rozmowach w Londynie. Hitler od razu wyrazi zgod,
a nastpnie powtrzy swoj propozycj zoon ambasadorowi Phippsowi, by
ograniczy tona niemieckiej floty wojennej do trzydziestu piciu procent
tonau floty brytyjskiej. Jednoczenie podkreli, e nie wyobraa sobie, aby
jaka boska lub ziemska wadza moga go zmusi do zgody na przewag
floty francuskiej albo woskiej.
W tym momencie teatralnym gestem wycign depesz i zacz czyta
z pomiennym oburzeniem. Ponownie zasza w nim uderzajca zmiana,
z powcigliwego ma stanu przeistoczy si w fanatyka. Telegram
informowa, e przedstawiciele mniejszoci niemieckiej sdzeni na Litwie pod
zarzutem udziau w spisku, zostali uznani za winnych. Jak postpiaby Wielka
Brytania, spyta gniewnie, gdyby traktat wersalski pozbawi j czci wasnego
terytorium, przekazujc j takiemu krajowi jak Litwa. Jak by si zachowaa,
gdyby wsadzano do wizie i torturowano ludzi tylko za to, e s Anglikami?
Jego gniew szybko wyparowa i Hitler przyj na nowo rol czowieka
powcigliwego, domagajcego si jedynie militarnego parytetu z Angli
i Francj. W poudnie w brytyjskiej ambasadzie podano skromny
poczstunek. Fhrer drugi raz w yciu wszed do obcej ambasady. Kiedy
dyplomaci przeszli do Kancelarii Rzeszy, zacz si skary, e Sowieci prbuj
prze na zachd. Na marginesie nazwa Czechosowacj wycignitym
ramieniem Rosji. Powtrzy take, e Niemcy maj rwne prawa w dziedzinie
zbroje. Schmidt by pod wraeniem Simona i Edena, ktrzy cierpliwie

i spokojne go wysuchali. Gdyby dwa lata temu przedstawiciel Niemiec zgosi

takie dania, zadrayby niebiosa. Hitler przedstawia je teraz w taki sposb,
jakby byy najbardziej naturaln rzecz na wiecie. Zastanawiaem si, czy
Hitler nie osign wicej swoj strategi faktw dokonanych, ni byoby to
moliwe metodami negocjacji stosowanymi przez nasze Ministerstwo Spraw
Zagranicznych27.
Tego wieczoru Hitler wyda kolacj w Kancelarii Rzeszy. Prost brunatn
koszul oraz czerwon opask ze swastyk zastpi frakiem. Swojemu
tumaczowi wyda si czarujcym gospodarzem, poruszajcym si wrd
goci tak swobodnie, jakby wychowa si w atmosferze tego wielkiego domu.
Pniej Hitler z radoci opowiedzia przyjacioom, w tym Winifred Wagner,
o swoim dyplomatycznym sukcesie. Klepn domi o kolana i klasn jak
ucze, wspominaa. wietni gocie, ci Anglicy stwierdzi nawet gdy kami,
robi to na wielk skal, cakiem inaczej ni pazerni Francuzi28.
W dzie po zakoczeniu rozmw Hitler powiedzia dowdcy marynarki
Raederowi o wynegocjowanych trzydziestu piciu procentach tonau
brytyjskiej Royal Navy i poleci, by zgodnie z planem zacz rozbudowywa
flot, ale bez hucznych publicznych zapowiedzi, eby unikn
komplikowania trudnej sytuacji Anglii w relacjach z innymi mocarstwami.
Hitler pragn wspdziaa z Wielk Brytani i zabiega o wzgldy
wpywowych angielskich obywateli nastawionych przyjanie do Niemiec.
W kwietniu zaprosi na lunch do swojego monachijskiego mieszkania sir
Oswalda Mosleya, ktry wystpi z Partii Pracy i zosta przywdc Brytyjskiej
Unii Faszystw. Mosley zwrci uwag na cakowity brak hipnotycznego
oddziaywania [Hitlera]; moe nie byem na podatny; w kadym razie on nie
podejmowa adnej prby wywarcia takiego efektu. Zachowywa si w sposb
prosty, odnosi si do mnie z delikatnym, niemal kobiecym wdzikiem29.
W Londynie znacznie waniejszy zwolennik sprawy niemieckiej
potwierdzi swoje dawne sympatie. Okazj bya duga rozmowa ambasadora
Hoescha z ksiciem Walii, podczas ktrej nastpca tronu ponownie okaza
cakowite zrozumienie dla sytuacji i aspiracji Niemiec30.

3
Tymczasem w Berlinie wydarzenia midzynarodowe na krtko zostay
przymione przez przygotowania do lubu Hermanna Gringa i aktorki
Emmy Sonnemann. (Jego pierwsza ona Carin zmara w 1931 roku po dugiej
chorobie). Pastwo modzi zostali zasypani prezentami od organizacji i osb
prywatnych zabiegajcych o ich wzgldy. Muzea przesyay w depozyt
malowida, m.in. dwa bezcenne obrazy olejne Cranacha. Oprcz wschodnich
dywanw, gobelinw, srebrnych kandelabrw i klejnotw znalazy si te
saksoskie pierniki, szwarcwaldzki tort winiowy, ser, a nawet krowa

mleczna. Mniejsze przedmioty wystawiono na pokaz w berliskiej rezydencji

Gringa, a wiksze przewieziono ciarwk do Karinhall, wiejskiej
posiadoci niedaleko stolicy, nazwanej, cho z bdem ortograficznym, od
imienia jego pierwszej ony.
lub zaplanowany na 10 kwietnia, z relacj na ywo transmitowan przez
radio dla caego narodu, rwnie dobrze mgby si odby w Hollywood.
Pompatyczn uroczysto celebrowan przez biskupa i obserwowan przez
samego Fhrera przerway dwa bociany krce nad ewangelick katedr.
Niepoprawny dawny towarzysz broni pilot zanurkowa i wypuci ptaki nad
wityni. Kiedy pastwo modzi wyszli z kocioa, orkiestra wojskowa
odegraa marsza z Lohengrina. Nowoecy przeszli pod szpelerem
wycignitych szabel, a na zewntrz powitay ich ekstatyczne okrzyki
i masowe rzymskie pozdrowienie.
Nastpnego dnia Gring zaprosi Lochnera i piciu innych
korespondentw, eby pochwali si prezentami wyoonymi w Kancelarii
Rzeszy. Panowie oznajmi zaprosiem was, ebycie mogli zobaczy dary,
ktre ofiarowa mi mein Volk. Niczym krlowi, nicht wahr?. Tak czy owak
napisa crce Lochner Gring nie bdzie musia godowa. Jeli kiedykolwiek
znajdzie si w tarapatach, zarobi milion albo wicej, sprzedajc prezenty31.
Cyrk z udziaem Gringa zszed na dalszy plan, kiedy Brytyjczycy, Francuzi
i Wosi rozpoczli konferencj w Stresie. Wbrew oczekiwaniom Hitlera, e
propozycja Francji nie spotka si z poparciem dwch pozostaych mocarstw,
spotkanie doprowadzio do ogoszenia wsplnego komunikatu potpiajcego
nielegalne zbrojenia Niemiec i potwierdzajcego obowizywanie traktatw
lokarneskich. W obecnoci Lavala MacDonald i Mussolini zoyli oficjalne
owiadczenie. Hitler, ktry liczy, e uda mu si izolowa Francj, sam stan
przed perspektyw izolacji. Zagroenie wzmocnia podpisana kilka tygodni
pniej francusko-radziecka umowa o pomocy wzajemnej, ktra tak
zaburzya podstawow strategi Fhrera, e podj kolejne wysiki, aby
zapewni swojego przyjaciela, lorda Rothermerea, e Anglia nie ma powodu,
aby obawia si Rzeszy. Od pierwszych dni istnienia partii, napisa 3 maja
Hitler, myla o wsppracy z Wielk Brytani. Porozumienie midzy Angli
i Niemcami miaoby ogromne znaczenie dla pokoju i dobrobytu stu
dwudziestu milionw najbardziej wartociowych mieszkacw wiata.
Wyjtkowa historyczna pozycja, kolonialna i morska potga Wielkiej Brytanii
poczyyby si z si czoowego wojskowego mocarstwa wiata.
Chocia Rothermerea nie trzeba byo do tego przekonywa i w dalszym
cigu prezentowa w swoich gazetach obraz agodnych Niemiec, Anglia
zareagowaa z du rezerw. Kiedy czonkowie rzdu MacDonalda dowiedzieli
si, e Hitler w poowie maja wyda wany polityczny komunikat, tak si
przejli, e przeoyli debat w sprawie zbroje w Izbie Gmin.
Mowa, ktrej tak si lkano, zostaa wygoszona 21 maja. Hitler ponownie
zaskoczy cay wiat. Tego samego dnia, nieco wczeniej, ujawni tajn ustaw

obronn stawiajc Schachta na czele przemysu wojennego i reorganizujc

siy wojskowe. Reichswehra staa si oficjalnie Wehrmachtem, a Hitler zosta
mianowanych jego najwyszym zwierzchnikiem. Tytu Blomberga zosta
zmieniony z ministra obrony na ministra wojny, genera otrzyma te
stanowisko gwnodowodzcego si zbrojnych. Zagadkowy tytu Ludwiga
Becka, Chef des Truppenamtes, zmieniono na szefa sztabu generalnego.
Przynajmniej prywatnie rzeczy nazwano po imieniu, ale gdy tego wieczoru
rozluniony i pewny siebie Hitler stan przed mikrofonem, jawi si jako
istny wzr umiaru. Jego gwnym celem by pokj, nie marzy o podbojach.
Po powtrzeniu, e Niemcy potrzebuj i pragn pokoju, zaproponowa
zawarcie dwustronnych ukadw pokojowych ze wszystkimi ssiadami
(oczywicie, z wyjtkiem perfidnej Litwy!) i obieca przestrzega traktatw
lokarneskich. Pragn jedynie, eby niemiecka flota wojenna osigna
trzydzieci pi procent tonau Royal Navy. Przyrzek, e pooy to kres jego
daniom. Dla Niemiec obieca uroczycie danie to jest ostateczne
i wice.
W wielu wpywowych zagranicznych krgach przyjto jego sowa za dobr
monet, np. londyski Times okreli przemwienie Hitlera mianem
rozsdnego, szczerego i wszechstronnego. Jednym pocigniciem Fhrer
odwrci trend zmierzajcy do izolacji Niemiec na nadchodzcej konferencji
morskiej. Spotkanie zaczo si dokadnie dwa tygodnie pniej w brytyjskim
Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Na czele delegacji niemieckiej stan
Joachim von Ribbentrop. Zasiad do stou negocjacji uzbrojony w dobre rady
otrzymane przez morskiego attach Japonii w Londynie. Kapitan Arata Oka
poinformowa swojego niemieckiego odpowiednika, e Japoczycy przystpili
do konferencji waszyngtoskiej w 1921 roku w faszywym przewiadczeniu,
e z Anglikami mona zawrze umow. Dlatego bylimy zupenie
nieprzygotowani, kiedy wbili klin midzy naszych dyplomatw i ekspertw
morskich, oddzielajc ich od siebie i antagonizujc. Zasugerowa, eby
Niemcy skupili si na jednym jasnym daniu np. 35-procentowym
wskaniku i trzymali si go konsekwentnie, nawet jeli zagrozi to fiaskiem
caej konferencji32.
Simon otworzy obrady o dziesitej rano, w typowy dla siebie przyjacielski
sposb wskazujc, e celem konferencji jest stworzenie podwalin pod
nadchodzce spotkanie wszystkich morskich potg. Jeli zamiar si nie
powiedzie, wycig zbroje jeszcze bardziej si nasili. Nie wystarczy
ograniczenie tonau. Trzeba wycofa ze suby pewne rodzaje
niebezpiecznych okrtw.
Idc za rad Oki, Ribbentrop nie chcia rozmawia o niczym z wyjtkiem
dania, by flota niemiecka moga sign trzydziestu piciu procent tonau
floty brytyjskiej. Jeli rzd brytyjski nie przyjmie tego warunku powiedzia
kontynuowanie negocjacji stanie si bezcelowe. Jestemy zmuszeni zada

natychmiastowej decyzji33. Kiedy Brytyjczycy zaakceptuj ten wskanik,

obieca, szybko rozstrzygn techniczne szczegy programu budowy okrtw.
Schmidt tumaczy, cho Ribbentrop dobrze mwi po angielsku. By
zdumiony, gdy jego przeoony natychmiast w jake niedyplomatyczny
sposb! przeszed do najtrudniejszych kwestii. Schmidt nie wiedzia, czy
wynikao to z braku dyplomatycznego dowiadczenia Ribbentropa, czy
lepego wykonywania polece. Ribbentrop poszed za rad Oki, a jednoczenie
stosowa taktyk wprawiania w zakopotanie, ktr Hitler wykorzystywa
z powodzeniem od lat. Wczorajsze przemwienie Fhrera byo marchewk,
dzi przysza pora na kij.
Tumaczcy sowa Ribbentropa Schmidt zauway, e Simon poczerwienia.
Nie jest przyjte, odpar oschle, stawianie takich warunkw na pocztku
negocjacji, wic nie skomentuje tej kwestii. Powiedziawszy to, skoni si
ozible i wyszed z pokoju. Po chwili zamieszania miejsce Simona zaj sir
Robert Craigie i stanowczym tonem przedstawi wtpliwoci Wielkiej Brytanii.
Uparty Ribbentrop nie ustpi. Spotkali si ponownie po poudniu i tym razem
bez powodzenia. Schmidt by pewny, e rozmowy zostay skutecznie
storpedowane. Kiedy zacz si zastanawia, jak bd mieli pogod podczas
lotu do Berlina, ku jego zaskoczeniu Brytyjczyk zasugerowa, eby spotkali si
ponownie nastpnego ranka tym razem w historycznej sali posiedze
Admiralicji.
W duej, wyoonej boazeri sali sta dugi st otoczony krzesami obitymi
czerwon skr. Zaskoczenie Schmidta przyjacielsk atmosfer przerodzio
si w zdumienie (Nie mogem uwierzy wasnym uszom), kiedy budzcy
respekt Craigie otworzy spotkanie owiadczeniem, e Brytyjczycy s gotowi
przyj dania Herr von Ribbentropa. Cakowite zwycistwo nadeszo
nastpnego dnia, 6 czerwca, gdy rozpromieniony sir John powrci, jakby nic
si nie stao. Pene porozumienie osignito w tak przyjaznej atmosferze, e
Ribbentrop porzuci swj osobliwy sposb postpowania i sta si niezwykle
towarzyski. Brytyjczycy nie tylko wyrazili zgod, by tona niemieckiej floty
sign trzydziestu piciu procent stanu Royal Navy, ale zgodzili si na
czterdziestopicioprocentowy wskanik dla okrtw podwodnych. Ribbentrop
wrci do Niemiec w glorii bohatera. Zrealizowanie przez Niemcy wszystkich
tajnych celw dotyczcych floty wojennej sprawio, e Hitler z czowieka
uywajcego siy przerodzi si w ma stanu. Francja, zdumiona
jednostronnym dziaaniem (notabene podjtym w rocznic bitwy pod
Waterloo) rzekomego sojusznika, przesaa gniewn not do Londynu, ale
brytyjska opinia publiczna bya niemal cakowicie przychylna osignitemu
porozumieniu i nawet politycy generalnie wrogo nastawieni do Hitlera okazali
mu poparcie (z wyjtkiem Winstona Churchilla, ktry uzna porozumienie za
szkodliwie dla bezpieczestwa Wielkiej Brytanii).
Zgodnie z oczekiwaniami ksi Walii wyrazi zadowolenie z zawartej
umowy i w dniu jej podpisania powiadomi ambasadora Hoescha (na obiedzie

zorganizowanym przez krlow w Ascot) o entuzjastycznej aprobacie, ktr

wyrazi podczas spotkania niemieckich i brytyjskich weteranw
w kontrowersyjnej mowie wygoszonej wycznie z wasnej inicjatywy. Nie
wspomnia, e ojciec udzieli mu ostrej reprymendy z tego powodu. Ile razy
mam ci powtarza, drogi chopcze, eby si nie miesza do polityki,
a szczeglnie do spraw zagranicznych. Pogldy, ktre wczoraj wyrazie, cho
rozsdne, s sprzeczne ze stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Nie wolno mu wicej zabiera gosu w kontrowersyjnych kwestiach bez
wczeniejszego skonsultowania si z rzdem 34. Krlewska reprymenda, cho
niepokojca, nie powstrzymaa ksicia, ktry wkrtce wygosi kolejn
kontrowersyjn mow, atakujc wadze hrabstwa Londynu za zakaz
uywania broni, w tym drewnianych karabinw, w szkoach korpusu kadetw
znajdujcych si w obrbie ich jurysdykcji. Ksi Walii doda: Niemiao
i wahanie, cechy waciwe politykom, powoduj, e do podanych rezultatw
dociera si znacznie wolniej, ni daoby si to osign przy pomocy
otwartych sw wypowiedzianych w odpowiedniej chwili, cho mogyby one
wykracza poza zwyczajowe granice rezerwy35. Tre jego wystpie zostaa
przekazana na Wilhelmstrasse za pomoc poczty dyplomatycznej i staa si
wtpliwym uzasadnieniem pogldu o silnych proniemieckich sentymentach
w Anglii. Skonio to Hitlera do wniosku, e od tej pory ustpstwa
Brytyjczykw nie bd miay granic.
Zwizek Radziecki zareagowa na umow londysk niemal tak
gwatownie jak Francja. Wydarzenie to potwierdzio obawy, e pewni
czonkowie brytyjskiej klasy panujcej, w tym nastpca tronu, chc pomc
Niemcom wzmocni flot na Batyku, aby moga zaatakowa ZSRR,
i jednoczenie popieraj japoskie denia na Dalekim Wschodzie. Mimo tych
obaw Sowieci podpisali now umow handlow z Hitlerem, ktry zwikszy
im kredyt do dwustu milionw marek i by gotw zwikszy t sum do
piciuset milionw w cigu dziesiciu lat. Nie oznaczao to rezygnacji
z marzenia o Lebensraum, ale byo chytrym posuniciem w midzynarodowej
grze politycznej. Kiedy Hitler rozmawia o pokoju na zachodzie i robi interesy
na wschodzie, potajemnie trwao ponowne zbrojenie Niemiec w tempie
przewyszajcym szacunki wikszoci zagranicznych obserwatorw.

4
Podobnie jak horyzonty dziaalnoci politycznej Adolfa Hitlera poszerzaa
si sfera jego ycia prywatnego. Wok Fhrera utworzyy si dwa krgi do
jednego zaliczali si jego najwaniejsi wsppracownicy, jak Goebbels, Gring
i Hess (z onami), do drugiego, znacznie bardziej osobistego, naleeli szoferzy,
sekretarki, sucy i inni bliscy znajomi. Ten najbardziej wewntrzny
z krgw otaczajcych Fhrera, zoony z cakiem odmiennych postaci, jak

architekt Speer czy pilot Baur, obejmowa take modszych adiutantw

wojskowych, jak porucznik marynarki von Puttkamer i przedstawiciel
Luftwaffe, Nikolaus von Below. Kilku naleao do obu krgw rwnoczenie.
Najwaniejszym z nich by Martin Bormann, ktry od wczesnych lat pracowa
dla Hessa, a teraz jako jego przedstawiciel w Berlinie, mia okazj wytrwale
zabiega o zaspokojenie codziennych potrzeb Fhrera. Chocia nieznany
wikszoci Niemcw, niezmordowany Bormann sta si cieniem Hitlera, nie
odstpujc go na krok, gotw zanotowa na mankiecie lub w notatniku
najdrobniejszy kaprys wodza.
Sam Hitler porusza si z atwoci midzy oboma krgami, podobnie jak
wrd wpywowych k cywilnych i wojskowych. Nie potrafi jedynie
kierowa sprawami wysokiego urzdu w rzeczowy, metodyczny sposb.
Przeglda komunikaty prasowe wybrane dla niego przez Ottona Dietricha,
a pniej pdzi na obiad. Po powrocie odkada zaatwienie spraw, ktre go
nudziy, eby zamkn si w gabinecie i zaj tymi, ktre go interesoway.
Godzinami dyskutowa o przebudowie Berlina, Monachium i Linzu
z architektami Speerem i Gieslerem, gdy jego sekretarze stanu, Hans
Lammers i Otto Meissner, ktrych odziedziczy po Hindenburgu, niecierpliwie
czekali na decyzje, jakie moga podj jedynie gowa pastwa.
Jego metody pracy byy przedmiotem ustawicznej troski kapitana
Wiedemanna. Bardzo rzadko osobisty adiutant Fhrera potrafi go skoni do
zapoznania si z materiaami przed podjciem wanej decyzji. Uwaa, e
sprawy same si o siebie zatroszcz zapisa Wiedemann pod warunkiem e
si im w tym nie przeszkodzi36. W rwnie artystyczny sposb dobiera
swoich goci. Niektrzy urzdnicy mogli czeka caymi dniami
w przedpokoju, ale gdy pojawi si znajomy z dawnych czasw, z miejsca
dostawa zaproszenie na obiad i mg wtedy opowiedzie o swoich
problemach, ktre byy zwykle na poczekaniu rozwizywane.
Zaaferowanie sprawami midzynarodowymi dodatkowo zaburzyo i tak
chaotyczny rozkad zaj Hitlera, ktry w konsekwencji nie mia czasu dla
swojej kochanki. Mioci ycia Adolfa Hitlera staa si Ewa Braun, cho da jej
jasno do zrozumienia, e dopki bdzie Fhrerem Rzeszy, nigdy si nie oeni.
W moim przypadku maestwo byoby katastrof wyjani siedem lat
pniej czonkom swojego wewntrznego krgu. Midzy mem i on
musz si pojawi nieporozumienia. Kiedy m nie moe powici onie
caego czasu, ta czuje si uprawniona do stawiania da. ona yje
wycznie dla ma i oczekuje, e m odwzajemni jej tym samym.
Tymczasem on, niewolnik wasnych myli, jest posuszny obowizkowi. Nie
miabym nic z maestwa oprcz ponurej miny zaniedbywanej ony albo
musiabym zaniedba swoje obowizki (). Z stron maestwa jest to, e
rodzi prawa. Lepiej ju mie kochank. Brzemi jest lejsze, a wszystko
sprowadza si do daru. Widzc zawiedzione miny swoich sekretarek,
Johanny Wolf i Christy Schroeder, starych panien w rednim wieku, doda

popiesznie: Oczywicie to, co powiedziaem, odnosi si jedynie do mczyzn

wikszego formatu!37.
Ewa pogrya si w gbokiej depresji, z rzadka przerywanej krtkimi
wizytami kochanka. Wczoraj zjawi si nieoczekiwanie zapisaa w swoim
dzienniku pod dat 18 lutego spdzilimy uroczy wieczr (). Jestem
niezmiernie szczliwa, e tak bardzo mnie kocha, i modl si, aby zawsze tak
byo. W cigu dwch kolejnych tygodni zapisaa: Znowu jestem gboko
nieszczliwa. Poniewa nie mog do niego pisa, ten dziennik sta si
powiernikiem wszystkich opowieci o moich niedolach. Przyszed w sobot,
ale po spdzeniu z Ew kilku cudownych godzin wyszed, nie wspominajc
ani sowem, kiedy wrci. Siedz jak na rozarzonych wglach, mylc, e
w kadej chwili moe przyby.
Tydzie pniej skrelia chaotycznie, jakby znajdowaa si w wielkim
popiechu lub emocjonalnym napiciu:
auj, e nie jestem powanie chora, bo nie miaam od niego wiadomoci od omiu dni.
Czemu nie spotka mnie co zego? Czemu musz przez to wszystko przechodzi? auj, e
w ogle go poznaam. Jestem zrozpaczona. Kupi piguki nasenne, przynajmniej bd na p
przytomna i przestan o tym rozmyla (). Czemu tak mnie drczy, czemu tego nie zakoczy?

Kilka dni pniej zacza go tumaczy mia tyle do zrobienia

w polityce. Postanowienie, e bdzie cierpliwie czeka, pryso niczym
mydlana baka, cho Hitler zaprosi j do hotelu Vier Jahreszeiten.
Siedziaam obok niego trzy godziny, nie mogc wydusi z siebie jednego sowa. Na poegnanie
wrczy mi, jak to zrobi kiedy, kopert z pienidzmi. Byoby mio, gdyby w rodku znajdowa
si licik z pozdrowieniami lub dobrym sowem. Uczynioby mnie to niezmiernie szczliw,
ale on nie ma gowy do takich rzeczy.

Pod koniec miesica samotno przerodzia si w pen goryczy zazdro,

kiedy dotary do niej plotki, e Hitlera widziano z inn kobiet nazywan
Walkiri.
() to przesada z jego strony, e mi o tym nie powiedzia. Powinien zna mnie na tyle, aby
wiedzie, e nigdy nie stan mu na drodze, jeli nagle odkryje, e jego serce naley do innej.

Pod koniec maja w rozpaczy wysaa do niego list, stanowicy swego

rodzaju bagaln prob. Pniej zapisaa w dzienniku:
() jeli nie odpowie do dziesitej wieczr, wezm dwadziecia pi piguek i we nie przejd
agodnie na drug stron.
Czy to jest wielka mio, ktr tak czsto mi obiecywa? Od trzech miesicy nie napisa
jednego sowa pocieszenia.

Wiem, e ma na gowie mnstwo spraw zwizanych z polityk, ale powinien znale czas na
relaks. Jak byo w ubiegym roku? Przecie Rhm i podr do Woch wizay si z wieloma
problemami, a jednak znalaz dla mnie czas
Obawiam si, e kryje si za tym co innego.
Nie mona mnie o to wini. Na pewno nie.
Moe chodzi o inn kobiet ale z pewnoci nie o Walkiri. Z drugiej strony jest przecie tyle
innych
Jaki inny moe by powd? Nie potrafi go znale.

Kilka godzin pniej dodaa ostatni wpis:

Dobry Boe, tak si boj, e dzi si nie odezwie. Oby kto mi pomg, wszystko wydaje si takie
beznadziejne. Moe mj list dotar do niego w nieodpowiednim czasie. Moe w ogle nie
powinnam bya pisa.
Jakkolwiek jest, ta niepewno jest trudniejsza do zniesienia ni nage zerwanie.
Dobry Boe, bagam, pom mi, spraw, ebym moga dzi z nim mwi. Jutro bdzie za pno

Ewa Braun nie wiedziaa, e Hitler lea wanie na stole operacyjnym. Od

kilku miesicy uskara si na bl garda. Jego gos, nadszarpnity licznymi
dugimi przemwieniami wygaszanymi przy rnej pogodzie, sta si
zachrypnity, a zmiany odkryte w krtani obudziy dawny lk. Wedug Speera
od miesicy wspomina o cesarzu Fryderyku III, ktry zmar na raka krtani38.
Podranieniu garda towarzyszyy ble odka by moe podobne do
dokuczajcych mu w modoci w Wiedniu ktre leczy neo-balestolem.
Przyjmowa nadmierne iloci leku zawierajcego olej fuzlowy i przynajmniej
raz uleg tak silnemu zatruciu, e wezwano doktora Grawitza, aby zagodzi
bl i zawroty gowy, szum w uszach i podwjne widzenie. 23 maja, po
wygoszeniu przez Fhrera dwch wanych mw na temat polityki
zagranicznej, profesor Karl van Eicken, szef oddziau otolaryngologii
Uniwersytetu Berliskiego, usun jednocentymetrowy polip ze strun
gosowych Hitlera. By to prosty zabieg przeprowadzony w kanclerskim
apartamencie, wymagajcy jedynie niewielkiej dawki morfiny jako rodka
znieczulajcego. Hitler spa gboko czternacie godzin. Byem bardzo
zaniepokojony, wyjawi pniej Eicken. Po operacji lekarz nakaza pacjentowi
mwi kilka dni przyciszonym gosem i nie pozwala, eby emocje skoniy
go do krzyku (). Fhrer przyzna, e mwiono mu to ju wczeniej, ale
zapomina si podczas przemawiania44*.

Chocia Eicken zapewni swojego podopiecznego, e usun zwyky polip,

ma nieszkodliw narol, Hitler nie przestawa si martwi, e moe umrze
na raka, jak matka. Moe to wanie zaabsorbowanie ponurymi mylami (i
sprawami pastwa) sprawio, e nie zada sobie trudu odpisania na
rozpaczliwy list Ewy ani nie poprosi asystenta, eby do niej zadzwoni ze
sowami otuchy.
Czujc si zupenie bezradna i porzucona, 29 maja we wczesnych
godzinach rannych pokna dwadziecia tabletek vanoformu. Jej siostra Ilse
znalaza Ew w stanie piczki. Po udzieleniu pierwszej pomocy, ktrej
nauczya si, gdy pracowaa jako recepcjonistka w gabinecie chirurga,
zadzwonia do swojego pracodawcy, doktora Martina Marxa, na ktrego
dyskrecji moga polega. Kiedy lekarz zajmowa si Ew, Ilse odnalaza
dziennik siostry. Postanowia zachowa w sekrecie prb samobjcz, wic
wydara obciajce strony, eby nie miesza w spraw doktora Marxa, ktry
by ydem. Ilse, obawiajc si gwatownej reakcji ojca oraz tego, e Fhrer
moe zwtpi w zrwnowaenie emocjonalnie kochanki, zasugerowaa, i
samobjstwo byo odegrane. W kocu Ewa wzia jedynie dwadziecia piguek
leku sabszego od weronalu, poza tym wiedziaa, e jedna z sistr po powrocie
do domu przyjdzie powiedzie jej dobranoc.
Pomocny doktor Marx zdiagnozowa u chorej nadmierne przemczenie
wywoane przedawkowaniem lekw. Hitler przyj to wyjanienie (chocia
Ilse Braun do dzi uwaa, e domyli si prawdy). W kadym razie wypadek
zdziaa co, czego nie zdoay zdziaa bagalne sowa. Tego lata Hitler znalaz
Ewie wasne lokum. 9 sierpnia 1935 roku ona i jej modsza siostra Gretl
przeprowadziy si do trzypokojowego mieszkania w spokojnej dzielnicy
Bogenhausen niedaleko od mieszkania Fhrera. Opaci czynsz za
porednictwem Hoffmanna i umeblowa lokum sprztami kupionymi na
wyprzeday.
Prawdziwy najemca rzadko do niego zaglda, a gdy ju to robi, lokatorzy
kamienicy spali gbokim snem. Jednak nawet wwczas jego schadzki z Ew
trudno byo uzna za prywatne, gdy tajna policja obserwowaa schody
i otoczenie domu. W dodatku Hitlerowi nadal dolegaa krta i cigle gono
odchrzkiwa. Zasign porady lekarza w Berchtesgaden na dzie przed
przeprowadzk Ewy do nowego mieszkania, skarc si, e czuje w gardle
obce ciao. Kiedy odbiera bukiet od wielbiciela, kolec wbi mu si si pod
paznokie. Hitler obawia si, e pokn go niechccy, wycigajc zbami.
Lekarz nie znalaz niczego w gardle i zdezynfekowa krta
dwuipprocentowym roztworem azotanu srebra. Mimo to pacjent ponownie
wspomnia profesorowi van Eickenowi o swoich obawach przed rakiem. Ten
przesa koledze z uniwersytetu seri prbek do zbadania (nazywajc pacjenta
Adolfem Mllerem). W kocu 21 sierpnia nadeszo potwierdzenie, e Adolf
Mller nie ma si czego obawia. Polip nie by zoliwy.

Niepokj Hitlera osab przynajmniej na chwil ale nadal nie znajdowa

czasu, eby odwiedzi Ew, zajty przygotowaniami do nadchodzcego zjazdu
partii w Norymberdze w 1935 roku. Co wicej, jego nocne wizyty
w mieszkaniu Ewy zaczy wywoywa plotki, ktre mogy mu politycznie
zaszkodzi. Swoboda Ewy staa si przyczyn innego problemu. Jej ojciec czu
si osobicie zhabiony potajemnym zwizkiem crki, nawet jeli spotykaa
si z Fhrerem caych Niemiec. 7 wrzenia Fritz Braun tak si zdenerwowa,
e wysa list do Hitlera, wzywajc go, eby pozwoli jego Ewie wrci na ono
rodziny. Braun by na tyle roztropny, by poprosi Hoffmanna, eby dorczy
pismo osobicie. Fotograf wykaza si jeszcze wiksz roztropnoci,
przekazujc je Ewie. Ta podara list, dajc ojcu do zrozumienia, e Fhrer go
przeczyta, ale nie raczy odpowiedzie. Podobny list zosta napisany przez
pani Braun bez wiedzy ma i wysany bezporednio na adres Hitlera. Take
ona nigdy nie doczekaa si odpowiedzi.

11 wrzenia Hitler wygosi pierwsz wan mow w Norymberdze.

Wystpienie, ktre rozpoczo si apelem o rozwj kulturowy, zamienio si
w kolejny atak na ydw. Oskary ich, e nigdy nie stworzyli wasnej
odrbnej sztuki i nigdy tego nie uczyni. Bya to tak agodna przygana, e
zagraniczni obserwatorzy zastanawiali si, czy Fhrer nie zrezygnowa ze
swojego antysemickiego programu, aby przesa pozytywny sygna innym
wielkim mocarstwom. Byo wrcz przeciwnie. Wezwania do bojkotu
niemieckich towarw, ktre nasilay si na zachodzie, skoniy go do wniosku,
e pora wykorzysta przeciwko ydom rodki prawne zasugerowane przez
niego w pierwszej antysemickiej deklaracji ogoszonej niemal dokadnie
szesnacie lat wczeniej. 13 wrzenia nakaza, by w cigu czterdziestu omiu
godzin sporzdzi robocz wersj ustawy o ochronie krwi niemieckiej
i niemieckiej czci.
Ledwie komisja opracowaa robocz wersj prawa zakazujcego
maestw i kontaktw pozamaeskich ydw i obywateli Niemiec lub
pokrewnej krwi, przyby posaniec z kolejnymi rozkazami od Hitlera. Tym
razem poleca stworzy nowe prawo regulujce zasady przyznawania
obywatelstwa Rzeszy. Udrczonym autorom musia si skoczy papier, gdy
zaczli pisa na starych kartach menu. 15 wrzenia o drugiej trzydzieci
uzgodniono, e obywatelami Rzeszy mog by jedynie Niemcy lub ludzie
pokrewnej krwi.
Pozostae regulacje wydaway si do przyjcia, wic o dwudziestej
pierwszej Hitler zabra gos na nadzwyczajnym posiedzeniu Reichstagu
w Norymberdze. Uchwalenie nowych praw, oznajmi, daje korzyci ydom.
Nowe przepisy pomog stworzy podwaliny akceptowalnych stosunkw
midzy narodem niemieckim a ludnoci ydowsk. Po agodnych sowach

nastpiy groby: Jeli ta nadzieja si nie zici, a niepokoje wszczynane przez

ydw w Niemczech i za granic nie ustan, trzeba bdzie zrewidowa to
stanowisko39.

5
Na szczcie dla Hitlera gupie posunicie jego dawnego idola, Benita
Mussoliniego, odwrcio uwag wiata od nowego ataku na ydw
i rozbudowy Wehrmachtu. 3 padziernika Wochy rozpoczy inwazj na
Abisyni. Oburzenie byo niemal powszechne. Jak cywilizowany nard mg
zaatakowa sabszego przeciwnika, zmuszonego wystawi konnych
wojownikw przeciwko samolotom i czogom? Szczeglnie ostro zaatakoway
Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, wygodnie zapomniawszy o wasnych
akcjach pacyfikacyjnych. Brytyjczycy rozpoczli nawet kampani na forum
Ligi Narodw w celu naoenia na Wochy sankcji gospodarczych. Chocia
w Niemczech byo wielu sympatykw Abisynii i wrogw Woch, Hitler
publicznie odmwi udzielenia pomocy cesarzowi Hajle Sellassjemu,
potajemnie posyajc mu pewn pomoc militarn. Jednoczenie dostarczy
Mussoliniemu surowce, aby Wochy (i Anglia, na co potajemnie liczy)
wpltay si w osabiajc kampani, ktra da Niemcom swobod dziaania.
Publiczne poparcie udzielone Il Duce miao te sprawdzi, jak Brytyjczycy
zareaguj na bunt Niemiec wobec postanowie Ligi Narodw. Gdy stao si
jasne, e Wielka Brytania nie podejmie adnych dziaa odwetowych, Hitler
umocni si w przekonaniu, i uda mu si osign porozumienie z Anglikami.

Hitler usun si na pewien czas z ycia publicznego, aby odzyska

kontrol na sytuacj i sob samym. Nie widywano go publicznie przez cztery
ostatnie tygodnie jesieni. Rosenberg sdzi, e Fhrer jest chory, ale rwnie
prawdopodobne byo to, e uleg typowej dla siebie przedwitecznej
chandrze. Jakby tego byo mao, stan przed kolejn wan i nieprzyjemn
decyzj zwizan z przyszoci NSDAP oraz kierunkiem, ktry obierze
narodowy socjalizm. Dotar do swojego Rubikonu. Chocia Fhrer i jego partia
sprawowali kontrol nad wszystkimi sferami ycia publicznego w Niemczech,
brunatna rewolucja utkwia w impasie. Hitler zaniedba polityk wewntrzn,
powicajc si sprawom zagranicznym, w kraju ograniczajc si do
reagowania zamiast inicjowania dziaa. W konsekwencji zainteresowanie
opinii publicznej NSDAP znacznie osabo. Liczba kandydatw do partii malaa,
a czonkowie okazywali coraz mniej powicenia NSDAP.
3 stycznia 1936 roku Hitler wezwa gauleiterw i reichsleiterw na
konferencj w nadziei, e uda si zaradzi nowym wyzwaniom. Rozpocz
swoje przemwienie od ujawnienia planu ponownego uzbrojenia narodu,

wskazujc wielk przyszo, ktr widzi przed Niemcami, a pniej

w nastroju rozpaczy nawiza do mrocznych dni z koca 1932 roku, kiedy
partia wydawaa si bliska rozamu, i baga swoich suchaczy, aby zdali sobie
spraw, e nie osignliby zwycistwa, gdyby partyjne przywdztwo nie
tworzyo jednolitej wsplnoty lojalnej wobec niego. Po probie przyszo
emocjonalne danie cakowitego powicenia, a po nim jak w 1932 roku
groba, e targnie si na swoje ycie. Publiczno zamara, a przewodniczcy
Hess natychmiast zapewni Hitlera, e wszyscy na sali pod za nim bez
mrugnicia okiem 40.
Nastrj Fhrera uleg nagej poprawie i w poowie stycznia by gotw do
wykonania kolejnego kroku zajcia strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii,
obejmujcej tereny niemieckie pooone na zachd od Renu oraz pas
szerokoci pidziesiciu kilometrw na wschd od rzeki, z Koloni,
Dsseldorfem oraz Bonn. Utwierdzia go w tej decyzji mier angielskiego
monarchy. Wieczorem 20 stycznia zmar krl Jerzy V, a na tronie Anglii
zasiad Edward VIII czowiek niezaleny i indywidualista, ktry nie kry
swoich sympatii dla wielu niemieckich aspiracji. W pierwszym przemwieniu
radiowym nowy krl da jasno do zrozumienia, e nie zmieni stanowiska.
Potwierdzenie nadeszo nastpnego dnia z Waszyngtonu, w telegramie
ambasadora Hansa Luthera przesanym na Wilhelmstrasse41. Szef
zachodnioeuropejskiego wydziau Departamentu Stanu zosta niedawno
poinformowany przez nowego krla w niezwykle szczerej rozmowie, e
nie aprobuje wysikw Francji zmierzajcych do odnowienia Entente
cordiale i zaprzgnicia Wielkiej Brytanii do francuskiego wozu ().
Dezaprobowa rwnie francuskie pragnienie rzucenia Niemcw na kolana
i stwierdzi, e ma wiele sympatii dla trudnej sytuacji Niemiec. W trakcie
trzech rozmw z krlem, podczas pierwszego miesica jego panowania, ksi
Coburga otrzyma osobiste zapewnienie Edwarda. Na moje pytanie, czy
rozmowy Baldwina [premiera Wielkiej Brytanii] z Adolfem Hitlerem byyby
podane dla stosunkw niemiecko-angielskich wspomina ksi Edward
odpowiedzia nastpujcymi sowami: Kto jest krlem? Baldwin czy ja?
Chciabym osobicie pomwi z Hitlerem i zrobi to tutaj albo w Niemczech.
Prosz mu to przekaza42.
Zachcajce sowa napywajce z Anglii oraz marne prodki zastosowane
przez Lig Narodw wobec woskiej agresji umocniy Fhrera w przekonaniu,
e powinien zaj Nadreni. Poniewa Anglia nie potrafia przywoa do
porzdku Mussoliniego, z pewnoci ograniczy si do formalnego protestu,
kiedy Hitler pjdzie w lady Il Duce. 12 lutego wezwa swojego charg
daffaires w Paryu na narad w sprawie moliwej reakcji Francji na
remilitaryzacj Nadrenii. Tego samego popoudnia spotka si z generaem
von Fritschem w sprawie podjcia dziaa wojskowych. Dowdca sztabu nie
okaza entuzjazmu. Czemu nie podj negocjacji? Hitler odpowiedzia, e
konferencja moe si cign tygodniami, i wyjani, e chodzi mu wycznie

o symboliczne dziaanie. Ile czasu zajmie przesunicie dziewiciu batalionw

piechoty i kilku batalionw artylerii w rejon Renu? Dwa dni, odpar Fritsch,
ale ostrzeg, e nie naley podejmowa adnych dziaa, jeli w najmniejszym
choby stopniu grozioby to wybuchem wojny.
Hitler oglnie si z nim zgodzi, ale wezwa do siebie ambasadora Niemiec
we Woszech, Ulricha von Hassella, i oznajmi, e rozwaa pewn
dalekosin kwesti. Czy Niemcy powinny uzna ratyfikowanie umowy
francusko-rosyjskiej przez Pary za pretekst do podwaenia traktatu
w Locarno i rozmieszczenia swoich wojsk w Nadrenii? Pniej, wedug
oficjalnego memorandum Hassella, Fhrer zdradzi, e zawsze uwaa wiosn
1937 roku za odpowiedni moment na zajcie Nadrenii, ale nowa sytuacja
polityczna moe wskazywa, e waciwy moment psychologiczny wanie
nadszed. Czy nie powinien zasugerowa Mussoliniemu, e mgby zrobi
uytek z pogwacenia traktatu w Locarno, jakim byo zawarcie umowy
francusko-rosyjskiej? Moe mgby wykorzysta to jako pretekst do
wypowiedzenia traktatu, a Niemcy poszyby za jego przykadem?.
Chocia Hitler zastanawia si nad podjciem dziaa w najbliszej
przyszoci, nie przestawa zapewnia Francji o swoich pokojowych
zamiarach. Czy w interesie obu krajw nie ley pozostawanie w dobrych
stosunkach? zapyta dziennikarza Bertranda de Jouvenela 21 lutego.
Chciabym, eby w stosunkach z Francj zapanowao dtente [odprenie] ().
To niezwyke, e nadal dopuszczacie myl o niemieckiej agresji. Uspokojeni
takimi sowami Francuzi powinni byli zwrci uwag, jak Fhrer zareagowa
na sowa krytyki pod adresem pewnych frankofobicznych fragmentw Mein
Kampf: Chce pan, ebym dokona rewizji ksiki jakbym by pisarzem
przygotowujcym nowe wydanie. Nie jestem nim. Jestem politykiem (),
a swoj rewizj wprowadz do wielkiej ksigi dziejw!43.
Dopiero nastpnego dnia ambasador von Hassell poinformowa
Mussoliniego o powanym zaniepokojeniu Fhrera ratyfikacj umowy
francusko-radzieckiej. Mussolini odpar, e cho nie aprobuje porozumienia,
nie dotyczy ono bezporednio Woch. Zrozumiawszy, e Wochy zareaguj
powcigliwie, jeli Niemcy wycofaj si z traktatw lokarneskich, Hitler
nakaza rozpoczcie przygotowa do operacji Zimowe wiczenia. 2 marca
Blomberg wyda szefom trzech rodzajw wojsk rozkazy, aby przemiecili
oddziay w dniu Z do zdemilitaryzowanej strefy Nadrenii. Trzy dni pniej
Blomberg wyznaczy dat dnia Z na sobot 7 marca. Kiedy wszystko byo
przygotowane, Hitler z jakiego powodu straci odwag i spyta swojego
adiutanta z Wehrmachtu, pukownika Friedricha Hossbacha, czy operacj
mona jeszcze zatrzyma. Usysza twierdzc odpowied. Nastpne sowa
Hitlera byy jeszcze bardziej znamienne: Kiedy najpniej bdzie mona
odwoa Zimowe wiczenia.
Tego popoudnia minister spraw zagranicznych Eden wrci do Londynu.
Wieczorem przekaza czonkom rzdu, e Francja chciaaby uy siy

w Nadrenii. Dla obywateli brytyjskich bya to bardzo wtpliwa sprawa

napisa w swoich wspomnieniach Eden. W owym czasie w kraju nie byo
jednego czowieka na tysic gotowego poprze dziaania wojskowe Francji
w celu uniemoliwienia Niemcom zajcia Nadrenii44.
To wanie Francja, a nie Anglia, martwia Fhrera tak mocno, e tej nocy
nie mg zmruy oka. Cigle zadawaem sobie pytanie: jak zachowa si
Francja? zwierzy si Hoffmannowi. Czy sprzeciwi si wejciu do Nadrenii
garstki moich batalionw? Wiedziaem, co ja bym zrobi na miejscu
Francuzw: przeprowadzibym uderzenie i nie pozwoli, eby cho jeden
niemiecki onierz przekroczy Ren45.
W pitek, na dzie przed rozpoczciem operacji, ogoszono, e Reichstag
zbierze si w sobot w poudnie. Dyplomatyczna spoeczno w Berlinie czua,
e szykuje si co wanego. Wieczorem reporterzy i fotografowie czoowych
niemieckich gazet zostali zaproszeni na spotkanie w Ministerstwie
Propagandy. Goebbels poinformowa zdumionych dziennikarzy, e
nastpnego ranka zostan zabrani w tajn podr, dlatego do tego czasu
musz zosta zatrzymani. Tymczasem Fhrer drug noc przewraca si
niespokojnie na biaym elaznym ku, obawiajc si reakcji Francji. Anglia
go nie martwia. Operacja miaa si rozpocz w sobot, gdy wiedzia, e tego
dnia brytyjscy urzdnicy nie przyjd do swoich biur. Wrc dopiero
w poniedziaek powiedzia Wiedemannowi a wwczas fala podniecenia
opadnie!46.
W sobot wczesnym rankiem specjalna grupa prasowa zostaa zawieziona
na lotnisko Tempelhof, gdzie oczekiwa transportowy junkers. Maszyna
wystartowaa, ale reporterzy nadal nie mieli pojcia, dokd si udaj. Nawet
pilot nie zna celu lotu. O wyznaczonym czasie mia otworzy zapiecztowan
kopert kierujc go do Nadrenii.
O dziesitej niemiecki ambasador zoy wizyt Edenowi. Po dyskusji
o kolejnej umowie morskiej pomidzy Angli i Niemcami Hoesch nagle
oznajmi: Mam panu do zakomunikowania spraw wielkiej wagi. Obawiam
si, e pierwsza cz mojej wiadomoci nie spodoba si panu, ale druga
zawiera propozycj o niezwykle doniosym znaczeniu, jak adna inna
w najnowszej historii. Powiedziawszy to, zacz odczytywa memorandum
stwierdzajce, e umowa francusko-radziecka stanowi pogwacenie traktatu
w Locarno. Z tego powodu Niemcy zajm stref zdemilitaryzowan Nadrenii.
Hoesch przeszed popiesznie do fragmentu, w ktrym Hitler proponowa
zawarcie odrbnych paktw o nieagresji z krajami Europy Wschodniej
i Zachodniej. Chcia rwnie ponownie wstpi do Ligi Narodw.
Eden wyrazi gbokie ubolewanie z powodu wkroczenia wojsk do
Nadrenii, ale obieca powanie rozway niemieckie propozycje.
Najwaniejszy jest stosunek Niemiec do Ligi Narodw, doda. Hoesch odpar,
e jego kraj powrci do Ligi Narodw bez adnych warunkw wstpnych,
a potem rzuci, niby od niechcenia, e do strefy zdemilitaryzowanej wkrocz

jedynie mae oddziay niemieckie. Kiedy Hoesch wychodzi, Eden wezwa do

siebie ambasadora Francji, aby wyrazi gboki al z powodu posunicia
Niemiec. Zerwanie traktatu w Locarno jest godne ubolewania, ale wymaga
rozwaenia przez rzd brytyjski. To jednak musi poczeka do poniedziaku,
poniewa wikszo ministrw wyjechaa do swoich wiejskich rezydencji47.
Po krtkiej rozmowie z dyplomatami Woch i Belgii Eden zatelefonowa do
premiera Baldwina, a pniej wyruszy do Chequers, eby zoy mu raport.
Chocia prywatnie Baldwin by przyjanie nastawiony do Francji
wspomina Eden wiedzia, e nasz kraj nie udzieli adnego wsparcia
dziaaniom wojskowym Francji. Nie mogem si z nim nie zgodzi.
Przypomniaem sobie solenne obietnice Hitlera, ktry zapewnia, e dotrzyma
umw z Locarno. Uznaem, e nie mog mu duej wierzy. Baldwin by
podobnego zdania, ale zgodzi si, e powinnimy poczeka na reakcj
Francji48.
Okoo jedenastej trzydzieci junkers wiozcy przedstawicieli niemieckiej
prasy wyldowa w Kolonii, a p godziny pniej reporterzy stali ju wraz
z tysicami innych przepenionych patriotycznymi uczuciami Niemcw na
mocie Hohenzollernw rozpitym nad Renem. Osiemnacie lat wczeniej
przygnbieni onierze niemieccy wycofywali si nim z Francji, porzuciwszy
karabiny. Nagle tum usysza tupot ng, dudnienie obitych elazem k
i stukot koskich kopyt. Kiedy pierwszy onierz wszed na most, rozlegy si
radosne okrzyki. Pozostae oddziay przekraczay Ren picioma innymi
mostami, a nad ich gowami przelatywaa niewielka grupa samolotw
wojskowych. Cho jedynie trzy z dziewitnastu batalionw piechoty biorcych
udzia w operacji Zimowe wiczenia przekroczyy Ren, uniesienie
(Niemcw) i lk (Francuzw), jakie wzbudzia ta garstka, byy ogromne.
W Krolloper Hitler przemawia do Reichstagu. Powitay go gromkie oklaski
caej sali z wyjtkiem czeci zajmowanej przez zagranicznych dyplomatw.
Korespondent agencji United Press, Richard Helms, ktry niedawno ukoczy
Williams College, obserwowa Hitlera niczym jastrzb. Po dugim wstpie,
opisujcym niesprawiedliwoci traktatu wersalskiego i piln potrzeb
zdobycia Lebensraum, Fhrer spuci z tonu. Zacz nerwowo przekada
chustk z rki do rki za mwnic. By nienaturalnie blady i spity. Pniej
niskim, opanowanym gosem oznajmi: W tej chwili maszeruj niemieckie
oddziay49.
W gmachu opery zapanowa sza.
W tym czasie trzy bataliony znajdoway si ju na drugim brzegu Renu.
Rozkazano im wycofa si, gdyby Francuzi podjli walk.

Cz V
ZAWOALOWANA WOJNA

Mona zawiera tak subtelne umowy,

bo pokj jest niczym innym jak zawoalowan wojn.
DRYDEN

Rozdzia 14
Z PEWNOCI LUNATYKA
(marzec 1936stycze 1937)

1
Londyn nigdy powanie nie rozwaa podjcia dziaa zbrojnych, kiedy
w sobotni ranek 7 marca 1936 roku niemieckie oddziay wchodziy do
Nadrenii. Franois-Poncet nawoywa z Berlina do zdecydowanej reakcji. By
moe wzbudzio to iskierk oporu we francuskim rzdzie, gdy premier
wezwa sztab generalny do podjcia dziaa. Jak wikszo podobnych cia,
sztab by jednak konserwatywny w stopniu graniczcym z paraliem. Genera
Maurice Gamelin ostrzeg, e operacja wojskowa, nawet ograniczona, czy
si z nieprzewidywalnym ryzykiem i nie moe by podjta bez ogoszenia
powszechnej mobilizacji. Zgodzi si jednak, eby przesun trzynacie
dywizji na Lini Maginota.
Ten ostrony gest wprawi w panik odpowiednika Gamelina w Berlinie.
W niedzielny ranek genera von Blomberg baga Hitlera, eby wycofa
oddziay przynajmniej z Akwizgranu, Trewiru i Saarbrcken. Jeli Francuzi
zaatakuj, powiedzia, Niemcy bd musieli si wycofa bez walki, ponoszc
w ten sposb ogromn klsk moraln i wojskow. Mimo zych przeczu
Hitler pozosta nieugity. Kaza Blombergowi czeka. Wycofaj si jutro, jeli
okae si to konieczne. Nie ugi si te, gdy francuski premier wygosi
dumn mow radiow: Francja nigdy nie zasidzie do stou negocjacji, jeli
Strasburgowi bd zagraa niemieckie karabiny.
W poniedziaek dwadziecia pi tysicy niemieckich onierzy,
powitanych przez ksiy z kadzielnicami, ktrzy przyszli, eby ich
pobogosawi, byo ju rozlokowanych w strefie Renu. Chocia ze strony
Francji nadal paday jedynie sowa, Hitler si niepokoi. Pniej wyzna, e nie
znisby podobnego napicia w cigu dziesiciu nastpnych lat. W caym
yciu nic tak nie zszargao mi nerww, jak czterdzieci osiem godzin po
wejciu do Nadrenii wyzna swojemu tumaczowi. Gdyby Francja wzia
odwet, musielibymy si wycofa z podwinitym ogonem, bo zasoby
wojskowe, ktrymi dysponowalimy, nie wystarczyyby nawet do stawienia
skromnego oporu1. Bez adnych incydentw objecha jednak triumfalnie
okupowany obszar, a w drodze do domu zrelaksowa si w pocigu
specjalnym. Dobry Boe, ulyo mi, e wszystko tak gadko poszo! zawoa,
przechodzc od poczucia ulgi do triumfalnej dumy. To prawda, e wiat

naley do odwanych. Bg im sprzyja. Poprosi o nastawienie pyty

z Parsifalem Wagnera. Suchajc, zauway, e na podstawie tej opery stworzy
sobie wasn religi. Czowiek moe suy Bogu wycznie jako bohater
powiedzia2.
Paryska narada mocarstw z Locarno bya tak bezowocna, e francuski
minister spraw zagranicznych, Flandin, polecia do Londynu prosi o pomoc.
Spotka si z reakcj, ktr mona podsumowa sowami lorda Lothiana: W
kocu Niemcy wrcili jedynie na swoje podwrko3. Neville Chamberlain,
szykowany na nastpc Baldwina, oznajmi mu z naciskiem, e brytyjska
opinia publiczna jest przeciwna jakimkolwiek sankcjom, i zapisa w swoim
dzienniku: Flandin uwaa, e gdyby Francja i Anglia utworzyy zdecydowany
front, Niemcy poddayby si bez wojny. Nie moemy uzna tego za
wiarygodne przewidywanie reakcji obkanego dyktatora4.
Co zaskakujce, oglne poczucie niemonoci ustpio nastpnego dnia,
12 marca, kiedy na sesji Ligi Narodw zwoanej w Londynie jednogonie
uchwalono rezolucj potpiajc Niemcy za amanie postanowie traktatu.
Stao si to powodem wysania do Berlina niepokojcego telegramu przez
trzech niemieckich attach wojskowych. Blomberg popdzi z depesz do
Fhrera, ktry wetkn kartk do kieszeni, nawet na ni nie spojrzawszy.
Odmwi rozwaenia bagalnej propozycji Blomberga, eby pj na
ustpstwa, i szorstko zada, by genera w przyszoci powstrzyma si od
prb wpywania na decyzje polityczne. Polityk, powiedzia, tworzy si
w Kancelarii Rzeszy, a nie w Ministerstwie Wojny. Jego minister spraw
zagranicznych by znacznie bardziej wojowniczy od generaw. Neurath
sprzeciwi si jakimkolwiek ustpstwom, doradzajc Fhrerowi, by poczeka
na oficjaln reakcj, zanim wycofa wojska z Nadrenii.
Hitler poszed za t rad, ogaszajc w Monachium: Z pewnoci lunatyka
podam drog wskazywan przez Opatrzno5. Kilka godzin pniej
nadesza wiadomo z Londynu od Ribbentropa, e kryzys zosta zaegnany,
a Edena wydaj si interesowa jedynie negocjacje.
Fhrer wpad w ekstaz. C by si stao, gdyby Niemcy miay w tym czasie
innego przywdc, przechwala si przed czonkami swojego wewntrznego
krgu. Kady, kogo moglibycie wymieni, straciby nerwy. Byem zmuszony
blefowa, ocalia nas moja niewzruszona pewno siebie. Zagroziem, e wyl
sze dodatkowych dywizji do Nadrenii, jeli w cigu dwudziestu czterech
godzin sytuacja si nie uspokoi. W rzeczywistoci dysponowaem jedynie
czterema brygadami6.
Chocia Hitler mia najsabsze karty w grze, udao mu si wyprowadzi
w pole Angli i Francj, co dowiodo, e sowa potpienia ze strony organizacji
midzynarodowych s daremne, jeli nie stoi za nimi sia. Jednoczenie
Fhrer przekona si, e ma lepszy instynkt polityczny od swoich generaw.
Osign zwycistwo o dalekosinym znaczeniu i umocni si w wierze we

wasne przeznaczenie. Odkry, jak daleko moe si posun czowiek

zdecydowany, niebojcy si uy siy wobec przeciwnikw drcych na myl
o kolejnej wojnie wiatowej.
By te na tyle sprytny, aby wykorzysta zwycistwo w Nadrenii do
umocnienia swojej wadzy w kraju. Rozwiza Reichstag i podda swoj
polityk pod decyzj plebiscytu. Kampania wyborcza przerodzia si
w triumfaln podr z miasta do miasta, z majestatycznym nowym
sterowcem Hindenburg wymalowanym w swastyki, ktry towarzyszy mu na
niebie. Nie uzurpowaem sobie urzdu oznajmi ludziom zebranym
w Karlsruhe. Zrobiem to w zgodzie z wasnym sumieniem, wedug
najlepszej wiedzy, przepeniony trosk o nard, zdajc sobie spraw
z koniecznoci obrony jego czci i pragnc mu przywrci godn pozycj
w wiecie. Jeli ten nard kiedykolwiek dowiadczy niepotrzebnych cierpie
lub smutkw z powodu moich dziaa, sam bd baga Boga
Wszechmogcego, eby mnie ukara7.

aden przywdca na wiecie nie cieszy si tak popularnoci jak on. Co

wicej, w cigu zaledwie trzech lat Hitler przeksztaci wasny nard
z pokornego petenta w gronego rywala. Nigdzie nie dostrzegano tego awansu
bardziej wyranie ni w Anglii. Thomas Jones, walijski libera o szerokich
koneksjach, przyjecha do Niemiec jako nieoficjalny ambasador. Najpierw
wstpi do Dahlem, gdzie Ribbentrop, wiadomy jego zayych stosunkw
z Baldwinem, poprosi go, eby przyj rol porednika w kontaktach
z premierem.
Pragn, eby pan Baldwin spotka si z Hitlerem powiedzia Ribbentrop
wedug zapiskw w dzienniku Jonesa. W rozmowie nie zachowuje si jak
dyktator. Przypomina pana Baldwina. Sprawy, ktre musimy omwi,
zadecyduj o przyszoci pokole (). Baldwin powinien wysucha opinii
Hitlera z ust jego samego, bez adnych porednikw. Hitler bdzie z nim
mwi zupenie otwarcie. Ribbentrop stara si ukaza Fhrera
w interesujcym wietle: prywatnie by konserwatyst, wid ywot artysty,
by oddany muzyce i malarstwu. W polityce zagranicznej doda liczy si
tylko Hitler i rada von Ribbentropa.
A sztab generalny? spyta Jones.
Wpyw junkrw koczy si na rzdzie Rzeszy odpar minister spraw
zagranicznych. Przywrcenie poboru nie byo decyzj armii, ale Hitlera.
Fundamentaln ide narodowego socjalizmu nie jest podbj i panowanie nad
innymi, ale bycie sob8.
Nastpnego ranka, 17 maja, polecieli do Monachium na rozmowy
z Fhrerem, zabierajc ze sob tumacza, Schmidta. Caa czwrka spotkaa si
w niedziel tu po dwunastej, w przestronnym salonie mieszkania Hitlera,

ktry wywar na Jonesie wraenie solidnego i wiktoriaskiego. Rwnie

dobrze moglibymy si znajdowa w Park Terrace, w Glasgow, w salonie
armatora okoo 1880 roku. Jones oznajmi, e Baldwin ma nadziej na
wspprac z Niemcami, ale trzeba przeby jeszcze dug drog. Chocia
ostatnie zwycistwo Woch w Abisynii zaszokowao zwolennikw Ligi
Narodw, Anglicy zasiadajcy w tej instytucji byli podzieleni.
Hitler odpowiedzia, e Brytyjczycy dziel si na tych, ktrzy opowiadaj
si za wzmocnieniem Ligi w obecnym ksztacie, i tych, ktrzy pragn jej
przeksztacenia w ciao doradcze. Osobicie opowiada si za drugim
rozwizaniem i sprzeciwia podejmowaniu wielkich, bliej nieokrelonych
zobowiza, ktrych nie da si zrealizowa. Sprawa Abisynii uczy, e znacznie
lepsze rozwizania mona uzyska bez udziau midzynarodowej organizacji.
Wskutek dziaa Ligi Narodw powiedzia wzrosy jedynie nadzieje
Abisyczykw, a inne narody zostay omamione, e w Genewie udao si
znale jakie skuteczne rozwizanie, i pozwoliy, by Wochom uszo to
pazem. Rwnie dobrze mgby mwi o wasnym ryzykownym posuniciu
w Nadrenii, ale nawet jeli Jones tak pomyla, nie zanotowa tego w swoim
dzienniku. Na zakoczenie ptoragodzinnego spotkania panowie zwierzyli si
sobie nawzajem. Zwrciem uwag, e pan Baldwin jest niemiaym
i skromnym mem stanu, ktry nigdy nie przesta si dziwi, e zosta
premierem. Kiedy przetumaczono moje sowa, Fhrer umiechn si
i zauway: To tak jak ja9.

By to dla Hitlera bardzo ciki okres. Jego szofer Schreck zgin niedawno
w wypadku samochodowym, a on sam mia problemy ze snem. Kilka dni po
spotkaniu z Jonesem poskary si doktorowi Brandtowi na wysokie
metaliczne brzczenie w lewym uchu. Brandt zaleci spacer przed snem,
a pniej moczenie stp na przemian w gorcej i zimnej wodzie oraz kilka
sabych piguek nasennych. Fhrer zacz bra tabletki i podda si bardziej
rygorystycznemu rozkadowi zaj w nowej Kancelarii Rzeszy, ktr
przebudowano wedug jego wasnego projektu. Na noc zamyka si
nieodmiennie w swojej spartaskiej sypialni. Jedyn dekoracj pokoju by
olejny portret matki wykonany na podstawie starej fotografii. Po prawej
stronie ka sta nocny stolik. Karl Krause, jeden ze sucych Fhrera,
otrzyma wyrane polecenie, eby umieszcza podobny stolik w kadym
miejscu, gdzie spa Hitler. Rano Fhrer goli si i ubiera bez niczyjej pomocy.
Wychodzi z pokoju dopiero po zaoeniu marynarki. Wita wwczas Krausego
i przechodzi do biblioteki na niadanie zoone z dwch filianek mleka, do
dziesiciu sucharkw i kilku kostek pmlecznej czekolady. Jad, siedzc
wyprostowany i zapoznajc si z doniesieniami DNB. Pi minut pniej,
kiedy niadanie byo skoczone, udawa si do Kancelarii Rzeszy.

Jedyn rozrywk w tamtych pracowitych dniach byy filmy ogldane

niemal co wieczr w ogromnym salonie. Krause podawa mu list piciu lub
szeciu filmw, z ktrych Fhrer wybiera kilka. Jeli jaki go nudzi, woa:
Szmira! i prosi o nastpny. Jego ulubion aktork bya Greta Garbo
wspomina sir Ivone Kirkpatrick a jednym z ulubionych filmw Bengali,
ktry obejrza trzy razy. Lubi ten film, bo pokazywa garstk Brytyjczykw
trzymajcych w posuchu cay kontynent. W taki sposb musi postpowa
rasa wysza. Wszyscy czonkowie SS musieli go obowizkowo zobaczy10.
Wola filmy francuskie, gdy, jak mwi, wiernie oddaway ycie drobnej
buruazji. Przykro mi, e nie mona ich pokazywa publicznie powiedzia
do Friedelind Wagner, chocia to on sam zajmowa si cenzorowaniem
filmw, ktre nie zostay dopuszczone przez urzd Goebbelsa11.
Kiedy stan zdrowia Hitlera nie uleg poprawie, doktor Brandt zaleci wyjazd
na wakacje, najlepiej do Berchtesgaden, gdzie zawsze dobrze sypia. Fhrer
posucha rady i w cigu nastpnych miesicy spdza w Haus Wachenfeld tyle
czasu, ile mg. Tego lata ponownie pojecha na Festiwal Wagnerowski.
Poniewa przyjechay tam rwnie Unity Mitford i jej siostra Diana, Frau
Wagner zasugerowaa, eby zaprosi je na obiad. Hitler by uszczliwiony.
Czy wiesz, e Unity utrzymuje si przez miesic za nieco ponad jedn mark
mia spyta wedug Friedelind Wagner. Rodzice pozbawili j
kieszonkowego, eby wrcia do Anglii. Pojechaa tam raz lub dwa, ale zawsze
wracaa.
Noc 22 lipca idyll w Bayreuth zakcili dwaj Niemcy z Maroka, nalecy
do zagranicznej komrki NSDAP. Przywieli list od hiszpaskiego generaa
Francisco Franco, przywdcy wojskowej rewolty przeciw republikaskiemu
rzdowi.
Franco
rozpaczliwie
potrzebowa
samolotw.
Musia
przetransportowa swoje oddziay z Afryki, aby mogy walczy z czerwonymi.
Hitler natychmiast wezwa do siebie Gringa, ktry te przyjecha na festiwal.
Ten zachci Fhrera do udzielenia pomocy Franco z dwch powodw: eby
zapobiec rozprzestrzenianiu si komunizmu i podda prbie swoj mod
Luftwaffe. Hitler wyrazi zgod na wysanie samolotw transportowych oraz
pewnej liczby nowych myliwcw, bombowcw i dziaek przeciwlotniczych,
ale na tym koniec. W interesie Niemiec leao przeduanie wojny domowej
w Hiszpanii i powstrzymanie Mussoliniego, ktry ju udzieli znacznej
pomocy Franco, przed nawizaniem lepszych stosunkw z Francj i Angli.
Wiedzia, e izolowany Mussolini bdzie musia si zwrci ku Niemcom.
Ribbentrop radzi Hitlerowi, eby trzyma si z daleka od wojny
w Hiszpanii. Nie czekay tam na niego adne laury, a poza tym obawia si
nowych narzeka Wielkiej Brytanii, ktrej z pewnoci nie przypadnie do
gustu niemiecka interwencja. Hitler przekonywa, e jego obowizkiem jako
przywdcy ruchu narodowosocjalistycznego jest wspieranie Franco. Gdyby
Hiszpania przesza na stron komunistw, Francja (ju rzdzona przez
lewicowy reim) te ulegaby bolszewizacji. Znalazszy si midzy potnym

blokiem radzieckim na wschodzie i silny blokiem francusko-hiszpaskim na

zachodzie, bdziemy mogli niewiele zdziaa, jeli Moskwa nas zaatakuje12.

2
Tego lata w Berlinie miaa si odby olimpiada, wbrew wysikom liberaw
z Wielkiej Brytanii oraz Stanw Zjednoczonych i Francji, ktrzy wzywali do jej
bojkotu gwnie z powodu antysemickiego charakteru niemieckiej polityki.
Pragnc wykorzysta igrzyska olimpijskie do pokazania nazistowskich
osigni wiatu, Hitler poszed na szereg ustpstw. Kilku ydom m.in.
Helene Mayer, zawodniczce uprawiajcej szermierk, i Rudiemu Ballowi,
gwiedzie hokeja pozwolono wystpi w barwach Rzeszy, a kapitan
Wolfgang Frstner, kolejny yd, mia zbudowa i zorganizowa wiosk
olimpijsk. Ponadto usunito antysemickie plakaty wiszce przy drogach
i ogoszenia zakazujce ydom wjazdu do kurortw. W Berlinie z kioskw
znikn Der Strmer Streichera. Wytumiono take ca antysemick
kampani.
Uroczyste otwarcie igrzysk 1 sierpnia zostao pobogosawione czystym,
bkitnym niebem. Po poudniu Hitler poprowadzi uroczyst parad na
stadion przez Via Triumphalis. Jego samochd, za ktrym wloka si duga
kolumna pojazdw, jecha wolno liczcym pitnacie kilometrw bulwarem,
chroniony przed tumem przez czterdzieci tysicy brunatnych koszul i inne
oddziay. Kiedy sznur pojazdw dotar do stadionu, ubrany w prosty strj
Hitler ruszy przodem w asycie dwch dziaaczy olimpijskich. Za nim poda
krl Bugarii, nastpcy tronu Szwecji, Grecji i Woch oraz synowie
Mussoliniego. Dostojnicy wparadowali tunelem na najwikszy stadion wiata,
gdzie powitay ich fanfary trzydziestu trbek. Orkiestra pod dyrekcj Richarda
Straussa i chr zoony z trzech tysicy osb wykonali Deutschland ber alles,
a po nim Horst Wessel Lied i Hymn olimpijski, ktry Strauss skomponowa na
t okazj. Dziesi tysicy widzw zaczo klaska, kiedy Hitler zaj miejsce
na trybunie honorowej. Niektre z delegacji pozdrowiy zebranych
olimpijskim gestem, unoszc w bok wyprostowane rami, ale ku radoci
widzw Austriacy zmodyfikowali ten znak, przeksztacajc go w nazistowski
salut. Bugarzy ich przecignli, dodajc do tego energiczny krok paradny.
Najwikszy aplauz zgotowano dwustupidziesicioosobowej druynie
Francji, ktrej pozdrowienie byo bardziej rzymskie ni olimpijskie. Za
Francuzami szli Brytyjczycy w somkowych kapeluszach, ktrzy ograniczyli
si do wykonania komendy w prawo patrz, obraajc tym wielu widzw.
Amerykanie otrzymali najmniejsze brawa i zostali pogardliwie wytupani, gdy
mijali trybun honorow ze wzrokiem zwrconym w prawo, nawet nie
opuszczajc flagi.

Nastpnego dnia Hitler zjawi si na stadionie, eby pogratulowa

Niemcowi Hansowi Wlkemu ustanowienia nowego rekordu olimpijskiego
w pchniciu kul. Pogratulowa rwnie trzem Finom, ktrzy wygrali bieg na
dziesi kilometrw, oraz dwch Niemkom, ktre zajy pierwsze i drugie
miejsce w rzucie oszczepem. Kiedy Niemcy odpadli w skoku wzwy, zapad
ju zmrok, wic Hitlera nie byo na stadionie i nie ucisn doni trzem
amerykaskim zwycizcom, w tym dwm Murzynom.
Skonio to przewodniczcego Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego
do poinformowania Fhrera, e jako go honorowy powinien odtd
gratulowa albo wszystkim zwycizcom, albo adnemu. Hitler wybra drugie
rozwizanie i nie pozna Jessego Owensa, ktry zdoby cztery zote medale.
Sam Owens zaprzeczy, by Fhrer publicznie odwrci si do niego plecami.
Stwierdzi pniej, e Hitler zoy mu wyrazy uznania. Kiedy przechodziem,
kanclerz wsta i pomacha mi rk. Odpowiedziaem mu tym samym. Myl,
e dziennikarze okazuj zy smak, krytykujc czowieka znajdujcego si
w centrum uwagi caych Niemiec13.
Ku zaskoczeniu czonkw swojej wity Fhrer obserwowa niemal
wszystkie konkurencje lekkoatletyczne. Z wykrzywion twarz, niczym may
chopak, ledzi wyczyny niemieckich sportowcw. (W trakcie meczu hokeja
podczas olimpiady zimowej w Garmisch-Partenkirchen by zbyt
zdenerwowany, eby wysiedzie do koca, i kto musia mu pniej
opowiedzie przebieg spotkania). 16 sierpnia olimpiada dobiega koca i Hitler
pojawi si na stadionie na uroczystoci zakoczenia. Kiedy orkiestra graa
Igrzyska si skoczyy, tum przyczy si do emocjonalnego poegnania
sportowcw falujcych w rytm muzyki. Z rzadka rozlegay si okrzyki Sieg
Heil! na cze Hitlera, ktry nie otrzyma adnej roli podczas uroczystoci.
Inni podjli okrzyki i po chwili cay stadion zacz skandowa: Sieg Heil! Unser
Fhrer, Adolf Hitler! Sieg Heil!
Igrzyska okazay si wielkim sukcesem nazistw. Niemcy zdobyli
wikszo zotych medali (33) oraz wikszo srebrnych i brzowych. Co
zaskakujce,
pokonali
zajmujcych
drugie
miejsce
Amerykanw
pidziesicioma siedmioma punktami. Co jeszcze waniejsze, wikszo goci
bya pod wraeniem serdecznoci gospodarzy i osigni Rzeszy Hitlera.
Sukces odniesiony na igrzyskach dodatkowo podkreli dwuczciowy film
dokumentalny nakrcony przez Leni Riefenstahl, ktry spotka si
z uznaniem na caym wiecie, mimo e Goebbels prbowa go sabotowa.
Stara si nawet uniemoliwi Riefenstahl wejcie na stadion.
Atmosfer samozadowolenia, ktra zapanowaa po olimpiadzie, zakcio
tragiczne wydarzenie. Kapitan Frstner, w ostatniej chwili zdjty z funkcji
komendanta wioski olimpijskiej z powodu ydowskiego pochodzenia, poszed
na bankiet wydany na cze swojego nastpcy, a pniej si zastrzeli.

3
Po sukcesie w Nadrenii Fhrera jeszcze bardziej pochony problemy
i moliwoci w polityce zagranicznej, co odwrcio jego uwag od spraw
krajowych. Zadowolony z obecnego stanu rzeczy, zmusi parti i pastwo do
zaakceptowania nieatwego wspistnienia. Zacz si te izolowa od
dawnych partyjnych towarzyszy. Sta si mniej skory do przyjmowania
politycznych goci, chyba e sam ich zaprosi wspomina Otto Dietrich.
Jednoczenie zacz wznosi bariery, oddzielajc si od wsppracownikw
(). Nie potrafi tolerowa krytyki wasnych pogldw ani czegokolwiek, co
podwaaoby jego nieomylno14.
Kiedy Ignatius Phayre z Current History przyjecha tego lata do Haus
Wachenfeld, eby przeprowadzi wywiad z Fhrerem, odkry, e ten znacznie
si postarza podczas ostatniego roku. Chocia wypowiada si obszernie na
temat muzyki i malarstwa, swojego pobytu w Wiedniu, a nawet czystki wrd
zwolennikw Rhma, nie chcia odpowiada na pytania o swoj polityczn
przyszo. Zamiast tego rozpywa si w zachwytach nad urokami
Obersalzbergu. Tutaj i tylko tutaj potrafi oddycha, myle i y!
Pamitam, kim byem i czego jeszcze musz dokona jeli tylko starczy mi
si, a Bg i los bd mi nadal sprzyja!15.
Uderzy w t sam melancholijn nut w rozmowie z Angel, gdy siedzieli
na werandzie wychodzcej na Salzburg. By rozdraniony, e zosta oszukany
przez ssiada, ktry sprzeda mu cz swojej nieruchomoci. Adolfie,
przecie nie jest a tak le powiedziaa. Tysic marek wicej albo mniej nie
zrobi rnicy, kiedy za kilkadziesit lat zostaniesz Dziadkiem na
Obersalzbergu!. Hitler milcza chwil, a w kocu otoczy j ramieniem. Po
pierwsze, tysic marek wicej albo mniej ma znaczenie, po drugie, nigdy nie
zostan Dziadkiem na Obersalzbergu. Zostao mi niewiele czasu16.
Ich bliska relacja ulega zmianie jeszcze tego lata, gwnie z powodu
narastajcej dezaprobaty Angeli dla jego zwizku z Ew Braun, ktr
prywatnie nazywaa die blde Kuh (gupia krowa). Jednak jej prby
pornienia Hitlera z kochank spezy na niczym. Od czasu drugiej
samobjczej prby Ewy Hitler sta si bardziej troskliwy, a niedawno kupi jej
przytulny dwupitrowy dom w pobliu mieszkania, ktre dzielia z siostr.
Hoffmann zapaci trzydzieci tysicy marek za will, rzekomo przekazujc j
Ewie i Gretl jako honorarium za fotografie, do ktrych pozoway. Hitler tak
czsto przywozi Ew do Obersalzbergu, e Angela nie chciaa poda jej rki
i tytuowaa ozible Frulein zamiast uywa bardziej uprzejmej formy
Gndiges Frulein (askawa panienko). Zwykle pilnowaa, eby w Haus
Wachenfeld nie byo wolnego pokoju i Ewa musiaa znale sobie miejsce
w Platterhof.
Stosunki czce Angel i jej przyrodniego brata stay si tak napite, e
jesieni postanowia zrezygnowa z posady gospodyni. Kryy plotki, e

Hitler odprawi j z powodu Ewy, ale zdaniem rodziny gwnym powodem

byy jej plany ponownego zampjcia. Hitler chcia, eby Angela dalej
penia funkcj chatelaine (ona pana zamku) w Haus Wachenfeld, ale ona
bya rwnie uparta jak on i wyjechaa, by polubi profesora Martina
Hammitzscha, dyrektora Pastwowej Szkoy Budowlanej w Drenie45*.
Oficjalny komunikat gosi, e Fhrer by zbyt zajty, eby wzi udzia
w uroczystociach lubnych.
W ten sposb Ewa staa si niekwestionowan pani Haus Wachenfeld,
ktry przechodzi wanie cakowit przebudow. Jako oficjalna letnia
rezydencja kanclerza musia zosta powikszony, aby Fhrer mg w nim
prowadzi dyplomatyczne negocjacje na najwyszym szczeblu a take mie
sypialni, buduar i azienk dla Ewy, dyskretnie poczone z jego pokojem
i gabinetem. Budowa tej atrakcji turystycznej, ktra zostaa przemianowana
na Berghof, oraz rozlegego kompleksu budynkw pomocniczych na zboczu
gry zostaa powierzona Martinowi Bormannowi, ktry stara si ze
wszystkich si by niezastpiony w kadej sprawie, maej i duej, dochodzc
w tym niemal do absurdu. Pewnego razu podczas obiadu Hitler przyprawi
swoje jedzenie maggi, a pniej zacz si zastanawia, jaki ma skad.
Bormann wsta od stou i kilka godzin pniej, po gorczkowych rozmowach
z Berlinem, oznajmi rozbawionemu Hitlerowi: Mein Fhrer, maggi zawiera
nastpujce skadniki18. W mniej zabawny sposb traktowa swoich
podwadnych. Pewnego dnia podczas dyktowania jakiego listu Hildegardzie
Fath, osobistej sekretarce Hessa, poleci, eby zdja okulary. Gdy
zaprotestowaa, zwyczajnie zama je na dwoje i powiedzia: Jeste bez nich
adniejsza19.
Kiedy wpywy Bormanna rosy, wpywy innych malay. Esser zosta
przeniesiony na nisze stanowisko urzdnika do spraw turystyki, Rosenberga
odsunito na drugi plan, a Hanfstaengl by traktowany z wyranym chodem.
Swobodne komentarze tego ostatniego czyniy go podejrzanym w wielu
partyjnych krgach, szeptano te, e figuruje na czarnej licie. Gdy
w 1936 roku rozwid si z Helene, pko jedno z ostatnich ogniw czcych go
z Hitlerem. Kiedy Fhrer si o tym dowiedzia, mrukn pod nosem: C,
bd musia przesa jej natychmiast telegram z yczeniami szczcia. Po
chwili szybko doda: Nie, to byoby bezcelowe i zakoczy: Frau
Hanfstaengl jest jedn z nielicznym prawdziwych niemieckich dam.
W dalszym cigu przesya jej kwiaty z okazji urodzin20.
Hanfstaengl zwierzy si ze swoich zmartwie Egonowi wwczas
pitnastoletniemu pod koniec lata, kiedy ich jolka utkna na jeziorze
Starnberg21. Posuchaj mnie uwanie, synu. Nie zapomnij ani sowa. Jestemy
w kiepskim pooeniu. Obaj wierzymy w nasz ruch, prawda? Przynajmniej ja
staram si wierzy. Zdradzi Egonowi, e wykry przypadki wielkiej korupcji,
ale Hitler daje posuch gronu podych kryminalistw i zboczecw. Jeli dalej

tak pjdzie, bdziemy mieli wojn wojn, w ktrej Anglia i Ameryka stan
przeciwko nam. Byoby to bardzo grone dla Niemiec i wiata. W kraju le si
dzieje, gdy urzdy s zajmowane przez ajdakw. Bg wie, e prbowaem
dotrze do Hitlera i go przed nimi ostrzec. Jednak Fhrer nie chcia sucha.
Nie ma sensu powtarza, e nie wie, co si wici. Musi wiedzie, a jeli wie,
musi ponie za to kar. Hanfstaengl wyjawi synowi, e wrogowie prbowali
go wrobi w defraudacj. Nie zdoali. Cakowicie oczyciem si z zarzutw,
ale oni nie daj za wygran. Spodziewam si, e niedugo bd musia walczy
o ycie. Ci ludzie prdzej czy pniej mnie zabij.
Chopak nie by zaskoczony, sam bowiem wyczu zmian w Hitlerze
i zastanawia si, czemu ojciec nie uciek z kraju. Hanfstaengl odpar, e nie
jest to takie atwe. Pomg partii w dojciu do wadzy i kilka razy ocali
Fhrera przed fizycznym i politycznym niebezpieczestwem. Wszyscy
jestemy odpowiedzialni powiedzia. Fundamenty, dziewidziesit pi
procent pierwotnych celw, s dobre. Nadal jest nadzieja.
Na wszelki wypadek opracowali plan ucieczki, uzgadniajc haso nazw
maej jolki. Wiadomo rozpoczynajca si sowem moe miaa by dla
Egona sygnaem, by natychmiast wsiad do pocigu jadcego do Szwajcarii.
Mia wyjecha, nie wspominajc o tym nikomu, nawet wasnej matce. Nie
musia si martwi, e wezm na niej odwet, gdy rozwioda si z ojcem,
a Hitler traktowa j teraz z wiksz czuoci ni kiedykolwiek. Udawaj, e
niczego nie zauwaye. Usu si cicho z pola widzenia. Odejd bez chwili
wahania.
Do kryzysu doszo niecae p roku pniej. Hanfstaengl dosta polecenie,
by niezwocznie polecie do Hiszpanii, rzekomo w celu obrony interesw
niemieckich korespondentw w tym kraju, ale gdy maszyna znalaza si
w powietrzu, pilot oznajmi, e ma wyskoczy na spadochronie nad
terytorium czerwonych, gdzie pomidzy Barcelon i Madrytem. Hanfstaengl
wykrzykn, e to oznacza wyrok mierci. Peen wspczucia pilot wyjani, e
na chwil przed startem otrzyma rozkaz podpisany przez Gringa. Niedugo
potem w jednym z silnikw zaczo stukota, wic musia zawrci, twierdzc,
e maszyna ma awari. Spojrza znaczco na pasaera i doda, e bd
ldowali na maym lotnisku polowym. Kiedy znaleli si na ziemi, Hanfstaengl
uda, e dzwoni do Berlina po instrukcje, a nastpnie wyszed z budki
telefonicznej i poinformowa lotnika, e Fhrer kaza mu wrci do Uffing.
Wsiad do nocnego pocigu do Monachium, a nastpnego ranka zabra si
innym, tym razem jadcym do Zurychu, skd przesa synowi wiadomo
z umwionym hasem. Egon spakowa nieco rzeczy oraz zdjcie z autografem
Fhrera, wsun pistolet do kieszeni paszcza, a nastpnie wsiad do pocigu
do Zurychu i na kilka godzin schowa si w toalecie. Tu przed pnoc spotka
si ojcem 46*.

4
Osobiste problemy nie odwiody Hitlera od zabiegania o supremacj
Niemiec. Latem 1936 roku napisa dugie, przeniknite zymi przeczuciami
memorandum o gospodarce wojennej. Tekst powielono w trzech
egzemplarzach dla Gringa, Blomberga i do prywatnego archiwum Hitlera.
Fhrer stwierdza w nim, e potga militarna musi zosta rozbudowana do
granic potencjau niemieckiej gospodarki. Pilno zadania nie pozwalaa na
adne rycerskie skrupuy. Niemcy nie tylko nie posiaday wystarczajcej
iloci surowcw, ale byy przeludnione i nie mogy si wyywi z wasnej
ziemi. Powtarzanie tego bez koca jest bezcelowe. Trzeba podj kroki w celu
przyszego ostatecznego rozwizania, a w okresie przejciowym wprowadzi
czasowe rozlunienie. Kluczem do trwaego sukcesu jest poszerzenie
przestrzeni yciowej oraz zasobw surowcw i ywnoci dla naszego narodu.
Zapewnienie surowcw, cign, jest problemem
rzdu. Lepiej
przeanalizowa i rozwiza te problemy w czasie pokoju, ni czeka
z przeprowadzeniem gospodarczych docieka i eksperymentw do nastpnej
wojny, kiedy bdziemy mieli na gowie inne sprawy. Autarchia (gospodarcza
samowystarczalno) musi zosta osignita tak szybko, jak to moliwe, przy
uwzgldnieniu nastpujcych celw: I) Armia niemiecka musi by gotowa do
wojny w cigu czterech lat. II) Niemiecka gospodarka musi by gotowa do
wojny w cigu czterech lat22.
Jednoczenie stara si pogbi relacje z Brytyjczykami, cho ci
uporczywie przejawiali nieudolno w kontaktach z tak zdeterminowanym
i przebiegym przywdc jak on. Byli przekonani, e Hitlera da si skoni do
posuchu okazywaniem zrozumienia i ustpstwami. Fhrer podsyca to
bdne przekonanie przez ostatni rok, wypowiadajc si w pojednawczym
tonie i niejasno obiecujc podpisanie traktatw. Korowd brytyjskich
dygnitarzy z wiadomociami penymi nadziei i wyrazw dobrej woli nie
ustawa. Historyk Arnold Toynbee wrci z Niemiec przekonany
o pokojowych intencjach Hitlera. Po nim zjawi si jeden z autorw traktatu
wersalskiego, David Lloyd George, premier Anglii z czasw wojny, ktry toczy
kampani pod hasem: Powiesi cesarza Niemiec!. 4 wrzenia po poudniu
Hitler przyj go serdecznie na schodach Berghofu. Zawsze zaleao mi na
promowaniu dobrej relacji midzy naszymi krajami oznajmi Lloyd George.
Odnowiem te wysiki po zakoczeniu wielkiej wojny wiatowej. Trzeba
dooy wszelkich stara, aby doprowadzi do porozumienia w cigu paru
miesicy, w przeciwnym razie oba narody zaczn si od siebie oddala.
Zgadzam si z panem caym sercem odpar Hitler. On rwnie marzy
o takim sojuszu jako mody mczyzna. Oba narody wywodz si z tej samej
rasy, a wzajemne zrozumienie wydaje si niezwykle wane. Zagroenie dla
przyszoci cywilizacji to bolszewizm. Nie jest to moja fanatyczna obsesja,
wyjani popiesznie, ale realne niebezpieczestwo, ktremu Europa

Zachodnia musi si przeciwstawi jak jeden m. Wyrazi take zatroskanie

o hiszpask wojn domow oraz niezwyky wpyw, ktry bolszewizm
wywiera na ten kraj. Czemu tak si niepokoj? Nie obawiam si napaci Rosji.
Co czeka jednak gospodark mojego kraju, jeli wszyscy ssiedzi opowiedz
si po stronie bolszewikw? Wszystko balansuje na krawdzi23.
Kiedy Anglik wyszed, Hitler zwierzy si Heinzowi Lingemu, swemu
sucemu, e byy premier Wielkiej Brytanii wyzna mu, i w pewnym
okresie wielkiej wojny jego kraj sta na krawdzi kapitulacji. Powiedziaem
Lloydowi Georgeowi, e moim zdaniem tragedi Niemiec byo to, i
skapituloway pi minut przed dwunast. Jego go przytakn, e Niemcy
podday si zbyt szybko. Powiedziaem mu, e jeli kiedykolwiek dojdzie do
kolejnej wojny midzy Angli i Niemcami, Niemcy bd walczyy do
dwunastej pi, dopki ja bd Fhrerem24.
Schmidt odprowadzi premiera do hotelu. W wejciu powitaa ich crka
Lloyda Georgea, ze miechem parodiujc nazistowskie pozdrowienie
i woajc: Heil Hitler!. Starszy pan nie odpowiedzia umiechem. Zaiste, Heil
Hitler! odrzek z powag. Sam tak mwi, bo to naprawd wielki
czowiek25.
Zgodnie z oczekiwaniami Lloyd George by pod ogromnym wraeniem
zjazdu NSDAP w Norymberdze w 1936 roku. Bardziej spektakularne ni
zwykle, doroczne uroczystoci sploty si z ogoszeniem dwch nowych
kampanii:
czteroletniego
planu
samowystarczalnoci
gospodarczej
i antybolszewickiej krucjaty przeciwko siom chaosu. W pogodny niedzielny
poranek Hitler opowiada o bolszewickim zagroeniu stu szedziesiciu
tysicom brunatnych koszul i esesmanw zebranych na ogromnym stadionie
w Norymberdze, a nastpnie odjecha do miasta otwartym mercedesem,
pozdrawiajc tumy zgromadzone w wskich uliczkach i wygldajce z okien.
W samochodzie jadcym za limuzyn Fhrera siedzia Richard Helms
z United Press z kilkoma innymi zagranicznymi korespondentami, ktrzy
zostali zaproszeni na obiad z Hitlerem w synnym zamku w Norymberdze.
Kiedy dotarlimy na miejsce wspomina Helms sam zaczem cierpie na
megalomani. Pomylaem, e musz mie ze trzy metry wzrostu, nawet jeli
te owacje nie byy przeznaczone dla mnie26.
Gocie zostali zaproszeni na taras zamku, gdzie czeka na nich znacznie
skromniej wygldajcy Fhrer. Helmsa uderzyy pospolite maniery Hitlera.
By wyranie zakopotany, nie uywa sownych sztuczek, jak podczas
porannego wystpienia, a kolana mu dygotay. Trudno byo uwierzy, e
jeszcze niedawno wyrzuca ramiona w gr, przemawiajc do armii
rozkrzyczanych, zahipnotyzowanych czonkw Oddziaw Szturmowych.
Cudem naszych czasw jest to, e mnie znalelicie nieznanego czowieka
wrd milionw. Kiedy kto wspomnia o bolszewizmie, sowa znw
popyny. Fhrer ponownie przeistoczy si w mwc. Oskary Moskw, e
stara si zdominowa Europ. Niemcy do tego nie dopuszcz. Ludzie pytaj,

czemu tak fanatycznie sprzeciwiamy si bolszewizmowi. Odpowied jest

prosta: my i Wosi na wasnej skrze dowiadczylimy tego, co si teraz
wyrabia w Hiszpanii. Od strony ulicy dao si sysze coraz silniejsze
skandowanie: Chcemy ujrze naszego Fhrera!. Hitler podszed do
balustrady i pozdrowi swoich zwolennikw.
Helms wrci do domu bardziej poruszony tym, co zobaczy na zamku ni
na stadionie. Pomyla, e oto ma przed sob racjonalnie mylcego
czowieka goszcego program, ktry uwaa za racjonalny.
Ostatniego dnia zgromadzone tumy obejrzay imponujce widowisko
wojskowe. Po pozorowanej walce powietrznej i zademonstrowaniu
skutecznoci najnowszych dziaek przeciwlotniczych, na stadionie rozegraa
si przeraajco realna bitwa oddziaw zmotoryzowanych. Parteitag
skoczy si zapewnieniami o pokoju, ogoszeniem nowych celw i gron
demonstracj siy. Wierni czonkowie partii utwierdzili si w przekonaniu
o nieomylnoci Fhrera, a Lloyd George by przytoczony niemal wszystkim,
co widzia i sysza w Niemczech. W artykule zamieszczonym na amach
Daily Express napisa, e Hitler sam jeden wydwign Niemcy z dna. By
urodzonym przywdc, czowiekiem o dynamicznej osobowoci, nieugitej
woli i nieustraszonym sercu, ktremu wierz starzy i ktrego ubstwiaj
modzi.

Przed podjciem dalszych dziaa, ktre miay wyprowadzi w pole Lloyda

Georgea, Hitler poszuka zrozumienia we Woszech. Wysa do Rzymu Hansa
Franka, by zaprosi Mussoliniego do odwiedzenia Niemiec nie tylko jako
dyktator Woch, lecz take przywdca pierwszej faszystowskiej rewolucji.
Tym razem Il Duce okaza prawdziwe zainteresowanie wspprac
z Niemcami. 21 padziernika jego minister spraw zagranicznych i zi, hrabia
Galeazzo Ciano, przyjecha do Berlina w celu przygotowania wizyty. Pierwsz
rozmow odby ze swoim odpowiednikiem, von Neurathem, ktry (jak
donosili Wosi) wymia iluzj Ribbentropa o gbszej przyjani angielskoniemieckiej. Ciano by rwnie sceptycznie nastawiony do nowego Locarno
i zasugerowa, by Wochy pozostay w Lidze Narodw, eby zajmowa si
sabotaem dla oboplnej korzyci. Trzy dni pniej Ciano spotka si
z Hitlerem w Berghofie. Pragnc oczarowa gocia, Hitler zacz sowami:
Mussolini jest pierwszym mem stanu na wiecie, z ktrym inni nie mog
si rwna. Niemcy i Rzymianie, cign, uzupeniaj si wzajemnie.
Wsplnie mog stworzy niezwycion koalicj przeciwko bolszewizmowi
i zachodniej demokracji27.
Zleciwszy swojemu ziciowi wbicie klina midzy Angli i Niemcy, Il Duce
wrczy mu dokument, ktry wpad w rce Wochw telegram brytyjskiego
ambasadora w Berlinie adresowany do centrali w Londynie, w ktrym rzd

Hitlera okrelono mianem niebezpiecznych awanturnikw. Przeczytawszy

wiadomo, Hitler gniewnie wykrzykn: Zdaniem Anglikw na wiecie s
dwa narody awanturnikw: Niemcy i Wosi! Zapomnieli, kto nimi rzdzi, gdy
budowali wasne imperium! Dzisiaj maj za przywdcw niekompetentnych
ludzi. Zapewni Ciano, e nie trzeba si przejmowa Anglikami, gdy
ponowne zbrojenie Niemiec i Woch postpuje w znacznie szybszym tempie.
Do 1939 roku Niemcy bd gotowe do wojny, a co dopiero za cztery, pi lat28.
Ich nowa relacja umoliwiajca wspprac na du skal zostaa
przypiecztowana tajnym porozumieniem podpisanym w Berlinie przez
Ciano i Neuratha. Kilka dni pniej Mussolini nawiza do niego w mowie
wygoszonej na Piazza del Duomo w Mediolanie, uywajc sw, ktre
powinny zabrzmie zowrogo w zachodnich uszach: Linia BerlinRzym nie
jest przegrod, ale osi, wok ktrej mog si obraca wszystkie kraje Europy
majce wol wsppracy i pokoju29.
Przez reszt jesieni 1936 roku gwnym przedmiotem troski Hitlera bya
Hiszpania. Niewielkie, cho znaczce iloci niemieckiego sprztu i wojska
zostay ju przekazane Franco, ale Fhrer zastanawia si nad udzieleniem
sojusznikowi powaniejszej pomocy. Specjalna jednostka lotnicza
dostarczajca powstacom wanego wsparcia taktycznego z powietrza
operowaa w Hiszpanii od pocztku listopada, a 18 listopada Hitler
w porozumieniu z Mussolinim w kocu uzna reim Franco za legalny rzd
Hiszpanii.
Chocia minister spraw zagranicznych apelowa do Hitlera, eby
postpowa ostronie, odpowiedzialny za plan czteroletni Gring uwaa
wojn domow w Hiszpanii za wstp do prawdziwego konfliktu. Jestemy ju
w stanie wojny oznajmi na konferencji urzdnikw lotnictwa 2 grudnia
cho oficjalnie nie oddano adnego strzau. Mimo to z pocztkiem nowego
roku wszystkie fabryki lotnicze musz pracowa tak, jakby ogoszono stan
penej mobilizacji30. Kilka dni pniej by rwnie szczery wobec grupy
przemysowcw i urzdnikw wysokiego szczebla w Berlinie. Wojna, ktra
nadchodzi powiedzia wymaga ogromnych zdolnoci wytwrczych. Nie
istnieje co takiego jak granica zbroje. Jedyn alternatyw zwycistwa jest
zagada31.
Po deklaracji Gringa nadszed niepokojcy raport generaa Wilhelma
Faupela, nowego przedstawiciela Niemiec w Hiszpanii Franco: jeli Niemcy
nie wyl niezwocznie przynajmniej jednego dywizjonu wraz z kadr
instruktorw wojskowych, wojna moe zosta przegrana. Gdy na
Wilhelmstrasse jego sugestia zostaa zignorowana, wrci do kraju, aby
osobicie przedstawi spraw Hitlerowi. Spotkali si w Kancelarii Rzeszy
21 grudnia wraz z Gringiem, Blombergiem, Hossbachem, Fritschem
i podpukownikiem Walterem Warlimontem, ktry niedawno wrci z misji
przedstawiciela wojskowego w kwaterze gwnej Franco. Kiedy Faupel
poprosi o trzy dywizje, eby zapobiec przeduajcej si wojnie, Hitler zwrci

si do Warlimonta. Ten wskaza, e w Hiszpanii toczy si wojna domowa,

ktr ludzie Franco musz wygra sami. Skuteczne wspdziaanie
hiszpaskich i niemieckich oddziaw jest niemoliwe. Pomoc, ktrej
udzielono, wystarczy, aby ocali powstacw przed porak. Co wicej,
Franco jest waciwym czowiekiem we waciwym miejscu i najlepiej
wykorzysta istniejc sytuacj. Inni wojskowi poparli Warlimonta.
Hitlerowi spodobao si to, co usysza. Niemcy nie wyl wikszych si do
Hiszpanii, zdecydowa. Powody nie byy natury militarnej, ale politycznej.
Fhrer wyzna szczerze, e ostatni rzecz, jakiej pragnie, jest szybkie
zwycistwo Franco. Krwawa, przeduajca si wojna w Hiszpanii odwrci
uwag wiata od ambitnego programu zbrojenia Niemiec. Obieca udziela
pomocy antykomunistom, a gdyby sytuacja obrcia si na ich niekorzy, by
gotw j zwikszy. Jego ostatnie sowa stanowiy lekcj przebiegoci.
Pozostawi zaszczyt wysania znacznych si wojskowych Mussoliniemu. Im
silniej Il Duce zaangauje si w Hiszpanii, tym bardziej zbliy si do Niemiec,
a jeli konflikt potrwa wystarczajco dugo, bdzie oddany stworzeniu osi
BerlinRzym nie tylko w sowach, ale i czynach.
W dyplomacji rok 1936 okaza si zwyciski dla Hitlera i to przy
minimalnych kosztach. Zdoa oczarowa Angli, a Wochy stany na progu
nierwnego partnerstwa. Przekona rwnie Japoni do podpisania paktu
antykominternowskiego zawierajcego tajne (cho niejasne) klauzule, e oba
kraje bd udzielay sobie pomocy w wojnie przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu. Cho pozbawione realnego znaczenia, porozumienie to byo
wanym wybiegiem propagandowym usprawiedliwiajcym ponowne
zbrojenie Niemiec.
Jedyn porak sezonu by kryzys konstytucyjny w Anglii wywoany
postanowieniem krla, by polubi Wallis Warfield Simpson. Edward
zakomunikowa premierowi Baldwinowi: Jeli zdoam j polubi jako krl,
to bdzie suszne i dobre, ale jeli rzd sprzeciwi si temu maestwu, jak
zapowiada mu Baldwin, bdzie wiedzia, co zrobi32. Dua cz opinii
publicznej opowiadaa si po stronie Edwarda VIII, ale Koci i premier
pozostali nieugici.
Kryzys doprowadzi Ribbentropa do szau, gdy Fhrer liczy na poparcie
krla w nadchodzcych negocjacjach. To nasza najwiksza nadzieja!
wyzna Ribbentrop Fritzowi Hessemu, przedstawicielowi DNB, ktry peni
jednoczenie funkcj agenta prasowego niemieckiej ambasady. Uwaany za
eksperta w sprawach brytyjskich, otrzyma tajn misj jako specjalny
przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych upowaniony do
nieoficjalnych kontaktw z urzdnikami brytyjskimi, szczeglnie z sir
Horaceem Wilsonem, doradc ekonomicznym premiera. Nie sdzisz, e caa
ta sprawa jest intryg wrogw pragncych pozbawi nas ostatniego wielkiego
atutu w tym kraju?. Wkrtce Ribbentrop posa ponownie po Hessego.
Wanie odby rozmow telefoniczn z Fhrerem, ktry nie chcia

potraktowa powanie pogosek o abdykacji. Twierdzc, e to jakie urojenia,

zakaza niemieckiej prasie w ogle o tym wspomina. Pewno Hitlera
zachcia Ribbentropa. Przekonasz si, e Fhrer ma racj przepowiada.
Caa ta sprawa to zasona dymna. Krl bdzie wdziczny, e podczas kryzysu
zachowalimy taktown powcigliwo33.
Wieczorem 9 grudnia Edward podpisa abdykacj i sta si pierwszym
brytyjskim monarch w dziejach, ktry dobrowolnie zrzek si tronu. Tego
wieczoru oznajmi swoim poddanym i wiatu w poruszajcym ordziu
radiowym, e nie jest w stanie dwiga cikiego brzemienia
odpowiedzialnoci i wykonywa monarszych obowizkw tak, jak pragnby
to czyni, bez pomocy i wsparcia kobiety, ktr kocha34.
Hitler nie mg poj, jak czowiek moe si wyrzec wadzy dla mioci.
Zadzwoni do Ribbentropa i (wedug Hessego) z przygnbieniem
poinformowa ambasadora, e rwnie dobrze moe spakowa manatki, bo gra
jest przegrana. Teraz, gdy krl abdykowa, w Anglii nie ma nikogo, kto zechce
z nami rozmawia. Donie mi, co zdoae zdziaa. Nie bd ci wini, jeli
niczego nie wskrasz35.

5
Mimo bolesnego rozczarowania rok 1936 przynis Hitlerowi tyle
sukcesw, e Boe Narodzenie upyno szczliwie, pierwszy raz od wielu
lat, jak wspominaa Frau Gring. Byy to moje najwspanialsze wita Boego
Narodzenia. Hitler powiedzia to mimo silnych blw brzucha, bezsennoci
i egzemy. 25 grudnia zatrudni osobistego lekarza rekomendowanego przez
fotografa Hoffmanna. Theo Morell by dermatologiem prowadzcym
lukratywn praktyk przy berliskiej Kurfrstendamm, majc za pacjentw
czoowe postacie teatru i filmu. Theo by otyy i niady, o okrgej twarzy
i krtkowzrocznych oczach ypicych zza grubych soczewek. Donie mia due
i owosione, do tego czsto brudne paznokcie. W pracy zdarzao mu si by
niedbaym. Podobno owin pacjentowi rk bandaem, ktrym wczeniej
wytar st, albo t sam ig, bez wysterylizowania, zrobi zastrzyk dwm
pacjentom.
Z jakiego powodu, moe za spraw przyjani, ktra zawizaa si midzy
pani Morell i Ew Braun, Hitler spord wszystkich niemieckich lekarzy
wybra akurat jego. Po raz pierwszy od czasw wojska rozebra si do naga
i podda penemu badaniu. Morell zdiagnozowa ble i skurcze w grnej czci
brzucha jako nieyt odka i jelit i przepisywa pacjentowi mutaflor oraz
gallestol. Hitler cierpia rwnie na wzdcia i gazy, dolegliwo pogbion
przez wegetariask diet, na ktre lekarz przepisa antigas doktora Kstera.
Wspomniane piguki miay w swoim skadzie nux vomica, ale Morell, ktry nie
wiedzia, e nasiona kulczyby wroniego oka zawieraj strychnin, poleci

pacjentowi przyjmowa od dwch do czterech podczas kadego posiku.

Oprcz tego uzupeni wegetariask diet Hitlera du iloci witamin, czsto
wstrzykujc je doylnie wraz z glukoz dla dodania energii.
Wikszo czoowych specjalistw w kraju m.in. doktor Grawitz, szef
Niemieckiego Czerwonego Krzya, i profesor doktor Bergmann ze szpitala
Charit w Berlinie nie zdoaa uwolni Hitlera od skurczw brzucha
i egzemy, ktra bya tak bolesna, e nie mg nosi butw. Dermatolog
z Kurfrstendamm obieca, e w cigu roku upora si z oboma problemami.
Po upywie miesica Hitler radonie oznajmi, e cudowny lekarz ocali mu
ycie. Grawitz i Bergmann kazali mi chodzi o pustym odku. Pozwalali mi
jedynie pi herbat i je sucharki (), byem taki osabiony, e ledwie
mogem pracowa przy biurku. Pniej zjawi si Morell i sprawi, e
poczuem si dobrze36. Fhrer upiera si, e odzyskanie zdrowia zawdzicza
Morellowi, i twierdzi, e poprawa stanu dzise dokonaa si za spraw
zastrzykw mutafloru, a nie dziki starannemu masowaniu i szczotkowaniu
zaleconemu przez jego dentyst, doktora Hugona Blaschkego.
Kiedy 30 stycznia 1937 roku Hitler przemawia w Reichstagu dla uczczenia
koca swojej pierwszej czteroletniej kadencji, mia dobry nastrj i wyglda na
modszego, ni by. Ponownie podkreli opatrznociowy charakter swojej
misji. Musz dzi jak najpokorniej podzikowa Opatrznoci, ktrej aska
uczynia mnie zdolnym, mnie nieznanego onierza walczcego na wojnie
by stan na czele zakoczonych zwycistwem zmaga o godno i prawa
naszego narodu37. Bya to raczej mowa pena obietnic ni grb i wywara
wpyw na suchaczy, gdy miaa pokrycie w rzeczywistoci. Osignicia
Hitlera w cigu pierwszych czterech lat rzdw byy doprawdy imponujce
i znaczce. Podobnie jak Roosevelt, utorowa drog systemowi ubezpiecze
spoecznych i zasikom dla osb starszych. Jak Roosevelt, intuicyjnie odgad,
e zawodowi ekonomici, posugujcy si utartymi teoriami, nie rozumieli
natury kryzysu gospodarczego. W konsekwencji obaj przywdcy sprzeciwili
si tradycji, zwikszajc produkcj i ograniczajc bezrobocie47*. Hitler zmieni
rwnie oblicze kraju, budujc sie autostrad, ktre spajay kraj podczas
pokoju i pomagay w mobilizacji w czasie wojny. Aby zmotoryzowa nard,
stworzy koncepcj samochodu dla mas, tak maego i taniego, by mg sobie
na niego pozwoli przecitny Niemiec. Poprosi Ferdynanda Porschego
o zaprojektowanie pojazdu, ktry zdoaby przejecha okoo szedziesiciu
kilometrw na jednym galonie paliwa, pomieci czwrk pasaerw i mia
silnik chodzony powietrzem, ktry nie bdzie zamarza zim. Snu rwnie
wizje innych innowacyjnych rozwiza. W duych miastach miay powsta
zautomatyzowane podziemne parkingi, strefy wolne od ruchu miejskiego,
liczne parki i tereny zielone; prowadzono by te cis kontrol
zanieczyszcze. Mia obsesj na punkcie czystoci, by moe zwizan
z powracajcym lkiem przed zachorowaniem na raka. Problem skaenia
rodowiska tak go niepokoi, e zachca krgi przemysowe do cakowitego

wyeliminowania trujcych wyzieww. W niektrych fabrykach Zagbia

Ruhry ju zainstalowano urzdzenia ograniczajce emisj spalin, a nowe
zakady musiay posiada wasne oczyszczalnie zapobiegajce odprowadzaniu
ciekw do rzek.
Urbanistyczne zainteresowania Fhrera rozcigay si na mniejsze miasta
i wioski. Bardzo wanym elementem urbanistycznym jest przestrze (kolejna
obsesja wodza), powtarza najbliszym wsppracownikom. Z radoci
patrz, jak nasi architekci planuj zabudow szerokimi, mocnymi liniami.
Tylko w ten sposb unikniemy zakadania kolejnych miast, w ktrych domy
s tak gsto skupione, e jeden wznosi si niemal na drugim, jak w Zwickau,
Gelsenkirchen i im podobnych. Gdybym zosta wygnany do takiej
pozbawionej wszelkiego uroku dziury, stracibym wszelki zapa i szczcie,
jakby wypdzono mnie z ojczyzny. Dlatego bd zabiega o to, by odrobina
kultury i pikna przenikna do najskromniejszego z naszych miast, eby krok
po kroku istniejce udogodnienia osigny wyszy poziom39.
Wielk wag przywizywa do pomylnoci i wyksztacenia niemieckiej
modziey. W systemie edukacji wprowadzono ju drastyczne zmiany,
stawiajc szkoy o profilu przyrodniczym i nieklasycznym na tym samym
poziomie co klasyczne gimnazja. Wprowadzenie obowizkowych piciu
godzin wychowania fizycznego w tygodniu i przymusowych zaj z biologii
rasy, a take pooenie szczeglnego nacisku na niemieck histori i literatur
spowodowao, e ucierpiay jzyki klasyczne i nauki cise. Celem
niemieckiego systemu edukacji jest ksztatowanie charakteru pisa jeden
z nazistowskich pedagogw. Nie chcemy ksztaci naszych dzieci na maych
naukowcw (). Powiadam, e lepiej mie dziesi funtw wiedzy mniej
i dziesi kalorii wicej charakteru40.
Wspomnianemu procesowi formowania charakteru towarzyszyo quasiubstwienie Hitlera. Przed obiadem dzieci z Kolonii musiay recytowa
nastpujc modlitw:
Fhrerze, mj Fhrerze, ktrego da mi Pan!
Miej mnie w swojej opiece i chro, dopki yj!
Ocalie Niemcy od zego,
Dlatego dzikuj ci za powszedni chleb.
Bd przy mnie i mnie nie opuszczaj,
Fhrerze, mj Fhrerze, moja nadziejo i wiatoci!
Bd pozdrowiony, Fhrerze!

Brytyjski ambasador Phipps informowa Londyn: Niemieccy chopcy s

metodycznie, fizycznie i duchowo przysposabiani do obrony swojego kraju
(), obawiam si, e jeli ten lub inny rzd Niemiec tego zada, bd chtni
i gotowi, by pomaszerowa i zgin na obcej ziemi. Ten zowieszczy rozwj
rozpoczyna si w Jungvolk, organizacji przygotowujcej chopcw w wieku

od dziesiciu do czternastu lat do wstpienia do Hitlerjugend. Jungvolk to

niedawno wywalczony element odwiecznej i nieugitej prawdy pisa autor
broszurki powiconej organizacji modzieowej. Porzdek i posuszestwo
s dla nas najwitszym obowizkiem, kady ad wywodzi si bowiem od
wielkiej postaci, a postaci, ktrej zawierzylimy, jest Fhrer (). Stoimy
przed tob, Niemiecki Ojcze i Niemiecka Matko, my, modzi przywdcy
Niemieckiej Modziey. Wyksztacimy i wyszkolimy twoich synw, zrobimy
z nich ludzi czynu i zwycistwa. Zostan poddani twardej szkole, aby ich pici
stay si niczym ze stali, aby nabrali odwagi i mieli wiar, wiar w Niemcy41.
Po wstpieniu do Hitlerjugend kady chopiec otrzymywa sztylet
z wyrytym napisem: Krew i honor, sysza te, e od tej chwili moe nie
tylko nosi brunatn koszul, ale broni jej si swoich ramion.
Rozumielimy przez to, e nie wolno nam kapitulowa przed nikim i niczym
wyjani jeden z czonkw Hitlerjugend, ktry uciek do Anglii e
przewyszamy wszystkich cywilw i moemy ich pokona, jeli bd
zadzierali nosa42.
Przed 1933 rokiem celem Modziey Hitlera byo zebranie modych ludzi ze
wszystkich warstw w spoecznych, przecicie zwizkw z organizacjami
komunistycznymi za pomoc perswazji i propagandy oraz wpojenie walki
o wadz. Pniej misj stao si krzewienie tyzny fizycznej, edukacja
polityczna i szkolenie tak, aby modzie bya gotowa pracowa dla Fhrera
i narodu. Zdaniem Hartmanna Lauterbachera, zastpcy Schiracha, wbrew
powszechnemu mniemaniu modzi ludzie nie przechodzili szkolenia
wojskowego, a mundury bardziej przypominay stroje ludowe noszone przez
czonkw organizacji modzieowych przed powstaniem Hitlerjugend i to nie
tylko w Niemczech, ale w innych krajach.
Przygotowujc nard fizycznie i duchowo na przyszo, Hitler w cigu
czterech lat zdoa tak znacznie podnie standardy zdrowotne, e wielu
cudzoziemcw nie kryo zdumienia. miertelno niemowlt wyranie
spada, osigajc poziom znacznie niszy ni w Wielkiej Brytanii pisa
czonek parlamentu sir Arnold Wilson, ktry odwiedzi Niemcy siedem razy
od czasu objcia wadzy przez Hitlera. Wyranie zmniejszya si rwnie
zachorowalno na grulic i inne choroby. Sdy kryminalne jeszcze nigdy nie
miay tak mao roboty, a wizienia tak niewielu osadzonych. Przyjemnie
patrze na fizyczn tyzn niemieckiej modziey. Nawet najubosi s lepiej
ubrani ni kiedy, a ich radosne twarze wiadcz o psychicznej przemianie,
ktra si w nich dokonaa43.
Poprawie ulegy take warunki pracy. Hale fabryczne miay wicej okien,
byy mniej zatoczone i miay lepsze sanitariaty. Pod hasem Upikszamy
otoczenie sprztano i porzdkowano wszystkie urzdy i warsztaty pracy.
Wok sadzono kwiaty, aby pracownicy mogli si cieszy przyrod.
Osignicia te nie byy adn miar iluzoryczne. Nigdy wczeniej robotnicy
nie mieli tylu przywilejw. Program Kraft durch Freude (Do siy przezz rado)

zainicjowany przez Front Pracy Roberta Leya organizowa dla robotnikw

dotowane koncerty, przedstawienia teatralne, wystawy, pokazy taca,
projekcje filmowe oraz kursy. Najbardziej rewolucyjnym projektem okazaa
si dotowana turystyka. Nawet najzwyklejszy robotnik mg si teraz wybra
z rodzin w zagraniczn podr luksusowym liniowcem na wakacje, o jakich
wczeniej nie marzy.
Robotnik wie, e powanie mylimy o podniesieniu jego pozycji
spoecznej mwi Ley. Widzi, e nie wysyamy za granic inteligentw
jako reprezentantw Niemiec, ale pokazujemy wiatu jego, niemieckiego
robotnika44. Budowano statki z kabinami jednej klasy, ktrymi
w identycznych warunkach podrowali dyrekcja i robotnicy. Wanie takiego
ducha spoecznej demokracji mia na myli Hitler, kiedy 30 stycznia mwi
w Reichstagu:
Dokonaa si
radykalna transformacja, wydajc
demokratyczne owoce w najwyszym sensie tego sowa, jeli demokracja
cokolwiek oznacza.
Fhrer stara si zjednoczy ludzi ze wszystkich warstw spoecznych
oczywicie z wyjtkiem ydw a jego socjalizm nie wyklucza ludzi bogatych
ani czonkw klasy redniej. Przedstawiciele buruazji nie mog uwaa
siebie za rentierw yjcych z tradycji lub kapitau, oddzielonych od robotnika
marksistowsko pojmowan wasnoci powiedzia jeden z moich
rozmwcw ale musz jak oni dziaa dla wsplnego dobra45. W praktyce
koncepcja ta gloryfikowaa robotnika, jednoczenie akcentujc teori
rwnoci spoecznej Hitlera. On sam by przedstawiany jako robotnik
budowlany, artysta i student. Jako czowiek z ludu, ktry siedzia obok swego
szofera i jad proste posiki. Odmawia przyjmowania honorowych
doktoratw, a do robotnikw zgromadzonych w fabrykach zwraca si zay
form Ihr, wy, przechwalajc si, e on take nie ma majtku ani akcji, ale
zapominajc doda, e dziki Mein Kampf sta si milionerem.
Atmosfera rwnoci panowaa te w siach zbrojnych. Nigdy wczeniej
midzy oficerami i onierzami nie istnia taki duch braterstwa, a elitarne
oddziay SS stanowiy wzr demokracji. Nie byo tam rozrnienia rang, ale
braterska dewiza jeden za wszystkich, wszyscy za jednego, ktra
wzbudziaby grymas dezaprobaty u wikszoci brytyjskich i amerykaskich
oficerw. Egalitaryzm nie by nigdzie tak wyranie widoczny, jak
w Modzieowych Hufcach Pracy, gdzie modzi mczyni i kobiety ze
wszystkich warstw spoecznych w wieku od siedemnastu do dwudziestu
piciu lat musieli odpracowa pewien czas dla Volk und Vaterland jako
robotnicy rolni i przemysowi. Hufce te stworzono, eby zmniejszy
bezrobocie, ale w swoim zamyle poszy dalej ni Civilian Conservation Corps
Roosevelta, ktre miay podobny cel, i stay si manifestacj socjalizmu.
ciany barakw w obozach pracy byy obwieszone flagami, fotografiami
Fhrera i innych przywdcw oraz inspirujcymi hasami w rodzaju Niemcy
potrzebuj ciebie, tak jak ty potrzebujesz Niemiec, Twj nard jest

wszystkim, a ty niczym czy Hufce pracy to honorowa suba niemieckiej

modziey. W jednym z obozw go z Ameryki, G.S. Cox, zauway osobliw
par cytatw. Obok sw Hitlera yd nie jest Niemcem, ale zwyczajnym
spekulantem; nie jest obywatelem, ale niszczycielem umieszczono fragment
z Kanta: Miej odwag posugiwa si rozumem. Cox stwierdzi, e modzie
wioda wesoy ywot. Odznaczali si doskonaym zdrowiem i mieli jedzenia
w brd a niektrzy nie dowiadczyli takiego luksusu od lat byli te zbyt
zajci, eby mie czas na krytykanctwo46.
Spord wszystkich osigni Hitlera pierwszych czterech lat rzdw
najbardziej brzemienne w skutki okazao si zjednoczenie narodu. Hitler nie
cofn wskazwek zegara, ostrzega przeoonego dyplomata George Kennan.
Niemcy zostay zjednoczone i to do gbi. Tego, czego nie dokonali w tej
dziedzinie Bonaparte i Napoleon III, dopeni traktat wersalski. Hitler usuwa
obecnie resztki partykularyzmu i rnic klasowych. Czyni to, sprowadzajc
wszystko do najniszego i najbardziej pospolitego mianownika, w ktrym nie
ma tu ani tam. Jedno Niemiec jest faktem. Hitler moe odej, ale
zjednoczony kraj pozostanie musi pozosta a dodam, e wikszo
Niemcw naprawd czy jedynie zazdro, niepewno i poczucie niszoci,
z ktrych wypywa pragnienie dominacji w Europie47.
aden obiektywny obserwator sceny niemieckiej nie mgby zaprzeczy
znacznym osigniciom Hitlera, a chocia robotnicy stracili zwizki
zawodowe, to przemysowcy zostali pozbawieni prawa zakadania wasnych
organizacji politycznych. Wszyscy utracili swoje prawa i przywileje, ale cay
nard zyska w dziedzinie rwnoci i pomylnoci. Jednak utrata swobd
obywatelskich nie bya jedyn cen, ktr naleao zapaci za program
Hitlera. Chocia Fhrer wydwign kraj z kryzysu gospodarczego i pooy
kres bezrobociu oryginalnymi metodami, szybkie tempo zbroje pchao
Niemcy w kolejny potencjalny kryzys o katastrofalnych skutkach. Byskotliwy
Schacht stara si, jak mg, przeciwstawi Hitlerowi i zapewni niezaleno
niemieckiej gospodarce, po pierwsze przez wetowanie planw Ministerstwa
Wojny i koncernu I.G. Farben w dziedzinie produkcji gumy syntetycznej, po
drugie sprzeciwiajc si probie Blomberga, ktry domaga si zwikszenia
produkcji paliw. Schacht obawia si, e zakci to rwnowag gospodarcz.
Jednak na pocztku 1936 roku jego wpywy osaby, a gospodarka zostaa
wytrcona z rwnowagi rozkazem Hitlera, by zwikszy armi do trzydziestu
szeciu dywizji. Gwne przyczyny byy dwie: ceny towarw importowanych
wzrosy o dziewi procent, a eksportowanych spady o tyle samo; na dodatek
dwa kolejne nieurodzaje sprawiy, e niemieckie rolnictwo nie mogo
zaspokoi potrzeb ywnociowych narodu. Kurczyy si te zapasy surowcw.
Ju pojawiy si sygnay o niepokojcych brakach ywnoci i paliwa. Ten
ostatni problem dodatkowo pogorszyy rosyjskie embargo na towary
eksportowane z Niemiec oraz danie Rumunii domagajcej si wyszych cen
za swoje produkty. Zapasy ropy sucej do ogrzewania, owietlania,

wytwarzania smaru i paliwa do silnikw diesla znajdoway si na

niebezpiecznie niskim poziomie i nie mona ich byo uzupeni krajow
produkcj.
To wanie z myl o takiej wyjtkowej sytuacji w 1936 roku sporzdzono
wspomniane wyej memorandum Hitlera o gospodarce wojennej. Jego
odpowiedzi na kryzys paliwowy byo rozwizanie powtrzone wiele lat
pniej przez Stany Zjednoczone autarkia48. Hitler wiedzia, e Niemcy nie
maj na swoim obecnym terytorium do surowcw, eby pozwoli sobie na
cakowit samowystarczalno, jednak nalega, aby kraj uczyni wszystko, na
co go sta. By przekonany, e absolutna autarkia bdzie moliwa, gdy Niemcy
dokonaj ekspansji na wschd. Wbrew radzie Schachta zada zwikszenia
produkcji gumy syntetycznej, wydobycia rudy elaza, produkcji tuszczu,
wyrobw wkienniczych i metali lekkich, a nastpnie poleci znale w cigu
osiemnastu miesicy rozwizanie kryzysu paliwowego.
Zignorowa ostrzeenia ekspertw, e koszty realizacji takiego programu
bd ogromne, nie zwaa te na protesty przemysowcw, kiedy
kontynuowa produkcj na potrzeby wojska, zamiast zwiksza zapasy
surowcw. Nie posucha rad, ale zagrozi wielkim przemysowcom
interwencj pastwa, jeli odmwi przyczenia si do walki o autarkiczn
gospodark. Oznajmi, e finanse, gospodarka i wszystkie teorie su temu,
aby pomaga narodowi walczcemu o swoje prawa. Dla Hitlera wszystko
sprowadzao si do siy woli, dlatego oczekiwa gospodarczej mobilizacji
porwnywalnej do mobilizacji wojskowej i politycznej. Nie obchodzio go,
w jaki sposb osign ten cel, byle Wehrmacht by gotw do wojny za cztery
lata.
Tak te brzmia jego czteroletni program, ktry ogosi na zjedzie partii
w Norymberdze w 1936 roku. Miesic pniej obarczy Gringa
odpowiedzialnoci za jego realizacj. Co znamienne, do grona swoich
najbliszych wsppracownikw wybra tylko jednego starego czonka partii,
reszt najwaniejszych stanowisk obsadzajc chtnymi do wsppracy
urzdnikami publicznymi, przedstawicielami przemysu i oficerami ze sztabu
generalnego. Oznaczao to, e NSDAP, z wyjtkiem Gringa, ktry by wierny
wycznie sobie i Hitlerowi, zostao faktycznie wykluczone z procesu
podejmowania decyzji w kwestii gospodarki krajowej.
W mowie wzywajcej do narodowej mobilizacji Gring oznajmi, e
robotnicy i chopi musz pracowa z ca moc, wynalazcy musz si postawi
do dyspozycji pastwa, a przedsibiorcy nie myle o zysku, ale o silnej
i niezalenej gospodarce Niemiec. W sowach, ktre miay zosta
sparafrazowane pokolenie pniej przez amerykaskiego prezydenta, wezwa
wszystkich Niemcw, aby suyli swojemu narodowi. Kady z nas powinien
zadawa sobie codziennie pytanie, co moe zrobi, w jaki sposb moe si
przyczyni do powodzenia wsplnych zamierze49.

Dwa miesice pniej Hitler wystosowa naglcy apel do grupy czoowych

przemysowcw, aby zaufali Gringowi jako wykonawcy pilnej misji. To
najlepszy czowiek do tego zadania, czowiek o stalowej woli i nieugitej
determinacji. Maszerujcie za nim w zwartym szeregu. Na tym samym
spotkaniu Gring poinformowa przemysowcw, e nie chodzi ju
o zyskown produkcj, ale o produkcj. Ma gdzie, jak zareaguje rynek
walutowy. cigani bd jedynie ci, ktrzy zami prawo bez powodzenia50.
Moim
obowizkiem
byo
zaprotestowanie
przeciwko
takim
ekonomicznym nonsensom napisa Schacht sprzeciwienie si temu
nieodpowiedzialnemu i bezsensownemu lekcewaeniu prawa tak otwarcie,
jak to byo moliwe. Uczyni to w swoje szedziesite urodziny,
przemawiajc w Izbie Handlowej do tych samych suchaczy, do ktrych
zwraca si Gring. Skrytykowa rwnie twierdzenie Gringa, e liczy si
jedynie produkcja. Jeli na jakim obszarze zasiej cetnar zboa i zbior tylko
trzy czwarte cetnara, bdzie to najwikszy ekonomiczny nonsens, jaki mona
sobie wyobrazi51. Oznaczao to wypowiedzenie wojny przez urzdnika,
ktry ju wypad z ask. Kilka miesicy pniej Schacht zosta zmuszony do
ustpienia ze stanowiska ministra gospodarki. Gring mg teraz swobodnie
przystpi do realizacji planu Fhrera polegajcego na przeksztaceniu
niemieckiej gospodarki w instrument sucy uzbrojeniu kraju i wojnie.

Gdyby Hitler umar w 1937 roku, cztery lata po dojciu do wadzy, to mimo
kryzysu gospodarczego zostaby niewtpliwie uznany za jedn z najwikszych
postaci w dziejach Niemiec. Mia miliony zwolennikw w caej Europie.
Gertruda Stein (ktra uwaaa Roosevelta za nudziarza) twierdzia, e Hitler
powinien dosta Pokojow Nagrod Nobla. W artykuach zamieszczanych na
amach gazet i czasopism George Bernard Shaw broni Hitlera i innych
dyktatorw52. Wypowiedzi Shawa na temat faszyzmu doprowadzay do szau
innych czonkw Fabian Society (Towarzystwa Fabiaskiego), wywoujc
lawin gorcych listw od wypdzonych z Niemiec antyfaszystw. Innym
synnym zwolennikiem Hitlera by Sven Hedin, znany szwedzki odkrywca,
ktry napisa, e Hitler jest obdarzony niezomnym umiowaniem
sprawiedliwoci,
szerok
wizj
polityczn,
nieomylnym
darem
przewidywania i autentyczn trosk o dobro wspobywateli. Hedin, dumny
z tego, e w jednej szesnastej by ydem, broni antysemityzmu Hitlera,
jednoczenie dezaprobujc stosowane przez niego metody. Bezstronne
zbadanie postpowania ydw w latach powojennych, powiedzia, wykazao,
czemu Niemcy nimi pogardzaj. Zawsze, gdy goszono polityk ulegoci
i defetyzmu, jej czoowymi protagonistami okazywali si ydzi. Z reguy byli
to ci sami ydzi, ktrzy maszerowali w awangardzie komunizmu
i bolszewizmu. Jego podsumowanie dokona Hitlera mogoby rwnie dobrze

wyj spod pira Goebbelsa: Czowiek, ktry w cigu czterech lat wydwign
Niemcw z najgbszej otchani i uczyni ich wiadomym siebie, dumnym
i potnym narodem, zasuguje na wdziczno wspobywateli i podziw
caego wiata53.
Hitler zainspirowa nie tylko pojedynczych cudzoziemcw, ale swoim
przykadem przyczyni si do powstania podobnych ruchw w caej Europie.
Najwaniejszym z nich bya Brytyjska Unia Faszystw, czarne koszule. Hitler
nie tak dawno uhonorowa ich przywdc, sir Oswalda Mosleya, zjawiajc si
osobicie na uroczystym obiedzie z okazji jego lubu z Dian Mitford. We
Francji gdzie antysemityzm stanowi od dawna element nacjonalizmu
kwita Action Franaise pod przywdztwem Charlesa Maurrasa, wpywajc na
takich utalentowanych pisarzy, jak Andr Malraux. Dziaa rwnie Croix de
Feu (Ognisty Krzy), skrajnie prawicowa organizacja weteranw, ktrej
przewodzi pukownik Franois de la Rocque, oraz kilka podobnych
ugrupowa. Cho faszyzm budzi odraz nonkonformistw, osignicia oraz
wypowiedzi Hitlera i Mussoliniego mobilizoway ich przeciwko liberalnemu
pastwu, demokracji i parlamentaryzmowi.
W Belgii mody Lon Degrelle, ktry mia si uwaa za duchowego syna
Hitlera, zaoy swoj organizacj Rexist, majc by bastionem przeciwko
komunizmowi. Nasz ruch wspomina wiele lat pniej by bardziej
falangistowski ni faszystowski, bardziej duchowy ni polityczny. Uwaa go
za sprzeciw wobec panujcej wwczas korupcji. Rexist mia by ruchem
politycznego odnowienia i sprawiedliwoci w polityce, ktry wypowie wojn
chaosowi, niekompetencji, nieodpowiedzialnoci, niepewnoci i, nade
wszystko, bolszewizmowi54.
Wpywy faszystw signy nawet Stanw Zjednoczonych, gdzie
czonkowie Zwizku Niemiecko-Amerykaskiego otwarcie nosili nazistowski
strj skadajcy si z biaej koszuli, czarnego krawata, wojskowych butw
z cholew i emblematw ze swastyk. Faszyzm dotar take do Chin, gdzie
Czang Kaj-szek stworzy elitarn tajn grup o nazwie niebieskie koszule.
Faszyzm jest obecnie uwaany za wsteczny zauway wiele lat pniej
jeden z czonkw organizacji ale wwczas wydawa si bardzo postpowym
rodkiem ocalenia kraju. Jego gwnym celem bya obrona narodu.
Faszyzm jest jedynym narzdziem samoocalenia dla narodw stojcych na
krawdzi zagady napisano w wczesnym wstpniaku Sze-hui hsin-wen,
prasowego organu niebieskich koszul. Faszyzm ocali Wochy i Niemcy (),
dlatego nie ma innej drogi, jak tylko naladowanie faszystowskiego ducha
gwatownych zmaga we Woszech i Niemczech. Czang Kaj-szek wyraa si
rwnie entuzjastycznie. Czy faszyzm moe ocali Chiny? zapyta grup
niebieskich koszul i sam udzieli sobie odpowiedzi. Tak! Faszyzm jest tym,
czego Chiny najbardziej potrzebuj w obecnych czasach. Mimo publicznych
zaprzecze w kontaktach z przybyszami z zachodu, take on gardzi
demokracj (W cigu kilku ostatnich dziesicioleci na prno upajalimy si

demokracj i popieralimy wolno mylenia ) i podpisywa si pod zasad

wodzostwa goszon przez Hitlera. Najwaniejszym elementem faszyzmu
mwi grupie partyjnych funkcjonariuszy osiem miesicy po przejciu wadzy
przez Hitlera jest absolutne zaufanie postaci przywdcy mdrca. Jeli nard
nie zaufa cakowicie jednemu czowiekowi, nie zostanie uratowany.
Przywdca musi by wielk postaci przeniknit rewolucyjnym duchem,
aby mg suy za wzr wszystkim czonkom partii. Co wicej, kady czonek
partii musi powici wszystko, dziaajc na rzecz przywdcy i grupy,
a porednio spoeczestwa, narodu i rewolucji. Od dnia, w ktrym
przyczylimy si do tego rewolucyjnego ugrupowania, cakowicie
wyrzeklimy si naszych praw, ycia osobistego, swobd i prywatnego
szczcia dla dobra grupy, skadajc przysig przywdcy (). W ten sposb
moglimy po raz pierwszy zosta nazwani prawdziwymi faszystami55.
Dokonania Hitlera w cigu pierwszych czterech lat rzdw zachciy
innych o podobnych pogldach. Faszyzm przemawia nie tylko do ludzi
niezadowolonych i wykluczonych, ale odpowiedzialnych jednostek dobrej
woli. Przyciga ludzi modych i intelektualistw, ktrzy znajdowali w nim
wie alternatyw dla buruazyjnego liberalizmu. Chocia kady kraj mia
wasn odmian faszyzmu, wszyscy jego zwolennicy (take Hitler i Mussolini)
wierzyli, e duchowe zjednoczenie narodu wbrew wszystkiemu pozwoli
rozwiza pitrzce si problemy. Wierzyli te, e ten cel usprawiedliwia
wszelkie rodki.

Rozdzia 15
TAKI MAY LUDZKI ROBACZEK
(1937luty 1938)

1
Trzy miesice po mowie, ktr Hitler wygosi 30 stycznia 1937 roku,
nadesza kolejna, znacznie bardziej odkrywcza. Fhrer zwrci si do omiuset
przywdcw okrgw podczas uroczystoci otwarcia elitarnej szkoy
politycznej w Vogelsang w osobistym, szczerym i penym powtrze
monologu. Wyznaczy sobie dwa cele: pouczy gauleiterw bdcych
mietank ruchu o ich obowizkach i upamitni rozpoczcie politycznego
ksztacenia trzech tysicy starannie wybranych modych mczyzn, ktrzy
mieli pj w jego lady.
Przypomina Metternicha lub Machiavellego uczcego synw politycznych
i dyplomatycznych sztuczek oraz udzielajcego praktycznych i cynicznych
rad, jak manipulowa masami. Nasza organizacja bdzie miaa przyszo
jedynie wwczas, gdy podporzdkuje wolno jednostki dobru caoci.
Wanie dlatego nie mog tolerowa adnej wadzy stojcej ponad narodem:
Niewane jakiej, nawet wadzy Kocioa. Porwna ich totalitaryzm do
demokracji, opisujc j jako mrowisko, w ktrym kady biegnie w inn
stron. Demokraci mogli robi, co chcieli, i w rezultacie stali si
bezwartociowi jako jednostki. S mikcy, bezwartociowi, pozbawieni
wytrwaoci. Czy nie byoby rzecz mieszn kopota przecitnego
czowieka problemami, z ktrymi borykaj si wysze umysy? Wyobracie
sobie obarczenie maego ludzkiego robaczka dramatycznymi decyzjami, np.
takimi, ktre trzeba byo podejmowa w zwizku z kryzysem w Nadrenii! Co
by si stao, gdyby plan czteroletni zosta najpierw przedstawiony
w demokratycznym parlamencie? Tylko ydzi mogliby wpa na tak
idiotyczny pomys.
Nastpnie przeszed do problemu znalezienia przyszych przywdcw.
Kiedy oznajmi, e pochodzenie i zamono nie maj tu adnego znaczenia,
mg mwi o swoich modych latach. Potrzebne s jedynie zdolnoci.
Niewane, kim s ich ojcowie i matki. Musz jedynie posiada cechy
przywdcze. Zdolno abstrakcyjnego mylenia jest tu bez znaczenia. Fhrer
musi umie przewodzi. Musi by zdolny powiedzie: Trzeba zrobi to i to.
Wiem o tym. Powinien sucha rady ludzi odpowiedzialnych za zrealizowanie
wytyczonego celu, ale w ostatecznym rozrachunku sam musi broni

wasnych pomysw i decyzji, bo to on musi je podejmowa. Czy mona sobie

wyobrazi pikniejsz i bardziej autentyczn demokracj?
Po udzieleniu praktycznych rad w rnych sprawach przeszed nagle do
ydowskiego zagroenia, uywajc osobistych, niejasnych okrele, ktre
rozumieli wszyscy obecni na sali. Chodzi mi o to, eby nie zrobi niczego, co
moe nas cofn albo wyrzdzi szkod. Wszyscy wiecie, e zawsze
dochodziem do granicy zuchwaoci, ale nigdy jej nie przekroczyem. Trzeba
wyczu, co ujdzie nam pazem, a co nie. Kiedy rozlegy si miechy i oklaski,
uderzy w emocjonaln nut. Nie zamierzam prowokowa przeciwnika do
walki. Nie mwi walcz, bo walka sprawia mi przyjemno. Zamiast tego
mwi: Zniszcz ci. Dziki swojej przebiegoci zapdz ci w kozi rg i nie
zadam ciosu, dopki nie zdoam trafi prosto w serce! I na tym koniec!. Jego
ostatnie sowa, nie pozostawiajce adnej wtpliwoci, jak zamierza rozwiza
kwesti ydowsk, utony w spontanicznym, dnym krwi okrzyku. Ten
przyprawiajcy o gsi skrk ryk zosta zarejestrowany na tamie
i przypomina potomnym o pierwotnej dzikoci drzemicej w czowieku i o
tym, jak w rzymskim Koloseum musia brzmie wrzask tumu domagajcego
si mierci pokonanego gladiatora!
Kiedy wrzawa ucicha, Hitler powrci do swojego cichego, racjonalnego
katalogu praktycznych rad, jakby to, co przed chwil powiedzia, zostao
przekazane w sekrecie. Zakoczy mow wezwaniem do powszechnego
narodowego uzbrojenia: Chc, eby nard niemiecki by najsilniejszym
narodem Europy, a nie drugim lub trzecim!. Sal wstrzsna radosna
owacja. Jeli ta ofiara okae si daremna, nie bdzie wedug mnie ostatnim
rozdziaem w dziejach Niemiec, ale przedostatnim, bo ostatni rozdzia
napiszemy sami!1
Do tej pory Hitler zwraca si tak otwarcie jedynie do swoich najbliszych
wsppracownikw. Ju nieoficjalny charakter mowy i niemal cakowity brak
odwoania si do emocji z wyjtkiem krtkiego, przeraajcego ujawnienia
planu wobec ydw mogy wzbudzi lk. Jego pozbawione udawania
przemwienie byo chodnym i skalkulowanym monologiem czowieka
sprawujcego niemal absolutn wadz.

2
Stojcy na progu wadzy absolutnej Hitler pozosta artyst. Sztuka
i polityka byy dla niego nierozerwalnie zwizane. Jednym z pierwszych
krokw, ktre podj, aby da pocztek nazistowskiemu malarstwu
i architekturze, byo rozwizanie Bauhausu, uczelni artystycznej zaoonej
zaraz po wojnie wiatowej przez architekta Waltera Gropiusa, ktry pragn
stworzy eksperymentaln funkcjonaln architektur wykorzystujc
dorobek malarstwa, rzeby i wzornictwa przemysowego, a take dawnej

architektury. Uczelnia zdoaa przycign paru najbardziej utalentowanych

europejskich architektw oraz malarzy Klee, Kandinskiego, Feiningera
i Mondriana i uchodzia za uosobienie nowoczesnoci. Wanie dlatego
wydawaa si blunierstwem dla klasycznie i romantycznie nastawionego
Hitlera.
Architektem, ktrego darzy najwyszym podziwem, by profesor Paul
Ludwig Troost. Nie mogem duej patrze na swoje wczeniejsze prace
Hitler wyzna Speerowi. C za szczcie, e poznaem tego czowieka!2 By
pod tak ogromnym wraeniem, i zwierzy si modej onie Troosta, e gdy
dojdzie do wadzy i stanie si przywdc narodu niemieckiego, wezwie do
siebie jej ma, ktrego prace s pene przejrzystoci, siy i szlachetnoci48*3.
By moe najbardziej niezapomnianym przedsiwziciem Hitlera byo
Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Monachium, Haus der Deutschen Kunst,
zbudowane z dobrowolnych datkw spoeczestwa. Fhrer przyczyni si
osobicie do jego powstania, kadc kamie wgielny na jesieni 1933 roku.
Przed uroczystoci tysice brunatnych koszul, esesmanw i czonkw
Hitlerjugend przemaszerowao Prinzregentenstrasse na miejsce, w ktrym
mia stan gmach. Fhrera powitali brygadzista i robotnicy budowlani
przebrani w redniowieczne stroje. Kiedy orkiestra odegraa uwertur do Die
Meistersinger, Hitler ponownie ogosi swoj teori o kulturowej misji
Niemiec, a nastpnie nada Monachium tytu stolicy niemieckiej sztuki4.
Chwil pniej widzw przeszed zimny dreszcz, Fhrer bowiem tak
energicznie uderzy kamie wgielny srebrnym motem, e narzdzie
rozpado si na dwoje. Zapada upiorna cisza, gdy wierzono, e architekt
umrze, jeli mot ulegnie pkniciu. Goebbels prbowa obrci wszystko
w art: Kiedy Hitler uderza, czyni to potnie. Hitlerowi nie byo jednak do
miechu, poniewa uzna, e to zy omen. Troost te mia stracha. Kilka dni
pniej trafi do szpitala z powodu dusznicy bolesnej, a po paru miesicach
umar na zapalenie puc.
Frau Troost kontynuowaa dzieo ma, a Hitler czsto zaglda do jej
pracowni w Monachium. Ich wsplne zainteresowania wykraczay poza
obszar architektury. Dama bya osob niezalen i otwarcie wyraaa swoje
pogldy. Kiedy ktrego dnia spytano j, co sdzi o Speerze, odwrcia si do
Hitlera i powiedziaa, e gdyby Herr Hitler poprosi jej ma
o zaprojektowanie gmachu dugoci stu metrw, profesor Troost
przemylaby spraw i zjawi si nastpnego dnia, mwic, e z powodw
konstrukcyjnych i estetycznych budowla moe mie jedynie dziewidziesit
sze metrw. Gdyby powiedzia pan Speerowi: Chc mie dom dugoci stu
metrw, ten odpowiedziaby bez wahania: Mein Fhrer! Czemu nie
dwiecie?, a pan na to: Oto czowiek, ktrego szukaem!. Hitler nie poczu
si uraony, ale rozemia si razem z ni. Lubi si mia wspominaa.
Hitler mia poczucie humoru serdeczne, a nie sarkastyczne, jak Speer.

Ku zaskoczeniu wsppracownikw Hitler nie odnosi si z niechci do

szczerych wypowiedzi profesorowej Troost. Na uroczyste otwarcie Haus der
Deutschen Kunst latem 1937 roku zaplanowano ambitn wystaw sztuki
niemieckiej. Jurorzy, w tym Frau Troost, dokonali wyboru prac wedug
kryteriw artystycznych, dlatego wrd eksponatw znalazo si wiele
wybitnych dzie nowoczesnego malarstwa. Poniewa Hitler uwaa sztuk
nowoczesn za zdegenerowan, na dzie przed otwarciem wystawy midzy
nim i pani Troost doszo do gwatownej sprzeczki. Pani Troost
argumentowaa, e wybr prac jest waciwy, gdy wrd eksponatw
znalazy si dziea wszystkich prdw. Wskazujc stert odrzuconych
obrazw, powiedziaa: Te dawno poszarzay. Nawet nasze babki nie chciayby
na nie patrze. Kolory spowiay, a ptna nabray matowej, brunatnej barwy.
Hitler wskaza ogromne malowido przedstawiajce czowieka stojcego na
wzgrzu i grajcego na skrzypcach. Czemu odrzucono ten obraz? Nie
moglimy go przyj odparowaa jest zbyt sodki na t wystaw. Spytaa
Hitlera, czemu akceptuje malarza dopiero za drugim razem. Kiedy sprzeczka
staa si bardziej zjadliwa, czonkowie wity Fhrera cofnli si dyskretnie.
Hitler ani razu nie podnis gosu, ale jego zachowanie stao si niezwykle
chodne i formalne. Ignorujc grone sygnay, Frau Troost oznajmia, e nie
moe zdradzi swoich artystycznych przekona. Skoro nie aprobuje pan
wyboru, ktrego dokonalimy, a nasze opinie s cakowicie rne, rezygnuj
z zasiadania w jury. Fhrer poegna j z lodowatym chodem i kaza
Hoffmannowi wybra najlepsze prace. Kilka tygodni pniej zjawi si u Frau
Troost, jakby nic si nie stao.
Otwarcie wystawy 18 lipca poprzedziy parady na ulicach Monachium
przedstawiajce dwa tysice lat kultury niemieckiej. Krzyacy z duymi
swastykami na piersi cignli ogromne soce, a inni nieli wysoko uniesione,
pokryte cynfoli repliki posypanego kosmicznym pyem drzewa Yggdrasill,
ktre wedug legendy spajao ziemi, niebo i pieko. Zamiast przywoywa
przeszo, wystawa bya starowiecka. Najnowsze z pokazanych dzie wyszy
spod pdzla Adolfa Zieglera i jemu podobnych. Chocia wrd eksponatw
znalazy si dobre prace, gwnie rzeby, wikszo obrazw miaa
nastrojowy, heroiczny lub idylliczno-sielankowy charakter, czsto sawicy
uroki rodzinnego wiejskiego ycia. Wybrane dziea nie ukazyway napicia
i mozou ycia w powojennych Niemczech.
W mowie wygoszonej tego dnia Hitler oznajmi, e Haus der Deutschen
Kunst jest przeznaczony dla dzie narodu niemieckiego, a nie sztuki wiatowej.
Zadaniem artystw nie jest powracanie do przeszoci, deformowanie
rzeczywistoci ani czynienie jej odpychajc. Nastay nowe czasy, w ktrych
rodzi si nowy czowiek. Mczyni i kobiety bd zdrowsi i silniejsi pojawio
si nowe odczuwanie ycia, nowa rado istnienia. C tworz wspczeni
dekadenci? Zdeformowane pokurcze i kretynw, ktrzy budz jedynie
odraz. Nowoczeni artyci przedstawiaj ludzi przypominajcych dzikie

bestie, dzieci, ktre gdyby yy, musiayby zosta uznane za przeklte przez
Boga. Gdyby si okazao, e owi artyci rzeczywicie tak postrzegaj wiat,
trzeba spyta, co doprowadzio do wypaczenia widzenia. Jeli ta skonno
zostanie uznana za dziedziczn, minister spraw wewntrznych bdzie musia
dopilnowa, eby nie utrwalia si w kolejnych pokoleniach. Jeli za
wspomniani artyci sami nie wierz we wasne dziea, ale z innych przyczyn
wciskaj narodowi ten humbug, sprawa nadaje si do sdu kryminalnego.
Nic tak wyranie nie ilustruje jego przekonania o wanoci sztuki jak groba
sterylizacji
wspczesnych
artystw
postrzegajcych
rzeczywisto
w upoledzony sposb oraz uznania pozostaych za niebezpiecznych
przestpcw. Fhrer zalicza do tej kategorii wikszo znanych malarzy
niemieckich nawet Emila Noldego, zrzdliwego geniusza ekspresjonist,
ktry by sympatykiem narodowego socjalizmu i ju rozpocz kampani
majc na celu ograniczenie ich wpywu. Tysice prac Noldego, Barlacha,
Feiningera, Corintha i Grosza zostao skonfiskowanych wraz z pewn liczb
pcien zagranicznych malarzy, takich jak Picasso, Matisse, van Gogh, Braque
i Czanne. Niektre z siedmiuset trzydziestu wspomnianych prac wystawiono
w Monachium na wystawie zatytuowanej Sztuka zdegenerowana.
Porozwieszano obrazy chaotycznie, bez ram, z wulgarnymi opisami
w rodzaju: W taki sposb zdegenerowany umys postrzega natur lub
Chopi niemieccy przedstawieni na sposb jidysz5. W jednej z sal pokazano
wpywy sztuki murzyskiej, w innej za oddziaywanie marksistowskiej
ideologii. Du cz powicono twrczoci ydowskich artystw.
Na wystawie znalazy si rwnie obrazy namalowane przez ludzi
obkanych, aby dowie, e dziea artystw nowoczesnych s jeszcze bardziej
chore. Dwa szkice do portretu wykonane przez Kokoschk umieszczono obok
impresjonistycznej gowy nakrelonej przez wariata. Malarzy powinno si
przywizywa do ich obrazw, eby kady Niemiec mg plu im w twarz!
wykrzykn jaki rozzoszczony widz6. Cho takie oburzenie nie byo
bynajmniej zjawiskiem rzadkim, wystawa, ktra pniej objechaa cay kraj,
przycigna dwa miliony goci gotowych zapaci za bilet pi razy wicej ni
ci, ktrzy odwiedzili Haus der Deutschen Kunst, eby zobaczy, co Hitler
rozumie przez najlepsze dziea sztuki niemieckiej. Cz goci daa si zwabi
reklamowan obscenicznoci wystawionych prac, ale wielu przyszo, by
ostatni raz ujrze zakazane owoce wielkiej sztuki.

3
W tamtym roku zjazd partii rozpocz si 6 wrzenia. Hitler nawiedzi
Norymberg w poniedziakowe popoudnie i po inspekcji ochrony osobistej
ruszy przez obwieszone flagami miasto wrd bicia kocielnych dzwonw
i wiwatw tumw. Nastpnego dnia jak zwykle wkroczy dramatycznie do

Sali Kongresowej przy dwikach marsza Badenweiler. Ponownie jego alter

vox, Wagner, odczyta owiadczenie Fhrera. Po zestawieniu krwawej
przemocy bolszewikw z agodn narodowosocjalistyczn rewolucj
oskarono komunistw, e w cigu ostatniego roku podejmowali
zdecydowane wysiki w celu przeniesienia bolszewickiego chaosu na zachd.
W objawieniu tym kry si jednak pewien pocieszajcy pewnik: wiat wok
nas zapon, ale narodowosocjalistyczne pastwo wyoni si z tych
bolszewickich pomieni oczyszczone niczym platyna. Niemcy rozwizay
swoje problemy spoeczne w sposb spokojny i sprawiedliwy, podczas gdy
inne kraje chwiay si pod ciosami strajkw i aktw terroru dokonywanych
przez ydowsko-bolszewickich agitatorw.
Celem mowy nie byo wzbudzenie bojowego ducha w narodzie, ale
utrzymanie ludnoci w stanie bogiego samozadowolenia, gdy Fhrer bdzie
zabiega o wzgldy sojusznika w przyszym nieuchronnym konflikcie. Benito
Mussolini zgodzi si przyjecha do Niemiec pod dwoma warunkami: nie
przywiezie adnych cywilnych strojw wieczorowych i bdzie mia okazj
spotka si mit der grossen Menge (z wielkim tumem). Wyjecha z Rzymu
23 wrzenia w towarzystwie stuosobowej wity, ubrany w szykowny mundur
nowej faszystowskiej milicji, zaprojektowany specjalnie na t okazj. Dwa dni
pniej rano na dworcu kolejowym w Monachium powita go gospodarz
ubrany w prosty partyjny uniform. Kiedy zagrzmiay werble, Hitler wycign
rk w gecie powitania, a tum rykn Heil! i Duce!
Ruszyli po czerwonym dywanie rozoonym na dworcu, a nastpnie
z wielk pomp pojechali do apartamentw Hitlera przy Prinzregentenplaz.
Odbyli tam swoj pierwsz rozmow. Poniewa Mussolini mwi po
niemiecku, tumacz Schmidt mia okazj porwna obu politykw. Potargane
wosy nadaway Hitlerowi niechlujny wygld czonka artystycznej bohemy.
Jego gos by szorstki i chropawy, gdy wypowiada zdania pene wibrujcych
r do mnie lub Mussoliniego. Czasami jego oczy pony blaskiem, a po chwili
staway si bez wyrazu, jakby ogarna go zaduma. Zachowanie Il Duce byo
zupenie inne. Wyprostowany jak struna, koysa si od pasa w gr, gdy
mwi. Jego cesarska gowa mogaby by wzorowana na popiersiach
staroytnych Rzymian, z potnym czoem i szerok, kwadratow szczk
wysunit do przodu pod szerokimi ustami. Mia te znacznie ywsz mimik
od Hitlera, a gdy przysza jego kolej, by zagrzmie na bolszewikw i Lig
Narodw, jego ruchliwa twarz zacza wyraa oburzenie i pogard,
determinacj i spryt. Mia teatralny talent naturalny u Wochw. Mimo to ani
razu nie powiedzia jednego sowa za wiele. Schmidta uderzya take rnica
w miechu. miech Hitlera by peen szyderstwa i sarkazmu, podczas gdy
Mussolini mia si swobodnie i caym sercem 7.
Podczas
godzinnego
spotkania,
jedynej
politycznej
rozmowy
przeprowadzonej w trakcie tej wizyty, uzgodnili, e bd odnosili si
przyjanie do Japonii, wspierali Franco oraz blokowali ambicje Francji i Anglii.

Hitler da te jasno do zrozumienia, e straci nadziej, i zdoa skoni Angli

do poparcia, choby potajemnie, jego planu ekspansji. Po zakoczeniu narady
Mussolini by bez przerwy woony z jednej uroczystoci na drug, m.in. by
wiadkiem oszaamiajcej parady esesmanw, ktrej mia nie zapomnie do
koca ycia, manewrw wojskowych w Meklemburgii oraz odwiedzi
ogromn fabryk Kruppa w Essen. Punktem kulminacyjnym wizyty okaza si
28 wrzenia. Kiedy dwa pocigi z dyktatorami zbliay si do celu podry,
dworca kolejowego w pobliu stadionu olimpijskiego, pocig Hitlera doczy
do pocigu Il Duce i przez pitnacie minut oba skady jechay obok siebie
rwnolegymi torami. Manewr ten, caymi dniami wiczony przez
maszynistw, zosta wykonany tak pynnie, e Wosi i Niemcy mogli bez trudu
rozmawia przez otwarte okna. Pniej pocig Hitlera zacz niedostrzegalnie
przypiesza, by przyby na dworzec kilka sekund przed drugim, co pozwolio
Fhrerowi przej peronem i powita Mussoliniego z wycignitymi
ramionami, gdy jego wagon stan. Ten pokaz skutecznoci, podobnie jak krok
paradny oddziaw SS i manewry wojskowe, wywar na gociu piorunujce
wraenie tak jak liczy Hitler.
Na tym jednak nie koniec. Niemal milion widzw, czsto przywiezionych
ze wsi specjalnymi pocigami, stao wzdu alei biegncej od dworca do
centrum Berlina, udekorowanej faszystowskimi i narodowosocjalistycznymi
flagami. Dugie sztandary zwisay z dachw domw, a na kadym placu stay
ogromne kolumny z niemieckimi i faszystowskimi symbolami. O czwartej po
poudniu zakoczono prac, by miejscowi mogli zasili szeregi widzw. Na
stray rozentuzjazmowanego tumu stao szedziesit tysicy esesmanw
z caych Niemiec. Nigdy wczeniej nie podjto tak duych rodkw
ostronoci. Wielu tajniakw wmieszao si w cib, a uzbrojone odzie
motorowe patroloway Szprew.
Spontaniczne owacje na widok dwch dyktatorw stojcych obok siebie
w otwartym samochodzie sprawiy ogromn przyjemno Il Duce.
Nastpnego dnia przyjto ich jeszcze serdeczniej, gdy wrcili na stadion
olimpijski, eby Mussolini mg odby obiecane spotkanie z masami. Tym
razem Hitler pozwoli, by woski przywdca ukaza si jako pierwszy i przez
chwil samotnie syci owacjami. Pniej Fhrer wygosi krtk mow
powitaln transmitowan przez radio stu pitnastu milionom obywateli
w obu krajach, gboko przeywajcym to historyczne wydarzenie.
Stwierdzi, e oba kraje czy nie tylko wsplnota pogldw, ale i dziaania.
Niemcy stay si ponownie wiatow potg. Sia naszych narodw stanowi
() najpewniejsz gwarancj przetrwania cywilizowanej Europy, wiernej
swojej kulturowej misji i uzbrojonej przeciwko niszczycielskim siom.
Il Duce podszed do mikrofonw. Poniewa upar si przemawia po
niemiecku i by podekscytowany widowiskiem, mwi coraz szybciej, tak e
suchacze mogli zrozumie jedynie pojedyncze sowa. O BerlinRzym
krzycza powstaa jesieni 1935 roku, przez dwa ostatnie lata sprawnie

dziaaa na rzecz jeszcze wikszego zblienia naszych narodw i pokoju

w Europie!. Jego wizyta, powiedzia, nie bya zwykym dyplomatycznym lub
politycznym epizodem, ale wyrazem jednoci dwch rewolucji zjednoczonych
we wsplnym celu.
Nagle z nieba lun ulewny deszcz i notatki Mussoliniego zaczy
rozmaka. Najwiksze i najbardziej autentyczne demokracje wspczesnego
wiata to demokracja niemiecka i woska mwi gosem znieksztaconym
przez mokre od deszczu mikrofony i goniki. Cign mnie, a publiczno
staa niewzruszenie do samego koca. Mam przyjaciela, z ktrym bd na
dobre i ze, do samego koca. Dalsze wydarzenia okazay si jeszcze bardziej
chaotyczne. Mussolini musia wrci samotnie do stolicy otwartym
samochodem, eby ludno moga go jeszcze raz zobaczy. Poniewa nie mia
paszcza przeciwdeszczowego, zjawi si w swojej kwaterze przemoczony
i brudny i usysza, e nie ma ciepej wody, w ktrej mgby si wykpa8.
Chocia Mussolini si nie przezibi, to kiepsko spa, a nastpnego dnia
zbudzi si wyczerpany i przygnbiony. Jednak gdy jego pocig wyruszy do
domu, odzyska pogod ducha. Przyjecha do Niemiec, czujc pogard do
Hitlera. Jak mgby zaufa czowiekowi, ktry nie by onaty i nie mia dzieci
ani nawet kochanki? Teraz wyjeda pod ogromnym wraeniem tego, co
zobaczy. Nawet jeli nie dowiedzia si o Ewie Braun, ujrza potg znacznie
przekraczajc swoje oczekiwania. Od tej chwili role obu dyktatorw si
odwrciy. Mussolini znalaz si pod wpywem modszego kolegi. Doktor Carl
Gustav Jung, szwajcarski psychiatra, osobicie obserwowa dwch
przywdcw i zwrci uwag na uderzajce rnice. W przeciwiestwie do Il
Duce Hitler zachowywa si jak robot. Wydawao si jakby by sobowtrem
prawdziwego Fhrera, jakby Hitler ukrywa si w rodku niczym jaki
dodatek, jakby by schowany celowo, eby nie zepsu mechanizmu9.
Co prawda w Berlinie nie podpisano adnych umw ani nie wydano
wsplnego komunikatu kocowego, ale niemieckie Ministerstwo Spraw
Zagranicznych poinformowao wszystkie placwki, e obaj przywdcy
uzgodnili, i nie bd dy do zacienienia relacji z Angli bez konsultacji ze
sob. Ustalono rwnie, e Wochy bd miay woln rk w rejonie Morza
rdziemnego, a Niemcy w Austrii. Toasty wznoszone podczas uroczystego
bankietu wydanego w Kancelarii Rzeszy byy bardziej wymowne ni
jakikolwiek komunikat. Hitler potwierdzi, e oba kraje czy gboka przyja
i wsplne cele polityczne. Jego go odpowiedzia, e solidarno woskoniemiecka yje i dziaa, a dwa narody s odporne na wszelkie prby
podzielenia. Kiedy o BerlinRzym staa si faktem, Hitler by gotw do
wykonania nastpnego kroku.

Pod koniec padziernika Fhrer zwierzy si grupie szefw propagandy

z okrgw partyjnych, e czonkowie jego rodziny nie doywaj pnego
wieku, dlatego wielkie problemy, szczeglnie kwestia Lebensraum, musz
zosta jak najszybciej rozwizane. Ci, ktrzy po nim przyjd, nie zdoaj ich
usun, gdy tylko on jeden jest w stanie tego dokona. Obecnie doda
czuj si doskonale, jak rebak na ce10.
Tydzie pniej, 5 listopada 1937 roku, wezwa dowdcw wojskowych,
swojego adiutanta z Wehrmachtu Hossbacha oraz ministra spraw
zagranicznych von Neuratha. Rzekomym powodem spotkania miao by
zapobieenie narastajcej rywalizacji o surowce pomidzy Blombergiem
i Gringiem. Minister wojny sprzeciwia si kategorycznie wykorzystywaniu
przez Gringa pozycji koordynatora planu czteroletniego do faworyzowania
Luftwaffe i naciska na Fhrera, eby tego zakaza.
Przed spotkaniem Hitler dyskretnie poinformowa Gringa (ktry ujawni
to w swoich pniejszych zeznaniach), e gwnym powodem narady bdzie
wywarcie nacisku na generaa von Fritscha, bo tempo uzbrojenia armii nie
jest zadowalajce. Doda, e nie zawadzi, jeli take Herr von Blomberg
wywrze presj na von Fritscha. Kiedy Gring spyta o powd obecnoci
Neuratha, Fhrer odrzek, e nie chcia, aby spotkanie miao zbyt wojskowy
charakter, i ma nadziej da jasno do zrozumienia gwnodowodzcemu
Fritschowi, e sytuacja polityczna wymaga przypieszenia zbroje11.
Hitler mg to faktycznie powiedzie, unika bowiem opowiadania si po
ktrejkolwiek ze stron i zraania do siebie uczestnikw dyskusji. O szesnastej,
kiedy wszyscy byli na miejscu, zacz od polityki zagranicznej, zamiast od
gwnego tematu sporu. Powana mina Fhrera wskazywaa, e nie jest to
zwyke spotkanie. Kiedy kaza im przysic, e zachowaj w tajemnicy to, co za
chwil usysz, jego suchacze (moe z wyjtkiem Gringa) przygotowali si
na szok. Chwil pniej rzeczywicie go przeyli. Hitler oznajmi, e w
interesie dugofalowej polityki niemieckiej to, co za chwil powie, w razie jego
mierci powinno zosta uznane za ostatni wol i testament Fhrera.
Hossbach odnotowa to w swoich szczegowych notatkach sporzdzonych
tu po spotkaniu. Hitler mwi dalej, e celem niemieckiej polityki jest
stworzenie, umocnienie i powikszenie wsplnoty rasowej. Przyszo
Niemiec zaley od zdobycia wystarczajcego Lebensraum, a przestrze
yciow mona znale jedynie w Europie. Nigdy nie byo i nie bdzie ziemi
bez pana, dlatego strona atakujca musi si zawsze zmierzy z tym, ktry j
posiada. Pytanie, przed ktrym stany Niemcy, brzmi: gdzie mog osign
najwikszy zysk najmniejszym kosztem. Problem Niemiec, zakomunikowa
swoim zdumionym suchaczom, mona rozwiza jedynie przy uyciu siy,
a to zawsze czy si z ryzykiem. Pozostaj tylko dwa pytania: kiedy i jak.
Za sze lat Niemcy osign szczyt swojej potgi, cign Hitler. Pniej
wyposaenie Wehrmachtu stanie si przestarzae, a inne mocarstwa
ponownie si uzbroj. Musz zaatakowa, gdy reszta wiata nadal

przygotowuje si do obrony. Jeli Fhrer doyje tego czasu, bdzie chcia

rozwiza problem przestrzeni yciowej dla Niemiec nie pniej ni w latach
19431945.
Hitler rzadko zaglda do notatek, sypic faktami i liczbami w sposb
typowy dla czowieka o fotograficznej pamici, ktr mia rzekomo dzieli
z Cezarem, Napoleonem i Leninem. Baron von Neurath siedzia sztywno,
a dowdcy wojskowi wiercili si nerwowo, gdy Hossbach gorczkowo notowa
sowa Hitlera pod nieobecno stenotypisty. Pierwszym celem Niemiec,
kontynuowa Fhrer, jest zabezpieczenie wschodnich i poudniowych rubiey
poprzez zajcie Czechosowacji i Austrii. Anglia i Francja po cichu spisay
Czechw na straty. Wielka Brytania ma do wasnych problemw, aby
jeszcze toczy wojn z Niemcami. Ostrzeg, e potencja obronny
Czechosowacji wzrasta z roku na rok, a austriacka armia staje si coraz
silniejsza. Obiecano mu, e po wczeniu obu krajw do Rzeszy popyn due
iloci ywnoci. Aneksja bdzie rwnie oznaczaa krtsze i lepsze granice,
a wolne siy bdzie mona wykorzysta w innym celu. Pojawi si take
moliwo wystawienia dodatkowych oddziaw, okoo dwunastu dywizji, tj.
po jednej dywizji na milion mieszkacw. Wochy nie sprzeciwi si zajciu
Czechosowacji, ale Fhrer nie wie, jak zareaguj na aneksj Austrii. Wszystko
zaley od tego, czy Il Duce bdzie y. Element zaskoczenia i szybkoci
dziaania ma decydujce znaczenie w naszych stosunkach z Polsk. (Co
znamienne, kilka godzin wczeniej podpisa umow z Polsk w sprawie
mniejszoci niemieckiej). Polska, majca za plecami Rosj, nie bdzie skonna
przystpi do wojny ze zwyciskimi Niemcami. Take interwencji radzieckiej
wystarczy si przeciwstawi byskawicznymi uderzeniami.
ciemniao si, gdy skoczy. Zapyta o uwagi. Blomberg i Fritsch
sprzeciwili si planowi podboju przedstawionemu przez Fhrera. Ostrzegli, by
nie robi sobie wrogw we Francji i Anglii. Armia francuska nie zostanie na
tyle osabiona wojn z Wochami, eby nie by gronym nieprzyjacielem na
froncie zachodnim. Blomberg zwrci uwag, e bardzo trudno bdzie
sforsowa lini obrony Czechosowacji, ktra jest rwnie silna jak Linia
Maginota, a nastpnie razem z Fritschem ponownie omwi wszystkie punkty.
Fritsch by tak zaniepokojony, e zaproponowa przeoenie urlopu mia
zamiar wyjecha do Egiptu, aby podleczy nieyt oskrzeli ale Fhrer
powiedzia, e nie bdzie to konieczne. Konflikt nie jest taki bliski.
Hitler pozostawi odpieranie zarzutw Gringowi, uwanie suchajc jego
wywodw. Dyskusja staa si tak gorca, e Hossbach notowa z najwyszym
trudem. Zwrciem uwag wspomina e ostro sprzeciww, w treci
i formie, wywara wpyw na Hitlera, co potwierdza zmieniajcy si wyraz jego
twarzy. Kady szczeg zachowania Blomberga i Fritscha wyranie
komunikowa, e zamiast ze zgod i aplauzem jego plany spotkay si
z chodnym sprzeciwem12. Rwnie mao entuzjazmu okazywa Neurath,
ostrzegajc, e konflikt midzy Wochami i Francj nie musi wyglda tak, jak

przewidywa Fhrer. Chocia admira Raeder nie bra udziau w dyskusji, byo
oczywiste, e on rwnie pozostaje sceptyczny.
Spotkanie zakoczyo si pitnacie po smej wieczorem. Po wyjciu
Hitlera Gring wzi Raedera na stron, aby uspokoi jego obawy. Co
zaskakujce, Blomberg, ktry jeszcze przed chwil zgasza zastrzeenia, teraz
baga admiraa, by nie traktowa sw Fhrera zbyt powanie. Jego mowa
miaa jedynie zachci Fritscha do przypieszenia programu zbroje. Nie
istniao najmniejsze niebezpieczestwo konfliktu morskiego z Angli. Raeder
opuci Kancelari Rzeszy z poczuciem ulgi, e Hitler nie zamierza rozpta
kolejnej wojny wiatowej. W kocu marynarka nie miaa ani jednego okrtu
w subie czynnej, a siy powietrzne byy rwnie nieprzygotowane. W
adnym razie nie jestemy przygotowani do wojny, a konflikt z Angli
wspomina byby czystym szalestwem13.
W przeciwiestwie do niego Neurath zrozumia Fhrera dosownie, ale
stao si to dopiero wwczas, gdy dotar do Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Kiedy poj, co si wici, zrobio mu si sabo i trzeba byo
wezwa doktora. W cigu czterdziestu godzin Neurath (ktry przey kilka
atakw serca) poczu silne wyrzuty sumienia i zignorowa przysig
zachowania tajemnicy. Spotka si z generaami Beckiem i Fritschem na
Bendlerstrasse, aby wsplnie znale sposb, jak odwie Hitlera od
wojennych planw. Obaj przyrzekli, e zrobi wszystko, co w ich mocy. Nie
chcieli walczy bez pidziesicioprocentowej szansy na zwycistwo.
Uzgodnili, e Fritsch jeszcze raz wyjani Fhrerowi, e w przypadku Niemiec
wojna byaby militarnym szalestwem, a Neurath nawietli t kwesti od
strony dyplomatycznej.
9 listopada Fritsch odby rozmow z Fhrerem w Berghofie. Cho nie
zanotowa, co z niej wynikno, wieczorem napisa do dobrej przyjaciki,
baronowej von Schutzbar: Cigle pojawiaj si trudne sprawy, ktre musz
rozwiza przed wyjazdem. Czuj si bardzo zmczony i wyczerpany,
znacznie bardziej, ni mona by wnosi po moim wygldzie14. Kilka godzin
pniej wyjecha na wakacje do Egiptu, ale jego argumenty najwyraniej nie
odniosy skutku. Hitler nawet nie spotka si z Neurathem.
Czy naprawd mia na myli to, co powiedzia podczas tamtej brzemiennej
w skutki narady? A moe by to spektakl, jak zasugerowa Gring, czemu dali
wiar Blomberg i Reader? Niewydana ksika Fhrera, jego liczne
przemwienia oraz uwagi na temat Lebensraum i ydw wyranie wskazuj,
e mwi miertelne powanie. Potwierdza to rwnie mowa, ktr wygosi
dwa tygodnie pniej, ostrzegajc suchaczy ze szkoy politycznej
w Sonthofen, e Niemcy nie zdoaj przey bez wystarczajcej przestrzeni
yciowej, dlatego trzeba zaryzykowa wojn, aby t przestrze zdoby.
Chocia sowa, ktre wypowiedzia podczas tamtej doniosej narady, nie
stanowiy planu wojny, sugeroway, po jakie argumenty moe sign, jeli
zawiod dyplomatyczne groby. By zdecydowany rozpocz dyplomatyczn

wojn, nawet jeli istniao ryzyko globalnego konfliktu. Czas dziaa na jego
niekorzy. Do 1943 roku musia kolejno usun mniejsze przeszkody,
metod politycznego szantau lub serii byskawicznych operacji wojskowych
blitzkriegu najpierw w Czechosowacji, a pniej w Polsce i Francji. Mia
nadziej, e zdoa przekona Wielk Brytani do zajcia neutralnego
stanowiska, ale jeli Anglia by nie posuchaa, ona take musiaaby odebra
surow lekcj, ktra oduczy j mieszania si w sytuacj na kontynencie. W ten
sposb w 1943 roku zostan stworzone warunki do rozpoczcia najwaniejszej
wojny i pokonania Rosji, gwnego wroga Niemiec. Tak czy owak, Hitler by
zdecydowany obra kurs na wojn i z instynktem hazardzisty wyczuwajcego
waciw chwil przygotowywa si do realizacji ostatecznego celu, ktry
wyznaczy sobie w 1928 roku.

5
Tymczasem w Anglii pojawi si nowy premier, bardziej pojednawczo
nastawiony do Niemiec. Naszym celem napisa Neville Chamberlain tu
przed odebraniem nominacji powinno by stworzenie politycznych
gwarancji w formie oglnego porozumienia. Jeli rozmowy zostan zerwane,
pragniemy, aby byo to spowodowane odrzuceniem przez Niemcy naszych
rozsdnych warunkw politycznych15. Energiczny, zdeterminowany i pewny
siebie Chamberlain szybko zacz agodzi lini zagraniczn swojego
poprzednika, Baldwina. Wierz, e polityka oparta na ponownym uzbrojeniu
oraz lepszych stosunkach z Niemcami i Wochami pomoe nam bezpiecznie
przej grony okres napisa w prywatnym licie jeli tylko Ministerstwo
Spraw Zagranicznych sprosta wyzwaniu16. Poniewa kierowa rzdem
niczym dyrektor generalny, nie mia wtpliwoci, e zaguszy pogldy
ministra spraw zagranicznych Edena, ktry wtpi w zawarcie sensownej
umowy z Hitlerem.
Gotowo wsppracy z Niemcami, ktr ogosi Chamberlain, zostaa
wystawiona na prb najbliszej jesieni, kiedy lord Halifax, przewodniczcy
Tajnej Rady Krlewskiej, otrzyma eleganckie zaproszenie na wystaw
owieck w Berlinie pod patronatem Hermanna Gringa, wielkiego owczego
Rzeszy. Jako owczy Middleton Hounds, Halifax mia pokus przyj
zaproszenie. Chamberlain popar ten pomys, gdy Halifaxowi obiecano, e
bdzie mg si spotka z Hitlerem.
Halifax opuci Angli w nadziei, e zdoa doprowadzi do porozumienia
z Fhrerem, ale by zym kandydatem na posa. Uczciwy, religijny
i konserwatywny, mia blade pojcie o historii i charakterze narodowym
Niemcw, nie przeczyta nawet Mein Kampf. Uzna Gringa za wspaniaego
kompana, podobnego do szkolnego kumpla, czowieka penego ycia
i dumnego z tego, co robi (), wspczesnego Robin Hooda. Zrobi na mnie

wraenie gwiazdy filmowej i gangstera, wielkiego pana dbajcego o swoje

woci, premiera, partyjnego przywdcy i owczego z Chatsworth17.
Spodziewa si, e nie polubi Goebbelsa, ale stao si zgoa inaczej. Pewnie
mam jaki moralny defekt, ale fakt pozostaje faktem18.
Wraenia te, w poczeniu z serdecznym przyjciem zgotowanym przez
berliczykw, ktrzy ochrzcili go lordem Halalifaxem (halali to niemiecki
odpowiednik myliwskiego okrzyku wyczha), usposobiy go przychylnie do
spotkania z Fhrerem, ktre odbyo si w Berghofie 19 listopada. Kiedy
Halifax wyjrza przez okno samochodu, ujrza nogi w czarnych spodniach
i uzna, e to lokaj, ktry schodzi, eby pomc mu wej po przysypanych
niegiem schodach, dopki kto nie szepn mu ochryple do ucha: Der Fhrer,
der Fhrer.
Wysoki, szczupy Brytyjczyk popiesznie wygramoli si z samochodu
i ujrza przyjazny umiech Hitlera, ktry upar si, by pokaza Halifaxowi i sir
Ivoneowi Kirkpatrickowi z berliskiej ambasady otoczenie domu, zanim
rozsid si wygodnie przy niskim stoliku w salonie. Przywiozem nowe
propozycje z Londynu oznajmi Halifax. Przyjechaem, eby pozna opini
niemieckiego rzdu o obecnej sytuacji politycznej i wsplnie poszuka
moliwych rozwiza.
Na te sowa Fhrer skrzywi si tak gniewnie, e tumacz Schmidt
pomyla, i zapadnie w ponure milczenie. Zamiast milcze, wdz przedstawi
jednak szereg kategorycznych da. Grzmia na brytyjsk pras, ktr
oskary o prby storpedowania wizyty Halifaxa przez opublikowanie
rzekomych niemieckich warunkw, i wyrazi oburzenie, gdy Halifax wystpi
chodno w jej obronie.
Z delikatn, pen godnoci uprzejmoci Halifax stara si ugaska
poirytowanego Hitlera. Pochwali gospodarza za wyplenienie komunizmu
z Niemiec i wyrazi nadziej, e ich dwa narody, wsplnie z Francj
i Wochami, zdoaj pooy solidne podwaliny pokoju. Pniej popeni
dyplomatyczn gaf. Chocia Eden ostrzega, eby nie wspomina o sytuacji
w rodkowej i wschodniej Europie, Halifax podnis ten temat, by utrzyma
rozmow w pojednawczym tonie. Kiedy naiwnie wyjawi brytyjskie zamiary,
Hitler zacz recytowa list niemieckich postulatw: cisa unia z Austri,
pooenie kresu przeladowaniom Niemcw sudeckich w Czechosowacji,
swobodne rozwijanie stosunkw gospodarczych w poudniowo-wschodniej
i wschodniej Europie, z Niemcami jako gwnym importerem towarw
produkowanych przez kraje tego regionu. Jego argumentacja bya spjna,
cho pozbawiona wiarygodnoci, wic nagle przeszed do oskare.
Zachodnie mocarstwa nie przestaj rzuca mi kd pod nogi w poudniowowschodniej Europie! wykrzykn. Cho nigdy nie miaem ambicji
politycznych, ktre si mi przypisuje!.
Halifax taktownie powtrzy, e Anglia bya zawsze otwarta na wszelkie
rozwizania, ktre nie s oparte na sile, a nastpnie doda bez adnego

wyczucia: Odnosi si to take do Austrii. Wypowiedzenie tych sw

przypominao uruchomienie alarmu. Hitler z irytacj odpar, e uycie siy
wobec Austrii nigdy nie wchodzio w gr, poniewa jej ludno sama domaga
si poczenia z Niemcami19.
Kiedy udali si na obiad, Schmidt mia wraenie, e walka o pokj zostaa
przegrana. Hitler by nadal w zym humorze wspomina Kirkpatrick.
Neurath wydawa si zakopotany, a lord Halifax mg rozmawia jedynie
przez tumacza. Czyniem daremne prby podtrzymania rozmowy, ale
wszystkie zawiody, bo Hitler nie mia najmniejszej ochoty jej podj. Kiedy
ju zabiera gos, jego sarkastyczne uwagi graniczyy z niegrzecznoci. Nie
mam pojcia, co mona by tu ustrzeli zauway, gdy Halifax poruszy temat
Niemiec. Przyjecha pan uzbrojony w nowoczesn bro myliwsk, eby
zabi bezbronne zwierz bez naraania si na ryzyko. Ironicznie
zasugerowa, aby oszczdzili sobie trudw polowania i zabili krow w rzeni.
Krtko mwic zapamita Kirkpatrick zachowywa si jak zepsute,
nadsane dziecko20.
Po obiedzie zeszli na d, gdzie Hitlerowi podano du filiank czekolady
z ogromn gr bitej mietany, a pozostaych uraczono kaw. Nastrj uleg
wyranemu rozlunieniu, szczeglnie gdy kilku esesmanw bezszelestnie
opucio w podog ogromne panoramiczne okno, przeksztacajc pokj
w zadaszony taras.
W nocnym pocigu do Berlina Neurath wypi herbat z dwoma
Brytyjczykami. Szkoda, e Hitler by zmczony i nieswj, zauway, cho to
dobrze, e mg si spotka z cudzoziemcami. Kiedy znaleli si sami, Halifax
zwierzy si Kirkpatrickowi, e Hitler go oszoomi. Wtpi, czy zdoalibymy
osign co wicej od dwch cudzoziemcw, ktrzy prbuj si porozumie,
cho nie znaj swoich jzykw. Z drugiej strony wpis dokonany tego dnia
w dzienniku Halifaxa zdradza zaskakujc spostrzegawczo jak na
atwowiernego posaca. Odniosem wraenie, e gdy Hitler siga po wadz
w cikich zmaganiach z dzisiejsz rzeczywistoci, rzd brytyjski y
wygodnie we wasnym wiecie, w bajkowej krainie dziwacznych, cho
czcigodnych iluzji. W wiecie, ktry uczepi si kurczowo hase w rodzaju
zbiorowe bezpieczestwo, oglne porozumienie, rozbrojenie, pakt
o nieagresji, nie stwarzajcych praktycznych perspektyw rozwizania
europejskich problemw.
Kiedy jednak Halifax wrci do Londynu (po kolejnej rozmowie
z Gringiem, ktry zapewni go: W adnych okolicznociach nie uyjemy
siy21, by wicie przekonany, e zrozumia Niemcy, i przeszed do obozu
opowiadajcego si za polityk ustpstw. Zapewnia kolegw, e Fhrer by
wobec niego niezwykle szczery, a nastpnie zoy rzdowi raport, w ktrym
stwierdza, e Niemcy nie zamierzaj prowadzi awanturniczej polityki. S
zajci odbudow wasnego kraju, ktry nadal znajduje si w stanie
rewolucji22.

Jego osobisty sekretarz by przeraony. Jestem zdumiony napisa e

Halifax ze wszystkimi zasadami swojego High Church49* nie jest bardziej
zaszokowany postpowaniem Hitlera, cho z drugiej strony zawsze stara si
zrozumie Niemcw. Przymyka oczy na nieprzyjemne fakty, jest niezwykle
pomysowy, ba! jezuicki, w swoim dziwacznym sposobie mylenia23.
Hitler mia wasne, osobliwe powody, aby przecign Halifaxa na swoj
stron: Zawsze powtarzaem, e Anglicy znajd si pod t sam puchow
kodr co ja. W swojej polityce kieruj si identycznymi zasadami, czyli
nadrzdn koniecznoci unicestwienia bolszewizmu24.
Kolejne Boe Narodzenie, podobnie jak poprzednie, nie byo dla Hitlera
okresem depresji. Jego sucy Krause wspomina, e w wigili Fhrer
wydawa si radosny. Kiedy obaj klczeli na pododze jego mieszkania
w Monachium, pakujc prezenty, Krause niechccy zawiza kokard na
kciuku swojego chlebodawcy. Hitler rozemia si, klepn Krausego po
plecach, a nastpnie poprosi o smoking. Nalega, by obchodzili wigili zgodnie
z jego wasn tradycj, i poprosi sucego, eby mu towarzyszy. Niczym
spiskowcy przemknli schodami do oczekujcej takswki, omijajc strae SS.
Hitler odetchn z ulg, gdy nikt nas nie zauway. Chciaem usi obok
kierowcy, ale on chwyci mnie za rami i zmusi, ebym usiad z tyu, obok
niego. Przez dwie godziny takswka kluczya po Monachium, cigle
zmieniajc kierunek. W kocu Hitler poda waciwy adres: kawiarnia
Luitpold.
Takswkarz, ktry nie mia pojcia, kim s pasaerowie, odetchn z ulg,
gdy wysiedli, i po zainkasowaniu pienidzy za kurs odjecha z piskiem opon.
Pewnie sdzi, e jestemy par czubkw wspomina Krause to
zrozumiae. Mnie take caa ta eskapada wydawaa si dziwaczna. Zamiast
uda si do kawiarni, Hitler ruszy w kierunku Knigsplatz. Widzc, e sucy
rozglda si niespokojnie, powiedzia: Nie bj si. Nikt nie uwierzy, e Adolf
Hitler spaceruje samotnie po Monachium. Mimo to opuszcza gow, kiedy
kto si do nich zblia. Zacz pada grad, wic Fhrer chwyci Krausego pod
rami, gdy lizgay mu si lakierki. Spacerowali przez jaki czas, a w kocu
wrcili do mieszkania. Fhrer wydawa si szczliwy jak may chopiec,
ktremu udao si wykiwa ochron i w tajemnicy buszowa po miecie.
Nastpnego dnia Himmler udzieli Krausemu surowej reprymendy z powodu
tej wyprawy, a pniej kaza donosi sobie o takich planach, nawet jeli
Fhrer tego zabroni25.

6
Pod koniec roku premier Chamberlain utwierdzi si w przekonaniu, e
jedynie polityka ustpstw moe przynie Europie trway pokj. Nawet
minister spraw zagranicznych Eden, mimo wyrzutw sumienia, wyrazi

ostron nadziej w swojej rekomendacji Nastpne kroki w kierunku oglnego

porozumienia z Niemcami, ktr przedoy w Nowy Rok 1938. Rozmowy
lorda Halifaxa z Herr Hitlerem dowiody, e jeli pragniemy porozumienia
z Niemcami, to do nas, a nie do rzdu niemieckiego, musi nalee kolejny
krok polegajcy na przedstawieniu konkretnych propozycji (). A zatem
inicjatywa ley po naszej stronie. Jeli zaley nam na tym, aby nadzieje
stworzone podczas ostatnich rozmw nie wyparoway, powinnimy bez
duszego zwlekania podj nastpne kroki. Musimy kontynuowa nasze
dziaania26.
Przez konkretne propozycje Eden mia na myli apwki, np. przekazanie
Hitlerowi tego, co nigdy nie naleao do Anglii (tj. duej czci Afryki bdcej
w posiadaniu Belgii i Portugalii), oraz ustpstwa w sprawie Niemcw
sudeckich w Czechosowacji. Jednak Hitlera nie mona byo tak tanio kupi.
Jego rozmowa z Halifaxem potwierdzia, e Brytyjczycy zgodz si na kad
ekspansj Niemiec na wschd i poudniowy wschd, pod warunkiem e
zostan zachowane pozory legalnoci. Jednoczenie stao si jasne, e Fritsch,
Blomberg i inni wysi dowdcy wojskowi obawiali si, i jego awanturnicza
polityka moe doprowadzi do katastrofy. Krzywili si na sam myl o tym, by
uy groby wojny jako dyplomatycznej broni, a ich konfrontacja z Fhrerem
wydawaa si nieunikniona.
Kryzys przypieszya Erna Gruen bya prostytutka, zatrudniona wwczas
w gabinecie Blomberga jako sekretarka i maszynistka. Po krtkiej znajomoci
feldmarszaek, ktry sze lat wczeniej owdowia, postanowi si z ni oeni,
cho maestwo z kobiet, ktrej matka bya praczk, oznaczao naruszenie
kodeksu oficerskiego.
12 stycznia feldmarszaek i maszynistka wzili lub w sali Ministerstwa
Wojny, majc za wiadkw Gringa i Hitlera. Jednak gdy tylko pastwo
modzi wyruszyli w podr polubn, rozeszy si plotki o przeszoci modej
pani Blomberg. Berliska policja odkrya w swoich aktach, e panna Gruen
bya nie tylko notowana jako prostytutka, ale pozowaa do pornograficznych
zdj. Sensacyjna wiadomo wprawia Hitlera w konsternacj, a pocztkowy
szok przerodzi si w gniew. Przekonany, e Blomberg nakoni go podstpnie,
aby wzi udzia w uroczystoci i przez to by zmuszony wyciszy plotki, ktre
mogy si pojawi, Hitler rozkaza Gringowi, eby powiadomi feldmarszaka
o przeszoci Erny. Jeli zgodzi si na uniewanienie maestwa, by moe
zdoaj unikn publicznego skandalu. Jeli odmwi, zostanie zwolniony.
Oczywistym nastpc Blomberga by Fritsch, ktry jeszcze bardziej
stanowczo sprzeciwia si polityce Fhrera. Gring zjawi si w Kancelarii
Rzeszy przygotowany na t ewentualno, z kolejnym dossier otrzymanym od
Himmlera i Heydricha. Z dokumentw miao wynika, e Fritsch dopuci si
kryminalnych czynw homoseksualnych z dwoma czonkami Hitlerjugend
oraz niejakim Bawarskim Joem, ktry zajmowa si wiadczeniem usug

seksualnych. Okazja do usunicia najbardziej opornego gwnodowodzcego

nadarzya si w sam por i Hitler z niej skorzysta.
Kiedy Gring opuszcza gabinet Fhrera, musia by uszczliwiony. Za
jednym posuniciem udao si pozby ministra wojny Blomberga
i najlepszego kandydata na jego nastpc, co czynio Gringa najbardziej
prawdopodobnym sukcesorem. Kiedy nastpnego dnia poinformowa
Blomberga o ultimatum Fhrera, feldmarszaek lodowatym tonem odmwi
uniewanienia zwizku.
W kwaterze przy Bendlerstrasse generaowie odbierali liczne drwice
telefony od prostytutek uszczliwionych sukcesem jednej z koleanek. Kadra
oficerska, ktra przymkna oczy na zabjstwo generaw von Schleichera
i von Bredowa, nie moga znie takiej zniewagi. Zgodnie uznano, e Blomberg
musi natychmiast zrezygnowa i rozwie si z on, jeli nie chce zosta
wykrelony z listy oficerw. Uradzono, e Fritsch powiadomi o tych daniach
Hitlera, ktry by gotw sam je postawi. Mimo to caa sprawa budzia odraz
Fhrera. Kry po pokoju wspomina jego adiutant Wiedemann z domi
splecionymi na plecach, jak czowiek o zamanym sercu, nieprzerwanie
mamroczc: Jeli niemiecki feldmarszaek mg polubi dziwk, wszystko
na tym wiecie jest moliwe!27.
Po jakim czasie wezwa do siebie Hossbacha, eby porozmawia
o nastpcy Blomberga. Jego gwny adiutant nie mia adnych zastrzee do
Fritscha. Dowody jego homoseksualnych ekscesw musiay zosta
spreparowane. Dyskutowali o tym do wieczora, a gdy Hossbach wychodzi,
poprosi o pozwolenie na przekazanie Fritschowi oskare pod jego adresem.
To absolutnie wykluczone, odpar Hitler, wydajc adiutantowi wyrany zakaz.
Mimo to Hossbach uda si prosto do mieszkania generaa von Fritscha. Ten
z oburzeniem odpar zarzuty. Jeli Hitler chce si mnie pozby wykrzykn
niech powie sowo, a sam odejd!.
Nastpnego dnia, 26 stycznia, pukownik Jodl zapisa w swoim notatniku:
Jake wielki wpyw moe mie kobieta na histori kraju czy wrcz wiata,
nawet jeli nie zdaje sobie z tego sprawy. Tego ranka Hossbach mia miao
wyzna Hitlerowi, e zlekceway jego rozkaz i zobaczy si z Fritschem. Co
zaskakujce, Fhrer nie wpad w furi. Mona byo odnie wraenie, e
przyj zapewnienie o niewinnoci generaa, i doda, e nie ma teraz powodu,
dla ktrego nie miaby zosta mianowany ministrem wojny. Jednak kilka
godzin pniej ponownie wezwa Hossbacha i zacz gniewnie oskara
Fritscha. Adiutant baga go, eby nie podejmowa adnych dziaa, dopki
osobicie nie porozmawia z generaem. Fhrer z ociganiem zgodzi si na
spotkanie wieczorem.
W trakcie dnia Wiedemann zgosi si do wodza z kolejn przykr
propozycj. Gring przekona Wiedemanna, aby rekomendowa go na
ministra wojny, ale Hitler odpowiedzia: Nie ma mowy! Gring nie wie
nawet, jak przeprowadzi inspekcj! Znam si na tym lepiej od niego!28.

Hitler ju usysza t propozycj, gdy tego dnia z alem poinformowa

Blomberga o jego zdymisjonowaniu, i z grzecznoci poprosi o wskazanie
nastpcy. Blomberg zasugerowa czowieka, ktry doprowadzi do jego
upadku. Tym razem Hitler by jeszcze bardziej otwarty: Gring jest zbyt
bezwolny i leniwy. W takim razie, zasugerowa Blomberg, czemu Hitler sam
nie obejmie stanowiska ministra wojny? Wyranie rozgoryczony Blomberg
chcia si zemci na korpusie oficerskim, ktry go zdradzi, stawiajc Hitlera
na czele si zbrojnych.
Fhrer nie przyj ani nie odrzuci jego sugestii, a spyta jedynie, kto
w takim razie powinien stan na czele OKW, Naczelnego Dowdztwa
Wehrmachtu. Kiedy Blomberg nie przedstawi adnego kandydata, Hitler
spyta, kto dowodzi jego sztabem. Genera Wilhelm Keitel, odpar Blomberg
i popiesznie doda, e przyszy te jego crki nie jest odpowiednim
kandydatem na tak wane stanowisko. Keitel prowadzi jedynie moje biuro.
Szukam wanie kogo takiego!.
Blomberg wrci w poudnie do swojej kwatery i cakowicie zdruzgotany,
bliski zaamania opowiedzia Keitlowi, co si stao. Wyzna, e nie mia
pojcia o podejrzanej przeszoci ony, ale nie jest to powodem, by j na
zawsze potpi. Rozsta si z Hitlerem po przyjacielsku, stwierdzi,
zapewniajc, e gdy wybuchnie wojna, ponownie stanie u boku Fhrera.
Kiedy Keitel zasugerowa rozwd dla dobra dzieci, Blomberg zaprotestowa,
wskazujc, e oboje si kochaj i e raczej palnie sobie w eb, ni to uczyni.
Po tych sowach ze zami w oczach wybieg z gabinetu.
O siedemnastej Keitel zosta wprowadzony do salonu Hitlera. Fhrer zacz
narzeka na samotno. Keitel bdzie musia przy nim sta. Ze wzburzeniem
mwi o swoim podziwie dla Blomberga i o tym, ile mu zawdzicza,
a nastpnie zacz si skary, e nakoniono go podstpem, aby by
wiadkiem na jego lubie. Czy to moliwe, eby niemiecki oficer wyrazi zgod
na tak absurdalne maestwo? Keitel by zmuszony zaprzeczy. Kolejne
pytanie dotyczyo nastpcy Blomberga. Kogo zaproponowaby Keitel? Ten
wskaza Gringa, jak Blomberg, a Hitler ponownie si sprzeciwi. Wwczas
Keitel zasugerowa Fritscha. Fhrer podszed do biurka i wrci z aktem
oskarenia podpisanym przez ministra sprawiedliwoci, zarzucajcym
generaowi przestpstwa homoseksualne. Hitler przyzna, e wyciszy
wczeniejsze oskarenie o podobnej treci, bo nie mg uwierzy w zarzuty,
ale znalezienie kandydata na najwaniejsze wojskowe stanowisko w kraju
wymagao, by wyjani spraw raz na zawsze. Zamierza odby osobist
rozmow z Fritschem i spyta go wprost, czy jest winien, a nastpnie
obserwowa, jak zareaguje29.
Do konfrontacji doszo pnym wieczorem w bibliotece Fhrera. Fritsch
nie zna szczegw rzekomych homoseksualnych epizodw z dwoma
modziecami z Hitlerjugend i Bawarskim Joem. Sdzi, e zostanie zapytany
o gupi spraw z dwoma innymi czonkami Modziey Hitlera, i by

poirytowany, e niewinna znajomo zostaa potraktowana tak powanie.

Wyjani, e czasami zaprasza chopcw na obiad i udziela lekcji czytania
map, a jeli ktry nie uwaa, wymierza mu lekkie uderzenie linijk w tyln
cz ciaa.
Fhrer nigdy nie sysza o tych dwch i z miejsca zwolni Fritscha. Zanim
oszoomiony genera opuci Kancelari Rzeszy, Hitler przekaza osobistemu
adiutantowi wasn ekscytujc wersj rozmowy. Wyobra sobie,
Wiedemann, nagle okazao si, e zadawa si nie z dwoma, ale czterema
chopcami! Nie da si utrzyma tego duej w sekrecie!
Fhrer by nadal poruszony, gdy Keitel zjawi si u niego nastpnego
popoudnia i usysza, e Fritsch przebywa w areszcie domowym. Zaczli
ponownie rozmawia o nastpcy Blomberga. Tym razem Hitler oznajmi, e
zdecydowa si osobicie obj stanowisko gwnodowodzcego. Keitel mia
pozosta szefem sztabu. Z now funkcj wiza si przykry obowizek. Musia
zwolni Hossbacha za to, e za plecami Hitlera ostrzeg Fritscha. Fhrer nie
chcia go wicej widzie.
Wiedemann by skonsternowany i wzburzony zwolnieniem Hossbacha,
podobnie jak sam pukownik. Podszed do Hitlera, ktry przechadza si
nerwowo po ogrodzie zimowym. Mein Fhrer! wykrzykn impulsywnie
wyrzdzi pan komu ogromn krzywd!. Kogo Wiedemann ma na myli?.
Pukownika Hossbacha!. Tak, Wiedemann odrzek w kocu Hitler masz
racj. Dopiero dzisiaj dostrzegem w Hossbachu ludzk istot kryjc si za
machin sztabu generalnego. Powiedz mu, e tego auj, ale nie mog
cofn dymisji. Niech jedzie nad Morze rdziemne, a pniej wpadnie do
mnie na obiad. Dam mu list polecajcy wymieniajcy jego wybitne
przymioty. Nastrj przebaczenia musia szybko min, gdy Hossbach nigdy
nie otrzyma wspomnianego listu. Ten czowiek mnie okama mia
powiedzie Fhrer osobicie dopilnuj, eby ju nigdy nie wrci do sztabu
generalnego!50*30.

Tydzie pniej Fhrer zaj si osobicie problemami wywoanymi przez

skandal wok Blomberga i Fritscha. Przede wszystkim nakaza, eby Gestapo
przeprowadzio pene ledztwo w sprawie tego drugiego, a nastpnie
skoncentrowa si na wyborze gwnodowodzcego si zbrojnych. Wybra
generaa Walthera von Brauchitscha, ktry by jego zwolennikiem, cho nie
nalea do partii. Hitler udawa jednak, e jego pierwsz kandydatur by
Reichenau. Genera Gerd von Rundstedt, wypowiadajc si w imieniu armii,
wyrazi oburzenie z powodu tej propozycji. Dla korpusu oficerskiego
Reichenau by nie tylko zaciekym nazist, ale militarnym radykaem
niekwalifikujcym si na tak wysokie stanowisko. Rundstedt zaproponowa
Becka, ale Hitler go nie przyj. Jego nastpnym kandydatem by oczywicie

von Brauchitsch. Rozmowa przerodzia si negocjacje. W kocu Rundstedt

oznajmi, e propozycja Fhrera byaby do przyjcia przez armi.
Na tym jednak kopoty si nie skoczyy. Brauchitsch ujawni, e nie moe
przyj nominacji, dopki nie rozwie pilnej sprawy natury osobistej. By
w trakcie rozwodu, ona domagaa si znacznej sumy, a on tkwi po uszy
w dugach. Hitler nie tylko przekaza generaowi osiemdziesit tysicy marek,
ale przekona pani von Brauchitsch, eby przystaa na warunki ma. Fhrer
zrobi dobry interes. Zyska gwnodowodzcego, ktry mia wobec niego dug
wdzicznoci. Co wicej, kobieta, z ktr Brauchitsch planowa si oeni,
Charlotte Schmidt, bya wedug Ulricha von Hassella dwustuprocentow
zagorza nazistk. Dziki zabiegom i determinacji Hitlera oraz wahaniu
wikszoci wyszych generaw kryzys zosta w kocu zaegnany.
Co zaskakujce, nieudany bunt dowdztwa armii nie nabra szerszego
rozgosu. Z wyjtkiem najbliszych przyjaci Fritscha, niewielu oficerw
wiedziao o skandalu albo o tym, e on i Blomberg zostali odwoani. Gdy
generaowie Wehrmachtu przyjechali do Berlina na konferencj
zorganizowan 4 lutego 1938 roku, dowiedzieli si wszystkiego z porannych
gazet. Wezwano ich do duej sali Kancelarii Rzeszy, gdzie Fhrer
poinformowa ich o kryminalnych zarzutach stawianych Fritschowi
i koniecznoci odwoania Blomberga z powodu jego niefortunnego
maestwa. Suchalimy jak osupiali wspomina Heinz Guderian.
Postawienie zarzutw najwyszym oficerom o nieposzlakowanej opinii
zapieko nas do ywego. Oskarenia wydaway si niewiarygodne, ale
w pierwszym odruchu uznalimy, e najwyszy urzd pastwa niemieckiego
nie mgby wyssa takich opowieci z palca31.
Zdumieni oficerowie potulnie przyjli ogoszenie Hitlera o reorganizacji
Wehrmachtu. Jeszcze tego wieczoru na spotkaniu rzdu Fhrer zalegalizowa
objcie przez siebie zwierzchnoci nad siami zbrojnymi. Po przedstawieniu
kandydatury Keitla i Brauchitscha owiadczy, e teraz sam bdzie naczelnym
wodzem. Byo to ostatnie spotkanie rady ministrw, wic wydawao si
suszne, by jej czonkowie siedzieli pokornie i aprobowali decyzje Fhrera.
Przed pnoc nard niemiecki zosta poinformowany przez radio
o doniosym dekrecie Fhrera. Ludzie dowiedzieli si te o rezygnacji
Blomberga i Fritscha oraz o usuniciu szesnastu generaw i przeniesieniu
czterdziestu czterech kolejnych na inne stanowiska. Na koniec Hermann
Gring otrzyma buaw feldmarszaka Luftwaffe jako pocieszenie za to, e nie
zosta mianowany ministrem wojny. Czystka obja rwnie korpus
dyplomatyczny. Ministra spraw zagranicznych von Neuratha zastpi
Ribbentrop, polityk przekonany, e kada godzina, ktra nie zostanie
przeznaczona na szykowanie si do wojny z Angli, jest dla Niemiec stracona.
Nie ma moliwoci porozumienia si z Brytyjczykami, powiedzia niedawno
Hitlerowi, ci nie znios bowiem potnych Niemiec. Za t spraw bd gotowi
walczy32.

By to pamitny dzie w dziejach Niemiec. Najpotniejsi przeciwnicy

w Wehrmachcie zostali wyeliminowani albo podporzdkowani, a dwaj gwni
dowdcy wojskowi, Keitel i Brauchitsch, mieli dug u Hitlera i byli zaledwie
jego sabymi zastpcami.
Po wygoszeniu monologu przed czonkami rady ministrw Hitler
wyruszy do Berchtesgaden w towarzystwie majora Rudolfa Schmundta, ktry
zastpi Hossbacha jako gwny adiutant wojskowy, oraz nowego adiutanta
armii Gerharda Engla. Nastpnego ranka musia z najwysz satysfakcj
przeczyta nagwki Vlkischer Beobachter:
KONCENTRACJA CAEJ WADZY W RKACH FHRERA!

W kocu sta si dyktatorem Rzeszy. Teraz by gotw wyruszy w swoj

ostatni misj.

Rozdzia 16
POWRT KRAJANA
(lutykwiecie 1938)

1
Skutki bezkrwawej czystki Hitlera niemal natychmiast day o sobie zna
w Wiedniu. W niemieckim poselstwie Franz von Papen niegdy kanclerz,
a obecnie ledwie ambasador w niewielkim kraju zosta wezwany do
telefonu. Dzwoni Lammers, sekretarz w Kancelarii Rzeszy. Fhrer pragnie
pana poinformowa oznajmi e misja w Wiedniu dobiega koca.
Chciaem przekaza wiadomo, zanim przeczyta pan o tym w gazetach.
Papen zaniemwi. Hitler przekona go do objcia drugorzdnej placwki, aby
zaegna gron sytuacj, ktra powstaa po zamordowaniu Dollfussa.
Wida, wykonaem swoje zadanie i mogem odej wspomina z gorycz
von Papen. W celu rozeznania si w sytuacji postanowi uda si
niezwocznie
do
Berchtesgaden,
gdzie
znalaz
zaniepokojonego
i wyczerpanego Hitlera. Jego oczy nie potrafiy si na niczym skupi, bdzi
mylami gdzie daleko. Prbowa usprawiedliwi moj dymisj pust
wymwk. Nieobecny mylami Fhrer nie zwraca uwagi na rozmow,
dopki Papen nie zauway, e tylko osobiste spotkanie Hitlera z kanclerzem
Austrii, Kurtem von Schuschniggiem mogoby rozwiza problemy dzielce
oba kraje.
To znakomity pomys przyklasn Hitler i poleci Papenowi, eby wrci
do Wiednia i jak najszybciej zorganizowa spotkanie. Bybym wielce rad,
gdybym mg zaprosi Herr Schuschnigga do siebie i omwi z nim wszystkie
kwestie1.
Schuschnigg przyj zaproszenie Papena z pewnym niepokojem,
a nastpnie zwierzy si swojemu ministrowi spraw zagranicznych,
Guidonowi Schmidtowi, e zrobi to, aby zapobiec przewrotowi i zyska
troch czasu, dopki sytuacja midzynarodowa nie zmieni si na korzy
Austrii. Doda ironicznie, e wolaby, aby naprzeciw Hitlera przy stole obrad
zasiad psychiatra. Schuschnigg by faktycznie le przygotowany, by stawi
czoo brutalnemu przeciwnikowi2. Pobony katolik, intelektualista
i przyzwoity czowiek, mia w sobie zbyt mao prnoci lub ambicji, aby
przystpi do rywalizacji na rwnych prawach.
Wieczorem 11 lutego w towarzystwie Guidona Schmidta wsiad do
nocnego ekspresu do Salzburga. Kiedy pocig przyby do miasta, w ktrym

urodzi si Mozart, wagon sypialny odczono od skadu. Nastpnego ranka

obaj panowie przejechali przez stare miasto, minli lotnisko i po pokonaniu
rzeki Salzach dotarli do niemieckiej granicy. Papen powita ich hitlerowskim
pozdrowieniem. Niemieccy celnicy przytomnie unieli rce, podobnie jak ich
austriaccy koledzy, co byo pogwaceniem prawa. Po pierwszym
niepokojcym znaku szybko nadszed kolejny. Papen wyrazi nadziej, i
gocie nie bd mieli nic przeciwko temu, e w Berghofie znaleli si cakiem
przypadkiem trzej generaowie. Gdyby Schuschnigg by Dollfussem, pewnie
by zaprotestowa, ale nowy kanclerz nie znosi scen i nie zamierza
prowokowa Hitlera. Nie odpowiedzia nie mam nic przeciwko temu, ale
to dziwne.
Na rogatkach Berchtesgaden skrcili ostro w lewo. U stp Obersalzbergu
czeka pojazd pgsienicowy, ktry mia ich zawie strom, oblodzon drog
do Berghofu. Minli schludne, przysypane niegiem domy i stary koci,
a nastpnie dotarli do koszar SS, ktre byy jeszcze w budowie. Tam ponownie
wykonali ostry skrt i pojazd zatrzyma si poniej duego tarasu Berghofu.
Hitler, jak przystao na uprzejmego gospodarza, ruszy ku nim
z wycignitymi ramionami. Po przedstawieniu trzech generaw, ktrzy stali
za nim, zaprowadzi kanclerza Austrii do swojego gabinetu na drugim pitrze.
Tam zrezygnowa z pozorw yczliwoci, zarzucajc Austrii, e nie prowadzi
dobrossiedzkiej polityki. Czy zachowaa si po przyjacielsku, pozostajc
w Lidze Narodw, gdy Niemcy j opucili? Szczerze mwic, Austria nie
zrobia nic, eby pomc Niemcom. Cae dzieje Austrii to nieprzerwane pasmo
zdrady. Owiadczam panu, Herr Schuschnigg, e jestem zdecydowany
pooy temu kres. Rzesza jest wiatowym mocarstwem, dlatego nikt nie
zaprotestuje, gdy sama rozstrzygnie swoje problemy graniczne.
Schuschnigg, ktry postanowi zachowa spokj, odparowa, e historia
Austrii stanowi wan, nierozerwaln cz historii Niemiec. Wkad Austrii
w ni jest znaczcy.
Zerowy! Powtarzam, absolutnie zerowy! wykrzykn Hitler, jakby nie
urodzi si w Austrii i nie spdzi w niej dziecistwa. Kiedy Schuschnigg bkn
niemiao o Beethovenie, Fhrer przypomnia, e kompozytor pochodzi
z pnocnej Nadrenii. Powtarzam panu, trzeba pooy kres obecnej sytuacji.
Otrzymaem historyczn misj. Wypeni j, bo Opatrzno mnie do tego
wybraa. To cae moje ycie (). Niech pan spojrzy na dzisiejsze Niemcy, Herr
Schuschnigg, a ujrzy pan jedn wol. Wybra najtrudniejsz drog i osign
najwicej w dziejach swojego narodu, wicej ni jakikolwiek Niemiec. I to bez
uycia siy! Kieruje mn mio do narodu. Mog swobodnie podrowa po
Niemczech, kiedy zechc, bez ochrony, bo otaczaj mnie mio i zaufanie
obywateli.
Oskary Austri o rozlokowanie wojsk na granicy z Niemcami oraz
mieszne zabiegi w celu zaminowania drg i mostw prowadzcych do
Rzeszy. Chyba nie wierzy pan, e zdoa mnie powstrzyma albo opni

choby o p godziny? Moe pewnego dnia zbudzi si pan w Wiedniu

i odkryje, e tam jestemy, jak wiosenna burza. Dopiero wwczas pan
zauway! Bardzo chciabym oszczdzi Austrii przykrego losu, bo podjcie
takich dziaa oznaczaoby rozlew krwi.
Kiedy Schuschnigg odpowiedzia, e Austria nie jest sama na wiecie,
a napa na jego kraj przypuszczalnie oznaczaaby wojn, Hitler zacz drwi.
Nikt nie kiwnie palcem w obronie Austrii Wochy, Anglia ani Francja.
Prosz si zastanowi, Herr Schuschnigg powiedzia, zniajc gos. Prosz
to sobie przemyle. Dam panu czas do popoudnia. Prosz rozumie mnie
dosownie. Nie wierz w blef. Dowodzi tego caa moja przeszo.
Hitler celowo gra Schuschniggowi na nerwach. Kanclerz Austrii mia
ochot na papierosa, ale ostrzeono go, by nie pali w obecnoci Fhrera.
Spyta Hitlera czego dokadnie oczekuje. Pomwimy o tym po poudniu
odpar Fhrer i zakoczy spotkanie z teatraln gwatownoci. Potrzsn
dzwonkiem i drzwi otwary si cicho od zewntrz. Jedli w jadalni, obsugiwani
przez przystojnych modych esesmanw ubranych w nienobiae mundury.
W obecnoci innych Hitler uprzejmie traktowa swojego gocia. Rozmowa
bya swobodna i niezobowizujca3.
Kaw podano w ogrodzie zimowym przylegajcym do domu. Nagle
gospodarz przeprosi zebranych i wyszed do swojego gabinetu
z Ribbentropem. Schuschnigg odetchn z ulg i zacz pali jednego papierosa
po drugim. Mia te okazj porozmawia z trzema generaami, ktrzy nie
mieli zielonego pojcia, czemu wezwano ich do Berghofu. Dochodzia
szesnasta, gdy Austriak zosta zaprowadzony do maego pokoju na rozmow
z Ribbentropem. Minister wrczy kanclerzowi dwustronicowy, spisany na
maszynie tekst wstpnego porozumienia, ktre w istocie oznaczao
ultimatum: Niemcy bd z ca moc popiera suwerenno Austrii, jeli
wszyscy austriaccy narodowi socjalici, take ci, ktrzy brali udzia
w zamachu na Dollfussa, zostan wypuszczeni na wolno w cigu trzech dni,
a zwolnieni urzdnicy o pogldach narodowosocjalistycznych zostan
przywrceni na poprzednie stanowiska. Oprcz tego Artur Seyss-Inquart,
przywdca umiarkowanej frakcji pangermaskiej, mia zosta mianowany
ministrem spraw wewntrznych i otrzyma nieograniczon wadz nad
austriack policj. Umiarkowany austriacki nazista mia zosta ministrem
obrony, a urzdujcy szefowie propagandy odej z zajmowanych stanowisk,
aby umoliwi gadkie przeprowadzenie rozejmu w prasie.
Dla Schuschnigga ustpstwa oznaczay koniec austriackiej niepodlegoci,
wic stumiwszy gniew, beznamitnym tonem prawnika zacz podwaa
poszczeglne punkty. Zdoa skoni Ribbentropa do kilku pomniejszych
ustpstw, kiedy oznajmiono, e Hitler oczekuje go na pitrze.
Fhrer niespokojnie kry po gabinecie. Herr Schuschnigg zacz,
w dalszym cigu pomijajc von zdecydowaem si podj ostatni prb.
Mwic to, wcisn Schuschniggowi do rki kolejny projekt umowy z Austri.

Sprawa nie podlega dyskusji. Nie zmieni ani jednej litery. Albo pan podpisze,
albo uznam nasze spotkanie za bezcelowe. Wwczas w cigu najbliszej nocy
zdecyduj o kolejnych krokach.
Schuschnigg odmwi podpisania dokumentu. Przypomnia, e jego podpis
nie ma wikszego znaczenia, poniewa zgodnie z konstytucj tylko prezydent
Miklas moe mianowa czonkw gabinetu i udziela amnestii. Nie mg te
w adnym sensie zagwarantowa dotrzymania terminw wskazanych
w dokumencie.
Musi pan obieca!.
To niemoliwe.
Przemylane, uprzejme odpowiedzi Schuschnigga rozwcieczyy Hitlera.
Podbieg do drzwi i wykrzykn: Generale Keitel!. Odwrci si ponownie do
Schuschnigga. Powinienem by wezwa pana pniej. Ryk Fhrera by
syszalny w ogrodzie zimowym, wic Keitel podrepta na gr jak posuszny
pies. Wszed do gabinetu, gdy Schuschnigg szykowa si do wyjcia. Zdyszany
Keitel spyta Fhrera o rozkazy. Nie mam adnych rozkazw! Prosz usi.
Zdumiony szef OKW potulnie przycupn w kciku i od tej pory koledzy
nazywali go Lakeitel od Lakai (pachoek, sugus)4.
Niewiadomy, e Hitler blefuje, gboko wstrznity Schuschnigg dotar
do ogrodu zimowego. Tam streci przebieg rozmowy ministrowi spraw
zagranicznych Schmidtowi, ktry odpar, e nie byby zaskoczony, gdyby
zostali aresztowani w cigu nastpnych piciu minut.
Tymczasem na grze inny Austriak, umiarkowany nazista i krytyk sztuki,
zapewnia Fhrera, e Schuschnigg to czowiek uczciwy, ktry dotrzymuje
sowa. Hitler, pod wraeniem tego, co usysza, dokona byskawicznej zmiany
taktyki i gdy Schuschnigg ponownie wszed do gabinetu, zasta w nim Hitlera
wspaniaomylnego. Podjem decyzj oznajmi. Pierwszy raz w yciu
zmieniem zdanie, ale ostrzegam pana: to paska ostatnia szansa. Dam panu
trzy dni przed wejciem umowy w ycie.
Po szoku wywoanym dwiema wczeniejszymi rozmowami drobne
ustpstwa wycinite z Hitlera wydaway si waniejsze, ni faktycznie byy,
i Schuschnigg zgodzi si podpisa porozumienie. Kiedy poprawiony
dokument odesano do przepisania, Hitler sta si ponownie serdecznym
gospodarzem czowiekiem, ktry przed chwil sprzeda gociowi dzieo
sztuki za wyrubowan cen, przekonawszy go, e robi wietny interes.
Prosz mi wierzy, Herr Bundeskanzler, tak bdzie najlepiej. Bdziemy si
trzymali tej umowy przez pi kolejnych lat5.
Wieczorem podpisano dwa egzemplarze umowy. Hitler zaprosi
Schuschnigga i Schmidta na kolacj, ale oni chcieli jak najszybciej wrci do
Salzburga. W mglist noc w towarzystwie Papena wyruszyli w milczeniu do
miasta. W kocu Papen zagai: Teraz ma pan wyobraenie, Herr
Bundeskanzler, jak trudno si rozmawia z tak niezrwnowaon osob.
Szybko doda, e jest pewien, i nastpne spotkanie potoczy si inaczej. Jak

pan wie, Fhrer potrafi by czarujcy. Schuschnigg wyrazi wtpliwo, czy

bdzie taki nastpny raz6.
Tymczasem Hitler rozgrywa kolejny blef w Berghofie. Poleci generaom,
eby przy granicy z Austri urzdzili manewry przypominajce sfingowan
inwazj. Mia nadziej, e groba ataku skoni prezydenta Miklasa do
ratyfikowania umowy. Jeli Schuschnigg mia wtpliwoci, mia je rwnie
Hitler. Ten Schuschnigg to twardszy orzech do zgryzienia, ni sdziem
zapisa w swoim notatniku. Pojawienie si Keitla wywaro na nim wraenie,
ale nie sdz, eby podpisanie umowy oznaczao kapitulacj. Trzeba by
piekielnie ostronym, aby nie doszo do zmiany nastrojw. adn miar nie
mona ufa jego braciszkom jezuitom7.

2
Schuschnigg mia trzy dni na przekonanie swoich kolegw i prezydenta
Miklasa do ratyfikowania umowy. Kanclerz wrci do Wiednia w niedziel,
a termin ultimatum upywa we wtorek, 15 lutego. Natychmiast odby narad
z Miklasem, a ten zgodzi si udzieli amnestii austriackim nazistom, ktrzy
siedzieli w wizieniu, ale gwatownie sprzeciwia si mianowaniu SeyssaInquarta ministrem spraw wewntrznych. Mgbym mu da inne stanowisko
powiedzia ale odmawiam oddania policji i wojska.
Wiadomo o tajnym spotkaniu w Berchtesgaden rozesza si migiem po
kawiarniach, nieoficjalnym austriackim parlamencie, i cay kraj ogarn
niepokj. Wrd czonkw gabinetu dochodzio do zaartych sporw jedna
grupa uwaaa, e Schuschnigg powinien publicznie ujawni brutaln taktyk
zastosowan przez Hitlera w Berghofie, druga popieraa ostron polityk
kanclerza. Dwadziecia godzin przed upywem ultimatum Hitlera rnice byy
tak due, e w kancelarii prezydenta zwoano nadzwyczajn konferencj.
Oprcz dwch przywdcw wzi w niej udzia burmistrz Wiednia, prezes
banku narodowego i byy kanclerz. Po zarysowaniu sytuacji Schuschnigg
przedstawi trzy moliwoci: mog wybra nowego kanclerza, ktry nie
bdzie zwizany porozumieniem w Berghofie, wykona postanowienia
umowy pod nowym kanclerzem lub zrealizowa je pod Schuschniggiem.
W pokoju zapanowaa atmosfera rozpaczy, gdy napyny kolejne
doniesienia o niemieckich manewrach przy granicy, ktre wyglday tak,
jakby miay poprzedza inwazj. Dyskusja, ktra pniej nastpia, bya nie
tylko gorczkowa, ale i chaotyczna. Zgaszano najbardziej nieprawdopodobne
propozycje, m.in. przekazania Niemcom Braunau, miejsca urodzin Hitlera.
Schuschnigg by przekonany, e Hitler dokona inwazji na Austri, jeli cho
jedno z jego da nie zostanie spenione. W kocu Miklas ugi si pod presj,
niechtnie przystajc na trzeci scenariusz przedstawiony przez kanclerza:
pozostawi Schuschnigga na urzdzie i ratyfikuje umow z Berchtesgaden.
Szarada Fhrera w Berghofie i sfingowana inwazja oniemieliy
Austriakw, skaniajc ich do kapitulacji. Wieczorem zosta zaprzysiony
nowy gabinet, a nastpnego dnia, 15 lutego, potajemnie przekazano cz
prawdy przedstawicielom Austrii za granic. Zaszyfrowanym telegramem
powiadomiono ich, e w Berchtesgaden doszo do ostrej rnicy zda
z powodu nasilajcych si niemieckich da i osobistej presji Hitlera. Dopiero
po wielu godzinach negocjacji udao si znale paszczyzn porozumienia.
Z obawy, e wiadomo zostaa sformuowana w zbyt mocnym tonie, rzd
popiesznie wystosowa kolejny telegram, e wiadomo o trudnych
rozmowach w Berchtesgaden ma cile poufny charakter.

Tymczasem w Wiedniu narastay dania, aby Schuschnigg ujawni

wszystko, co wydarzyo si w Berchtesgaden, ale ten, jako czowiek honoru,
dotrzyma sowa i zachowa milczenie, dopki Hitler nie zabra gosu na
niedzielnej sesji Reichstagu.
Z niemieckiego poselstwa zatelefonowano do Berlina z informacj
o znacznym zaniepokojeniu w Wiedniu z powodu politycznych
i gospodarczych skutkw zawartego porozumienia. Miasto przypominao
mrowisko, a spora liczba ydw szykowaa si do wyemigrowania z kraju.
Potwierdzay to tajne raporty SD. 18 lutego jeden z agentw poinformowa
Heydricha, e kanclerz jest celem zmasowanych atakw ydw i katolikw.
ydzi atakuj gwnie poprzez gied, wywierajc presj na krajowy pienidz.
Od 17 lutego 1938 roku notuje si niezwykle duy odpyw kapitau, co
doprowadzio do znacznego spadku austriackich obligacji w Szwajcarii
i Londynie oraz w innych krajach. Dua ilo szylingw zostaa nielegalnie
wywieziona za granic, wic nie byy notowane na giedzie od ostatniej
nocy8.
20 lutego Hitler wygosi w Reichstagu niecierpliwie oczekiwan mow,
ktra bya transmitowana przez radio do Austrii. Po ogoszeniu, e on
i Schuschnigg wnieli wkad do europejskiego pokoju, oskary Austri o ze
traktowanie mniejszoci niemieckiej. Sytuacja taka, doda, nie moe by
tolerowana przez wiatow potg. Niemcy nie mog si pogodzi z tym, e
pod ich bokiem nieprzerwanie przeladuje si rodakw z powodu ich sympatii
politycznych oraz poczucia jednoci z ras niemieck i jej ideologi9.
Grzmic i perorujc, sypic faktami i liczbami, zdoa podbi wikszo
suchaczy zgromadzonych w Krolloper. Podczas retorycznych tyrad jego gos
siga szalestwa: przypomina czowieka, ktry dozna przemiany,
optanego. Na naszych oczach dokona si cud. Sowa te nie pady z ust
Niemca, ale angielskiego obserwatora, majora Francisa Yeatsa-Browna10.
W Wiedniu dziennikarz G.E.R. Gedye kry ulicami podczas cigncego
si bez koca przemwienia, eby obserwowa reakcj suchaczy. Miasto
wygldao jak wymare. Na jednym z najruchliwszych skrzyowa zasta
jedynie dziesi osb przysuchujcych si z zapartym tchem przemwieniu
nadawanemu przez megafon. Miejscowi nazici byli radzi, e Hitler w kocu
wyszed z ukrycia, a gdy skoczy, zaczli si gromadzi i pokrzykiwa: Sieg
Heil! Sieg Heil! Heil Hitler! Heil Hitler!
Gedye pojecha takswk do poselstwa niemieckiego, gdzie ogniskoway
si niepokoje. Kiedy dojedali na miejsce, usysza kolejne skandowanie Sieg
Heil! Z oddali przypominao rytmiczne dudnienie, rozgorczkowane
pulsowanie, ktre w miar zbliania wydawao si przeksztaca
w nieartykuowane, ale zdyscyplinowane krakanie jakiej zmilitaryzowanej
kolonii gawronw: Kraaa! Kraaa! Kraaa!. W kocu mona byo rozrni
poszczeglne sowa. Zapora wzniesiona cztery lata temu pka i brunatne
masy wody zaczy zalewa wiedeskie ulice11.

Chocia mowa Fhrera zostaa odebrana w Rzymie z pewn sympati

i zrozumieniem, sowa wypowiedziane w Reichstagu wzbudziy niepewno,
gdy nie potwierdzay niepodlegoci Austrii. Niemiecki charg daffaires
w Rzymie donis, e Wosi nie s zadowoleni, i Hitler pogwaci umow
z 1936 roku i nie skonsultowa z nimi tego kroku. Jeli Berlin bdzie si
w dalszym cigu posugiwa t metod, moe to oznacza koniec osi Berlin
Rzym 12.
Odpowied Schuschnigga nadesza cztery dni pniej na pierwszej sesji
Zgromadzenia Federalnego, w mowie transmitowanej w Austrii i Niemczech.
Scena parlamentu zostaa udekorowana ogromn iloci tulipanw czerwonobiao-czerwonych, w barwach narodowych Austrii. W pobliu mwnicy
ustawiono popiersie mczennika Dollfussa. Chocia kanclerz wszed
wyprostowany na podium, jego powcigliwe maniery przypominay
zachowanie jezuickiego uczonego. Powitay go owacyjne okrzyki:
Schuschnigg! Schuschnigg!, rozesza si bowiem plotka, e ma zamiar
wygosi wojownicz mow. Jedynym punktem dzisiejszych obrad zacz
zmczonym gosem jest Austria. Sowa te wywoay kolejne okrzyki.
Natchniony owacj, zacz opowiada ze wzruszeniem o ludziach walczcych
o niepodlego Austrii, od cesarzowej Marii Teresy po Dollfussa. Nigdy
wczeniej nie wygosi rwnie skutecznej i arliwej mowy. Znikny
zahamowania skromnego intelektualisty, ktry da si zdominowa
w Berghofie. Jego gos sta si twardy, gdy w kocu wspomnia
o porozumieniu z Berchtesgaden. Dotarlimy do granicy ustpstw, do
miejsca, w ktrym musimy si zatrzyma i powiedzie: Wicej si nie
cofniemy. Potem stwierdzi, e dewiz Austrii nie s ani nacjonalizm, ani
socjalizm, ale patriotyzm!. Nard musi pozosta wolny, Austriacy bd
walczyli o to do samego koca. Zakoczy bojowym mottem: Rot-Weiss-Rot!
Bis in den Tod! [Czerwono-biao-czerwona! Do mierci!] Austria!13.
Czonkowie parlamentu zgotowali mu burzliwe owacje. Ich okrzyki zostay
podchwycone przez tumy zgromadzone na zewntrz. Kto zaintonowa Gott
Erhalte [Boe zachowaj] i po chwili wszyscy ryknli gonym chrem.
Odpiewali Andreas Hofer, hymn powstaczy z Tyrolu, miejsca urodzin
Schuschnigga. Entuzjazm panujcy na ulicach przerodzi si w powszechn
nadziej w kraju i za granic, sigajc do Parya. Nastpnego dnia, podczas
narady w sprawie polityki zagranicznej w Izbie Deputowanych, francuski
minister spraw zagranicznych oznajmi, e niepodlego Austrii jest
nieodzownym warunkiem rwnowagi w Europie, a jeden z posw posun
si do stwierdzenia, e los Francji rozstrzygnie si na brzegach Dunaju14.
Tymczasem austriaccy nazici rozpoczli demonstracje w caym kraju.
Gwnym orodkiem niepokojw sta si Graz, gdzie podczas mowy
Schuschnigga na szczycie ratusza powiewaa swastyka. Lekcewac oficjalny
zakaz politycznych zgromadze, lokalni nazici ogosili, e w nadchodzcy
weekend w miecie odbdzie si wiec, w ktrym wemie udzia szedziesit

pi tysicy czonkw partii z caej Austrii. Schuschnigg zareagowa

natychmiast. Wysa do Grazu oddziay wojska, bombowce i pocig pancerny.
Nazici si wycofali i odwoali zgromadzenie, ale dla kanclerza bya to
niewielka pociecha. Niepokoje powinny zosta stumione przez SeyssInquarta i jego policj, a nie przez wojsko.

3
Oburzenie z powodu grb Hitlera pod adresem Austrii doprowadzio
Francj do zaproponowania Londynowi, eby oba mocarstwa przesay
wspln not protestacyjn do Berlina. Propozycja Parya nadesza
w niefortunnym czasie. Anthony Eden wanie poda si do dymisji
i Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie miao szefa. Angielska opinia
publiczna nie bya jeszcze poruszona wydarzeniami w Austrii, a premier nadal
propagowa polityk ustpstw wobec Niemiec. Co wicej, Chamberlain mia
wsparcie londyskiego Timesa, ktry konsekwentnie umniejsza znaczenie
wydarze w Austrii. Zasadniczo rzecz biorc, bliskie porozumienie dwch
niemieckich pastw wydaje si rzecz jak najbardziej naturaln, napisano
w artykule redakcyjnym. Nawet Goebbels nie zdoaby tego uj bardziej
przekonujco. Austria nigdy nie bdzie antyniemiecka15.
Nawet potpienie wszystkich agresorw, ktre pado z ust Franklina D.
Roosevelta jesieni, nie wywaro wpywu na polityk Chamberlaina. Nie
zrobia tego te praktyczna wskazwka prezydenta, nawoujcego do
ogoszenia kwarantanny dla Japoczykw, nazistw i faszystw przez
spoeczno narodw wiata. Roosevelt wysa do Londynu kapitana Royala
Ingersolla, szefa Wydziau Planowania Wojennego marynarki, z poleceniem,
eby zbada moliwo wprowadzenia dugofalowej blokady morskiej Japonii.
Propozycja spotkaa si z tak duym poparciem czonkw brytyjskiej
admiralicji, e byli gotowi zatrzyma wszystkie japoskie statki
przekraczajce lini wyznaczon przez Singapur, Holenderskie Indie
Wschodnie, Now Gwine, Nowe Hybrydy oraz wschodni Australi i Now
Zelandi16. Premier Chamberlain pooy kres planom wsplnej blokady na
pocztku 1938 roku. Odrzuci bowiem zaproszenie od Roosevelta na
midzynarodow konferencj w celu omwienia najwaniejszych zasad
prawa midzynarodowego, ktre, nawiasem mwic, otworzyy oczy
Ameryki na bandyckie narody, jak je okrela Roosevelt. Pocztkowo
prezydent nie zdawa sobie sprawy ze wszystkich konsekwencji
nieoczekiwanej odmowy Chamberlaina, ale szybko stao si jasne, i
rezygnacja z udziau w konferencji oznacza, e brytyjski rzd nie przyczy si
do kwarantanny, ani na Dalekim Wschodzie, ani w Europie. Odmowa
Chamberlaina bya dla Roosevelta takim ciosem, e zrezygnowa
z prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej, ktra moga powstrzyma

agresj na caym wiecie i w ten sposb wywrze wpyw na histori. Zamiast

tego pozwoli, by Stany Zjednoczone powrciy do polityki izolacji.
Wszystko to sprawio, e na pocztku marca Wielka Brytania opowiadaa
si nieodwoalnie za polityk ustpstw. Trzeciego dnia tego miesica
ambasador Anglii w Niemczech, sir Nevile Henderson, stawi si w Kancelarii
Rzeszy, aby poinformowa Hitlera, e rzd Jego Krlewskiej Moci jest
zasadniczo gotw omwi wszystkie nierozstrzygnite kwestie. Chocia
Henderson stara si okaza przyjazn, poprawn postaw, jego zachowanie,
godne wyrafinowanego angielskiego dentelmena, irytowao Ribbentropa
i Hitlera wspomina Schmidt ktrzy nie mogli cierpie dystyngowanych
osb17.
Henderson potrzebowa dziesiciu minut, eby przedstawi cel swojej
wizyty: szczere pragnienie poprawy wzajemnych stosunkw midzy dwoma
krajami. Wielka Brytania, powiedzia, jest przygotowana na pewne ustpstwa,
aby rozstrzygn powane problemy zwizane z ograniczeniem zbroje oraz
ustali pokojowe zasady rozwizania problemw Czech i Austrii. Jaki wkad
w bezpieczestwo i pokj w Europie gotw jest wnie Hitler?
Podczas dugiej przemowy Anglika Fhrer pochyli si w fotelu, marszczc
czoo, a gdy Henderson wreszcie skoczy, gniewnie odpowiedzia, e jedynie
niewielki procent Austriakw popiera Schuschnigga. Czemu Anglia sprzeciwia
si sprawiedliwemu rozwizaniu i wtyka nos w wewntrzne sprawy
Niemcw? Nagle przeszed do ofensywy, zarzucajc, e umowy francuskoradziecka i czesko-radziecka stanowi bezporednie zagroenie dla Niemiec.
Wanie dlatego Niemcy musz by tak mocno uzbrojone, co prowadzi do
konkluzji, e wszelkie ograniczenie zbroje w ostatecznym rozrachunku
zaley od Rosjan. Problem dodatkowo komplikuje fakt, e nie mona
pokada przesadnej wiary w umowy zawarte z tak barbarzyskimi
pastwami jak Zwizek Radziecki, podobnie jak nie mona liczy, e dzicy
zrozumiej matematyczne wzory. Wszelkie porozumienia z ZSRR s
bezwartociowe, a Rosji nie powinno si pod adnym pozorem pozwoli na
wkroczenie do Europy.
Gdy po okoo dwch godzinach chaotycznej i rozwlekej rozmowy pado
bagalne pytanie o pozostajc w stanie zawieszenia Austri, Henderson
usysza niejasn odpowied18. Nastpnego dnia Hitler wysa do Austrii
swojego gwnego doradc ekonomicznego, Wilhelma Kepplera. Ten zjawi si
u Schuschnigga jako osobisty wysannik Fhrera, i zgosi nowe dania
zwizane ze wszystkim, co zostao usunite z tekstu porozumienia
w Berchtesgaden. Gwnym przedmiotem zainteresowania Kepplera byy
jednak kwestie gospodarcze, gdy uwaa Anschluss za ekonomiczny
imperatyw dla obydwu krajw i zachowywa si bardziej jak dobroczyca ni
drapienik. Kiedy Fhrer pragn ewolucyjnego rozwoju wspomina
Schuschnigg inaczej mwic, chcia zawojowa Austri od rodka, jeli to

moliwe bez wyranego zaangaowania Niemiec. Teraz, zakoczy

przyjanie Keppler, nadszed czas na przypieszenie tego procesu.
Schuschnigg zareagowa ostro na nowe dania Kepplera, m.in.
natychmiastowe mianowanie nazisty na ministra gospodarki, zniesienie
zakazu
rozpowszechniania
Vlkischer
Beobachter
i
oficjalne
zalegalizowanie
narodowego
socjalizmu.
Jakim
sposobem,
spyta
niedowierzajcy wasnym uszom Schuschnigg, Hitler mg wystpi
z nowymi daniami po upywie zaledwie trzech tygodni? Jego rzd bdzie
wsppracowa z austriackimi nazistami jedynie na bazie dugofalowego
uznania niepodlegoci Austrii. Schuschnigg wspomina, e spotkanie
zakoczyo si bez rozstrzygnicia19. Z kolei Keppler donis Berlinowi, e
rozmowy rozpoczy si w burzliwej atmosferze, ale zakoczyy w zupenie
pojednawczym tonie. Odnis te wraenie, e Schuschnigg adn miar nie
ugnie si przed si, jeli jednak otrzyma sensown propozycj, gotw pj na
znaczne ustpstwa, pod warunkiem e bdzie mg to zrobi bez utraty
prestiu. Moemy ufa, e dotrzyma umowy z Berchtesgaden. Napisa
rwnie, e austriacka partia nazistowska robi wielkie postpy, szczeglnie
w Grazu, gdzie osiemdziesit procent mieszkacw opowiada si za
narodowym socjalizmem. Obecnie musimy nieco powstrzyma rozwj
ruchu, aby uzyska wicej ustpstw od Schuschnigga20.
Ustpstwa Schuschnigga wobec nazistw wzbudzay jedynie kolejne
niepokoje, wtrcajc Austri w stan bliski niewypowiedzianej wojnie
domowej. W Wiedniu bojwkarze oddziaw szturmowych i sympatycy
nazistw przeprawili si na drugi brzeg Dunaju, do ydowskiej dzielnicy
Leopoldstadt, jednej nocy woajc: Sieg Heil! Sieg Heil!, a drugiej: Heil Hitler!
Przeciwnicy odpowiedzieli okrzykiem: Heil Schuschnigg! oraz Czerwonobiao-czerwona a do mierci!. Dochodzio do czstych star, przerywanych
pakami policji. Zwykle to patrioci dostawali wycisk, gdy funkcjonariusze
stojcy na stray adu i porzdku byli bardziej lojalni wobec ministra spraw
wewntrznych, Seyss-Inquarta, ni kanclerza.
7 marca zrozpaczony Schuschnigg wystosowa apel do Mussoliniego
z ostrzeeniem, e moe by zmuszony do rozpisania plebiscytu, aby
zapanowa nad sytuacj. Il Duce przesa mu sowa otuchy. Stwierdzi, i
wierzy w zapewnienie Gringa, e Niemcy nie uyj siy, i wezwa
Schuschnigga, by nie ogasza plebiscytu. Bya to kiepska pociecha dla
kanclerza zagroonego inwazj i atakowanego przez robotnikw
zarzucajcych mu zbytni opieszao oraz nazistw twierdzcych, e jego
polityka jest nadmiernie restrykcyjna. W rezultacie zignorowa rad
Mussoliniego.
9 marca ogosi plebiscyt w tyrolskim Innsbrucku. Wszed na podium
ustawione porodku gwnego placu miasta, ubrany w tradycyjn szar
marynark oraz zielon kamizelk, i oznajmi ze wzruszeniem, e za cztery
dni nard pjdzie do urn, aby odpowiedzie na pytanie: Czy opowiadasz si

za woln i niemieck, niepodleg i socjaln, chrzecijask i zjednoczon

Austri?. Po raz drugi przemawia raczej jak mwca ni uczony. Tyrolczycy
i Austriacy mwi tak Tyrolowi! Mwi tak Austrii! oznajmi
i zakoczy mow w dialekcie tyrolskim, synnymi sowami Andreasa Hofera,
wzywajcego ochotnikw do walki przeciwko Napoleonowi: Marde, s ischt
Zut [Ludzie, nadszed czas]!. Dwadziecia tysicy suchaczy wydao
buntowniczy okrzyk. Rwnie poruszeni byli ci, ktrzy suchali radiowej
transmisji. Jednak ksi Starhemberg by rozczarowany. To oznacza koniec
Schuschnigga powiedzia onie byy wicekanclerz Austrii. Miejmy nadziej,
e nie bdzie to koniec Austrii. Hitler nigdy na to nie pozwoli21.
Zgodnie z jego obawami posunicie Schuschnigga zmusio Hitlera do
dziaania. Opowiedzenie si Austriakw za woln, zjednoczon Austri gdy
taki byby przypuszczalny wynik plebiscytu oznaczaoby opnienie, jeli
nie koniec Anschlussu. Poniewa poczenie z Austri byo koniecznym
wstpem do ekspansji na wschd, plebiscyt mg storpedowa cay program
Lebensraum Hitlera.
Nie mg tolerowa takiego wyzwania, dlatego rankiem 10 marca oznajmi
generaowi Keitlowi, e problem austriacki sta si nieznony i e powinien
poczyni odpowiednie przygotowania. Keitel przypomnia sobie, e sztab
generalny opracowa plan pod kryptonimem Otto, na wypadek gdyby Otto
von Habsburg chcia odzyska tron Austrii. Przygotuj wszystko poleci
Fhrer.
Keitel popdzi do kwatery gwnej OKW przy Bendlerstrasse, gdzie ku
swemu rozczarowaniu odkry, e operacja Otto pozostawaa jedynie na
etapie teoretycznych rozwaa. aujc, e si popieszy, aby zadowoli
Fhrera, zleci generaowi Beckowi sporzdzenie raportu w sprawie inwazji na
Austri. Nie mamy niczego biadoli Beck nie zrobiono nic, absolutnie
nic22. Kiedy Beck stawi si u Hitlera i zasugerowa uycie dwch korpusw
oraz Drugiej Dywizji Pancernej do wojskowej okupacji Austrii, z przeraeniem
usysza, e oddziay musz by gotowe do przekroczenia granicy w sobot
12 marca. Przygotowanie takiej operacji w cigu czterdziestu omiu godzin
byo rzecz niepojt dla zawodowego onierza, wic Beck zaprotestowa,
wskazujc, e jeszcze tego wieczoru, do godziny osiemnastej, trzeba by
przesa rozkazy rnym formacjom. W takim razie zabieraj si do roboty,
poleci amator strateg Hitler.
Bardziej zatroskany reakcj Woch ni sprawami logistycznymi, Fhrer
popiesznie podyktowa list do Mussoliniego. Austria, napisa, stoi na krawdzi
anarchii, a on nie moe tego bezczynnie obserwowa. Moim obowizkiem
jako Fhrera i kanclerza Rzeszy Niemieckiej, a take syna tej ziemi () jest
przywrcenie prawa i porzdku w ojczynie oraz umoliwienie ludnoci, aby
sama zdecydowaa o swoim losie wedug wasnego osdu, w nieomylny, jasny
i otwarty sposb. Przypomnia Il Duce o pomocy, ktrej Niemcy udzieliy
Wochom w krytycznej godzinie, podczas wojny w Abisynii, i obieca poparcie

w sporze granicznymi midzy Wochami i Rzesz o przecz Brenner.

Decyzja ta nigdy nie zostanie zakwestionowana ani zmieniona23. Byo
poudnie, kiedy przekaza zapiecztowany list ksiciu Filipowi Heskiemu
z poleceniem, aby wrczy go osobicie Mussoliniemu. Gdy ksi wsiada na
pokad specjalnego samolotu z koszem z rolin do swojego ogrodu w Rzymie,
nawet nie przeczuwa, jak wana jest jego misja.
W caej Austrii rozlepiono plakaty informujce o rozpisaniu plebiscytu.
Ciarwki z megafonami kryy po miastach i miasteczkach, wzywajc
wszystkich Austriakw, by w nadchodzc niedziel oddali gos na tak.
Wiedescy patrioci wreszcie robili wicej haasu od nazistw, przemierzajc
ulice z okrzykami: Heil Schuschnigg!, Heil wolno!, Niedziela jest dniem
wyborw, bdziemy gosowa na tak!.
Zachcony
entuzjazmem
ludnoci
Schuschnigg
kontynuowa
zdecydowane dziaania. Nie potrafi ani nie jestem przygotowany do tego,
eby odgrywa rol marionetki napisa do ministra Seyss-Inquarta
w odpowiedzi na jego pismo, e rozpisanie plebiscytu jest sprzeczne z umow
z Berchtesgaden. Nie mog sta z zaoonymi rkami, gdy cay kraj popada
w gospodarcz i polityczn ruin. Zakoczy kategoryczn prob, aby SeyssInquart jako minister spraw wewntrznych pooy kres aktom terroryzmu.
W przeciwnym razie nie zdoa powstrzyma ludzi, ktrzy si temu
sprzeciwiaj24.
Chocia Seyss-Inquart by powszechnie postrzegany jako narzdzie
w rkach Hitlera, martwi si o niepodlego swojego kraju. Sympatyzowa
z polityk austriackich nazistw, ale ci nie traktowali go jako jednego ze
swoich. W kwestiach ideologii i temperamentu bliej mu byo do
Schuschnigga. Obaj uwaali si za patriotw, obaj byli gorliwymi katolikami,
obaj zaliczali si do intelektualistw, byli niemiaymi ludmi kultury gboko
kochajcymi muzyk. Seyss-Inquart dowid, e jest bardziej patriot ni
nazist, obiecujc, e zaapeluje do swoich zwolennikw przez radio, aby
w niedziel gosowali na tak.
Tego wieczoru Schuschnigg poszed spa w peni zadowolony, rad, e
nazici nie zagro plebiscytowi niewiadomy, jak may wpyw ma SeyssInquart na wasn parti. Tymczasem arliwi austriaccy nazici maszerowali
czwrkami w kierunku gwnego orodka niepokojw, oficjalnej siedziby
Niemieckiego Biura Turystycznego, na ktrym wisia wielki, popiesznie
namalowany olejny portret Hitlera. Ich okrzyki Ein Volk, ein Reich, ein Fhrer!
byy pocztkowo przyjmowane z rozbawieniem przez austriackich patriotw,
ktrzy mieli trzykrotn przewag liczebn nad nazistami. Pniej zaczy
pka szyby, a policja, ktra czekaa w pobliu, utworzya ochronny kordon,
eby zapobiec dalszym stratom. Zamiast zapanowa nad tumem
rozkrzyczanych nazistw, skupia ca uwag na austriackich patriotach, co
w kocu doprowadzio do tego, e na ulicach zdobyli przewag krzykacze ze
swastykami.

4
11 marca o drugiej nad ranem zaimprowizowany plan inwazji, ktry nadal
nosi kryptonim Otto, by ju gotowy. Hitler obj osobist kontrol nad
operacj. Jeli inne rodki zawiod napisano w dokumencie zamierzam
dokona zbrojnej inwazji na Austri, aby przywrci konstytucyjny ad
i zapobiec napaciom na ludno proniemieck. Jednostki biorce udzia
w operacji miay by gotowe do poudnia 12 marca. Rezerwuj sobie prawo
okrelenia dokadnej daty inwazji. onierze musz si zachowywa w taki
sposb, aby nie sprawia wraenia, e chcemy toczy wojn z naszymi brami
Austriakami.
O pitej trzydzieci na nocnym stoliku Schuschnigga zadzwoni telefon.
Komendant gwny policji donosi, e granica z Niemcami w Salzburgu zostaa
wanie zamknita i usta wszelki ruch pocigw. Schuschnigg popdzi do
Urzdu Kanclerskiego na Ballhausplatz, gdzie dowiedzia si, e ogoszono
mobilizacj niemieckich dywizji stacjonujcych w rejonie Monachium, ktre
przypuszczalnie wyrusz w kierunku Austrii. Rwnie niepokojce byy
przekazane drog telegraficzn teksty niemieckich gazet, z doniesieniami, e
w Wiedniu powiewaj sztandary komunistw, a tum wykrzykuje: Heil
Moskau! Heil Schuschnigg!
Okoo dziesitej rano nazista Glaise-Horstenau, minister bez teki
w gabinecie Schuschnigga, zjawi si w gmachu na Ballhausplatz z pisemnymi
instrukcjami od Hitlera i Gringa. Towarzyszy mu Seyss-Inquart, ktry
wyjecha po niego na lotnisko Aspen. Wyranie wstrznity Seyss-Inquart
przedstawi dania Berlina: Schuschnigg musi zrezygnowa, a plebiscyt ma
by opniony o dwa tygodnie, eby mona byo zorganizowa legalne
wybory, jak podczas plebiscytu w Zagbiu Saary. Jeli Gring nie otrzyma do
poudnia telefonicznej odpowiedzi, uzna, e Seyss-Inquartowi uniemoliwiono
wykonanie misji, i podejmie stosowne dziaania. Poniewa mina jedenasta
trzydzieci, Seyss-Inquart, czowiek rozsdny, w imieniu Fhrera przeduy
termin do czternastej.
Schuschnigg wykorzysta ten czas do oceny moliwoci stawienia oporu.
Zatelefonowa do szefa policji, ktry powiadomi go, e w Wiedniu panuje
spokj. Otoczy kordonem centrum miasta w takim stopniu, w jakim byo
to moliwe ale do pracy przywrcono tylu nazistowskich policjantw, e
rzd nie moe ju liczy na policj. W obliczu krytycznej sytuacji Schuschnigg
zarzdzi spotkanie wewntrznego gabinetu zoonego ze swoich
najbliszych wsppracownikw, aby omwi nadzwyczajne okolicznoci.
Przedstawi zebranym trzy opcje: odrzuci ultimatum i zaapelowa do opinii
wiatowej, przyj ultimatum, a nastpnie odebra jego rezygnacj oraz
wyjcie kompromisowe zaakceptowa dania Hitlera dotyczce
technicznych szczegw plebiscytu, ale sprzeciwi si pozostaym. Wybrali
kompromis.

Dochodzia czternasta, gdy powrcili dwaj niechtni posacy, SeyssInquart i Glaise-Horstenau. Nie mogli przyj zaproponowanego kompromisu,
wic Schuschnigg stan przed przykr alternatyw penej kapitulacji lub
oporu. Naradzi si popiesznie z prezydentem Miklasem i wsplnie
zdecydowali odwoa plebiscyt25. Wrciwszy do swojego gabinetu,
Schuschnigg poinformowa najbliszych wsppracownikw o podjtej
decyzji. Ci oniemieli ze zdumienia. W ciszy rozleg si dwik samochodu
z megafonami, przez ktre ogaszono plebiscyt, a pniej okrzyk Oh, Du Mein
sterreich! [Och, moja Austrio!].
Chwil pniej kanclerz przekaza Seyss-Inquartowi i Glaise-Horstenauowi,
e speniono danie Berlina i przeoono plebiscyt. Jednoczenie
wprowadzono surowe rodki bezpieczestwa, m.in. godzin policyjn
obowizujc od smej wieczorem. Zatroskani wysannicy przeprosili
kanclerza, mwic, e musz przekaza t wiadomo Gringowi drog
telefoniczn51*26.
Kroki podjte przez kanclerza Schuschnigga nie s w adnej mierze
satysfakcjonujce odpowiedzia Gring i zakoczy rozmow, aby
przemyle sytuacj. Powinien by naradzi si z Hitlerem, ktry wedug
Papena znajdowa si w stanie graniczcym z histeri, ale zdecydowa si na
samodzielne dziaanie. Kilka minut po pitnastej zadzwoni ponownie do
Seyss-Inquarta. Berlin nie moe si zgodzi z decyzj kanclerza
Schuschnigga stwierdzi twardo mimo pozorw jowialnoci. Zada, aby
kanclerz i jego ministrowie podali si do dymisji. Ponowi te danie, aby
wysa do Berlina telegram z prob o niemieck pomoc.
Dwaj ministrowie odmaszerowali uroczycie do duego pokoju, w ktrym
czekali ich koledzy z rzdu. Seyss-Inquart, blady i zdenerwowany, odczyta
z notesu ultimatum Gringa, a nastpnie zachwia si pod gradem pyta. Nie
pytajcie mnie odpar z gorycz jestem tylko telefonistk, ktra przynosi
historyczne przesanie. Jeli w cigu dwch godzin nie zostanie mianowany
kanclerzem Austrii, doda, do kraju wkrocz niemieckie wojska.
Tymczasem ycie w Wiedniu toczyo si tak, jakby nic si nie stao. Nad
miastem kryy samoloty, zrzucajc ulotki wyzywajce obywateli do
gosowania na tak w niedzielnym plebiscycie. Na ulicach kolumny
ciarwek Frontu Ojczynianego witano patriotycznymi okrzykami
i machaniem chusteczkami. Nieznajomi pozdrawiali si okrzykiem
sterreich! Nard wydawa si zjednoczony. Nagle wesoe walce i patriotyczne
marsze nadawane przez wszystkie rozgonie radiowe zostay przerwane
ogoszeniem wzywajcym wszystkich nieonatych rezerwistw z rocznika
1915 do niezwocznego stawienia si w jednostkach. Niebawem dugie
kolumny wojskowych ciarwek penych onierzy w stalowych hemach
wyruszyy w kierunku niemieckiej granicy.
Zrozpaczony Schuschnigg zwrci si o pomoc do Londynu. Wyjani, e
ustpi przed daniami Hitlera, aby nie ryzykowa rozlewu krwi, i poprosi

o niezwoczn rad rzdu Jego Krlewskiej Moci w kwestii tego, co powinien

zrobi. Jak na ironi telegram dotar do premiera Chamberlaina podczas
obiadu wydanego na cze Ribbentropa na Downing Street 10. Chamberlain
lodowatym tonem poprosi Ribbentropa na swko w swoim prywatnym
gabinecie, w obecnoci nowego ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa.
Rozmowa donosi Hitlerowi Ribbentrop przebiega w napitej atmosferze,
a zwykle spokojny lord Halifax by bardziej zdenerwowany od Chamberlaina,
ktry
przynajmniej na zewntrz sprawia wraenie spokojnego
i opanowanego. Kiedy premier odczyta telegram z Wiednia, Ribbentrop
stwierdzi, e nie ma o niczym pojcia, a nawet wyrazi wtpliwo, czy
doniesienia te s prawdziwe. Jeli faktycznie tak jest, doda, moe si to okaza
najlepszym sposobem osignicia pokojowego rozwizania27.
Sowa te wystarczyy do uspokojenia czowieka, ktry z gry postanowi
pozostawa w dobrych stosunkach z Hitlerem. Chamberlain zgodzi si
z Ribbentropem, e nie ma dowodw na agresywne poczynania Niemiec, cho
jego wasny minister spraw zagranicznych gniewnie owiadczy, e
Schuschniggowi groono obc inwazj. Chamberlain poprosi wwczas lorda
Halifaxa o przesanie rzdowi Austrii odpowiedzi. Syszc j, Halifax musia
skrzywi si z niesmakiem: Rzd Jego Krlewskiej Moci nie moe bra
odpowiedzialnoci za doradzanie kanclerzowi dziaa naracych jego kraj na
niebezpieczestwo, przed ktrym rzd Jego Krlewskiej Moci nie zdoa go
obroni28.

Schuschnigg nie mia zudze, e otrzyma jakkolwiek pomoc od Anglii lub

Woch, wic okoo szesnastej zoy rezygnacj. Prezydent Miklas przyj j
niechtnie, ale kategorycznie odmwi spenienia dania Gringa, ktry
chcia, aby w jego miejsce mianowa Seyss-Inquarta. Zamiast niego Miklas
wybra gwnego komendanta policji, lecz ten odmwi. Podobnie postpili
generalny inspektor si zbrojnych oraz przywdca poprzedniego gabinetu
chrzecijasko-socjalistycznego. Poniewa nikt nie chcia obj urzdu,
prezydent zaapelowa do Schuschnigga, eby ponownie rozway swoj
decyzj. Ekskanclerz odmwi wzicia bezporedniego lub poredniego
udziau w przygotowaniach do tego, by Kain ponownie zabi swojego brata
Abla, ale gdy Miklas westchn ze smutkiem i powiedzia: Widz, e wszyscy
mnie opucili, Schuschinigg zgodzi si niechtnie pozosta na urzdzie jako
wicekanclerz, do czasu wyznaczenia nowego szefa rzdu, po czym wrci do
swojego gabinetu i zacz pakowa manatki29.
Po poudniu atmosfera staa si wrcz nieznona. Naciski Berlina,
szczeglnie ze strony Gringa, ktry najwyraniej czu si w swoim ywiole,
stale narastay. O siedemnastej feldmarszaek krzycza przez telefon do Odila
Globocnika, zakonspirowanego przywdcy nazistw, e nowy gabinet musi

zosta utworzony do dziewitnastej trzydzieci. Do tego czasu Seyss-Inquart

ma zatelefonowa do Fhrera i zameldowa o wykonaniu zadania. Mwic to,
Gring podyktowa mu list nowych ministrw, na ktrej znalaz si jego
wasny szwagier. Seyss-Inquart oddzwoni kilka minut pniej, informujc
Gringa, e Miklas przyj rezygnacj Schuschnigga, ale nalega, by w jego
miejsce mianowa poprzedniego kanclerza. Gring rykn, aby kaza
Miklasowi zaakceptowa dania Niemiec. Jeli tego nie zrobi, wojska
czekajce na granicach wkrocz do Austrii i jego kraj przestanie istnie ().
Powiedz mu, e to nie arty! Jeli do dziewitnastej trzydzieci otrzymam
wiadomo, e zostae mianowany kanclerzem, rozkazy zostan odwoane
i wojsko pozostanie po niemieckiej stronie. W tym czasie Seyss-Inquart mia
wysa wszystkich nazistw w kraju na ulice. Jeli Miklas nie zdoa
zrozumie sytuacji w cigu czterech godzin zakoczy zowieszczo Gring
pojmie j w cztery minuty.
W porzdku odpar z powtpiewaniem Seyss-Inquart.
Gring nie musia czeka na wiadomo do dziewitnastej trzydzieci. Za
nieca godzin poinformowano go, e prezydent nadal odmawia mianowania
Seyss-Inquarta kanclerzem. Posuchaj uwanie! krzykn Gring. Jestem
gotw poczeka jeszcze kilka minut. Czekam w Kancelarii Rzeszy na pilny
telegram od ciebie, ale musisz si popieszy! Nie mog bra na siebie
odpowiedzialnoci, szczerze mwic, nie mog czeka ani minuty duej!.
Sprawia wraenie, e wykonuje cudze rozkazy, ale podejmowa samodzielne
decyzje, gdy Hitler nie by jeszcze gotw, by naciska na rozwizanie sprawy.
Jeli do tego czasu sytuacja si nie rozstrzygnie, bdziesz musia przej
wadz si! Zrozumiae?.
W odpowiedzi na polecenia pynce z Berlina nazici ju zajmowali ulice
Wiednia. Zgraja posuwajca si w kierunku rdmiecia wykrzykiwaa: Heil
Hitler! Sieg Heil! Powiesi Schuschnigga!. W Urzdzie Kanclerskim
Schuschnigg sysza okrzyki i nerwowo przestpowa z nogi na nog.
Przekonany, e uliczne zamieszki s wstpem do inwazji, poszed do gabinetu
prezydenta z kolejn prob, ale Miklas pozosta nieugity. Nie mianuje
nazisty kanclerzem. Gdy Schuschnigg nie przestawa nalega, odpar: Teraz
mnie opucisz, jak wszyscy inni. Schuschnigg nadal nie widzia lepszego
kandydata od Seyss-Inquarta, praktykujcego katolika uwaanego
powszechnie za uczciwego czowieka, i zasugerowa, e niezwocznie
przemwi do Austriakw przez radio30.
Chwil pniej Schuschnigg wszed do naronego pokoju na pierwszym
pitrze Urzdu Kanclerskiego, ssiadujcego z wielkimi schodami. Porodku
pokoju, niecae pi krokw od miejsca, w ktrym Dollfuss zgin z rk
nazistw, sta mikrofon. Zapada kamienna cisza, kiedy o dziewitnastej
pidziesit podszed do mikrofonu i poinformowa suchaczy o niemieckim
ultimatum. Wszyscy w Austrii byli pod gbokim wraeniem przemwienia,
ktre William Shirer okreli mianem najbardziej przejmujcego, jakie sysza.

Prezydent Miklas poprosi, abym przekaza obywatelom Austrii, e uleglimy

wobec siy. Pod adnym pozorem nie chcemy dopuci do rozlewu
niemieckiej krwi, nawet w godzinie najwyszej prby, dlatego polecilimy
wojsku, aby w wypadku inwazji wycofao si bez stawiania oporu do koszar,
czekajc na dalsze decyzje. Shirer sdzi, e gos Schuschnigga si zaamie
i kanclerz wybuchnie paczem. Rozstaj si z narodem austriackim
zakoczy niemieckim pozdrowieniem, ktre wyraa moje najszczersze
pragnienia: Boe, ocal Austri!31.
W naronym pokoju panowaa cisza, dopki komisarz do spraw
propagandy,
noszcy
stare
arystokratyczne
niemieckie
nazwisko
Hammerstein-Equord, nie pokutyka o kulach, by krzykn do mikrofonu:
Niech yje Austria! Wstydz si dzi, e jestem Niemcem!. Technicy
popiesznie nastawili pyt z hymnem narodowym, skomponowanym przez
Haydna, niemal identycznym jak Deutschland ber alles.
Seyss-Inquart musia pobiec z naronego pokoju do telefonu; bya
dziewitnasta pidziesit siedem, kiedy poczy si z Gringiem. Rzd przed
chwil poda si do dymisji oznajmi. Austriackie wojsko wycofuje si od
granicy z Niemcami. Panowie z rzdu postanowili siedzie i czeka na
inwazj.
Kiedy Gring usysza, e Seyss-Inquart nie zosta mianowany kanclerzem,
straci zimn krew. Skoro tego chc, wydam wojsku rozkaz wymarszu. Masz
dopilnowa, aby znale si u steru. Poinformuj czoowe osoby w kraju o tym,
co ci powiem: kady, kto bdzie stawia opr niemieckim wojskom lub
organizowa opr, zostanie niezwocznie postawiony przed naszym
trybunaem. Seyss-Inquart zaprotestowa bez przekonania, ale zosta
zakrzyczany. Zatem wszystko jasne! Dostae oficjalne rozkazy!.
Tum zebrany przed austriackim Urzdem Kanclerskim, ktry urs do
dziesiciu tysicy osb, zacz si burzy, gdy zwolennicy nazistw, kobiety
i mczyni, wznieli okrzyki Fhrer! i wiwatowali w wietle dymicych
pochodni. Inne, bardziej rozwydrzone grupy, kryy po rdmieciu,
piewajc nazistowskie pieni i wykrzykujc: Precz z ydami! Heil Hitler!
Zabi ydw! Na drzewo z Schuschniggiem! Heil Seyss-Inquart!.
Midzy kolejnymi daniami przesyanymi do Wiednia, aby wymusi
kapitulacj austriackiego rzdu, Gring naciska na Hitlera, eby niezalenie
od tego, co si wydarzy, przeprowadzi inwazj na Austri. Fhrer waha si
do dwudziestej pitnacie. Pniej, gdy w zamyleniu przechadza si
z Gringiem, funkcjonariusz policji zauway, e nagle klepn si w udo.
Ruszaj! zawoa32. P godziny pniej podpisa rozkaz numer dwa do
operacji Otto, nakazujc niemieckim oddziaom wkroczenie do Austrii
o wicie nastpnego dnia, eby zapobiec rozlewowi krwi w austriackich
miastach.
Trzy minuty po podpisaniu rozkazu przez Hitlera Gring zatelefonowa
z ogrodu zimowego do swojego doradcy ekonomicznego Kepplera, wydajc

mu kolejne polecenia. Seyss-Inquart mia wystosowa telegram w imieniu

tymczasowego rzdu Austrii, proszc Niemcw o pilne wysanie wojska do
pomocy w przywrceniu prawa i porzdku w kraju. Seyss-Inquart powinien
si niezwocznie zaj t spraw. Nie musi przesya telegramu. Wystarczy,
e powie, i to zrobi. Zrozumiae?.
Neurath zdoa podsucha t rozmow i przekaza jej tre oczekujcym
w przedpokoju. Wielkie nieba! wykrzykn Papen oby nie przerodzio si
to w drug depesz z Ems52*. Proba musi by autentyczna, napisana czarno
na biaym!33. Zatroskany Papen zwrci si do kapitana Wiedemanna. Co
zyskamy, kac wojsku wkroczy do Austrii? zapyta. Tylko tyle, e cay
wiat zwrci si przeciwko nam. Wystarczyaby policyjna interwencja.
Wiedemann przytakn, ale Neurath zbeszta ich za to, e niepotrzebnie
tragizuj. Hitler od lat marzy o wprowadzeniu najlepszych dywizji do Austrii.
Czemu mielibymy mu odmawia maej przyjemnoci?!.
Chwil pniej z zadowoleniem powita nadejcie depeszy od
tymczasowego rzdu Austrii, zwracajcego si z prob o niezwoczn pomoc
niemieckiego wojska, sowo w sowo, jak podyktowa Gring, co byo
kolejnym wypadkiem legalizowania dziaa po fakcie. Dziki temu Hitler
mg ukaza swoich onierzy jako wyzwolicieli i w uniesieniu rozkaza, by
wmaszerowali do Austrii z opoczcymi sztandarami pukw, przy dwikach
orkiestry. Brakowao tylko jednego poparcia ze strony Mussoliniego. To
nadeszo o dwudziestej drugiej dwadziecia pi w formie telefonu
zamiejscowego od ksicia Filipa Heskiego. Przed chwil wrciem z Palazzo
Venezia powiedzia Hitlerowi, ktry musia si porzdnie denerwowa. Il
Duce dobrze przyj wiadomo. Przesya panu najserdeczniejsze
pozdrowienia. Sprawa Austrii przestaa go interesowa.
Uszczliwiony Hitler wykrzykn: Niech pan przekae Mussoliniemu, e
nigdy mu tego nie zapomn! Na usta cisny mu si sowa wdzicznoci.
Nigdy, nigdy, nigdy! Niech si dzieje, co chce!. Nie potrafi opanowa emocji.
Niech pan podpisze kad umow, ktr zechce! Wyszlimy z koszmarnego
impasu wojskowego, w ktrym jeszcze przed chwil tkwilimy. Wojna nie
wybuchnie. Prosz mu powtrzy, e dzikuj z caego serca. Nigdy tego nie
zapomn!. Nie potrafi przesta mwi. Jeli kiedykolwiek znajdzie si
w niebezpieczestwie lub potrzebie, moe by pewny, e staniemy u jego
boku, choby nie wiem co nawet gdyby cay wiat mia si zwrci
przeciwko nam Bd, bd.
Tymczasem w Wiedniu pierwsz wan decyzj nowego kanclerza byo
poproszenie Kepplera, aby skoni Fhrera do odwoania interwencji.
Nastpnie Seyss-Inquart skierowa swoj uwag na Schuschnigga.
Podzikowa poprzednikowi za jego sub dla Austrii, a poniewa na ulicach
nadal krlowali witujcy faszyci, zaofiarowa mu podwiezienie do domu.
A moe chciaby pan pojecha do jednej z ambasad? Na przykad
wgierskiej? Tej po drugiej stronie ulicy?34.

Schuschnigg wola wrci do wasnego mieszkania. Zbliajc si do

wielkich schodw, zauway dwa rzdy cywilw z opaskami ze swastyk.
Zrozumiawszy, e Urzd Kanclerski jest okupowany, wymownie zignorowa
rce uniesione w nazistowskim pozdrowieniu i schodzi dalej, dopki penicy
wart onierz nie zasalutowa jak naley. Po krtkim podzikowaniu
i poegnaniu wsiad do samochodu Seyss-Inquarta. Kiedy wolno odjedali,
mody nazista wskoczy na stopie, eby broni byego kanclerza przed
haaliwym tumem.
W Berlinie proba Seyss-Inquarta o zatrzymanie niemieckich oddziaw
zostaa wanie przekazana do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Keppler
dorzuci do niej wasn. Petycja trafia do kwatery gwnej Wehrmachtu
i Kancelarii Rzeszy. Trzej rozmwcy zaczli prowadzi telefoniczny spr. Czy
w obecnej sytuacji mona si byo spodziewa takiej proby Wiednia? Czy nie
naley powiadomi o tym Hitlera, ktry dwie godziny wczeniej pojecha do
siebie, w stanie euforii po telefonie z Rzymu?
Obudzono go o drugiej trzydzieci. Po chwili namysu odrzuci prob
Austriakw i wrci do ka. Jednak jego dowdcy, gboko poruszeni
widmem inwazji, nie przestawali wakowa drczcego pytania. Okoo
czwartej nad ranem szef sztabu operacyjnego OKW genera Max von Viebahn
poprosi telefonicznie Keitla, aby odwid Hitlera od zamiaru wprowadzania
wojsk do Austrii. Keitel obieca, e z nim porozmawia, ale tego nie zrobi.
Oddzwoni po chwili i oznajmi, e Fhrer ponownie odmwi. Fhrer nic
o tym nie wiedzia wyzna pniej Keitel. Gdyby o tym usysza, jego
mniemanie o dowdcach wojskowych legoby w gruzach, a chciaem
oszczdzi obu stronom tego przykrego dowiadczenia.
Nieprzerwane bagalne telefony ze sztabu generalnego, od Brauchitscha,
a pniej Viebahna, zamieniy t noc w istne pieko dla Keitla. Najbardziej
przybity wydawa si Brauchitsch, a Viebahn popad w tak rozpacz, e na
przemian gono si modli, wygasza ponure przepowiednie katastrofy
i popada w pospne milczenie. Kiedy Jodl powiedzia mu, eby wzi si
w gar, genera zamkn si w pokoju, cisn kaamarzem o podog
i zagrozi, e zastrzeli kadego, kto wejdzie do rodka35.

5
W sobot wczesnym rankiem Hitler polecia z Keitlem do Monachium,
eby wzi udzia w triumfalnym wkroczeniu niemieckich oddziaw do
swojej ojczyzny. Przed wyjazdem podpisa obwieszczenie przedstawiajce
wasn wersj zdarze, ktre doprowadziy do kryzysu. Od wczesnego ranka
niemieccy onierze maszeruj przez granic austriacko-niemieck. Oddziay
zmechanizowane i piechota, a take niemieckie samoloty sunce po
bkitnym niebie przybywaj na wezwanie narodowosocjalistycznego rzdu

w Wiedniu jako gwarancja, e nard austriacki zdecyduje o wasnej

przyszoci w wolnym plebiscycie. Po tych sowach pojawia si osobista nuta.
Ja sam, Fhrer i kanclerz Rzeszy, jako wolny niemiecki obywatel bd
z radoci stpa po ziemi tego kraju, ktry by kiedy moim domem36.
O smej rano jego oddziay zaczy wkracza do Austrii. W pewnych
miejscach szlabany graniczne zostay rozebrane przez samych mieszkacw.
Wszystko to bardziej przypominao zaimprowizowane manewry ni inwazj.
Dla przykadu Druga Dywizja Pancerna poruszaa si z pomoc przewodnika
Baedekera i tankowaa na miejscowych stacjach benzynowych. Niemieccy
onierze wkraczajcy do Austrii byli zasypywani kwiatami przez wiwatujce
kobiety i dzieci. Czogi nazistw ozdobiono flagami obu krajw i przystrojono
gazkami. Ludno wiedziaa, e przybywamy jako przyjaciele wspomina
genera Guderian. Niemal w kadej wiosce i miasteczku domy udekorowano
flagami ze swastyk i radonie witano Niemcw. Caowali onierzy ze zami
radoci w oczach i drcymi rkami37. Szybki marsz w kierunku Wiednia
opniay jedynie liczne niefortunne wypadki, ktre powodoway, e drogi
zatarasoway unieruchomione czogi i ciarwki.
Hitler przyby do Monachium okoo poudnia i poprowadzi kolumn
samochodw do Mhldorf, oddalonego nieca godzin od Braunau, skd
dowdca si inwazyjnych, genera Bock, donosi, e niemieckie oddziay nie
napotkay adnego oporu. Droga w kierunku rzeki Inn bya tak zakorkowana
przez samochody i gapiw, e kawalkada Hitlera przeprawia si przez ni
dopiero po poudniu. Jego samochd posuwa si w limaczym tempie przez
Braunau, a wiwatujcy tum prbowa dotkn pojazdu, jakby by relikwi.
Wolno przejecha star miejsk bram i ruszy do zajazdu Zum Pommer, gdzie
Hitler przyszed na wiat niecae czterdzieci dziewi lat wczeniej. Powrt do
znajomych miejsc odbywa si przy dwikach radosnych wiwatw tumu.
W Lambach Hitler kaza szoferowi zatrzyma samochd przed starym
klasztorem (z wilczym hakiem w herbie), w ktrym kiedy pobiera lekcje
piewu.

W Londynie trwao wwczas nadzwyczajne posiedzenie gabinetu.

Chamberlain skonstatowa pospnie, e Anschluss by nieunikniony, skoro
wiatowe potgi nie zdobyy si na to, eby powiedzie: Jeli wypowiesz
wojn Austrii, bdziesz mia do czynienia z nami. Taki scenariusz nigdy nie
wchodzi w gr. W kadym razie skonkludowa teraz nie ma ju o czym
mwi. Zlekceway fakt dokonany, traktujc zajcie Austrii jako wydarzenie
pozbawione powaniejszych konsekwencji.
Byo ju ciemno, kiedy Hitler zakoczy pierwszy etap swojej
sentymentalnej podry w Linzu w miecie, ktrego ulice tyle razy samotnie
przemierza wieczorami. Sto tysicy osb zebrao si na rynku, otaczajc

kawalkad wrd radosnej histerii, ktra zdumiaa wsppracownikw

i adiutantw Hitlera. Kiedy Fhrer ukaza si na balkonie ratusza
w towarzystwie nowego kanclerza Austrii, ludzie oszaleli. Atmosfera
zgromadzenia bya niewiarygodnie elektryzujca i entuzjastyczna
wspomina Keitel38. Po policzkach Hitlera spyway zy, a stojcy obok niego
Guderian wiedzia, e na pewno nie byo to udawane39.
Po krtkiej nostalgicznej mowie Hitler wrci do hotelu Weinzinger.
Waciciel odda mu do dyspozycji wasny apartament z salonem penym
wypchanych zwierzt. Hitler, ktry gardzi polowaniem, kilka razy potkn si
o eb polarnego niedwiedzia, a portret Josephine Baker w jarmarcznej ramie,
ktry wisia nad podwjnym kiem, wyranie nie przypad mu do gustu.
W tym niezwykym otoczeniu on i Seyss-Inquart odbyli narad, nawet
swkiem nie wspominajc o Anschlussie.
Hitler nie wkroczy do swojej ojczyzny z wizj dokonania Anschlussu
w najpeniejszym sensie tego sowa. Wyobraa sobie raczej lun uni, jaka
kiedy czya Austri z Wgrami. Jednak entuzjastyczne przyjcie sprawio,
e zmieni zdanie i zwierzy si sucemu: To przeznaczenie, Linge. Zostaem
wybrany na Fhrera, ktry zjednoczy wszystkich Niemcw w Wielkiej
Rzeszy40.
Kiedy tej nocy Seyss-Inquart wrci do Wiednia, odkry, e tamtejsi nazici
gromadz si, aby powita Fhrera. Demonstranci z pochodniami czekali
w pogotowiu, a zebrani znuyli si ju wiwatowaniem. Czogi generaa
Guderiana opuciy Linz przed zapadniciem zmierzchu, ale zaczo pada,
a remontowana droga bya nieczynna na dugoci kilkunastu kilometrw. Co
najmniej pidziesit czogw ugrzzo w polu, a stra przednia dotara do
Wiednia dopiero po pnocy. Mimo tak pniej godziny Guderian zauway na
ulicach tumy rozradowanych obywateli, ktrzy wybuchnli oszalaymi
okrzykami radoci na widok pierwszych niemieckich onierzy. Zostali oni
powitani kwiatami i haaliwymi wyrazami przyjani. Entuzjaci zerwali na
pamitk guziki z paszcza Guderiana, dwigajc go na rkach i niosc do jego
kwatery 41. Mieszkacw Wiednia zdumiao zachowanie niemieckich
oficerw, ktrzy o wschodzie soca wstpowali do sklepw spoywczych
i kupowali due iloci masa, kiebasy i innych artykuw.
W niedziel rano Gring zadzwoni do przebywajcego w Londynie
Ribbentropa, aby opowiedzie o entuzjastycznym przyjciu, jakie zgotowano
Hitlerowi. Zapewni go, e wiadomo, jakoby Niemcy postawili ultimatum
Austrii lub prezydentowi Miklasowi, jest wierutnym kamstwem. Ribbentrop
przekn to wszystko i odpowiedzia, e przecitnego Anglika nie obchodzi, co
si stao w Austrii. Rado Ribbentropa bya jednak przyprawiona nut troski.
Czy Fhrer okae stanowczo, jeli pojawi si jakie zagroenia lub kopoty?
Gring pchn ju samolotem posaca do Hitlera, zachcajc go, aby
posun si dalej, ni przewidywa pierwotny plan. Jeli entuzjazm ludnoci

jest tak wielki zasugerowa czemu nie mielibymy pj na caego?42.

Moe Hitler nie by wiadom tego, co Gring porabia przez ostatnie dni, ale
rwnie prawdopodobne jest to, e pozwala, by feldmarszaek podejmowa
wasne inicjatywy, eby pniej zwali na niego win, gdyby co si nie udao.
W kadym razie ich umysy dziaay na tej samej czstotliwoci, bo Hitler
poleci ju urzdnikowi Ministerstwa Spraw Wewntrznych sporzdzenie
wstpnego projektu poczenia Austrii i Niemiec. Do poudnia przygotowano
dekret, ktry zosta aprobowany i wysany do Seyss-Inquarta w Wiedniu
z poleceniem, eby jego rzd niezwocznie go ratyfikowa.
Pocztkowo nowy kanclerz by zaszokowany, ale im duej si zastanawia,
tym bardziej podoba mu si ten pomys. Co wicej, Hitler obieca, e w cigu
miesica dekret zostanie poddany pod wolne, tajne gosowanie. Przekonawszy
samego siebie, e dekret jest nie tylko nieuchronny, ale take cenny
i uyteczny, Seyss-Inquart wezwa czonkw gabinetu do jego
zaaprobowania, wskazujc, e Anschluss odpowiada woli obywateli.
Ministrowie wyrazili jednomyln zgod na oddanie kraju Hitlerowi, ale
prezydent Miklas ponownie okaza nieustpliwo, odmawiajc podpisania
dokumentu. Oznajmi, e skoro uniemoliwia si mu sprawowanie urzdu,
to ma konstytucyjne prawo przekazania swoich obowizkw kanclerzowi.
Kiedy Hitler si upewni, e moe przeprowadzi Anschluss, pozostao mu
ju tylko jedno zmartwienie. Od czasu telefonu ksicia Filipa niespokojnie
czeka na oficjaln aprobat Mussoliniego. Cho miny prawie dwa dni,
z Rzymu nie nadeszo ani jedno sowo. Mussolini, przygnieciony
wiadomociami o Anschlussie, wykrzykiwa: Przeklty Niemiec!. W kocu
zapanowa nad sob i w sobot wysa krtki telegram:
GRATULUJ SPOSOBU ROZWIZANIA PROBLEMU AUSTRII. OSTRZEGAEM SCHUSCHNIGGA43.

Rado Fhrera bya niczym niezmcona. Przepeniony wdzicznoci,

wysa mu krtk odpowied:
MUSSOLINI, NIGDY CI TEGO NIE ZAPOMN.

Czujc potrzeb podzielenia si swoim zwycistwem z Ew Braun, Hitler

zatelefonowa do kochanki i zaprosi j do Wiednia.
Przed poudniem zrobi sobie frajd i odwiedzi niedaleki Leonding. Razem
z Lingem poszed na grb rodzicw na przykocielnym cmentarzu
naprzeciwko ich dawnego gospodarstwa. Hitler odebra wieniec z rk
sucego i kaza mu wrci do pozostaych, aby zosta chwil sam. Oparszy
wieniec o pyt nagrobn, sta w milczeniu. Pniej, nadal cichy i zamylony,
zacz wspomina epizody z dziecistwa, ukrywajc swoje uczucia nawet
przed najbliszymi. Rozpozna w tumie dawnego koleg ze szkoy,
Hagemllera, i odby z nim krtk rozmow. Potem pojecha do hotelu

w Linzu na spotkanie z innymi przyjacimi, m.in. z zegarmistrzem i dawnym

nauczycielem historii, doktorem Hmerem.
Tego wieczoru Seyss-Inquart, zachowujcy si bardziej jak lokaj ni gowa
pastwa, zapuka do drzwi apartamentu wodza. Fhrer by tak gboko
poruszony uchwaleniem prawa, na mocy ktrego Austria staa si prowincj
Rzeszy, e zapaka. W kocu wydusi z siebie: To prawda, e dobra polityka
pozwala unikn rozlewu krwi44. W ten sposb zakoczya si niepodlego
Austrii, a take niedziela 13 marca, kiedy to, zgodnie z nadziejami
Schuschnigga, ludno miaa wyrazi w plebiscycie wol suwerennoci
swojego kraju.

6
Zygmunt Freud obieca rodzinie, e wyjad z Austrii, kiedy nazici przejm
wadz. Teraz jednak owiadczy swojemu angielskiemu koledze, doktorowi
Ernestowi Jonesowi: To mj posterunek, nie mog go opuci. Jego
deklaracja przypomniaa Anglikowi sowa wypowiedziane przez oficera
Titanica, ktry zapytany o to, czemu nie zszed z pokadu, odpowiedzia: Nie
opuszcz statku, to on mnie opuci. Freud zrozumia, o co chodzi. Przyzna,
e Austria przestaa istnie, i zgodzi si wyjecha do Anglii, kraju swych
modzieczych marze45. Ucieczka Freuda nastpia w ostatniej chwili.
W Austrii pod osobistym nadzorem Rudolfa Hessa ju si dokonywa proces
przeksztace zgodnych z nazistowsk wizj stosunkw partii i pastwa.
Jeszcze bardziej zowieszcze byy czystki dokonywane przez ludzi Himmlera
w policji oraz neutralizacja politycznej opozycji. Szef Gestapo Heydrich
zainstalowa si na Morzinplatz, gdzie jego agenci analizowali dokumenty
i teczki zabrane szefowi austriackiej tajnej policji. Dokonano ju przynajmniej
jednego politycznego zabjstwa najbliszego wsppracownika Papena,
doradcy w ambasadzie Niemiec.
Miejscowi bojwkarze zaczli przeladowa ydw, wywlekajc ich
z domw i biur, zmuszajc do zmywania ze cian i chodnikw
propagandowych hase Schuschnigga. Inni zostali zapdzeni do szorowania
ubikacji w koszarach SS i zamiatania ulic. Takie zncanie si nad ludmi byo
odraajce dla wielu oficerw Wehrmachtu. Dziennikarz Gedye widzia, jak
kilku z nich przewrcio wiadro dwch starych ydw szorujcych chodnik
i kazao im si wynosi, przeklinajc nazistowskich bojwkarzy, ktrzy ich
pilnowali46.
Podobne sceny nie schodziy entuzjazmu wikszoci wiedeczykw
upojonych wydarzeniami ostatnich czterdziestu omiu godzin. Nie mona
zaprzeczy radoci, z jak przyjto nowy reim i obwieszczenie ostatniej nocy
o wczeniu Austrii do Rzeszy telegrafowa w poniedziaek brytyjski
ambasador do Halifaxa. Herr Hitler ma racj, gdy twierdzi, e jego dziaania

zostay przychylnie odebrane przez ludno Austrii47. Obywatele mieli po

temu dobry powd. Liczyli, e Anschluss pooy kres bezrobociu. Szeset
tysicy Austriakw nie miao pracy. Plaga bezrobocia szczeglnie mocno
dotkna ludzi wyksztaconych. Zdarzao si, e lekarze ebrali, chodzc od
drzwi do drzwi.
Pnym rankiem Hitler wyruszy do Wiednia. Mg si przemieszcza
z prdkoci zaledwie czterdziestu kilometrw na godzin, spowalniany przez
tumy oraz unieruchomione ciarwki i czogi. Dochodzia siedemnasta,
kiedy jego kolumna dotara do przedmie stolicy. Na wszystkich budynkach
i kocioach powieway austriackie i niemieckie flagi. Masy wylegy na ulice,
wykrzykujc z caych si na widok wyprostowanego Hitlera jadcego
w otwartym samochodzie z wycignitymi ramionami. Owacja bya
spontaniczna i szalecza. Samochd Fhrera zatrzyma si przed hotelem
Imperial. Gdy Hitler wszed do rodka, spenio si jego kolejne marzenie. Jako
modzieniec zawsze pragn si tu znale. Teraz hotel by udekorowany
dugimi czerwonymi flagami z jego znakiem swastyk.
Tum zaintonowa na melodi starej niemieckiej pieni biesiadnej: Nie
wrcimy do dom, nie wrcimy do dom, dopki Fhrer nie przemwi!.
W kocu wyszed na balkon swojego krlewskiego apartamentu.
Odpowiedzia na oszalae okrzyki pozdrowieniem i skinieniem rki, a potem
wycofa si do rodka. Zebrani nie dali za wygran, piewajc godzina po
godzinie i zmuszajc go do wychodzenia raz po raz.
Pocztkowo milcza, jakby upojony nieprzerwan owacj. Gdy zrobio si
pno (bliscy wsppracownicy Fhrera powtrzyli to Pierreowi Hussowi
z agencji prasowej INS), zacz wspomina wieczory, kiedy spacerowa przed
Imperialem. Widziaem wiata i kandelabry w holu, ale zdawaem sobie
spraw, e nie mog wej do rodka. Pewnej nocy, kiedy po silnej zamieci
napadao kilkanacie centymetrw niegu, miaem okazj zarobi par groszy,
odgarniajc biay puch. Jak na ironi, piciu albo szeciu z nas wysano do
odkopania ulicy i chodnika przez Imperialem. Tego wieczoru w rodku bawili
Habsburgowie. Widziaem Karola i Zyt wychodzcych z cesarskiego powozu
i zmierzajcych dostojnie do hotelu po czerwonym dywanie. My, biedne
czorty odgarniajce nieg, cigalimy czapki za kadym razem, gdy
przyjedali arystokraci. Nawet na nas nie spojrzeli, cho nadal czuj w nosie
wo ich perfum. Dla nich i dla Wiednia bylimy rwnie wani jak nieg, ktry
pada ca noc. Dyrekcja hotelu nie miaa do przyzwoitoci, aby poczstowa
nas filiank gorcej kawy. Wesoa muzyka, ktra rozbrzmiewaa w rodku,
sprawiaa, e nie tylko chciao mu si paka, ale pomstowa na
niesprawiedliwo ycia. Tamtej nocy postanowiem, e pewnego dnia wrc
do Imperialu i wkrocz po czerwonym dywanie do lnicego hotelu,
w ktrym kiedy taczyli Habsburgowie. Nie wiedziaem, kiedy ani jak tego
dokonam, ale czekaem na ten dzie. I oto dzi wieczorem tu jestem48.

We wtorek rano obudzi si bez blu brzucha, ktry dokucza mu w Linzu.

Wygosi natchnion mow od tumu liczcego dwiecie tysicy osb, ktry
zebra si na Heldenplatz, eby go powita. Powiedzia, e maj teraz now
misj, a ich kraj nowe imi, Ostmark. Misja i nazwa wywodziy si z ich
wasnych dziejw, poniewa ataki ze wschodu zostay powstrzymane na
granicach przez star wschodni marchi. Nowa misja ani nowa nazwa nie
ostudziy zapau suchaczy, ktrzy krzyczeli entuzjastycznie jak podczas
audiencji w Monachium. Pod koniec przemwienia Hitler zwrci si do
radiowego komentatora i powiedzia pgosem: Ogo, e przemwi teraz
Reichstatthalter [namiestnik Rzeszy] Seyss-Inquart. Chyba nikt nie by rwnie
zaskoczony jak kanclerz, ktry dowiedzia si, e zosta zdegradowany do
namiestnika prowincji. Tum zareagowa entuzjastycznie, wic ochoczo
przyj obnienie pozycji. W tamtej godzinie Adolf Hitler nie mg si pomyli.
Pniej przysza kolej na defilad przed Paacem Zimowym i jego wysokim
elaznym ogrodzeniem o prtach przypominajcych wcznie. Austriaccy
generaowie podali za jadcym konno generaem von Bockiem, austriacka
armia zostaa bowiem wczona do Wehrmachtu. Podczas przerwy
w imponujcych obchodach Papen, przykadny katolik, ostrzeg, e Anschluss
speznie na niczym, jeli austriacki Koci stanie si przedmiotem takich
atakw jak niemiecki.
Nie lkaj si odpar Hitler. Nikt nie wie tego lepiej ode mnie.
Jeszcze tego dnia kardyna Innitzer powita go znakiem krzya i zapewni,
e dopki Koci zachowa swoje przywileje, austriaccy katolicy bd
najwierniejszymi synami Wielkiej Rzeszy, w ktrej ramiona powrcili tego
doniosego dnia49. Wedug relacji Papena, Hitler by uradowany
patriotycznymi sowami kardynaa, serdecznie ucisn mu do i wszystko
obieca.
Take Ewie Braun udzielia si wzniosa atmosfera chwili, gdy w kartce
przesanej siostrze Ilse napisaa: Ich bin verrckt (Zwariowaam). Przyjechaa
do miasta w towarzystwie matki i swojej najlepszej przyjaciki, Herty
Schneider, jako przyzwoitek. Zakwaterowano j w oddzielnym pokoju
naprzeciwko apartamentu Hitlera, ale ich schadzki byy tak dyskretne (albo
w ogle do nich nie doszo), e wsppracownicy i adiutanci nie mieli pojcia
o jej obecnoci. Pnym popoudniem Fhrer odlecia bez niej do
Monachium 50.
Nastpnego dnia powitano go w Berlinie jak zwyciskiego bohatera.
Miasto wydawao si upojone radoci napisa swoim bliskim Lochner.
Szczeglnie histerycznie reagoway dzieci i dziewczta51. Hitler mwi
triumfalnie o Anschlussie. Niemcy stay si Wielkimi Niemcami i takimi
pozostan. Powiedzia, e czuje si szczliwy, i zosta wybrany przez
Opatrzno do przeprowadzenia wielkiej unii z Austri krajem, w ktrym
byem kiedy najbardziej nieszczliwy, a teraz dowiadczam najwikszego
szczcia.

Niestety, w kraju nie wszystko szo po jego myli. Sd wojskowy, przed

ktrym postawiono generaa von Fritscha, zmuszony do nagego przerwania
obrad, gdy Schuschnigg ogosi rozpisanie plebiscytu, podj je na nowo
i wkrtce ogosi, e Fritsch jest niewinny. Wydarzenie to byo kopotliwe dla
Hitlera, ale sign po polityczn sztuczk, ktra nigdy nie wysza z mody
odwrci uwag od werdyktu, chlubic si zwycistwem. Popiesznie zwoa
Reichstag, aby opowiedzie o wielkich wydarzeniach rozgrywajcych si
w Austrii. Austriacy witali go radonie trzy dni, nie oddano ani jednego
strzau. 10 kwietnia, powiedzia, pierwszy raz w historii cay nard niemiecki,
caa Wielka Rzesza, pjdzie do urn wyborczych, eby da wiadectwo
swojemu powiceniu. Pragn jedynie czterech kolejnych lat, by
wewntrznie scementowa poczenie, ktre zewntrznie ju si dokonao52.
Niemcy niemal natychmiast poparli wszystkie dziaania i zamierzenia
Fhrera, wic 25 marca pewnie rozpocz w Krlewcu kampani
poprzedzajc plebiscyt i wybory. Idee narodowosocjalistyczne oznajmi
sigaj daleko poza granice maych Niemiec53.
Dziesi ostatnich dni kampanii spdzi w Austrii, gdzie Himmler
i Heydrich niemal cakowicie zreorganizowali tamtejszy system
bezpieczestwa53*. Popularno Hitlera nie osaba. Nowo mianowanemu
komisarzowi Austrii zostaa przesana deklaracja podpisana przez kardynaa
Innitzera i piciu innych praatw, wskazujca austriackim katolikom, jak
maj gosowa: W dniu plebiscytu oczywistym patriotycznym obowizkiem
nas, niemieckich biskupw, jest opowiedzenie si za Rzesz. Oczekujemy te,
e wszyscy wierni waciwie zrozumiej swj obywatelski obowizek54.
Hitler by wszdzie witany jak wybawiciel i Fhrer. Jego powrt do Linzu
8 kwietnia wywoa now fal oszalaej radoci. Hol hotelu Weinzinger
wypeni tum ludzi pragncych go zobaczy. Jednym z nich by Gustl Kubizek,
najwierniejszy druh z czasw modoci. Szef biura Hitlera, Albert Bormann,
powiedzia mu, e Fhrer le si czuje i dzisiaj nie przyjmie nikogo. Czy
mgby przyj jutro na obiad? O dziewitej Hitler powita Kubizka radosnym
okrzykiem: Gustl!, a pniej wycign rk i mocno ucisn jego prawic.
Powiedzia, e nie ma ju prywatnego ycia, jak kiedy. Spojrza przez okno na
Dunaj i elazny most, ktrego tak nie lubi, gdy by chopcem. Widz, e to
brzydactwo nadal stoi! Zapewniam ci, Kubizek, e nie potrwa to dugo!.
Pniej zacz snu ambitne plany przebudowy Linzu. Wzniesie wielki nowy
most oraz now oper z nowoczesn sal koncertow godn Brucknera.
Napomknicie o nowej orkiestrze symfonicznej, ktr zaoy w Linzu,
przypomniao mu o ambicjach Kubizka. Co osign? Przyjaciel odpar
z zakopotaniem, e jest miejskim urzdnikiem w Eferding. Wyjani, e
wybuch wojny zmusi go do porzucenia muzycznych ambicji, gdy musiaby
godowa. Jednak prowadzi amatorsk orkiestr i mia trzech uzdolnionych
muzycznie synw. Hitler spontanicznie wzi na siebie ciar wyksztacenia

chopcw. Nie chc, eby utalentowani modzi ludzie zmagali si z takimi

trudnociami jak my. Sam wiesz najlepiej, co przeywalimy w Wiedniu.
Kiedy po godzinie Fhrer wsta, Kubizek uzna, e rozmowa jest
skoczona, ale ten wezwa do siebie adiutanta, aby wyda polecenie w sprawie
muzycznego ksztacenia trzech chopcw Kubizka w konserwatorium
Brucknera. Na tym nie koniec. Po przejrzeniu rysunkw, listw i widokwek,
ktre przynis Kubizek, Hitler zasugerowa, aby przyjaciel napisa o nim
ksik. Na poegnanie ucisn mu do i powiedzia, e powinni si czciej
widywa56.
Jeszcze tego dnia pojecha do Wiednia, miasta ich modzieczych marze,
eby wygosi ostatnie przemwienie w tej kampanii. Jestem dumny z tego, e
urodziem si w Austrii, powiedzia. Myl, e sam Bg wysa do Rzeszy
austriackiego chopca, by mg dorosn i sta si przywdc narodu,
a pniej przyprowadzi swoj ojczyzn z powrotem do Rzeszy.
Wynik wyborw, ktre odbyy si nastpnego dnia, przeszed jego
nadzieje. W Austrii 99,73 procent opowiedziao si za poczeniem
z Niemcami. W Niemczech 99,02 procent wyborcw gosowao za uni
z Austri, a 99,8 procent zaaprobowao list kandydatw Fhrera do
Reichstagu. miae posunicie Hitlera (bdce w znacznym stopniu wynikiem
naciskw Gringa) zyskao niemal jednomyln aprobat ludnoci Austrii
i Niemiec. To najszczliwsza godzina mojego ycia wyzna57. Wynik
wyborw utwierdzi go rwnie w przekonaniu, e poda waciw ciek
i e powinien ni dotrze do nastpnego przystanku Czechosowacji.

Rozdzia 17
NA OSTRZU NOA
(majpadziernik 1938)

1
Przed wkroczeniem niemieckich wojsk do Austrii Hitler da jasno do
zrozumienia, e duej nie cierpi brutalnych przeladowa mniejszoci
niemieckiej w Czechosowacji. Chocia deklaracja Fhrera bya zgodna
z obietnic przywrcenia Rzeszy utraconej ludnoci i ziemi, jego gwnym
zmartwieniem byo niebezpieczne pooenie geograficzne i polityczna pozycja
Czechosowacji. Hitler uwaa ten kraj za sztuczny twr wymylony przez
aliantw po wojnie, niczym pwysep wbijajcy si w terytorium Rzeszy
i stwarzajcy stae zagroenie ze wschodu.
Nie by odosobniony w postrzeganiu Czechosowacji jako sztyletu
wycelowanego w serce Niemiec. Widmo jednoczesnego uderzenia ze wschodu
i zachodu lego u podstaw opracowania niemieckiego planu wojskowego pod
kryptonimem Fall Grn (Wariant Zielony) projektu ataku z zaskoczenia na
Czechosowacj. Przez dwa lata operacja Fall Grn bya jedynie
teoretycznym projektem. atwe zajcie Austrii zmienio ca sytuacj. W cigu
jednej nocy pojawia si okazja zakcenia rwnowagi si w Europie zadania
ciosu Czechosowacji i zneutralizowania jej potnego systemu obronnego, co
umoliwioby niemieckim wojskom przeprowadzenie ataku na Polsk
i Zwizek Radziecki. Hitler potrzebowa jedynie pretekstu do inwazji, a ten by
pod rk: trzy i p miliona Niemcw sudeckich, zachconych przyczeniem
Austrii do Rzeszy, domagao si podobnego Anschlussu, przytaczajc wtpliwy
argument, e niemiecka mniejszo cierpi okrutne przeladowania
w Czechosowacji. Ich ale w poczeniu z tradycyjn nienawici do
wszystkiego, co czeskie, gnbiy malek republik od pocztku jej powstania.
Od trzech lat Hitler potajemnie wspiera Parti Niemcw Sudeckich, ktrej
przewodzi Konrad Henlein. Organizacja ta kontrolowaa ca mniejszo
niemieck w Czechosowacji. Pod koniec marca 1938 roku wsparcie Niemiec
przybrao bardziej zowrogi charakter, gdy Fhrer mianowa Henleina swoim
osobistym przedstawicielem i wyda polecenie, aby ten wysun dania,
ktre nie mogy zosta zaakceptowane przez czechosowacki rzd. Mia
nadziej, e ta strategia wytworzy atmosfer ustawicznego niepokoju, ktra
ostatecznie wymusi interwencj niemieckiej armii, aby zapobiec wojnie
domowej i ochroni Niemcw mieszkajcych w Sudetach.

Mimo posiadania wymwki, Hitlera nadal paraliowaa obawa, e Francja,

Anglia i by moe take Rosja sprzeciwi si zajciu Czechosowacji przez
Niemcy. Przed podjciem ryzykownego kroku potrzebowa bogosawiestwa
swojego jedynego sojusznika. W tym celu 2 maja wyruszy do Rzymu
w towarzystwie liczcej piset osb umundurowanej wity zoonej
z dyplomatw, generaw, agentw bezpieczestwa, partyjnych przywdcw
i reporterw.
Hitler wyjeda z Berlina z mieszanymi uczuciami. Uniesienie wywoane
bezkrwawym podbojem Nadrenii i Austrii zakci nawrt blw odkowojelitowych, rzekomo cudownie wyleczonych przez mutaflor doktora
Morella. Zatroskanie stanem zdrowia skonio Hitlera do powicenia kilku
godzin w pocigu jadcym do Rzymu na spisanie testamentu. Fhrer zbi
fortun na Mein Kampf54*.
Na przeczy Brenner kwiatami powitano pi pocigw, ktrymi
podrowaa delegacja Fhrera. Woscy onierze i oddziay faszystw stali
w zwartym szyku i z uniesionymi sztandarami. Orkiestra graa hymny obu
krajw, gdy ksi Pistoi wita Niemcw w imieniu krla. Po uroczystym
powitaniu kolumna niemieckich pocigw wjechaa do Woch, mijajc warty
honorowe ustawione po obu stronach torw. Pobliskie domy udekorowano
plakatami i sztandarami sawicymi Fhrera oraz przyja wosko-niemieck.
Gdy delegacja zbliaa si do Rzymu, Hitler wedug relacji Lingego wezwa
adiutanta i nakaza mu, aby przeszed cay pocig, informujc wszystkich, e
cho w Rzymie wyjdzie ich powita niewielki czowieczek, maj si pilnowa
i nie mia. To rozkaz! Tym niepozornym gociem jest krl Woch!1.
Byo ciemno, gdy dotarli na obwieszon flagami stacj San Paolo, ktr
zbudowano specjalnie na t okazj. Hitler zirytowa si, e na jego powitanie
wyszed krl Wiktor Emanuel, a nie Mussolini. Jakby tego byo mao,
rozgniewa Jego Wysoko, siadajc pierwszy w powozie. Cignity przez
czwrk koni pojazd ruszy obok iluminowanych fontann dawn rzymsk
drog triumfaln. Dua liczba reflektorw przeciwlotniczych i pochodni
sprawia, e noc zamienia si w dzie. Krzykliwie owietlone Koloseum
wygldao tak, jakby stao w ogniu. Wzdu trasy przejazdu ustawiy si
wiwatujce tumy. W pewnym momencie na spotkanie honorowego gocia
ruszya afrykaska kawaleria, jak na filmie The Desert Song (Pie pustyni).
Jednak Hitler czu si poniony tym, e kazano mu jecha tak staroytnym
pojazdem. Czy dynastia sabaudzka w ogle syszaa o automobilach? Nie
przypad mu te do gustu jego apartament na Kwirynale. Paac by
niewygodny i ponury, a na dodatek przypomina muzeum.
Od pierwszej chwili Hitler i Wiktor Emanuel byli do siebie wrogo
nastawieni. Hitler le znosi chodny sposb bycia wadcy i nie przestawa
narzeka, e Mussolini powinien by osobicie peni funkcj gospodarza.
Uroczysty bankiet powitalny na Kwirynale nie poprawi sytuacji. Rozgldajcy
si nerwowo Hitler prowadzi wolno majestatyczn, wysz od niego krlow,

ktra trzymaa go pod rk. Za nimi kroczy drobniutki krl, wiodc wysok
maonk gubernatora. Caa czwrka prezentowaa si doprawdy komicznie,
a Hitler zdawa sobie z tego spraw. Kiedy krlowa wesza do wielkiej sali,
Wosi pochylili si w gbokim ukonie albo uklkli. Kilku ucaowao skraj jej
sukni. Po tym dopucie boym Hitler zwierzy si swojemu pilotowi, e bya to
przeraajca godzina. Nienawidz takich uroczystoci. Nigdy do nich nie
przywykn2.
Podczas posiku Fhrer i krlowa nie zamienili ze sob ani sowa. Hitler by
szczeglnie poirytowany ogromnym krucyfiksem, ktry wadczyni zawiesia
na szyi. Uzna, e zrobia to celowo, aby go obrazi. Krl rozpowszechnia
jadowite plotki o swoim gociu, np. e Hitler zada damskiego towarzystwa
podczas pierwszej nocy spdzonej na Kwirynale. Bylimy bezgranicznie
zdumieni napisa w swoim dzienniku Ciano kiedy usyszelimy, e nie
zdoa zasn, jeli kobieta nie pocieli ka na jego oczach. Trudno byo tak
znale, ale udao si rozwiza problem, rekrutujc do tego zadania hotelow
pokojwk. Jeli to prawda, byoby to osobliwe i interesujce, ale czy to
moliwe? Czy nie byy to oszczerstwa rozgaszane przez krla, ktry twierdzi,
e Hitler wstrzykuje sobie rodki pobudzajce i narkotyki?3. Otatnie
oskarenie nie byo zupenym kamstwem, wic istniej powody, by sdzi, e
take w pierwszym, o cieleniu ka, kryo si ziarno prawdy. Z drugiej
strony w rozpowszechnianych przez krla wiadomociach byo duo
zoliwoci. Postawa wadcy nie ulega zmianie i daa o sobie zna kilka dni
pniej podczas przedstawienia Aidy w Neapolu. Po pierwszym akcie
publiczno wstrzymaa si uprzejmie z brawami, spogldajc w kierunku
wybitnego gocia zasiadajcego w loy krlewskiej, by mg da pocztek
owacjom. Zakopotany Hitler spojrza na krla, aby ten da znak. Monarcha
umiechn si pogardliwie napisa Louis Lochner udajc, e nie dostrzega
kopotliwego pooenia gocia4.
Po przedstawieniu Hitler zaplanowa dokonanie przegldu oddziau
nazistw z niemieckiej kolonii we Woszech. Poniewa do opery woy frak,
poleci Lingemu, eby zabra na t okazj wojskow czapk i paszcz, ale
adiutant krla ostrzeg go, e pocig do Rzymu wyruszy za kilka minut. Nie
chcc zawie czekajcych na niego czonkw partii, Hitler wybieg
popiesznie na ulic, nie zmieniajc stroju, i powita kolumn cywilw jak
dowdca wojskowy, z praw rk uniesion w gecie pozdrowienia. Zwykle
zakada lewy kciuk za pas, ale wieczorowe spodnie byy go pozbawione, wic
przycisn do do biodra. Przedstawia doprawdy komiczny widok, biegnc
wzdu szeregu z go gow niczym teutoski Groucho Marx,
z powiewajcymi, dugimi poami fraka. Niemiecki Fhrer i kanclerz Rzeszy
napisa rozbawiony Wiedemann prezentowa si jak szef kelnerw podczas
najwikszego natenia ruchu w restauracji. Musia zdawa sobie spraw, jak
miesznie wyglda. Kiedy znalaz si w pocigu, wyadowa swoj wcieko

na Ribbentropie, ktry gono oskary szefa protokou o nielojalno wobec

rzdu i Fhrera.
Wrciwszy do Rzymu, odzyska zimn krew i podczas bankietu wydanego
7 maja w Palazzo Venezia wygosi wietn mow, ktra wedug hrabiego
Ciano z powodzeniem stopia narastajcy wok niego ld5. Pniej
zaofiarowa gospodarzowi prezent w postaci poudniowego Tyrolu, co byo
niezwykle hojnym darem, gdy wiedzia, e swoj decyzj doprowadzi do furii
rodakw, szczeglnie Bawarczykw. Podobn propozycj zoy przez Gringa
w 1924 roku, kiedy przebywa w wizieniu w Landsbergu. Wwczas za dwa
miliony lirw zgodzi si poprze roszczenia Woch wobec tego spornego
terenu, ale ku swojemu rozczarowaniu nie otrzyma ani grosza. Moe oferta
zoona tej nocy bya sygnaem dla Il Duce, e tym razem oczekuje znaczcego
quid pro quo.
Mowa wygoszona w Palazzo Venezia bya pierwszym znaczcym
wydarzeniem politycznym od czasu jego przyjazdu do Woch. Zadowolony, e
moe pozosta na drugim planie i pozwala, by krl odgrywa rol
gospodarza, Il Duce chytrze unika powaniejszej rozmowy, przygotowujc
gociom program, ktry sprawi, e byli zajci we dnie i w nocy. W kocu
Ribbentropowi udao si przekaza Ciano szkic traktatu o wzajemnej
wsppracy, ktry ten przejrza bez sowa komentarza. Zi Mussoliniego
zapisa wczeniej w swoim dzienniku: Duce chce zawrze pakt. Podpiszemy
go, bo Mussolini ma tysic jeden powodw, eby nie ufa zachodnim
demokracjom6.
Co waniejsze, Hitlerowi udao si w kocu wspomnie o sprawie, ktra
niepokoia go najbardziej Czechosowacji. Mussolini napomkn niby od
niechcenia, e ten may kraj nie ma dla niego adnego znaczenia i w
odpowiedniej chwili odwrci gow. Zapewnienie to byo warte wszystkich
prawdziwych i wyimaginowanych zniewag, ktre Hitler musia wycierpie.
By gotw do przeprowadzenia nastpnego etapu swojego planu.
Prezydent Bene i inni czechosowaccy przywdcy trwali w zudzeniu, e
Hitler nie zaryzykuje napaci na ich kraj z obawy, e moe to doprowadzi do
wiatowego konfliktu. A jeli to uczyni, to czy Francja, Anglia i Rosja nie
powstrzymaj go? Jednak wspomniana trjka nie bya w nastroju do
odgrywania roli protektorw. Wystarczy spojrze na map napisa swojej
siostrze Chamberlain aby stwierdzi, e ani my, ani Francja nie moglibymy
niczego zrobi, e nie zdoalibymy obroni Czechosowacji, gdyby Niemcy
chcieli j napa (). Dlatego nie pomoemy Czechosowacji ().
Czechosowacja byaby jedynie pretekstem do rozptania wojny z Niemcami.
Na to nie moemy si zdecydowa, chyba e istniaaby dua szansa, i
w rozsdnym czasie zdoamy rzuci ich na kolana, a ja takiej nie dostrzegam.
Dlatego zrezygnowaem z zamiaru udzielenia gwarancji bezpieczestwa temu
krajowi albo Francji w zwizku z gwarancjami, ktre daa Czechosowacji7.
Brak determinacji ze strony brytyjskiego premiera pokrzyowa szyki

francuskim przywdcom. Mimo buczucznych zapewnie uwani

obserwatorzy wiedzieli, e Francja, ktrej polityka zagraniczna od czasu
odzyskania Nadrenii przez Niemcw bya zalena od polityki Wielkiej
Brytanii, nie stanie w obronie Czechosowacji. Trzeci z potencjalnych
obrocw, Zwizek Radziecki, publicznie korzysta z kadej okazji, by wzywa
Francj i Angli do stawienia czoa Niemcom, ale sam nic w tej sprawie nie
robi. Stalin chcia, eby to zachd, a nie Zwizek Radziecki, zapanowa nad
Hitlerem. 6 maja radziecki charg daffaires w Pradze przyzna si
amerykaskiemu ambasadorowi, e jego kraj nie udzieli adnej pomocy
wojskowej Czechosowacji, jeli nie uczyni tego Francja. Poza tym jak mieliby
wprowadzi swoje wojska do Czechosowacji? Polska i Rumunia oddzielay od
siebie oba kraje, a byo oczywiste, e nie pozwol Armii Czerwonej przej
przez swoje terytoria. W tym samym czasie Stalin prywatnie zapewnia
Benea, e Zwizek Radziecki jest gotw udzieli mu militarnej pomocy,
nawet jeli Francja tego nie zrobi, nawet jeli Polska i Rumunia nie pozwol
radzieckim wojskom przej przez swoje terytoria do Czechosowacji8.
Wszystkie te dziaania miay przekona liberaw z caego wiata, e
Sowieci s prawdziwymi obrocami tego maego, dzielnego i oblonego
kraju, podczas gdy byli rwnie skorzy to uczyni, jak Anglia lub Francja. Hitler
si tego domyla, wic gdy uzyska cich aprobat Mussoliniego na
wkroczenie do Czechosowacji, poleci Goebbelsowi, eby nasili kampani
prasow przeciwko Pradze. Niemcy sudeccy wzmogli swoj aktywno,
przekonani, e der Tag si zblia. 19 i 20 maja rozeszy si alarmujce pogoski
o ruchach niemieckich wojsk przy granicy z Czechosowacj. Jedenacie
dywizji piechoty i cztery dywizje pancerne czekay na granicy z Czechami,
a niemieckie i austriackie oddziay byy gotowe uderzy z rejonu
poudniowego lska i pnocnej Austrii.
20 maja, w pitek po poudniu, Bene zwoa pilne posiedzenie rzdu
i Najwyszej Rady Obrony. Tu po dwudziestej pierwszej bez konsultacji
z Francj ogoszono czciow mobilizacj. W sobot rano oddziay
czechosowackie zajy umocnienia graniczne i Sudety, a Europ ogarna fala
kryzysu, jakiego nie przeywaa od 1914 roku. May kraj podj kroki
przeciwko mocarstwu, dajc do zrozumienia, e nie zamierza by pionkiem
w grze prowadzonej przez europejskie potgi. W ten sposb Czechosowacja
wymusia na swoich ocigajcych si sojusznikach, Francji i Anglii, podjcie
dziaa.
W konsekwencji francuski premier Daladier wezwa niemieckiego
ambasadora i pokaza mu lecy na biurku rozkaz powszechnej mobilizacji.
Tylko od pana, wasza ekscelencjo, zaley oznajmi czy podpisz ten
dokument9. W Berlinie ambasador Wielkiej Brytanii Henderson ostrzeg
ministra spraw zagranicznych Ribbentropa, e Francja dotrzyma swoich
zobowiza wobec Czechosowacji, a jeli do tego dojdzie, rzd Jego
Krlewskiej Moci nie moe zagwarantowa, i wydarzenia nie zmusz go do

zaangaowania si w konflikt. Przekonany, e Anglia jest gwnym wrogiem

Niemiec, Ribbentrop przeszed od wciekoci do witego oburzenia,
stanowczo zaprzeczajc, e niemieckie oddziay czekaj na granicy
z Czechosowacj. Jeli Francja i Anglia oka si na tyle szalone, aby uy
siy przeciwko Niemcom, wwczas bdziemy ponownie zmuszeni walczy na
mier i ycie10.
Tego wieczoru Ribbentrop wylecia specjalnym samolotem z Berlina, eby
spotka si z Hitlerem w Berchtesgaden. Fhrer by rwnie rozsierdzony, jak
jego minister spraw zagranicznych, gdy armia nie wykonaa adnego ruchu
ani nie doszo do koncentracji si, ktre mogyby zagrozi Czechosowacji. Kto
rozsiewa szkodliwe plotki? Mogli to zrobi komunici, Czesi albo ludzie
wrodzy Hitlerowi, do ktrych zaliczay si tak rne osoby jak pozujcy na
finansowego czarodzieja Schacht czy admira Canaris, szef niemieckiego
wywiadu. Bardziej prawdopodobnym winowajc bya jednak panika.
Zachodnia prasa rozsiewaa pogoski, e Fhrer zosta zmuszony do
odwoania inwazji przez presj zagraniczn, i czynic to, popenia bd, gdy
upokorzya niemieckiego przywdc. Hitler nie planowa adnej operacji
wojskowej napisa Weizscker dlatego nie mg si z niczego wycofa.
Niefortunna prowokacja zagranicznej prasy sprawia, e teraz podj decyzj.
Od tego momentu opowiada si stanowczo za zbrojnym rozwizaniem
sprawy Czechosowacji11.
Przed upywem tygodnia zacz dziaa z dramatyczn gwatownoci.
28 maja wezwa do siebie na specjaln narad gwnych dowdcw,
przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych i innych wanych
funkcjonariuszy. Kiedy ta niezwykle dua grupa zebraa si w ogrodzie
zimowym nieopodal Kancelarii Rzeszy, panowao powszechne przekonanie,
e Hitler ogosi nowe kroki militarne. Poruszony Gring wzi na stron
kapitana Wiedemanna. Czy Fhrer nie zdaje sobie sprawy z tego, co robi?
Wkroczenie do Czechosowacji bdzie oznacza wojn z Francj!. Armia nie
bya do tego przygotowana, powiedzia i obieca, e przekae to Wodzowi.
Hitler zacz spokojnie, ale jego sowa przypominay materia wybuchowy.
Moim niewzruszonym postanowieniem jest starcie Czechosowacji z mapy
Europy (). Uyjemy rodkw, ktre, by moe, nie zyskaj
natychmiastowego poparcia oficerw starej daty. Atak ten, wyjani, stanowi
element znacznie szerszej strategii, ktrej celem jest zdobycie przestrzeni
yciowej. Kiedy Niemcy rusz nieodwoalnie na wschd, eby zdoby
Lebensraum, Czechosowacja stanie si dla nich zagroeniem na tyach.
Dlatego musi zosta wyeliminowana, a moment jest wyjtkowo sprzyjajcy,
gdy Wielka Brytania i Francja nie chc wojny, Rosja nie podejmie
interwencji, a Wochy okazuj brak zainteresowania.
Kiedy Hitler skoczy, Gring przepchn si naprzd i z byszczcymi
oczami chwyci jego do. Mein Fhrer! wykrzykn czowiek, ktry

godzin wczeniej przysiga, e go powstrzyma. Prosz pozwoli, e z caego

serca pogratuluj wyjtkowego planu!.
Nikt nie zaprotestowa, nie podjto nawet dyskusji. Hitler podszed do
Keitla, Brauchitscha i Becka, ktrzy stali w rogu pokoju. Opanujemy sytuacj
na wschodzie [w Czechosowacji] powiedzia a pniej dam wam trzy,
cztery lata i zajmiemy si zachodem12.
Trzej generaowie nie odezwali si ani sowem, ale nastpnego dnia Beck
napisa kolejne krytyczne memorandum. Stwierdza w nim, e Niemcy nie s
silniejsze ni w 1914 roku i s bardziej ni wwczas naraone na atak
z powietrza. Co wicej, bd mieli do czynienia z koalicj zoon
z Czechosowacji, Francji, Wielkiej Brytanii i Ameryki. Przeciwnicy Niemiec
uzna dysponuj czasem i przestrzeni, a ich zasoby ludzkie i surowcowe
przewyszaj zasoby Niemiec i ich sojusznikw13.
30 maja Beck dostarczy t ponur analiz Brauchitschowi, ktry spyta, jak
najlepiej zwrci uwag Fhrera na poruszone w niej kwestie. Beck doradzi
usunicie czci powiconej polityce, aby Hitler nie odrzuci raportu bez
przeczytania fragmentu dotyczcego stosunku si w razie interwencji Francji.
Brauchitsch poszed za jego sugesti i jeszcze tego samego dnia, podczas
spotkania w szkole artylerii w Jterbogu, Fhrerowi dostarczono okrojon
wersj memorandum. Ten wyrazi zdecydowany sprzeciw: raport nie by
obiektywny i przecenia si wojskow Francji. Bya to kolejna katastrofa dla
armii napisa Keitel ktra jeszcze bardziej osabia zaufanie Fhrera do
Brauchitscha, z powodu czego bardzo ubolewaem, cho Fhrer mia
pretensje nie tyle Brauchitscha, co do sztabu generalnego14.
Odsuwajc na bok wszelkie zastrzeenia, Hitler doszed do wniosku, e
problem Czechosowacji naley rozwiza si, i da armii czas do
1 padziernika, eby uporaa si z tym zadaniem. W ten sposb przystpiono
do przygotowania czwartej wersji Fall Grn. Prace przy budowie Westwall,
umocnie obronnych na granicy z Francj, ulegy przypieszeniu pod
kierunkiem Fritza Todta, ktry stworzy sie autostrad. Nie mino kilka
tygodni, a p miliona robotnikw pracowao przy budowie fortyfikacji, ktre
miay powstrzyma Francuzw przy uyciu minimalnych rodkw, podczas
gdy gwne siy miay zada byskawiczne uderzenie Czechosowacji na
wschodzie. W tym samym czasie rozpoczto zmasowan wojn
propagandow. Mwic sowami Fhrera, miaa ona na celu zastraszenie
Czechw grobami i zamanie ich woli oporu, a jednoczenie przesanie
sygnau mniejszociom etnicznym, jak mog wesprze niemieckie operacje
wojskowe i przecign niezdecydowanych na nasz stron15.
Determinacj Hitlera umocnia wiadomo od ambasadora Rzeszy
w Moskwie nadesana w dniu spotkania w Jterbogu. Hrabia von der
Schulenburg donosi, e Czechosowacja jest gotowa pj na rozsdne
ustpstwa, aby unikn konfliktu. W tutejszych krgach panuje przekonanie,
e Sowieci bd za wszelk cen unikali wpltania si w konflikt. Przyczyn

takiej postawy jest trudna sytuacja wewntrzna i obawa przed wojn na

dwch frontach16.
Kryzys nadcigajcy nad Europ mia pozbawi wydarzenia majowe
wikszego znaczenia.

2
Cho Hitler wprawi w ruch Fall Grn, chcia go uy gwnie jako karty
przetargowej. Pytanie brzmiao, jak dalece jest gotw balansowa na krawdzi
wojny. Wczesnym latem tego roku pewnie on sam tego nie wiedzia. Opierajc
si na intuicji, jak w przypadku kryzysu w Nadrenii i Austrii, pozwoli
swojemu osobistemu adiutantowi Wiedemannowi pojecha w lipcu do
Londynu w celu odbycia nieoficjalnych rozmw z lordem Halifaxem. Bya to
niezwyka misja rozpoznawcza zaaranowana prywatnie przez blisk
przyjacik Wiedemanna, ksiniczk Hohenlohe, pkrwi ydwk,
z cakowitym pominiciem Ribbentropa. Oficjalnie Wiedemann mia zbada
moliwo zoenia przez Gringa wizyty pastwowej w Anglii, ale Hitler
poleci mu powiadomi Halifaxa, e kluczow kwesti jest ze traktowanie
Niemcw sudeckich. Jeli w najbliszej przyszoci nie uda si doprowadzi
do satysfakcjonujcego rozwizania tego problemu, bd musia uy siy.
Powiedz to lordowi Halifaxowi!.
Kiedy w poowie lipca Wiedemann przekaza ostrzeenie, Halifax odpar
kordialnie, e do tego czasu wiele da si zaatwi. Wyrazi te zgod na wizyt
Gringa i wystosowa niejasne zaproszenie dla samego Fhrera, ktry mgby
przyjecha do Anglii jako go Jego Krlewskiej Moci. Wiedemann wrci do
Niemiec peen nadziei. Musia czeka w Berghofie kilka godzin, gdy Fhrer
spacerowa z Unity Mitford. Po powrocie niecierpliwie przerwa raport
Wiedemanna o zgodzie Brytyjczykw na wizyt Gringa w Londynie. Do!
wykrzykn, nie chcc sysze ani sowa wicej o Halifaxie. Nie wiem
wspomina pniej Wiedemann czy zmiana jego postawy bya
spowodowana czym, co powiedziaa mu Unity Mitford, czy tym, e w wyniku
wspomnianej wizyty pozycja polityczna Gringa staaby si zbyt silna.
W kadym razie nie miaem okazji, by poinformowa go o tym, o czym nie
chcia sysze17.
Kilka tygodni pniej Fritz Hesse, tajny wysannik Wilhelmstrasse, zosta
popiesznie wezwany z Londynu do Berlina i zbesztany przez Ribbentropa za
przesanie raportu sugerujcego, e Chamberlain jest gotw rozway
przekazanie Niemcom czci Sudetw. Po co przesyasz mi takie rzeczy?
spyta minister spraw zagranicznych wedug relacji Hessego. Wszystko
wskazywao na to, e Fhrer by przekonany, i Anglicy planowali roztrzaska
Niemcy w kawaki, kiedy tylko skocz si zbroi. Niedawno powiedzia
Ribbentropowi: W stosunkach midzynarodowych nie ma ani szczypty

moralnoci kady wyrywa taki ks, jaki zdoa. Powinienem zapamita sobie
t lekcj. Uderzy pierwszy, nie pozwalajc, eby Anglia go okrya.
Hesse wyjani, e osobisty doradca Chamberlaina poprosi go, by
nieoficjalnie poinformowa Hitlera, e wstpniak londyskiego Timesa
sugerujcy, i Wielka Brytania jest gotowa przyj rozwizanie korzystne dla
Niemiec, zosta naszkicowany przez samego premiera. Czy w tych
okolicznociach nie wydaje si prawdopodobne, e Hitler zdoa wywalczy
autonomi dla Niemcw sudeckich bez groenia operacj wojskow?
Autonomi?! wykrzykn Ribbentrop. Nie chodzi nam o adn
autonomi!. Przed ukazaniem si kamliwych doniesie o ruchach
niemieckich wojsk, powiedzia, Hitler mgby si zadowoli autonomi, ale
teraz ju mu to nie wystarczy. Hessego przeszed zimny dreszcz. Po raz
pierwszy zda sobie spraw, jak realna bya groba wojny. Baga ministra
spraw zagranicznych, eby zapewni Hitlera, i zdoa uzyska Sudety
pokojowymi rodkami. Ribbentrop by pod wraeniem jego sw i obieca
pomwi z Hitlerem, ale nastpnego dnia wezwa Hessego i oznajmi, e
Fhrer wymia pogld, e Czesi poddadz swj zbrojny bastion. Po prostu
nie mog w to uwierzy rzuci. Nie mog by a tak gupi!18.
Chocia stanowisko Hitlera ulego usztywnieniu, generaowie w dalszym
cigu sprzeciwiali si jego polityce ekspansji. Beck zacz otwarcie
rozpowszechnia ponure przepowiednie: wina za wywoanie nowej wojny
bdzie znacznie cisza ni w przypadku poprzedniej wojny wiatowej,
a sytuacja po klsce znacznie bardziej katastrofalna ni w 1918 roku. W lipcu
napisa trzeci dugi raport dla Brauchitscha, w ktrym wyraa przekonanie, e
atak na Czechosowacj doprowadzi do kolejnego konfliktu na olbrzymi
skal. Wynikiem takiej wojny bdzie wielka katastrofa dla Niemiec, a nie
tylko klska militarna. Nard nie chce tej wojny, cign, a Wehrmacht nie
jest do niej przygotowany.
Wrczajc dokument 16 lipca, przemawia z jeszcze wiksz odwag.
Zachca Brauchitscha, eby zorganizowa opr wrd dowdcw. Historia
obciy nas win za przelew krwi napisa w notatkach do dyskusji. Jeli
bd postpowali zgodnie z sumieniem i swoj wiedz polityczn (), jeli
wszyscy podejm zdecydowane kroki, realizacja polityki wojennej stanie si
niemoliwa (). Wyjtkowe czasy wymagaj wyjtkowych rodkw19.
Na pocztku sierpnia Brauchitsch da si przekona do zwoania narady
z wyszymi dowdcami. Sam odczyta raport przewidujcy, e napa na
Czechosowacj doprowadzi do wojny wiatowej, ktr Niemcy bd musieli
przegra. Czy Sudety byy warte tego, aby ka na szali istnienie caego
narodu? Wszyscy obecni doszli do zgody, e ludno i wojsko s przeciwni
wojnie. Generaowie zgodzili si rwnie, e wyszkolenie i uzbrojenie ich
oddziaw moe wystarczy do pokonania Czechw, ale nie poczonych si
krajw Europy. Pady tylko dwa sabe gosy sprzeciwu. Genera Busch
powtrzy slogan, e onierze nie powinni si miesza do polityki,

a Reichenau, pierwszy genera, ktry opowiedzia si po stronie nazistw,

ostrzeg kolegw, aby doprowadzali do konfrontacji z Hitlerem raczej
indywidualnie ni zbiorowo. Brauchitsch poszed za t rad i sam stawi czoo
Fhrerowi. Naley wtpi, czy przedstawi swoje stanowisko tak dobitnie, jak
to uczyni wobec kolegw, ale nawet zaprezentowane w agodniejszej formie
wywoao gwatowny potok sw, ktry zmusi generaa do natychmiastowego
odwrotu.
10 sierpnia, zniechcony negatywn postaw dowdcw, Hitler zaprosi
szefw sztabu na obiad do Berghofu. Raczy ich przez trzy godziny swymi
politycznymi teoriami, ale te nie zrobiy na nich wikszego wraenia.
Powszechna opozycja sprawia, e Fhrer sta si jeszcze bardziej
zdeterminowany i pi dni pniej, po obejrzeniu wicze artyleryjskich
w pobliu Jterbogu, zebra wyszych dowdcw w kantynie, aby oznajmi,
e zdecydowa si jeszcze tej jesieni rozwiza problem Czechosowacji przy
uyciu siy. Zapewni suchaczy, e dopki rzdz Chamberlain i Daladier, nie
dojdzie do wybuchu konfliktu na wiksz skal, i zakoczy przypomnieniem
o swoim proroczym darze.
Dwa dni pniej radziecki ambasador Iwan Majski powiedzia Halifaxowi,
e polityka niemiecka skada si przynajmniej w pidziesiciu procentach
z blefowania, a niezdecydowane stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii
stanowi realne zagroenie dla pokoju, gdy stwarza przesadne wyobraenie
o niemieckiej sile20. Jeszcze tego popoudnia dodatkow presj na
Brytyjczykw wywar waciciel ziemski z Pomorza. Ewald von KleistSchmenzin, potomek wielkiego poety i monarchista, by od dawna wrogiem
Hitlera. Uywajc paszportu dostarczonego przez admiraa Canarisa, pojecha
do Anglii jako przedstawiciel umiarkowanych czonkw niemieckiego sztabu
generalnego, ktrzy mieli nadziej, e zdoaj powstrzyma agresj Hitlera.
Pnym popoudniem Kleist-Schmenzin odby prywatn rozmow z sir
Robertem Vansittartem, gwnym doradc dyplomatycznym Halifaxa. Kleist
zacz od powanego owiadczenia, e wojna jest nieunikniona, jeli Anglia jej
nie powstrzyma. W Niemczech jest tylko jeden prawdziwy ekstremista,
powiedzia. Hitler sam podejmuje decyzje. Wszyscy niemieccy generaowie,
z ktrymi si przyjani, doskonale o tym wiedz. S tego pewni i znaj dzie,
w ktrym eksploduje mina.
Chce pan powiedzie, e ludzie pokroju Goebbelsa i Gringa nie pchaj
Hitlera ku wojnie? spyta Vansittart.
Powtarzam, e nie bior ich pod uwag. Hitler sam podejmuje kad
decyzj. Wszyscy generaowie s stanowczo przeciwni wojnie, ale nie
zdoaj jej powstrzyma, jeli nie otrzymaj zachty i pomocy z zewntrz. Jak
panu powiedziaem, znaj dat i bd zmuszeni rozpocz wymarsz, kiedy ta
chwila nadejdzie.
Spytany o dat, Kleist wybuchn miechem. Czemu pan pyta? Przecie
pan j zna. Dopiero po pewnym czasie udao si go przekona, e brytyjscy

przywdcy nie s w posiadaniu wspomnianej informacji. Po 27 wrzenia

bdzie ju za pno powiedzia. Ostatni szans powstrzymania operacji
bya poowa wrzenia. Hitler musi zrozumie, e Anglia i Francja nie blefuj.
Czoowy brytyjski m stanu powinien zwrci si do niemieckiej opinii
publicznej, przypominajc o koszmarze wojny 21.
Vansittart niezwocznie sporzdzi dla Chamberlaina notatk ze spotkania.
Ten by jednak zbyt zdecydowanym zwolennikiem polityki ustpstw, eby
powanie potraktowa sowa Kleista. Telegram od Hendersona, ktry nadszed
nastpnego dnia z Berlina, umocni go w tym przekonaniu. Zdaniem
ambasadora gwnym zagroeniem dla pokoju nie by sam Hitler, ktry mg
najwicej na tym straci, ale siy zmierzajce do rozptania wojny, tj.
niemieccy i czescy ekstremici, komunici oraz inne ugrupowania, a take
powszechna niech zagranicy wobec nazizmu. Henderson radzi Londynowi
eby nie stawia Herr Hitlera w sytuacji, w ktrej na szali bdzie lea jego
presti i poczuje si zmuszony stan po stronie ekstremistw22.
Kleist by znacznie bliszy prawdzie. W kraju Hitlera otaczaa atmosfera
dezaprobaty. Generaowie nadal nie byli przekonani jego argumentami.
Gwny rzecznik armii, Beck, ponownie zgosi swoj rezygnacj, a kiedy
Brauchitsch po raz kolejny j odrzuci, odmwi dalszej suby. Hitler
rozwiza problem, przyjmujc rezygnacj i nakazujc Beckowi zachowa
wszystko w sekrecie w interesie polityki zagranicznej. Beck zgodzi si jako
lojalny Niemiec, ale w dalszym cigu potajemnie spiskowa w celu
aresztowania Fhrera, kiedy ten wyda ostateczny rozkaz w sprawie Fall
Grn. Rzadko w historii tylu czoowych przywdcw wojskowych
i cywilnych spiskowao w celu siowego obalenia rzdu. Wrd spiskowcw
byli genera Erwin von Witzleben, dowdca Berliskiego Okrgu Wojskowego,
admira Canaris, ktry wystara si o paszport dla Kleista, byy
gwnodowodzcy niemieckich si zbrojnych, Kurt von Hammerstein-Equord,
oraz Franz Halder, ktry zastpi Becka na stanowisku szefa sztabu. Dwaj
ostatni wysali kolejnego tajnego negocjatora do Londynu, eby powtrzy
ostrzeenia Kleista take tym razem na prno. Do spisku nalea rwnie
Hjalmar Schacht i wielu cywilw, m.in. najstarszy syn profesora Haushofera
i czoowi przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, tacy jak Theodor
Kordt, ktry rozpowszechnia faszywe informacje o Ribbentropie wrd
zagranicznych dyplomatw.
W tym samym czasie wzmogy si otwarte naciski na Fhrera. Pod koniec
sierpnia Weizscker wzi Hessa na stron po prywatnym obiedzie i ostrzeg,
e jeli Fhrer bdzie chcia rozwiza problem Sudetw si, nieuchronnie
dojdzie do wojny Niemiec z zachodem. Hess przekaza to ostrzeenie
Hitlerowi. Kolejne nadeszo par dni pniej, tym razem ze strony ministra
finansw Schwerina von Krosigka. Znam Angli i Anglikw od wielu lat
napisa ten absolwent Oksfordu i jestem zdania, e ich wielokrotnie
powtarzane stanowisko, wyraone w ostrony, icie angielski sposb, tj.

deklarowana wola interwencji, nie jest blefem. Nawet jeli Halifax

i Chamberlain nie chc konfliktu, ich ewentualni nastpcy, Churchill i Eden,
podegaj do wojny.
Wezwa Hitlera do okazania cierpliwoci. Czas dziaa na korzy Niemiec,
napisa. Pod wzgldem poziomu zbroje i rozwoju gospodarczego Niemcy
coraz bardziej wyprzedzaj aliantw. Co wicej, Francja okazuje coraz wiksz
gotowo do zerwania paktu z Czechosowacj, a w Ameryce ujawniy si
pierwsze reakcje na ydowsk propagand wymierzon przeciwko Rzeszy.
Wynika std, e czekajc, moemy jedynie wygra. Wanie dlatego
komunici, ydzi i Czesi czyni tak oszalae wysiki, aby pchn nas teraz do
wojny23.
Wszystkie te rady wywary niewielki wpyw na Fhrera. Wydawa si
zdecydowany na wojn. Po przyjrzeniu si manewrom piechoty pod koniec
lata trzepn w nog rkawiczkami i rzuci dwm adiutantom, e wojna jest
ojcem wszystkiego. Kade pokolenie musi cho raz dowiadczy wojny
powiedzia24.
3 wrzenia wezwa do Berghofu Brauchitscha i Keitla, aby omwi ostatni
wersj operacji Fall Grn, i ku swemu rozczarowaniu usysza, e gwne
uderzenie Drugiej Armii ma pj w sam rodek czechosowackiego systemu
obronnego. Natarcie na tak silnie umocniony bastion, narzeka, doprowadzi
do niepotrzebnego wykrwawienia si niemieckich oddziaw. Decydujcy cios
powinna Czechom zada raczej Dziesita Armia. Brauchitsch sabo
zaprotestowa, wskazujc na kiepski stan dywizji zmotoryzowanych, brak
posikw i ze wyszkolenie dowdcw. Hitler uzna te zastrzeenia za
defetystyczne i poleci wzmocnienie Dziesitej Armii dywizjami pancernymi
i zmotoryzowanymi.
Prawdziwym wojownikiem by Hitler, dawny kapral, a nie jego
generaowie. Obserwatorzy lkali si, e powie to otwarcie na zjedzie NSDAP
w Norymberdze. W Niemczech panuje takie samo zaniepokojenie jak gdzie
indziej napisa w osobistym licie Henderson. Dyktatorzy potrafi i musz
przemawia bardziej wyranie ni demokratyczni przywdcy25.
Zjazd partii zwoany tego roku w Norymberdze stanowi dramatyczny
wstp do nadcigajcego politycznego kryzysu i by imponujcym pokazem
siy i dyscypliny nazistw. Haso uroczystych partyjnych obchodw 1938 roku
okazao si niezwykle stosowne: Pierwszy zjazd partii w Wielkich
Niemczech. Po stu czterdziestu latach Hitler przywiz z Wiednia insygnia
I Rzeszy cesarsk koron, jabko, bero i miecz. Pokazujc te symbole
imperializmu, uroczycie przysig, e na zawsze pozostan w Norymberdze.
Podczas pierwszego przemwienia nie wspomnia jednak ani sowem
o wojnie. Nie uczyni tego rwnie nastpnego popoudnia, zwracajc si do
przedstawicieli korpusu dyplomatycznego. Rzecznik zebranych, FranoisPoncet, podzikowa wylewnie Hitlerowi i zakoczy swoje wystpienie
uwag, e najwikszym mem stanu jest ten, ktry realizuje swoje cele

w taki sposb, eby nie zapakaa ani jedna matka. Wedug Wiedemanna
Fhrer zareagowa na te sowa zoliwym umieszkiem.
Niech Hitlera do rozmw o polityce zagranicznej okazywana podczas
zjazdu w Norymberdze wywoaa fal przypuszcze i domysw. Henderson
usysza, e Fhrer oszala i zmierza do wojny za wszelk cen. W cigu
kolejnych dwudziestu czterech godzin brytyjski ambasador rozmawia
z kilkoma najbliszymi doradcami Hitlera, wzywajc do wspdziaania Anglii
i Niemiec w rozwizaniu problemu w Sudetach. Gring odpar, e pod koniec
miesica zamierza si wybra na polowanie i ma nadziej, e Czesi askawie
nie pokrzyuj jego myliwskich planw, wszczynajc niepokoje w swoim
kraju, Goebbels za wyrazi pobone yczenie, e w kocowej mowie Fhrer
wspomni o wsppracy z Wielk Brytani. Wydawa si dziwnie niespokojny
zauway podejrzliwy Henderson wic zaczem si zastanawia, czy nie
namawia Hitlera do skrajnych rozwiza.
W trakcie rozmw Hendersonowi polecono ostrzec Hitlera, e Anglia nie
bdzie staa z boku, jeli dojdzie do konfliktu na szersz skal. Henderson
zaprotestowa: Hitler jest na skraju obdu, a kolejny kryzys polityczny
zepchnie go w przepa. Pomys zarzucono.
Poniewa Hitler by pewien, e Anglia nie zaryzykuje wojny z powodu
Czechosowacji, kontynuowa plany inwazji bez wzgldu na wszystko. Decyzja
ta opieraa si na chytrej kalkulacji, intuicji i nieodpartym impulsie. Jestem
jak wdrowiec, ktry musi przej nad przepaci po ostrzu noa powiedzia
Frankowi. Musz, po prostu musz j przekroczy26. Kilka godzin po decyzji
Brytyjczykw, by nie przekazywa ostrzeenia, Fhrer wezwa do
Norymbergi Keitla, Brauchitscha i Haldera. Spotkali si 9 wrzenia przed
pnoc w hotelu Deutscher Hof. Poprawion wersj Fall Grn przedstawi
nowy szef sztabu. Co zaskakujce, w planie nadal bya mowa o gwnym
uderzeniu Drugiej Armii, ale tym razem wykonywaa ona manewr
oskrzydlajcy, o ktrym wczeniej nie wspominano. Hitler przyzna, e to
sprytny pomys. Jednak jego powodzenie jest zbyt niepewne, abymy mogli
na nim polega. Szczeglnie w sytuacji, gdy z politycznego punktu widzenia
konieczny jest byskawiczny sukces. Politycznie decydujcy bdzie pierwszy
tydzie, dlatego trzeba podczas niego uzyska jak najwiksze korzyci
terytorialne27. Niemieckie haubice nie zdoaj skruszy czeskich fortyfikacji.
Co waniejsze, przedstawiony plan jest pozbawiony elementu zaskoczenia.
Ku przeraeniu Keitla, Hitler przystpi do wygaszania wykadu Halderowi
i Brauchitschowi, ktrzy ju zgodzili si na wszystko, co zaproponowa.
O trzeciej nad ranem Fhrer straci cierpliwo i kategorycznie nakaza
generaom zrobi to, co poleci, a nastpnie odprawi ich chodno, z ponur
min. Kiedy caa trjka zatrzymaa si w przedsionku, eby wypi drinka,
oburzony Halder spyta: O co mu chodzi?!.
Jeli si jeszcze nie domylie odpar zirytowany Keitel to ci szczerze
wspczuj.

Brauchitsch interweniowa, aby nie dopuci do kolejnej ktni, i caa

trjka posza wykona polecenia Hitlera. Kiedy Halder trudzi si
wypisywaniem nowych rozkazw, Keitel wzi Brauchitscha na stron.
Czemu z nim [Hitlerem] walczysz, skoro od pocztku wiesz, e sprawa jest
przegrana? Nikt nie sdzi, e z powodu tej sprawy dojdzie do wojny, wic po
c to cae ubezpieczanie tyw?28. Udzielanie praktycznych rad
utrzymanych w podobnym duchu przyczyniao si do tego, e Keitel by coraz
powszechniej nazywany Lakeitel (lokaj). Keitel wyzna pniej swojemu
szefowi Oddziau Operacyjnego, Jodlowi, e jest ogromnie rozczarowany
Brauchitschem. Ten przyzna mu racj i zapisa w notatniku: W armii jest
tylko jeden niezdyscyplinowany element: generaowie. Koniec kocw
wynika to z arogancji. Generaowie s pozbawieni pewnoci siebie
i dyscypliny, bo nie potrafi si pozna na geniuszu Fhrera. W dalszym
cigu patrzyli na niego jak na kaprala z czasw wielkiej wojny, zamiast
najwikszego ma stanu od czasu Bismarcka29.
Jednak to nie Hitler, a Gring nastpnego dnia zoy pierwsze publiczne
owiadczenie w sprawie Czechosowacji. Maleki kraj w Europie oznajmi
uprzykrza ycie caemu wiatu. Czesi, nikczemne plemi karw
pozbawionych jakiejkolwiek kultury nikt nie wie nawet, skd pochodz
przeladuj cywilizowan ras. Za nimi i za Moskw mona dostrzec
odwieczne oblicze ydowskiego dybuka!30.
Gdyby takie sowa pady z ust Hitlera, zadraaby caa Europa, ale nawet
prezydent Bene zignorowa diatryb Gringa. Wierz, e wystarczy sia
moralna, dobra wola i wzajemne zaufanie powiedzia w wystpieniu
radiowym transmitowanym do Czechosowacji i Niemiec. Po transmisji
prezydent Bene spotka si w rozgoni z Williamem Shirerem. Amerykaski
korespondent pragn ostrzec Benea, e ma do czynienia z gangsterami, ale
ostatecznie nie zdoby si na odwag. Zauway, e twarz polityka bya
powana, pozbawiona nadziei, w przeciwiestwie do jego sw. Nie miaem
wtpliwoci, e wie, w jak dramatycznej sytuacji si znajduje31.
Nie mona byo tego powiedzie o Chamberlainie, przynajmniej na
podstawie jego publicznych wystpie. 11 wrzenia premier powiedzia grupie
dziennikarzy: Herr Hitler wielokrotnie dawa wyraz pragnieniu pokoju, wic
byoby bdem zakadanie, e jego deklaracje nie s szczere32. W tym samym
czasie wyrazi swoje obawy w prywatnej korespondencji: Wiem, e gdyby
sprawy przybray zy obrt i doszo do agresji, wielu, wrd nich Winston,
oznajmioby, e brytyjski rzd powinien wzi za to odpowiedzialno. Bd
woali, e moglimy powstrzyma Hitlera, gdybymy zachowali si odwanie
i oznajmili mu, i niezwocznie wypowiemy wojn Niemcom, jeli uyje siy.
Uwaa jednak, e nie naley rezygnowa z podjcia brzemiennej decyzji
w sprawie wojny i pokoju, przekazujc j w rce przywdcy innego kraju
i jakiego szaleca33.

Kocowe uroczystoci zjazdu w Norymberdze miay miejsce 12 wrzenia.

Bya to dla Hitlera ostatnia szansa wygoszenia przemwienia, ktrego
obawia si wiat. Fhrer przyby na ogromny odkryty stadion przed
dziewitnast i wrd powszechnego ryku Sieg Heil! ruszy wolnym krokiem
w kierunku mwnicy, owietlony reflektorem. Szed ze wzrokiem utkwionym
przed siebie, z rk uniesion w gecie pozdrowienia. Rozpocz
przemwienie od tak obszernego przedstawienia partyjnych zmaga, e
niektrzy zagraniczni obserwatorzy zaczli mie nadziej, i nie podejmie
palcej kwestii. Nagle zacz oskara Czechw. Nigdy nie pozwol, eby
w sercu Niemiec powstaa druga Palestyna. Nieszczni Arabowie s
bezbronni i opuszczeni, ale Niemcy mieszkajcy w Czechosowacji nie s ani
bezbronni, ani osamotnieni. Nie wolno wam o tym zapomina!.
Suchacze ryknli zgodnym Sieg Heil! Sieg Heil! Na t chwil wiat czeka
od tygodnia, ale zamiast postawi ultimatum, Fhrer zada jedynie
sprawiedliwoci dla Niemcw sudeckich, a nastpnie wybuchn raczej
wrzaskiem wciekoci ni grob. Ubolewamy, jeli zaszkodzi to naszym
stosunkom z innymi europejskimi krajami, ale wina nie ley po naszej
stronie!.
Francuzi, Anglicy i Czesi byli tak peni obaw, e uznali jego sowa za
pocieszajce. Powszechnie wierzono, e pokaz wciekej furii by
przeznaczony dla niemieckich ekstremistw, a Hitler jest gotw znale
pokojowe rozwizanie. Pogld ten najwyraniej podziela take Mussolini,
gdy odwrciwszy si od radioodbiornika, powiedzia: Oczekiwaem
groniejszej mowy (). Nie wszystko jeszcze stracone34.

3
Poczucie ulgi okazao si krtkotrwae. Potpienie niesprawiedliwoci
przez Hitlera wywoao fal protestw Niemcw sudeckich. Rankiem Eger
(czeski Cheb) byo pene sztandarw ze swastykami. Dziesi tysicy
protestujcych wyszo na ulice, woajc: Chcemy niepodlegoci!. Policja
otworzya ogie, zabijajc jednego z demonstrantw i ranic kilkunastu
innych. W cigu dwudziestu czterech godzin krwawe zamieszki rozlay si na
cae Sudety, a liczba ofiar wzrosa do dwudziestu jeden. Zachceni apelem
Henleina, aby stan do walki o wolno, Niemcy sudeccy rozpoczli strajk
i odmwili pacenia podatkw. Praga ogosia stan oblenia. W rejonach
nadgranicznych wprowadzono stan wyjtkowy, co doprowadzio do mierci
jeszcze wikszej liczby Niemcw sudeckich. Caa Europa huczaa od plotek
o ultimatum postawionym przez Hitlera i rychej inwazji. W Paryu
i Londynie zapanowaa panika. Wieczorem Daladier wysa piln wiadomo
do Chamberlaina. Trzeba za wszelk cen zapobiec napaci na
Czechosowacj, napisa, w przeciwnym razie Francja bdzie musiaa wypeni

swoje zobowizania traktatowe. Zaproponowa, eby natychmiast zaprosili

Hitlera na spotkanie i wsplnie znaleli rozsdne rozwizanie35.
Niejasna odpowied Chamberlaina sprawia, e Daladier przez kilka godzin
nie wiedzia, co robi: Jaki czas temu powziem postanowienie. Wierz, e
moe si ono okaza skuteczne (). Nie mog panu nic powiedzie, ale
niebawem wszystkiego si pan dowie. Tego samego wieczoru Chamberlain
zatelegrafowa do Hitlera, proponujc, eby porozmawiali jak mczyzna
z mczyzn. Hitler by mile zaskoczony i opisa to uczucie za pomoc
barwnego idiomu, ktry mgby wprawi w konsternacj samego Miltona:
Spadem z nieba!36. Jeszcze tego popoudnia przesa odpowied
Chamberlainowi, stawiajc si do jego dyspozycji i proponujc, aby spotkali
si jutro w poudnie w Berchtesgaden.
W Anglii po pierwszej reakcji, ktr byo poczucie ulgi, nadesza fala
entuzjazmu, e premier zdoby si na tak oryginalne posunicie, by ocali
pokj. W Pradze gazeciarze wykrzykiwali: Sensacyjna wiadomo z ostatniej
chwili! Przeczytajcie o tym, jak potny przywdca brytyjskiego imperium
pojecha baga Hitlera!. Czesi spontanicznie gromadzili si na ulicach, aby
okaza, e popieraj wysiki swojego prezydenta pragncego stawi opr
Hitlerowi. W Rzymie Mussolini powiedzia ziciowi, hrabiemu Ciano: Nie
bdzie wojny, ale Wielka Brytania stracia presti37.
Wczesnym rankiem 15 wrzenia Chamberlain opuci Downing Street 10,
egnany owacjami sporego, jak na tak wczesn godzin, tumu. Zanim wsiad
w Croydon na pokad samolotu, w obecnoci Halifaxa i innych dostojnikw
powiedzia kilka sw do mikrofonw BBC. Zabieganie o pokj byo zawsze
celem mojej polityki. Szybkie przyjcie propozycji spotkania natchno mnie
nadziej, e dzisiejsza wizyta nie bdzie bezowocna38.
Okoo smej lockheed electra wystartowa. By to pierwszy dugi lot
szedziesiciodziewicioletniego premiera, wic czu si podekscytowany jak
chopiec. Nie naley go jednak uwaa za podstarzae niewinitko idce na
rze. Chamberlain by twardym negocjatorem. Moja metoda negocjacji
polega na przeanalizowaniu rnych rozwiza i podjciu decyzji, a nastpnie
zachceniu innych do przyjcia mojego toku rozumowania. Podobnie jak
jego ojciec, rzutki przedsibiorca, ktry sta si wybitnym mem stanu,
Chamberlain by pobonym unitarianinem i doskonaym uosobieniem
wiktoriaskich cnt. Jego szczupa, ascetyczna posta, chodny sposb bycia
i sardoniczny umiech wielu ludziom przypominay dyrektora szkoy. Tylko
najblisi wiedzieli, e surowy wizerunek wypywa z bolesnej niemiaoci i e
pod grub zbroj krya si przyjazna i wraliwa dusza.
Pozostaa tylko jedna wtpliwo: czy taki czowiek, na dodatek
przekonany, e Fhrer jest na pobkany i wymaga ostronego traktowania,
poradzi sobie z sytuacj. Kiedy przelatywa nad Londynem, nawet jego
ogarny ze przeczucia, ale podnis si na duchu myl, e ma przecie

mocne atuty i e dopki bdzie negocjowa z Fhrerem, Czechosowacja

pozostanie bezpieczna.
Wedug relacji jednego z pasaerw przesiedzia cay lot do Monachium
jak zawsze powcigliwy i maomwny, skryty, nieprzenikniony
i niewzruszenie samodzielny. Kiedy o dwunastej trzydzieci wyszed
z samolotu, powita go Henderson, zaskoczony, e tak wieo wyglda jak na
czowieka w swoim wieku. Jestem twardy i zahartowany wyjani
Chamberlain.
Mimo padajcej mawki przy drodze na monachijski dworzec kolejowy
zgromadziy si entuzjastyczne tumy, woajc Heil! i wznoszc rce w gecie
pozdrowienia. Mina szesnasta, kiedy delegacja Chamberlaina ruszya
strom, krt drog do Berghofu. Niebo byo ciemne, a gdy zacz kropi
deszcz, chmury zasoniy gry. Hitler, jako uprzejmy gospodarz, czeka na
goci u szczytu dugich schodw na taras. Po wymianie uprzejmoci Fuhrer
spyta, jaki porzdek spotkania proponuje jego go. Chamberlain odpar, e
wolaby pomwi z nim w cztery oczy. Hitler zaprowadzi premiera i swojego
tumacza Schmidta do gabinetu na grze, pozostawiajc wyranie
poirytowanego Ribbentropa.
W tym prostym, obitym boazeri pokoju niemal pozbawionym ozdb
Hitler zacz ze spokojem wylicza skargi pod adresem ssiadw
i przedstawia cig zdarze, ktre doprowadziy do obecnego kryzysu.
Chamberlain uwanie sucha i odpowiada na pytania z przyjacielskim
umiechem, a nastpnie spojrza Fhrerowi w oczy i oznajmi, e jest gotw
pomc w naprawieniu wszystkich szkd wyrzdzonych Niemcom, pod
warunkiem e nie zostanie uyta sia.
Sia?! wykrzykn Hitler, po raz pierwszy okazujc emocje. Kto mwi
o uyciu siy?. To Bene uywa siy wobec Niemcw sudeckich. Wrd wycia
grskiego wiatru i dudnienia kropli deszczu o szyby Hitler wyrzuci z siebie
taki potok sw, e Chamberlain musia go poprosi, by na chwil przerwa
i da mu szans zrozumienia, o czym mwi. Nie bd tego duej tolerowa!
krzykn Hitler. Rozwi ten problem w taki czy inny sposb!.
Zaalarmowany Schmidt pierwszy raz usysza, by uy takiego okrelenia
w rozmowie z zagranicznym mem stanu. Wezm sprawy w swoje rce.
Chamberlain te by zdumiony, ale udzieli rezolutnej odpowiedzi: Jeli
dobrze zrozumiaem, zamierza pan podj zdecydowane kroki przeciwko
Czechosowacji. Skoro tak, czemu zaprosi mnie pan do Berchtesgaden?.
W takich okolicznociach jego podr jest strat czasu i powinien
niezwocznie wrci do Anglii. Wszystko inne wydaje si bezcelowe.
Nieoczekiwany kontratak sprawi, e Hitler na chwil si zawaha. Schmidt
pomyla, e teraz si okae, czy naprawd pragnie wojny. Tumacz spojrza
na Fhrera z bolesn niepewnoci: sprawa pokoju znalaza si na ostrzu
noa. Ku zdumieniu Schmidta Hitler si wycofa. Jeli w rozmowach na temat
Sudetw jest pan gotowy uzna prawo ludzi do samostanowienia odrzek

spokojnie bdziemy mogli kontynuowa dyskusj, w jaki sposb zastosowa

to prawo w praktyce.
W tym momencie doszo do kolejnej niespodzianki. Chamberlain nie
wyrazi natychmiastowej zgody, przypominajc, e zorganizowanie plebiscytu
w Sudetach bdzie si wizao z ogromnymi trudnociami. O dziwo, Hitler nie
zareagowa wybuchem gniewu na odmow. Schmidt uzna, e Fhrer
przestraszy si groby Chamberlaina, ktry wspomnia o natychmiastowym
powrocie do domu. Premier odrzek, e nie udzieli Hitlerowi odpowiedzi na
pytanie dotyczce samostanowienia bez wczeniejszego skonsultowania si
z kolegami. Sugeruj, abymy w tym miejscu przerwali nasz rozmow.
Wrc do Anglii na szybkie konsultacje, a pniej spotkamy si ponownie.
Hitler sprawia wraenie zaniepokojonego, gdy Schmidt tumaczy sowa
Chamberlaina, ale kiedy zrozumia, e Anglik spotka si z nim ponownie, nie
potrafi ukry ulgi. Zgodzi si bez chwili zastanowienia, a gdy Chamberlain
spyta: W jaki sposb do tego czasu zapanuj nad sytuacj?, bez wahania
obieca, e nie wyda wojsku rozkazu do wymarszu, chyba e zdarzy si jaki
szczeglnie odraajcy incydent.
W ten sposb trzygodzinna rozmowa dobiega koca. Schodzc na d,
prowadzili przyjacielsk rozmow. Hitler wyrazi nadziej, e jego go przed
wyjazdem zechce rzuci okiem na pikny krajobraz, ale Chamberlain nie mia
czasu do stracenia, gdy ginli ludzie39. Opuci Berghof zadowolony
z przebiegu rozmw. Doprowadziem do przywrcenia pewnego zaufania, co
byo moim celem napisa w licie do siostry. Jeli chodzi o moje osobiste
odczucia, mimo twardoci i bezwzgldnoci, ktre dostrzegem na jego
twarzy, odniosem wraenie, e mam do czynienia z czowiekiem, ktrego
sowu mona zaufa. W kraju powitano Chamberlaina pochwalnym
enkomionem, wierszem uoonym na jego cze przez poet Johna
Masefielda:
Jak Priam do Achilla po swojego syna
Poszede noc, rk bogw wiedziony przebiegych,
Prosi o ciaa mczyzn jeszcze niepolegych
W bitwie, ktra dopiero si zaczyna40.

W Waszyngtonie Roosevelt nie kry zatroskania. Obawiajc si, e takie

rozmowy jedynie opni nieunikniony konflikt, lamentowa podczas
spotkania gabinetu, e premier Wielkiej Brytanii opowiada si za pokojem za
wszelk cen, i z gorycz wyzna Haroldowi Ickesowi, e wyglda na to, i
Anglia i Francja zostawi Czechw na lodzie, a pniej obmyj donie we krwi
jak Judasz Iskariota41. Chocia przed kocem weekendu pojawiy si kolejne
sprzeciwy we wasnym gabinecie Chamberlaina, ten obstawa twardo przy
swoim stanowisku. Amerykaski ambasador Joseph Kennedy przesa
premierowi zowrbny raport sporzdzony po ostatniej inspekcji oddziaw

Luftwaffe przez synnego lotnika Charlesa Lindbergha, ktry donosi

o przygniatajcej przewadze niemieckiej w powietrzu. Chamberlain, podobnie
jak Kennedy, by pod gbokim wraeniem dokumentu, wic Anglia, kiepsko
przygotowana do wojny, pozostaa przy polityce ustpstw.
18 wrzenia Chamberlain oznajmi francuskiej delegacji z Daladierem na
czele, ktra przybya do Anglii, eby omwi palcy problem: Trzeba pj na
ustpstwa terytorialne wobec Rzeszy. Z drugiej strony trudno nam bdzie
wykroi cz Czechosowacji, jeli tamtejszy rzd nie uzna za konieczne
zweryfikowania granic.
Daladier odpar na to, e niewielka przyjacielska presja moe przekona
Czechw do oddania pewnej czci Sudetw. Jednoczenie trzeba bdzie im
udzieli jakich midzynarodowych gwarancji, e zachowaj to, co
pozostanie. Niemcy musz by stron tych gwarancji. Chamberlain si
zawaha, ale po przerwie w obradach wyrazi zgod42. Cho Francuzi powrcili
do domu peni obaw, brytyjski premier by zadowolony z siebie. Nadal czeka
mnie wiele niespokojnych dni napisa siostrze ale najbardziej uporczywe
zmartwienie mino, czuj, e nie mam sobie nic do zarzucenia. Wrcz
przeciwnie, sprawy potoczyy si po mojej myli43.
Pozostao jeszcze tylko przykre zadanie poinformowania Czechw, e bd
musieli odda Niemcom cz Sudetw. Kiedy nastpnego dnia po obiedzie
brytyjski ambasador powiedzia o tym Beneowi, prezydent by tak
wzburzony, e pocztkowo odmwi dalszej rozmowy. Zakopotany sir Basil
Newton podkreli, e trzeba dziaa szybko, gdy Chamberlain ma zamiar
podj rozmowy z Hitlerem w cigu czterdziestu omiu godzin. Bene
z gorycz owiadczy, e jego kraj zosta porzucony. Zwrci uwag, e
gwarancje, ktre ju posiada, okazay si bezwartociowe. Wyrazi rwnie
obaw, e zaproponowane rozwizanie nie bdzie ostateczne, e stanowi
jedynie pierwszy krok do cakowitej dominacji Hitlera nad jego krajem. Mimo
tych sw Newton zawiadomi Londyn, e jego zdaniem Bene raczej
przyjmie zoon propozycj i chtnie wysucha kadego argumentu, ktry
pomoe mu usprawiedliwi t decyzj przed wasnym narodem.
Kiedy Chamberlain niecierpliwie oczekiwa odpowiedzi, Bene cay
poniedziaek rozpaczliwie poszukiwa pomocy z innej strony. We wtorek
wezwa radzieckiego ambasadora i zada mu dwa pytania: Czy ZSRR wypeni
swoje zobowizania traktatowe, jeli Francja uczyni podobnie? Czy gdyby
Hitler zaatakowa, Rosjanie poparliby apel Czechosowacji na forum Ligi
Narodw, nawet gdyby Francja nie chciaa tego zrobi? O dziewitnastej
z Moskwy nadeszy dwie pozytywne odpowiedzi, a czterdzieci pi minut
pniej czeski minister spraw zagranicznych Kamil Krofta zakomunikowa
Newtonowi, e jego rzd jest zmuszony odrzuci brytyjsko-francusk
propozycj44.
Niedugo pniej czeski premier Milan Hoda wezwa do siebie
francuskiego odpowiednika Newtona, Victora de Lacroix. Baga go, aby

skoni Pary do wysania telegramu stwierdzajcego, e Francja wycofa si

z traktatu, jeli dojdzie do wojny. To jedyny sposb ocalenia pokoju
stwierdzi i zapewni Lacroix, e dziaa za zgod Benea, co byo kamstwem 45.
Lacroix przekaza t informacj do Parya, gdy Newton telegrafowa do
Londynu. W swoim telegramie brytyjski ambasador sugerowa, aby Halifax
przesa Beneowi ultimatum jeli nie przyjmie bez zastrzee propozycji
rzdu Jego Krlewskiej Moci, ten przestanie si przejmowa losem jego
kraju.
Mimo pniej godziny Halifax pojecha na Downing Street 10. Wrci do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych po pnocy i poleci Newtonowi, aby
skoni Czechw do ponownego rozwaenia zoonej propozycji,
w przeciwnym razie Chamberlain bdzie bowiem zmuszony odoy lub
wrcz odwoa spotkanie z Hitlerem.
O drugiej nad ranem Newton w towarzystwie swojego francuskiego kolegi
przyby na Hradczany, eby zobaczy si z prezydentem. Obudzony
z niespokojnego snu Bene zachwia si na pierwsze sowa Lacroix, jakby ten
zdzieli go pak po gowie, i pogry si we zach. Wstrznity i zdradzony
prezydent Czechosowacji obieca udzieli ostatecznej odpowiedzi jutro do
poudnia.
Pierwszy sygna zgody nadszed od pokrtnego Hody, ktry poinformowa
Newtona, e Czechy udziel pozytywnej odpowiedzi, a jej oficjalna wersja
zostanie dostarczona tak szybko, jak to bdzie moliwe. Spory trway jednak
do pnego popoudnia, gdy Newton i Lacroix zostali wezwani do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kady z ambasadorw otrzyma not
stwierdzajc, e czechosowacki rzd ze smutkiem przyj francuskobrytyjsk propozycj46.
Wieczorem rzd Benea publicznie ogosi kapitulacj wobec da
sojusznikw w komunikacie, ktry zawstydzi wielu obywateli krajw
zachodnich.
Liczylimy na pomoc przyjaci, ale gdy zagroono okrojeniem si naszego terytorium, stao
si jasne, e kryzys w Europie niebezpiecznie si pogbi. Przyjaciele doradzili nam, abymy
kupili sobie wolno i pokj za cen wasnej ofiary, poniewa nie mog nam pomc ().
Prezydent Republiki i nasz rzd nie maj innego wyboru, gdy zostalimy sami47.

W ten sposb Hitler osign zwycistwo per procura.

4
Nastpnego ranka, 21 wrzenia, Chamberlain oznajmi reporterom przed
wejciem na pokad samolotu: Dobre rozwizanie problemu Czechosowacji
jest istotnym warunkiem lepszego zrozumienia midzy narodami Wielkiej
Brytanii i Niemiec, ktre stanowi niepodwaalny fundament pokoju na

kontynencie. Pokj w Europie jest moim celem i mam nadziej, e ta podr

utoruje do niego drog48.
Tym razem dwaj przywdcy mieli si spotka w Bad Godesberg nad
Renem. Kiedy premier wyldowa w Kolonii, zosta powitany przez dygnitarzy
i kompani reprezentacyjn, a orkiestra SS odegraa brytyjski hymn.
Czonkw delegacji zawieziono do apartamentw w hotelu Petersberg
pooonym na wzgrzach po drugiej stronie rzeki, naprzeciw Godesbergu.
Hitler lubi panoram roztaczajc si z okien restauracji czsto wpada tu na
kaw i chcia zrobi wraenie na gociach spektakularnym widokiem
Drachenfels. Niecae osiemdziesit kilometrw w gr Renu znajdowaa si
legendarna skaa Lorelei.
Ze swojego balkonu Chamberlain widzia pooony na drugim brzegu rzeki
hotel Dreesen, w ktrym o siedemnastej miao si odby pierwsze spotkanie.
Po poudniu delegaci pojechali strom drog prowadzc do rzeki
i przeprawili si promem. Po obu stronach Renu tysice gapiw ledziy may
stateczek przecinajcy to ta scena skojarzya si Hendersonowi
z wycigiem uniwersyteckich osad.
Podr z nabrzea do hotelu Dreesen bya krtka. Hitler, jak zawsze
yczliwy gospodarz, zacz od pytania o wygody w hotelu Petersberg. Kiedy
jednak przeszli do sali konferencyjnej i usiedli przy dugim stole przykrytym
suknem, zaczli rozmawia wycznie o interesach. Chamberlain zacz od
wyliczenia ustpstw, ktre on i Francuzi wymogli na Czechach. Po
przedstawieniu skomplikowanego planu przekazania spornego terytorium
Niemcom wspomnia o gwarancjach, ktrych Wielka Brytania i Francja
udzieliy Czechom, a nastpnie pochyli si nad stoem, jakby (zdaniem
Schmidta) chcia powiedzie: Prawda, e wietnie si spisaem w pi dni?.
Ku zaskoczeniu tumacza Hitler odpar cicho, niemal z alem: Jest mi
niezmiernie przykro, panie Chamberlain, ale nie mog duej dyskutowa
tych kwestii. Po wydarzeniach ostatnich dni zaproponowane przez pana
rozwizanie nie jest moliwe.
Premier gwatownie si wyprostowa. Schmidt zauway, e jego
przyjacielskie oczy bysny gronie spod krzaczastych brwi. Chamberlain
z oburzeniem wykrzykn, e nie rozumie. Przedstawione rozwizanie
uwzgldnia wszystkie warunki, ktre Fhrer postawi w Berchtesgaden. Hitler
zacz si wykrca, e nie mona zawrze paktu o nieagresji z Czechami
przed zaspokojeniem roszcze Polski i Wgier, a nastpnie punkt po punkcie
skrytykowa brytyjsko-francusk propozycj. Na koniec kategorycznie
zapowiedzia, e Niemcy niezwocznie rozpoczn okupacj Sudetw.
Chamberlain odpar, e jest rozczarowany i zdumiony tak postaw. Hitler
przedstawi zupenie nowe danie, wykraczajce poza to, co sam
zaproponowa w Berchtesgaden. A przecie Chamberlain wrci do Niemiec
z propozycj, ktra dawaa Fhrerowi wszystko, czego chcia, ryzykujc
wasn karier polityczn. W tym momencie sir Ivone Kirkpatrick wrczy

premierowi notatk, e przed chwil niemieckie oddziay przekroczyy

granic w Eger. Chamberlain od razu zacz o tym mwi. Po obu stronach
bdzie dochodzio do takich incydentw, dlatego wzywa Fhrera, aby zrobili
wszystko, co jest w ludzkiej mocy, by doprowadzi do pokojowego
rozwizania sporu. Nie mog pozwoli, eby strzelaniny i incydenty graniczne
doprowadziy do zerwania rozmw. Co Hitler mgby zaproponowa, aby
doszli do oglnego porozumienia?
Odpowied zmrozia Chamberlaina: jedynym rozwizaniem jest
natychmiastowa okupacja Sudetw przez Niemcy i pniejsze rozstrzygnicie
kwestii granic w drodze plebiscytu. Poniewa dla Czechw oznaczaoby to
niemal cakowit kapitulacj, doszo do ostrej, uciliwej debaty, ktr
zakoczya kolejna wiadomo z Eger. Ta okazaa si korzystna dla Hitlera:
Czesi zastrzelili dwunastu niemieckich jecw. Oczywicie Fhrer paln
dug mow o niegodziwoci Czechw i owiadczy, e jeli Praga znajdzie si
w sferze wpywu bolszewikw albo nadal bdzie dochodzio do
rozstrzeliwania jecw, natychmiast rozpocznie operacj wojskow49.
Pierwsze spotkanie zakoczyo si bez adnego porozumienia. Pertraktacje
miay by podjte nastpnego dnia.
Mimo pozornego spokoju premier by nadal rozgniewany i oburzony, gdy
przekracza Ren i jecha pod gr do swojego hotelu. Dopiero wwczas zada
sobie pytanie, czy nie popeni bdu, pozostajc, zamiast zerwa rozmowy
i wrci do domu. Czy Hitler znajdowa si faktycznie na krawdzi obdu, czy
te by swoistym doktorem Jekyllem i panem Hydem? Jeli tak, obowizkiem
Chamberlaina byo wyprowadzenie sytuacji z impasu. Musia jedynie znale
odpowied na pytanie, jak tego dokona.
Nie on jeden wtpi, czy Hitler jest przy zdrowych zmysach. W hotelu
Dreesen kilku reporterw rozpowszechniao pogosk, jakoby Fhrer by tak
wzburzony czeskim kryzysem, e rzuci si na podog i zacz gry brzeg
dywanu. Doniesienie to zostao sprowokowane uwag jednego z pomocnikw
Hitlera, e szef dosta takiej furii, e je dywan. Idiom oznaczajcy chodzi
po cianach zosta dosownie odczytany przez niektrych amerykaskich
korespondentw. Taka naiwno rozbawia adiutantw Hitlera, ktrzy
wiedzieli, e Fhrer rzadko traci panowanie nad sob. Kiedy mu si to
zdarzyo, wygasza trzydziestominutow tyrad, ale zwykle napady byy
krtkie. Byem wiadkiem sporej liczby takich atakw napisa
Wiedemann i mog stwierdzi, e nie rniy si niczym od napadw
wciekoci, ktre widywaem u innych ludzi o wybuchowym charakterze
i sabej samokontroli50.
Niektrzy z bliskich uwaali, e Fhrer celowo okazywa gniew. Jeli tak,
wybuch gniewu, do ktrego doszo tego popoudnia, zepchn jego oponenta
do defensywy. Chamberlain pisa ju do niego list utrzymany
w pojednawczym tonie. Sugerowa, e osobicie zapyta Czechw, czy ich

zdaniem mona zawrze porozumienie, dziki ktremu Niemcy sudeccy bd

mogli sami sta na stray prawa i porzdku.
23 wrzenia po niadaniu przesano pismo na drug stron rzeki. Hitler,
ktry nie by w pojednawczym nastroju, uzna je za kategoryczne odrzucenie
swoich propozycji i po dugiej, gorczkowej dyskusji z Ribbentropem oraz
innymi doradcami uoy utrzyman w agresywnym tonie odpowied.
Powtarzaa ona to, co powiedzia przy stole negocjacyjnym. Poniewa nie byo
czasu na sporzdzenie pisemnego przekadu, Hitler poleci Schmidtowi, eby
dostarczy pismo osobicie i przeoy je ustnie w obecnoci brytyjskiego
premiera. Tumacz opuci hotel Dreesen okoo pitnastej, z du brzow
kopert pod pach. Zbliajc si do hotelu Petersberg, zauway gromadk
reporterw toczcych si przy wejciu. Jeden z nich zawoa: Przynosi pan
pokj czy wojn?. Schmidt stara si nie dostarczy im adnej wskazwki,
wic nawet nie wzruszy ramionami. Zaprowadzono go niezwocznie do
Chamberlaina, ktry czeka na balkonie. Cho jeszcze przed chwil on
i Henderson przechadzali si nerwowo, premier da niezwyky pokaz
opanowania, witajc Schmidta, jakby ten przyby z przyjacielsk wizyt51.
Kiedy tumacz wrci do hotelu Dreesen, Hitler spyta niecierpliwie: Co
powiedzia? Jak przyj mj list?. Na wie, e Chamberlain nie okaza
wzburzenia ani gniewu, wyranie si rozluni. Godzin pniej przypynli
promem dwaj wysannicy Chamberlaina i uroczycie wrczyli odpowied
brytyjskiego przywdcy. Pismo premiera mogoby uchodzi za wzr
dyplomacji, jako utrzymane jednoczenie w pojednawczym i zowieszczym
tonie. Chamberlain zacz od obietnicy, e przekae Czechom propozycj
Hitlera, dlatego prosi o memorandum ze szczegowym wyliczeniem da.
Na koniec da do zrozumienia, e po jego otrzymaniu odleci do Anglii.
Groba wyjazdu musiaa skoni Hitlera do zaproponowania drugiego
spotkania. Uzgodniono, e Chamberlain wrci do hotelu Dreesen wieczorem,
nie tylko eby odebra memorandum, ale wysucha komentarza Hitlera.
Rozmowy rozpoczy si okoo dwudziestej drugiej, a poniewa uczestniczyo
w nich wicej osb, na miejsce wybrano ma jadalni. Henderson,
Kirkpatrick, Ribbentrop i Weizscker usiedli w pkolu wok Hitlera
i Chamberlaina, kiedy Schmidt odczytywa tekst memorandum. Hitler zada
wycofania wszystkich czeskich wojsk z obszaru zaznaczonego na doczonej
mapie. Wycofywanie miao si rozpocz 26 wrzenia, a wspomniany teren
mia zosta oficjalnie przekazany Niemcom dwudziestego smego.
Przecie to ultimatum! wykrzykn Chamberlain, unoszc rce w gecie
sprzeciwu.
Ein Diktat! zawtrowa Henderson lubicy si popisywa swoim
niemieckim. Chamberlain odmwi przekazania takiego dokumentu
Czechom. Ton tego memorandum, nie wspominajc o treci, oburzyby nawet
ludzi o neutralnych pogldach, powiedzia i zacz strofowa Hitlera, jakby ten
by krnbrnym czonkiem jego wasnego gabinetu. Bya to jedna z rzadkich

sytuacji, w ktrych Fhrer zosta zepchnity do defensywy. Po krytycznych

sowach premiera nastpi zgodny atak trzech brytyjskich mw stanu na
terminy zaproponowane w memorandum. Czesi nie zdoaj w tak krtkim
czasie wycofa swoich oddziaw i przekaza Sudetw Niemcom. Taka
niepraktyczna i grona propozycja moga doprowadzi do wybuchu wojny
w Europie.
Impas przerwao nadejcie adiutanta z wiadomoci dla Fhrera. Hitler
rzuci na ni okiem i poda Schmidtowi, aby przetumaczy j gono na
angielski: Przed chwil Bene ogosi przez radio powszechn mobilizacj
armii czeskiej.
Hitler w kocu przerwa milczenie. Mimo tej niesychanej prowokacji
powiedzia ledwie syszalnym gosem dotrzymam sowa i nie wyrusz
przeciwko Czechosowacji podczas trwania rozmw. W kadym razie, panie
Chamberlain, nie uczyni tego tak dugo, jak dugo pozostanie pan na
niemieckiej ziemi. Po tej uwadze, ktr mona byo le odczyta, gdy zostaa
wypowiedziana cichym gosem, pady sowa, ktre nie pozostawiay adnych
wtpliwoci. Powszechna mobilizacja w Czechach, zauway Hitler krtko,
oznacza cakowit zmian sytuacji. Chamberlain popiesznie wyjani, e
mobilizacja jest rodkiem ostronoci i nie musi mie ofensywnego
charakteru. Fhrer odpar, e mobilizacja jest dla niego wyranym sygnaem,
i Czesi nie oddadz adnej czci swojego terytorium. Chamberlain ponownie
si sprzeciwi. Przypomnia, e Czesi wyrazili ju zgod na autonomi Sudetw
i nie cofn sowa.
Czemu w takim razie ogosili mobilizacj? nie dawa za wygran Hitler.
Niemcy uczynili to pierwsi, odparowa premier.
Nazywa pan mobilizacj to, co zrobilimy? spyta sarkastycznie Fhrer
i wysun kolejn grob: ten kryzys musi si wkrtce zakoczy. Zacytowa
stare niemieckie przysowie: Koniec, nawet przeraajcy, jest lepszy od
przeraenia bez koca. Wrczone memorandum to jego ostatnie sowo.
W takim razie dalsze negocjacje s bezcelowe, stwierdzi Chamberlain.
Wrci do domu z cikim sercem, straciwszy wszelk nadziej na pokj
w Europie. Mimo to ma czyste sumienie. Zrobi wszystko, co byo moliwe.
Niestety, nie znalaz odzewu u Herr Hitlera.
Opuszczenie sali na znak protestu byo ostatni rzecz, jakiej pragn
Hitler, wic popiesznie zapewni Brytyjczykw, e nie dokona inwazji na
Czechosowacj podczas prowadzenia negocjacji. Sowa Fhrera oczyciy
atmosfer niczym burza z piorunami. Aby pana zadowoli, panie
Chamberlain doda po krtkiej pauzie jestem gotw pj na ustpstwa
w sprawie terminw. Naley pan do niewielu, dla ktrych jestem gotw to
zrobi. Zgodz si na wycofanie wojska do 1 padziernika.
Po wynegocjowaniu kilku innych drobnych zmian Chamberlain obieca
dorczy Czechom memorandum. Spotkanie przerwano o pierwszej
trzydzieci nad ranem. Fhrer podzikowa premierowi za starania na rzecz

pokoju, zapewniajc, e roszczenia terytorialne wobec Czechosowacji bd

jego ostatnimi w Europie.
Chamberlain wyszed z gromkim Auf Wiedersehen! na ustach,
a wiadkowie nie dostrzeli najmniejszego ladu niezadowolenia na jego
twarzy 52.

5
Po kilku godzinach snu Chamberlain wrci do Anglii, a nastpnego dnia
spotka si ze wszystkimi czonkami swojego gabinetu. Wyjani, e trzeba
zrozumie motywy i sposb mylenia ludzi, jeli chce si poj ich dziaania.
Herr Hitler nie oszukaby celowo czowieka, ktrego szanuje i z ktrym
prowadzi negocjacje. Dlatego byoby wielk tragedi, gdyby utracili szans
porozumienia z Niemcami we wszystkich sprawach rnicych oba kraje53.
Obawy odyy na nowo, gdy premier w drodze powrotnej lecia nad
Tamiz i wyobraa sobie, e niemiecki bombowiec poda tym samym
kursem. Zadaem sobie pytanie: jak ochron mgbym zapewni tysicom
domw, ktre majaczyy w dole. Poczuem, e nie mona usprawiedliwi
rozptania wojny dzisiaj tym, e zapobiegnie to jej wybuchowi jutro.
Jeszcze nigdy nie spotka si z tak silnym sprzeciwem czonkw wasnego
gabinetu. Najpierw zabra gos pierwszy lord admiralicji, Duff Cooper.
Owiadczy, e nie wierzy w obietnice Fhrera, i opowiedzia si za
natychmiastow powszechn mobilizacj. Chamberlain wezwa kolegw, eby
si wstrzymali z takimi decyzjami. Uzgodniono, e najpierw skonsultuj si
z Francuzami, ktrzy ju ogosili czciow mobilizacj armii.
Kiedy w niedzielny ranek rzd zebra si ponownie, gosy sprzeciwu
nadeszy z innej strony. Nie mog si uwolni od myli wyzna minister
spraw zagranicznych Halifax e Hitler nie da nam nic, a jedynie podyktowa
warunki, jakby wygra wojn, ktrej nawet nie rozpocz. Dopki istnieje
nazizm, pokj pozostaje niepewny.
Lord Hailsham, ktry wczeniej popiera Chamberlaina, zgodzi si
z Halifaxem. Rozptaa si dyskusja. Lordowie Stanhope i Maugham chcieli
wywrze presj na Czechw, eby zmusi ich do przyjcia warunkw
przedstawionych w memorandum Hitlera, natomiast lord Winterton wzywa
do odrzucenia niemieckich propozycji z przyczyn moralnych. Prbujc
przywrci porzdek w swoim podzielonym gabinecie, Chamberlain
przypomnia, e nie powinni dyskutowa o przyjciu lub odrzuceniu da
Hitlera ani nawet o poczuciu upokorzenia. Decyzja w sprawie przyjcia lub
odrzucenia warunkw naley do Czechw54.
Spotkanie dobiego koca w atmosferze niezgody, ale Chamberlaina
czekao kolejne przykre dowiadczenie. Tu po jego zakoczeniu zjawi si
ambasador Czech, Jan Masaryk, aby zoy ostry protest. Jego rzd,

powiedzia, jest zdumiony treci memorandum Hitlera. Dokument ten by

de facto ultimatum pozbawiajcym Czechosowacj wszelkich gwarancji
narodowego bytu. Mj rzd, z Bo pomoc, czuje si zmuszony wyrazi
kategoryczny sprzeciw wobec nowych okrutnych da.
Wieczorem francuska delegacja wrcia do Londynu, eby omwi
sytuacj. Jej szef, Daladier, oznajmi, e Francja nie uznaje prawa Hitlera do
zajcia Sudetw, ale udzieli niejasnej odpowiedzi na pytanie Chamberlaina:
czy jego kraj wypowie wojn Niemcom, jeli Hitler narzuci Czechom granic
z powodw czysto strategicznych? Kiedy zada bardziej konkretnej
odpowiedzi, Daladier odpar, e Francja moe podj prb ofensywy
ldowej po okresie potrzebnym do skoncentrowania si55.
Spotkanie przerwano na p godziny, eby Chamberlain mg si
skonsultowa z czonkami swojego gabinetu. Nie chc odrzuci pochopnie
adnej szansy uniknicia wojny powiedzia kolegom. Prowadziem
rozmowy z Herr Hitlerem, dlatego sugeruj przesanie mu osobistego listu.
Pismo mia dostarczy Fhrerowi najbliszy doradca Chamberlaina, sir
Horace Wilson. List zawiera ostatni apel o powoanie wsplnej komisji, ktra
zdecyduje, jak zrealizowa propozycje zaakceptowane przez Czechw. Jeli
pismo nie spotka si z adn reakcj Herr Hitlera, sir Horace Wilson przekae
mu osobisty list ode mnie, wyjaniajcy, e odrzucenie apelu sprawi, i
Francja wypowie wojn Niemcom, a wwczas wydaje si pewne, e take my
zostaniemy w to wcignici56.
Nastpnego ranka, 26 wrzenia, Wilson, ktry podziela niektre opinie
Hitlera na temat ydw, wyruszy z listem do Berlina55*. Fhrer sucha
spokojnie, cho wida byo, e coraz bardziej traci cierpliwo. Kiedy
dowiedzia si, e brytyjska opinia publiczna jest zaszokowana warunkami
memorandum z Godesbergu, wybuchn: Dalsza rozmowa nie ma sensu!.
Nie powstrzymao to sir Horacea, ktry mimo gestw i okrzykw
[Hitlera] wyraajcych zniecierpliwienie i oburzenie nalega, by Schmidt
doczyta do koca list Chamberlaina. Kiedy tumacz doszed do sw:
czechosowacki rzd () uwaa to za cakowicie niedopuszczaln
propozycj, Hitler skoczy na rwne nogi i ruszy do drzwi, mruczc pod
nosem, e rozmowa nie ma sensu.
Bya to niezwyka scena wspomina tumacz bo gdy Hitler dotar do
drzwi, najwyraniej zrozumia, e jego zachowanie jest nie do przyjcia,
i wrci niczym zbuntowany chopiec. Z trudem nad sob zapanowa, eby
Schmidt mg dokoczy czytanie, ale pniej wybuchn ponownie,
w sposb tak gwatowny, e tumacz nie oglda nic podobnego w caej swojej
karierze. Hitler zacz wykrzykiwa, e Niemcy s traktowani jak czarnuchy.
W taki sposb nie traktuje si nawet Turkw! 1 padziernika Czechosowacja
zrobi to, co zechc! zawoa, a jeli Francja i Anglia chc uderzy na Niemcy,
niechaj to zrobi! Guzik go to obchodzi! W kocu odzyska spokj i zgodzi si
negocjowa z Czechami. Nalega jednak, eby w cigu czterdziestu omiu

godzin przyjli memorandum z Godesberga. Niech si dzieje, co chce, doda,

1 padziernika niemieckie oddziay wejd do Sudetw57.
Furia towarzyszca popoudniowemu spotkaniu zatrua atmosfer
wieczoru w Sportpalast. Hitler bardzo rzadko, jeli w ogle, przemawia
z takim zapamitaniem i jadem. Gwnym celem jego atakw sta si Bene.
Chodzi nie tyle o Czechosowacj, co o Herr Benea!. To on prbowa
zniszczy niemieck mniejszo w tym kraju. To on odda swj nard na
usugi bolszewikw. Decyzja jest w jego rkach! Pokj albo wojna! Albo
przyjmie propozycj i da Niemcom wolno, albo sami po ni signiemy!.
Wszyscy Niemcy nard pod wieloma wzgldami rnicy si od tego, ktry
istnia w 1918 roku! stali murem za Hitlerem. Jestemy zdecydowani!
Niechaj Herr Bene wybiera!59.
Kiedy Hitler usiad, na rwne nogi zerwa si Goebbels, wykrzykujc:
Jedno jest pewne, rok 1918 nie powtrzy si nigdy wicej!. Sowa te sprawiy,
e Fhrer podnis si ponownie. Uderzajc praw rk w mwnic, rykn:
Ja! i natychmiast pad wyczerpany na krzeso, z mokrymi wosami
przyklejonymi do czoa.
Ludzie majcy nadziej na pokj wysuchali jego przemwienia z rozpacz.
W Londynie robotnicy zaczli kopa okopy w pobliu paacu Buckingham,
a na cianach rozwieszano plakaty z ostrzeeniami przed nalotami.
Ambasador Bullitt, osobisty przyjaciel Roosevelta, zadzwoni z Parya do
Waszyngtonu: Wedug mnie prawdopodobiestwo, e wojna rozpocznie si
w pitek o pnocy, wynosi dziewidziesit pi procent60. Prezydent, ktry
otrzymywa uspokajajce wiadomoci od swojego ambasadora w Londynie,
Josepha Kennedyego, przesa telegraficzny apel do Hitlera (drugi w cigu
dwch dni), wzywajc go do kontynuowania negocjacji.
Chamberlain wystosowa take do Fhrera apel w formie owiadczenia dla
prasy. Wielka Brytania zagwarantuje, napisa, e Czesi dotrzymaj sowa
i wycofaj si z Sudetw, jeli Niemcy powstrzymaj si przed uyciem siy.
Jego wysannik Wilson zawita do Kancelarii Rzeszy pnym rankiem
nastpnego dnia z now propozycj. Hitler nie zgodzi si, by j
przedyskutowa. Czesi maj tylko dwie moliwoci: przyj albo odrzuci
niemieck propozycj. Jeli odrzuc nasze warunki, zmiadymy
Czechosowacj!. Zagrozi, e jego wojska wkrocz do Sudetw, jeeli Bene
nie skapituluje jutro do czternastej.
Sir Horace nagle wsta i odczyta krtk wiadomo, ktr Schmidt
przetumaczy tak wolno i dobitnie, jak to byo moliwe, aby Hitler zwrci
uwag na jej donioso: Jeli Francja, wypeniajc swoje zobowizania
traktatowe, zaangauje si aktywnie we wrogie dziaania przeciwko Niemcom,
Zjednoczone Krlestwo moe by zmuszone do udzielenia jej poparcia.
Hitler wpad w furi. Jeli Francja i Anglia chc nas zaatakowa, niech to
zrobi! Jest mi to zupenie obojtne! Jestem przygotowany na kad

ewentualno! Mamy wtorek, do nastpnego poniedziaku moemy by

w stanie wojny!.
Wilson chcia kontynuowa, ale Henderson da mu znak, eby tego nie
robi. Przed odejciem sir Horace poprosi o chwil rozmowy sam na sam
z Fhrerem, a nastpnie powtrzy, e za wszelk cen trzeba unikn
katastrofy. Bd nadal prbowa skoni tych Czechw do rozwagi obieca.
Bybym rad odpar Hitler i powtrzy z naciskiem, e Anglia nie
mogaby mie lepszego przyjaciela od niego61.
Mimo ferworu, jaki tego wieczoru panowa w zatoczonym Sportpalast,
William Shirer (ktry transmitowa to wydarzenie z balkonu) zapisa w swoim
notatniku, e ludzie nie byli ogarnici wojenn gorczk. Tum by pokojowo
nastawiony, jakby nie zdawa sobie sprawy ze znaczenia sw Fhrera62.
Niemcy dowiedli tego ponownie, gdy w rod pnym popoudniem dywizja
zmotoryzowana przejedaa ulicami Berlina. Zamiast radosnych wiwatw,
wikszo ludzi, ktrzy opucili biura, krya si na stacjach metra. Tylko
nieliczni pozostali na chodniku, w milczeniu obserwujc przesuwajce si
kolumny.
Take kapitan Wiedemann zauway brak publicznego entuzjazmu, a gdy
wszed do Kancelarii Rzeszy, gono stwierdzi: Ten przemarsz wojska
przypomina kondukt pogrzebowy!. Sza szepn adiutant szef siedzi obok
przy oknie63. Hitler w zamyleniu obserwowa przejedajce wojska.
W kocu kto usysza, jak mrukn pod nosem: Nie mog jeszcze toczy
wojny z tym krajem64. Moe wanie dlatego wysa do Chamberlaina kolejn
wiadomo, tym razem utrzyman w bardziej pojednawczym duchu.
Tymczasem w Anglii, ktra bya znacznie sabiej przygotowana do wojny,
premier szykowa si do wygoszenia mowy do narodu. Krytyka polityki
ustpstw stale si nasilaa i nawet jego ogarny wtpliwoci. Cay dygocz
powiedzia, stajc przed mikrofonem o smej wieczorem, w tej samej chwili,
gdy wydano rozkaz mobilizacji brytyjskiej flocie, i przekaza niektre ze
swoich obaw opinii publicznej. To straszne, absurdalne i niespotykane
oznajmi e mamy przymierza maski gazowe z powodu sporu, ktry
w odlegym kraju tocz ludzie cakiem nam nieznani! Jeszcze bardziej
absurdalne jest to, e konflikt, ktry w zasadzie zosta zaegnany, moe sta
si zarzewiem wojny. Po tych sowach zacz przygotowywa ludzi do
kolejnych ustpstw. Uwaam si za czowieka pokoju, dlatego konflikt
zbrojny midzy narodami jest dla mnie koszmarem. Jeli jednak jaki kraj
chce si obj panowanie nad wiatem, trzeba stawi mu opr. Pod takim
panowaniem ludzie wierzcy w wolno nie mieliby po co y. Wojna jest
jednak rzecz tak straszn, e musimy uzyska pen jasno, zanim do niej
przystpimy, uzna, e gra idzie o naprawd wielk stawk65.
Dwie godziny pniej, po otrzymaniu kolejnego listu Hitlera, nadzieje
premiera znw wzrosy. Po wstpie zawierajcym typowe oskarenia pod

adresem Czechw Fhrer niejasno zasugerowa, by Chamberlain

kontynuowa swoje wysiki w celu przywoania rzdu w Pradze do rozsdku
w ostatniej godzinie66. Zdesperowany premier Wielkiej Brytanii uzna, e
przepa zacza si zmniejsza, i popiesznie naszkicowa odpowied,
w ktrej zaprasza samego siebie na kolejne spotkanie. Jestem przekonany,
e w cigu tygodnia zdoamy doj do porozumienia (). Nie mog uwierzy,
e z powodu kilku dni zwoki w rozstrzygniciu tego dugotrwaego konfliktu
chce pan wzi na siebie odpowiedzialno za wywoanie kolejnej wojny
wiatowej, ktra moe oznacza koniec naszej cywilizacji67.
Nastpnie skreli osobisty list do Mussoliniego, informujc go o swoim
ostatnim apelu do Fhrera. Ufam, e Wasza Ekscelencja poinformuje
niemieckiego kanclerza, i pragnie uczestniczy w rozmowach, i skoni go,
aby wyrazi zgod na moj propozycj, ktra uchroni nasze narody przed
wojn68. Pniej z now nadziej przystpi do pracy i do wczesnych godzin
porannych przygotowywa mow, ktr mia wygosi w parlamencie rano,
w dniu wyganicia ultimatum Hitlera.

Budzcy trwog 28 wrzenia, roda, rozpocz si gorczkow krztanin

w samym centrum kryzysu, w Berlinie. O smej francuski ambasador
Franois-Poncet zatelefonowa do Weizsckera z prob o pilne spotkanie
z Fhrerem, aby mg mu przedstawi nowe propozycje. Weizscker
popieszy do hotelu Kaiserhof, w ktrym zatrzyma si jego przeoony.
Ribbentrop by tak zirytowany, e tym razem Pary moe pokrzyowa mu
szyki, e doszo do gwatownej awantury.
To straszne mia oznajmi Weizscker e chce pan rozpta wojn,
cho rnice dzielce obie strony s tak mae, i e interesuje pana jedynie
sposb wczenia Sudetw do Rzeszy.
Prosz pozostawi t spraw Fhrerowi! wykrzykn Ribbentrop i w
takiej atmosferze obaj panowie wyruszyli do Kancelarii Rzeszy 69.
O dziesitej, cztery godziny przed upywem ultimatum Hitlera, FranoisPoncet zadzwoni do Hendersona i powiedzia, e obawia si najgorszego.
Nadal nie otrzyma odpowiedzi na swoj prob o spotkanie z Hitlerem.
Najwyraniej Fhrer nie przyjmowa dzi ambasadorw. Henderson obieca
zrobi wszystko, co w jego mocy. Najpierw zatelefonowa do Gringa, aby go
poinformowa, e Hitler odmwi spotkania z Franois-Poncetem, ktry mia
dla niego nowe propozycje mogce zdecydowa o wojnie lub pokoju. Gring
przerwa mu po chwili. Cho jeszcze niedawno odgrywa w Wiedniu rol
agresora, teraz wcieli si w posta rozjemcy. Nie musi pan mwi nic wicej
przerwa jad natychmiast do Fhrera70.
Schmidt nie widzia jeszcze tak gorczkowej krztaniny w Kancelarii
Rzeszy. Wszdzie siedzieli lub stali ministrowie i generaowie, czonkowie

partii i adiutanci, oficerowie i dyrektorzy wydziaw, ktrzy przybyli

w popiechu, aby doradza Hitlerowi. Wdz przechadza si od jednej grupy
do drugiej, obszernie tumaczc swoje stanowisko i nie przyjmujc ani jednej
rady. Kiedy odszed do ogrodu zimowego, eby poby chwil sam, zjawi si
Gring, pragncy przemwi mu do rozsdku. Ujrzawszy Neuratha
czekajcego w przedpokoju, feldmarszaek przekona byego ministra spraw
zagranicznych, eby si do niego przyczy, ale gdy znaleli si w sali
konferencyjnej, to Neurath wzi na siebie gwny ciar argumentacji. Mein
Fhrer zacz chce pan rozpta wojn bez wzgldu na okolicznoci?
Jestem pewien, e nie71.
Ribbentrop kry wok ogrodu zimowego, liczc na to, e zostanie
zaproszony do rozmowy. Nagle ukaza si Gring, ruszajc ku niemu
wojowniczym krokiem i krzyczc: Herr von Ribbentrop, jeli wybuchnie
wojna, bd pierwszym, ktry powie narodowi niemieckiemu, e to pana
sprawka!. Ku zgorszeniu adiutantw i wsppracownikw obaj dygnitarze
zaczli si obrzuca grobami i inwektywami. W pewnym momencie
Ribbentrop oskary swojego oponenta, e boi si walczy, na co Gring
rykn, e gdy tylko Fhrer wyda rozkaz wymarszu, wystartuje pierwszym
samolotem pod jednym warunkiem, e Ribbentrop bdzie siedzia obok
niego! Gdyby sytuacja nie bya tak powana wspomina Wiedemann
byoby zabawnie obserwowa, jak dwie uraone primadonny rzucaj si na
siebie, jak to czsto bywa na scenie przed prb generaln72.
Tu przed jedenast Ribbentrop zosta w kocu wpuszczony do ogrodu
zimowego, aby mg wzi udzia w opnionym spotkaniu z FranoisPoncetem. Wymachujc map, francuski ambasador wygosi proroctwo, e
wojna w Czechosowacji rozleje si na ca Europ. Jest pan pewien, e zdoa
zwyciy, tak jak my, e pana pokonamy. Dlaczego podejmuje pan ryzyko,
skoro paskie podstawowe dania mog zosta spenione bez wojny?.
Stao si oczywiste, e perswazja Franois-Ponceta stopniowo przechyla
szal na korzy pokoju. Hitler nie wybucha ju gniewem, nie potrafi te
odeprze argumentw Francuza. Nagle zjawi si adiutant. Na zewntrz czeka
ambasador Attolico z piln wiadomoci od Mussoliniego. Il Duce pragnie
poinformowa, e faszystowskie Wochy stan za panem, Fhrerze,
niezalenie do tego, co pan postanowi. Przerwa, eby wzi oddech, i po
chwili doda: Il Duce jest jednak zdania, e przyjcie brytyjskiej propozycji
byoby mdrym posuniciem, i prosi, aby nie ogasza pan mobilizacji.
Prosz powiedzie Il Duce, e posuchaem jego rady oznajmi Hitler
i wrci do ogrodu zimowego, aby poinformowa Franois-Ponceta, e
Mussolini pyta go przed chwil, czy przyjmie jego rad zapomnia jednak
doda, e zgodzi si to uczyni. Kontynuowali rozmow, ale Hitler nie potrafi
si skoncentrowa. Byo jasne, e nadal zastanawia si nad wiadomoci od
Mussoliniego. Po chwili wsta, dajc do zrozumienia, e spotkanie dobiego
koca. Franois-Poncet zapyta, czy ma przekaza swojemu rzdowi, e

Fhrer jest nieugity. Nieobecny mylami Hitler odpar, e udzieli odpowiedzi

wczesnym popoudniem.
Tymczasem do ogrodu zimowego nadal cign korowd goci. Kilka
minut po dwunastej Henderson przedar si przez tum zebrany w sali
recepcyjnej. Sytuacja ulega poprawie szepn mu niemiecki przyjaciel.
Trwajcie przy swoim. W sali konferencyjnej Hitler cierpliwie sucha, jak
Schmidt tumaczy list Chamberlaina, proponujcego, e niezwocznie
przyjedzie do Berlina na rozmowy. Kiedy skoczy, Fhrer odpar, e najpierw
musi si skonsultowa z Mussolinim 73.
Il Duce popar pomys. Zasugerowa, eby wszyscy spotkali si
w Monachium. Kiedy Hitler przysta na t propozycj, popiesznie wysano
zaproszenie do Daladiera i Chamberlaina. List do tego ostatniego nadszed, gdy
premier przemawia do Izby Gmin i krlowej Marii, ktra siedziaa na galerii
z Halifaxem, Baldwinem i innymi dostojnikami. Chamberlain przed chwil
ogosi, e Hitler posucha rady Mussoliniego i opni mobilizacj. Kiedy
przez sal przeszed szmer aprobaty, minister finansw poda mu skrawek
papieru. Wyraz twarzy premiera uleg zmianie. To nie wszystko doda
amicym si gosem. Chciabym przekaza Izbie co jeszcze. Przed chwil
otrzymaem informacj, e Herr Hitler zaprasza mnie jutro na spotkanie
w Monachium. Na rozmowy zostali zaproszeni take signor Mussolini i pan
Daladier. Kto z sali krzykn: Dzikujmy Bogu za premiera!, wywoujc
bezprecedensow burz histerycznych okrzykw. Krlowa Maria,
ucielenienie opanowania, nie krya ez, podobnie jak ksina Kentu i pani
Chamberlain. Ze wszystkich stron napisa w swoich wspomnieniach sir
John Simon rozlegay si gone wiwaty, do ktrych tylko nieliczni nie
chcieli si przyczy. Obrady odroczono za powszechn zgod. Widziaem,
jak ludzie, ktrzy wczeniej wyraali si obraliwie o wysikach Chamberlaina,
szli z paczem przez sal, aby z nieskrywanym wzruszeniem ucisn mu
do. Jednym z nielicznych czonkw Izby Gmin, ktrzy nie poddali si
emocji chwili, by Winston Churchill. A co z Czechosowacj? mia mrukn
z gorycz. Czy kto pomyla o tym, eby zapyta ich o zdanie?74.
Obywatele demokratycznych krajw, z nielicznymi wyjtkami, podzielali
uczucie ulgi Anglikw. Na ulicach Parya, Londynu i Nowego Jorku
rozradowane tumy czytay dodatki nadzwyczajne wieszczce koniec kryzysu.
Ambasador Bullitt napisa z Parya do swojego przyjaciela Roosevelta: Czuj
dzi wieczr tak wielk ulg, e mgbym uciska kadego. auj, e nie ma
mnie w Biaym Domu, bo ucaowabym potnie twoj ysin75. Prezydent
przesa Chamberlainowi z Waszyngtonu telegram zoony z dwch sw:
DOBRY CZOWIEK.
Od innego prezydenta, Benea, premier Wielkiej Brytanii otrzyma duszy,
tym razem bagalny list: Zwracam si do pana, panie Chamberlain, z usiln
prob o pomoc, gdy naszym szczerym pragnieniem jest zachowanie pokoju.

Bagam, abycie nie postanawiali w Monachium niczego bez wysuchania

Czechosowacji76.
Chocia wikszo Niemcw doznaa podobnej ulgi, przeciwnicy Hitlera
byli rozczarowani. Kryy pogoski o spisku majcym na celu aresztowanie
Hitlera i wprowadzenie reimu wojskowego. Kiedy Halder dowiedzia si
o spotkaniu w Monachium, uzna, e w takich okolicznociach nie mona
rozpocz puczu.

O osiemnastej luksusowa salonka Il Duce wyjechaa z Rzymu wrd

entuzjastycznych wiwatw. Mussolini by w wylewnym nastroju, nie tylko
bowiem zosta okrzyknity przez wiat tym, ktry ocali pokj, ale zyska
sobie wdziczno Hitlera, wspierajc go w chwili kryzysu. Mia te
przeczucie, e zdoa odnie dyplomatyczne zwycistwo nad Wielk Brytani,
i drwi dobrodusznie z Anglikw podczas kolacji z Ciano. W kraju, gdzie do
takiego stopnia houbi si zwierzta, e zakada si dla nich cmentarze,
szpitale i domy, gdzie zapisuje si spadek papugom, musiaa si zagniedzi
dekadencja. Nie wolno take zapomina o strukturze tamtejszej ludnoci.
W Anglii liczba kobiet o cztery miliony przekracza liczb mczyzn. Sam
pomyl! Cztery miliony niezaspokojonych seksualnie kobiet, stwarzajcych
cae mnstwo sztucznych problemw, aby pobudzi lub zaspokoi zmysy!
Nie mog przytuli mczyzny, wic tul ca ludzko77.

6
Wczesnym rankiem nastpnego dnia, 29 wrzenia, Fhrer powita
Mussoliniego midzy Monachium a granic. Okaza uprzejmo sojusznikowi,
ale zyska te okazj do zapoznania Il Duce z aktualn sytuacj. Kiedy dwaj
dyktatorzy zmierzali w kierunku stolicy Bawarii pocigiem Fhrera, ten
ujawni, e zosta ukoczony pas umocnie Westwall, wic nie obawia si
ataku od zachodu. Jeli Anglia i Francja bd na tyle gupie, eby zaatakowa,
wojna zakoczy si, zanim nieprzyjaciel zdy przeprowadzi mobilizacj. Ja
nie musz jej ogasza. Niemiecka armia czeka w pogotowiu i prosi, eby
pozwolono jej zrealizowa moje cele78.
Dwaj inni uczestnicy konferencji mieli przylecie do Monachium
samolotem. Chamberlain wystartowa z lotniska Heston w lekkiej mawce,
oznajmiwszy dziennikarzom: Kiedy byem maym chopcem, powtarzaem:
Jeli nie uda ci si za pierwszym razem, prbuj dalej!. Wanie to teraz robi.
Mam nadziej, e gdy wrc, bd mg powiedzie to samo, co Hotspur
z Henryka IV: na tej pokrzywie niebezpieczestwa uszczkniemy kwiat
bezpieczestwo56*79.

Francuski premier wsiada do samolotu na lotnisku Le Bourget przy wtrze

okrzykw Wiwat Daladier!, Niech yje pokj!. Maszyna wystartowaa
w mlecznej mgle. O jedenastej pitnacie dwusilnikowy samolot wyldowa
na lotnisku w Monachium. Franois-Poncet patrzy, jak Daladier schodzi na
pas, z twarz pooran gbokimi zmarszczkami. Opuci miasto, w ktrym
panowaa atmosfera strachu i napicia, i ze zdumieniem ujrza
rozradowanych Niemcw, ktrzy witali go entuzjastycznymi okrzykami, jak
bohatera.
Chamberlain wyldowa kilka minut przed dwunast i zosta rwnie
radonie przyjty w drodze do hotelu Regina Palace. Zabawi tam kilka minut,
gdy niebawem przewieziono go otwartym samochodem do ukoczonego
niedawno Fhrerbau, gdzie miaa si odby konferencja. Kamienny gmach
wchodzcy w skad kompleksu budynkw przy Knigsplatz zajmowanych
przez parti narodowosocjalistyczn by zwarty i monumentalny,
z przestronnym holem wysokim na dwadziecia i szerokim na trzydzieci
metrw oraz podwjnymi, biegncymi ukiem kamiennymi schodami
prowadzcymi do sali konferencyjnej.
Chamberlain i jego dwaj towarzysze, w czarnych garniturach, przybyli jako
pierwsi. Po nich przyszed Mussolini. Kroczy energicznie, z dumnie
wypron piersi, cakowicie rozluniony i protekcjonalny, jakby by tu
gospodarzem. Na koniec zjawi si Fhrer. Jego twarde, dziwne spojrzenie
zrobio due wraenie na Daladierze. Uczestnicy spotkania i ich
wsppracownicy skupili si wok bufetu ustawionego w salonie,
wymieniajc uprzejme, cho chodne uciski rk i mierzc si wzrokiem.
Hitler prbowa by uprzejmy, ale z zatroskaniem marszczy brwi, wikszo
delegatw nie mwia bowiem po niemiecku, wic nie mg si z nimi
swobodnie porozumie. Kiedy oficjalny poczstunek dobieg koca, Hitler
zaprowadzi goci do duego prostoktnego pokoju z widokiem na
Knigsplatz. Bya to imponujca sala o cianach obitych skr, z du iloci
rolin i obrazw oraz ogromnym marmurowym kominkiem, nad ktrym
wisia olniewajcy portret Bismarcka pdzla Lenbacha.
Zwoana naprdce, le zorganizowana konferencja rozpocza si
w atmosferze zamtu i z kad minut przeradzaa w coraz wikszy chaos.
Brak przewodniczcego, programu i uzgodnionej procedury sprawi, e
podzielia si na cig odrbnych, burzliwych dyskusji. W pewnym momencie
Hitler tak si zirytowa naleganiem Chamberlaina, aby zrekompensowa
Czechom majtek utracony w Sudetach, e krzykn: Nasz czas jest zbyt
cenny, aby go marnowa na takie bahostki!80.
Mussolini wnis do obrad pewien element adu, przedkadajc pisemn
propozycj rozwizania problemu Sudetw, ktr przedstawi jako wasn,
cho stworzyli j Niemcy. Dochodzia pitnasta, wic ogoszono przerw na
obiad. Po popiesznym posiku dyskusja staa si jeszcze bardziej chaotyczna.
Zwykle trzy lub cztery osoby mwiy rwnoczenie, co powodowao, e

zadanie Schmidta byo prawie niewykonalne. Musia nalega, eby uczestnicy

najpierw wysuchali tumaczenia. Przyjacioom
obserwujcym
go
z rozbawieniem przez szklane drzwi musia si wyda dyrektorem szkoy
prbujcym przywoa do porzdku niesforn klas. Na dodatek do sali
zaczy zaglda postronne osoby. Jeden po drugim zjawili si Gring,
Franois-Poncet, Henderson, Attolico i Weizscker z prawnikami,
sekretarzami i adiutantami. Skupili si wok swoich pryncypaw, ktrzy
zasiedli w pkolu przed ogromnym kominkiem. Sytuacja zacza
przypomina gr hazardow o wysok stawk.
W kocu przewodnictwo obj Il Duce. Trzej pozostali przywdcy mogli si
posugiwa jedynie wasnym jzykiem, a on radzi sobie we wszystkich
czterech. Chocia z trudem mwi po angielsku, kaleczy francuski
w typowym woskim stylu, a poziom jego niemieckiego by wtpliwy, przej
rol gwnego tumacza, apodyktycznego, cho przyjaznego dyrygenta
niezdyscyplinowanego chru. Zadawa Hitlerowi pytanie po niemiecku, czeka
na odpowied, pniej podsumowywa jej sens, a nie dosowne brzmienie, dla
francuskiej i brytyjskiej delegacji. To by mj wielki dzie powiedzia
pniej kapitanowi SS, Eugenowi Dollmannowi, ktrego zabra ze sob
w charakterze tumacza. Oczy wszystkich skupiy si na mnie, a nie na panu
Daladierze lub panu Chamberlainie. Taka chwila jest godna cesarzy,
nieprawda?81.
Nadchodzi wieczr, a atmosfera w sali coraz bardziej gstniaa. W kocu
Brytyjczycy przedstawili wasn propozycj. Wydawaa si do przyjcia,
z wyjtkiem plebiscytu w Sudetach i midzynarodowych gwarancji nowych
granic Czechosowacji. Podczas przeduajcej si, cho nieszczeglnie ostrej
dyskusji Dollmanna wywoano z sali chciaa si z nim widzie jaka
tajemnicza zawoalowana dama. W wartowni zasta on ambasadora Attolico,
ktra zadaa, aby natychmiast, bez adnej zwoki spyta Herr Hitlera, jak
id rozmowy. Wyjania, e obiecaa Madonnie z Santa Casa w Loreto, i
przywiezie jej masywn zocon wiec, jeli konferencja pjdzie dobrze
i pokj na wiecie zostanie ocalony. Jej pocig odchodzi za p godziny.
Dollmann odrzek, e nie moe zapyta Fhrera, ale wypyta Il Duce lub Ciano.
Ci si nie nadaj. Polecia mu zapyta Himmlera, ktry wszystko wiedzia. Nie
majc innego wyjcia, Dollmann w kocu odnalaz reichsfhrera. Jego
pocztkowe zdumienie przerodzio si w rozbawienie. Upowani mnie do
oznajmienia, e pokj jest pewny82.
Faktycznie, porozumienie wydawao si pewne, ale nadal trzeba byo
wyjani kilka punktw. Dochodzia dwudziesta i Hitler zaczyna si
niecierpliwi. Zorganizowa wystawny bankiet na zakoczenie konferencji,
a potrawy stygy. Zasugerowa przerw na obiad, gdy rozmowy bd pewnie
trway jeszcze kilka godzin. Brytyjczycy i Francuzi odrzucili zaproszenie,
twierdzc, e musz zatelefonowa do czonkw swojego rzdu, ale Schmidt
odnis wraenie, i uczynili to, poniewa nie byli w nastroju do witowania.

Ocalili pokj za cen ogromnej utraty prestiu. Brytyjczycy udali si

popiesznie do hotelu Regina, a Francuzi wrcili do hotelu Vier Jahreszeiten,
kac sobie poda posiek do pokojw. W tym czasie Niemcy i Wosi
witowali zwycistwo w Fhrerbau, raczc si szampanem i innymi
przysmakami.
Kilka minut po dziesitej wieczorem czterej przywdcy i ich doradcy
zasiedli ponownie przed kominkiem. Po znacznym przeredagowaniu tekstu
i uciliwych opnieniach, ktre trway do pnocy, w kocu osignito
porozumienie. Waciwie wszystko zostao uzgodnione wyzna pniej
Gring amerykaskiemu psychologowi. Chamberlain ani Daladier nie byli
w najmniejszym stopniu gotowi, aby powici lub zaryzykowa cokolwiek
dla ratowania Czechosowacji. Byo to dla mnie jasne jak soce. W cigu
trzech godzin los Czechosowacji zosta przypiecztowany. Pniej godzinami
dyskutowali o sowie gwarancje. Chamberlain cigle si asekurowa,
a Daladier mia problemy z koncentracj. Cay czas siedzia tak (Gring
pochyli si i zrobi znudzon min). Czasami kiwa tylko gow na znak zgody.
Byem zdumiony, jak atwo Hitler zdoa osign swj cel. Przecie wiedzieli,
e koncern Skoda ma fabryki amunicji w rejonie Sudetw i Czechosowacja
bdzie zdana na nasz ask (). Kiedy Fhrer zasugerowa, e cz
uzbrojenia znajdujca si poza granicami Sudetw powinna zosta tam
przewieziona, gdy zajmiemy region, mylaem, e tamci wybuchn. Nic
podobnego, nawet nie pisnli. Otrzymalimy wszystko, comy chcieli. Ot,
tak!. (Pstrykn palcami)83.
O pierwszej trzydzieci w nocy zaaprobowany przez wszystkich dokument
zosta uroczycie pooony na mahoniowym stole obok ogromnego, misternie
zdobionego kaamarza. Dokument stwierdza, e przebiegajca w czterech
etapach ewakuacja Czechw z rejonu Sudetw rozpocznie si 1 padziernika.
Midzynarodowa
komisja
ustali,
w
ktrych
regionach
zostanie
przeprowadzony plebiscyt, i dokona ostatecznego wytyczenia granic.
Hitler wydawa si zadowolony. Ruszy, by podpisa umow, ale okazao
si, e kaamarz jest pusty, wic popiesznie zastpiono go innym. Fhrer,
ktry przyby na kocu, jako pierwszy opuci sal. William Shirer by pod
wraeniem zwyciskiego bysku w jego oczach, kiedy schodzi w d
szerokimi schodami Fhrerbau84.
Chamberlain i Daladier wyszli po pewnym czasie, bo czeka ich bolesny
obowizek poinformowania dwch przedstawicieli Czechosowacji, ktrzy
cay dzie niecierpliwie oczekiwali w pobliu, by dowiedzie si, jaki los czeka
ich kraj. O drugiej pitnacie nad ranem wprowadzono ich do pokoju
Chamberlaina w hotelu Regina. Czesi czekali w ponurym milczeniu na
ogoszenie wyroku. Chamberlain wygosi dug mow wstpn, a pniej, gdy
Daladier wrczy im kopi porozumienia, zacz ziewa. Jeden z Czechw
zapaka. Uwierz mi pociesza go Franois-Poncet e to wszystko nie ma

ostatecznego charakteru. To tylko drobny epizod opowieci, ktra wanie si

rozpocza i wkrtce zostanie podjta na nowo85.
Nastpnego dnia Daladiera obudziy haaliwe wiwaty tumu
zgromadzonego przed jego hotelem. piewali piosenki i domagali si ujrzenia
drogiego maego Daladiera, dopki ten nie pojawi si na balkonie.
Tego samego ranka monachijczycy zgotowali owacj Chamberlainowi, gdy
ten jecha otwartym samochodem do mieszkania Hitlera na ostatni
nieformaln rozmow. Premier przygotowa krtkie owiadczenie, liczc na
to, e zostanie podpisane przez niego i Hitlera. Wychodzi w nim daleko poza
uzgodnienia zawarte w dokumentach z Fhrerbau; wyraa wol, by ich
narody nigdy wicej nie toczyy ze sob wojny. Jeli to podpisze powiedzia
swojemu sekretarzowi parlamentarnemu przy niadaniu i dotrzyma sowa,
wszystko bdzie dobrze, a jeli si sprzeniewierzy, udowodni Amerykanom,
jakim jest czowiekiem.
Kiedy Hitler usysza przekad memorandum, zawoa: Ja! Ja! i obaj
politycy zoyli swoje podpisy bez sowa komentarza. Chamberlain wrczy
jedn kopi Fhrerowi i zatrzyma drug, przekonany, e Hitler odnosi si do
tej sprawy z rwnym entuzjazmem co on. Schmidt odnis jednak wraenie,
e Fhrer z pewnymi oporami zgodzi si na sformuowania uyte
w owiadczeniu i podpisa je tylko dlatego, eby zrobi przyjemno
Chamberlainowi86. By moe Hitler zacz stosowa taktyk wywierania na
rozmwcach sprzecznego wraenia. Dopiero gdy znalaz si sam na sam ze
swoim sucym, wyrazi zadowolenie, e premier, starszy czowiek, odby tak
dug drog, aby go zobaczy. Daem mu wycisk. Nieprdko mnie znowu
odwiedzi87. Kilka dni pniej w rozmowie z majorem Gerhardem Englem,
swoim adiutantem, da do zrozumienia, e polubi starszego pana i chciaby
nadal prowadzi z nim negocjacje. Zapewni te Engla, e nie rozwaa
podjcia adnych krokw, ktre mogyby si okaza potencjalnie
niebezpieczne. Najpierw musimy sobie przyswoi to, comy uzyskali.
Rozwizanie kwestii polskiej nie ucieknie88.
Bya siedemnasta trzydzieci osiem, kiedy samolot Chamberlaina
wyldowa na lotnisku w Heston. Premier sta w otwartych drzwiach,
umiechajc si i wymachujc dokumentem, ktry podpisali z Hitlerem.
Mam! wykrzykn do Halifaxa. Mam to!. Syszc jeszcze w uszach ryk
owacji, Chamberlain odczyta list od krla z prob, aby przyjecha prosto do
paacu Buckingham, eby mg mu osobicie wyrazi najserdeczniejsze
gratulacje z powodu udanej wizyty w Monachium89.
W drodze z lotniska do paacu zgotowano premierowi przyjcie godne
bohatera, co zdarzao si rzadko w historii Anglii. W swoim licie opisywa, e
wzdu ulic stay rzesze ludzi ze wszystkich klas spoecznych, wykrzykujc do
utraty tchu, skaczc na stopnie samochodu, uderzajc o szyby i wtykajc rce
do rodka, aby wymieni ucisk doni z premierem90. Wydawao si, e

wszyscy w Anglii chc mu zoy gratulacje i podzikowa. aden zwycizca

powracajcy z pola bitwy napisa londyski Times nie zosta obdarzony
wspanialszymi laurami91.
Tumy otoczyy go przed Downing Street 10, a kiedy wiwatujcy ludzie nie
chcieli si rozej, ukaza si w otwartym oknie. Owacje jeszcze bardziej si
wzmogy, przeradzajc w odpiewane gonym chrem For Hes a Jolly Good
Fellow! Rozpromieniony Chamberlain sta w oknie tym samym, w ktrym
Disraeli ogosi godny pokj po powrocie z kongresu w Berlinie w 1878 roku.
Drugi raz w historii powiedzia wrcilimy z Niemiec na Downing Street
z honorowym pokojem. Wierz, e przywiozem pokj dla naszych czasw92.
Wielotygodniowy kryzys wreszcie dobieg koca, a Anglicy, z nielicznymi
wyjtkami, okazywali niepohamowan rado, cho w Pradze nie byo
nastroju do witowania. Nowy premier, Jan Syrov, ogosi przez radio, e
jego rzd by zmuszony przyj dyktat monachijski, gdy zosta opuszczony
przez wszystkich. Powiedzia, e mieli wybr midzy pomniejszeniem
swojego terytorium a zagad narodu93.

7
Mussolini dosta najwiksze (jak sam utrzymywa) owacje w cigu
dwudziestu lat istnienia faszyzmu. Na kadej stacji kolejowej i przejedzie
wielkie tumy oczekiway jego pocigu. Wielu klczao, eby okaza mu
uznanie. W Rzymie zgotowano icie cesarskie przyjcie, gdy Il Duce sun
otwartym samochodem Via Nazionale, przejedajc pod ukiem triumfalnym
z lici i gazek. Kiedy wkroczy do Palazzo Venezia, tum zgromadzony na
piazza zacz skandowa Du-ce! Du-ce!. Spontaniczny ryk, ktry wstrzsn
placem, gdy Mussolini w kocu ukaza si na balkonie, dowodzi, e nigdy
wczeniej nie cieszy si tak popularnoci.
Jednak spord tych, ktrzy brali udzia w konferencji monachijskiej, to
Chamberlain zosta najbardziej uhonorowany przez wiat. Jego szczupa
posta i jastrzbi nos stay si powszechnym symbolem pokoju. Byy nastpca
tronu Wilhelm przesa mu prywatny list z podzikowaniami za ocalenie
pokoju, a byy cesarz Niemiec napisa krlowej Marii swoim kopiowym
owkiem, e premier, natchniony przez niebiosa i pokierowany rk Boga,
zapobieg najbardziej przeraajcej katastrofie94. Wikszo Niemcw
podzielaa te uczucia i 1 padziernika budzia si z modlitw, by podczas
wkraczania wojsk do Sudetw nie doszo do adnych incydentw. Przed
witem pod granic z Czechami zajecha pocig Fhrera, a Reichenau,
pierwszy genera, ktry zoy Hitlerowi przysig wiernoci, zameldowa
sowami, ktre zdumiay Wiedemanna: Mein Fhrer, armia skada dzi
najwiksz ofiar, jak onierze mog zoy swojemu dowdcy wkracza na
terytorium wroga bez oddania jednego strzau.

Wiedemann nie potrafi uwierzy, by niemiecki genera mg wygosi tak

absurdalne sowa. Reichenauowi zawtrowa kolejny z generaw: Ja, mein
Fhrer! Dzi rano byem w moim starym puku. onierze pakali, e nie
pozwolono im przypuci ataku na czeskie bunkry!.
Przeklci defetyci cay czas prbowali mnie przekona, e nasza polityka
doprowadzi do wojny! odpar Hitler. Te wygoszone ostrym tonem sowa
zaalarmoway Wiedemanna, ktry sta tu za nim. Kogo nazywa defetystami?
95

Tymczasem w Chequers atmosfera napicia i wyczerpanie spowodowane

ostatnimi dramatycznymi godzinami dopady Chamberlaina. Jeszcze nigdy
w yciu nie byem tak bliski zaamania nerwowego wyzna w licie.
Wziem si jednak w gar, gdy w Izbie Gmin czekaa mnie kolejna prba96.
Prba nadesza w poniedziaek, 3 padziernika. Do tego czasu atmosfera
uniesienia wywoana ocaleniem pokoju opada, a jej miejsce zajo poczucie
upokorzenia. Debat na temat monachijskiego spotkania w Izbie Gmin
otworzy Duff Cooper, ktry zoy dymisj. Oznajmi, e po inwazji na
Czechosowacj rozpta si europejska wojna. Premier wierzy w skuteczno
przemawiania do Herr Hitlera jzykiem uprzejmego rozsdku. Osobicie
uwaam, e ten byby bardziej podatny na jzyk elaznej pici97.
Wyranie zmczony i poirytowany Chamberlain podnis si, aby
odpowiedzie, e umowa, ktr podpisa z Hitlerem w jego mieszkaniu, ma
ogromne znaczenie. Po obu stronach byy jedynie szczero i dobra wola, wic
Hitlerowi trudno bdzie si z niej wycofa. Chamberlain otrzyma chodne
brawa, Izb Gmin przenikao bowiem poczucie winy. Debata trwaa trzy dni,
a fala krytyki osigna apogeum w oskarycielskim wystpieniu Churchilla.
Wszystko skoczone stwierdzi. Milczca, pogrona w aobie, porzucona
i zamana Czechosowacja zanurza si w mroku. Nie zarzuca lojalnym
i dzielnym obywatelom Wielkiej Brytanii, e zareagowali naturaln
spontaniczn radoci i poczuciem ulgi, gdy dowiedzieli si o podpisaniu
umowy. Powinni jednak zna prawd. Powinni wiedzie, e doszo do
powanych zaniedba i uchybie w naszym systemie obronnym. Powinni
wiedzie, e doznalimy sromotnej klski bez wojny, e konsekwencje tej
wizyty bd nam jeszcze dugo towarzyszy (). Nie sdcie, e na tym si
skoczy. To dopiero pocztek dnia sdu98.
Chamberlain i zwolennicy jego polityki ustpstw myleli o stworzeniu
nowego rewizjonistycznego porozumienia dla Europy rodkowo-Wschodniej,
ktre Hitler zechce poprze. Teraz stao si jasne, e program polityczny
Fhrera jest z nim cakowicie sprzeczny i e nie s moliwe adne zmiany.
Chamberlain ze swoim nieodcznym parasolem sta si symbolem
tchrzliwoci. Premier by tak przeraony, e zwrci si o pomoc do samego
Adolfa Hitlera. Wysa tajny list z pytaniem, czy Fhrer, ktry tego wieczoru
mia wygosi przemwienie w Sportpalast, nie udzieliby mu pomocy
w przekonaniu opinii publicznej w Wielkiej Brytanii. Hitler chtnie to

uczyni, przypuszczajc bezwzgldny atak na przeciwnikw Chamberlaina

z Izby Gmin99. Okazao si, e pomoc i pocieszenie z tak wtpliwego rda nie
byy konieczne. Nastpnego dnia, 6 padziernika, Izba Gmin popiesznie
zaaprobowaa polityk Chamberlaina, dziki ktrej zapobieono wojnie
podczas ostatniego kryzysu. Za gosowao trzystu szedziesiciu szeciu,
przeciw stu czterdziestu czterech posw, a trzydziestu piciu dysydentw
w tym Cooper, Eden i Churchill wstrzymao si od gosu.
Atak wspomnianej trjki odbi si znacznie silniejszym echem w Berlinie,
gdzie kade sowo wypowiedziane przeciwko Chamberlainowi odbierano jako
osobist zniewag dla Hitlera. Fhrer opuszcza Fhrerbau zadowolony tak
przynajmniej twierdzili jego adiutanci i wsppracownicy przekonany, e
problem Czechosowacji zosta raz na zawsze rozwizany, i gotw dotrzyma
swojej czci umowy.
Chr gosw potpienia, ktry rozleg si w Anglii, zmieni wszystko. Na
Wilhelmstrasse szeptano, e Ribbentrop i Himmler, erujc na rozdranieniu
Hitlera, przekonali go, e w Monachium Niemcy nie wykorzystay w peni
obaw zachodnich demokracji przed wojn. e Anglia prowadzia negocjacje
tylko po to, aby zyska na czasie i uderzy, gdy bdzie lepiej uzbrojona.
wiadomy niezadowolenia Hitlera Franois-Poncet stara si, jak mg, go
uspokoi, sugerujc, eby podpisa z Francj podobn umow jak
z Chamberlainem. Chciaem zarysowa przed nim moliwo kolejnych
umw,
gospodarczych
i
finansowych,
ktre
mogyby
pomc
w zaprowadzeniu nowego adu w Europie. Miaem nadziej, e zdoam
zwrci go w t stron, odwie od przemocy100.
Hitler by ju jednak przekonany (albo pozwoli si przekona), e zosta
oszukany przez perfidny Albion. 9 padziernika publicznie wyrazi te uczucia
w penej goryczy mowie w Saarbrcken, w ktrej porwna postaw
Brytyjczykw do postawy guwernantki. Przypuci atak na zowrogie trio
Churchilla, Coopera i Edena znacznie przewyszajcy zjadliwoci mow ze
Sportpalast.
Skutki tej mowy day si odczu trzy dni pniej, kiedy midzynarodowa
komisja wybrana, aby wcieli w ycie porozumienie z Monachium,
jednogonie opowiedziaa si za rezygnacj z rozpisania plebiscytu. Jej
czonkowie ulegli ju niemieckim daniom, aby uy wyniku spisu
z 1910 roku do okrelenia, ktre rejony maj zosta przekazane Rzeszy.
Stawao si coraz bardziej jasne, e pierwotne uzgodnienia tak przykrojono,
by pozbawi Czechosowacj tego obszaru, na ktrym znajdoway si
najnowsze odcinki linii obrony.
W poowie padziernika Franois-Poncet ostatni raz odwoa si do
rozsdku Hitlera. Okazji dostarczyo ich poegnanie, Francuza przeniesiono
bowiem do Rzymu. Hitler, ktry zawsze go lubi, wyrazi uznanie dla jego
siedmioletniej suby dyplomatycznej w Berlinie i zaprosi ambasadora do
ulubionej, pooonej na wysokoci tysica omuset metrw herbaciarni na

szczycie Kehlstein. Lokal w, zbudowany pod nadzorem niezmordowanego

Bormanna nakadem trzydziestu milionw marek, by niezwykym
osigniciem inynierskim. Rwnie imponujca okazaa si blisko
dziesiciokilometrowa krta asfaltowa droga z Berghofu, ktra zostaa
wydarta z grskiego zbocza za pomoc adunkw wybuchowych kosztem
kilku ludzkich istnie. Franois-Ponceta zawieziono do podziemnego tunelu
wydronego we wntrzu gry. Na kocu korytarza znajdowaa si obita
miedzi winda, ktrej szyb wykuto w litej skale. Po wjechaniu okoo stu
dwudziestu metrw w gr Franois-Poncet znalaz si w galerii penej
rzymskich kolumn. Za nimi rozcigaa si ogromna okrga sala o cianach ze
szka. Wielkie kody drewna pony na potnym, otwartym palenisku. Z obu
stron rozcigaa si tak szeroka grska panorama, e Francuz mia wraenie,
jakby by zawieszony w przestrzeni. Krajobraz, skpany w jesiennym wietle
zmierzchu, by imponujcy, niemal baniowy.
W tym fantastycznym otoczeniu ktre po kilku wizytach zaczo nuy
Hitlera swoim ogromem on i ambasador Francji odbyli ostatnie spotkanie.
Fhrer, blady i wymizerowany, potwierdzi swoje niezadowolenie
z rezultatw umowy monachijskiej. Kryzys by daleki od zaegnania. Jeli nie
dojdzie do odprenia, sytuacja moe nawet ulec zaostrzeniu. Fhrer skary
si, e w Wielkiej Brytanii a huczy od grb i nawoywania do wojny.
Ambasador wskaza, e taka reakcja bya nieunikniona po nadmiernej
radoci wywoanej ocaleniem pokoju. Co wicej, ostra mowa wygoszona
przez Hitlera w Saarbrcken wzmocnia wraenie, e ofiara Czechosowacji
jedynie zwikszya apetyt Niemiec i umocnia pozycj przeciwnikw paktu
podpisanego w Monachium.
Hitler zaprotestowa. To Brytyjczycy spowodowali obecne trudnoci. Nie
powiedzia ani sowa przeciwko Francji. Kiedy zacz broni sposobu, w jaki
traktuje Czechw, Franois-Poncet przerwa mu, wzywajc, aby nie
rozpamitywa
przeszoci.
Waniejsza
jest
przyszo.
Pastwa
demokratyczne i totalitarne musz dowie, e s zdolne do pokojowego
wspistnienia, stopniowo prowadzc Europ do bardziej normalnej i trwaej
sytuacji. Hitler nie sprzeciwi si ani temu, e mu przerwano, ani samej
koncepcji. Stwierdzi, e jest do tego przygotowany.
Wiem, e jest zmienny i skryty, peen sprzecznoci i nieprzewidywalny
donis Franois-Poncet Paryowi. Ten czarujcy czowiek, wraliwy na
pikno natury i przedstawiajcy przy herbacie rozsdne pomysy w kwestii
europejskiej polityki, jest zdolny do najgorszych napadw gniewu,
najdzikszych uniesie, najbardziej delirycznych ambicji. S dni, gdy stojc
przed globusem, gotw jest niszczy narody, pustoszy kontynenty, zmienia
geografi i histori niczym demiurg dotknity szalestwem. Kiedy indziej
marzy o tym, eby sta si bohaterem wiecznego pokoju i wznosi
najwspanialsze budowle101.

Te ewidentne sprzecznoci wewntrzne skoniy wielu zagranicznych

obserwatorw do uznania Fhrera za niepoczytalnego. Jednym z nich by
Zygmunt Freud, ktry wanie zadomowi si bezpiecznie w Londynie. Nie
sposb odgadn, co uczyni ten szaleniec powiedzia jednemu ze swoich
amerykaskich wielbicieli. Jak wiesz, jest Austriakiem i wiele lat y
w skrajnej ndzy. Kiedy Hitler zaj swoj dawn ojczyzn, najwyraniej
uderzyo mu to do gowy 102.
Dawny ucze Freuda mia cakiem inn teori i w padzierniku tamtego
roku wyjani j w Zurychu H.R. Knickerbockerowi, ktry wanie przyjecha
z Pragi. Hitler zalicza si do kategorii mistycznych lekarzy szamanw,
powiedzia doktor Carl Gustav Jung, ktry godzinami dyskutowa o Fhrerze
z Ernstem Hanfstaenglem zaraz po ucieczce tego ostatniego z Niemiec. Ciao
Hitlera nie sugeruje siy. Niezwyk cech jego fizjonomii jest marzycielskie
spojrzenie. Uderzyo mnie to szczeglnie, gdy ogldaem jego fotografie
z okresu kryzysu czechosowackiego. W jego oczach byo spojrzenie
jasnowidza. Skonio to Knickerbockera do zadania pytania, jakim sposobem
czowiekowi, ktry wywar tak saby wpyw na cudzoziemcw, udao si
skoni niemal wszystkich Niemcw, aby padli na kolana i oddali mu cze.
Hitler jest gotw powiedzie kademu Niemcowi, e bez przerwy
podwiadomie przeywa los Niemcw i myli o nim, szczeglnie po klsce,
ktr ponieli w wielkiej wojnie. Jedn z gwnych cech ksztatujcych
niemieck dusz jest osobliwy kompleks niszoci, kompleks modszego
brata, ktry zawsze przybywa spniony na uczt. Wadza Hitlera nie jest
polityczna, ale magiczna. Sekret Fhrera polega na tym, e pozwala, aby
kierowaa nim jego wasna podwiadomo. Przypomina czowieka, ktry
intensywnie wsuchuje si w szept mistycznego gosu, a nastpnie za nim
poda. My, nawet jeli podwiadomo dotrze do nas poprzez sny, mamy
w sobie za duo racjonalnoci, za duo mzgu, aby jej posucha, ale Hitler jej
nasuchuje i jest posuszny. Prawdziwy przywdca jest zawsze przez kogo
prowadzony. Hitler zaintonowa czyst germask pie, ktr Niemcy
uznali za prawdziw, wic wybrali go na swojego przywdc. By demagogiem
odwoujcym si do prymitywnego pierwiastka w ich duszy, do echa ich
dawnej plemiennej przeszoci.
Jung przepowiedzia, e Anglia i Francja nie dotrzymaj nowych gwarancji
udzielonych Czechom. aden nard nie dotrzymuje sowa. W kocu nard to
wielki lepy robak, ktry poda za czym? Moe za przeznaczeniem. Nard
nie ma honoru, nie zna sw, ktrych mgby dotrzyma. Czemu wic
mielibymy oczekiwa, e Hitler dotrzyma sowa? Bo Hitler to nard103.

Cz VI
DO GRANICY ZUCHWAOCI

Rozdzia 18
NOC KRYSZTAOWA
(listopad 1938marzec 1939)

1
Niemiecki antysemityzm w czasach Hitlera poda krt i zawi ciek.
Pierwsze restrykcyjne przepisy przeciwko ydom z 1933 roku sformuowano
tak niejasno, e wydawao si, jakby Fhrer poszed celowo na kompromis
w kwestii swoich zasad. Czy bya to prba rozwizania kwestii ydowskiej za
pomoc racjonalnych rodkw, ktre mogli zaakceptowa Niemcy pragncy
sprawowa kontrol nad ydami, zamiast ich przeladowa? Pniej nasta
okres zmaga partyjnych radykaw ze zwolennikami bardziej
umiarkowanego kierunku w rzdzie i subie publicznej, ktry osign
apogeum latem 1935 roku. W tym czasie ci drudzy przeszli do ofensywy:
sprzeciwili si otwarcie dalszemu przeladowaniu ydw i twierdzili, e nie
jest to korzystne dla gospodarki. Bezprawne dziaania podejmowane
przeciwko ydom musz usta, oznajmi prezes Banku Rzeszy, Hjalmar
Schacht, maej, ale wpywowej grupie, w skad ktrej wchodzili minister spraw
wewntrznych Wilhelm Frick, minister finansw Schwerin von Krosigk,
minister sprawiedliwoci Franz Grtner i minister edukacji Bernhard Rust.
Jeli tak si nie stanie, ostrzeg, nie bdzie mg dokoczy programu zbroje.
Poda przykad. Pewien ydowski agent firmy ubezpieczeniowej Alliance
Insurance w Egipcie by tak nkany, e zrezygnowa z pracy, oddajc rynek
Anglikom. Wielu ydowskich importerw anulowao due zamwienia,
a przecie jest rzecz mieszn wyobraa sobie, e jaki nard moe osign
sukces gospodarczy bez ydowskich firm. Schacht nie mia nic przeciwko
umieszczaniu w miejscach publicznych takich znakw, jak ydom wstp
wzbroniony, mona je byo bowiem znale nawet w Stanach
Zjednoczonych, ale z gorycz przeciwstawi si hasom Streichera w rodzaju:
Ten, kto kupuje u yda, zdradza wasny nard. Czonkowie grupy
jednogonie uzgodnili, e dzikie, chaotyczne posunicia musz usta, aby
mona byo rozwiza kwesti ydw zgodnie z prawem 1.
Pierwsze dziaania w tym kierunku podj kilka tygodni pniej
w Norymberdze sam Fhrer, ogaszajc ustaw o ochronie krwi niemieckiej
i niemieckiej czci, legalizujc szereg represyjnych rodkw. Ustawa ta zostaa
niezwocznie usankcjonowana przez oficjalny katolicki Klerusblatt jako
bezsporna ochrona natury narodu niemieckiego. Nawet Streicher wydawa

si usatysfakcjonowany tym, e kwestia ydowska zacza by rozwizywana

krok po kroku, zgodnie z najlepsz niemieck tradycj prawn. Nie
rozbijamy okien i nie gnbimy ydw przechwala si. Ten, kto podejmuje
tego rodzaju dziaania, jest wrogiem pastwa, prowokatorem albo ydem2.
Czy ustawy norymberskie byy prb rozwizania kwestii ydowskiej
mniej surowymi, bardziej akceptowalnymi metodami? A moe Hitler czeka
tylko na odpowiedni chwil, eby zrealizowa swoje marzenie
o eksterminacji? Jakkolwiek byo, zadanie rozwizania problemu,
przynajmniej na pewien czas, zostao odebrane partii i przekazane
instytucjom prawnym. Doprowadzio to do narastajcej niechci wrd
radykalniejszych nazistowskich rasistw. Trzymani na postronku w okresie
programu ekspansji, uwolnili si trzy lata pniej, w 1938 roku, niszczc
synagogi w Monachium, Norymberdze i Dortmundzie. Nard ogarna
gorczka szczucia ydw. Caa Kurfrstendamm pisaa Bella Fromm,
korespondentka dyplomatyczna z Berlina zostaa usmarowana gryzmoami
i karykaturami. Na wszystkich drzwiach, oknach i cianach powypisywano
niezmywalnymi farbami yd. Jeszcze gorzej byo w tych dzielnicach, gdzie
znajdoway si ubogie ydowskie sklepiki. Bojwkarze z SA siali tam
prawdziwe spustoszenie. Wszdzie widniay odraajce, krwawe rysunki
cinanych, wieszanych, torturowanych i okaleczanych ydw opatrzone
nieprzyzwoitymi napisami. Wybijano okna, a up powycigany z ndznych
maych skadw wyrzucano na chodnik i do rynsztoka3.
Fala antysemityzmu przybraa na sile 7 listopada 1938 roku, kiedy mody
yd, Herszel Grynszpan, zastrzeli w Paryu radc niemieckiej ambasady.
Grynszpan, ktrego rodzice zostali deportowani z Niemiec do Polski, przyszed
do budynku ambasady, eby zabi ambasadora, ale jego uwag odwrci radca
Ernst vom Rath. Chocia Rath nalea do przeciwnikw antysemityzmu,
a Gestapo prowadzio ledztwo w jego sprawie, to on przyj kule
przeznaczone dla swojego przeoonego.
Bycie ydem nie jest przestpstwem szlocha na posterunku policji
Grynszpan. Nie jestem psem. Mam prawo y, a nard ydowski ma prawo
istnie na tej ziemi. Dokdkolwiek pojechaem, byem tropiony jak zwierz4.
Po poudniu 9 listopada Rath zmar wskutek odniesionych ran. Wiadomo
ta dotara do Hitlera w monachijskim ratuszu, gdzie bra udzia w spotkaniu
partyjnych przywdcw. Wyszed z sali pod eskort i odby krtk narad
z Goebbelsem przed wejciem do wagonu pocigu specjalnego. Goebbels
wrci na spotkanie, eby ogosi, e zabjstwo Ratha doprowadzio do
wybuchw antyydowskich rozruchw w okrgach Kurhessen i MagdeburgAnhalt. Fhrer, powiedzia, zdecydowa, e jeli fala niepokojw rozleje si
spontanicznie na cae Niemcy, nie bdzie jej powstrzymywa.
Partyjni przywdcy odebrali te sowa jako polecenie organizowania
demonstracji w taki sposb, aby wygldao, e nie maj z tym nic wsplnego.
Jednak dowdca SA, Lutze, le zrozumia Goebbelsa albo nie chcia da wiary,

e Hitler wyda taki rozkaz. Po wezwaniu wszystkich gruppenfhrerw poleci

im, aby nie brali udziau w adnych dziaaniach przeciwko ydom. Gdy
wspomniani dowdcy SA przekazywali instrukcje Lutzego (niekiedy
ignorowane), partyjni przywdcy wydzwaniali ze sprzecznymi rozkazami do
poszczeglnych prowincji.
Pocztkowo SS nie brao udziau w upieniu sklepw i paleniu synagog. Na
wie, e Goebbels nakaza rozpoczcie pogromu, Himmler poleci swoim
ludziom zapobiec nadmiernemu pldrowaniu, a nastpnie podyktowa
memorandum: Zarzd Propagandy i, jak podejrzewam, sam Goebbels,
powodowany gupot i pragnieniem wadzy, ktre dostrzegem u niego dawno
temu, rozpocz t akcj mimo napitej sytuacji midzynarodowej5. Jego
krytyka moga by dziaaniem na pokaz, gdy kilka godzin wczeniej osobicie
zaatakowa ydw w mowie wygoszonej na tajnym spotkaniu z generaami
SS. ydzi, powiedzia, chc zniszczy Niemcy, wic musz zosta wypdzeni
z Rzeszy z bezprzykadn surowoci. Jeli Niemcy nie wygraj walki na
mier i ycie z ydostwem, na wiecie nie pozostanie ani jedno miejsce
schronienia dla prawdziwego Niemca, wszyscy zgin mierci godow albo
zostan zarnici6.
Nawet jeli Himmler nie sprzyja fali terroru przesuwajcej si przez kraj,
jego gwny zastpca robi wszystko, eby zbi na niej polityczny kapita. Tu
po pnocy Heydrich wysa pilny dalekopis do wszystkich kwater
i posterunkw SD oraz policji, wzywajc do wspdziaania z parti
i przywdcami SS w organizowaniu demonstracji. Na koniec wyda rozkaz
aresztowania tylu ydw, szczeglnie zamonych, ilu da si pomieci
w istniejcych wizieniach. Obecnie maj zosta zatrzymani jedynie zdrowi
mczyni, niezbyt starzy. Po aresztowaniu naley si niezwocznie
skontaktowa z odpowiednimi obozami koncentracyjnymi, eby natychmiast
ich tam przewie7.
Niemieccy ydzi przeyli noc przypominajc senny koszmar. Policja
biernie przygldaa si biciu ludzi i niszczeniu mienia. Zastpca komendanta
berliskiej policji zasta przed spldrowanym sklepem obuwniczym
paczcego policjanta. Mia sta na stray prawa i porzdku, ale nie mg nic
zrobi. Z oficjalnych danych wynikao, e zupiono osiemset czternacie
sklepw, zdewastowano sto siedemdziesit jeden domw i podpalono sto
dziewidziesit jeden synagog. Trzydziestu szeciu ydw zabito,
a trzydziestu szeciu innych odnioso powane rany. Liczby te, jak przyzna
sam Heydrich, musiay zosta znacznie zanione8.
Otto Tolischus przesa telegram do redakcji New York Timesa, e przez
Niemcy wanie przetoczya si fala zniszczenia, ktra nie miaa sobie
rwnych od czasu wojny trzydziestoletniej. We wczesnych godzinach
rannych niemal w kadym miecie i miasteczku kraju rozpoczo si
niszczenie, pldrowanie i podpalanie i nie ustawao przez cay dzie.
Ogromne, cho w wikszoci milczce tumy, przyglday si temu

bezczynnie, a policja ograniczaa si do kierowania ruchem i masowego

aresztowania ydw dla ich ochrony9.
Reakcja zagranicy bya natychmiastowa, a aktom przemocy nadano
niezapomnian nazw nawizujc do mnstwa rozbitych szyb nocy
krysztaowej. Na caym wiecie okrzyknito Niemcy krajem barbarzyskim.
Wielu Niemcw byo podobnego zdania, a do potpienia Goebbelsa przez
Himmlera przyczyli si inni partyjni urzdnicy. Luise, ona ministra
gospodarki Walthera Funka, syszaa, jak jej m beszta ministra propagandy
przez telefon: Zwariowae, Goebbels? Narobie nam niezych kopotw!
Czowiek bdzie si wstydzi, e jest Niemcem! Stracimy cay presti za
granic! Dzie i noc staram si chroni majtek narodowy, a ty wyrzucasz
wszystko przez okno! Jeli natychmiast tego nie powstrzymasz, zostanie nam
paskudny baagan!10.
Gring poskary si osobicie Fhrerowi, e takie dziaania
uniemoliwiaj mu wykonanie powierzonej misji. Robi wszystko, eby
zrealizowa plan czteroletni wyzna pniej wykorzysta do koca
potencja gospodarczy kraju. Zwracaem si do narodu z prob o kad star
tubk po pacie, kady zardzewiay gwd, najmniejszy skrawek materiau,
aby je zebra i wykorzysta. Nie mog tolerowa, by czowiek, ktry za to nie
odpowiada, utrudnia mi wykonanie skomplikowanych zada, niszczc
mnstwo towarw o znacznej wartoci, a jednoczenie wywoujc ogromne
zamieszanie w gospodarce. Wedug relacji Gringa, Hitler zacz tumaczy
Goebbelsa, cho oglnie zgadza si, e takie wydarzenia nie powinny mie
miejsca i nie mona na nie pozwoli11.
Hitler zachowywa si tak, jakby nie wiedzia o nocy krysztaowej, i do
skarg Gringa dorzuci wasne. To straszne powiedzia do Frau Troost oni
niszczyli wszystko, jak sonie w sklepie z porcelan albo jeszcze gorzej.
Miaem nadziej, e uda mi si porozumie z Francj, a tu nagle co
takiego!12. Jednak Fritz Hesse, wezwany z Londynu do Monachium na
specjaln konferencj prasow, utrzymywa, e sysza o akcji z ust samego
Hitlera w dniu, gdy dano sygna do pogromu. Podczas obiadu Fhrer
przechwala si, e w Monachium wyprowadzi w pole Anglikw i Francuzw,
kiedy adiutant szepn co do ucha Goebbelsowi. Ten odwrci si i mrukn
do Hitlera. Pocztkowo Hesse nic nie sysza, ale gdy inni przy stole zamilkli,
stao si jasne, e minister propagandy tumaczy zmasowany atak, ktry za
kilka godzin on i SA zamierzaj przypuci na ydowskie sklepy i synagogi.
Nie byo najmniejszej wtpliwoci, e Fhrer zaaprobowa te dziaania. Hitler
pisn z zadowolenia i trzepn domi o uda57*.
Nastpnego dnia Hesse zadzwoni do Ribbentropa, ktry by nadal
poirytowany tym, e nie zosta zaproszony na konferencj prasow
zorganizowan poprzedniego dnia. Najpierw nazwa konferencj monachijsk
gupot pierwszej klasy. W jej wyniku opniono wojn o rok, a przecie

Anglicy bd wwczas znacznie silniejsi. Wierz mi, byoby znacznie lepiej,

gdyby wojna wybucha ju teraz. Mamy w rku wszystkie wojskowe atuty.
Kto wie, co bdzie za rok?. Najgorsze byo jednak to, e Fhrerowi zdawao
si, i zmusi Anglikw do ujawnienia kart. Od lat prbowaem mu
wytumaczy, e powinien mie si na bacznoci przed Anglikami, bo s
bardzo niebezpieczni. Nie uwierzy mi (), zamiast tego si wygupia
i wygasza pompatyczne mowy. Sam go wczoraj syszae! Wiesz, co ostatniej
nocy wyczyniay bandy tego zwierzaka, Goebbelsa? Ci imbecyle niszczyli
ydowskie sklepy, ktre byy ju od dawna wasnoci Aryjczykw.
Pokrzyowali mi szyki58*14.
Mimo protestw Hitlera, wzywajcego do zagodzenia represji, pogrom
trwa nadal. 12 listopada szacowano, e do obozw koncentracyjnych
wywieziono dwadziecia tysicy ydw. Tego dnia Gring, ktry z powodw
czysto ekonomicznych sprzeciwia si niszczeniu wasnoci, zwoa
posiedzenie Rady Ministrw, aby ustali, kto ma za to zapaci. Zacz od
oznajmienia, e spotkanie ma ogromne znaczenie, a suchacze nie domylaj
si nawet wagi jego nastpnych sw. Otrzymaem list od Bormanna,
napisany z polecenia Fhrera, ktry prosi, eby kwestia ydowska zostaa raz
na zawsze, caociowo i do koca rozwizana. Wczoraj Fhrer zatelefonowa
do mnie i podkrela ponownie, e trzeba podj zdecydowane
i skoordynowane dziaania. Uczestnicy narady, zachceni otrzyman
dyrektyw, jednomylnie uchwalili, e ydzi powinni zapaci za wyrzdzone
szkody w formie grzywny wysokoci jednego miliarda marek.
Gdybym by ydem, na pewno nie chciabym mieszka w Niemczech!
rzuci Gring i zakoczy czterogodzinn narad ponur przepowiedni: W
niedalekiej przyszoci Rzesza niemiecka moe by w stanie wojny z obcymi
mocarstwami. Nie trzeba chyba dodawa, e powinnimy si najpierw
ostatecznie rozprawi z ydami. Co wicej, Fhrer mia zasugerowa, e
skoro obcym mocarstwom tak bardzo ley na sercu los niemieckich ydw,
moe powinny ich deportowa na Madagaskar. Wyjani mi to 9 listopada
zakoczy Gring. Chce oznajmi innym krajom: Czemu cigle mwicie
o ydach? Wecie ich do siebie, skoro tak ich kochacie!16.
Chocia plan cakowitego usunicia ydw z gospodarki Rzeszy by
w dalszym cigu realizowany, niektrzy Niemcy, wrd nich wielu partyjnych
przywdcw, prywatnie wyraali gbokie zaniepokojenie okruciestwami
nocy krysztaowej. Biurokraci i partyjni aparatczycy, wiadomi, e gwatowne
dziaania zwykle wymykaj si spod kontroli, protestowali, wskazujc, e
pogrom by zbyt kosztowny i nie przynis nic oprcz konfliktu z ydami. Inni
czuli odraz do bestialstwa przeladowcw, ale ograniczali si do ostronego
narzekania. Gerhard Hauptmann na przykad skary si przyjacielowi, e
Hitler zrujnowa Niemcy. Ten mt zgotuje wojn caemu wiatu! Ndzny
brunatny komediant, nazistowski kat pdzi nas do wojny wiatowej, do
zagady!. Czemu w takim razie Hauptmann nie wyemigrowa na znak

protestu, jak to zrobili Mann i Zweig? Bo jestem tchrzem odpar synny

dramaturg. Rozumiesz? Jestem tchrzem17.
Ludzie, ktrym nie grozi odwet, obrzucali Hitlera obelgami. Niemal kady
komentator prasowy i radiowy w Stanach Zjednoczonych odpowiedzia
wciekoci na wypadki nocy krysztaowej. Ambasador Dieckhoff pisa
z Waszyngtonu do Berlina, e ma nadziej, i w niedalekiej przyszoci burza,
ktra obecnie szaleje w Stanach Zjednoczonych, ucichnie i bdzie mona
podj dalsz wspprac. Informowa, e do nocy krysztaowej wikszo
Amerykanw ignorowaa antyniemieck propagand, ale teraz nawet
Amerykanie niemieckiego pochodzenia s oburzeni. Szczeglnie uderza
mnie to, e nie liczc paru wyjtkw, zaczy si od nas odsuwa szanowane
rodowiska patriotyczne, cakowicie antykomunistyczne i w wikszoci
antysemickie. Nic dziwnego, e gazety ydowskie stay si jeszcze bardziej
zajade ni dotd. Jednak nawet tacy ludzie, jak Dewey, Hoover, Hearst i wielu
innych, ktrzy do tej pory utrzymywali yczliwy dystans, a nawet do pewnego
stopnia okazywali sympati wobec Niemiec, przyjmuj tak gwatown
i zawzit postaw, e sytuacja staje si powana (). W oglnej atmosferze
nienawici idea bojkotu niemieckich towarw otrzymaa nowy impuls, a w
chwili obecnej nie ma mowy o pertraktacjach handlowych18.
Gniew narodu osign apogeum w ostrym potpieniu z ust prezydenta
Roosevelta. Podczas konferencji prasowej zwoanej 15 listopada prezydent
odczyta dziennikarzom owiadczenie. Wiadomoci z Niemiec, powiedzia,
gboko zaszokoway amerykask opini publiczn. Trudno mi uwierzy, e
takie rzeczy mogy si wydarzy w dwudziestym wieku. Pragnc uzyska
informacje z pierwszej rki na temat sytuacji w Niemczech, poleciem
sekretarzowi stanu, aby niezwocznie zawezwa do kraju naszego ambasadora
w Berlinie w celu zoenia sprawozdania i odbycia konsultacji19. Jednak
oficjalne potpienie miao wycznie charakter werbalny, a Stany
Zjednoczone w dalszym cigu prowadziy wymian handlow z III Rzesz.
By moe zagraniczne protesty wywary pewien wpyw na Hitlera.
W tydzie po nocy krysztaowej opowiedzia si po stronie administracji
pastwowej (ktra prbowaa chroni element niemiecki w pkrwi
ydach), zamiast partii, ktra uwaaa pkrwi yda za nosiciela wpyww
ydowskich. Jego poparcie przybrao form pierwszego rozporzdzenia
wykonawczego do ustawy o obywatelstwie Rzeszy, ktra dzielia tzw. nieAryjczykw na rne kategorie. Za yda uwaano kogo, kto mia
przynajmniej troje dziadkw pochodzenia ydowskiego, albo osob z dwoma
ydowskimi dziadkami i nalec rwnoczenie do ydowskiej wsplnoty
religijnej lub majc maonka pochodzenia ydowskiego.
Oprcz tego wprowadzono osobliw kategori Mischlinge (mieszaca),
ktry mia tylko jednego albo dwch dziadkw pochodzenia ydowskiego, ale
nie praktykowa religii ydowskiej ani nie polubi osoby pochodzenia
ydowskiego. W praktyce dzielio to nie-Aryjczykw na dwie odrbne grupy,

przy czym Mischlinge nie podlegali rodkom represyjnym. Jednym

biurokratycznym posuniciem Hitler pozwoli, by znaczna cz
znienawidzonych wrogw unikna jego gniewu. Czyby postanowienie
cakowitej eksterminacji ydw osabo? A moe czeka jedynie na
dogodniejsz chwil, eby podj bardziej zdecydowane dziaania? Moe bya
to wiadoma lub podwiadoma prba ocalenia samego siebie, skoro nadal nie
mona byo wykluczy, e jeden z jego dziadkw by ydem? Przepisy
dotyczce Mischlinge ocaliy rwnie Jezusa, ktry zgodnie z argumentacj
Hitlera by synem Boym, ale mia tylko dwoje dziadkw pochodzenia
ydowskiego, nie praktykowa te religii ydowskiej ani nie polubi ydwki.

2
Od modoci Hitler mia cyniczny stosunek do demokracji i jej
przywdcw, ktrzy posiadali wyjtkow zdolno mwienia jednego
i robienia drugiego. Nie przejmowa si wic, podobnie jak wielu jego
najwierniejszych zwolennikw, werbalnymi protestami, ktre napyway
z zachodu w drugiej poowie 1938 roku. Jednak Rudolf Hess by przybity.
23 grudnia spdzi dwie godziny z Bruckmannami, wczesnymi zwolennikami
Fhrera, opowiadajc, e na prno baga Hitlera, by wstrzyma pogrom 20.
Chocia Hitler musia zdawa sobie spraw z odejcia starych towarzyszy,
by w tak dobrym nastroju, e da si namwi na wystpienie we fraku
podczas noworocznej uroczystoci zorganizowanej w Berghofie. Moja siostra
napisaa w swoim dzienniku Ilse Braun z wielkim trudem przekonaa go,
aby ubra si w sposb zdradzajcy choby minimalne poczucie dobrego
smaku. Spjrz na Mussoliniego, mwia, on sprawi sobie nowy mundur, a ty
paradujesz w czapce listonosza. Fhrer ucaowa Ilse w rk, mwic, e
siostry Braun to istne piknoci. Kiedy na mnie patrzy, czuam kropelki potu
midzy piersiami i nie miaam odwagi powiedzie Danke schn, cho
obiecaam sobie wygosi wielk mow.
Po przyjciu oficjalnych gratulacji od goci i wsppracownikw Fhrer
wzi udzia w starym germaskim obrzdzie. Wylewali roztopiony ow do
maej miski z wod, by na podstawie ksztatu odgadn swoj przyszo.
Hitler wydawa si niezadowolony z wrby, bo siedzia w fotelu ze
wzrokiem utkwionym w ogniu, nie odzywajc si ani sowem. Ewa bardzo si
o niego martwia21.
Mroczny nastrj wodza uleg pogbieniu, gdy kilka dni pniej bankierzy
zbuntowali si przeciwko jego ambitnemu programowi zbroje.
Lekkomylne wydatki Rzeszy stwierdza prezes Reichsbanku, Hjalmar
Schacht, w swoim memorandum podpisanym przez wszystkich czonkw
zarzdu stanowi najpowaniejsze zagroenie dla krajowego pienidza.
Ogromny wzrost wydatkw uniemoliwia stworzenie normalnego budetu,

wiodc finanse kraju na skraj ruiny mimo przykrcenia ruby podatkowej,

jednoczenie podminowujc Reichsbank i krajow walut. Taka inflacyjna
polityka uniemoliwia zagwarantowanie stabilnoci pienidza, ostrzega
Schacht, dlatego nadszed czas, aby pooy temu kres.
Schacht wiedzia, e Hitler wpadnie w furi, oznaczao to bowiem kres
militarnego awanturnictwa. Powiedzia Schwerinowi von Krosigkowi, co
zrobi, dodajc, e oczekuje dymisji. (Wczeniej utraci stanowisko ministra
gospodarki na rzecz Walthera Funka, ktrego wadz natychmiast zagarn
Gring jako koordynator planu czteroletniego). Minister finansw
odpowiedzia, e jeli Schacht odejdzie, sam poda si do dymisji, a nastpnie
napisa podobne memorandum i przesa je Fhrerowi.
Tymczasem mijay dni i nic si nie dziao. W kocu 19 stycznia 1939 roku
o pnocy zadzwoni telefon Schachta. Mia si stawi u Fhrera nastpnego
ranka o dziewitej. Bya to niezwyka pora, gdy Hitler rzadko kad si spa
przed trzeci rano. Wedug Schachta, Fhrer oznajmi bez zbdnych ceregieli:
Wezwaem ci, eby ci przekaza odwoanie ze stanowiska prezesa
Reichsbanku. Schacht odebra kartk papieru. Nie pasujesz do
narodowosocjalistycznego obrazu cign Hitler, czekajc na reakcj
Schachta. Ten milcza, dopki Fhrer nie zgani go za potpienie nocy
krysztaowej podczas boonarodzeniowego przyjcia dla pracownikw
bankowych. Gdybym wiedzia, e pan to aprobuje odrzek w kocu Schacht
pewnie bym milcza.
Ta odpowied sprawia, e Hitler na chwil zaniemwi. W kadym razie
doda z oburzeniem jestem teraz zbyt zdenerwowany, eby z tob
rozmawia. Wsplnie uradzili, e Schacht wyruszy w dusz podr
zagraniczn, i niebawem prezes Reichsbanku uda si do Indii. Hitler
odetchn z ulg, gdy si go pozby. Kiedy jest potrzebna cwana zagrywka
powiedzia pniej czonkom swojego wewntrznego krgu Schacht jest
bezcenn per, ale zawsze zawodzi, kiedy bya potrzebna sia charakteru22.
Wkrtce po zdymisjonowaniu Schachta do ogrodu zimowego wezwano
kapitana Wiedemanna. W cigu ostatnich miesicy Hitler odnosi si do niego
z coraz wikszym chodem, wic Wiedemann przeczuwa, e take on
dostanie odpraw. Od wydarze nocy krysztaowej Fhrer zdawa si y
w wyimaginowanym wiecie niemajcym nic wsplnego z rzeczywistoci,
a gdy Wiedemann prbowa zwrci mu uwag na jaki defekt systemu,
ostentacyjnie go ignorowa.
Nie ma sensu, eby na najwyszych stanowiskach, w krgu moich
najbliszych wsppracownikw, znajdowali si ludzie krytycznie nastawieni
do polityki, ktr uprawiam oznajmi uprzejmie Wiedemannowi. Dlatego
zwalniam ci ze stanowiska mojego osobistego adiutanta i mianuj konsulem
generalnym w San Francisco. Moesz przyj t nominacj albo odmwi.
Wiedemann zgodzi si bez wahania, dodajc, e ma nadziej, i jego pensja
nie zostanie obniona. Ton Hitlera sta si agodniejszy. Zawsze dbaem

o twoj sytuacj finansow23. W ten sposb po czterech latach bliskiej

wsppracy dwaj wojenni towarzysze rozstali si bez cienia goryczy.
Zwolnienie Schachta i Wiedemanna oznaczao powrt Josepha Goebbelsa,
ktry popad w nieask z powodu swoich przygd miosnych. Kada kobieta
rozpala we mnie krew napisa jako dwudziestokilkuletni mczyzna. Kr
niczym wilk. Nie powstrzymao go nawet maestwo z Magd. Cign
jednoczenie kilka romansw, ale nigdy nie skompromitowa si publicznie,
a przynajmniej nie zrobi tego do czasu, gdy w trakcie letniej olimpiady
zakocha si w czeskiej aktorce, Lidzie Baarovej. Pocztkowo Magda sdzia, e
to jeden z jego przelotnych flirtw, ale w kocu stracia cierpliwo i w
1938 roku zadaa rozwodu. Hitler okazywa niezwyk wyrozumiao
homoseksualistom, lecz cierpia, kiedy partyjni przywdcy porzucali
maonki, ktre pomogy mu sign po wadz. Zada, aby Goebbels zerwa
z aktork. Ten pocztkowo odmwi, proponujc, e zrezygnuje ze stanowiska
ministra i wyjedzie jako ambasador do Japonii albo innego dalekiego kraju.
W kocu ugi si pod presj i wyrzek wielkiej mioci. Kiedy za rad policji
Baarova wrcia do Czechosowacji, Hitler wezwa ca rodzin Goebbelsw do
Berghofu. Zdjcia maonkw z trjk dzieci wykonane przed wejciem do
herbaciarni Kehlstein ukazay si w prasie na dowd, e w rodzinie znowu
wszystko jest jak naley.
Zainscenizowane pojednanie nastpio kilka tygodni przed noc
krysztaow. Bl wywoany utrat Lidy Baarovej i pragnienie zrehabilitowania
si w oczach takich ludzi jak Himmler i Rosenberg, ktrzy uwaali, e skandal
obyczajowy z udziaem ministra propagandy by najpotniejszym ciosem
w moraln pozycj partii, mogy skoni Goebbelsa do niezwykej gorliwoci
w tamt listopadow noc.
Przywrcenie naczelnego propagandysty do ask zbiego si z nowym
podejciem Hitlera do kwestii ydowskiej. Podczas ostatniej wizyty
w monachijskim atelier Gerdy Troost artystka namawiaa go, eby pozwoli
ydowskiemu kompozytorowi Arthurowi Piechlerowi wrci do pracy
w szkole muzycznej w Augsburgu. Czy ydw nie mona ocenia w sposb
indywidualny, zapytaa. Znaa kilku, ktrzy byli nie tylko znakomitymi
specjalistami w swojej dziedzinie, ale te naprawd wartociowymi ludmi.
To pani osobiste dowiadczenia odrzek Fhrer po chwili zastanowienia.
Gdybym mia podobne, nigdy nie obrabym tej cieki. Mam zupenie inne
obserwacje, szczeglnie z okresu spdzonego w Wiedniu. Fhrer musia
stawia dobro niemieckiego narodu ponad wszelkie inne wzgldy. yd yje
wedug wasnego prawa, nigdy za wedug prawa kraju, ktrego jest
obywatelem. Nie naley do narodu niemieckiego, dlatego moe przebywa
wrd nas jedynie jako go, a nie tak, jak to miao miejsce od tysic
dziewiset osiemnastego do tysic dziewiset trzydziestego trzeciego, gdy
ydzi zajmowali wszystkie czoowe pozycje w sztuce, kulturze i prasie, a take
w handlu i bankowoci. Odpowiadam za to, aby stworzy zdrowe i silne

fundamenty oparte na cechach narodowych, ktre zapewni Niemcom

przyszo. Postawiem sobie za cel zapewnienie bezpieczestwa i przyszoci
naszym obywatelom, a szczeglnie niemieckim robotnikom. Wyznanie to
miao stanowi wstp do odrzucenia jej proby z przyczyn zasadniczych. Co
ciekawe, podczas nastpnej wizyty w Monachium Fhrer zmieni stanowisko
i wyrazi zgod na powrt profesora Piechlera do pracy 24.

Podobnie jak faszywe oskarenia o ruchy wojsk niemieckich przy granicy

z Czechosowacj na pocztku 1938 roku pchny Hitlera do przedwczesnych
dziaa, tak burza zagranicznych protestw przeciwko nocy krysztaowej
moga wzmc jego niech do ydw i skoni do zastosowania wobec nich
nowych rodkw. Sygna cakowitej utraty zdolnoci obiektywnego mylenia
nadszed 21 stycznia 1939 roku, kiedy oznajmi czeskiemu ministrowi spraw
zagranicznych, Chvalkovskiemu, e Niemcy nie udziel adnych gwarancji
krajowi, ktry nie pozbdzie si ydw. Nasza uprzejmo bya przejawem
saboci, nad czym ubolewamy powiedzia Fhrer. To robactwo musi
zosta zniszczone. ydzi s naszymi zaprzysigymi wrogami, dlatego pod
koniec tego roku w Niemczech nie pozostanie ani jeden yd. Niemcy nie
pozwol, eby uszo im pazem to, co zrobili w 1918 roku. Nadszed dzie
sdu25.
Kilka dni pniej Ministerstwo Spraw Zagranicznych wysao do ambasad
i konsulatw oklnik na temat kwestii ydowskiej jako czynnika w polityce
zagranicznej. Ostatecznym celem niemieckiej polityki w kwestii ydowskiej
napisano jest doprowadzenie do emigracji wszystkich ydw mieszkajcych
na terenie Niemiec. Od dojcia do wadzy narodowego socjalizmu jedynie
nieco ponadto sto tysicy ydw legalnie lub nielegalnie opucio Niemcy,
eby znale schronienie w nowej ojczynie. Nawet niewielki napyw ydw
wzbudzi sprzeciw obywateli Ameryki, Francji, Holandii i Norwegii. Mimo
moralnego potpienia Niemiec pastwa zachodnie szczelnie zamkny swoje
granice przed ydami uciekajcymi z kraju Hitlera. Narastajca fala
powszechnego antysemityzmu potwierdzia suszno pomysu masowego
wyekspediowania ydw. Celem nowej polityki niemieckiej, stwierdzono
w zakoczeniu oklnika, jest wewntrzne rozwizanie kwestii ydowskiej
w niedalekiej przyszoci, bez ulegania faszywej sympatii dla wypdzonych
czonkw ydowskiej spoecznoci religijnej, z dojrza wiadomoci
niebezpieczestwa, ktre [ydzi] stanowi dla czystoci rasowej narodw26.
29 stycznia Hitler jeszcze wyraniej ogosi radykaln zmian swojej
taktyki. Podczas mowy w Reichstagu, wygoszonej w szst rocznic dojcia
nazistw do wadzy, wypowiedzia wojn wiatowemu ydostwu. Co
znamienne, kilka godzin wczeniej nakaza marynarce rozpocz budow
potnej floty okrtw podwodnych, ktra miaa by gotowa w cigu piciu

lat. Anglia, Ameryka i Francja s nieustannie podburzane do nienawici

wobec Niemiec i narodu niemieckiego przez ydowskich i nieydowskich
agitatorw, cho jemu lea na sercu jedynie pokj. Owe prby wywoania
wojny nie mog w najmniejszym stopniu wpyn na sposb, w jaki Niemcy
rozwi problem ydowski, oznajmi i po raz pierwszy od czasu dojcia do
wadzy publicznie ujawni swj ostateczny plan: Cae ycie byem prorokiem,
czsto te ze mnie drwiono z tego powodu (). Dzi ponownie zabawi si
w proroka: jeli ydowscy finansici z Europy i innych krajw wiata zdoaj
ponownie pogry narody w wojnie wiatowej, jej rezultatem nie bdzie
bolszewizacja ziemi i zwycistwo ydostwa, ale unicestwienie ydowskiej rasy
w Europie!. Pniej wykrzycza do ydw paranoiczne ostrzeenie:
Przestacie, bo zmusicie mnie, ebym was zabi!27.

3
W poprzednim roku Hitler zniszczy jedno suwerenne pastwo,
a nastpnie okroi i sparaliowa kolejne, przy okazji upokarzajc zachd. Rok
1939 zapowiada jeszcze wiksze polityczne podboje. 1 stycznia Mussolini
w kocu si zdecydowa i przyj propozycj Niemiec zoon jesieni,
przeksztacajc
pakt
antykominternowski
ze
wsplnego
frontu
propagandowego w peny sojusz wojskowy. W cigu miesica napisa
w swoim notatniku Ciano planuje przygotowa na to opini publiczn, ktra
jest mu zupenie obojtna28. Powd: Mussolini obawia si, e w obecnej
sytuacji wojna z zachodem jest nieuchronna.
W swoim noworocznym ordziu Hitler ogosi, e rzd niemiecki ma tylko
jedno pragnienie: abymy take w nadchodzcym roku mogli si
z powodzeniem przyczyni do niemieckiej pacyfikacji wiata. Kolejnym
etapem pokojowego programu pacyfikacji byo przejcie cakowitej kontroli
w Czechosowacji. Od jakiego czasu Fhrer aowa podpisania paktu
monachijskiego, gdy stao si jasne, e mg dokona aneksji caego kraju bez
naraania si na jakiekolwiek kroki odwetowe. Teraz musia znale dobry
pretekst, aby wkroczy dalej i zagarn to, co pozostao.
W lutym nakaza Goebbelsowi przeprowadzenie potnej kampanii
propagandowej wymierzonej w rzd Czechosowacji, ktry mia rzekomo
nadal terroryzowa ludno pochodzenia niemieckiego, koncentrowa wojska
wzdu granicy Sudetw, knu z Sowietami i przeladowa Sowakw.
Ostatnie oskarenie okazao si najbardziej celne, poniewa radykalni
sowaccy nacjonalici chtnie podchwycili przynt i zaczli nasila dania
cakowitej niepodlegoci. Sytuacja staa si tak wybuchowa, e wystarczy
jeden bdny krok niedowiadczonego czeskiego urzdnika wyszego
szczebla, aby wywoa kryzys i dostarczy Hitlerowi potrzebnego pretekstu.

W Londynie przeciwnicy polityki ustpstw zostali sprowokowani

faszywym raportem Ericha Kordta z niemieckiego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Kordt potajemnie poinformowa brytyjskiego urzdnika, e
w najbliszej przyszoci Hitler planuje zbombardowanie Londynu. (Bya to
podjta przez niemieckich przeciwnikw Hitlera wiadoma prba popchnicia
Anglii do wojny z Rzesz, pierwszy z wielu faszywych alarmw
zaplanowanych przez Kordta i innych pracownikw niemieckiego MSZ
biorcych udzia w spisku). Chamberlain potraktowa grob bombardowania
na tyle powanie, e zarzdzi spotkanie czonkw rzdu, i cho na niebie nie
pojawiy si adne nazistowskie samoloty, temperatura podejrze znacznie
wzrosa. cignito z Berlina ambasadora Hendersona, aby zoy raport
w sprawie moliwych dziaa wojskowych Hitlera. Dyplomata stara si ze
wszystkich si przekona Cadogana, staego podsekretarza stanu
w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, e Niemcy nie rozwaaj podjcia
awanturniczych dziaa w najbliszej przyszoci, a ich kompas wskazuje
stron pokoju. Przenikliwy Cadogan nie by rwnie optymistyczny. Oznajmi,
e intencje Hitlera s jawnie niegodne, a jednak nie da wiary doniesieniom,
e Fhrer ma zamiar pochon Czechosowacj29.
Henderson wrci na swoj placwk do Berlina, skd w dalszym cigu sa
optymistyczne doniesienia. Plotki o awanturniczych przedsiwziciach
nazistw na Ukrainie i w Holandii przycichy, pisa. Cho w pewnych krgach
mwi si, e moe by to jedynie cisza przed kolejn burz, w chwili obecnej
nie przychylam si do tak pesymistycznego stanowiska30.
Jednak nastpnego wieczoru nawet jego zaniepokoio zachowanie Hitlera
podczas dorocznego bankietu zorganizowanego dla czonkw korpusu
dyplomatycznego. Pozorna przyja, ktr okazywa w czasie wystawy
motoryzacyjnej, wyranie znikna podczas tej kolacji napisa w swoich
pamitnikach Henderson. Utkwi wzrok w moim prawym ramieniu
i ogranicza si do tematw oglnych, jednoczenie podkrelajc, e Wielka
Brytania nie powinna si miesza do dziaa Niemiec w Europie rodkowej.
Chocia postawa Fhrera wywoaa u Hendersona niejasne poczucie
zaniepokojenia, nie zada sobie trudu, eby wspomnie o tym w nastpnym
raporcie przesanym do Londynu31.
Dowody niemieckich intryg miay wkrtce nadej. 6 marca brytyjski
ambasador Newton donis, e relacje midzy Czechami i Sowakami wydaj
si zmierza do kryzysu. Sytuacja dojrzaa, gdy Sowacy zadali pomocy
finansowej. Rola, jak Niemcy odgrywaj w tym sporze, pozostaje w sferze
domysw, ale warto przypomnie, e sowaccy ministrowie handlu
i transportu tydzie temu zoyli wizyt w Berlinie w towarzystwie swoich
doradcw32.
Z jakiego powodu telegram ambasadora dotar z dwudniowym
opnieniem, a do tego czasu Henderson zdy si ju otrzsn ze stanu
nieokrelonego niepokoju. 9 marca napisa do Halifaxa duszy list,

wyraajc przekonanie, e Hitler i nard niemiecki pragn pokoju. Hitler

walczy podczas wojny wiatowej, nie znosi przelewu krwi i myli o zabitych
Niemcach. Chocia nazistowscy ekstremici mog wzywa do agresji, Hitler
demagog speni raczej yczenie wikszoci ni fanatycznej mniejszoci. Jest
to jeden z powodw, dla ktrych nie potrafi znale uzasadnienia teorii, e
jest obkany lub e znajduje si na krawdzi szalestwa. Uwaam, e Hitler
nie myli obecnie o wojnie33.

4
Tego wieczoru prezydent Czechosowacji, Emil Hcha ktry wyzna
kiedy, e niewiele si rozumie na polityce w kocu popeni bd tak
oczekiwany przez Hitlera: rozwiza sowacki rzd i nakaza wojsku, eby
przygotowao si do wkroczenia na Sowacj. Nastpnego dnia Hcha ogosi
stan wyjtkowy.
Hitler zareagowa byskawicznie. Odwoa podr do Wiednia, gdzie mia
wzi udzia w uroczystoci rocznicy Anschlussu, i rozpocz przygotowania
do kolejnej inwazji. Niewielkie, ale drczce obawy, e Sowieci mog ruszy
na odsiecz Pradze, zostay niemal natychmiast rozwiane. Kiedy Hcha
wprowadza stan wyjtkowy, Stalin mwi na XVIII Zjedzie Partii, e Zwizek
Radziecki musi si mie na bacznoci i nie pozwoli, eby zachd wykorzysta
ZSRR do ratowania si z opresji. Publiczne goszenie, e ZSRR jest jedynym
wiernym sprzymierzecem Czechosowacji, a jednoczenie unikanie
wszelkiego ryzyka byo zgodne z lini radzieckiej polityki zagranicznej. Pakt
zawarty z Czechosowacj wymaga od Zwizku Radzieckiego udzielenia
pomocy dopiero wwczas, gdy uczyni to Francja, a to pozwalao zachowa
bezczynno.
W sobot, swj ulubiony dzie na przeprowadzanie zamachw, Hitler
ruszy do akcji, jak zwykle zrcznie improwizujc. Najpierw poleci generaowi
Keitlowi, eby przygotowa ultimatum nakazujce Czechom potuln zgod na
wojskow okupacj Czech i Moraw, a nastpnie wysa do niemieckich
agentw na terenie Czech i Sowacji rozkazy, by wszczynali niepokoje. W tym
samym czasie Henderson telefonowa do Halifaxa i radzi mu, eby
postpowa z najwysz ostronoci. Wtpi, czy Herr Hitler podj decyzj,
dlatego uwaa za wskazane, aby w cigu weekendu nie powiedzie ani nie
opublikowa za granic nic, co mogoby go zirytowa i sprowokowa do
dziaania34.
adna prowokacja nie bya jednak potrzebna. Tego wieczoru dwaj
marionetkowi austriaccy przywdcy w towarzystwie piciu niemieckich
generaw przejechali na drugi brzeg Dunaju, aby wkroczy na posiedzenie
nowego sowackiego rzdu w stolicy kraju, Bratysawie. Czonkom gabinetu
kazano ogosi niepodlego Sowacji. Nowy premier zwleka chwil,

twierdzc, e wczeniej powinien omwi sytuacj z rzdem w Pradze. Jego

poprzednik, Jozef Tiso rzymskokatolicki ksidz, wykapany braciszek Tuck
z opowieci o Robin Hoodzie siedzia w areszcie domowym, w klasztorze, ale
teraz powrci na scen. Korpulentny monsignor Tiso (Kiedym si
zdenerwowa, zjadem p funta szynki, co ukoio mi nerwy35) uciek
z wizienia i zada zwoania nowego sowackiego rzdu we wczesny
niedzielny ranek 12 marca 1939 roku.
Podczas tego potajemnego zgromadzenia Tiso ujawni, e otrzyma
zaproszenie na spotkanie z Hitlerem w Berlinie. Przyj je, jak powiedzia,
pod grob zajcia kraju przez wojska niemieckie i wgierskie. 13 marca
dokadnie o dziewitnastej czterdzieci Ribbentrop wprowadzi Tiso do
gabinetu Hitlera. Fhrer, surowy i nieubagany, czeka w towarzystwie dwch
naczelnych dowdcw, Brauchitscha i Keitla. Wydano ju rozkaz, by 15 marca
o szstej rano siy ldowe i powietrzne byy gotowe do inwazji na
Czechosowacj.
Czechosowacja zacz oskarycielsko Hitler moe tylko dzikowa
Niemcom za to, e nie zostaa bardziej okaleczona. Czesi nie doceniaj
ogromnego opanowania, jakie okazali Niemcy. Unis gos, w gniewie albo na
pokaz, i zapyta, jak gr uprawiaj. Sdzi, e Sowacy pragn niepodlegoci,
i tylko dlatego uniemoliwi Wgrom zajcie ich terytorium. Chciaby
szybko usysze odpowied na jedno pytanie. Akcentujc kade ze sw,
skierowa je bezporednio do Tiso. Czy Sowacja pragnie niepodlegego
istnienia, czy nie? Jutro w poudnie powiedzia genera Brauchitsch
rozpocznie dziaania zbrojne przeciwko Czechosowacji. Mwic to, wskaza
na swojego gwnodowodzcego. Niemcy nie chc pozbawia Sowacji jej
Lebensraum, dlatego musi pan niezwocznie ogosi niepodlego swojego
kraju. Jeli pan tego nie zrobi, przestan si interesowa waszym losem. Daj
panu czas na zastanowienie do jutra w poudnie. Pniej Czesi zostan
zgnieceni przez niemiecki walec parowy36.
Tiso zawaha si chwil, a potem zadzwoni do czonkw sowackiego
rzdu w Bratysawie, oznajmiajc po niemiecku, e mwi z gabinetu Fhrera.
Zada, aby zwoali parlament na nastpny ranek. Kiedy upewni si, e jego
osupiali suchacze zrozumieli przesanie, odoy suchawk. Wrci do
Bratysawy w sam por, aby odczyta deputowanym sowack deklaracj
niepodlegoci naszkicowan przez Ribbentropa. Opozycja poniosa klsk i w
ten sposb narodzia si wolna (jedynie z nazwy) nowa Sowacja.
Tego popoudnia Chamberlain mnie odpiera w Londynie gniewne
pytania w Izbie Gmin o to, czemu rzd nie potrafi si przeciwstawi Hitlerowi.
Co z brytyjskimi gwarancjami dla Czechosowacji, spyta jeden z krytykw.
Gwarancje,
usysza
w
odpowiedzi,
dotyczyy
jedynie
sytuacji
niesprowokowanego ataku. Taka agresja nie miaa miejsca
zakomunikowa premier37.

Kiedy Chamberlain tumaczy si w parlamencie, Hitler jak zwykle dziaa,

udajc, e jedynie reaguje. Jego narzdziem w ostatnim akcie dramatu sta si
prezydent Czechosowacji, Hcha. Udrczony i oszoomiony wydarzeniami
ostatnich dni Hcha zwrci si z prob o pilne spotkanie z Fhrerem, niczym
mucha domagajca si zaproszenia do sieci pajka.
Hitler potrzyma go kilka godzin w niepewnoci, aby w kocu wyrazi
zgod na rozmow. Zdruzgotany psychicznie prezydent Czechosowacji wsiad
do pocigu do Berlina w towarzystwie crki i ministra spraw zagranicznych.
Wybra pocig, gdy nie mg lata z powodu sabego serca.
Kiedy wyjeda z Pragi, do stolicy Czechosowacji przyjecha dziennikarz,
ktry czsto widywa Hitlera z bliska. Sefton Delmer zauway, e stali
bywalcy kawiarenek na placu Wacawa obojtnie popijali kaw, niewiadomi
tego, co si dzieje. Nagle, o zmierzchu, placem przemaszeroway szstkami
oddziay Niemcw sudeckich, niosc nazistowskie sztandary i wykrzykujc:
Sieg Heil! Sieg Heil! Za nimi podali faszystowscy kolaboranci, wymachujc
trjkolorow flag Czechosowacji. Pocztkowo ludzie suchali rozkazw
i salutowali nazistowskim sztandarom, ale gdy zamknito fabryki i na placu
pojawiy si rzesze robotnikw, zapanowaa inna atmosfera. Robotnicy nie
chcieli ustpi drogi maszerujcym, wic doszo do star. Policja opowiedziaa
si po stronie demonstrujcych, ktrzy kontynuowali marsz, krzyczc: Ein
Reich, ein Volk, ein Fhrer! Jeli Praga naleaa do Niemiec jedynie
symbolicznie, Moravska Ostrava, wane miasto przemysowe przy granicy
z Polsk, znajdowaa si ju faktycznie w ich rkach. Zaraz po zapadniciu
zmroku elitarne oddziay gwardii Hitlera zajy miasto, eby zapobiec
przejciu nowoczesnej stalowni przez Polsk.
W tym czasie w Berlinie Hitler i jego gocie zebrali si w salonie Kancelarii
Rzeszy, aby obejrze film zatytuowany Ein hoffnungsloser Fall (Beznadziejny
przypadek). Obok Fhrera siedzia genera Keitel, ktry musia by pod rk
na wypadek, gdyby trzeba byo wyda rozkaz rozpoczcia inwazji.
O dwudziestej drugiej czterdzieci pocig z Pragi wjecha na stacj Anhalt, ale
Hch wprowadzono do Fhrera dopiero godzin po pnocy. Wdz
powiedzia Keitlowi, e starszy pan musia czeka tak dugo, aby mg
odpocz i odzyska siy po podry, lecz zwoka jedynie wzmoga niepokj
Hchy i kiedy w towarzystwie swojego ministra spraw zagranicznych,
Chvalkovskiego, mija stra honorow SS i wchodzi do gabinetu Hitlera, jego
twarz pona gniewem.
Hcha zaapelowa do Hitlera, podkrelajc, e nigdy si nie miesza do
polityki. W smutnym gecie poddania zda si na ask Hitlera. By
przekonany, e los Czechosowacji spoczywa w rkach Fhrera brzmia
niemiecki komunikat ogoszony po spotkaniu i wierzy, e bdzie w nich
bezpieczny.
Jednak nawet sualcza postawa Hchy nie zdoaa zatamowa jadu, ktry
nagromadzi si w Hitlerze. Po powtrnym przytoczeniu rzekomych

bezecestw, jakich dopucili si Masaryk i Bene, wysun oskarenie, e pod

paszczykiem pozorw Bene y ju duchem w nowej Czechosowacji.
Kruchy i niski, kulcy si przed atakami Hcha przedstawia aosny widok.
Nagle Hitler powodowany wspczuciem lub potrzeb zmiany taktyki
popiesznie doda, e nie oznacza to, i nie ma zaufania do Hchy, ba! doszed
do wniosku, e podejmujc podr mimo podeszego wieku, prezydent mg
wywiadczy wielk przysug swojemu krajowi, gdy do niemieckiej
interwencji pozostao zaledwie kilka godzin.
Hcha i jego minister spraw zagranicznych siedzieli jak skamieniali, dopki
Hitler nie roznieci ponownie iskierki nadziei, podkrelajc, e nie ywi
wrogoci do adnego narodu i pozostaje przekonany o lojalnoci Hchy.
Nadzieje zostay wszake szybko rozwiane sowami, e wpywy Benea
w kraju s nadal silne. Koci zostan rzucone w niedziel, powiedzia Hitler.
Rozkaz inwazji i przyczenia Czechosowacji do Rzeszy jest ju gotw.
Dwaj Czesi siedzieli jak oniemiali. Hitler zakomunikowa, e o wicie jego
wojska wkrocz do Czechosowacji ze wszystkich stron, a Luftwaffe zajmie
czeskie lotniska.
Po grobie przysza kolej na obietnic. Hcha moe si przysuy krajowi
jedn prost decyzj. Musi si popieszy, w przeciwnym razie o szstej rano
niemieckie wojska i samoloty rusz. Stracibym na zawsze twarz, gdybym
musia wykona t grob wspomina kilka lat pniej Hitler bo
o wspomnianej godzinie nad naszymi lotniskami panowaa tak gsta mga, e
aden samolot nie mgby wystartowa.
Zasugerowa, eby Hcha i jego minister spraw zagranicznych przeszli na
stron i przedyskutowali, co naley uczyni, ale ku jego uldze czeski
prezydent oznajmi: Sytuacja wydaje si jasna. Przyzna, e stawianie oporu
byoby gupot, ale jak ma przekona nard w cigu niecaych czterech
godzin? Hitler odpar, e trzeba to jako zrobi, po czym z nutk nadziei doda,
e widzi jutrzenk dugiego pokoju midzy dwoma narodami. Gdyby jednak
podjto decyzj o stawieniu oporu, zakoczy ostro, przepowiada
unicestwienie Czechosowacji.
Po tych zowieszczych sowach Hitler zakoczy spotkanie38. Kiedy
przybitych Czechw zaprowadzono do ssiedniego pokoju, Ribbentrop
podnis suchawk, eby zadzwoni do Pragi. Linia bya uszkodzona, wic
poproszono Schmidta, aby sprbowa ponownie. Gdy tumacz wykrca
numer, sysza, jak Gring woa z ssiedniego pokoju, e Hcha zemdla.
Zadzwoniono po doktora Morella, ktry peni dyur na wypadek, gdyby
niedomagajcy prezydent Czech potrzebowa pomocy. Jeliby Hcha zmar,
pomyla Schmidt, cay wiat powiedziaby, e zosta zamordowany
w Kancelarii Rzeszy. W tej samej chwili linia z Prag oya. Schmidt wrci do
Hchy i ku swemu zdumieniu stwierdzi, e prezydent Czech doszed do siebie
dziki wstrzykniciu witamin przez doktora Morella. Hcha podszed do

telefonu, poinformowa czonkw swojego gabinetu, co si stao,

i zasugerowa kapitulacj.
W tym czasie Schmidt przepisywa na czysto krtki oficjalny komunikat,
ktry zosta wczeniej przygotowany. Dokument stwierdza, e prezydent
Czechosowacji z ufnoci zoy los narodu czeskiego i kraju w rce Fhrera
Rzeszy. W rzeczywistoci by to tekst kapitulacji, wic Hcha poprosi Morella
o kolejny zastrzyk. Iniekcja tak go wzmocnia, e odmwi zoenia podpisu
mimo nalega Ribbentropa i Gringa, ktrzy, wedug oficjalnego francuskiego
raportu, zaczli go uporczywie nagabywa. Dosownie gonili doktora Hch
i pana Chvalkovskiego dookoa stou, na ktrym lea dokument, podtykajc
go pod nos, wciskajc do rki piro i nieustannie powtarzajc, e jeli Czesi
bd si upierali, w cigu dwch godzin poowa Pragi legnie w gruzach pod
bombami, a bdzie to zaledwie pocztek. Setki bombowcw czekaj na rozkaz
do startu, ktry zostanie wydany o szstej rano, jeli dokument nie zostanie
podpisany 59*.
W kocu Hcha si podda i o trzeciej pidziesit pi, z czerwon twarz,
drc rk podpisa dokument. Pniej odwrci si do doktora Morella
i podzikowa mu za pomoc. Gdy z dygoczcych palcw Hchy wysuno si
piro, Fhrer wybieg z sali konferencyjnej do swojego gabinetu, gdzie ju
czekay dwie podstarzae sekretarki. Christa Schroeder wspominaa, e jego
twarz ulega cakowitej przemianie. Dziewczta, dajcie mi buziaka! Szybko!
wykrzykn. Schroeder i Wolf cmokny go w oba policzki. Przed chwil
Hcha podpisa! oznajmi w uniesieniu. To najwiksze zwycistwo mojego
ycia! Przejd do historii jako wielki Niemiec!39.
Cho byo pno, nie poszed spa, aby rozkoszowa si triumfem. Byo mi
al starszego pana zwierzy si Hoffmannowi i innym bliskim ale
okazywanie sentymentalnych saboci byoby nie na miejscu i mogoby
podkopa sukces.
Doktor Morell wtrci, e bez niego nie doszoby do podpisania
komunikatu. Dziki Bogu powiedzia byem na miejscu i w por zrobiem
zastrzyki!.
Id do diaba z tymi swoimi zastrzykami! wykrzykn Hitler. Staruszek
tak si po nich oywi, e przez chwil si obawiaem, i nie zoy podpisu!.
witowanie na chwil przerwa Keitel, ktry zameldowa, e rozkazy
wkroczenia do Czechosowacji zostay wydane z zastrzeeniem, aby nie
otwiera ognia, jeli wojsko nie natrafi na opr. Nawet wwczas naleao
podj prb negocjacji przed uyciem siy. Poprosi Hitlera, eby pozwoli mu
odej. Usysza, e ma wrci za kilka godzin, aby specjalnym pocigiem
pojecha z Fhrerem do granicy z Czechami40.

O wicie 15 marca dwaj mczyni w ubraniach w nieadzie, o twarzach

pobladych ze strachu, zaomotali do amerykaskiej ambasady w Pradze
z prob o azyl. Oznajmili, e s czeskimi szpiegami w Niemczech, znanymi
tamtejszemu Gestapo. Kiedy odmwiem, ich twarze zadrgay nerwowym
tikiem, a wargi zaczy dygota wspomina George Kennan. Nieco pniej
dosta rozkaz i zgarn dwch niemieckich uciekinierw z przysypanej
niegiem ulicy, na ktrej byli jedynie zwierzyn own. Pniej zjawi si
ydowski znajomy i usysza, e moe zosta, dopki si nie uspokoi. Chodzi
od ciany do ciany w poczekalni przez dugie poranne godziny42.
W Londynie lord Halifax dowiedzia si o inwazji od swojego ambasadora
w Pradze. Kilka godzin pniej Henderson zatelefonowa z Berlina, radzc
szefowi, aby odoy wizyt przewodniczcego Komisji Handlu w Niemczech.
Nie sdz, aby udao si odwie Niemcy od zamiaru przywrcenia
porzdku, mimo to w obecnych okolicznociach odwoabym wizyty
wszystkich czonkw brytyjskiego rzdu.
Henderson zadzwoni jeszcze raz w cigu godziny, by odczyta umow
podpisan przez Hitlera i Hch, a o jedenastej przedyktowa odezw Hitlera
do narodu niemieckiego. Dokument stwierdza, e od niedzieli w wielu
czeskich wioskach dochodzio do dzikich ekscesw wymierzonych
w ludno niemieck. Przeladowania i woania o pomoc nasilay si z godziny
na godzin43.
Zaszokowany Henderson zda sobie w kocu spraw, e bya to ostateczna
katastrofa jego misji w Berlinie. Dziwisz si, e uwaam prac w Berlinie za
robot drczc dusz? napisa popiesznie w prywatnym licie do Halifaxa.
Hitler ponownie wpad we wcieko44.
Fhrer przespa wiksz cz podry kolejowej z Berlina i zbudzi si
okoo poudnia, w dzie pamitnych idw marcowych. Musz si zjawi
w Pradze jako pierwszy powiedzia sucemu, wkadajc ubranie45. Im
bliej by granicy, tym bardziej nasilao si podniecenie. Wczesnym
popoudniem jego wita wysiada z pocigu niedaleko granicy, aby uda si
dalej w konwoju zoonym z dziesiciu pojazdw. Hitler siedzia w pierwszym
samochodzie obok swojego szofera, Kempki, gdy kolumna ruszaa
w olepiajcej nienej zawiei. Przejechali przez otwarte szlabany obu przej
granicznych i po chwili napotkali niemieckie kolumny przedzierajce si
przez zaspy i ld. Kempka zjecha z gwnej drogi na krte, botniste trakty
i przed zmrokiem dotarli do Pragi. Nikt nie zwrci uwagi na konwj zbliajcy
si do zamku na Hradczanach. Kiedy Niemcy zostali rozlokowani, wysano
kogo do miasta, eby kupi zimn szynk, buki, maso, ser, owoce i pilznera.
To wtedy Keitel pierwszy raz ujrza Hitlera pijcego piwo46.
Reakcja na ostatni niemieck agresj okazaa si gwatowna
i natychmiastowa. W odpowiedzi na publiczne oburzenie rzdy Francji
i Wielkiej Brytanii udzieliy gwarancji wojskowych Polsce, Rumunii, Grecji

i Turcji, jednoczenie rozpoczynajc rozmowy polityczne ze Zwizkiem

Radzieckim. Fala wciekoci udzielia si take sojusznikowi Hitlera. Tego
wieczoru Ciano zapisa chodno w swoim dzienniku, e inwazja na
Czechosowacj zniweczya stan rwnowagi osignity w Monachium.
Fhrer wysa ju do Rzymu ksicia Filipa Heskiego z listem zawierajcym
wyjanienia. Mia nadziej, e Mussolini go zrozumie i spojrzy na ostatnie
wydarzenia z waciwej perspektywy. Chocia Il Duce marudzi swojemu
ziciowi Ciano: Wosi mnie wymiej. Za kadym razem, gdy Hitler zajmuje
jaki kraj, wysya mi list, zdecydowa, e wanie dzi, bardziej ni
kiedykolwiek, warto si opowiedzie po zwyciskiej stronie. Nie moemy
zmieni teraz naszej polityki powiedzia. W kocu nie jestemy
politycznymi dziwkami. Mimo to podporzdkowanie si modszemu
wsplnikowi byo duym upokorzeniem. Nigdy przedtem Ciano nie widzia
tecia w stanie tak gbokiego przygnbienia47.
Hitler nie zwaa na gosy krytyki napywajce z kraju i zagranicy, gdy
16 marca jego zadowolenie z siebie wydawao si usprawiedliwione.
Przygldajc si swemu ostatniemu podbojowi z muru zamku czeskich
krlw, na ktrego blankach powieway flagi ze swastyk, rozkoszowa si
przyjemnoci pync z posiadania staroytnego miasta, w ktrym
zachowao si tyle germaskich pamitek. W 1621 roku przed miejskim
ratuszem cito dwudziestu siedmiu protestanckich przywdcw, ktrzy
zbuntowali si przeciwko Habsburgom, a w synnym hotelu Zum Blauen
Stern na placu Republiki rezydowali cesarz Wilhelm, Bismarck i Moltke
podczas wojny prusko-austriackiej. Wspaniae budowle Pragi, czsto
zaprojektowane przez niemieckich architektw, zdaniem Hitlera wiele
zawdziczay kulturze germaskiej. Jedynie Niemcy potrafili budowa takie
mosty, wiee i gmachy!
Jeden ze wsppracownikw zakci Fhrerowi zadum, oznajmiajc, e
ani Francja, ani Anglia nie ogosiy powszechnej mobilizacji. Wiedziaem
odrzek i wygosi przepowiedni: Za czternacie dni wszyscy o tym
zapomn48. Bardziej zainteresowaa go wiadomo, e sprzyjajcy nazistom
Czesi wyruszyli na owy, przeczesujc praskie ulice i oznaczajc ydowskie
sklepy duymi, barwnymi napisami JID albo JUDE.
Faktyczny rozpad Czechosowacji nastpi tego samego dnia, gdy
monsignor Tiso wysa do Berlina telegram ogaszajcy niepodlego Sowacji
i poprosi Niemcw o ochron. Wojska Hitlera wkroczyy niezwocznie do
Sowacji. Take Ru Zakarpacka zwrcia si z prob o wczenie do jego
strefy wpyww, ale Hitlerowi bardziej zaleao na ugaskaniu Wgrw, wic
pozwoli ich wojskom zaj ten obszar a po granic z Polsk. Po zaledwie
dwudziestu latach niepodlegoci Czechosowacja ponownie znalaza si
w niewoli.
Chocia Brytyjczycy nie ogosili powszechnej mobilizacji, byli
rozwcieczeni. Doskonale rozumiem upodobanie Herr Hitlera do

bezkrwawych zwycistw ostrzeg niemieckiego ambasadora Halifax ale

kiedy moe stan wobec wyzwania, ktre bdzie wymagao krwi49.
Od jakiego czasu Halifax i szczery do blu Cadogan sprzeciwiali si
pewnym elementom polityki ustpstw Chamberlaina, mimo to lojalnie go
popierajc. Nadszed jednak czas na zajcie zdecydowanego stanowiska.
Minister spraw zagranicznych uda si do Chamberlaina i da jasno do
zrozumienia, e nard, partia oraz Izba Gmin daj, aby agresywne dziaania
Hitlera zostay potpione w sposb publiczny i stanowczy.
Chamberlain posucha jego rady. 18 marca ambasador Henderson zosta
tymczasowo odwoany z Berlina, a jeszcze tego wieczoru, w wigili jego
siedemdziesitych urodzin, premier wygosi w Birmingham mow, ktra
zmieniaa kierunek brytyjskiej polityki zagranicznej. Ostrzeg, e byoby
wielkim bdem sdzi, e Wielka Brytania, mimo odrazy do wojny, tak
dalece utracia krgosup, e z ca swoj moc nie sprzeciwi si rzuconemu
wyzwaniu50. Cho trudno byo to uzna za porywajce wezwanie do broni,
takie sowa z ust czowieka uznawanego za symbol pojednania wywoay
entuzjazm wrd suchaczy, oznaczay bowiem koniec polityki ustpstw.
Ujawniy te, e Hitler popeni pierwszy powany bd w swoich
rachubach. Zdoby Czechosowacj grob uycia siy, cho ten kraj po
pewnym czasie sam dostaby si nieuchronnie w stref jego wpyww. Mimo
to, amic midzynarodow umow dobrowolnie podpisan przez wasny
rzd, zwrci przeciwko sobie rzdy oraz opini publiczn Francji i Wielkiej
Brytanii. Nigdy wicej Chamberlain ani jego nastpcy nie uwierzyli mu na
sowo. Zama reguy gry dla sprawy, ktra nie bya tego warta.
Jak Fhrer mg popeni tak powany bd? Przede wszystkim nie
spodziewa si, e jego posunicie wywoa rwnie gwatown reakcj. Czy
zachd nie przyj za dobr monet tej samej wymwki o przywrceniu adu
i porzdku w Austrii? Czy jego przedstawiciele nie byli usatysfakcjonowani
rwnie pokrtnymi argumentami w Monachium? Przecie zdoa ich
przekona, e musi zaj niemieckie ziemie, aby zapewni przyszo
germaskiej rasie, gdy sam ma jeszcze do siy, a potga militarna Niemiec
przewysza potencja wojenny przeciwnikw.
Kiedy wkracza do Czechosowacji, nie by pewien, gdzie ponownie uderzy
ani przeciw komu si zwrci. Wiedzia jedynie, e musi zdoby Czechy
i Morawy przed przeprowadzeniem (lub grob przeprowadzenia) kolejnej
operacji. Dlatego uwaa, e nie popeni bdu, a jedynie doprowadzi do
dugotrwaego pogorszenia swojego wizerunku w oczach wiata. Interesowa
go wycznie nastpny krok.

Rozdzia 19
LIS I NIEDWIED
(stycze24 sierpnia 1939)

1
Tego samego dnia, w ktrym Hitler poinformowa z zamku na
Hradczanach o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, brytyjskie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych przekazao ambasadorowi Rumunii
sprawdzon poufn informacj, e w cigu kilku miesicy Fhrer planuje
zaj jego kraj i Wgry. Dyplomatw popiesznie rekonstruujcych polityk
zagraniczn w Londynie dodatkowo zwioda alarmujca nota ich wasnego
ambasadora w Paryu. Wiadomo roia si od bdw, gdy sir Eric Phipps
przepisa j wasnorcznie na maszynie, aby wszystko odbyo si
w najwikszej tajemnicy. Zamiarem Hitlera napisa ktry popieraj
Gring, Himmler, Ribbentrop, Goebbels i Reichenau, jest wypowiedzenie
wojny Wielkiej Brytanii przed kocem czerwca lub lipca1. Informacja ta
zostaa przypuszczalnie podsunita przez niemieckich przeciwnikw Hitlera,
ktrzy ustawicznie prbowali wywoa konflikt. W rzeczywistoci Fhrer
wcale nie pragn wojny z Wielk Brytani, a rzekoma dominacja w Rumunii
i na Wgrzech ograniczaa si nadal wycznie do sfery gospodarczej. Fhrer
skupi ca uwag na rozwizaniu draliwych kwestii z Polsk, ktre zostay
wywoane po wojnie wiatowej przez aliantw w celu powstrzymania
niemieckiej agresji. Rzesza nie tylko utracia wiksz cz Prus Zachodnich
wraz z Poznaskiem, ale na linii Wisy wykrojono korytarz sigajcy
Batyku, ktry dawa Polsce dostp do morza. Znajdujcy si na kocu
korytarza Gdask otrzyma status wolnego miasta, mg wic peni dla
Polski funkcj portu morskiego. Nic rwnie silnie nie prowokowao
niemieckich patriotw, jak tzw. polski korytarz oddzielajcy Prusy
Wschodnie od reszty kraju. Niech ogniskowaa si na Gdasku
zamieszkanym niemal wycznie przez Niemcw.
Co zaskakujce, najwikszy niemiecki nacjonalista powici Polsce
niewiele miejsca w Mein Kampf i wczesnych mowach. Darzy Polakw
Untermenschen wedug jego standardw przyjaznymi uczuciami i mia
obsesj na punkcie Zwizku Radzieckiego, jedynego pastwa, ktre byo
wystarczajco due, eby zaspokoi niemieck potrzeb przestrzeni yciowej.
Od pocztku swoich rzdw Hitler bagatelizowa spraw Polski, a w 1934 roku
podpisa z Warszaw dziesicioletni deklaracj o niestosowaniu przemocy.

W Monachium publicznie okazywa przyjazne uczucia wobec Polski i askawie

zaprosi Polakw, aby przyczyli si do rozbioru Czechosowacji. Ci zrobili to
z radoci, nie zdajc sobie sprawy, e po takich bankietach gocie zwykle
otrzymuj sony rachunek. Dorczono go miesic po spotkaniu
w Monachium, kiedy ambasador Jzef Lipski zosta zaproszony przez
Ribbentropa na obiad w hotelu Grand w Berchtesgaden. Minister spraw
zagranicznych Rzeszy oznajmi, e spotkali si, aby w kocu wyjani rnice
dzielce oba kraje. Zaproponowa po przyjacielsku, eby Polska oddaa Gdask
i wyrazia zgod na to, by Niemcy zbudoway wasny korytarz czcy Prusy
Wschodnie z reszt Rzeszy. W zamian pozwol Polsce korzysta z portu
w Gdasku, zagwarantuj obecne granice i przedu pakt o nieagresji.
Ribbentrop zasugerowa rwnie, aby oba kraje wsppracoway
w wysiedleniu ydw z Polski i opracoway wspln polityk wobec Rosji na
bazie paktu antykominternowskiego.
Poniewa wielu wpywowych Polakw podzielao lk Hitlera przed
czerwon Rosj oraz jego nienawi do ydw, szansa na pokojowe
porozumienie wydawaa si dua. Jednak polski minister spraw
zagranicznych, pukownik Jzef Beck, ustawicznie odmawia przyjazdu do
Niemiec, prbujc poprawi stosunki z Rosj. Pod koniec 1938 roku wydano
wsplne owiadczenie polsko-radzieckie i rozpoczto negocjacje handlowe.
Z czowiekiem pokroju Hitlera na mona byo w nieskoczono
prowadzi podwjnej gry, wic Beck zosta w kocu zmuszony do
zakosztowania niemieckiej gocinnoci. Jeli lka si, e zostanie zastraszony,
jak Schuschnigg, Tiso czy Hcha, spotkao go mie zaskoczenie. Nie usysza
grb, a jedynie sowa zachty. Hitler podkreli korzyci, jakie Polska moe
odnie z unicestwienia Czechosowacji. To podejcie nie przynioso jednak
podanego skutku. W sposb tak dyplomatyczny, jak to moliwe, Beck
odmwi oddania Gdaska.
Kilka tygodni pniej Ribbentrop uda si w podr do Warszawy, aby
powtrzy niemieck propozycj. Zapraszano go na bale, do teatru i na
polowania, bez koca raczono kawiorem i wdk, ale na stole negocjacji nie
znalazo si nic oprcz polskiego uroku. Na Wilhelmstrasse kryy plotki, e
Hitler, uraony cigym odrzucaniem jego wspaniaomylnej propozycji, mia
zawoa, e z Polakami mona si dogada jedynie grob. Taktyk z takim
powodzeniem wykorzystan przeciwko Austrii i Czechosowacji zastosowano
w marcu. Ribbentrop ostrzeg Warszaw, e przeladowania mniejszoci
niemieckiej w Polsce staj si nie do zniesienia. Po tym owiadczeniu gazeta
Gringa, Die Zeitung, rozptaa kampani prasow. Pojawiy si doniesienia,
e niemieckie kobiety i dzieci s napadane na polskich ulicach, a niemieckie
domy i sklepy smarowane smo. Niewzruszony Beck wezwa we wtorek
niemieckiego ambasadora i przedstawi wasn grob: wszelkie prby
zmiany statusu Gdaska zostan uznane za akt agresji wymierzony w Polsk.

Chcecie prowadzi negocjacje pod ostrzem bagnetw?! wykrzykn

niemiecki ambasador.
Sami stosujecie t metod odparowa Beck2.
Przejawy polskiej odwagi zostay nagrodzone zdumiewajc propozycj
pomocy wojskowej w przypadku niemieckiej agresji, ktra napyna
z Londynu. Beck przyj j bez wahania. Ostatniego dnia marca
Chamberlain, wygldajcy na wychudego i chorego, wszed do Izby Gmin
i ciko opad na krzeso. Kilka minut pniej wsta i zacz wolno odczytywa
owiadczenie cichym gosem, opuszczajc gow tak, jakby z trudem
wypowiada sowa. W przypadku jakichkolwiek dziaa w oczywisty sposb
zagraajcych niepodlegoci Polski oznajmi ktrym rzd polski zdecyduje
si przeciwstawi si militarn, rzd Jego Krlewskiej Moci udzieli mu
niezwocznie pomocy ca swoj potg. Polacy, doda, zostali o tym
uroczycie zapewnieni, a rzd Francji upowani go do owiadczenia, e ich
kraj przyczy si do brytyjskich gwarancji3. Kiedy usiad, sal wstrzsny
spontaniczne brawa pierwszy autentyczny wyraz aprobaty od czasu
powrotu premiera z Monachium. Obietnica bezwarunkowej pomocy bya
pierwszym realnym dowodem, e Chamberlain rzeczywicie zrezygnowa
z polityki ustpstw. Anglia bya wreszcie zjednoczona i zdeterminowana.

Nastpnego dnia, 1 kwietnia, Fhrer odpowiedzia na ten jednomylny gest

satyryczn mow. Jakim prawem Anglicy wypowiadaj si w sprawie prawa
Niemcw do ycia? Gdyby jaki brytyjski m stanu zada, aby kade
z ywotnych niemieckich praw byo wczeniej dyskutowane w Anglii,
mgbym si domaga, aby kady brytyjski problem wczeniej omawiano
z nami. Anglik moe mi powiedzie, e Palestyna nie jest spraw Niemiec. Nie
chcemy si wtrca do Palestyny. Tak jak Niemcy nie maj interesw
w Palestynie, tak Anglia nie ma nic do niemieckiej przestrzeni yciowej. Jeli
Wielka Brytania twierdzi, e Niemcy nie maj prawa robi tego lub tamtego,
jakim prawem Anglicy strzelaj w Palestynie do Arabw, ktrzy broni
jedynie wasnej ojczyzny?
Nastpnie przeszed od sarkazmu do groby. Rzesza powiedzia nie
bdzie w nieskoczono tolerowa grb i polityki okrania4. Byy to
stosunkowo agodne sowa, wic musia uy caej siy woli, eby tak dobrze
zapanowa nad uczuciami. Prywatnie kipia gniewem, ale po poudniu, po
otrzymaniu od admiraa Canarisa potwierdzenia brytyjskich gwarancji dla
Polski, wybuchn. Z twarz wykrzywion wciekoci biega po pokoju,
tukc piciami w marmurowy blat stou i miotajc przeklestwa. Nawarz
im takiego diabelskiego napoju, e si udawi!5. Czy mg mie na myli
zawarcie paktu ze Stalinem?

By moe wyjtkowe opanowanie Hitlera podczas wieczornej mowy

wynikao z przekonana, e przemawia z pozycji siy. Madryt podda si
oddziaom Franco, a wojna domowa w Hiszpanii oficjalnie dobiega koca. Na
dodatek uwag Wielkiej Brytanii odwrciy nowe pogoski o naciskach
wywieranych przez Wochy na Albani, co zbiego si idealnie z planem
Hitlera. Fhrer wezwa do siebie Keitla i oznajmi, e polski problem musi
zosta niezwocznie rozwizany. Szkoda, doda, e przebiegy stary marszaek
Pisudski, z ktrym podpisa pakt, zmar przedwczenie. Z drugiej strony ten
sam los mg w kadej chwili spotka jego samego. Musimy jak najszybciej
usun t nieznon sytuacj. Trzeba to uczyni dla przyszoci Niemiec, bo
Prusy Wschodnie nie mog pozostawa w nieskoczono oddzielone od
reszty Rzeszy. Nie mog odoy tego zadania na pniej ani pozostawi go
mojemu nastpcy. Jestem pewien, doda, e Wielka Brytania odwrci si
plecami do Polski, kiedy ujrzy niemieck determinacj6.
3 kwietnia, nie dostrzegajc, e Wielka Brytania sowem i czynem odesza
od polityki ustpstw, Hitler wyda dyrektyw oznaczon najwyszym
stopniem tajnoci i przekaza j osobicie najwyszym dowdcom. Poniewa
sytuacja Niemiec na wschodniej granicy staa si nieznona, a wszystkie
pokojowe moliwoci rozwizania konfliktu si wyczerpay oznajmia
w pierwszych sowach podjem decyzj o siowym rozwizaniu. Napa na
Polsk, opatrzona kryptonimem Fall Weiss (Wariant Biay), miaa nastpi
1 wrzenia.
Odpowiedzialnoci za podjcie wrogich dziaa na froncie zachodnim
postanowiono obciy Angli i Francj. Jeli wspomniane pastwa w odwecie
zaatakuj Niemcy, Wehrmacht bdzie si stara w najwyszym moliwym
stopniu oszczdza siy. Rezerwuj sobie wyczne prawo wydania rozkazu
rozpoczcia operacji ofensywnych. Podobnie miao by z decyzj
o przeprowadzeniu nalotw na Londyn.
Wszystko to dowodzi, e Hitler nie traktowa powanie angielskofrancuskiego zobowizania o udzieleniu pomocy Polsce. W najgorszym razie
alianci wypowiedz Niemcom wojn, ale zrobi to wycznie po to, eby nie
straci twarzy. Jeli Niemcy powstrzymaj si od dziaa ofensywnych,
w kocu uda si doj do jakiego porozumienia. Dyrektyw kontrasygnowa
Keitel, cho wraz z dowdcami, z ktrymi odby narad, sprzeciwia si
konfliktowi zbrojnemu z Polsk. Wszyscy byli zgodni, e Niemcy nie s jeszcze
gotowe do wojny.
Owiadczenie Hitlera, e moliwoci pokojowego rozstrzygnicia sporu
z Polsk zostay wyczerpanie, nie byo pozbawione podstaw. Pukownik Beck
nie tylko unika rozmw z Hitlerem, ale pojecha do Dover, eby sfinalizowa
pakt z Wielk Brytani. Zosta serdecznie przyjty przez przedstawicieli rzdu
Jego Krlewskiej Moci i opini publiczn. Podejmowano go wystawnie, m.in.
zosta zaproszony na prywatny obiad z krlem i krlow. Jednak jako
czowiek powcigliwy, skryty i podejrzliwy przystpi do oficjalnych rozmw

w mniej otwartym duchu. Sprzeciwi si stanowczo, gdy Chamberlain,

przeknwszy wasn nieufno do Rosji, zasugerowa, by stworzy
z Sowietami wsplny antyhitlerowski front. Beck, ktry znacznie bardziej
lka si ataku Rosjan ni nazistw, odmwi podejmowania jakichkolwiek
dziaa, ktre mogyby przypieszy wojn z Hitlerem. W tym punkcie nie
chcia ustpi, dlatego tymczasowy pakt o pomocy wzajemnej podpisany
z Brytyjczykami 6 kwietnia wyklucza jakikolwiek udzia ZSRR.
Wikszo pastw opiera swoj polityk zagraniczn na pragmatycznym
zaoeniu, e lepiej trzyma za ogon dwie sroki ni jedn. Zwizek Radziecki
nie by pod tym wzgldem wyjtkiem, prowadzc rwnolege negocjacje
z Angli i Niemcami. Pilna potrzeba zawarcia sojuszu wynikaa po czci
z gronego osabienia Armii Czerwonej po krwawej czystce przeprowadzonej
dwa lata wczeniej przez Stalina (nawiasem mwic, zainspirowanej przez
usunicie Rhma i jego krgu przez Hitlera), ktra doprowadzia do
odsunicia marszaka Michaia Tuchaczewskiego i innych czoowych
dowdcw60*. Chocia nie byo to powszechnie wiadome, Niemcy od
dwudziestu lat potajemnie wzmacniali Armi Czerwon. Niemcy i Zwizek
Radziecki zostali wykluczeni z negocjacji prowadzcych do zawarcia traktatu
wersalskiego. Poniewa wyizolowanych czsto przycigaj do siebie wsplne
ale, Rosja i Niemcy rozpoczy potajemnie szerok wspprac wojskow. Jej
gwnym architektem by dowdca maej powojennej armii niemieckiej,
genera Hans von Seeckt. Pod koniec 1920 roku w ramach Ministerstwa
Obrony Seeckt stworzy organizacj wojskow majc swoje biura w Berlinie
i Moskwie. Nieco pniej koncern Junkersa otrzyma koncesj na
wytwarzanie silnikw lotniczych na przedmieciach Moskwy, a spka
akcyjna Bersol zacza produkowa gaz bojowy w obwodzie samarskim. Co
jeszcze bardziej znamienne, niemieccy technicy pomogli Rosjanom zbudowa
trzy fabryki amunicji, a szedziesiciu wojskowych i cywilnych instruktorw
szkolio oddzia Armii Czerwonej zoony wycznie z Niemcw. Podobnie,
niemieccy czogici byli szkoleni przez niemieckich ekspertw w tzw.
eksperymentalnej jednostce badawczej cikiego sprztu w okolicy Kazania.
Wzajemnie owocn potajemn wspprac przekuto w polityczne
zblienie, ktre otrzymao oficjalny ksztat w wielkanocn niedziel 1922 roku
w traktacie z Rapallo. By to skuteczny sojusz zwrcony przeciwko
mocarstwom stojcym za traktatem wersalskim, gwarantujcy Sowietom, e
Niemcy nie przycz si do adnego midzynarodowego konsorcjum
pragncego wykorzysta radzieck gospodark, a Niemcy unikn zagroenia
wynikajcego z cakowitego okrenia. Jednak dojcie Hitlera do wadzy
oznaczao zwrot w relacjach radziecko-niemieckich, ktre w 1938 roku
waciwie ustay. Sytuacja ulega ponownemu dramatycznemu odwrceniu,
gdy Francja i Anglia podpisay pakt monachijski bez konsultacji z ZSRR.
Ignorowany przez zachd Zwizek Radziecki ponownie zwrci uwag na
Niemcy. Na pocztku 1939 roku yczliwie przyjto propozycj Hitlera

zawarcia nowej umowy handlowej i zaproszono do Moskwy jednego ze

wsppracownikw Ribbentropa. Kilka dni pniej Stalin uwiarygodni
sensacyjn wiadomo opublikowan na amach londyskiego News
Chronicle, e podpisa pakt o nieagresji z nazistami. W przemwieniu
wygoszonym podczas XVIII Zjazdu Partii oznajmi, e Zwizek Radziecki nie
da si wcign przez zachd w adn wojn z Niemcami. Opowiadamy si za
pokojem i zacienieniem wsppracy ze wszystkimi krajami. Niemieckie
gazety odczytay sowo wszystkimi jako propozycj zoon Rzeszy,
a radziecka prasa pogratulowaa im trafnego osdu.
W cigu miesica Peter Kleist, doradca Ribbentropa do spraw Polski
i krajw nadbatyckich, otrzyma polecenie wzmocnienia osobistych
kontaktw z pracownikami ambasady radzieckiej w Berlinie. Kleist
zastanawia si, czy oznacza to wstp do kolejnej dramatycznej zmiany
polityki zagranicznej. Kilka dni pniej z mieszanymi uczuciami towarzyszy
niemieckiemu ekspertowi do spraw gospodarczych rejonu Europy
Wschodniej podczas wizyty w ambasadzie ZSRR przy Unter den Linden.
Panowie zostali zaproszeni na herbat przez Georgija Astachowa, agodnego,
ascetycznie wygldajcego radzieckiego charg daffaires. Okolicznoci byy
zgoa niezwyke, gdy w spotkaniu nie uczestniczy aden inny Rosjanin. Po
krtkiej rozmowie na temat francuskiego impresjonizmu Astachow
zasugerowa, aby przeszli do rzeczy. To absurd, powiedzia, eby Niemcy
i Zwizek Radziecki walczyy ze sob z powodu jakich ideologicznych
subtelnoci. Czemu nie mieliby stworzy wsplnej polityki? Kleist odpar, e
wspomniane ideologiczne subtelnoci to istotne realia, co Astachow
skomentowa lekcewacym machniciem rki. Stalin i Hitler, stwierdzi, sami
je uksztatowali i nie pozwol, eby ich zdominoway.
Kleist opuci radzieck ambasad w nastroju zadumy, Astachow za
przesya Ribbentropowi wyrany sygna z Kremla. Minister zaskoczy
swojego wysannika, gdy po podjciu pierwszego kroku nakaza Kleistowi,
eby unika dalszych kontaktw z Astachowem. Nie sdz, aby Fhrer yczy
sobie kontynuowania tych rozmw8.
Stalin wykona wwczas kolejny krok. 17 kwietnia radziecki ambasador
Aleksiej Mieriekaow zjawi si u gwnego podwadnego Ribbentropa, barona
von Weizsckera. Bya to pierwsza wizyta Rosjanina od dziesiciu miesicy,
a pretekst do jej zoenia stanowia sprawa, ktr zwykle zajmowali si
pracownicy niszego szczebla. Pod koniec rozmowy Mieriekaow spyta
Weizsckera, co sdzi o stosunkach radziecko-niemieckich. Odpowied
brzmiaa: Niemcy zawsze pragny wzajemnie owocnych kontaktw
handlowych z Rosj. Reakcja ambasadora Mieriekaowa bya nieomylnym
sygnaem pragnienia zacienienia stosunkw: Rosja nie ma adnego powodu,
by nie utrzymywa normalnych stosunkw z Niemcami. Wychodzc od
normalnych, nasze stosunki mog stawa si coraz lepsze9.

Rwnoczenie Sowieci w dalszym cigu zabiegali o wzgldy drugiej strony,

ale Chamberlain nie chcia by ponaglany do wikszego dyplomatycznego
zblienia z ZSRR. Nie mg uwierzy, e Zwizek Radziecki ma te same cele
i denia co Wielka Brytania, nie wspominajc o sympatii dla demokracji.
Premier uwaa, e sojusz z Rosj osabiby opr stawiany Niemcom przez
kraje bakaskie, dlatego udajc przed Rosjanami trudnego do zdobycia,
gwarancjami dla Rumunii dodatkowo wzmocni gwarancje udzielone Polsce.
19 kwietnia minister spraw zagranicznych Rumunii, Grgoire Gafencu,
zosta wezwany do kancelarii Rzeszy, gdzie mia okazj osobicie usysze, jak
Hitler przyj brytyjskie obietnice. Kiedy Fhrer usysza o Wielkiej Brytanii,
zerwa si z krzesa i zacz kry po pokoju. Czemu, krzycza, Anglicy nie
potrafi zrozumie, e zawsze pragn jedynie umowy z nimi? Jeli Wielka
Brytania koniecznie chce wojny, moe j mie! Bdzie to wojna
nieprawdopodobnie wyniszczajca ostrzeg. Jak Anglicy wyobraaj sobie
nowoczesn wojn, skoro nie potrafi wystawi do walki nawet dwch w peni
uzbrojonych dywizji?!10.
Nastpnego dnia, 20 kwietnia, obchodzi pidziesite urodziny, wic by
moe ostatni wybuch gniewu by wyrazem pewnego zniecierpliwienia. Czas
pyn, a Fhrer wierzy, e pozostao mu zaledwie kilka lat na dokoczenie
yciowej misji. Uroczystoci urodzinowe w 1939 roku zostay jak zwykle
uwietnione defilad wojskow. Wspaniae przedstawienie z reprezentacj
trzech rodzajw si zbrojnych i Waffen SS miao stanowi ostrzeenie dla
wrogw. Na wyrane yczenie Hitlera w defiladzie wziy udzia oddziay
wyposaone w najnowsze armaty redniego zasigu, cikie dziaa pancerne,
dziaka przeciwlotnicze i szperacze. Nad gowami przeleciay z gronym
hukiem eskadry myliwcw i samolotw bombowych. Zagraniczni dyplomaci
uczestniczcy w uroczystociach byli pod stosownym wraeniem tego
najwikszego pokazu siy w dziejach Niemiec, nie omieszkali te zauway, e
jako go honorowy u boku Hitlera sta prezydent Czechosowacji, Hcha.
Chocia wielu Niemcw zbulwersowaa ta wojskowa demonstracja,
wikszo czua przypyw dumy na widok takiej potgi wojskowej.
Pidziesite urodziny Fhrera stay si take okazj do kolejnej akcji
propagandowej wychwalajcej jego przymioty.
W oczach wielu zwolennikw Hitler by wybawicielem Niemiec: Fhrer
jest jedynym czowiekiem w naszym stuleciu, ktry ma si potrzebn do
ujcia w do boskiej byskawicy i nadania nowego ksztatu ludzkoci.
Zdaniem innych przewysza Mesjasza by Bogiem w ludzkiej osobie. Moje
dzieci uwaaj Fhrera za tego, ktry wszystkiemu rozkazuje i wszystko
urzdza. Fhrer jest dla nich stworzycielem wiata.
Szkoln dziatw uczono wielbi Wodza sowami piosenki:
Adolf Hitler to nasz zbawiciel i bohater,
Najszlachetniejsza istota pod socem.

Dla Hitlera yjemy

I dla niego umieramy.
Hitler jest naszym Panem,
On rzdzi nowym wspaniaym wiatem 11.

Wdz musia nawet osobicie zabroni uywania terminu Trzecia Rzesza

i skary si czonkom swego wewntrznego krgu na nasilanie si wasnego
kultu, ktry niekiedy przybiera absurdalne rozmiary. Podczas pewnego
partyjnego szkolenia prelegentka z powag opowiedziaa o swoich
przeyciach z gadajcym psem. Kiedy spytaa: Kim jest Adolf Hitler?, pies
odszczekn: Mein Fhrer! Jaki oburzony nazista przerwa jej, krzyczc, e to
obraza opowiada takie mieszne historie. Bliska ez wykadowczyni odrzeka:
To inteligentne zwierz wie, e Adolf Hitler doprowadzi do uchwalenia
przepisw zabraniajcych wiwisekcji i rytualnego mordowania zwierzt przez
ydw. May psi mzg z wdzicznoci uzna Adolfa Hitlera ze swojego
Fhrera12.
Nawet jeli Koci nie dostrzega w Hitlerze Mesjasza ani Boga, uczci go
z okazji pidziesitych urodzin. W kadym niemieckim kociele odprawiono
specjalne msze wotywne, aby wyjedna Bo ask dla Fhrera i jego
narodu. Biskup Moguncji wezwa wiernych ze swojej diecezji, eby modlili
si za Fhrera i kanclerza, inspiratora, powikszyciela i protektora Rzeszy13.
Rwnie papie nie zapomnia o przesaniu gratulacji.
Zaszczyty te nie powstrzymay jednak gniewu, ktry Hitler okaza
w obecnoci ambasadora Rumunii, ani jego niechci do Wielkiej Brytanii. By
te wcieky z powodu niedawnego opublikowania w Stanach Zjednoczonych
nieautoryzowanej, skrconej wersji jego Mein Kampf zawierajcej fragmenty
pominite w autoryzowanym wydaniu amerykaskim oraz redakcyjne
komentarze Alana Cranstona zwracajce uwag na wypaczenia, ktrych
dopuci si autor. W cigu dziesiciu dni ksika wydrukowana w formacie
brukowca i sprzedawana po dziesi centw za sztuk rozesza si w liczbie
p miliona egzemplarzy. Na okadce wydrukowano napis: Ani centa
tantiemw dla Adolfa Hitlera61*. Po jednej zniewadze przysza kolejna, tym
razem ze strony prezydenta Roosevelta, w formie listu skierowanego do
Hitlera i Mussoliniego (ktrego wojska wanie wkroczyy do Albanii)
z apelem o zaprzestanie dalszej agresji. Powtarza pan wielokrotnie, e ani
pan, ani nard niemiecki nie pragniecie wojny napisa do Hitlera. Jeli to
prawda, nie ma potrzeby toczenia dalszych wojen.
Nastroszony Hitler udzieli odpowiedzi 28 kwietnia. Jeszcze nigdy nie
przemawia do tak duej publicznoci, gdy jego wystpienie transmitowano
nie tylko do Niemiec i krajw Europy, ale nadawano w gwnych rozgoniach
Stanw Zjednoczonych, co stanowi jaskrawy kontrast z czasami wiedeskimi,
kiedy Hitler by gotw mwi do kadego, kto zechcia go wysucha, nawet

jeli chtnych byo trzech. Wtedy suchacze ignorowali jego sowa i szydzili,
teraz dra przed nim cay wiat.
Ogromna publiczno dostarczya mu natchnienia. William Shirer nigdy
nie sysza, aby Fhrer przemawia tak wymownie. Rozpocz od byskotliwej
obrony swojej polityki zagranicznej, a nastpnie zaatakowa now polityk
zagraniczn Wielkiej Brytanii, ktra, jego zdaniem, naruszaa porozumienie
morskie z 1935 roku. Po napitnowaniu nieoczekiwanego zamania
porozumienia, ktrego on sam tak skrupulatnie przestrzega, nastpi rwnie
druzgoczcy atak na Polsk i uchylenie polsko-niemieckiego paktu, ktry
zosta jednostronnie naruszony przez Polakw. Skoro dwa traktaty zostay
zerwane, Hitler wystpi z propozycj nowych rozmw, pod warunkiem e
bd one prowadzone na rwnych warunkach. Nikt nie ucieszy si z tego
powodu bardziej ode mnie, owiadczy.
Ten wyjtkowy pokaz intelektualnej akrobatyki zosta jednak przymiony
przez atak na prezydenta Roosevelta, ktry przynajmniej dla niemieckich
suchaczy by arcydzieem ironii i sarkazmu. Hitler cofn si do swoich
wczesnych lat, kiedy prowadzi debaty i zabawia ludzi w piwiarniach. Zacz
analizowa list prezydenta punkt po punkcie, obalajc kad tez niczym
nauczyciel. Ciki sarkazm przypad do gustu czonkom Reichstagu, gdzie
z kad ripost miech i oklaski staway si coraz goniejsze. Przewodniczcy
obradom Gring cay trzs si ze miechu62*. Gdy Hitler doszed do proby
prezydenta, aby Niemcy zapewniy, e powstrzymaj si od dalszej agresji,
jego odpowied przerodzia si w sardoniczny atak, ktry wzbudzi jeszcze
wiksz fal miechu. Mimo to nie odpowiedzia na pytanie, czy zamierza
napa na Polsk15.
Mowa miaa bardziej usatysfakcjonowa zwolennikw Hitlera, ni
przekona jego wrogw. Potrzebowa czasu, eby doprowadzi do
korzystnego rozstrzygnicia kwestii polskiej, a uznawszy, e jego wystpienie
spenio swoje zadanie, uda si na odosobnienie do poficjalnej rezydencji
w Berghofie. Nie wykona adnego gestu w stron Polski w cigu tamtego
gorcego lata, ale by dostpny dla Rosji. Niemiaa propozycja przyjani, tak
sprytnie podsunita Kleistowi podczas herbaty, rozwina si w prawdziwy
romans. Krtko po gonej mowie wygoszonej w Reichstagu na dalszych
stronach radzieckich gazet ukazaa si z pozoru niewinna notatka, e Maksima
Litwinowa na stanowisku ministra spraw zagranicznych zastpi Wiaczesaw
Michajowicz Mootow. Ta sensacyjna wiadomo nigdzie nie zostaa
doceniona bardziej ni w niemieckiej ambasadzie w Moskwie. Tego wieczoru
charg daffaires zatelegrafowa na Wilhelmstrasse, e cho Ludowy
Komisariat Spraw Zagranicznych nie poda wyjanienia, odejcie Litwinowa
wydaje si spowodowane rnic zda midzy Stalinem i jego ministrem,
ktrego ona, Ivy, bya Angielk. Litwinow stanowi symbol zbiorowego
systemu bezpieczestwa wobec pastw Osi, a jego odejcie oznaczao, e
Stalin porzuci t lini polityki. Zastpienie Litwinowa, ktry by ydem,

sugerowao rwnie, e Stalin, wczeniej nieufny wobec niemiaych

propozycji Berlina, otworzy szerzej drzwi przed antysemit z Niemiec.
Kopotliwy fakt, e ona Mootowa bya ydwk, zosta zatajony przed
Hitlerem nie tylko przez Rosjan, ale i jego wasnych dyplomatw.
Wiadomo o zastpieniu Litwinowa Mootowem uderzya Fhrera niczym
armatnia kula16. Oprcz silnej nienawici i lku przed ydami, ktry ich
czy, Hitler, cho z niechci, podziwia brutalne metody Rosjanina. Mimo to
nie by do koca przekonany, e decyzja o wsppracy z Sowietami jest
suszna. 10 maja wezwa do Berchtesgaden specjalist od spraw rosyjskich,
eby ustali, czy Stalin jest gotw do zawarcia autentycznego porozumienia
z Niemcami. Gustav Hilger, ekonomiczny attach ambasady niemieckiej
w Moskwie, ktry spdzi w Rosji dwie dekady, zosta zaskoczony tym
pytaniem. Odczuwa pokus, by przedstawi Hitlerowi pokrtce stosunki
niemiecko-radzieckie poczwszy od 1933 roku i przypomnie mu, jak czsto
rzd radziecki w cigu pierwszych lat rzdw Fhrera wyraa pragnienie
powrotu do dawnych przyjacielskich stosunkw, ale si powstrzyma,
ograniczajc si do przypomnienia o deklaracji Stalina, ktra pada na zjedzie
partii dokadnie dwa miesice wczeniej e nie ma powodu, by toczy wojn
z Niemcami. Ku zaskoczeniu Hilgera ani Hitler, ani Ribbentrop nie pamitali
istoty wystpienia Stalina.
Fhrer sucha dugich wywodw Hilgera, e Zwizek Radziecki nie
stanowi zagroenia, gdy potrzebuje pokoju, eby wzmocni swoj
gospodark, ale po wyjciu attach stwierdzi, e doradca sta si po czci
Rosjaninem i mg ulec radzieckiej propagandzie. Mia racj, mwic, e nie
wolno nam uwierzy w pokojowe zapewnienia Stalina. Musz jak najszybciej
przerwa wewntrzn konsolidacj tego picego giganta. Nakaza
Ribbentropowi, eby gra na zwok w relacjach z Sowietami17.
Z kolei Stalin poleci Astachowowi, eby podj na nowo rozmowy
handlowe z Niemcami. 20 maja Mootow osobicie wzi udzia
w negocjacjach, zapraszajc na Kreml ambasadora von der Schulenburga.
Zwykle pospny Mootow tym razem wcieli si w rol yczliwego gospodarza,
ale pod paszczykiem przyjani skrywa niezomny upr. Kiedy rozmowa
przesza na powane tematy, poskary si, e wyrane ociganie si Hitlera
przed podpisaniem nowej umowy gospodarczej wywouje w Rosji wraenie,
e Niemcy nie s szczerzy i pozoruj negocjacje z przyczyn politycznych.
W tamtym czasie Fhrer by bardziej zainteresowany zacienieniem
zwizku z Mussolinim. Zdenerwowany nieoczekiwan inwazj woskich
wojsk w Albanii (Hitler pragn jedynie akcji, ktra odwrci uwag zachodu,
a nie prawdziwej operacji wojskowej), prowadzi negocjacje w celu zawarcia
paktu cilej spajajcego pastwa Osi. 22 maja podpisano go z wielk pomp
w Berlinie. Nazwany paktem stalowym, nierozerwalnie czy los Woch
z Niemcami. Dla Hitlera porozumienie to byo politycznym triumfem, gdy
kady z krajw zobowizywa si, e w przypadku wojny wesprze drugi ca

si wojskow na ldzie, morzu i w powietrzu. Mussolini by tak

niewiarygodnie skory, by zadowoli Hitlera, e nie da tekstu umowy do
przejrzenia czonkom wasnego gabinetu ani doradcom politycznym
i prawnym. Nie zada sobie nawet trudu, aby doda klauzul, e pakt bdzie
obowizywa tylko wwczas, gdy ktry z sygnatariuszy padnie ofiar obcej
agresji. Il Duce lekkomylnie odda los Woch w rce swojego partnera.
Byo niemal tak, jakby Fhrer dosta licencj na prowadzenie ryzykownej
wojny, wic nastpnego dnia wezwa do swojego gabinetu w Kancelarii Rzeszy
wyszych dowdcw Wehrmachtu. Wyjani zebranym, e rozwizanie
gospodarczych problemw Niemiec zaley od zaatwienia rozbienoci
z Polsk. Sprawa Gdaska nie podlega dyskusji. Chodzi o poszerzenie naszego
Lebensraum na wschodzie, zapewnienie krajowi ywnoci i rozwizanie
problemu krajw batyckich.
Dlatego Polska (ktra zawsze stawaa po stronie wrogw Niemiec, mimo
umw o wzajemnej przyjani) musi zosta zniszczona. Nie moemy
oczekiwa powtrki sytuacji, ktra miaa miejsce w Czechosowacji ostrzeg.
Rozpocznie si wojna. Naszym zadaniem jest odizolowanie Polski.
Zarezerwowa sobie prawo wydania ostatecznego rozkazu do ataku, poniewa
wojna z Polsk zakoczy si powodzeniem tylko wwczas, gdy zachd bdzie
przyglda si jej z boku. Gdyby nie udao si tego osign, lepiej najpierw
zaatakowa zachd, a pniej zaj si Polsk.
Ta sprzeczno zaskoczya suchaczy, ale gdy wikszo trwaa
w osupieniu, wierny Keitel przekonywa samego siebie, e Fhrer chce
jedynie udowodni jego kolegom, e ich obawy s ponne i wojna nigdy nie
wybuchnie. Utwierdza si w tym przekonaniu mimo kolejnych sw Hitlera
otwartej przepowiedni wojny na mier i ycie z Angli i Francj.
Przekonanie, e ponownie si nam upiecze, jest niebezpieczne. Nie ma takiej
moliwoci. Musimy zburzy za sob mosty. Nie chodzi ju o sprawiedliwo
i niesprawiedliwo, ale o ycie i mier osiemdziesiciu milionw ludzi. Ich
podstawowym celem jest rzucenie Anglii na kolana. Nie zostaniemy
zmuszeni do wojny powiedzia ale nie zdoamy jej unikn18.
Nie byy to irracjonalne brednie czowieka optanego wol podbojw, ale
przyznanie, e jako wielki nard Niemcy nie mog istnie bez wojny. Rzesz
mogy uratowa jedynie nieograniczone zasoby wschodu. Alternatywa wojny
wspistnienie z zachodem wizaa si z nieakceptowalnym ryzykiem.
Gdyby wyszo na jaw, e blefowa i uchyla si od wojny, niemiecki presti
i potga sflaczayby niczym dziurawy balon.
Uczestnicy spotkania, by moe z wyjtkiem Keitla i Raedera, w stanie
szoku opucili ogrd zimowy, a Fhrer uda si do swojego ustronia
w Berchtesgaden. By w wietnym nastroju, wic po drodze zatrzyma si
w Augsburgu, aby obejrze miejscow inscenizacj Lohengrina. Jednak nawet
wypoczywajc w Berghofie, analizowa moliwoci dogadania si ze
wschodem. Chocia kaza Schulenburgowi siedzie cicho, zacz si

niepokoi brytyjskimi negocjacjami w Moskwie. Co bdzie, jeli rozmowy

Anglikw zakocz si podpisaniem traktatu z bolszewikami, zanim on to
zrobi? A jeli dojdzie do jego zawarcia, jak zachowa si Stalin, gdy Niemcy
napadn na Polsk? Musia to wiedzie, wic 26 maja Ribbentrop przesa
instrukcj Schulenburgowi, aby poinformowa Mootowa, e polityka
wrogoci wobec krajw Kominternu zostanie porzucona, jeli Hitler otrzyma
zapewnienie, e ZSRR wyrzeknie si agresywnych zamiarw wobec Niemiec,
o czym Stalin wspomnia w swoim ostatnim wystpieniu. Jeli dojd do
porozumienia, nadejdzie czas na pomylenie o uspokojeniu i normalizacji
stosunkw niemiecko-radzieckich.
Hitler by gotw odoy na przyszo marzenie o zdobyciu Lebensraum.
Poleci Schulenburgowi, aby przekona Mootowa, e Niemcy nie myl
o ekspansji w rejonie Ukrainy. Rosjanie nie powinni si obawia niedawnego
paktu stalowego, ktry by wymierzony wycznie w Angli i Francj.
Schulenburg mia te zapewni Mootowa, e gdyby Hitler uzna za konieczne
uycie siy wojskowej przeciwko Polsce, Zwizek Radziecki na tym nie ucierpi.
Co wicej, zawarcie paktu z Niemcami byo bardziej praktyczne od umowy
z podstpnym Albionem, ktry jak zwykle chcia tylko, aby kto wykona za
niego brudn robot. Propozycja niemiecka bya kuszca, za dyplomatycznym
jzykiem kryo si bowiem oczywiste zaproszenie do podzielenia Polski
midzy sob. Do pragmatycznie mylcego Stalina przemwi argument, e
we waciwym czasie Anglia i Francja nie bd mogy albo nie zechc przyj
Polsce z pomoc.
Oferta zostaa zoona w sposb tak spontaniczny, e na Wilhelmstrasse
zapanowaa lekka panika. Najpierw Ribbentrop popiesznie zawiadomi
ambasadora Japonii o propozycji Hitlera, a nastpnie skoni go, by
zatelegrafowa do Tokio po zgod. Chocia krytycy generaa Oshimy w Japonii
uwaali go za wazeliniarza zabiegajcego o wzgldy Hitlera, to jeli wymagaa
tego potrzeba chwili, umia by nieprzejednany. Odmwi przesania
telegramu, twierdzc, e jakiekolwiek porozumienie pastw Osi ze Zwizkiem
Radzieckim (ktrego piechota i czogi toczyy zaciek, niewypowiedzian
wojn z Japoczykami przy granicy Mandurii Zewntrznej i Mongolii)
pogrzebie wszelk nadziej na doczenie Japonii do Niemiec i Woch i sprawi,
e cesarstwo bdzie trzyma si z boku.
Zdezorientowany Ribbentrop zatelefonowa do ambasadora Attolico,
proszc o rad nie jako ambasadora, ale eksperta do spraw rosyjskich.
Attolico zgodzi si z Oshim, e wszelka inicjatywa pastw Osi wobec Kremla
uatwi jedynie Rosjanom sprzedawanie droej wasnych towarw w Paryu
i Londynie19. Udrczony Ribbentrop musia omwi spraw telefonicznie
z bawicym w Berchtesgaden Hitlerem. Ten przekaza mu nowe instrukcje.
Jeszcze tego wieczoru do Moskwy wysano kolejny telegram, tym razem
odwoujcy ofert zoon Rosjanom. Ambasador Schulenburg mia si
wstrzyma od podejmowania dalszych krokw bez wyranych rozkazw20.

Doszedszy do wniosku, e podj rozmowy z Rosjanami na zbyt wysokim

szczeblu, Hitler nakaza Weizsckerowi wybada Astachowa. Weizscker
zrobi to ostatniego dnia maja. Ton i tre rozmowy okazay si tak
uspokajajce, e Fhrer natychmiast przesa Schulenburgowi polecenie
podjcia wicych negocjacji ze Zwizkiem Radzieckim. Zaraz po nim
nadeszo kolejne, by przystpi do rozmw handlowych21. Jednak podejrzenia
Stalina przewyszyy obawy Hitlera i gdy do koca czerwca nie osignito
znaczcych rezultatw, ten drugi niechtnie poleci zawieszenie negocjacji.
W ten sposb dobieg koca miesic miodowy, ktrego tak oczekiwaa kada
ze stron.

2
Zachodni zalotnicy Stalina nie byli blisi od Hitlera zawarcia traktatu.
W Londynie lord Halifax straci cierpliwo, czekajc, a Kreml przejdzie do
rzeczy. Odrzucanie wszystkiego nie byo jego metod negocjacji, skary si
ambasador Majski, gdy w uderzajcy sposb przypominao nazistowsk
metod rozwizywania problemw midzynarodowych22. Odpowiedzi
Sowietw by cierpki artyku zamieszczony 29 czerwca na amach Prawdy
pod tytuem: BRYTYJSKI I FRANCUSKI RZD NIE CHC TRAKTATU Z ZSRR
OPARTEGO NA RWNOPRAWNYCH ZASADACH. Za wahaniem Sowietw kryo
si podejrzenie, e Brytyjczycy pragn wplta ZSRR w wojn z Hitlerem,
ograniczajc do minimum wasny udzia. Rwnie sceptyczny ambasador
Japonii w Londynie zawiadomi Tokio, e wedug niego Anglicy prowadz
podwjn gr: wykorzystuj negocjacje w sprawie traktatu z Sowietami, eby
grozi Hitlerowi, a jednoczenie realizuj zorientowany na Niemcy plan
pokojowy wymierzony w Stalina.
Hitler spdzi wiksz cz tego lata w Berghofie, usuwajc si ze sceny
dyplomatycznej i nie wydajc adnych wanych owiadcze. By moe
przyczyn milczenia bya niepewno, a moe miao ono zwizek
z przewiadczeniem, e wikszo spraw rozwie si sama, jeli si je
pozostawi wasnemu biegowi. W kadym razie nie mgby zrobi niczego, co
bardziej krzyowaoby szyki jego wrogw. Lato byo okresem biernoci. Hitler
zapoznawa si cierpliwie z ostrzeeniami Mussoliniego przekazywanymi
osobicie przez jego generaw. Wojna bya nieunikniona, pisa Il Duce, ale ich
kraje potrzebuj pokoju. Wysiek wojenny ma najwiksze szanse
powodzenia dopiero po 1943 roku23. Fhrer nie znia si do oponowania,
gdy woski genera czyta, e Mussolini nie ma ochoty przystpowa do wojny
w Europie. Zamiarem Hitlera byo doprowadzenie do konfliktu lokalnego
poprzez izolowanie Polski i nie chcia sucha rad Wochw, w jaki sposb
powinien to zrobi.

Swoim adiutantom wydawa si wyranie rozluniony. Opuci grsk

twierdz w poowie lipca, by uda si do Monachium na inscenizacj
Tannhusera w Operze Pastwowej. Specjalnie dla Hitlera, artysty i czonka
bohemy, dodano nowy akcent: dwie nagie dziewczyny, Europ dosiadajc
byka i Led z abdziem.
Tydzie pniej pojecha do Bayreuth na doroczny Festiwal Wagnerowski,
gdzie oprcz Piercienia Nibelungw pokazano wspaniae inscenizacje Tristana
i Parsifala. Zaprosi dawnego przyjaciela ze szkoy, Kubizka, na wszystkie
przedstawienia, ale ten zjawi si dopiero 3 sierpnia, dzie po finaowym
przedstawieniu Zmierzchu bogw. Tego popoudnia oficer SS odprowadzi
Kubizka do Villa Wahnfried. Hitler uj rk przyjaciela w swoje donie,
a Kubizek mg ledwie mwi ze wzruszenia.
Z wahaniem wycign duy plik pocztwek z fotografi Fhrera, pytajc,
czy zgodziby si da autografy jego austriackim przyjacioom. Hitler woy
okulary do czytania ktre zdejmowa, pozujc do zdj i zacz posusznie
podpisywa karty, a Kubizek metodycznie osusza kady autograf. Pniej
Hitler zaprowadzi go do ogrodu, w ktrym znajdowa si grb Wagnera.
Jestem szczliwy powiedzia e spotkalimy si w tym miejscu, ktre
zawsze darzylimy najwiksz czci24.
Epizod ten by jednym z rzadkich przejaww prywatnego ycia Hitlera,
coraz bardziej odsuwanego na drugi plan przez obowizki Fhrera. Mia
niewiele czasu dla Ewy Braun, ktra dopiero na pocztku 1939 roku
przeprowadzia si do pokojw w Kancelarii Rzeszy. Spaa w dawnej sypialni
Hindenburga, ktrej gwn ozdob by duy portret Bismarcka. Fhrer wyda
stae zalecenie, eby nigdy nie odsuwa tam zason. Ten ponury pokj wraz
z przylegym buduarem czyy si z bibliotek Hitlera, ale Ewa moga
wchodzi do jego apartamentu wycznie drzwiami dla suby.
Chocia yli ze sob jak m i ona, odgrywali skomplikowan fars, aby
przekona personel, e s jedynie dobrymi przyjacimi. Rano Ewa zwracaa
si do niego Mein Fhrer. Swojej najbliszej przyjacice wyznaa, e tak
przyzwyczaia si do tej formy, i uywaa jej nawet prywatnie. Krg osb
wtajemniczonych w ich sekret zacz si jednak poszerza z powodu pewnej
zabawnej gafy. Tu przed zwolnieniem kapitan Wiedemann wszed rano do
pokoju Fhrera, eby dostarczy piln wiadomo, i ku swojemu zaskoczeniu
dostrzeg za drzwiami mae wiedeskie pantofelki Ewy obok butw Hitlera,
pozostawione do wyczyszczenia, jakby byli w hotelu. Nie mogem si
powstrzyma od przywoania bajki La Fontainea napisa w swoim
pamitniku i na schodach wybuchnem miechem.
Kiedy w Kancelarii Rzeszy lub Berchtesgaden, gdzie adne pokoje Ewy
przylegay do pokojw Fhrera, przebywa wany go, nie moga opuszcza
swoich pomieszcze, co byo trudne do zniesienia. Pragna pozna admiraa
Horthyego, prezydenta Hoovera, rumuskiego krla Karola, Ag Chana
i innych arystokratw, a musiaa pozostawa w swoim pokoju, jak dziecko.

Zwierzya si przyjacikom, e bya szczeglnie poruszona, gdy Hitler

odmwi przedstawienia jej ksinej Windsoru, chocia byy kobietami i Ewa
uwaaa, e tak wiele je czy. Pocieszaa si dreszczykiem emocji
wypywajcym ze wiadomoci, e wielcy tego wiata przyjedaj ze
wszystkich stron, aby uhonorowa jej kochanka. Wiedza ta powodowaa, e jej
ycie na bocznym torze stawao si bardziej znone. Co wicej, wszystko
byo lepsze od dawnych dni samotnoci i zwtpienia, ktre doprowadziy j do
dwch prb samobjczych.

Na politycznym froncie Ribbentrop da sygna do wznowienia rozmw

z Astachowem w dniu, gdy Hitler oglda Tristana w Bayreuth. Chocia wyniki
rozmw ucieszyy ministra spraw zagranicznych, Peter Kleist ostrzeg go, eby
nie da pozna Stalinowi, e si piesz, a przede wszystkim przestrzeg, by nie
proponowa adnych wyjtkowych ustpstw tylko po to, by podpisa pakt.
Powinni cierpliwie czeka, a w cigu szeciu miesicy przypuszczalnie dojd
do porozumienia, ktre zadowoli obydwie strony. Syszc t rad, Ribbentrop
wybuchn miechem. Mog podpisa pakt w dwa tygodnie! Zignorowa
wezwanie Kleista do zachowania cierpliwoci i peen zapau, by podpisa pakt,
ktry da Anglii mata, poleci Schulenburgowi spotka si ponownie
z Mootowem i zaproponowa powane rozmowy polityczne. Podczas
spotkania, ktre odbyo si 3 sierpnia, niemiecki ambasador odnis wraenie,
o ktrym wspomnia w nocie przesanej na Wilhelmstrasse, e Sowieci s
zdeterminowani zawrze pakt z Angli i Francj, jeli kraje te speni
wszystkie stawiane warunki. Z pewnoci wanie takie wraenie Mootow
chcia zrobi na Niemcu. Obaj ze Stalinem wyczuli zniecierpliwienie panujce
na Wilhelmstrasse i kusili Niemcw, jednoczenie kontynuujc rozmowy
z Brytyjczykami25.
Tym razem Hitler okaza si bardziej niecierpliwy od Ribbentropa. Do
planowanej kampanii w Polsce pozosta niecay miesic, a on potrzebowa
gwarancji, e Armia Czerwona nie podejmie interwencji. Albo zdoa
doprowadzi do zakoczenia negocjacji, albo dopisze mu szczcie. Dzie po
nierozstrzygajcych rozmowach Schulenburga z Mootowem kryzys
w stosunkach z Polsk uleg dalszemu pogbieniu. Gdascy nazici
poinformowali polskich celnikw, e nie bd duej wnosi opat celnych.
Polska zareagowaa gniewnym daniem, aby wycofali si z tej decyzji.
Prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdaska z oburzeniem zaprzeczy, by taka
decyzja zostaa podjta, i wysun oskarenie, e Polska szuka pretekstu, aby
zagrozi Gdaskowi.
Jeli bya to sytuacja, w ktrej sabszy rzdzi silniejszym, ten drugi szybko
przej inicjatyw. 9 sierpnia Berlin ostrzeg Warszaw, e powtrzenie
ultimatum postawionego Gdaskowi doprowadzi do wzrostu napicia

w stosunkach pomidzy Niemcami i Polsk. Burza w szklance wody

przerodzia si w powany kryzys, kiedy Polska odpowiedziaa, e uzna kad
interwencj Niemiec za akt agresji.
Kontrolowana niemiecka prasa krzyczaa na cae gardo. POLSKO! STRZE
SI!

woa
nagwek
jednej
z
gazet.
WARSZAWA
GROZI
ZBOMBARDOWANIEM GDASKA. NIESYCHANY PRZYKAD POLSKIEJ
MEGALOMANII! grzmiaa inna. Kiedy Goebbels pokrzykiwa, Ministerstwo
Spraw Zagranicznych prowadzio spokojniejsz kampani. Juliusz Schnurre,
ekonomiczny doradca Ribbentropa, zapewnia Astachowa, e niemieckie
interesy w Polsce s bardzo ograniczone. Nie musz one kolidowa
w adnym stopniu z interesami radzieckimi powiedzia ale musimy je
pozna26.
Przebywajcy w swoim grskim ustroniu Hitler zaangaowa si osobicie,
wysyajc prywatny samolot do Gdaska po Carla Burckhardta, wysokiego
komisarza Ligi Narodw w Wolnym Miecie Gdasku. Burckhardt przylecia
do Obersalzbergu 11 sierpnia i zosta zawieziony do herbaciarni na Kehlstein.
Hitlera pochaniaa wwczas inna sprawa. Moe w niedalekiej przyszoci
wydarzy si co niezwykle wanego powiedzia Speerowi, kiedy jechali
wind do gwnej sali. Niemal mwic do siebie, wspomnia o wysaniu
z misj Gringa. Jeli bdzie trzeba, pojad osobicie. Postawi wszystko na
jedn kart. Mia na myli pakt ze Stalinem, ale gdy Burckhardt wyszed na
jego powitanie, gniewnie zaatakowa Polsk. Jeli bez ostrzeenia wydarzy si
choby najdrobniejsza rzecz wykrzykn spadn na Polakw jak
byskawica, ca si wojsk zmechanizowanych, o ktrej im si nawet nie
nio!. Chwil pniej rykn na cay gos: Zrozumiae mnie?!.
Bardzo dobrze, panie kanclerzu. Zdaj sobie spraw, e to oznacza
powszechn wojn.
Na twarzy Hitlera pojawi si grymas furii i gniewu. Bardzo dobrze rzuci
jeli maj mnie sprowokowa do tego konfliktu, wol zrobi to raczej dzi ni
jutro. Nie bd postpowa jak Wilhelm II, ktry zawsze mia skrupuy przed
wywoaniem powszechnej wojny. Bd dzielnie walczy do upadego.
Po chwili si uciszy, jakby spuci z siebie par, i spokojnie zapewni gocia,
e nie pragnie wojny z Wielk Brytani i Francj. Nie mam adnych
romantycznych aspiracji oznajmi uprzejmie ani pragnienia dominacji.
W ogle niczego nie chc od zachodu. Ani dzi, ani jutro. Niech mu tylko
zostawi woln rk na wschodzie. Musz zapewni mojemu krajowi
wystarczajc ilo pszenicy. Potrzebowa rwnie kolonii poza granicami
Europy, aby czerpa z niej drewno. Jego ambicje nie sigay dalej. Musi pan
zrozumie raz na zawsze rzek ponuro e jestem gotw do negocjacji
i dyskusji we wszystkich wspomnianych kwestiach.
Potwierdzi, e jeli otrzyma swobod dziaania na wschodzie, z radoci
podpisze pakt z Wielk Brytani i da gwarancje, e pozostawi nietknite
wszystkie jej zamorskie posiadoci. Najwyraniej liczy na to, e obietnica ta

zostanie przekazana do Londynu, podobnie jak groba, ktra po niej nastpia.

Cay mj plan jest wymierzony przeciwko Rosji. Jeli zachd okae si taki
gupi i lepy, e tego nie zrozumie, bd zmuszony dogada si z Rosjanami,
zmiady zachd, a nastpnie skierowa wszystkie siy przeciwko Zwizkowi
Radzieckiemu. Potrzebuj Ukrainy, eby nie mogli wzi nas godem, jak
podczas ostatniej wojny27.

3
Burckhardt nie wiedzia, e Brytyjczycy zoyli niedawno potajemn
propozycj Hitlerowi za porednictwem jednego z czoowych doradcw
Chamberlaina. Podczas prywatnej rozmowy w swoim domu w West
Kensington sir Horace Wilson zapewni Fritza Hessego, tajnego wysannika
Ribbentropa, e premier jest gotw zaproponowa Fhrerowi ukad obronny
na dwadziecia pi lat, zapewniajcy Rzeszy korzyci gospodarcze
i stopniowy zwrot niemieckich kolonii, we waciwym czasie. W zamian
Hitler mia obieca, e nie bdzie podejmowa adnych agresywnych dziaa
w Europie28.
Hesse nie by pewny, czy dobrze zrozumia, i poprosi sir Horacea, aby
wyjani mu wszystko punkt po punkcie. Wilson to zrobi. Gdybym by na
miejscu Hitlera powiedzia zdumiony Hesse przyjbym pask
propozycj, ale nikt nie wie, jak zachowa si Fhrer. Hesse przekaza ofert
od Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie i niebawem w kierunku
Rzeszy wystartowa specjalny samolot z przepisanym na maszynie tekstem
zawierajcym podsumowanie brytyjskich propozycji zoonych przez
Wilsona. Ribbentrop by pod wraeniem, ale nie wiedzia, jak przekona
Hitlera, by powanie potraktowa t ofert. Czy Hesse naprawd sdzi, e
Brytyjczycy stan po stronie Hitlera, jeli Sowieci zaatakuj Niemcy? Czy
przerw rozmowy w Moskwie przed rozpoczciem negocjacji z Niemcami?
Hesse wierzy, e to zrobi.
Jeden z naocznych wiadkw poinformowa Hessego, e gdy Hitler usysza
o brytyjskiej propozycji, ogarna go rado. To najlepsza wiadomo, jak
usyszaem od dugiego czasu! wykrzykn i zacz snu fantazje niczym
dziecko. Marzenie jego ycia, sojusz z potn Angli, zaczyna si ziszcza!
Jednak niemal natychmiast ogarny go wtpliwoci i oskary Wilsona, e
zastawi na niego puapk, by ocali Polakw przed zasuonym laniem.
Czego chce Hitler? spyta Hesse swojego informatora, Walthera Hewla,
cznika Ribbentropa w Urzdzie Kanclerskim. W odpowiedzi usysza: Fhrer
postanowi zmusi Polakw do kapitulacji.
Kilka dni pniej Ribbentrop spyta Hessego, czy jest cakowicie pewien,
e Anglia wyruszy na wojn z powodu Gdaska. Ten odpowiedzia, e
wszystkie jego rda zapewniaj, i Chamberlain nie bdzie mia innego

wyjcia. Kade naruszenie terytorium Polski bdzie oznaczao wojn. Fhrer

nie daje temu wiary! wykrzykn Ribbentrop. Jakie osy przekonay go, e
Anglicy jedynie blefuj i e blef Niemiec rzuci ich na kolana. Zdumiony
sprzecznoci
midzy
prywatnymi
przekonaniami
Ribbentropa
a stanowiskiem, jakie publicznie zajmowa, Hesse zapyta, czy naprawd sdzi,
e Anglia blefuje. Minister spraw zagranicznych potwierdzi, e ostrzega
Fhrera, i Anglicy nie s tak zniewieciali i zdegenerowani, jak sdzi. Bd
walczyli, jeli uznaj, e zaley od tego rwnowaga si w Europie lub e ich
imperium jest powanie zagroone.
Dwa dni pniej Ribbentrop oznajmi Hessemu, e przekaza jego
argumenty Hitlerowi. Podkreli jednak, e jeli Anglicy s gotowi przystpi
do wojny z powodu tak trywialnej sprawy jak Gdask, wojna z Wielk
Brytani jest nieunikniona.
Ribbentrop obieca pomwi jeszcze raz z Hitlerem i by zaskoczony
zdumiewajcym spokojem, z jakim Fhrer przyj alternatywne
rozwizanie Hessego. Mimo to nadal lka si, e propozycja Anglikw to tylko
wybieg majcy wyprowadzi go w pole. Jak maj gwarancj, e Wielka
Brytania dotrzyma sowa? Fhrer by gotw rozway jedynie solidne
gwarancje oznajmi Ribbentrop29. To usztywnienie stanowiska znalazo
odzwierciedlenie w postawie ministra podczas spotkania z ziciem
Mussoliniego, ktry nalega, eby odwlec napa na Polsk. Sprawa Gdaska
powinna zosta rozwizana w drodze negocjacji.
Ribbentropowi, podobnie jak jego Fhrerowi, nie spodobao si, e Il Duce
wysa emisariusza, zamiast zjawi si osobicie. Oprcz tego obaj gardzili
Ciano za pijackie i seksualne ekscesy, ktrych mia si dopuszcza zawsze, gdy
przyjeda do Rzeszy. Podczas spotkania z Ciano Ribbentrop posusznie
przedstawi stanowisko swojego pryncypaa. By moe minister spraw
zagranicznych nawet je podziela. W kadym razie zachowywa si jak
sobowtr Hitlera, stanowczo odrzucajc elokwentne bagania Ciano
o pokojowe rozwizanie. W kocu Ciano spyta Ribbentropa, czego chc:
korytarza czy Gdaska? Ju nam na nich nie zaley pada odpowied.
Chcemy wojny.
Chd panujcy midzy Ciano i Ribbentropem udzieli si ich sekretarzom.
Podczas obiadu nie wymieniono prawie ani sowa. W pewnym momencie
blady i wstrznity Ciano szepn do swojego rodaka: Jeszcze chwila,
a skoczymy sobie do oczu30.
Co znamienne, Ciano, ktry da si zastraszy Ribbentropowi, nastpnego
dnia przeciwstawi si Hitlerowi w Berghofie. Podczas obiadu zaartowa
z kwietnych dekoracji, ktre, wedug tumacza Dollmanna, zostay uoone
przez Ew Braun, a gdy rozpoczli powane rozmowy, przeciwstawi si
argumentom Hitlera z ca energi i sprytem. Ostrzeg, e wojna z Polsk nie
bdzie konfliktem lokalnym, gdy tym razem zachodnie mocarstwa
z pewnoci wypowiedz Niemcom wojn. Ciano oznajmi wprost, e Wochy

nie s przygotowane do wojny, co wicej, wystarczy im zapasw na zaledwie

kilka miesicy dziaa wojennych. Hitler uprzejmie zasugerowa, eby
odoy dalsze rozmowy do nastpnego rana i pojecha do jego ustronia na
grze Kehlstein, dopki jest jeszcze dobre wiato. Ciano zgodzi si bez
wikszego entuzjazmu, a gdy Hitler zaprowadzi go do okna i zacz podziwia
majestatyczne pikno krajobrazu, zadra z zimna. Pniej pi jedn filiank
gorcej herbaty po drugiej, cho mu nie smakowaa. Mimo podry na
wierzchoek gry Ciano pozosta niepocieszony, a wieczorem zatelefonowa
do tecia: Sytuacja jest powana.
Rano Ciano by przegranym czowiekiem. Podczas drugiej rozmowy
z Hitlerem nie wspomnia ani sowem o tym, e Wochy nie mog wzi
udziau w wojnie. Nagle opucia go zdolno prowadzenia byskotliwej
wymiany zda i ku zdumieniu Schmidta zoy si jak scyzoryk. Znikna
wczorajsza chodna determinacja i godno ma stanu. Woch sucha
apatycznie zapewnie Hitlera, e Anglia i Francja nie przystpi do wojny
z powodu Polski. Tyle razy mia pan racj, cho inni byli odmiennego zdania
powiedzia w kocu e wydaje si bardzo moliwe, i take tym razem
widzi pan sytuacj lepiej od nas.
Kilka godzin pniej przybity Ciano wyruszy samolotem do domu.
Powrciem do Rzymu napisa w swoim dzienniku cakowicie
zdegustowany Niemcami, ich przywdc i sposobem zaatwiania spraw. Teraz
wcigaj nas w awantur, ktrej nie chcemy, a ktra moe narazi na szwank
nasz rzd i cay kraj31.
Wkrtce po jego wyjedzie Hesse zosta wezwany na spotkanie
z Ribbentropem w hotelu w Salzburgu. Po dziesiciu minutach milczcego
wpatrywania si w blat biurka minister w kocu podnis wzrok i spojrza
ponuro na Hessego, ktry oznajmi: Przed chwil wrciem od Fhrera.
Niestety, nie jest skonny, by rozway propozycj Chamberlaina. Mia na
myli ofert Wilsona. Ma zupenie inne zamiary. Nie zapomnimy
o propozycji Chamberlaina, wrcimy do niej we waciwym czasie. Kaza
Hessemu polecie do Londynu i mie uszy otwarte. Fhrer prowadzi bardzo
niebezpieczn gr. Nie wiem, czy uda si nam wygra. W kadym razie nie
pragniemy wojny z Angli. Daj nam w por zna, jeli zagroenie stanie si
powane32.
Ogromna pewno siebie, jak Hitler okazywa w obecnoci Ciano, bya
w duym stopniu udawana. Fhrer martwi si postpowaniem Stalina, ktry
nie okazywa chci do zawarcia porozumienia. Jego niepokj wzmg raport,
e do Moskwy przybya brytyjsko-francuska delegacja i wkrtce ma
z powodzeniem zakoczy negocjacje z Sowietami. W rzeczywistoci Rosjanie
nie byli w nastroju do rozmw, poniewa obawiali si, e alianci tocz z nimi
gr. Zaczo si od tego, e angielsko-francuska delegacja potrzebowaa szeciu
dni, eby dotrze na miejsce powolnym statkiem towarowo-pasaerskim,
a nastpnie pocigiem, cho mogli pokona drog w cigu jednego dnia.

Pniej okazao si, e przewodniczcy brytyjskiej delegacji nie posiada

odpowiednich penomocnictw, a gdy rozmowy w kocu si rozpoczy,
Rosjanie odnieli wraenie, e Anglicy nie traktuj ich powanie. Sowieci
zaproponowali wystawienie stu trzydziestu szeciu dywizji do wsplnej
obrony przez nazistami, a Brytyjczycy odpowiedzieli na to jedn dywizj
zmechanizowan i picioma dywizjami piechoty.
Nie majc o tym pojcia, Fhrer poleci Ribbentropowi, eby wywar nieco
wikszy nacisk na Kreml. Popiesznie zaaranowano spotkanie z udziaem
Mootowa i Schulenburga. Wieczorem 15 sierpnia komisarz spraw
zagranicznych wysucha uwanie wszystkiego, co mia do powiedzenia
niemiecki ambasador, ale nie mg mu udzieli szybkiej odpowiedzi.
Najpierw, powiedzia, trzeba osign porozumienie w kilku punktach. Dla
przykadu, czy Niemcy zgodz si wywrze nacisk na Japoni, aby zmienia
stosunek do Zwizku Radzieckiego? Czy s gotowi zawrze pakt o nieagresji?
Jeli tak, to pod jakimi warunkami?
Hitler nie mia cierpliwoci do takich deliberacji. Poleci Ribbentropowi,
eby niezwocznie osign porozumienie z Mootowem, pozwalajc, by jego
przeciwnik podyktowa tempo. Stalin od razu z tego skorzysta. Oznajmi za
porednictwem Mootowa, e przed podpisaniem jakiegokolwiek paktu
politycznego musz zakoczy rozmowy gospodarcze. Ribbentrop zareagowa
na to danie, proszc Schulenburga o popiech i przypominajc, e pierwszy
etap uzgodnie gospodarczych zosta zakoczony. Jego instrukcje stay si
niemal histeryczne. Podczas nastpnego spotkania z Mootowem, powiedzia,
naley stanowczo naciska () na szybkie zorganizowanie mojej wizyty
i zdecydowanie sprzeciwia si nowym zastrzeeniom Rosjan. Musisz
pamita o decydujcym czynniku. Szybka eskalacja konfliktu niemieckopolskiego wydaje si bardzo prawdopodobna, dlatego jestemy gboko
zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbya si w jak
najszybszym terminie33.
Stalin wiedzia, e dla Hitlera kada godzina zwoki oznacza cierpienie
(moe jego agenci odkryli, e Hitler wyznaczy sobie nieprzekraczaln dat
1 wrzenia), wic poleci Mootowowi, aby podczas spotkania
z Schulenburgiem 19 sierpnia jak zwykle przeciga rozmowy. W rezultacie
komisarz spraw zagranicznych negocjowa do znudzenia kady punkt, mimo
stanowczych i wielokrotnie powtarzanych apeli gocia o podjcie
zdecydowanych dziaa. P godziny po wyjciu Schulenburga Sowieci
niespodziewanie zmienili taktyk. Mootow poprosi Niemca, eby wrci na
Kreml. Schulenburg zjawi si pnym popoudniem i od razu stao si jasne,
e Mootow ma dla niego dobre nowiny. Po przeproszeniu Schulenburga za
niedogodno komisarz spraw zagranicznych oznajmi, e zosta
upowaniony do przekazania szkicu paktu o nieagresji i zaproszenia Herr von
Ribbentropa do Moskwy. Naturalnie nie wspomnia o tym, e rozmowy
angielsko-francusko-radzieckie w Moskwie utkny w takim impasie, i Stalin

straci resztk cierpliwoci do zachodu. Moe od pocztku mia zamiar

zawrze pakt z Hitlerem, negocjujc z Anglikami i Francuzami tylko po to, aby
uzyska lepsze warunki od Niemcw.
Mimo to Rosjanom si nie pieszyo. Mootow zakomunikowa
Schulenburgowi, e moe zaprosi Ribbentropa dopiero tydzie po podpisaniu
umowy gospodarczej midzy dwoma krajami. Gdyby doszo do tego dzisiaj,
Ribbentrop mgby przyjecha dwudziestego szstego, a jeli jutro, to
27 sierpnia. Hitler musia przeczyta raport Schulenburga z mieszanymi
uczuciami zadowoleniem z perspektywy zawarcia traktatu i irytacj
z powodu nalegania Stalina, aby wpierw podpisa porozumienie gospodarcze.
Byo to niewiele lepsze od szantau, ale Hitler czu, e nie ma wyboru.
Przypieszono prace nad porozumieniem handlowym i dwie godziny po
pnocy podpisano dokument w Berlinie. Umowa przyznawaa Zwizkowi
Radzieckiemu kredyt handlowy w wysokoci dwustu milionw reichsmarek
oprocentowany na korzystne pi procent, z przeznaczeniem na zakup przez
Sowietw maszyn i instalacji przemysowych. Uzbrojenie w szerszym sensie
tego sowa, takie jak urzdzenia optyczne i blacha pancerna, miao zosta
dostarczone w odpowiednio mniejszej iloci. Ustalono, e Sowieci spac
zacignity kredyt dostawami surowcw34.
Wymanewrowawszy Stalina, tak jak wczeniej Austriakw i Czechw,
Hitler nie mg czeka tygodnia, jak zasugerowa Mootow. Napisa osobisty
list do Stalina, ktry zosta wysany z Berlina 20 sierpnia o szesnastej
trzydzieci pi. Stwierdza w nim, e przyj z radoci podpisanie nowej
niemiecko-radzieckiej umowy handlowej, uznajc to za pierwszy krok
w kierunku uporzdkowania stosunkw niemiecko-radzieckich. Przyj
rwnie radzieck propozycj paktu o nieagresji, cho mia pewne
wtpliwoci, ktre powinny zosta rozwiane tak szybko, jak to moliwe.
Nastpnie przeszed do sedna: ogromnej wagi niezwocznego zawarcia paktu
z powodu narastajcego napicia w stosunkach midzy Niemcami i Polsk.
Kryzys mg wybuchn lada dzie.
Dwie godziny po dostarczeniu pisma na Kreml Schulenburg zosta
wezwany z powrotem, aby usysze osobist odpowied Stalina. Dzikuj za
list zacz sekretarz generalny. Mia nadziej, e pakt bdzie oznacza
wyrany zwrot w politycznych stosunkach midzy oboma krajami. Nasze
narody potrzebuj pokoju stwierdzi i zgodzi si przyj Ribbentropa
23 sierpnia.
20 sierpnia Hitler kry w milczeniu po wielkim holu Berghofu, czekajc
niecierpliwie na wieci z Moskwy. Mia tak min, e nikt nie odway si mu
przeszkodzi. W oczekiwaniu na to, co si wydarzy, wysa pancernik
kieszonkowy Admiral Graf Spee, aby zaj wyczekujc pozycj na Atlantyku.
Dwadziecia jeden U-Bootw przyczaio si w ukryciu, zajmujc ofensywne
pozycje wok Wysp Brytyjskich.

Podczas obiadu (wedug relacji Speera) dorczono mu telegram. Po

przeczytaniu wiadomoci twarz Fhrera poczerwieniaa. Spojrza w okno
z nieobecnym wyrazem twarzy i nagle grzmotn piciami w st, a
brzkny szklanki. Mam ich! wykrzykn gosem penym emocji. Mam!.
Po chwili opad na krzeso, a poniewa nikt nie omieli si zapyta, co si
stao, dalsza cz posiku przebiega w milczeniu35.
Po kawie Hitler z eufori oznajmi gociom, e Niemcy zawary pakt
o nieagresji z Rosj. Tylko spjrzcie! Przeczytajcie powiedzia to telegram
od Stalina. Hoffmann wspomina, e Fhrer by tak uradowany, i klepn
domi o kolana, czego fotograf nigdy wczeniej nie widzia. Zapanowao
wielkie oywienie, a majordomus Kannenberg przynis szampana. Stukny
kieliszki i wita Fhrera wzniosa toast za wielkie dyplomatyczne zwycistwo.
Po chwili Hitler zaprowadzi wszystkich do maej sali kinowej w piwnicy, by
pokaza film o tym, jak Stalin odbiera du parad Armii Czerwonej. Hitler
stwierdzi, e to szczcie, i udao mu si zneutralizowa tak potg
militarn.
Hoffmann wyrazi zaniepokojenie reakcj wiernych narodowych
socjalistw, ktrzy od dziesicioleci walczyli z czerwonymi. Partia wpadnie
w takie samo osupienie jak reszta wiata mia odpowiedzie Fhrer ale
czonkowie partii znaj mnie i maj do mnie zaufanie. Wiedz, e nigdy nie
odejd od swoich gwnych zasad. Zrozumiej, e celem ostatniej zagrywki
byo usunicie wschodniego zagroenia, a przez to uatwienie szybszego
zjednoczenia Europy, oczywicie pod moim kierownictwem36.
Z pozoru Stalin i Hitler byli zupenie nieprawdopodobnymi
sprzymierzecami. Co mogo ich czy? Mona wskaza pewn liczb
podobiestw. Pierwszy podziwia Piotra Wielkiego, a drugi widzia w sobie
spadkobierc Fryderyka Wielkiego. Obaj opowiadali si za bezwzgldn,
brutaln si i gosili pokrewne ideologie. Komunici i nazici byli dogmatyczni
i przekonani o wasnej racji. Oba systemy miay totalitarny charakter, oba
uwaay, e cel uwica rodki i sankcjonuje niesprawiedliwoci choby
w imi interesu pastwa i postpu.
Hitler od dawna podziwia Stalina, uwaajc go za jedn z wybitnych
postaci w dziejach wiata37. Kiedy nawet zaszokowa grup bliskich
znajomych stwierdzeniem, e on i radziecki przywdca maj wiele
wsplnego, gdy obaj pochodz z niszej warstwy spoecznej, a gdy jeden ze
suchaczy zaprotestowa przeciwko porwnaniu Fhrera z czowiekiem, ktry
obrabowa bank, odpar: Nawet gdyby Stalin napad na bank, nie zrobiby
tego, eby napeni wasne kieszenie, ale eby wspomc parti i postp. Nie
mona tego uzna za obrabowanie banku38.
Fhrer nie uwaa te Stalina za prawdziwego komunist. Stalin
utosamia si raczej z Rosj carw, ten czowiek jedynie na nowo oywi ide
panslawizmu. [By moe Hitler mia podwiadomie na myli siebie i Niemcy].

Bolszewizm jest dla niego jedynie rodkiem, podstpem majcym

wyprowadzi w pole narody aciskie i germaskie39.
Stalin i Hitler uwaali, e zdoaj wykorzysta rywala. Obaj dyktatorzy byli
w bdzie, ale w tamto niespokojne lato 1939 roku nie byo kraju na wiecie,
ktry nie kierowaby si bdnymi wyobraeniami. Europa zamienia si
w tygiel kipicy od wzajemnej nieufnoci, oszustw i dwulicowoci. Nawet gdy
Ribbentrop szykowa si do podry do Moskwy, Stalin nie porzuci cakowicie
nadziei na sojusz angielsko-francusko-radziecki skierowany przeciwko
Hitlerowi. Kiedy Anglicy podejmowali poowiczne dziaania w celu
doprowadzenia do tego porozumienia, potajemnie zapraszali Gringa do
Anglii. Jeden kraj knu za plecami drugiego, wypowiadajc frazesy o szczeroci
swoich zamiarw lub rzucajc groby.

4
Pozornym zwycizc wydawa si Hitler. Rankiem 22 sierpnia wsta
przepeniony pewnoci siebie. Kiedy Ribbentrop opuci Berghof z ostatnimi
instrukcjami dotyczcymi misji w Moskwie, Fhrer wezwa wyszych
dowdcw wojskowych i szefw sztabw na specjaln narad w przestronnej
sali konferencyjnej. Waciwie nie bya to narada, ale wykad. Hitler siedzia za
duym biurkiem i tylko on mia gos. Wezwaem was dzisiaj, eby da
przegld biecej sytuacji politycznej. Chc, abycie wiedzieli o sprawach, na
ktrych oparem swoj decyzj. Pragn wzmocni wasz pewno siebie.
Konflikt z Polsk, powiedzia, wczeniej czy pniej musi wybuchn, a wiele
racji przemawia za jak najszybszym dziaaniem. Pierwsze dwa czynniki maj
charakter personalny: chodzi o mnie i Mussoliniego. Z powodu politycznych
talentw, ktre posiadam, wszystko opiera si na mnie, zaley wic od mojego
istnienia. Pewnie nikomu nie uda si zdoby takiego zaufania narodu
niemieckiego jak mnie. Nie bdzie te pewnie czowieka cieszcego si
wiksz wadz. Mog jednak w kadej chwili zosta wyeliminowany przez
kryminalist albo idiot. Drugim elementem personalnym by Mussolini.
Gdyby spotkao go co zego, trwanie Woch w sojuszu z Niemcami staoby si
wtpliwe.
Z drugiej strony w Anglii i Francji nie ma adnej postaci wielkiego formatu.
Nasi przeciwnicy to ludzie co najwyej przecitni. Nie ma tam wielkich
osobowoci. Nie ma panw, ludzi czynu. Co wicej, sytuacja polityczna jest
korzystna dla Niemiec, gdy pastwa rywalizuj ze sob w rejonie Morza
rdziemnego, a na Dalekim Wschodzie utrzymuje si atmosfera napicia. Te
sprzyjajce okolicznoci znikn za dwa, trzy lata. Nikt nie wie, jak dugo
pozostan przy yciu, dlatego lepiej, aby do konfliktu doszo ju teraz.
Nastpnie przeszed do konkretw. Relacje z Polsk stay si nieznone.
Uderzymy albo zostaniemy niechybnie zniszczeni, wczeniej czy pniej. Co

zrobi zachd? Zaatakuje od strony Linii Maginota lub ogosi blokad Rzeszy.
Pierwszy scenariusz wydawa si bardzo mao prawdopodobny, a drugi
nieskuteczny, poniewa Sowieci zapewni Niemcom dostawy zboa i byda,
wgla, oowiu i cynku. Obawiam si jedynie tego, e w ostatniej chwili jaki
Schweinehund (dra) wystpi z planem mediacji!40.
Dowdcy na czele z Gringiem zgotowali Hitlerowi entuzjastyczn
owacj63*. Mein Fhrer krzykn Reichsmarschall Wehrmacht speni swj
obowizek!41. Mimo braw Gring i inni dowdcy jednomylnie sprzeciwiali
si wojnie, przekonani, e Niemcy nie s do niej gotowe. Zapasy amunicji
wystarczyyby zaledwie na sze tygodni, a rezerwy stali, ropy i innych
strategicznych surowcw znajdoway si na niepokojco niskim poziomie.
Hitler wiedzia o tym podobnie jak jego generaowie, ale chodzio mu
o inny rodzaj wojny blitzkrieg, nagy zmasowany atak o tak wielkiej sile
i intensywnoci, aby mona byo szybko osign zwycistwo. Bya to
koncepcja strategiczna i taktyczna. Upadlajce lata przewalczone w okopach
podczas wielkiej wojny, nie wspominajc o wyrzeczeniach ludnoci cywilnej,
byy nadal dla Hitlera bolesnym wspomnieniem. Przysig sobie, e Niemcy
nigdy wicej nie dowiadcz niedoli dugiej wojny. Wanie dlatego akcja
uzbrojenia Wehrmachtu miaa raczej szeroki ni gboki charakter. Celowo
tak zorganizowa niemieck gospodark, aby moga w stosunkowo krtkim
czasie wyprodukowa du ilo sprztu wojskowego i amunicji, ale nie bya
zdolna do masowej produkcji niezbdnej podczas prowadzenia wojny
w duszym czasie. Zmierza do uzyskania zdolnoci szybkiego wytwarzania
uzbrojenia, a nie zwikszenia liczby niemieckich fabryk zbrojeniowych albo
przestawienia zakadw na produkcj wojskow.
Szereg byskawicznych uderze moliwych dziki krtkiemu,
intensywnemu nasileniu produkcji pozwoliby Hitlerowi dziaa tak, jakby
Niemcy byy silniejsze, ni faktycznie s, poprzez uniknicie masowej
produkcji typowej dla tradycyjnej wojny, ktra doprowadziaby kraj do
gospodarczej ruiny. Bya to filozofia biedaka, ktry moe odnie zwycistwo
jedynie zuchwaym dziaaniem. Ju udao mu si osign kilka zwycistw
tanim kosztem, ryzykujc konflikt z bardziej zamonymi rywalami, ktrzy
byli skonni unika wojny niemal za wszelk cen.
Koncepcja blitzkriegu nie tylko przemawiaa do jego duszy hazardzisty, ale
idealnie pasowaa do pozycji dyktatora. System demokratyczny nie
wytrzymaby pewnie koniecznego nasilenia wysiku gospodarczego
skoncentrowanego, dla przykadu, na produkcji czogw, po ktrym doszoby
do gwatownego przestawienia na produkcj cywiln. To, co zniszczyoby
demokratyczn
gospodark,
nie
miao
zastosowania
do
narodowosocjalistycznego pastwa z jego specyficzn ekonomi.
Decydujc si na blitzkrieg, Hitler wprawi w konsternacj niektrych
generaw majcych przestarzae wyobraenia o sposobach prowadzenia
wojny. Nie zdawali sobie sprawy, e Niemcy byy lepiej przygotowane do

wojny ni Anglia i Francja. Hitler ryzykowa, przekonany, e pokona Polsk

tak szybko, i nie bdzie musia skrzyowa miecza z Angli lub Francj.
Istniao due prawdopodobiestwo, e pastwa zachodnie dostrzeg
daremno dziaa odwetowych. Wiedzia, e bdzie musia w jaki sposb
zneutralizowa zachd przy uyciu groby lub siy aby w 1943 roku
zrealizowa swj prawdziwy cel: podbj Rosji. Adolf Hitler z pen
wiadomoci wyszed naprzeciw swemu przeznaczeniu.
Rankiem 22 sierpnia aden z dowdcw wojskowych suchajcych jego
planu inwazji nie wypowiedzia sowa krytyki, nie rozlego si te ani jedno
sowo protestu dowdcw polowych, ktrych zaproszono po obiedzie na
kolejn motywacyjn prelekcj. Fhrer wzywa ich, by nie okazywali litoci.
Racja jest po stronie silniejszego powiedzia i oznajmi, e inwazja
rozpocznie si przypuszczalnie w sobot 26 sierpnia.

Wczesnym rankiem Ribbentrop i jego ekipa wyruszyli do Moskwy na

pokadzie dwch condorw. Wrd czonkw delegacji wyczuwao si skrajne
napicie. Nikt nie mg gwarantowa, e kiedy wyldujemy w Moskwie,
Sowieci nie zaskocz nas wiadomoci, i podpisali umow z Angli i Francj
wspomina Peter Kleist. Nie mona byo rwnie przewidzie, czy
Ribbentrop nie zostanie zmuszony do dugich, mczcych negocjacji,
w ktrych specjalizowali si Rosjanie42.
Wiadomo o podry Ribbentropa cakowicie zaskoczya ambasadora
Japonii Oshim, ktry o pnocy zoy wizyt w berliskim domu
Weizsckera, aby wyrazi swoje niezadowolenie. Twarz zwykle opanowanego
Oshimy bya napita i szara. Jak, zapyta, ma wyjani Tokio tak cakowit
zmian stanowiska?
Nastpnego dnia, 23 sierpnia, wczesnym popoudniem Henderson
przekaza Fhrerowi list od Chamberlaina. Brytyjski premier stwierdza w nim
kategorycznie, e jego kraj jest zdecydowany speni obietnice dane Polsce.
Jednoczenie Chamberlain ponownie baga o pokj. Czemu nie mona ogosi
rozejmu, aby Niemcy i Polska mogy rozstrzygn problemy we wzajemnych
stosunkach? W obecnej chwili koczy swoje pismo nie widz innego
sposobu uniknicia katastrofy, ktra pogry Europ w wojnie43.
Hitler zareagowa emocjonalnie, uywajc gwatownego jzyka,
a Henderson wyrazi nadziej, e uda si znale rozwizanie, jeli oba narody
bd ze sob wspdziaa. Hitler grzecznie zauway, e naleao zrobi to
wczeniej. Henderson zaprotestowa, wskazujc, e brytyjski rzd udzieli
gwarancji i teraz musi je respektowa. To je sobie respektujcie prychn
Fhrer. Gdybycie wystawili czek in blanco, te musielibycie go
zrealizowa.

Henderson mnie broni brytyjskiego stanowiska, ale upar si, by robi to

po niemiecku, w jzyku, ktrego subtelnoci do koca nie opanowa. Hitler
zignorowa jego argumenty i przeszed do grb. Najmniejszy wrogi gest
Polski wobec Niemiec lub Gdaska, powiedzia, doprowadzi do
natychmiastowej interwencji. Co wicej, Niemcy zareaguj powszechn
mobilizacj w odpowiedzi na ogoszenie mobilizacji przez zachd.
Czy to groba? spyta Henderson.
Nie, krok obronny!. Henderson na prno zapewnia Hitlera, e
Chamberlain zawsze opowiada si po stronie Niemiec. Ja te w to wierzyem
do ostatniej wiosny skwitowa niemal ze smutkiem Hitler. Wwczas
Henderson wypapla, e nigdy nie wierzy w sojusz angielsko-francuskoradziecki. Wolaby, aby to Niemcy zamiast Anglii podpisay traktat z Rosj.
Odpowied Hitlera bya zowrbna. Niech pan nie popeni bdu
powiedzia sdzc, e taki stan rzeczy utrzyma si dugo. Henderson nie by
zadowolony z pozostawienia tej kwestii. Stwierdzi, e Fhrer wie rwnie
dobrze jak on, e Rosjanie zawsze stwarzali trudnoci. W kadym razie on jest
osobicie przekonany, e Chamberlain nie zmieni swojego stosunku wobec
Niemiec.
W tej sprawie jestem zmuszony sdzi na podstawie czynw odpar
Hitler i wrci do jzyka oskare. Henderson zagrozi wwczas, e podjcie
dziaa przez Niemcy bdzie oznaczao wojn, co wywoao kolejny atak
histerii. W takiej wojnie, wrzasn Hitler, Niemcy nie bd miay nic do
stracenia, za to Wielka Brytania bardzo wiele! Nie pragnie wojny, ale si przed
ni nie cofnie, a jego nard popiera go znacznie bardziej ni rok wczeniej.
Nagle zakoczy rozmow, stwierdzajc, e pisemna odpowied na list
Chamberlaina zostanie dorczona Hendersonowi po poudniu.
Weizscker, milczcy wiadek tego nierwnego pojedynku, podobnie jak
Henderson by przekonany, e wzburzenie Hitlera jest szczere, ale gdy tylko
za Anglikiem zamkny si drzwi, Fhrer klepn si w udo (co stao si jego
zwyczajem) i rozemia. Chamberlain nie przeyje tej rozmowy stwierdzi
triumfalnie. Jego rzd upadnie dzi wieczr44.
Czekajc na pisemn odpowied Fhrera, Henderson wrci do Salzburga,
skd zatelefonowa do swoich podwadnych w Berlinie i kaza poinformowa
Londyn, e Hitler by absolutnie nieugity, a jego stanowisko
niezadowalajce, ale nie moe powiedzie nic wicej, dopki nie otrzyma
pisemnej odpowiedzi. Nieco pniej zaproszono go ponownie do Berghofu.
Tym razem, wedug raportu Hendersona, Hitler odzyska spokj i ani razu
nie podnis gosu. Mimo to pozosta nieugity, oskarajc Angli, e jest
zdecydowana zniszczy Niemcy i dokona eksterminacji ich narodu.
Henderson zaprotestowa, wskazujc, e wojna midzy ich narodami
przyniesie korzy jedynie niszym rasom. Hitler odpar, e to Anglia stawaa
w obronie niszych ras, podczas gdy on walczy jedynie o Niemcy, a tym
razem Niemcy bd walczyy do ostatniego czowieka. Historia potoczyaby

si inaczej, gdyby to on by kanclerzem w 1914 roku! Nastpna prowokacja

Polski kontynuowa spowoduje, e zaczn dziaa. Powtrzy wasn
grob rzucon tego ranka, tym razem bez teatralnych chwytw. Kwestia
Gdaska i korytarza zostan rozwizane w taki albo inny sposb. Prosz
o tym pamita. Niech mi pan wierzy, rok temu, 2 padziernika, byem gotw
pomaszerowa w kad stron. Daj panu na to sowo honoru!45.

Kiedy tego wieczoru dwa niemieckie condory wyldoway na lotnisku

w Moskwie, Ribbentrop z zadowoleniem zauway flag ze swastyk
powiewajc obok sztandaru z sierpem i motem. Po powitaniu przez
kompani honorow radzieckich si powietrznych minister spraw
zagranicznych zosta przewieziony do swojej siedziby, budynku, w ktrym
kiedy miecia si ambasada Austrii. (Czyby to by przejaw piekielnej
ironii?). Hrabia von der Schulenburg poinformowa go, e jest oczekiwany na
Kremlu o osiemnastej, ale nie potrafi powiedzie, czy bdzie z nim
negocjowa Mootow, czy Stalin. Dziwne te moskiewskie obyczaje, pomyla
sobie Ribbentrop46.
Gdy Schulenburg i Hilger zoyli raporty, obaj zasugerowali, aby
Ribbentrop zachowywa si tak, jakby mia mnstwo czasu i nigdzie si nie
pieszy. Przerywajc im zniecierpliwionym ruchem doni, nakaza
ambasadorowi, by poinformowa Rosjan, e musi wrci do Berlina w cigu
dwudziestu czterech godzin. Powiedziawszy to, zjad szybki posiek przed
udaniem si na Kreml.
O osiemnastej Ribbentrop sta ju przed Stalinem. Jzef Wissarionowicz by
przyjazny i yczliwy, a Mootow obojtny. Ribbentrop przemwi jako
pierwszy, wyraajc pragnienie swojego narodu, aby uoy stosunki
niemiecko-radzieckie na nowej podstawie. Z marcowego przemwienia
Stalina wywnioskowa, e radziecki przywdca czuje podobnie. Stalin zwrci
si do Mootowa. Czy chciaby pierwszy zabra gos? Komisarz spraw
zagranicznych posusznie odpowiedzia, e Stalin ma ten przywilej.
Radziecki przywdca zrobi to w sposb, z ktrym Ribbentrop nie zetkn
si nigdy wczeniej. Od lat zacz obrzucalimy si gnojem, ale nie
powinno nas to powstrzyma przed dojciem do porozumienia. Takie byo
sedno mojego przemwienia wygoszonego w marcu, a wy doskonale
odczytalicie jego intencje. Na wszelki wypadek otworzywszy notatnik,
z miejsca przeszed do spraw praktycznych: kwestia podziau strefy wpyww
Niemiec i ZSRR zostaa rozstrzygnita. Finlandia, pastwa batyckie i Besarabia
znajd si w orbicie rosyjskiej. W wypadku wybuchu wojny midzy Niemcami
i Polsk ich wojska powinny si spotka na wyranie oznaczonej linii
demarkacyjnej.

Byo jasne, e Stalin przyszed, eby zaatwi spraw, a nie zwleka. Po

trzech godzinach on i Ribbentrop zgodzili si we wszystkich sprawach
z wyjtkiem dwch portw batyckich, ktre Stalin chcia pozostawi w swojej
sferze wpyww. Ribbentrop stwierdzi, e musi omwi to z Fhrerem, wic
trzeba zrobi krtk przerw w obradach.
Hitler pragn dobi targu tak samo jak Stalin. W cigu godziny nadesza
lakoniczna wiadomo z Wilhelmstrasse: Odpowied brzmi tak. Zgoda.
Ribbentrop spoy kolejny krtki posiek w swojej kwaterze, peen entuzjazmu
dla Stalina i Mootowa.
Minister spraw zagranicznych wraca na Kreml w znakomitym nastroju,
z pozytywn odpowiedzi Hitlera. Tym razem towarzyszya mu wiksza wita,
w skad ktrej wchodzio dwch fotografw. Tajna policja wyonia si
z mroku, gdy kolumna niemieckich samochodw wjechaa powoli do
okrytego tajemnic miasta i przejechaa obok gigantycznej armaty tak
ogromnej, e nikt nie odway si z niej wystrzeli oraz maych drewnianych
domkw i cerkwi. W kocu orszak dotar do nowoczesnego budynku
administracyjnego, w ktrym oczekiwa Stalin. Wkrtce osignito ostateczne
porozumienie w sprawie paktu o nieagresji. Bya to zwiza, przejrzysta
umowa. Strony miay zaniecha wszelkich agresywnych dziaa wobec siebie
i nie udzieli pomocy adnemu mocarstwu, ktre to uczyni. Pakt mia
obowizywa dziesi lat i ulec przedueniu o pi kolejnych, chyba e
zostanie wypowiedziany przez jedn ze stron przed jego upywem.
Bya to typowa umowa, czego nie mona powiedzie o jej tajnym protokole
dzielcym Europ Wschodni. Rwnie niezwyka wydaa si gotowo Stalina
do zrobienia zdj podczas podpisywania dokumentu. Dyktator wpad
w wietny nastrj i wyreyserowa najbardziej znane zdjcie podpisywania
traktatu. Skin rk Richardowi Schulzemu, adiutantowi Ribbentropa z SS,
aby przyczy si do ich grona, ale mody czowiek uzna, e Rosjaninowi nie
moe chodzi o niego. W kocu Stalin uj niezwykle wysokiego Schulzego
pod rami i postawi obok Ribbentropa. Moe chcia wprowadzi do zdjcia
akcent modoci, a moe wiedzia, e modszy brat Schulzego, take sucy
w SS, by ordynansem Hitlera.
Zaczto wznosi toast za toastem, ale najbardziej godne uwagi byy sowa
Stalina, ktre nigdy nie zostay ujawnione Rosjanom. Wiem, jak nard
niemiecki kocha swojego Fhrera powiedzia dlatego chciabym wypi za
jego zdrowie. Jeden z najwaniejszych traktatw w historii wiata zosta
sporzdzony i podpisany bez sporw, w cigu kilku godzin, co dowodzi, e
Hitler i Stalin pragnli porozumienia, obaj dokadnie wiedzieli, co maj odda,
eby uzyska to, czego chcieli, i obu zaleao, by zrobi to szybko47.
Hitler uwaa podpisanie paktu za zwycistwo swoje, a nie Stalina.
Najwyraniej zapomnia o wasnej przepowiedni w Mein Kampf, e kady
sojusz niemiecko-rosyjski doprowadzi nieuchronnie do wojny, ktra bdzie
oznaczaa kres Niemiec. Widocznie zmieni zdanie, gdy kilka lat pniej

zwierzy si Bormannowi, e mia nadziej, i przymierze z Sowietami bdzie

uczciwe, jeli nie cakowicie przyjacielskie. Sdzi, e po tylu latach
sprawowania wadzy realista Stalin porzuci mglist marksistowsk ideologi,
zachowujc j jedynie jako trucizn do uytku zewntrznego. Wydawa si na
to wskazywa brutalny sposb, w jaki rozprawi si z ydowsk inteligencj.
Duch nieugitego realizmu pozwoli obydwu stronom stworzy sytuacj,
w ktrej bdzie moliwe trwae przymierze przymierze, ktre, mwic
krtko, bdzie strzeone orlim wzrokiem, z palcem na spucie!48.
Kiedy podczas kolacji Hitler dowiedzia si, e pakt zosta podpisany, zerwa
si od stou z okrzykiem: Wygralimy!49. Chocia zrezygnowa z moliwoci
zajcia caej Polski, zneutralizowa Rosj. Teraz mg ruszy na wojn
z Polakami. Nie majc po swojej stronie Zwizku Radzieckiego, Anglia
i Francja mogy mu jedynie grozi. Oprcz tego by pewny, e otrzyma ze
wschodu wszystkie surowce, ktrych moga go pozbawi ewentualna blokada
ogoszona przez Wielk Brytani.
Paci Stalinowi za zrobienie czego, co ten niewtpliwie uczyniby bez
paktu. Po przeprowadzonych czystkach gospodarka Zwizku Radzieckiego
oraz jego potencja wojskowy znajdoway si w takim chaosie, e Stalin nie
mg nawet ni o wojnie z Rzesz. W rzeczywistoci nigdy powanie nie
zabiega o sojusz obronny zwrcony przeciwko Hitlerowi. On i jego
kremlowscy wsppracownicy ponad wszystko marzyli o neutralnoci. Pakt
z Niemcami nie tylko im j dawa, ale pozwala zrealizowa cel polegajcy na
sprowokowaniu wojny, w ktrej wezm udzia kapitalistyczne mocarstwa. Dla
Stalina bowiem nazistowskie Niemcy byy kolejnym z kapitalistycznych
wrogw.
24 sierpnia okoo trzeciej nad ranem Hitler wyprowadzi swoj wit na
taras Berghofu. Niebo na pnocnym i pnocno-zachodnim horyzoncie
janiao kolorami tczy niczym zorza polarna, rzucajc niezwyk czerwon
powiat na legendarn gr Unterberg po drugiej stronie doliny. Nie mona
by lepiej zainscenizowa ostatniego aktu Zmierzchu bogw wspomina Speer.
Ta sama czerwona powiata kada si na naszych twarzach i rkach.
Nagle Hitler zwrci si do swojego adiutanta Luftwaffe, Belowa. Ten
widok przypomina morze krwi powiedzia. Tym razem nie obdzie si bez
przemocy50.

Rozdzia 20
NIESZCZCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH
(24 sierpnia3 wrzenia 1939)

1
Kiedy w czwartkowy ranek, 24 sierpnia, wiat otworzy oczy, ujrza
nagwki gazet ogaszajce podpisanie nowego traktatu. Szok przeyli nie
tylko zwykli obywatele, lecz take dyplomaci. Spodziewam si, e niebawem
Niemcy postawi Polsce ultimatum donosi z Berlina Henderson. Nie wiem,
czy trwajce jedenacie godzin prby nawizania rozmw przez rzd polski
dadz jaki efekt, cho osobicie w to wtpi. Uwaam je jednak za ostatni
nadziej, jeli nadzieja na pokj w ogle istnieje1.
Polacy byli skrajnie zaniepokojeni paktem niemiecko-radzieckim, mimo
wysiku prasy starajcej si zbagatelizowa umow jako oznak saboci
Niemiec. Z kolei wadze wyraay najwysz ufno, e pomoc Wielkiej
Brytanii i Francji odwrci niekorzystny ukad si w wypadku konfliktu
z Hitlerem. Francuscy komunici wydawali si wewntrznie rozdarci midzy
lojalnoci wobec wasnego kraju i Mateczki Rosji. Jeszcze bardziej zagubieni
czuli si ich amerykascy koledzy. Pocztkowo Daily Worker zignorowa
pakt, jakby czeka na instrukcje z Moskwy. W kocu przywdca partii, Earl
Browder, ogosi, e umowa osabia Hitlera. Przedstawiciele skrajnego lewego
skrzyda postpowcw zaakceptowali now lini partii z niejakim
poczuciem winy: umowa z Hitlerem zostaa podpisana, aby Rosja moga si
przygotowa do ostatecznej rozprawy z faszyzmem. Odpowiedzi prezydenta
Roosevelta byo przesanie kolejnego umoralniajcego telegramu
wzywajcego Hitlera do powstrzymania si od wrogich dziaa w rozsdnym
okresie, ale podobnie jak poprzedni, i ten zosta odoony do akt
i zapomniany.
Tymczasem Stalin winszowa sobie w Moskwie sukcesu. Przekonany, e
Brytyjczycy pjd na kompromis w obliczu zaistniaej sytuacji politycznej,
uzna, i przyznana Rosji sfera wpyww przypadnie jej bez rozlewu krwi,
w drodze negocjacji. Inni sojusznicy Hitlera nie byli rwnie optymistyczni.
Chocia Wosi przyznawali, e Hitler zada mistrzowski cios, czuli si
zaniepokojeni, a Japonia obawiaa si, e pakt z Niemcami omieli Stalina do
bardziej zdecydowanych dziaa wojskowych w Mandurii. Premier
Hiranuma, ktrego gabinet zbiera si ponad siedemdziesit razy, daremnie
prbujc uzgodni tre konkordatu z Niemcami i Wochami, by tak

zaambarasowany i skonsternowany, e ogosi: Rzd rezygnuje z podpisania

umowy z powodu skomplikowanej i niejasnej sytuacji, ktra w ostatnim
czasie wytworzya si w Europie2.
Z kolei niemiecka opinia publiczna wyraaa zadowolenie i oddychaa
z ulg. Za spraw Fhrera groba okrenia Niemiec i wojny na dwch
frontach w cudowny sposb wyparowaa. Tymi, ktrzy uwaali pakt za trudny
do przeknicia, byli najzagorzalsi zwolennicy Hitlera, ale wikszo szybko
przekonaa siebie, e Fhrer doskonale wie, co robi.
Hitler polecia do Berlina, eby powita wracajcego bohatera,
Ribbentropa, i spdzi cay wieczr w Kancelarii Rzeszy, suchajc ministra
spraw zagranicznych rozpywajcego si w zachwytach nad panami Kremla,
w ktrych towarzystwie czu si tak, jakby przebywa wrd starych
partyjnych kamratw. Co wicej, obraz cara Mikoaja wiszcy w Paacu
Zimowym utwierdzi go w przekonaniu, e bd mogli robi interesy z Rosj,
gdy komunici otaczali czci cara trudzcego si dla dobra swojego ludu.
Chocia Hitler sucha go z zainteresowaniem, wydawa si znacznie bardziej
podekscytowany zdjciami przywiezionymi przez Hoffmanna. Zachowywa
si tak, jakby poprosi o wykonanie zdj radzieckiego przywdcy w zblieniu,
eby sprawdzi, czy jego maowiny uszne s wronite i ydowskie, czy te
oddzielone, o aryjskim wygldzie3. Jedno ze zdj wykonanych z profilu
wydawao si przesdza spraw. Z analizy maowin usznych wynikao, e
jego nowy towarzysz broni nie by ydem.
Mimo to z niezadowoleniem pokrci gow, ogldajc fotografie
z kocowej uroczystoci. Na kadym by Stalin z papierosem. Nie podpisuje
si uroczystej umowy z papierosem przyklejonym do warg powiedzia
i poleci fotografowi, eby zrobi retusz przed przekazaniem zdj prasie4.
Fhrer przepyta rwnie obszernie oficera cznikowego towarzyszcego
Ribbentropowi. Oficer powiedzia, e zanim Stalin poprosi goci, aby usiedli
przy stole, starannie go obejrza, sprawdzajc, czy wszystko jest w naleytym
porzdku. Pannie Schroeder przypomniao to zachowanie samego Fhrera.
Nieroztropnie zwrcia uwag na podobiestwo. Hitlerowi nie przypada do
gustu ta analogia. Moja suba i mj dom odrzek z irytacj zawsze s
doskonali!5.

Nastpny dzie, pitek 25 sierpnia, by rozstrzygajcy i peen zaj. Zacz

si od napisania listu do Mussoliniego, wyjaniajcego z pewnym
zakopotaniem to, co miao miejsce w Moskwie. Po zapewnieniu, e traktat
wzmocni jedynie pastwa Osi, Hitler wyrazi nadziej, i Il Duce zrozumie,
czemu czu si zmuszony do podjcia tak drastycznego kroku. Nastpnie
poprosi Schmidta o przetumaczenie najwaniejszych fragmentw
przemwienia, ktre poprzedniego dnia Chamberlain wygosi w Izbie Gmin.

Sucha ze skupieniem sw premiera przyznajcego, e pakt, ktry podpisano

w Moskwie, jest bardzo przykr niespodziank oraz e Niemcy karmi si
niebezpieczn iluzj, jeli sdz, i Wielka Brytania i Francja nie wypeni
swoich traktatowych zobowiza wobec Polski.
Sowa te wprawiy go w zadum wspomina Schmidt ale nie powiedzia
ani sowa6. Moe wskazywao to na drczce poczucie niepewnoci. Napa
na Polsk miaa si rozpocz wczesnym rankiem nastpnego dnia, ale Fhrer
mia tyle wtpliwoci, e przed poudniem poleci naczelnemu dowdztwu
odwlec wydanie rozkazu do ataku o jedn godzin do trzeciej po poudniu.
Pniej wezwa do Kancelarii Rzeszy ambasadora Wielkiej Brytanii.
Henderson zjawi si o wp do drugiej i znalaz Fhrera w pojednawczym
usposobieniu. By gotw wykona wobec Anglii gest rwnie doniosy, jak
wobec Rosji przed podpisaniem ostatniej umowy. Sumienie nakazuje mu,
oznajmi, wykona jeszcze jeden wysiek w celu zagwarantowania dobrych
stosunkw midzy oboma krajami. Bdzie to jego ostatnia prba7.
Henderson pocztkowo odnis wraenie, e Hitler jest spokojny
i zachowuje si cakiem normalnie. Jednak chwil pniej Fhrer straci
panowanie nad sob, wyliczajc oskarenia pod adresem Polakw, m.in.
ostrzelanie cywilnego samolotu. Takie incydenty, krzycza, musz si
zakoczy!. Trzeba niezwocznie rozwiza problem Gdaska i korytarza.
Jedynym rezultatem ostatniej mowy Chamberlaina moe by krwawy,
nieprzewidywalny konflikt midzy Angli i Niemcami. Tym razem Niemcy
nie bd walczyy na dwch frontach. Rosja i Niemcy nigdy wicej nie zwrc
si przeciwko sobie.
Kiedy Henderson powtrzy spokojnie, e Anglia nie moe cofn sowa
danego Polsce, Hitler zrezygnowa z grb i zacz si odwoywa do zdrowego
rozsdku. Po rozwizaniu kwestii Polski jest zdecydowany zoy Wielkiej
Brytanii obszern propozycj. Zaakceptuje Imperium Brytyjskie, osobicie
zobowie si do podtrzymania jego istnienia. Jeli jednak Brytyjczycy
odrzuc jego ofert, zakoczy zowrbnie, bdzie wojna. To jego ostatnia
propozycja8.
P godziny pniej, punktualnie dwie minuty po pitnastej, potwierdzi
rozkaz zaatakowania Polski o wicie. W tej ryzykownej rozgrywce wydawa
si kierowa czystym oportunizmem. Chocia by przebiegym wirtuozem
doranej polityki prowadzonej z dnia na dzie, jego polityka zagraniczna
posiadaa podstawowy zrb: stopniowe zmierzanie do dominacji
w kontynentalnej Europie w poczeniu z radykalnym programem
antysemickim. W Rzymie jego ambasador wchodzi wanie w towarzystwie
Ciano do Palazzo Venezia z osobliwym listem przygotowanym tego ranka.
O pitnastej trzydzieci ambasador Hans Georg von Mackensen osobicie
przekaza pismo Il Duce. Pakt podpisany przez Niemcy i Rosj wywar
ogromne wraenie na Mussolinim, ktry, jak wszyscy politycy, docenia
byskotliwo tego posunicia. Z drugiej strony by w wystarczajcym stopniu

realist, aby zdawa sobie spraw, e jego armii, ktrej tak sabo poszo
w Albanii, brakuje odpowiedniego morale, wyszkolenia i umiejtnoci do
toczenia prawdziwej wojny. Nie wspomnia o tym Mackensenowi,
poprzestajc na wyraeniu przyjaznych uczu. Zgadza si cakowicie z treci
paktu podpisanego w Moskwie, pozostajc rwnoczenie niezachwianym
antykomunist, i stoi za Fhrerem bez wzgldu na wszystko (wyranie to
podkreli), w sposb bezwarunkowy, ze wszystkim, czym dysponuje9.
Kiedy Mackensen wyszed z pokoju, Il Duce zmieni zdanie albo zmieniono
je za niego. Wedug Ciano to on skoni Mussoliniego do napisania Hitlerowi
odpowiedzi, w ktrej szczerze przyznawa, e Wochy nie s gotowe do wojny
i mog w niej uczestniczy jedynie pod warunkiem, e Niemcy dostarcz
wystarczajc ilo amunicji i surowcw, aby Wochy zdoay si
przeciwstawi atakowi, ktry Francja i Anglia skieruj gwnie przeciwko
nim10.
W tym czasie ambasador Woch w Berlinie tumaczy Fhrerowi, e
odpowied Il Duce jest ju w drodze. Kiedy Hitler oczekiwa na swojego
nastpnego gocia, francuskiego ambasadora Coulondrea, adiutant przynis
najwiesze doniesienia z Anglii, na ktre Schmidt rzuci okiem przez rami
swojego chlebodawcy. Anglia i Polska podpisay wanie w Londynie umow
o wzajemnej pomocy. Wyranie zatroskany Fhrer pogry si w milczeniu.
Podpisanie wspomnianej umowy odkadano caymi miesicami z takiego lub
innego powodu. Nie byo przypadkiem, e podpisano j wanie tego dnia,
kilka godzin po zoeniu przez niego ostatecznej propozycji Wielkiej
Brytanii. Gwarancja pomocy wojskowej (cho nie moga zosta zrealizowana)
dawaa Polakom faszywe poczucie bezpieczestwa i skaniaa do odmowy
prowadzenia negocjacji z Niemcami.
W kocu o siedemnastej trzydzieci do gabinetu wprowadzono
Coulondrea. Po kolejnej scenie gniewu wywoanej polskimi prowokacjami
Hitler wyrazi al z powodu moliwoci wybuchu wojny midzy ich krajami.
Czasami miaem wraenie wspomina Schmidt e mechanicznie
powtarza to, co wczeniej powiedzia Hendersonowi, ale mylami by gdzie
indziej. Wydawao si oczywiste, e chce jak najszybciej zakoczy spotkanie.
W pewnej chwili Hitler lekko si podnis, dajc do zrozumienia, e rozmowa
dobiega koca, ale wytworny Coulondre nie da si poegna bez riposty.
Przemwi mocnymi sowami, ktre Schmidt mia zapamita do koca ycia:
W tak krytycznej sytuacji jak obecna, Herr Reichskanzler, najgroniejsz
rzecz jest niewaciwe zrozumienie. Dlatego aby sprawa bya jasna, dam
panu sowo honoru francuskiego oficera, e francuska armia bdzie walczya
po stronie Polski, jeli ten kraj zostanie zaatakowany. Nastpnie zapewni
Hitlera, e jego rzd jest przygotowany zrobi wszystko dla zachowania
pokoju.
Czemu w takim razie dalicie Polsce woln rk, aby moga robi, co
zechce?! wykrzykn gniewnie Hitler. Zanim Francuz zdy odpowiedzie,

Fhrer zerwa si na rwne nogi i wygosi kolejn oskarycielsk mow pod

adresem Polakw. Z przykroci pjd na wojn z Francj, ale decyzja nie
naley do mnie. Powiedziawszy to, machn rk, koczc spotkanie11.
Minut pniej, o osiemnastej, do gabinetu wszed Attolico. Ambasador
Woch zanudzi Fhrera listem Mussoliniego, ktry Ciano podyktowa przez
telefon. Wiadomo, e Wochy nie s przygotowane do wojny, przekazana
tu po wiadomoci o podpisaniu umowy brytyjsko-polskiej i wyranej
deklaracji intencji Francji przekazanej przez Coulondrea, uderzya Hitlera
niczym bomba. Uzna to za zaskakujc i nieoczekiwan rejterad
sojusznika. Zdoa nad sob zapanowa, odprawiajc wysannika Il Duce
z uprzejmym zapewnieniem, e wkrtce wyle odpowied. Kiedy Attolico
wychodzi, Schmidt usysza, jak Hitler mruczy pod nosem: Wosi zachowuj
si dokadnie tak, jak w tysic dziewiset czternastym12.
Poczekalnia pena ludzi, ktrzy wymieniali strzpy informacji,
przypominaa ul brzczcy od pogosek i plotek. Wydawao si, e wojna jest
nieunikniona. Weizscker na dwa procent ocenia szans zapobieenia
konfliktowi, w ktrym Wosi zostawi Niemcw na lodzie. W swoim gabinecie
Hitler mwi generaowi Keitlowi: Natychmiast wstrzymaj operacj
i sprowad mi tu szybko Brauchitscha. Musz mie czas na negocjacje13.
Keitel wbieg do poczekalni. Rozkaz inwazji zosta ponownie opniony
entuzjastycznie poinformowa swojego adiutanta. Wiadomo, e groba
wojny zostaa w ostatniej chwili zaegnana, rozesza si lotem byskawicy.
Fhrer wraca do stou negocjacji! Zapanowaa atmosfera powszechnej ulgi,
ale gwny adiutant Hitlera, Rudolf Schmundt, pozosta ponury. Nie wituj
zbyt szybko szepn Warlimontowi. To tylko chwilowa zwoka14. Major
Engel podziela gbokie zatroskanie Schmundta. Wojskowy adiutant jeszcze
nigdy nie widzia kanclerza w stanie tak cakowitego zagubienia15. Fhrer
prowadzi ostr dyskusj z Hewlem, ktrego rad wysoko ceni. By gotw
pj o zakad, e jeli rozpocznie wojn z Polsk, Anglicy si nie przycz.
Mein Fhrer odpar Hewel niech pan nie lekceway Brytyjczykw. Kiedy
uznaj, e nie ma innego wyboru, bd podali uparcie swoj drog. Hitler
by zbyt rozgniewany, aby argumentowa, wic si odwrci.
Take Gring uwaa, e Anglicy nie rzucaj sw na wiatr, i dyskretnie
opowiada si za pokojem. Jako czowiek czynu rozpocz ju rozmowy
z Angli bez poradzenia si Ribbentropa, do ktrego nie mia zaufania. Nie
byo to tak miae, jak si wydawao, gdy informowa Fhrera o wszelkich
postpach. Jego pragnienie pokoju nie wypywao adn miar
z altruistycznych pobudek. Gring by poczeniem rozbjnika i gangstera,
ktry dy do tego, by cieszy si owocami grabiey upami, ktre
zgromadzi dziki swej wysokiej pozycji. Wojna moga pooy kres ywotowi
sybaryty. Z kolei Hitler kierowa si zasadami (cho wypaczonymi) i nie
mona go byo przekupi. Mgby pj na ustpstwa jedynie wwczas, gdyby

przybliyo go to do zrealizowania dalekosinego celu. Gring, ktry o tym

wiedzia, z najwysz ostronoci uprawia swoj pokrtn polityk pokoju.
Na nieoficjalnego porednika w sprytnie uknutej intrydze wybra zamonego
szwedzkiego przemysowca Birgera Dahlerusa. Dahlerus mia on Niemk
i prowadzi interesy w Niemczech, wic podobnie jak Gring pragn zapobiec
wojnie Rzeszy i Anglii. Co wicej, mg zrobi co w tej sprawie, mia bowiem
wpywowych angielskich przyjaci gotowych podj zakulisowe dziaania.
Na pocztku sierpnia Dahlerus zaaranowa potajemne spotkanie Gringa
z siedmioma Anglikami w domu nieopodal duskiej granicy. Wanie tam
Reichsmarschall po raz pierwszy przedstawi zagranicznym przedsibiorcom
swoje stanowisko i nadziej na pokj. Do czasu historycznej narady
wojskowej w Berghofie dwa tygodnie pniej ograniczano si wycznie do
sw.
Skonio to Gringa, by niezwocznie zadzwoni do przebywajcego
w Sztokholmie Dahlerusa z prob, aby ten jak najszybciej do niego
przyjecha. Sytuacja, zdradzi ostronie, ulega pogorszeniu, a szansa na
pokojowe rozwizanie maleje z kad chwil. Gring przekona Dahlerusa,
eby natychmiast polecia do Anglii z nieoficjaln wiadomoci dla rzdu
Chamberlaina i nakoni go do szybkiego rozpoczcia negocjacji z Niemcami16.
Tak oto w burzliwy ranek 25 sierpnia Dahlerus wyruszy do Londynu na
pokadzie zwykego pasaerskiego samolotu, ale dopiero we wczesnych
godzinach wieczornych zosta wprowadzony do gabinetu lorda Halifaxa.
Minister spraw zagranicznych by w optymistycznym nastroju, a poniewa
Hitler wanie odwoa inwazj, uzna, e nie potrzebuj neutralnego
porednika. Dahlerus nie podziela jego optymizmu i zadzwoni do Gringa,
aby przedstawi swoj opini. Odpowied marszaka brzmiaa alarmujco.
Obawia si, e wojna moe wybuchn w kadej chwili.
Nastpnego ranka Dahlerus powtrzy te sowa Halifaxowi i zaoferowa, e
dostarczy Gringowi jedynemu Niemcowi, ktry jego zdaniem mg
zapobiec wojnie osobisty list od Halifaxa potwierdzajcy szczere pragnienie
Anglii, by doprowadzi do pokojowego rozwizania sporu. Lord Halifax
oznajmi, e musi si naradzi z Chamberlainem. Wrci p godziny pniej
ze zgod premiera. List zosta napisany, a Dahlerus popieszy na lotnisko
w Croydon.
Tymczasem w Berlinie ambasador Woch Attolico by w drodze do
Kancelarii Rzeszy z kolejnym pismem od Mussoliniego. List zawiera dug
list materiaw potrzebnych Wochom, by mogy przystpi do wojny: sze
milionw ton wgla, siedem milionw ton ropy, dwa miliony ton stali i milion
ton tarcicy. Poniewa Attolico sprzeciwia si wojnie, zadba o to, aby warunki
Mussoliniego byy niemoliwe do spenienia. Na chodne pytanie Ribbentropa,
kiedy naleaoby dostarczy t ogromn ilo surowcw, Attolico odrzek
chodno: To oczywiste, w jednej transzy przed rozpoczciem dziaa
wojennych17.

dania Wochw byy nierozsdne. Co zaskakujce, mimo napitej

sytuacji Hitler udzieli spokojnej odpowiedzi, ktr przekazano Mussoliniemu
o pitnastej osiem. Moe speni wikszo da Woch, ale z alem
informuje, e z przyczyn technicznych nie bdzie mg tego uczyni przed
wybuchem
wojny.
Rozumiem
twoje
stanowisko
w
obecnych
okolicznociach, Il Duce, dlatego prosz jedynie o podjcie prby zwizania
wojsk angielskich i francuskich przy pomocy rodkw propagandowych
i demonstracji siy, jak mi wczeniej proponowae. W wietle umowy ze
Stalinem, zakoczy, nie zawaha si przed rozwizaniem problemw na
wschodzie, nawet gdyby miao to wywoa komplikacje na zachodzie18.
Nie bya to czcza pogrka. Wehrmacht szykowa si do rozpoczcia
inwazji 1 wrzenia i tylko czeka na ostateczne potwierdzenie od Hitlera. Tego
sobotniego popoudnia w Berlinie panowa nieznony upa. Mimo nagwkw
gazet PONIE WIELE NIEMIECKICH GOSPODARSTW W POLSKIM
KORYTARZU! POLSKIE WOJSKA PRZESUWAJ SI W KIERUNKU GRANICY
Z NIEMCAMI! wielu berliczykw odpoczywao nad otaczajcymi miasto
jeziorami. Ci, ktrym gorzej si powodzio, byli bardziej zatroskani upaem ni
polityk.
O osiemnastej czterdzieci dwie Attolico odebra kolejny telefon z Rzymu.
Dzwoni Ciano z nastpn piln wiadomoci dla Fhrera. Mussolini tumaczy
przepraszajco, e Attolico bdnie zrozumia termin dostawy. Oczywicie
surowce miay by dostarczone dopiero w przyszym roku. aowa, e nie
mg by bardziej pomocny w chwili prby, a na koniec, cakiem
nieoczekiwanie, zwrci si z prob o pokj. Nadal mona osign
zadowalajce polityczne rozwizanie. Kiedy Hitler przeczyta te sowa, uzna,
e sojusznik go porzuci. Jakim cudem zapanowa nad emocjami i przesa
kolejne pojednawcze pismo. Szanuj powody i motywy, ktre skoniy pana
do podjcia takiej decyzji stwierdza, po czym prbowa zarazi sojusznika
wasnym optymizmem 19.
Rozczarowany i wyczerpany Fhrer zasn tego dnia wczeniej ni zwykle,
ale krtko po pnocy zosta obudzony. Gring musia si z nim natychmiast
zobaczy w pilnej sprawie. Przyby szwedzki porednik, o ktrym wspomnia
kilka dni temu, z interesujcym listem od lorda Halifaxa. Byo wp do
pierwszej 27 sierpnia, kiedy Dahlerus zosta wprowadzony do gabinetu
Fhrera. Hitler czeka z powan min, wpatrujc si uporczywie
w neutralnego Szweda, ktry czyni starania o ocalenie pokoju. Gring sta
obok niego, wyranie zadowolony z siebie. Po krtkim przyjaznym powitaniu
Hitler paln im wykad o woli porozumienia z Angli, ktry szybko przerodzi
si w napastliw diatryb. Po opisaniu propozycji zoonej Hendersonowi
wykrzykn: Taka bya moja ostatnia wspaniaomylna oferta dla Anglii!.
Z twarz wykrzywion w grymasie i dziwaczn gestykulacj chwali si
wyszoci wojskowej potgi Rzeszy.

Dahlerus przypomnia, e Anglia i Francja znacznie poprawiy swoje

uzbrojenie i mog bez trudu zorganizowa blokad Niemiec. Hitler nie udzieli
odpowiedzi, ale zacz kry po pokoju; potem nagle stan i podj na nowo
(wspomina Dahlerus) tak, jakby znajdowa si w stanie transu. Jeli
wybuchnie wojna, zaczn budowa U-Booty! Zaczn budowa U-Booty!
Zaczn budowa U-Booty! Zaczn budowa U-Booty, U-Booty, U-Booty.
Powtarza jak zepsuta pyta. Jego gos stawa si coraz bardziej niewyrany.
Nagle zacz si zachowywa tak, jakby przemawia do ogromnej publicznoci,
nie przestajc si powtarza: Zaczn budowa samoloty, budowa samoloty,
samoloty i zniszcz moich wrogw!. Skonsternowany Dahlerus odwrci si,
eby zobaczy, jak zareaguje Gring, ale Reichsmarschall wydawa si
niewzruszony. Dahlerus by przeraony. Tak zachowywa si czowiek,
ktrego decyzje mogy mie wpyw na cay wiat?!
Wojna mnie nie przeraa cign Hitler okrenie Niemiec jest
niemoliwe! Ludzie mnie podziwiaj i s mi posuszni. Zmusi ich do
nadludzkiego wysiku. Jego oczy stay si szkliste. Jeli nie bdzie masa,
pierwszy przestan je je! Przestan je maso!. Przerwa na chwil. Jeli
wrg moe wytrzyma kilka lat oznajmi w kocu ja, z wadz, ktr
posiadam nad Niemcami, wytrzymam rok duej. Wiem, e jestem lepszy od
nich. Nagle spyta, czemu Anglicy tak uporczywie odmawiaj porozumienia
z Niemcami.
Dahlerus zawaha si, czy udzieli mu uczciwej odpowiedzi, ale w kocu
wydusi z siebie, e zachowuj si tak, gdy mu nie ufaj. Idioci!
wykrzykn Hitler. Czy skamaem cho raz w yciu?!. Znw zacz kry
po pokoju i znw po chwili si zatrzyma. Dahlerus usysza jego stanowisko.
Musi wrci do Anglii i przekaza je rzdowi Chamberlaina. Nie sdz, aby
Henderson mnie zrozumia, cho szczerze pragn doprowadzi od
wzajemnego zrozumienia.
Dahlerus zaprotestowa, wskazujc, e jest osob prywatn i moe
pojecha jedynie wwczas, gdy brytyjski rzd go o to poprosi. Przede
wszystkim musi wiedzie, w jakich gwnych punktach mona osign
porozumienie. Na przykad, jaki korytarz chce otrzyma Hitler? Na twarzy
Fhrera pojawi si umiech. C powiedzia, zwracajc si do Gringa
Henderson nigdy o to nie zapyta. Marszaek wydar kart z atlasu i zacz
zakrela czerwonym owkiem terytorium, ktre chcieli otrzyma Niemcy.
W ten sposb doszo do wskazania gwnych elementw propozycji
przekazanej Hendersonowi. Niemcy pragny umowy z Wielk Brytani,
ktra wyeliminuje wszelkie spory o charakterze politycznym lub
gospodarczym. Anglia pomoe Niemcom w uzyskaniu Gdaska i korytarza,
a Niemcy zagwarantuj Polsce granice i pozwol zachowa wasny korytarz
do Gdyni. Mniejszo niemiecka w Polsce uzyska ochron. Na koniec, Niemcy
udziel Anglii pomocy wojskowej, jeli Imperium Brytyjskie zostanie
zaatakowane.

Naiwny Dahlerus zrozumia Gringa dosownie, gotw mie jak najlepsze

zdanie o Hitlerze. Cho nie mia dyplomatycznego przygotowania, pragn
ocali pokj, odznacza si odwag i godn podziwu wytrwaoci. Po
powrocie do hotelu odby dug rozmow zamiejscow z angielskim
przyjacielem. Niebawem otrzyma zapewnienie, e brytyjski rzd chtnie
powita go w charakterze dyplomatycznego posaca. O smej w spokojny
niedzielny ranek wsiad do niemieckiego samolotu na lotnisku Tempelhof.
Lecc na niskim puapie do Londynu, zastanawia si, czy nie jest pionkiem
w grze intryg. By niemal pewny, e Gring szczerze zabiega o pokojowe
rozwizanie. Czy mona byo jednak powiedzie to samo o Hitlerze?20.

Hitler potraktowa tamt niedziel jak zwyky dzie tygodnia. Odwoawszy

nadchodzce obchody partyjnego wita w Norymberdze, ktre miay si
odby pod niefortunnym hasem Partyjny dzie pokoju, wprowadzi
racjonowanie ywnoci i odziey typowe dla czasw wojny. Nastpnie
postawi ca armi w stan pogotowia. Wszyscy attach marynarki oraz wojsk
ldowych i powietrznych mieli pozosta do odwoania w Berlinie.
W tej wojennej atmosferze do Petera Kleista z gabinetu Ribbentropa
zwrcili si potajemnie z propozycj rozmw dwaj wani polscy dyplomaci.
Zasugerowali, e minister spraw zagranicznych Beck musia zachowywa si
wojowniczo wobec Niemcw, aby zadowoli zacietrzewione grupy polskich
patriotw. Beck potrzebowa czasu, eby zaagodzi sytuacj. Kleist posusznie
donis o tym Ribbentropowi, ktry niebawem przedstawi szczegy samemu
Hitlerowi. Ten wysucha go z ledwie skrywanym zniecierpliwieniem,
a nastpnie stanowczo oznajmi, e skoro Beck straci autorytet nawet
w Polsce, nie ma dla niego ratunku. Co wicej, Kleist mia zaprzesta wszelkich
poficjalnych kontaktw z Polakami. Hitler wyda to polecenie ostrym tonem
i doda, e Ribbentrop powinien wyda tak dyspozycj dawno temu. Kiedy
zamylony Kleist wychodzi z Kancelarii Rzeszy, by pewny, e w kocu
podjto decyzj bdzie wojna!
W tamt duszn niedziel Hitler znalaz czas, aby odpowiedzie na kolejn
prob o pokj, tym razem ze strony premiera Daladiera; Fhrer zwraca si
do niego jak weteran do weterana. Jako stary onierz frontowy napisa
znam rwnie dobrze jak pan koszmar wojny. Po oddaniu Zagbia Saary nie
byo potrzeby dalszych rozmw, gdy wszelkie roszczenia Niemiec wobec
Francji zostay zaspokojone. Gwnym intrygantem okazaa si Anglia, ktra
rozptaa dzik nagonk na Niemcw w prasie, zamiast przekona Polakw
do bardziej rozsdnego postpowania. Zwraca si z prob do Daladiera,
Francuza patrioty, eby postawi si w jego miejscu. Co by byo, gdyby jakie
francuskie miasto dla przykadu Marsylia wskutek klski wojskowej nie
mogo si przyczy do Francji? Gdyby Francuzi mieszkajcy w tamtym

rejonie byli przeladowani, bici i bestialsko mordowani? Nie wyobraam

sobie, monsieur Daladier, aby Niemcy wypowiedziay wam wojn z tego
powodu. Hitler zgodzi si ze wszystkim, o czym Daladier napisa w swoim
licie, i ponownie nawiza do wsplnych dowiadcze frontowych. Nie mog
okaza szacunku niemal dwm milionom polegych towarzyszy, przygldajc
si obojtnie, jak traktowani s ich ziomkowie na rubieach wasnego kraju.
Gdask i korytarz musz w sposb honorowy powrci do Niemiec21.
Kilka minut po poudniu niemiecki samolot wyldowa na lotnisku
w Croydon, wyszed z niego Birger Dahlerus. Miejsce wygldao na wymare,
gdy usta cay ruch cywilny midzy Angli i kontynentem. Przybysz ruszy
w kierunku Ministerstwa Spraw Zagranicznych; mija sklepy z szybami
oklejonym
papierowymi
paskami
i
czonkw
cywilnej
obrony
przeciwlotniczej. Tylnymi alejami dotar na Downing Street 10. Chamberlain,
Halifax i Cadogan ju na niego czekali. Byli miertelnie powani, ale cakiem
spokojni. Kiedy Dahlerus zdawa relacj z dugiej rozmowy u Hitlera, wyczu
atmosfer sceptycyzmu. Jego raport rni si w kilku punktach od wersji
Hendersona, wic Chamberlain zapyta, czy jest absolutnie pewny, e dobrze
zrozumia Hitlera. Dahlerus, ktry wada niemieckim lepiej od Hendersona,
odrzek, e bdne zrozumienie nie wchodzi w gr.
Uwagi Chamberlaina byy zabarwione nieufnoci do Hitlera. Premier
spyta Dahlerusa, jakie wraenie zrobi na nim Fhrer. Odpowied Szweda
(Nie chciabym mie go za wsplnika) wywoaa jedyny umiech, ktry
zagoci tego dnia na twarzy brytyjskiego premiera. Poniewa Anglicy mieli
wtpliwoci co do jego interpretacji da Hitlera, Dahlerus zasugerowa, aby
pozwolili mu wrci do Berlina i przekaza ich reakcj. Chamberlain si
zawaha. Ambasador Henderson, ktry w tym czasie przebywa w Londynie,
mia jeszcze tego dnia wrci do Berlina z odpowiedzi na propozycj Hitlera.
Dahlerus zasugerowa, aby ambasador poczeka jeden dzie. Brytyjczycy bd
wwczas dokadnie wiedzieli, jakie jest stanowisko Hitlera, zanim udziel
oficjalnej odpowiedzi, zamiast opiera si wycznie na ocenie Hendersona.
Zasugerowa, e moe zadzwoni do Gringa i spyta wprost, czy niemiecki
rzd zgodzi si, aby Henderson poczeka jeden dzie. Chce pan zadzwoni
z Ministerstwa Spraw Zagranicznych? zapyta Chamberlain. Dahlerus
przytakn, a premier wyrazi zgod22. Kilka minut pniej porednik by ju
w gabinecie Cadogana i sysza, jak Gring mwi, e nie moe udzieli
odpowiedzi bez naradzenia si z Fhrerem. Po trzydziestu minutach Dahlerus
zadzwoni ponownie. Tym razem Gring oznajmi, e Hitler przyj
propozycj, pod warunkiem e jest szczera. Cadogan nalega, aby Dahlerus
potajemnie polecia do Berlina, wic samolot, ktry przywiz go do Anglii,
wystartowa z mniejszego lotniska w Heston.
Bya dwudziesta trzecia, kiedy Dahlerus stan przed bram berliskiej
rezydencji Gringa. Po zapewnieniu marszaka, e angielski rzd i obywatele
szczerze pragn pokoju i dziaaj w dobrej wierze, Szwed zarysowa brytyjsk

odpowied na propozycj Hitlera. Gring potar nos. Odpowied Brytyjczykw

trudno uzna za satysfakcjonujc. Sytuacja jest bardzo niebezpieczna. Bdzie
musia porozmawia z Hitlerem sam na sam. Dahlerus nerwowo kry po
swoim hotelowym pokoju, czekajc na odpowied. W kocu, o pierwszej
trzydzieci nad ranem, zatelefonowa Gring. Fhrer, oznajmi stanowczym
gosem, szanuje stanowisko Wielkiej Brytanii i jest rad, e pragnie ona
pokojowego rozwizania. Szanuje rwnie ich decyzj respektowania
gwarancji granic udzielonych Polce oraz naleganie na midzynarodowe
gwarancje piciu wielkich mocarstw w tej sprawie. Dahlerus poczu ulg,
syszc ostatnie sowa, gdy uzna, e Hitler zrezygnowa z innych planw,
ktre mg ywi wobec Polski.

2
Dyplomaci amatorzy czsto jedynie komplikuj sytuacj, ale tym razem
Dahlerusowi udao si wyprowadzi j z impasu. O dwudziestej pierwszej,
kiedy samolot Hendersona wyldowa na lotnisku w Berlinie, dokona si
znaczny postp. Ambasador wrci na swoj placwk uzbrojony w oficjaln
wersj propozycji, ktra zostaa nieoficjalnie dorczona przez Dahlerusa.
Zawieraa rwnie klauzul stwierdzajc, e Beck zgodzi si natychmiast
przystpi do bezporednich rokowa z Niemcami.
Z powodu zaciemnienia ulice Berlina zasnuwa mrok, a nieliczni
przechodnie wygldali jak zjawy. Trudy ostatnich miesicy sprawiy, e
ambasador czu si wyczerpany. Niedawno przeszed operacj, po ktrej
usysza, e ma nieuleczalnego raka. Zachowa t wiadomo dla siebie i nigdy
si nie uskara na nawa pracy. Kiedy zasiad do popiesznego posiku, do
ambasady dotara wiadomo z Kancelarii Rzeszy. Hitler chcia si z nim
niezwocznie widzie. Wzmocniony poow butelki szampana, Henderson
opuci teren poselstwa. Za bram czeka milczcy tum, ale ambasador nie
dostrzeg oznak wrogoci.
Kiedy Hitler czyta przekad brytyjskiej noty, na jego twarzy nie pojawiy
si adne emocje, cho pismo koczyo si zrcznym poczeniem groby
i obietnicy, ktre byo tak typowe dla samego Fhrera. Sprawiedliwe
rozstrzygnicie sporu midzy Niemcami i Polsk mogo utorowa drog
pokojowi na wiecie, brak porozumienia za spowodowa, e Niemcy i Wielka
Brytania popadn w konflikt, mogcy pogry cay wiat w chaosie wojny.
Taki wynik byby nieszczciem, jakiego nie widziano w dziejach.
Fhrer przekaza not Ribbentropowi bez sowa komentarza, zaskakujc
Schmidta niezwykle spokojn reakcj. Kolejny ruch Hendersona by jeszcze
bardziej zadziwiajcy. Anglik przej inicjatyw, jak nigdy wczeniej, i mwi
wicej od Hitlera. Zwykle takie postpowanie wywoaoby wybuch, ale tym
razem Fhrer sucha spokojnie, co jaki czas zerkajc w kierunku ciemnego

ogrodu, po ktrym tak czsto przechadza si jego synny poprzednik,

Bismarck.
Henderson perorowa, e dla Anglii dane sowo jest wite nigdy go nie
zamaa i nie zamie. Dawno temu sowo miao podobn warto
w Niemczech. Mwic to, zacytowa zdanie wypowiedziane przez
feldmarszaka von Blchera, ktry zachca onierzy pieszcych na odsiecz
Wellingtonowi pod Waterloo: Naprzd, dzieci! Naprzd! Daem sowo memu
bratu, Wellingtonowi! Wiem, e nie chcecie, abym je zama!. Hitler
zauway, e sto dwadziecia pi lat pniej sytuacja ulega pewnej zmianie,
ale uczyni to uprzejmym gosem. Nastpnie podkreli, e cho on sam jest
gotw w rozsdny sposb rozwiza rnice zda z Polsk, Polacy w dalszym
cigu dopuszczaj si aktw przemocy na Niemcach. Mona odnie wraenie,
e dla Brytyjczykw takie incydenty s bez znaczenia.
Henderson by moe pod wpywem wypitego szampana z jakiego
powodu odebra to jako osobist zniewag i arliwie owiadczy, e uczyni
wszystko, aby zapobiec wojnie i rozlewowi krwi. Herr Hitler musi wybra,
powiedzia, midzy przyjani z Angli a stawianiem wygrowanych da
Polsce. To on wybierze midzy wojn i pokojem. Hitler odpowiedzia
spokojnie, e nie jest to waciwy obraz sytuacji. Stoi przed wyborem midzy
obron praw ludnoci niemieckiej albo jej porzuceniem, by doj do
porozumienia z Angli. W takiej kwestii za nie moe by wyboru: jego
obowizkiem jest broni praw wszystkich Niemcw.
Na zakoczenie tej niezwykej rozmowy Hitler ponownie wyrazi
pragnienie porozumienia z Angli. Jego sowa natchny Hendersona pewnym
optymizmem. Uradowaa go rwnie uwaga wypowiedziana na odchodnym
przez Schmidta: By pan wspaniay23.

Mimo to w Kancelarii Rzeszy panowao przygnbienie. Fhrer by

niezwykle poirytowany, rozgoryczony i ostry napisa w swoim dzienniku
Engel. Da jasno do zrozumienia adiutantom, e w sprawie wojny i pokoju nie
pjdzie za rad wojskowych. Po prostu nie umia zrozumie niemieckiego
onierza, ktry boi si wojny. Fryderyk Wielki przewrciby si w grobie,
gdyby
ujrza
dzisiejszych
generaw.
Chcia
jedynie
usunicia
niesprawiedliwoci w stosunkach z Polsk, a nie wojny z zachodnimi
aliantami. Jeli bd na tyle gupi, eby popeni bd, trzeba bdzie ich
zniszczy24.
Smutek i zaniepokojenie panujce w ogrodzie zimowym nasiliy si, kiedy
Hitler ukada odpowied dla Brytyjczykw. Zaniepokojenie przerodzio si
w stan najwyszego zaalarmowania, gdy w poudnie gazety doniosy wielkimi
nagwkami o zamordowaniu w Polsce przynajmniej szeciu czonkw
mniejszoci niemieckiej. Nie wiadomo, czy informacja ta bya prawdziwa, ale

Hitler w ni uwierzy i by wcieky. Kiedy we wczesnych godzinach

popoudniowych Henderson zjawi si ponownie w Kancelarii Rzeszy,
w poczekalniach i na korytarzach panowao przekonanie, e tylko cud zdoa
zapobiec wojnie. Ambasador nadal liczy, e do niej nie dojdzie, i jak dzie
wczeniej nosi w butonierce czerwony godzik, znak dla wtajemniczonych, e
nadal nie opucia go nadzieja. Kiedy wszed do gabinetu Hitlera i otrzyma
niemieck odpowied, wyczu bardziej bezkompromisow postaw ni
poprzedniej nocy. Zacz czyta not pod bacznym okiem Fhrera
i Ribbentropa. Pocztek wydawa si obiecujcy. Niemcy byli skonni przysta
na zaproponowan mediacj Brytyjczykw. Hitler by rwnie gotw przyj
w Berlinie polskiego przedstawiciela wyposaonego w penomocnictwa do
prowadzenia negocjacji. Kolejne sowa okazay si jednak zupenie nie do
przyjcia. Rzd niemiecki oczekiwa, e delegat przybdzie w rod,
30 sierpnia 1939 roku.
To brzmi jak ultimatum zaprotestowa Henderson. Polacy bd mieli
zaledwie dwadziecia cztery godziny na opracowanie planu. Wspierany przez
Ribbentropa, Fhrer gwatownie odrzuci ten zarzut. Zostao niewiele czasu
oznajmi bo nowe prowokacje mog doprowadzi do wybuchu walk.
Henderson nie da si przekona tym argumentem. Nadal nie potrafi
zaakceptowa zaproponowanego terminu. To kolejny Diktat z Bad
Godesbergu. Hitler odpar na to, e naciskaj go generaowie ze sztabu
generalnego. Moi onierze powiedzia pragn usysze tak albo nie.
Wehrmacht jest gotowy do ataku. Dowdcy narzekaj, e ju stracili tydzie.
Jeli zmarnuj kolejny, mog nadej jesienne deszcze.
Ambasador Wielkiej Brytanii nie ugi si, wic Hitler w kocu straci
cierpliwo. Rozpocz gniewny kontratak. Hendersona i jego rzdu nie
obchodzi, ilu Niemcw zostanie zabitych w Polsce. Dyplomata odpar, e nie
zamierza sucha takich sw od Hitlera ani nikogo innego. W swoim raporcie
napisa, e bya to celowa sztuczka. Nadszed czas, eby zagra z Hitlerem na
jego wasnych zasadach. Spogldajc w oczy przeciwnikowi, powiedzia na
cay gos, e jeli Hitler chce wojny, to bdzie j mia! Anglia jest rwnie
zdecydowana jak Niemcy i zdoa wytrzyma nieco duej ni one!.
Fhrer przyj nowe otwarcie w brytyjskiej dyplomacji ze wzgldn
askawoci i gdy zgiek nieco przycich, potwierdzi swoje niezmienne
pragnienie przyjani z Wielk Brytani, szacunek dla Imperium Brytyjskiego
i ogln sympati do Brytyjczykw. Mimo e jego podziw dla Anglii wydawa
si szczery, Henderson nie mia wtpliwoci, i te dwa kraje znalazy si
w impasie. Kiedy opuszcza gmach Kancelarii Rzeszy, by peen
najczarniejszych przeczu. egnajc si z Niemcem odprowadzajcym go do
wyjcia, ponuro zauway, i lka si, e ju nigdy nie bdzie nosi w Berlinie
czerwonego godzika w butonierce25.
Pnym wieczorem Gring wezwa Dahlerusa do swojej rezydencji
i wyjawi mu tajemnic: Hitler przygotowuje grosszgiges Angebot (wspania

propozycj) dla Polski. Zostanie ona przedstawiona nastpnego ranka i bdzie

zawieraa trwae, sprawiedliwe rozwizanie problemu korytarza w drodze
plebiscytu. Gring ponownie wydar kart z atlasu i popiesznie naszkicowa
zielonym owkiem terytorium, w sprawie ktrego ludno wypowie si
w plebiscycie, a nastpnie zaznaczy na czerwono obszar, ktry Hitler uwaa
za polski.
Poprosi Dahlerusa, eby polecia niezwocznie do Londynu, ponownie
podkreli niemieck wol negocjacji i da dyskretnie do zrozumienia, e
Hitler zamierza przekaza Polakom tak wspaniaomyln ofert, i nie bd
mogli jej odrzuci26.

Nastpnego ranka Chamberlain ponownie utwierdzi si w swoim

przekonaniu. Najpilniejsz spraw byo zaproszenie Hitlera wystosowane do
Polakw. Jego minister spraw zagranicznych przekonywa, e byoby rzecz
nierozsdn oczekiwa, i zdoamy skoni Polakw, aby jeszcze dzi wysali
swojego przedstawiciela do Berlina. Niemcy rwnie nie powinni tego
oczekiwa. Brytyjski ambasador w Warszawie zatelefonowa, mwic, e
widzi niewielk szans skonienia Polakw do natychmiastowego wysania do
Berlina Becka lub innego dyplomaty. S gotowi raczej walczy i zgin, ni
da si tak upokorzy, szczeglnie po tym, co si stao z Czechosowacj, Litw
i Austri27.
Chamberlain by tak zdecydowany, aby przeciwstawi si Hitlerowi, e
nawet nie zapyta Polakw, czy speni niemieckie dania, a gdy Dahlerus
wrci na Downing Street 10, wszelkie negocjacje wydaway si niemoliwe.
Chamberlain, Wilson i Cadogan wysuchali Szweda, ale wspaniaomyln
propozycj Hitlera uznali za puste sowa i wybieg w celu zyskania na czasie.
Moe mogliby zadzwoni do Gringa i zapyta, czy propozycja faktycznie
zostaa spisana, zasugerowa Dahlerus. Kilka minut pniej rozmawia
z marszakiem Rzeszy, ktry zapewni go, e nota adresowana do Polski jest
nie tylko gotowa, ale propozycja okazaa si bardziej wspaniaomylna, ni
sdzi.
Zachcony Dahlerus robi wszystko, co w jego mocy, aby rozwia
nieufno Brytyjczykw, omawiajc warunki porozumienia i demonstrujc
map z odrcznym szkicem Gringa. Chocia warunki wydaway si rozsdne,
Brytyjczycy byli nadal zaniepokojeni naleganiem Hitlera, aby polski
przedstawiciel zjawi si w Berlinie 30 sierpnia. Poza dat Chamberlain i jego
koledzy przeciwni te byli Berlinowi jako miejscu prowadzenia rozmw.
Pamitali, co si stao z Tiso i Hch!28.
Dahlerus ponownie zadzwoni do Gringa, sugerujc, eby negocjacje
z Polsk przenie z Berlina na neutralny teren. To nonsens usysza
poirytowan odpowied. Rozmowy musz si odbywa w Berlinie, gdzie

Hitler ma swoj kwater gwn. Poza tym nie widz powodu, dla ktrego
Polacy mieliby mie problem z przysaniem delegatw do Berlina. Mimo
odmowy oraz utrzymujcej si nieufnoci Brytyjczycy postanowili nie
zamyka drogi do uratowania pokoju. Poprosili Dahlerusa, eby polecia do
Berlina i zapewni Hitlera, e Anglia jest w dalszym cigu gotowa do
negocjacji. Aby da wyraz dobrej woli, Halifax zatelegrafowa do Warszawy,
ostrzegajc przed strzelaniem do wichrzycieli z mniejszoci niemieckiej
i wzywajc do zaprzestania propagandy radiowej, ktra zaogniaa sytuacj.
Polska zareagowaa ogoszeniem powszechnej mobilizacji. Hitler by
rozsierdzony, poniewa jego Ministerstwo Spraw Zagranicznych cay dzie
szykowao dla Polski propozycj tak wspaniaomyln, e jego obiektywny
tumacz Schmidt nie mg uwierzy wasnym oczom. Oprcz zaproponowania
plebiscytu w sprawie korytarza, ktry mia si odby pod kontrol
midzynarodowej komisji, dawaa Polakom drog eksterytorialn i szlak
kolejowy przez terytorium, ktre miao przypa Niemcom. Bya to
propozycja utrzymana w duchu Ligi Narodw wspomina Schmidt. Czuem
si tak, jakbym wrci do Genewy29. Mimo e by rozgniewany ogoszeniem
powszechnej mobilizacji w Polsce, Hitler poleci Brauchitschowi i Keitlowi
opni inwazj o kolejne dwadziecia cztery godziny. Doda, e nie zamierza
duej przeciga sprawy. Jeli jego warunki nie zostan przyjte przez
Warszaw, zaatakuj 1 wrzenia o czwartej trzydzieci nad ranem. Nastaa
noc. Z Warszawy nie nadesza adna wiadomo, a wiadomoci z Londynu nie
byy jednoznaczne: Brytyjczycy uwanie analizuj ostatni not Hitlera
i przel odpowied nastpnego dnia. Rwnoczenie zalecili pukownikowi
Beckowi niezwocznie przystpi do negocjacji z Niemcami. Naleganie
Anglikw mogo si wydawa ironiczne, sami bowiem si ocigali. By moe
brak zdecydowania Brytyjczykw zosta wywoany, a przynajmniej
wzmocniony, poufn wiadomoci otrzyman od niemieckiego cywila
majcego bliskie kontakty z Wehrmachtem. Ewald von Kleist-Schmenzin
zdradzi brytyjskiemu attach wojskowemu kilka niemieckich tajemnic
wojskowych. Zapewni, e Hitler przey niedawno zaamanie nerwowe,
a czonkowie sztabu generalnego chc to wykorzysta, aby przeprowadzi
wojskowy zamach stanu30.
Dopiero o dwudziestej drugiej czasu berliskiego Henderson uzyska zgod
na przedstawienie odpowiedzi Niemcom. Zadzwoni do Ribbentropa
z propozycj, aby spotkali si o pnocy. Do tego czasu mia przyby do
Berlina przedstawiciel Polski, wic Ribbentrop uzna, e ambasador celowo
wyznaczy tak godzin. Chocia powd by zgoa niewinny rozszyfrowanie
wiadomoci z Londynu zajo zwyczajnie wicej czasu godzina spotkania
sprawia, e rozmowa przebiegaa w atmosferze podejrzliwoci. Kiedy
Henderson zasugerowa, aby Niemcy postpili zgodnie z obowizujc
dyplomatyczn procedur i przekazali swoje propozycje polskiej ambasadzie
w Berlinie, Ribbentrop zerwa si na rwne nogi. Po tym, co si stao, to

absolutnie wykluczone! wykrzykn, tracc panowanie nad sob. damy

przyjazdu do Berlina wysannika wyposaonego we wszelkie penomocnictwa
do prowadzenia negocjacji!.
Twarz Hendersona poczerwieniaa. Londyn ostrzeg go, eby zachowa
spokj, ale rce mu dray, gdy odczytywa oficjaln odpowied na ostatnie
memorandum Hitlera. Ribbentrop kipia ze zoci, jakby sucha pod
przymusem. Przypuszczalnie zna tre dokumentu, gdy wikszo rozmw
prowadzonych z brytyjskiej ambasady, szczeglnie zagranicznych do
Londynu, bya podsuchiwana przez niemieck agencj wywiadowcz
o nazwie Militrgeschichtliches Forschungsamt (Biuro Analiz). Sama nota,
utrzymana w pojednawczym tonie, zawieraa niewiele wicej od wiadomoci
przekazanej tego dnia drog telefoniczn.
To niesychane! przerwa mu wciekle Ribbentrop, gdy pada sugestia,
aby w trakcie negocjacji nie podejmowa adnych dziaa zbrojnych.
Skrzyowa wojowniczo ramiona i spojrza gniewnie na Hendersona. Czy ma
pan do powiedzenia co jeszcze?. Moe chcia odpaci ambasadorowi za to,
e ten wczoraj stara si przekrzycze Fhrera. Anglik odpowiedzia na
niegrzeczne zachowanie owiadczeniem, e rzd Jego Krlewskiej Moci jest
w posiadaniu informacji, i Niemcy dokonuj w Polsce aktw sabotau.
Ribbentrop wpad we wcieko.
To perfidne kamstwo polskiego rzdu! zawoa. Ostrzegam pana, Herr
Henderson, e sytuacja jest cholernie powana.
Henderson unis si w fotelu i odkrzykn: Powiedzia pan
cholernie?!. Wycign karcco palec, jak rozgniewany dyrektor szkoy.
M stanu nie powinien uywa takich sw w powanej sytuacji.
Ribbentrop spojrza na niego tak, jakby oblano go szklank zimnej wody.
Jego twarz przybraa wyraz wzburzenia i szoku. Czy ten arogancki Anglik
omiela si go poucza?! Skoczy na rwne nogi. Co pan powiedzia?.
Henderson podnis si za jego przykadem i obaj zaczli si mierzy
gniewnym wzrokiem, jak dwa koguty gotowe do walki. Zgodnie
z dyplomatycznym obyczajem wspomina Schmidt ja te powinienem by
si podnie, ale szczerze mwic, nie wiedziaem, jak powinien postpi
tumacz, kiedy rozmawiajcy przechodz od sw do czynw. Naprawd
obawiaem si, e moe do tego doj. Siedzia wic i udawa, e zapisuje co
w notesie. Kiedy usysza nad sob cikie sapanie, pomyla ze strachem, e
niemiecki minister spraw zagranicznych za chwil wyrzuci ambasadora Jego
Krlewskiej Moci za drzwi. W cigu wielu lat pracy tumacza mia si
z groteskowych sytuacji, ale ta wydawaa si niezwykle bolesna. Usysza
kolejne cikie posapywanie z prawej i lewej strony, w kocu jednak
Ribbentrop, a po nim Henderson usiedli. Tumacz ostronie unis gow.
Alarm by skoczony. Burza mina.
Powrcili do wzgldnie spokojnej rozmowy. Ribbentrop wyj z kieszeni
kartk z propozycj Hitlera dla Polski. Schmidt by zdumiony. Ribbentrop

zacz odczytywa po niemiecku szesnacie punktw. Henderson skary si

pniej, e mia trudnoci ze zrozumieniem, gdy Ribbentrop przeczyta
dokument bardzo szybko. Anglik poprosi o tekst, aby mg go przekaza
swojemu rzdowi. Bya to normalna dyplomatyczna procedura, wic Schmidt
by zdziwiony, e Henderson w ogle o to poprosi. Nie mg uwierzy
wasnym uszom, gdy usysza odpowied. Nie odpar cicho Ribbentrop,
umiechajc si niepewnie. Nie mog przekaza panu tekstu propozycji. Nie
mg ujawni, e Fhrer zakaza mu wprost wydania dokumentu.
Henderson, ktry najwyraniej te nie mg uwierzy wasnym uszom,
powtrzy prob, a Ribbentrop ponownie odmwi, tym razem ciskajc kartki
na st. Poza tym sprawa jest nieaktualna powiedzia. Polski wysannik nie
przyby.
Obserwujc ze zdenerwowaniem scen rozgrywajc si na jego oczach,
Schmidt nagle zrozumia, e Hitler prowadzi gr. Ba si, e gdyby Brytyjczycy
przekazali jego propozycje Polakom, ci mogliby je przyj. Poniewa
komentarz z ust tumacza byby miertelnym grzechem, utkwi wzrok
w Hendersonie, jakby chcia go milczco zachci do poproszenia
o angielskie tumaczenie. Ribbentrop nie mgby odmwi spenienia takiej
proby, a Schmidt by zdecydowany przekada tekst z takim namysem, eby
ambasador mg zapisa kade sowo. Jednak Henderson nie zrozumia
sygnau, wic tumacz mg jedynie postawi gruby czerwony znak w notesie
prywatny znak, e koci zostay rzucone i bdzie wojna.
W ten sposb zakoczya si burzliwa rozmowa, podczas ktrej, zdaniem
Ribbentropa, Henderson zachowywa si nieuprzejmie, on sam za z
chodnym opanowaniem. Mimo pnej godziny minister spraw
zagranicznych zameldowa si niezwocznie w Kancelarii Rzeszy, aby
zasugerowa Hitlerowi przekazanie niemieckich propozycji na pimie. Fhrer
odmwi31.

3
Nastpnego dnia wczesnym rankiem Henderson zatelefonowa do
sekretarza polskiej ambasady z ostrzeeniem, e posiada informacj z
pewnego rda, i wojna wybuchnie, jeli Polska nie zrobi czego w cigu
dwch, trzech godzin.
Ludzie Hitlera podsuchali kade sowo, podobnie jak wiadomo, ktr
Henderson przekaza pitnacie minut pniej do Londynu32. Powtrzywszy
t sam informacj, doda, e Niemcy mog rwnie dobrze blefowa, co
mwi serio. Chocia Niemcy nie znali jeszcze wszystkich brytyjskich szyfrw,
lekkomylne posugiwanie si telefonem przez Hendersona uatwiao im
robot. (Nawiasem mwic, system bezpieczestwa w ambasadzie Wielkiej
Brytanii w Rzymie by jeszcze bardziej dziurawy. Na zlecenie woskiego

wywiadu zawodowi zodzieje co tydzie wamywali si do sejfu lorda Pertha.

Oprcz skopiowania poufnych materiaw Wosi weszli w posiadanie
wszystkich kodw i hase uywanych przez brytyjskich dyplomatw, a pewnej
nocy rabusie przywaszczyli sobie diadem lady Perth. Jednak nawet ta bolesna
strata nie przyczynia si do poprawy bezpieczestwa w ambasadzie. Na
szczcie dla Anglii Mussolini nie przekazywa jeszcze sojusznikowi
wszystkich szyfrw i kodw).
Ostatni dzie sierpnia by dla pewnego czowieka dobrej woli wypeniony
gorczkow krztanin. Dahlerus otrzyma od Hendersona zgod na
telefonowanie do Londynu i tu po dwunastej poinformowa sir Horacea
Wilsona, e propozycje Fhrera byy niezwykle szczodre. Powiedzia, e
zdaniem Gringa, Fhrer zaproponowa takie warunki, gdy chcia pokaza
Brytyjczykom, jak bardzo zaley mu na przyjaznych stosunkach z Wielk
Brytani. Kiedy Dahlerus mwi, Wilson sysza niemiecki gos powtarzajcy
jego sowa. Zrozumiawszy, e rozmowa jest podsuchiwana, poleci
Dahlerusowi, aby przekaza wszystko Hendersonowi, ale dyplomata amator
nie zrozumia sygnau. Nie powstrzyma si nawet wwczas, gdy Wilson
ostrzeg go, e nie powinien wyprzedza zegara. W kocu Wilson powiedzia
Dahlerusowi dosadnie, eby przesta papla, a gdy ten si nie uciszy,
z trzaskiem odoy suchawk33.
Kiedy amatorzy i zawodowi dyplomaci zabiegali o pokojowe rozwizanie,
wojna zbliaa si niepowstrzymanie. W poudnie Hitler wyda drugi rozkaz
inwazji, doprowadzony do ostatecznoci (zdaniem A.I. Berndta, jego cznika
w DNB) bezczelnym kamstwem. Berndt uzna, e liczba Niemcw zabitych
przez Polakw jest zbyt maa i jakby nigdy nic doda do niej jedno zero.
Pocztkowo Hitler nie chcia da wiary tak duej liczbie ofiar, ale Berndt
odpar, e cho liczba wydaje si nieco przesadzona, musiao doj do czego
potwornego, skoro kr tak straszne opowieci. Zapac mi za to! krzykn
Hitler. Nikt mnie nie powstrzyma przed daniem im lekcji, ktr zapamitaj
do koca ycia! Nie pozwol szlachtowa Niemcw jak byda!. Po tych
sowach Fhrer podszed do telefonu i w obecnoci Berndta poleci Keitlowi
wykona dyrektyw numer jeden dotyczc rozpoczcia wojny34.
Jej tekst by ju gotowy, ze sowami dobranymi w taki sposb, aby
odpowiaday chwili. Poniewa sytuacja na wschodniej granicy Niemiec staa
si nieznona, podjem decyzj siowego rozwizania. Do napaci na Polsk
miao doj nastpnego dnia, w pitek 1 wrzenia, bez podejmowania adnych
dziaa na zachodzie35. Rozkaz przekazano osobicie wszystkim dowdcom
wyszej rangi, a ci, z zachowaniem najwyszej tajemnicy, wydali specjalne
polecenia dowdcom w terenie. O szesnastej potwierdzono rozkaz
rozpoczcia inwazji. Oddziay i sprzt zaczy si przesuwa na pozycj
ofensywn wzdu granicy. Jednoczenie szef Sicherheitsdienst, Suby
Bezpieczestwa SS, przekaza specjalne rozkazy tajnej niemieckiej jednostce
operujcej w rejonie polskiej granicy. Reinhard Heydrich uknu diabelsk

intryg o kryptonimie Himmler, aby da Hitlerowi pretekst do

przypuszczenia ataku. W noc poprzedzajc inwazj dywersanci i oficerowie
SD przebrani w polskie mundury wszczynali incydenty przy granicy. Na
cztery godziny przed napaci mieli zaatakowa budynki lenictwa, zniszczy
niemieckie zabudowania celne i co najwaniejsze, na krtki czas zaj
niemieck radiostacj w Gleiwitz (Gliwicach). Po wykrzyczeniu do mikrofonu
antyniemieckich hase Polacy mieli si wycofa, pozostawiajc za sob paru
zabitych na dowd, e doszo do walk. Znalezienie cia nie stanowio
problemu. Heydrich ju zamwi zwoki nazywane konserwami
w obozach koncentracyjnych36.
Tymczasem w Berlinie ambasador Lipski z ponadpiciogodzinnym
opnieniem zosta w kocu wprowadzony do gabinetu Ribbentropa. Bya
osiemnasta trzydzieci. Zmczony i podenerwowany Lipski odczyta krtki
komunikat zaczynajcy si owiadczeniem, e jego rzd przychylnie przyj
brytyjsk propozycj bezporednich rozmw z Niemcami i udzieli oficjalnej
odpowiedzi w cigu kilku godzin. Doda znaczco, e prbowa przekaza to
owiadczenie ju o trzynastej.
Czy jest pan wyposaony w penomocnictwa do prowadzenia negocjacji?
spyta chodno Ribbentrop. Lipski odpar, e otrzyma jedynie tymczasowe
upowanienie do przekazania wiadomoci, ktr przed chwil odczyta.
Ribbentrop zaprotestowa. Oczekiwa, e Lipski zjawi si ze wszystkimi
potrzebnymi penomocnictwami. Czy zosta pan upowaniony do
negocjowania z nami niemieckich propozycji? spyta ponownie. Lipski
takiego upowanienia nie otrzyma. W takim razie kontynuowanie
rozmowy jest bezcelowe.
W ten sposb zakoczyo si najkrtsze spotkanie w karierze
dyplomatycznej
Schmidta.
Lipskiemu
nigdy
nie
pokazano
szesnastopunktowej propozycji Hitlera, a nawet gdyby Ribbentrop zrobi to
z wasnej inicjatywy, Lipski nie zosta upowaniony do jej odebrania.
Wykonywa polecenie, aby nie wdawa si w adne negocjacje. Polacy byli
najwyraniej tak pewni tego, e zdoaj si rozprawi z Niemcami (z pomoc
sojusznikw), i nie byli zainteresowani negocjowaniem oferty Hitlera.
Z drugiej strony Anglia ani Francja nie staray si skoni Polakw do podjcia
negocjacji. Kiedy Lipski wrci do ambasady, podj prb zatelefonowania do
Warszawy, ale linia bya gucha. Niemcy odcili czno. Nie byo potrzeby,
eby inni dowiedzieli si o obecnej sytuacji37.
Tymczasem w Kancelarii Rzeszy Adolf Hitler prowadzi rozmow
z ambasadorem Woch, Attolico, ktry przyby o dziewitnastej. Attolico
jeszcze raz wezwa do zachowania pokoju. Czy Hitler wyraziby zgod, aby Il
Duce w ostatniej chwili wystpi w roli mediatora? Musimy zaczeka na obrt
wydarze odpar Fhrer, cho te nastpoway teraz karnie wedug
rozkadu38. Dokadnie o dwudziestej rozpocza si pozorowana przez
Heydricha polska napa na radiostacj w Gliwicach. Godzin pniej

wszystkie rozgonie niemieckie odwoay program i odczytano oficjalne

owiadczenie. Sowo w sowo powtrzono skadajc si z szesnastu punktw
propozycj. Nawet wrogo nastawieni korespondenci byli pod wraeniem jej
rozsdnego brzmienia.
Polacy ani przez chwil nie pomyleli o przyjciu niemieckiej oferty.
Zamiast wystosowa piln prob o wznowienie negocjacji, ktra mogaby
pokrzyowa intryg Hitlera, o dwudziestej trzeciej rozpoczli akcj
odwetow we wasnym radiu, wysuwajc oskarenie, e niemieckie
wiadomoci odsoniy ukryte cele Hitlera. Sowa nie mog duej przesania
agresywnych planw nowych Hunw. Niemcy zmierzaj do dominacji
w Europie i z bezprecedensowym cynizmem pozbawiaj inne narody ich
praw. Ostatnia zuchwaa propozycja wyranie potwierdza, e rozkazy
wojskowe [ogoszenie powszechnej mobilizacji] wydane przez polski rzd byy
konieczne39.
Ribbentrop uda si do Kancelarii Rzeszy, eby zobaczy, jak Fhrer
zareagowa na doniesienia z Polski. Nie mona zrobi ju nic wicej, oznajmi
Hitler. Machina zostaa wprawiona w ruch. By niezwykle skupiony. Po
tygodniach wtpliwoci i rozterek w kocu wytyczono kurs na przyszo.
Fhrer uda si na spoczynek, przekonany, e Anglia i Francja nie podejm
adnych dziaa. Tej nocy rdem najwikszej zachty dla Hitlera (niedawno
wyzna swoim dowdcom wojskowym, e umowa ze Stalinem bya paktem
z szatanem, eby wygna diaba40) moga by krtka wiadomo z Moskwy,
e Rada Najwysza w kocu ratyfikowaa pakt z Niemcami po byskotliwej
mowie wygoszonej przez Mootowa.
Dla Hitlera napa na Polsk nie bya aktem wypowiedzenia wojny, ale
zamachem wojskowym majcym na celu odebranie tego, co si susznie
Niemcom naleao. By to konflikt lokalny, ktry Wielka Brytania i Francja
z pewnoci zaakceptuj jako fakt dokonany, po wykonaniu paru gestw
w celu uratowania twarzy. Jego adiutanci syszeli, jak wielokrotnie powtarza
przy stole: Anglicy zostawi Polakw na lodzie tak jak Czechw41.
Chocia informacje przechwycone przez Biuro Analiz wyranie
wskazyway, e Anglia i Francja podejm zbrojn interwencj w przypadku
wojny polsko-niemieckiej, Hitler nie potrafi w to uwierzy (wedug relacji
jego osobistego adiutanta Schauba), gdy byo to sprzeczne z jego intuicj42.
Wiksz wag przywizywa do osobistych przekona ni prognoz
dotyczcych zachowania Wielkiej Brytanii i Francji. Anglia blefuje oznajmi
niedawno nadwornemu fotografowi, a nastpnie doda z rzadkim u niego
szelmowskim umiechem tak jak ja!43.
Gring by w swoim prywatnym pocigu, kiedy usysza, e Hitler
zdecydowa si na wojn. Wpad w gniew i dooy Ribbentropowi przez
telefon. Masz teraz t swoj przeklt wojn! To wszystko twoja robota!
krzykn i z trzaskiem odoy suchawk44. Mogoby si to wyda ironiczne,

nikt bowiem nie ostrzega Fhrera czciej ni Ribbentrop, e Anglia bdzie

walczya, jeli zostanie przyparta do muru.

4
W pitek, o czwartej czterdzieci pi rano, niemiecki pancernik SchleswigHolstein, ktry zawin do Gdaska z wizyt kurtuazyjn, ostrzela may
pwysep Westerplatte, gdzie znajdowa si niewielki polski skad wojskowy
i osiemdziesiciu omiu onierzy 64*. Rwnoczenie rozpocz si intensywny
ostrza artyleryjski na granicy niemiecko-polskiej, po ktrego zakoczeniu
niemiecka piechota i czogi przypuciy zmasowany atak. Nie byo oficjalnego
wypowiedzenia wojny, ale w cigu godziny Hitler wygosi owiadczenie do
swojego wojska. Powiedzia, e nie mia wyboru, na si musia odpowiedzie
si.
Tymczasem w Rzymie Il Duce pozornie okazywa spokj. Kilka godzin
wczeniej, przynaglony strachem i zalewem ostrzegawczych rad, podj
mdr, cho wielce kopotliw decyzj. Wochy zachowaj neutralno.
Osobicie zatelefonowa do Attolico, wzywajc go, eby baga Fhrera
o przesanie telegramu zwalniajcego Wochy z obowizkw traktatowych.
Hitler szybko uoy odpowied, skrywajc swj gniew. Jestem pewien, e
zdoamy wykona postawione zadanie przy pomocy niemieckich si
zbrojnych napisa i podzikowa Mussoliniemu za wszystko, co
w przyszoci uczyni dla wsplnej sprawy faszyzmu i narodowego
socjalizmu45. Podpisa not o dziewitej czterdzieci rano i uda si do
gmachu Krolloper, aby przemwi do Reichstagu. Obserwatorzy ze
zdumieniem ujrzeli, jak w elegancko skrojonym szarym mundurze
energicznym krokiem wchodzi na podium. Strj przypomina wojskowy
mundur, ale by partyjnym uniformem nowej barwy. Publiczno suchaa
z uwag, jak niskim, wrzaskliwym gosem niczym motem wykuwa swoje
oskarenia pod adresem Polski. Posuwa si punkt po punkcie, w coraz
silniejszym wzburzeniu. Wyrazi ubolewanie, e zachodnie mocarstwa sdz,
i ich interesy s zagroone. Wielokrotnie proponowaem Anglii przyja, ba!
jeli to moliwe, jak najblisz wspprac. Do mioci potrzeba jednak woli
obu stron. Ewa Braun, ktra siedziaa na widowni, odwrcia si do siostry
i wyszeptaa: To oznacza wojn, Ilse. On wyjedzie. Co si ze mn stanie?.
Moe z powodu swojej improwizowanej natury nie bya to jedna
z najlepszych mw Fhrera, a Helmut Sndermann wraz z innymi
pracownikami biura Dietricha czynili dramatyczne wysiki, eby poprawi
gramatyk i usun zbdne powtrzenia, aby mona byo przekaza jej wersj
do prasy. Hitler obieca, e nigdy nie bdzie toczy wojny z dziemi
i kobietami, a nastpnie oznajmi, i to polscy onierze oddali pierwsze strzay
w kierunku niemieckiego terytorium, a Wehrmacht jedynie odpowiedzia

ogniem. Kto walczy jadem przepowiedzia zostanie jadem pokonany. Kto

amie zasady humanitarnej wojny, powinien oczekiwa, e podejmiemy
identyczne kroki. Bd toczy t walk, niewane przeciwko komu, dopki nie
zostanie zagwarantowane bezpieczestwo Rzeszy i jej prawa! () Od tej chwili
cae moje ycie stanie si bez reszty wasnoci mojego narodu! Nie pragn
by nikim wicej, jak pierwszym onierzem Rzeszy. Wanie dlatego
woyem mundur, ktry by dla mnie zawsze wity i drogi sercu. Nie zdejm
go, dopki nie osigniemy zwycistwa albo nie doyj koca!.
Publiczno zgotowaa mu radosn, fanatyczn owacj, wic nikt nie
zauway, e Ewa Braun ukrya twarz w doniach i pakaa. Jeli co mu si
stanie powiedziaa w kocu siostrze umr i ja46. W tym czasie Hitler
ogasza, e gdyby spotkao go co zego, jego nastpc ma zosta Gring. Jeli
take marszaek polegnie, wadz przejmie Hess. Ta jednostronna decyzja, by
moe podjta pod wpywem chwili, wskazywaa, e praktycznie nie istnia ju
niemiecki rzd. Fhrer sta si Niemcami.
Uderzajcy kontrast z oper wstrzsan dzikimi okrzykami Sieg Heil!
stanowiy okoliczne ulice, na ktrych panowaa niemal zupena cisza.
Nieliczni przechodnie mieli zatroskane twarze, jakby lkali si o przyszo.
Nie byo oznak radoci, jak w sierpniowy dzie dwadziecia pi lat wczeniej,
kiedy cesarz ogasza swoj wojn. 1 wrzenia na ulicach nie byo ochoczego
modego Adolfa Hitlera z oczami byszczcymi z radoci. W 1914 roku
wikszo Europejczykw dowiadczya poczucia ulgi na wie o wybuchu
wojny. Nie wolno nam zapomnie napisa D.H. Lawrence o wojnie, ktrej
tak gorco si sprzeciwia e ludmi kieruj dwa motywy: pragnienie pokoju
i rozwoju oraz wspzawodnictwa i zwycistwa w walce. Gdy tylko zostanie
zaspokojone pragnienie wojennej przygody i odniesienia zwycistwa, do gosu
dochodzi pragnienie pokoju i rozwoju oraz vice versa. Mam wraenie, e jest
to prawem ycia47. Od czasu podpisania zawieszenia broni do dnia wybuchu
kolejnej wojny mino niewiele lat pokoju lub rozwoju. Tamto pokolenie nie
mogo sign do najbliszej przeszoci wypenionej nudnym yciem
codziennym, nie dowiadczao te pragnienia przygody ani ucieczki. Wiedzc,
e ostatnia wojna niczego nie rozstrzygna, Niemcy poczuli na wasnej
skrze, jaka potrafi by tragiczna i haniebna, wicej jak dramatycznie moe
zmieni ich ycie na gorsze.
Przygnbiona Ewa Braun opuszczaa gmach opery w towarzystwie doktora
Brandta, ktry prbowa j pocieszy. Niech si pani nie martwi, Frulein
Braun powiedzia. Fhrer owiadczy mi, e za trzy tygodnie ponownie
zapanuje pokj. Na jej twarzy pojawi si wymuszony umiech.
Henderson zatelegrafowa do Londynu z wiadomoci, e zaraz po
wygoszeniu mowy Hitler wrci do Kancelarii Rzeszy i oznajmi swoim
generaom, e jego polityka zawioda i e teraz mog przemawia jedynie
karabiny. Herr Hitler przerwa i wyszed z sali, nie dokoczywszy
wystpienia48. Mogo tak rzeczywicie by. Tego samego dnia, we wczesnych

godzinach popoudniowych, Gring wezwa Dahlerusa do Kancelarii Rzeszy.

Hitler pragn si z nim widzie. Fhrer podzikowa Szwedowi za jego
wysiki, a nastpnie obwini Wielk Brytani o to, e okazay si daremne. Nie
byo ju adnej nadziei na porozumienie. Chwil pniej przerwa nieistotn
uwag Gringa, owiadczajc, e jest zdecydowany zmiady polski opr
i doprowadzi do zagady Polski jako pastwa. Jeli jednak Anglia nadal
chciaaby z nim rozmawia, jest gotw wyj w p drogi. Nagle zacz
krzycze i gestykulowa z oywieniem. Gring odwrci gow
z zakopotaniem. Jeli Wielka Brytania zechce walczy rok, bd si bi dwa
lata przerwa, a po chwili rykn jeszcze goniej, dziko wymachujc
ramionami. Jeli Anglia zechce wojowa trzy lata, bd walczy i trzy lata!.
Zacisn pici i wykrzykn: Jeli okae si to konieczne, bd walczy nawet
dziesi!. Przykucn i zamachn si pici, omal uderzajc podog49.
Kiedy chwil pniej wszed do poczekalni, wydawa si jednak w stanie
radosnego podniecenia. Wykrzykn do Ribbentropa i dwch adiutantw, e
niemieckie wojska posuwaj si w tempie przewyszajcym jego najmielsze
oczekiwania. Kampania dobiegnie koca, zanim zachd zdy przygotowa
not protestacyjn. W tym momencie Otto Abetz, ekspert od spraw
francuskich, wyrazi nieproszony opini, e Francja wypowie Niemcom
wojn. Hitler odwrci si do Ribbentropa i unis ramiona w gecie drwicego
przeraenia. Prosz, oszczd mi ocen swoich ekspertw powiedzia
i wyrazi si z sarkazmem o niemieckich dyplomatach, ktrzy otrzymuj
najwysze wynagrodzenie, dysponuj najnowoczeniejszymi rodkami
cznoci, a mimo to zawsze dostarczaj mu bdnych informacji.
Przepowiadali, e wojna wybuchnie po ogoszeniu poboru do wojska, po
zajciu Nadrenii, aneksji Austrii, kryzysie w Sudetach i zajciu Pragi. Rwnie
beznadziejni byli jego attach wojskowi. Moe przykry obowizek udziau
w niadaniach dyplomatycznych odebra im rozum! Przebywajc na miejscu,
mieli gorszy obraz sytuacji ni ja z Berlina! A moe nie odpowiada im moja
polityka i przedstawiaj faszywy obraz sytuacji, eby rzuca mi kody pod
nogi?! Zapamitaj sobie, Ribbentrop! W kocu podjem decyzj, e obejd si
bez rady ludzi, ktrzy tyle razy wprowadzili mnie w bd, a nawet okamali!
Od tej pory bd polega wycznie na wasnym osdzie, ktry nigdy mnie nie
myli, w przeciwiestwie do najbardziej kompetentnych ekspertw50.
W Londynie polski ambasador Edward Raczyski z wasnej inicjatywy
odwiedzi lorda Halifaxa na Downing Street 10 i owiadczy, e jego rzd
uznaje inwazj niemieck za akt agresji wymieniony w artykule pierwszym
angielsko-polskiego traktatu o wzajemnej pomocy.
Nie mam co do tego wikszych wtpliwoci odrzek Halifax. Kiedy obaj
panowie wyszli na korytarz, zaczli ju nadchodzi ministrowie na pilne
spotkanie czonkw gabinetu. Sir John Simon, minister finansw, ucisn
do Raczyskiego. Moemy teraz wymieni ucisk doni powiedzia. Obaj
pyniemy t sam dk Wielka Brytania nie ma zwyczaju zostawiania

przyjaci w potrzebuje. Kilka minut pniej Chamberlain owiadczy

rzdowi, e Hitler dosta ostatnie ostrzeenie. Jeli wrogie dziaania na ustan,
Anglia wypeni swoje zobowizania wobec Polski. Podkreli jednak, e
wiadomo ta powinna zosta sformuowana ostronie, a nie w formie
ultimatum. W przeciwnym razie Niemcy mog niezwocznie zaatakowa
brytyjskie statki51.
wiat by zaszokowany nag napaci, cho si jej spodziewa. Nie rozlegy
si sowa potpienia z Watykanu, ktry potajemnie za porednictwem
kardynaa Hlonda wywiera naciski na polski rzd, aby podj negocjacje
z Hitlerem. W pierwszym odruchu Roosevelt poprosi obie strony, by obiecay,
e nie bd bombardowa ludnoci cywilnej i nieufortyfikowanych miast.
Hitler ju publicznie to obieca, wic sowa Roosevelta tylko go rozjuszyy.
Irytacja Fhrera przerodzia si we wcieko, kiedy charg daffaires
w Waszyngtonie donis, e zastpca szefa prasowego amerykaskiego
Departamentu Stanu powiedzia przedstawicielowi DNB: al mi was. Wasz
rzd zosta potpiony przez cay wiat, od jednego kraca ziemi po drugi.
Krwawa ania, do ktrej dojdzie, jeli Wielka Brytania i Francja wypowiedz
Niemcom wojn, jest zupenie niepotrzebna. Sposb prowadzenia negocjacji
by tak gupi, e bardziej idiotycznego nie mona sobie wyobrazi52. Hitler
przypisa wrogo Ameryki zalewowi kontrolowanej przez ydw prasy
i ydw z otoczenia prezydenta Rosenfelda. W akcie zemsty zakaza
wszystkim niemieckim ydom, jako wrogom pastwa, opuszczania domw
po dwudziestej zim i po dwudziestej pierwszej latem. Niebawem mia
zarzdzi konfiskat wszystkim ydom odbiornikw radiowych.
Pnym popoudniem brytyjska odpowied dla Niemiec w kocu dotara
do Hendersona, ktremu polecono dostarczy j niezwocznie Ribbentropowi
w towarzystwie francuskiego kolegi. Mia wyjani Niemcom, e jest to
ostrzeenie, a nie ultimatum ale do jego wiadomoci (nawiasem mwic,
take do wiadomoci ludzi Hitlera, ktrzy podsuchali rozmow) przekazano,
e jeli niemiecka odpowied okae si niezadowalajca, kolejnym krokiem
bdzie ultimatum z wyranie okrelonym terminem lub natychmiastowe
wypowiedzenie wojny.
Henderson i Coulondre zjawili si na Wilhelmstrasse tu przed wp do
dziesitej, ale Ribbentrop odmwi przyjcia obu razem. Najpierw spotka si
z brytyjskim ambasadorem, odnoszc si do niego z sarkastyczn kurtuazj.
Przypomnia, e to Polska sprowokowaa Niemcy, i zacz wyuszcza
argumenty, cho nie robi tego w sposb haaliwy. Tym razem obaj panowie
nie skoczyli sobie do garde, ale zachowywali si poprawnie. Kiedy Henderson
wyszed z gabinetu, zjawi si Coulondre z niemal identyczn not
dyplomatyczn od rzdu Francji. Ribbentrop powtrzy, e wina ley po
stronie Polski, nie Niemiec, ale obieca przekaza wiadomo Hitlerowi.
W tym czasie w Londynie Chamberlain informowa Izb Gmin o przesaniu
stanowczej noty dyplomatycznej Hitlerowi. Jedynym zarzutem Wielkiej

Brytanii pod adresem narodu niemieckiego, powiedzia, byo to, e pozwoli,

aby rzdzili nim nazici. Dopki bdzie istnia nazistowski rzd i uporczywie
stosowa takie metody, ktrych uywa w cigu dwch ostatnich lat, w Europie
nie bdzie pokoju. Bdziemy przechodzili od kryzysu do kryzysu, gdy kolejne
pastwo zostanie zaatakowane za pomoc chorych metod, ktre mielimy
okazj pozna. Zdecydowalimy, e czas najwyszy pooy temu kres. Ze
wszystkich aw rozlegy si oklaski53.

5
Mimo sygnaw, e Hitler odnosi si niechtnie do dalszych propozycji
mediacji Rzymu, Mussolini postanowi podj ostatni prb i nastpnego
ranka zasugerowa zorganizowanie konferencji wielkich mocarstw, aby
doprowadzi do rozstrzygnicia sporu. Niestety, Fhrer nie wykaza
entuzjazmu, Francja i Anglia te odniosy si niechtnie do jego propozycji.
Istnieje nadzieja powiedzia Fritz Hesse, rozmawiajc telefonicznie
z Hewlem przebywajcym na Wilhelmstrasse pod warunkiem e
natychmiast wycofamy si z Polski i zgodzimy si wypaci reparacje wojenne
za dokonane zniszczenia. Jeli Hitler to zrobi, by moe istnieje jedna szansa
na milion, e uda si unikn katastrofy. Hewel oddzwoni po dwch
godzinach. W suchawce rozleg si gboki gos Ribbentropa. Udaj si
niezwocznie do swojego powiernika wiesz, kogo mam na myli [chodzio
o sir Horacea Wilsona] i powiedz mu, e Fhrer jest gotw wycofa si
z Polski i zaproponowa reparacje wojenne, jeli dostanie Gdask oraz drog
przez polski korytarz, a Anglia zgodzi si przyj rol mediatora w konflikcie
z Polsk. Masz upowanienie od Fhrera, aby przekaza t propozycj
brytyjskiemu rzdowi i niezwocznie przystpi do negocjacji.
Hesse osupia. Czyby Fhrer w ostatniej chwili odzyska rozum? A moe
bya to zwyka farsa, odegrana, eby zorientowa si, jak daleko Brytyjczycy
s gotowi pj na ustpstwa z mieczem wiszcym nad gow? Hesse poprosi
Ribbentropa, eby powtrzy propozycj. Minister to zrobi, a nastpnie doda:
Aby nie byo adnych nieporozumie, powtrz jeszcze raz, e dziaasz na
wyrane polecenie Hitlera. Nie jest to moja prywatna inicjatywa54.
Kiedy Hesse zadzwoni na Downing Street 10, usysza, e Wilson bdzie
przez jaki czas nieosigalny. Kilka minut pniej, dokadnie o dziewitnastej
czterdzieci cztery, Chamberlain wszed do Izby Gmin, aby zoy
owiadczenie. Czekalimy na jego sowa jak sd na ogoszenie werdyktu awy
przysigych wspomina Harold Nicolson. Niestety, mowa premiera bya od
pocztku rozczarowaniem. Jego gos zdradza pewne emocje, jakby nabawi
si przezibienia. Chamberlain by dziwnym czowiekiem. Spodziewalimy si
jednego z jego dramatycznych wystpie, ale go nie wygosi55. Po
zapewnieniu suchaczy, e rzd Jego Krlewskiej Moci podejmie stosowne

dziaania, jeli Hitler nie wycofa swoich wojsk z Polski, Chamberlain zdumia
wszystkich owiadczeniem, e taki krok spowoduje, i sytuacja wrci do stanu
sprzed inwazji to znaczy, zostanie otwarta droga do przedyskutowania
przez rzdy Niemiec i Polski spornych spraw w nadziei, e osignite
porozumienie zabezpieczy ywotne interesy Polski, ktre zostan
obwarowane midzynarodowymi gwarancjami56.
Inaczej mwic, Chamberlain nadal si waha. (Pniej, wedug relacji
ambasadora Kennedyego, powiedzia, e Amerykanie i ydzi z caego wiata
pchaj go do wojny). Na sali rozlegy si okrzyki oburzenia. Przemw
w imieniu Anglii, Arthurze! zawoa przywdca laburzystw, Arhur
Greenwood, zrywajc si na rwne nogi. Jestem ciekaw powiedzia jak
dugo jeszcze bdziemy si waha, kiedy zagroona jest Wielka Brytania
i wszystko, co jej drogie, ba! caa ludzka cywilizacja57.
W powietrzu wisia bunt posw, wielu domagao si bowiem postawienia
Hitlerowi ultimatum bez udziau Francji. Chamberlain upiera si, eby dziaa
w porozumieniu z Francuzami. O dwudziestej pierwszej pidziesit
zatelefonowa do Daladiera i zaproponowa kompromis. Daladier wyranie si
asekurowa. Jego ministrowie nalegali, by do poudnia nastpnego dnia da
Hitlerowi czas na wycofanie si z Polski. Niemal w tej samej chwili, gdy
skoczyli rozmow, na Downing Street 10 zjawi si Hesse, aby spotka si
z Wilsonem. Ten by pod wyranym wraeniem nowej propozycji Hitlera
obiecujcej przerwanie dziaa w Polsce, ale nie wydawa si skonny
przedstawi jej czonkom gabinetu. Od czasu ich ostatniego spotkania,
oznajmi, sytuacja ulega radykalnej zmianie: Roosevelt potajemnie obieca
pomoc Chamberlainowi, jeli wypowie wojn Niemcom, a Rosja z pewnoci
nie bdzie walczya po stronie Hitlera.
Hesse si upiera. Uwaam t propozycj za ostatni, jedyn szans
zaegnania wojny oraz znak, e Hitler zrozumia, i popeni bd.
W przeciwnym razie nie kazaby mi przekaza takiej propozycji.
Sir Horace Wilson nie mg uwierzy, e Hitler zmieni zdanie. Czy
publicznie przeprosi za akty przemocy, ktrych si dopuci? Jeli to uczyni,
nadal moe by nadzieja. Zakadanie, e to zrobi, odpar Hesse, byoby
psychologicznym bdem. Hitler jest przekonany, e odpowiedzialno za
obecny kryzys nie ley wycznie po jego stronie. Sowa te wywoay
niespotykanie gon replik Wilsona. Za zaistnia sytuacj odpowiada Hitler
i tylko Hitler!
Jeli niemiecka propozycja zostanie odrzucona wycznie dlatego, e
Hitler nie przeprosi rzek zrozpaczony Hesse wwczas wiat uwierzy, e
Chamberlain chcia wojny, mimo i mia szans jej unikn.
Wilson zastanowi si nad jego sowami. Dobrze zgodzi si powtrz
swoj sugesti. Moe zdoam j przekaza czonkom gabinetu. Kiedy Hesse to
zrobi, sir Horace zacz chodzi po pokoju z rkami zaoonymi na plecach.
Kto zapuka do drzwi. Sucy poda mu kartk. Przeczyta j dwukrotnie,

spali nad wieczk i zacz ponownie kry. W kocu odwrci si do

Hessego. Nie mog przekaza twojej sugestii czonkom rzdu powiedzia58.
Z notatki niewtpliwie wynikao, e Chamberlain przed chwil postanowi
dziaa, nawet gdyby mia to zrobi bez udziau Francji. P godziny przed
pnoc rzd zebra si ponownie na piln narad. Chamberlain
zakomunikowa, e nastpnego dnia w poudnie chciaby wygosi ordzie do
narodu. Dlatego sugeruj powiedzia aby sir Nevile Henderson spotka si
z Herr von Ribbentropem jutro o dziewitej rano i oznajmi, e jeli do
dwunastej nie nadejdzie odpowied, Anglia i Niemcy znajd si w stanie
wojny59. Moliwe, e ta decyzja skoni Francj do podjcia szybszych dziaa,
ale osobicie w to wtpi.
Simon zauway, e upywajcy w poudnie termin ultimatum nie da
Chamberlainowi czasu na wygoszenie ordzia do narodu, dlatego naley je
zaplanowa na jedenast. Pozostali ministrowe wyrazili zgod i narada
dobiega koca. Pniej rozleg si donony huk gromu i za oknem migna
byskawica.

Zgodnie z relacj jego sucego Hitler spdzi cay wieczr w Kancelarii

Rzeszy, dyskretnie omawiajc przebieg kampanii w Polsce. Po przeczytaniu
raportu Hessego o nieudanym spotkaniu z Wilsonem ktry nadszed dwie
godziny po pnocy mia wpa w gniew i zacz obwinia Ribbentropa o to,
e Wochy nie przystpiy do wojny. Niespokojny dzie ministra spraw
zagranicznych na tym si jednak nie skoczy. Okoo czwartej nad ranem
zadzwoniono z brytyjskiej ambasady, informujc, e Henderson chciaby
o dziewitej rano przekaza Ribbentropowi wan wiadomo. Najwyraniej
bya to przykra informacja, by moe zawierajca ultimatum. Ribbentrop nie
mia ochoty na spotkanie. Odwrci si do Schmidta, ktry akurat by pod
rk, i poleci, eby przyj Hendersona zamiast niego60.

6
Niedziela 3 wrzenia bya ciepa i pogodna. W taki pikny dzie berliczycy
udawali si zwykle do okolicznych lasw i nad jeziora, aby wypocz. Teraz
byli jednak przygnbieni, z zakopotaniem konstatujc, e znaleli si na
progu nowej wojny wiatowej.
By to jedyny ranek, w ktry Schmidtowi, majcemu za sob zaledwie kilka
godzin snu, zdarzyo si zaspa. Pdzc takswk do Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, zobaczy, jak Henderson wchodzi do budynku. Wbieg na gr
bocznymi schodami i stan bez tchu w gabinecie Ribbentropa, gdy wybia
dziewita i zapowiedziano Hendersona. Ambasador ucisn jego do, ale nie
chcia usi. auj, e na polecenie mojego rzdu zacz gosem drcym

ze wzruszenia musz przekaza panu ultimatum dla rzdu niemieckiego.

Po tych sowach odczyta owiadczenie, e Wielka Brytania wypowie
Niemcom wojn, jeli nie otrzyma zapewnienia, i do jedenastej brytyjskiego
czasu letniego nie zostan wycofane z Polski wszystkie niemieckie oddziay.
Henderson wrczy Schmidtowi dokument. Jest mi niezmiernie przykro
doda e musz przekaza ten dokument akurat panu, bo zawsze by pan
chtny do pomocy. Cho Henderson nie zosta zapamitany jako czowiek
przenikliwy, gdy do samego koca podziela naiwny pogld na temat
Fhrera, to podczas wielu wieczornych spotka udao mu si przymi
i odsun na drugi plan Ribbentropa, co byo osigniciem zasugujcym na
niejakie uznanie.
Kilka minut pniej Schmidt by ju w Kancelarii Rzeszy. Z trudem przedar
si przez tum zgromadzony przed gabinetem Fhrera. Na niespokojne
pytania o swoj misj odpowiedzia tajemniczo: Koniec lekcji. Hitler siedzia
za biurkiem. Ribbentrop sta przy oknie. Obaj odwrcili si z oczekiwaniem,
kiedy Schmidt wszed do pokoju. Ten wolno odczyta brytyjskie ultimatum.
W kocu Hitler spojrza na Ribbentropa i spyta ostrym tonem: Co teraz?.
Spodziewam si, e w cigu godziny Francuzi przeka podobne
ultimatum odpowiedzia cicho minister.
W poczekalni Schmidt zosta zasypany niespokojnymi pytaniami, ale gdy
ujawni, e za dwie godziny Anglia moe wypowiedzie Niemcom wojn,
zapanowaa kompletna cisza. W kocu Gring powiedzia: Jeli przegramy
wojn, niechaj Bg ma nas w swojej opiece!. Schmidt widzia wok siebie
powane twarze. Nawet zwykle ywioowy Goebbels sta w kcie ze
spuszczon gow, pogrony we wasnych mylach61.
Pewien czowiek nie porzuci jednak nadziei. Dahlerus odnalaz Gringa
w prywatnym pocigu. Czemu marszaek miaby nie polecie do Londynu,
eby negocjowa z Brytyjczykami? Gring da si przekona i zadzwoni do
Hitlera. Co zaskakujce, podobno Fhrerowi spodoba si ten pomys, ale
najpierw chcia usysze zgod Brytyjczykw. Dahlerus zadzwoni do doradcy
brytyjskiej ambasady i usysza, e Niemcy musz najpierw speni warunki
ultimatum. Niezraony Dahlerus zatelefonowa do Ministerstwa Spraw
Zagranicznych w Londynie. Dosta identyczn odpowied. Mimo to nie dawa
za wygran. Jakim sposobem przekona Gringa, eby ponownie zadzwoni
do Hitlera i zasugerowa wysanie Brytyjczykom oficjalnej noty utrzymanej
w pojednawczym tonie. Dahlerus czeka przed pocigiem, przechadzajc si
nerwowo, kiedy Gring rozmawia z Hitlerem. W kocu marszaek Rzeszy
wyszed z wagonu i usiad na duym skadanym stole ustawionym pord
bukw. Mrukn, e samolot, ktry zabierze go do Anglii, ju czeka.
Z rozczarowanego wyrazu twarzy Gringa Dahlerus wywnioskowa, e
Fhrer udzieli odmownej odpowiedzi. Szwed nie by szczeglnie bystry
(podczas procesu w Norymberdze ponuro przyzna, e da si wyprowadzi
w pole Hitlerowi i Gringowi) i mg uwierzy w udawanie Gringa.

Naiwnoci Dahlerusa dowodzi relacja o tym, jak zareagowa w tamtej chwili:

Krew we mnie zawrzaa, gdy ujrzaem bezradno tego potnego czowieka.
Nie mogem poj, dlaczego po tym, czego dokona, nie wskoczy do
samochodu, nie pojecha do Kancelarii Rzeszy i nie powiedzia im tego
wszystkiego, co powtarza mi od dwch miesicy. Na tym zakoczyy si
niezomne, cho amatorskie prby Dahlerusa zapobieenia wojnie62.
O jedenastej pitnacie ambasador Henderson zosta zaproszony do
gabinetu Ribbentropa. Kwadrans pniej otrzyma niemieck odpowied na
postawione ultimatum kategoryczn odmow. Podnis gow i owiadczy,
e trzeba bdzie pozostawi historii osdzenie, po czyjej stronie ley wina.
Ribbentrop odrzek na to, e nikt nie zabiega o pokj i dobre stosunki
z Wielk Brytani bardziej uparcie ni Herr Hitler. Na odchodnym yczy
Hendersonowi wszystkiego najlepszego63.
W poudnie goniki na rogach ulic Berlina rykny, ogaszajc
zaszokowanym przechodniom, e Niemcy s w stanie wojny z Angli.
W Londynie bya jedenasta rano. W ciepy letni dzie Chamberlain
szykowa si do wygoszenia ordzia do narodu. Pitnacie minut pniej
ogosi, e Anglia wypowiedziaa wojn Niemcom. Brytyjski rzd, oznajmi,
zrobi wszystko, aby ocali pokj, i ma czyste sumienie. Niech Bg wam
bogosawi i niechaj broni prawych64.
Kiedy wygasza te sowa, Coulondre przekazywa Ribbentropowi
francuskie ultimatum. W odpowiedzi usysza, e Francja stanie si
agresorem. Jednak to Anglia skupia na sobie ca niech Hitlera. Fhrer,
ktry z tak przenikliwoci dostrzega saboci Brytyjczykw, zupenie nie
rozpozna ich siy. Z powodu bdnej kalkulacji konflikt lokalny zacz
nabiera globalnego charakteru. Jego pierwszy powany bd decyzja
o zajciu caej Czechosowacji doprowadzi do impasu. Gdyby tego nie
uczyni i poczeka, cay kraj i tak znalazby si w jego rkach, a wwczas
Anglicy nie zareagowaliby tak stanowczo, kiedy postawi swoje dania Polsce.
Nie chcia zaakceptowa chocia mg si tego domyli e Anglicy cofn
si tylko do pewnego miejsca, a pniej nie ustpi ani o centymetr. Mimo
informacji otrzymanych od Hessego oraz doniesie niemieckiego wywiadu
Hitler da si zwie wasnym wypaczonym wyobraeniom na temat
charakteru Brytyjczykw. Chyba dlatego z niezwykym zakopotaniem
poinformowa admiraa Raedera o ultimatum mocarstw zachodnich.
Bez wtpienia wadcy Kremla byli zaskoczeni wypowiedzeniem wojny
przez Brytyjczykw. Wieci o wojnie donosi z Moskwy korespondent
londyskiego Daily Telegraph zdumiay Rosjan. Spodziewali si
kompromisu. Co interesujce, Sowieci okazywali tak ma ochot, by
przyczy si do napaci na Polsk, e Ribbentrop musia ich prosi, eby to
uczynili, w telegramie przesanym wczesnym wieczorem ambasadorowi von
der Schulenburgowi. Wedug naszej oceny wyjania Ribbentrop nie tylko

nam to pomoe, ale bdzie zgodne z duchem umowy zawartej w Moskwie

oraz interesem ZSRR65.
Tymczasem Hitler szykowa si do opuszczenia Kancelarii Rzeszy
i wyjazdu wraz ze swoj wit specjalnym pocigiem na front. Dziewi minut
przed odjazdem z Berlina wysa wiadomo do sprzymierzeca, ktry
zawid go w chwili najwikszej prby. W przeciwiestwie do telegramu
adresowanego do Moskwy pismo przesane Mussoliniemu nie zostao
zaszyfrowane i obfitowao w dramatyczne stwierdzenia. Hitler zdawa sobie
spraw, e toczy walk na mier i ycie, ale po zastanowieniu wybra
wojn, a jego wiara pozostaa niewzruszona niczym skaa66. Kiedy
punktualnie o dwudziestej pierwszej pocig opuszcza stacj, Fhrer nie czy
z tym pismem wikszych nadziei. Jedna z jego sekretarek zauwaya, e by
niezwykle cichy, blady i zamylony. Nigdy wczeniej nie widziaa go w takim
stanie. Druga, Christa Schroeder, usyszaa, jak mwi do Hessa: Cay mj trud
poszed na marne. Na prno napisaem moj ksik67.
Jednak swojemu sucemu wyda si ucielenieniem pewnoci siebie.
Stwierdzi, e nie trzeba si martwi sytuacj na zachodzie, gdy Wielka
Brytania i Francja poami sobie zby na umocnieniach Westwall. Kiedy
pocig jecha na wschd, Hitler przywoa Lingego do wagonu restauracyjnego
i zarzdzi, e od tej pory ma obowizywa jeszcze bardziej spartaska dieta.
Zadbaj powiedzia bym jad wycznie to, co mog zdoby zwykli Niemcy.
Mam obowizek dawa im przykad68.

Wystawa w Haus der Deutschen Kunst, 1937 r.; poza Hitlerem wrd obecnych m.in. (od prawej):
Joseph Goebbels, genera Franz Haider, woski minister propagandy Dino Alfieri, Martin Bormann,
architektka Gerdy Troost, baron Konstantin von Neurath i Heinrich Himmler.

Adolf Hitler na festiwalu wagnerowskim w Bayreuther w towarzystwie Winifred Wagner, 1938 r.

Triumfalny wjazd Hitlera do Wiednia, 1938 r.

Zajcie Sudetw, 2 padziernika 1938 r.

Kampania wrzeniowa; Hitler odwiedza swoich onierzy podczas posiku.

Hitler wizytuje oddzia Leibstandarte SS nad Bzur, wrzesie 1939 r.

Jugosowiaski ksi regent Pawe Karadziordziewi z Hitlerem podczas wizyty w Berlinie, 1939 r.

Wiaczesaw Mootow i Joachim von Ribbentrop na dworcu w Berlinie, 12 listopada 1940 r.

Hitler w Paryu z Albertem Speerem (po lewej), czerwiec 1940 r.

Hitler i Francisco Franco, 23 padziernika 1940 r.

Spotkanie Hitlera z marszakiem Henri Philippe Ptainem, 1940 r.

Hitler i woski minister spraw zagranicznych Galeazzo Ciano w Wilczym Szacu, 1941 r.

Bugarski car Borys III w Wilczym Szacu, 24 marca 1942 r.

lub sekretarki Hitlera, Traudl Humps, z jego adiutantem Hansem Jung, 1943 r.

Ewa Braun i jej siostra Gretl, 1944 r.

Hans Frank, w latach 1939-1945 generalny gubernator okupowanych ziem polskich.

Claus Schenk von StaufFenberg, ktry 20 lip-ca 1944 r. podoy bomb w kwaterze Hitlera w Wilczym
Szacu.

Sala konferencyjna w Wilczym Szacu po zamachu; po lewej Herman Gring, w rodku Martin
Bormann.

Akt lubu Hitlera i Ewy Braun.

Przygotowania do podpalenia zwok Hitlera przed bunkrem kwatery gwnej Fhrera, maj 1945 r.

Hitler zagrzewa do walki dzieci i modzie z Hitlerjugend, 1945 r.

Niemieccy onierze wzici do niewoli przez Armi Czerwon, maj 1945 r.

Obz koncentracyjny w Owicimiu po wyzwoleniu, 27 stycznia 1945 r.

Warszawa, 1945 r.

Kolonia po wkroczeniu aliantw, 1945 r.

Cz VII
SI ORA

Rozdzia 21
ZWYCISTWA NA ZACHODZIE
(3 wrzenia 193925 czerwca 1940)

1
Kampania w Polsce rozwijaa si w szybkim tempie. Polscy kawalerzyci
nie mogli dorwna niemieckim czogom. Skoncentrowane ataki z ldu
i powietrza przytoczyy obrocw. Polskie siy ldowe, ostrzeliwane
z powietrza przez myliwce, samoloty bombowe i nurkujce stukasy, zostay
szybko rozbite przez ptoramilionow niemieck armi uzbrojon w cikie
dziaa samobiene i czogi. Szczeglne spustoszenie siay dywizje pancerne.
Czogi przeamyway linie obrony i wdzieray si na tyy, niszczc wszystko, co
stano im na drodze. Blitzkrieg by niemal tak samo przeraajcy dla
zagranicznych obserwatorw, jak dla ofiar, gdy zapowiada przeraajcy
zwrot w sposobie prowadzenia wojny. Rankiem 5 wrzenia rozgromiono
polskie lotnictwo65* i bitwa o polski korytarz zostaa przesdzona. Dwa dni
pniej wikszo trzydziestu piciu polskich dywizji zostaa okrona lub
zoya bro66*.
Hitler posuwa si za frontem specjalnym pocigiem penicym funkcj
kwatery gwnej, cho sztab Jodla pozosta w Berlinie. Kiedy zaoy mundur,
jego ycie ulego radykalnej zmianie. Przyjmujc dawn rol frontowego
onierza, nakaza, aby w jego kwaterze zapanowaa surowa prostota. Nowe
motto Fhrera brzmiao: onierze frontowi musz wiedzie, e ich dowdcy
cierpi takie same niedostatki jak oni1. Kadego ranka, po podyktowaniu
codziennych rozkazw Chriscie Schroeder, wyrusza na pole walki
z pistoletem i pejczem z bydlcej skry. Porusza si otwartym samochodem,
jeli pozwalaa na to pogoda, aby onierze mogli go rozpozna, a jego sucy
i adiutant rozdawali papierosy. Ku zaskoczeniu swojej wity zacz
niestrudzenie nadzorowa najdrobniejsze szczegy operacji wojskowych.
Spdza cae godziny na przeprowadzaniu osobistej inspekcji kuchni i kantyn,
apodyktycznie narzucajc oficerom diet zwykych onierzy. Ten element
nowej rutyny mia wkrtce odej w przeszo, ale wszelkie sprawy zwizane
z polem walki w dalszym cigu wzbudzay jego niesabnce zainteresowanie
z jednym znaczcym wyjtkiem. Kiedy Schmundt poprosi go, eby
przemwi do pierwszego transportu rannych, Hitler nie potrafi wydoby
z siebie gosu. Wyzna, e nie umiaby znie widoku ich cierpienia.

Gdy nierwna kampania zbliaa si do koca, w kwaterze gwnej

Fhrera zjawi si nieoczekiwany go. Fritz Hesse przyby donie, e
niemiecka oficjalna delegacja w Londynie zostaa serdecznie poegnana nie
tylko przez brytyjskich przyjaci wysokiego szczebla, ale i ludno. Tum
zgromadzony przed ambasad krzycza: Do zobaczenia na Boe
Narodzenie!. Powodem przyjazdu Hessego do Polski byo take osobiste
zaniepokojenie. Sdzi, e popad w nieask swoim uporczywym zabieganiem
o pokj. Hewel, ktry wwczas cieszy si cakowitym zaufaniem Hitlera,
zapewni go, e Fhrer naprawd chcia negocjacji z Brytyjczykami. Do
napaci na Polsk sprowokoway go raporty o bezecestwach, ktrych
rzekomo dopuszczano si na niemieckiej mniejszoci. Hesse nie mg
uwierzy, by rozkaz rozpoczcia inwazji mg zosta wydany w chwili gniewu.
Jestem pewien, e tak wanie byo upiera si Hewel. Pniej sam
poaowa, e wyda go pod wpywem emocji. Wanie dlatego pozwoli
Hessemu na prowadzenie negocjacji z sir Horaceem Wilsonem. Wierz mi,
Hitler wolaby powiedzie: Wszyscy w ty zwrot! Marsz! Marsz!.
Dobry Boe! wykrzykn z rozgoryczeniem Hesse. Czemu nikt nie
pofatygowa si, by mu wyjani, e dyktator moe wyda rozkaz: Wszyscy
w ty zwrot! Marsz! Marsz!. Ale demokratyczny nard nie moe cofn
decyzji o wypowiedzeniu wojny podjtej po dugich, starannych
przygotowaniach? Jak co takiego mogo mu w ogle przyj do gowy?
Zawsze ostrzegaem, e w Anglii jest grupa nawoujca do wojny i e upadek
polityki zagranicznej Chamberlaina bdzie oznacza jej zwycistwo. Czy kto
w Berlinie w ogle przeczyta mj raport?!.
Po chwili milczenia Hewel z zakopotaniem przyzna, e Fhrer mia
dziwne wyobraenia na temat sposobu funkcjonowania demokracji. Prycha
z niecierpliwoci, kiedy prbowaem mu wyjani twj raport na temat
wystpie Chamberlaina w Izbie Gmin. Po prostu nie chcia uwierzy. Nie
obawiaj si jednak. Zrozumia bowiem, e napisae prawd. Tylko, na Boga,
nie prbuj robi z tego uytku. Nikt nie irytuje Fhrera bardziej od ludzi,
ktrzy maj racj, gdy on sam si myli2.
Hitlera bardziej od Wielkiej Brytanii w tym okresie na froncie zachodnim
nie prowadzono adnych dziaa martwia postawa Zwizku Radzieckiego,
ktry nie przejawia szczeglnej ochoty do udziau w napaci na Polsk.
Najwyraniej Stalin zwleka do ostatniej chwili, eby zminimalizowa straty
Armii Czerwonej. Dopiero 17 wrzenia, o drugiej nad ranem, niemiecki
ambasador w Moskwie zosta osobicie poinformowany przez Stalina, e za
kilka godzin Armia Czerwona przekroczy wschodni granic Polski.
O czwartej rano czasu lokalnego wojska radzieckie wkroczyy na wschodnie
rubiee Polski. W porannej mgle polscy pogranicznicy ujrzeli hord
cignitych przez konie wozw obadowanych wojskiem. Nie strzelajcie!
krzyczeli czerwonoarmici. Przyjechalimy wam pomc w walce
z Niemcami!. Obrocy byli tak zaskoczeni na rosyjskich pojazdach jadcych

na czele powieway biae flagi e Armia Czerwona mina wiele posterunkw

bez jednego strzau. Taki by koniec wschodniej granicy Polski.
Ribbentrop obudzi si dopiero o smej rano, a gdy si zorientowa, e
Schmidt pozwoli mu spa trzy godziny, wykrzykn gniewnie: Niemieckie
i rosyjskie wojska s coraz bliej moe doj do wymiany ognia a wszystko
dlatego, e nie zadae sobie trudu, by mnie obudzi!. Tumacz prbowa go
uspokoi, przypominajc, e wyznaczono przecie lini demarkacyjn.
Minister spraw zagranicznych nie przestawa ciska gromw, mydlc policzki
i ostrzc brzytw: Wtrcasz si w bieg dziejw! Nie masz wystarczajcego
dowiadczenia, eby to robi!3. W rzeczywistoci Ribbentropa, ktry
przebywa na froncie z garstk pracownikw, rozwcieczyo to, e zwoka
pozwoli Goebbelsowi, a nie jego wasnemu ministerstwu przekaza
wiadomo zagranicznym korespondentom w Berlinie.
Rywalizacja toczya si teraz jedynie midzy zwycizcami. Pierwszy dzie
udziau Rosjan w wojnie jeszcze si nie zakoczy, a sojusznicy ju spierali si
o tekst wsplnego komunikatu majcego usprawiedliwi napa na Polsk.
Stalin sprzeciwi si niemieckiej propozycji (ich tekst zbyt otwarcie
przedstawia fakty), a nastpnie osobicie napisa wasn wersj. Kiedy Hitler
wyrazi na ni zgod, Stalin przeszed do znacznie waniejszej sprawy:
podziau upw, ktry mia pozbawi Polakw wszelkich pozorw
niepodlegoci. Radziecka propozycja bya z pozoru korzystna dla Niemiec, ale
Hitler ywi mnstwo podejrze i upyny cztery dni, zanim Ribbentrop
otrzyma zgod, by j zaakceptowa.
Minister spraw zagranicznych przylecia do Moskwy 27 wrzenia
o siedemnastej pidziesit, aby wynegocjowa nowy traktat. Czas wydawa
si sprzyjajcy, wanie bowiem skapitulowaa Warszawa, i rzeczywicie taki
by, dopki Ribbentrop nie dosta ostrzeenia z Berlina o spodziewanej napaci
Zwizku Radzieckiego na Estoni i otw. Wiadomo ta sprawia, e kiedy
pnym wieczorem Ribbentrop wyrusza na Kreml, by peen obaw. Wiedzia,
e Stalin zoy mu kuszc propozycj, ale lka si, i cena moe si okaza
zbyt wysoka. Konferencja rozpocza si o dwudziestej drugiej. Zgodnie
z oczekiwaniami Stalin oficjalnie zaproponowa Niemcom wszystkie ziemie
Polski na wschd od Bugu, czyli obszar obejmujcy najgciej zaludnione
tereny. W zamian chcia jedynie trzeciego pastwa batyckiego Litwy.
Kiedy trwajce trzy godziny spotkanie dobiego koca, Ribbentrop
przekaza telefonicznie wiadomo Fhrerowi. Podkreli, e propozycja
Stalina zawiera jeden bardzo atrakcyjny element: uzyskanie kontroli nad du
czci populacji sprawi, e narodowy problem Polski bdzie mg zosta
rozwizany w taki sposb, jaki Niemcy uznaj za waciwy4.
Przebiegy Stalin doskonale zna Hitlera. Fhrer pragn dobrych
stosunkw z ZSRR, a jednoczenie nie mg si oprze pokusie przejcia
kontroli nad wylgarni ydw na Wchodzie. Upowani Ribbentropa do
podpisania traktatu i sprezentowa Stalinowi ostatnie z pastw batyckich.

Bya to wyrubowana cena za spokj na wschodzie, kiedy bdzie si

rozprawia z zachodem. Z pozoru wygldao to na kolejny przykad
oportunizmu na powicenie przyszoci dla biecych zyskw. Hitler by
jednak tak mocno przekonany o saboci Armii Czerwonej, e musia uzna, i
z atwoci odzyska si to, co odda na papierze. Podczas nastpnego,
ostatniego dnia negocjacji Sowieci nalegali, eby Ribbentrop zatelefonowa do
Fhrera w celu uzyskania wyranej aprobaty wszystkich elementw traktatu.
Hitler wyrazi zgod, cho Ribbentrop odnis wraenie, e mia pewne
wtpliwoci. Chc nawizania trwaych, bliskich stosunkw midzy oboma
krajami powiedzia, a kiedy Ribbentrop powtrzy te sowa Stalinowi, ten
skomentowa lakonicznie: Hitler zna si na rzeczy.
Chocia Stalin z zadowoleniem obserwowa Mootowa i Ribbentropa, gdy
29 wrzenia o pitej rano podpisywali traktat, sowa tego ostatniego, e
Rosjanie i Niemcy nigdy wicej nie mog si zwrci przeciwko sobie,
sprawiy, e zapada niezrczna cisza. W kocu Stalin odpowiedzia: Tak te
powinno by. Chodny ton i dziwny charakter sformuowania skoniy
Ribbentropa do poproszenia tumacza o potwierdzenie. Kolejna wypowied
Stalina okazaa si rwnie niejasna. Kiedy Ribbentrop spyta, czy Zwizek
Radziecki jest gotowy pj o krok dalej i od traktatu o wzajemnej przyjani
przej do sojuszu podczas zbliajcej si wojny z zachodem, usysza
w odpowiedzi: Nigdy nie pozwol, eby Niemcy zostay osabione. Sowa te
pady tak spontanicznie, e Ribbentrop uzna, i musz wyraa stanowisko
radzieckiego przywdcy 5.
Wrci do Berlina, ale sowa Stalina nadal nie daway mu spokoju. Hitler
by jeszcze bardziej zatroskany. Sdzi, e Stalin da do zrozumienia, i dzielca
ich przepa jest tak ogromna, e nie da si przerzuci nad ni adnego mostu,
dlatego prdzej czy pniej musi doj do konfliktu. Dopiero wwczas Fhrer
wyjani, e poszed na ustpstwa w sprawie Litwy, by udowodni Stalinowi
szczero intencji trwaego uoenia stosunkw ze wschodnim ssiadem
i stworzenia od pocztku klimatu wzajemnego zaufania. Rozumiejc t
wypowied dosownie, podobnie jak sowa Stalina, Ribbentrop by
przekonany, e Hitler naprawd dy do trwaego porozumienia z Sowietami6.
Kiedy Stalin trawi trzy pastwa batyckie i wschodni Polsk, Hitler
przeksztaca reszt tego kraju w scen masowego ludobjstwa. Wczeniej
nakaza, eby przewie wszystkich ydw z Rzeszy do wyznaczonych
polskich miast posiadajcych dobre poczenia kolejowe. 21 wrzenia
Heydrich wyjani dowdcom SS, e celem tego posunicia jest ostateczne
rozwizanie, ale zajmie to troch czasu7. Mia na myli eksterminacj ydw,
tajemnic, o ktrej wiedziao wielu wysokich funkcjonariuszy partyjnych.
Makabryczne przygotowania uzupeniono oczyszczeniem domu
z polskiej inteligencji, duchowiestwa i ziemiastwa, czym miao si zaj pi
szwadronw mierci nazywanych Einsatzgruppen (grupy operacyjne).
Nienawi Hitlera do Polakw bya stosunkowo wiea. Uwaa, e w cigu

ostatnich lat w Polsce doszo do licznych aktw bestialstwa dokonanych na

mniejszoci niemieckiej. Przeladowano dziesitki tysicy, poniewierano
i mordowano Niemcw w najbardziej okrutny sposb oznajmi tumowi
swoich zwolennikw 19 wrzenia w Gdasku. Te sadystyczne bestie daway
upust swoim perwersyjnym instynktom, a demokratyczny, religijny wiat
przyglda si temu bez sowa. Po chwili doda: Bg wszechmogcy
pobogosawi nasz bro. Nadesza chwila odpaty. Do poowy jesieni
wymordowano trzy tysice piciuset przedstawicieli inteligencji (ktr Hitler
uwaa za nosicieli polskiego nacjonalizmu). Tylko w ten sposb
zdobdziemy terytorium, ktre jest nam potrzebne. W kocu kto dzi pamita
o pogromach i eksterminacji Ormian?!8. Aktom terroru towarzyszyo
brutalne wypdzenie z rodzinnych domw miliona dwustu tysicy zwykych
Polakw, aby w ich miejsce mogli zosta ulokowani Niemcy znad Batyku
i dalekich rubiey Polski. W nadchodzcych miesicach wicej Polakw
stracio ycie podczas akcji wysiedleczej przeprowadzonej podczas mrozw
ni w egzekucjach.

2
Kiedy SS realizowao na wschodzie drastyczny plan, Hitler zwrci swoj
uwag na zachd67*. Zdobywszy lepsz cz Polski, podj prb zakoczenia
wojny z Francj i Angli. Zacz od pokojowej ofensywy w prasie i radiu.
Hitler dogada si z Anglikami zapewnia Fritza Hessego Hewel bdzie
prbowa im to uatwi. Powiedzia rwnie, e Fhrer jest gotw pozwoli
Hessemu na podjcie potajemnych negocjacji z sir Horaceem Wilsonem, pod
warunkiem e Niemcy dostan woln rk na wschodzie. Na przykad, Hitler
nie mg si zgodzi na zrezygnowanie z ataku na Rosj. Hesse by zdumiony.
Gdyby nie dowiedzia si o tym od Hewla, czowieka z najbliszego otoczenia
Hitlera, pewnie uznaby to wszystko za wierutny wymys. Czemu Fhrer
zawar pakt ze Stalinem, skoro mia zamiar zaatakowa Zwizek Radziecki?
Hewel wyjani, e Hitler poszed na ukad ze Zwizkiem Radzieckim tylko
z jednego powodu: eby Anglicy zachowali neutralno. Poniewa tak si nie
stao, ju myli o zamaniu umowy. Nienasycony apetyt Stalina na nowe
terytoria irytowa Fhrera, ktry z krwawicym sercem odda mu kraje
batyckie. Hesse zwrci uwag, e jest to zupenie sprzeczne z ocen
Ribbentropa.
Dla Hitlera Ribbentrop si nie liczy odpar nieoczekiwanie Hewel.
Fhrer uwaa go jedynie za kogo w rodzaju sekretarza10. Wanie dlatego
Hitler prowadzi gr z Anglikami za porednictwem nieoficjalnych kanaw,
przez Hessego, Gringa i Dahlerusa. W drugiej poowie wrzenia zachca tego
ostatniego do odbycia kolejnej podry do Londynu. Brytyjczycy mog mie
pokj, jeli tego zechc powiedzia Hitler ale musz si popieszy11. Kiedy

jednak rozmawia z Dahlerusem o pokoju, potajemnie zdecydowa, e bdzie

wojna. Kilka godzin pniej oznajmi dowdcom wojsk ldowych, marynarki
i lotnictwa, e niebawem zamierza zaatakowa zachd, kiedy Francuzi
i Brytyjczycy nie s jeszcze gotowi. Wyznaczy nawet dat 12 listopada.
Pukownik Warlimont zauway, e wszyscy, cznie z Gringiem, byli
wyranie zaskoczeni12. Fhrer od czasu do czasu zerka na may skrawek
papieru, wyjaniajc powody takiej decyzji i przedstawiajc oglne wskazwki
dotyczce operacji. Na przykad, nie zamierza wykorzysta planu Schlieffena
z 1914 roku, ale zaatakowa przez Belgi i Luksemburg na kierunku
zachodnim i pnocno-zachodnim, eby zdoby porty nad kanaem La
Manche. Nikt nie zaprotestowa ani sowem, a gdy Hitler skoczy mwi,
cisn notatki do ognia.
Dahlerus, ktremu obie strony udzieliy prawa wjazdu na swoje
terytorium, wrci do Londynu 28 wrzenia. Jeszcze tego dnia rano odby
ponaddwugodzinn
rozmow
z
Cadoganem,
ale
ten,
zgodnie
z przewidywaniem, nie by pod szczeglnym wraeniem. Dahlerus mia
niewiele do powiedzenia zapisa w swoim dzienniku Cadogan. Przypomina
os na pikniku: nie mona si od niego opdzi. Niewiele przywiz
z Berlina13. Dahlerusowi nie udao si wicej wskra take z Chamberlainem
i Halifaxem, ale Hitler nie da si zniechci. 6 padziernika w Krolloper
publicznie zaapelowa o pokj. Czemu musimy toczy wojn na zachodzie?
eby odbudowa Polsk? Polska traktatu wersalskiego nigdy si nie
podniesie. Polski establishment stwarza problem, powiedzia, ktry musia
zosta rozwizany przez Rosj i Niemcy, a nie zachd. Czy s inne powody do
wojny? Istniej liczne problemy doniosej wagi, ktre prdzej czy pniej
trzeba bdzie rozwiza. Czy nie bdzie rozsdniej zrobi to przy stole obrad,
zanim miliony ludzi niepotrzebnie zgin i zniszczony zostanie majtek idcy
w miliardy?
Po umizgach przysza pora na zowrog przepowiedni. Los zdecyduje,
kto ma racj. Tylko jedno jest pewne: w dziejach wiata nigdy nie byo dwch
zwycizcw, za to bardzo czsto jedynie pokonani. Modli si, eby Bg
wskaza Rzeszy i innym narodom waciwy kierunek. Jeli jednak opinia
pana Churchilla i jego zwolennikw wemie gr, owiadczenie to bdzie
moim ostatnim. Wwczas staniemy do walki () Zapewniam was, e
w historii Niemiec nie bdzie kolejnego listopada 1918 roku!14.
Hitler niemal na pewno nie zamierza zawrze z dwoma wielkimi
mocarstwami trwaego pokoju, ktry zagraaby bezpieczestwu Niemiec.
Jednak tymczasowy pokj mgby mu umoliwi oddzielenie Francji od
Anglii, a nastpnie pokonanie jednego kraju po drugim. Dlatego mg tak
szczerze przemawia. Cae Niemcy poczuy ulg, syszc baganie Fhrera
o pokj. Doszo nawet do przedwczesnego witowania. Entuzjazm tylko
nieznacznie przygas po szybkiej odpowiedzi, ktr Daladier udzieli
nastpnego dnia. Francja, oznajmi premier, nie zoy broni, dopki nie

zostanie zapewniony prawdziwy pokj i powszechne bezpieczestwo. Kiedy

miny cztery dni, a z Londynu nie nadesza adna odpowied, w Berlinie
bysna iskierka nadziei. Fhrer by jednak przygotowany na najgorsze.
9 padziernika wyda dyrektyw numer sze o prowadzeniu wojny,
zawierajc szkicowy plan inwazji przez terytorium Luksemburga, Belgii
i Holandii.
Nastpnego ranka, o jedenastej, w Kancelarii Rzeszy zjawio si siedmiu
niemieckich dowdcw. Hitler poprzedzi przedstawienie dyrektywy
uoonym przez siebie memorandum, ktre potwierdzao, e studiowa
histori polityki i wojskowoci15. Niemcy i kraje zachodnie byy wrogami od
czasu rozpadu Rzeszy Niemieckiej w 1648 roku. Zmagania te trzeba
rozstrzygn
w
taki albo
inny
sposb.
Nie
sprzeciwia si
natychmiastowemu zakoczeniu wojny, pod warunkiem e zostan
zaakceptowane niemieckie zdobycze w Polsce. Suchacze nie zostali
poproszeni o komentarz ani go nie wygosili. Wezwano ich jedynie po to, by
poparli wojenny cel Niemiec: zniszczenie siy i zdolnoci obronnej mocarstw
zachodnich, aby nie mogy si sprzeciwia dalszemu umocnieniu Rzeszy
i ekspansji narodu niemieckiego w Europie.
Fhrer przyzna, e zdaje sobie spraw, i plan szybkiego ataku wzbudza
wtpliwoci. Z drugiej strony, czas dziaa na korzy nieprzyjaciela.
Podpisanie paktu z Rosj i efektowne zwycistwo w Polsce sprawiy, e
Niemcy znalazy si w kocu pierwszy raz od wielu lat w sytuacji, w ktrej
mogy toczy wojn na jednym froncie. Zapewniwszy sobie bezpieczestwo
na wschodzie, Wehrmacht bdzie mg uderzy ca si na Angli i Francj.
Ta sytuacja moe w kadej chwili ulec zmianie. Trwaej neutralnoci Rosji
Radzieckiej nie zagwarantuje w sposb pewny aden traktat ani pakt.
Najpewniejszym zabezpieczeniem przed atakiem ZSRR jest szybkie okazanie
niemieckiej siy.
Co wicej, nadzieja na pomoc Woch zaley gwnie od tego, jak dugo
Mussolini pozostanie przy yciu. Sytuacja w Rzymie moe ulec zmianie
w mgnieniu oka. Podobnie rzecz si miaa z neutralnoci Belgii, Holandii
i Stanw Zjednoczonych. Pod wieloma wzgldami czas dziaa na niekorzy
Niemiec. Obecnie Rzesza miaa przewag militarn nad Wielk Brytani
i Francj, ale kraje te zmniejszay dystans dzielcy ich od Niemiec, gdy ich
przemys zbrojeniowy mg wykorzystywa wikszo wiatowych zasobw.
Duga wojna czya si z powanymi zagroeniami. Rzesza dysponowaa
ograniczonymi zapasami ywnoci i surowcw, a gwny orodek produkcji
wojskowej, Zagbie Ruhry, by naraony na ataki z powietrza i ostrza
artylerii dalekiego zasigu.
Potem przeszed do zagadnie czysto wojskowych. Musz za wszelk cen
unikn wojny pozycyjnej z lat 19141918. Powodzenie ataku bdzie zaleao
od nowych czogw i taktyki walki powietrznej opracowanej w Polsce.
Dywizje pancerne przeami lini frontu. Hitler zachci swoich dowdcw do

improwizowania, cigego improwizowania, a nastpnie da przykad, jak

mog zapobiec powstaniu trwaej linii frontu, przypuszczajc zmasowane
ataki na sabe punkty obrony nieprzyjaciela.
Chocia wygosi byskotliwy wykad, niemal wszyscy dowdcy uwaali, e
Wehrmacht nie jest przygotowany ani odpowiednio wyposaony do wojny
z zachodem. Mimo to nie rozleg si ani jeden gos sprzeciwu, nawet gdy
Fhrer ogosi, e atak moe nastpi do wczenie, a wszystkie okolicznoci
wskazuj, e (jeli bdzie to moliwe) rozpocznie si ju na jesieni68*.
W Londynie Chamberlain w dalszym cigu duma, jak odpowiedzie na
najnowsz propozycj pokojow Hitlera. Wchodzc na spotkanie rzdu
w dniu wydania dyrektywy Fhrera o inwazji, by wzburzony entuzjastyczn
amerykask reakcj na bardzo atrakcyjn seri propozycji Hitlera. Uwaa,
e w mowie Hitlera nie byo niczego, co mona by uzna za istotny krok
w kierunku rozsdnego pokoju, i powiedzia swoim ministrom, e odpowied
Wielkiej Brytanii powinna by niewzruszona. Ministrowe wyrazili zgod, ale
postanowili zaczeka dwa dni z jej udzieleniem.
Rankiem 11 padziernika w Berlinie rozeszy si plotki, e rzd
Chamberlaina upad i niebawem zostanie ogoszone zawieszenie broni.
Korespondent nowojorskiego Herald Tribune donosi, e starowinki na
targach warzywnych rzucay w gr gowy kapusty i wywracay z radoci
wasne stragany. Miasto ogarn witeczny nastrj, lecz berliska rozgonia
radiowa zaprzeczya temu doniesieniu.
W nastpne popoudnie, po tygodniowej zwoce, Chamberlain w kocu
udzieli odpowiedzi Hitlerowi. Oznajmi w Izbie Gmin, e niemieckie
propozycje zostay odrzucone jako niejasne i niepewne. Jeli Hitler chce
pokoju, musi tego dowie czynami, a nie sowami. Musi dostarczy
przekonujcego dowodu, e naprawd zaley mu na pokoju. Czonkowie
Izby Gmin zareagowali na te sowa umiarkowanymi brawami.
Wydzia prasowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie
niezwocznie przekaza drog telegraficzn niezaszyfrowany oklnik do
wszystkich niemieckich placwek dyplomatycznych. Odpowied angielskiego
premiera uznano za zuchway afront. Hitler przyj odrzucenie swojej
propozycji z rozczarowaniem, cho nie by ni zaskoczony. Wezwa do siebie
Gringa i dwch ludzi odpowiedzialnych za produkcj dla potrzeb Luftwaffe
feldmarszaka Erharda Milcha i pukownika Ernsta Udeta. Moje wysiki
zmierzajce do zachowania pokoju z zachodem zawiody oznajmi. Wojna
trwa nadal. Teraz moemy i musimy produkowa bomby17.

3
Kiedy rozesza si wiadomo, e Hitler podj decyzj o zaatakowaniu
zachodu, rne niemieckie grupki oporu zaczy przygotowywa plany

przewrotu i politycznego zamachu. Niektrzy chcieli zlikwidowa Fhrera,

inni poprzestawali na planach jego porwania i ustanowienia rzdw junty
wojskowej lub demokratycznego reimu. Przygotowywano listy nowych
ministrw. Zwolennicy pokoju pojawili si take w Stanach Zjednoczonych
i innych neutralnych pastwach. Najgroniejsza grupka spiskowcw dziaaa
w samym Naczelnym Dowdztwie Wehrmachtu. Jej przywdc by porywczy
oficer kawalerii, pukownik Hans Oster. Jako gwny zastpca admiraa
Canarisa w Abwehrze, niemieckim wywiadzie wojskowym, ten niecierpliwy,
czsto lekkomylny czowiek nie mg si znale w bardziej strategicznej
pozycji. Co wicej, mia znajomoci we wszystkich frakcjach Wehrmachtu
i zna wielu wpywowych ludzi, np. Schachta, mia kontakty w Ministerstwie
Spraw Zagranicznych, a nawet w SS.
Oster znalaz cennego zwolennika w osobie monachijskiego prawnika,
Josefa Mllera, ktry od lat gardzi Hitlerem. Na pocztku padziernika Mller,
gorliwy katolik, odby potajemn podr do Rzymu za cichym przyzwoleniem
Ostera, eby ustali, czy Brytyjczycy s gotowi zawrze pokj
z antynazistowskim reimem. Spotka si take z Piusem XII, ktry zgodzi si
wystpi w roli porednika. Sekretarz papiea wysondowa brytyjskiego
ministra i zosta poinformowany, e Wielka Brytania nie bdzie przeciwna
zawarciu mikkiego pokoju z antyhitlerowskimi Niemcami.
Mller zosta upowaniony do ustnego przekazania tej informacji
w Niemczech, baga jednak o jaki dowd na pimie, aby mg przekona
dowdcw Abwehry i Wehrmachtu, e propozycja pokoju cieszy si
poparciem Ojca witego. Co zaskakujce, Watykan wyrazi zgod, a prywatny
sekretarz papiea sporzdzi list zawierajcy gwne punkty porozumienia
pokojowego z Angli18.
Czonkowie grupy Ostera nie kryli radoci. Spord wszystkich prb
nawizania kontaktu z zachodem ta wydawaa si najbardziej obiecujca.
Moe obietnica zaangaowania si papiea przekona w kocu Brauchitscha do
wzicia aktywnego udziau w spisku. Wiadomo nie zrobia jednak wraenia
na gwnodowodzcym Wehrmachtu. Brauchitsch uwaa, e nard
niemiecki stoi murem za Hitlerem. Genera Halder zareagowa rwnie
bojaliwie, ale pod wpywem Ostera i innych w kocu zgodzi si pomc
w przeprowadzeniu zamachu. Wydawao si, e wszyscy czoowi oficerowie
byli gotowi do podjcia dziaania. Spiskowcw zapewniono nawet o tym, e
Brauchitsch si do nich przyczy, jeli Hitler nie odwoa rozkazu inwazji.
Ostateczn rozgrywk midzy szefem armii a Fhrerem zaplanowano na
sobot, 5 listopada dzie, w ktrym wojska niemieckie miay zaj pozycje
do ataku na froncie zachodnim. Zgodnie z planem, Brauchitsch przyby do
Kancelarii Rzeszy. Po przedoeniu memorandum wyoy gwne argumenty
przeciwko inwazji. Powiedzia, e przeprowadzenie tak duej ofensywny
w porze jesiennych lub wiosennych deszczy bdzie niemoliwe. Deszcz
bdzie pada take na nieprzyjaciela zauway szorstko Hitler. Zrozpaczony

Brauchitsch odrzek, e kampania w Polsce dowioda, i duch walki

niemieckiej piechoty jest sabszy ni w czasie wojny wiatowej. Pojawiy si
nawet przejawy buntu i niesubordynacji, jak te w 1918 roku.
Do tego momentu Hitler uprzejmie sucha, nawet jeli jego reakcja bya
chodna, jednak ostatnia uwaga go rozwcieczya. W jakich oddziaach
zaobserwowano oznaki niesubordynacji? zapyta. Co si stao? Gdzie?.
Brauchitsch, ktry celowo przesadza, eby zniechci Hitlera, skuli si
przed tak gwatownym atakiem. Jakie dziaania podj gwnodowodzcy?
nie przestawa dry Fhrer. Ile wyrokw mierci wykonano?.
Zwrci swj jadowity atak przeciwko armii. Armia nigdy nie bya lojalna,
nigdy nie ufaa jego geniuszowi, stale sabotowaa zbrojenia, rozmylnie je
opniajc. Armia baa si walczy! Nagle Hitler odwrci si na picie
i wymaszerowa z pokoju19. Brauchitsch znajdowa si nadal w stanie szoku,
gdy wszed chwiejnym krokiem do kwatery gwnej w Zossen, oddalonej
trzydzieci kilometrw od Kancelarii Rzeszy, i nieskadnie wyduka relacj
o przebiegu spotkania. Niemal w tym samym czasie zatelefonowano
z Kancelarii Rzeszy, potwierdzajc 12 listopada jako dat inwazji. Wyznaczono
nawet dokadn godzin: sidm pitnacie rano. Genera Halder poprosi
o potwierdzenie na pimie i niezwocznie je otrzyma przez posaca.
Konspiratorzy z armii mieli teraz niezbdne dowody w postaci
dokumentw, eby obali Hitlera, ale nie rozlego si haso do buntu ani
sygna do przeprowadzenia zamachu. Zamiast tego ukradkiem spalili
obciajce materiay. Tylko pukownik Oster nie wpad w panik. Za
porednictwem hrabiego Albrechta von Bernstorffa, ktrego ojciec by
niemieckim ambasadorem w Waszyngtonie podczas wielkiej wojny, ostrzeg
belgijskich i holenderskich dyplomatw przed atakiem, ktry mia nastpi
o wicie 12 listopada.
Po niedzielnej burzy w Kancelarii Rzeszy nastpio rozczarowanie.
Luftwaffe potrzebowaa piciu pogodnych dni, eby zniszczy francuskie siy
powietrze, a prognoza meteorologiczna na wtorek, 7 listopada, bya tak
fatalna, e Hitler przeoy atak.

Chocia Hitler nie wiedzia o spisku w armii, Gring ostrzeg go przed

Brauchitschem i Halderem: Mj Fhrerze, pozbd si tych ptakw
przynoszcych zy omen. Jeszcze bardziej wyrana przestroga nadesza od
szwajcarskiego astrologa Karla Ernsta Kraffta, zatrudnionego przez suby
wywiadowcze Himmlera w charakterze astralnego doradcy. Krafft niedawno
zoy raport, w ktrym ostrzega, e midzy 7 a 10 listopada Hitler bdzie
naraony na mier w wyniku zamachu. Dokument popiesznie przekazano
do archiwum, gdy spekulacje astrologiczne zwizane z postaci Fhrera byy
verboten20.

Kiedy rankiem 8 listopada Hitler przyjecha do Monachium, eby wzi

udzia w dorocznym spotkaniu Dawnych Bojownikw, ostrzeenia udzielia
mu take architekt Gerdy Troost. Spytaa, czemu rozluniono rodki
bezpieczestwa, gdy zjawi si w jej pracowni w towarzystwie jednego lub
dwch ochroniarzy. Fhrer odpowiedzia, e czowiek musi ufa Opatrznoci,
a nastpnie klepn doni o kiesze spodni. Zawsze nosz pistolet, cho
wiem, e mi nie pomoe. Jeli mj koniec jest przesdzony, jedynie to zdoa
mnie ochroni. Po tych sowach pooy do na sercu. Trzeba si
wsuchiwa w wewntrzny gos i wierzy w swoje przeznaczenie. Gboko
wierz, e los wybra mnie na przywdc narodu niemieckiego. Bd y,
dopki bd potrzebny mojemu narodowi, dopki bd odpowiedzialny za los
Rzeszy. Ukaza si w roli nowego Chrystusa. Kiedy nie bd ju potrzebny,
kiedy moja misja si zakoczy, bd mg zosta odwoany.
Chocia rozmowa zesza na architektur, pani Troost zauwaya, e Fhrer
jest dziwnie niespokojny. Musz zmieni dzisiejsze plany oznajmi nagle,
a nastpnie mrukn co o sprawdzeniu tego z Schaubem 21. Nic jednak nie
zrobi, zajty innymi sprawami. Odwiedzi Unity Mitford, ktra postrzelia si
w skro i dochodzia do siebie w monachijskiej klinice69*. Do tego czasu
odzyskaa przytomno, a kiedy wyrazia pragnienie powrotu do domu, Hitler
obieca zawie j specjalnym pocigiem do Szwajcarii, kiedy bdzie do
silna, eby wytrzyma podr.
Wiksz cz popoudnia powici na przygotowanie mowy, ktr
wieczorem zamierza wygosi w Brgerbrukeller. Mia to by kolejny atak
na Wielk Brytani, przeznaczony dla niemieckich uszu. Gwna sala
ogromnej piwiarni zostaa ju przystrojona sztandarami i flagami, a pnym
popoudniem zainstalowano i sprawdzono mikrofony. O zmroku niewielki,
blady mczyzna o wysokim czole i niebieskich oczach wszed na sal
z pudekiem pod pach. Georg Elser by znakomitym rzemielnikiem,
niedawno zwolnionym z obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie
przetrzymywano go pod zarzutem sprzyjania komunistom. Elser wyznaczy
sobie za cel ocalenie pokoju i przyszed, eby zabi Hitlera. W pudeku
znajdowa si mechanizm zegarowy poczony z laskami dynamitu. Kiedy
kelnerzy i partyjni funkcjonariusze czynili ostatnie przygotowania do
spotkania, Elser ukradkiem wszed na galeri i ukry pudeko za supem, za
przystrojon girlandami platform z gonikami. Kilka dni wczeniej wyci
otwr w drewnianym panelu kolumny specjaln pi z zawodu by
stolarzem meblowym i mechanikiem przymocowa kilka zawiasw i zastpi
kawaek drewna drzwiczkami.
W kocu wiata na sali zgasy i zamknito drzwi. Elser odczeka p
godziny, a nastpnie umieci bomb w kolumnie i nastawi mechanizm
zegarowy na dwudziest trzeci dwadziecia. Fhrer mia zacz przemawia
o dwudziestej drugiej, wic wybuch zaplanowano w poowie jego
wystpienia2370*.

Tymczasem przebywajcy w swoim mieszkaniu przy Prinzregentenplatz

Hitler wezwa do siebie modego ordynansa, Maxa Wnschego. Zapyta, czy
mogliby wyjecha z Monachium wczeniej, ni planowali. Wnsche odpar, e
nie ma najmniejszego problemu. Ze wzgldw bezpieczestwa Fhrer mia
zawsze do dyspozycji dwa pocigi. Mody ordynans popieszy, eby
przygotowa wczeniejszy.
Fhrer zosta powitany w Brgerbrukeller tak dzik owacj, e mg
zacz mwi dopiero dziesi minut po dziesitej. Suchacze upajali si
zniewagami i kpinami z Brytyjczykw. Tak niewiele byo trzeba, eby
wywoa burz oklaskw, i tak czsto przerywano mwcy, e siedzcy
w pierwszym rzdzie Wnsche zacz si obawia, e Fhrer nie zdy na
wczeniejszy pocig.
Siedem minut po jedenastej Hitler nagle zakoczy swoj tyrad
nieoczekiwan konkluzj. Kilka metrw dalej, we wntrzu kolumny, tyka
mechanizm zegarowy nastawiony przez Elsera. Bomba miaa wybuchn za
trzynacie minut. Zwykle po kadej mowie Hitler dugo rozmawia
z uczestnikami puczu, ale tego wieczoru popiesznie opuci piwiarni, nie
wymieniajc uciskw doni. W towarzystwie Hessa i kilku adiutantw wsiad
do czekajcego na zewntrz samochodu. Kempka ruszy prosto na stacj
kolejow. Zanim dotarli na miejsce dokadnie osiem minut po tym, jak Hitler
opuci Brgerbrukeller Wnsche usysza daleki odgos wybuchu.
Zaciekawi go. Jeli Hitler te go usysza, uzna pewnie, e nie warto o nim
mwi24.
Podczas wrzawy, ktra zapanowaa po eksplozji, w kakofonii syren
policyjnych radiowozw i karetek pogotowia, kto puci plotk, e wojna si
skoczya. Mogoby tak by, gdyby na podwyszeniu sta Hitler. Z pewnoci
zginby na miejscu. Bomba zabia siedem osb i rania szedziesit trzy inne,
w tym ojca Ewy Braun, ktry zdoby bilet wstpu dziki specjalnej karcie
czonkowskiej o niskim numerze, cho jego partyjna legitymacja miaa numer
5 021 670. Jego crka, w towarzystwie najlepszej przyjaciki, Herty Schneider,
zjawia si na stacji na chwil przed odjazdem pocigu Fhrera. W wagonach
panowaa atmosfera beztroskiej wesooci. Nikt nie wiedzia o wybuchu
i niemal wszyscy pili alkohol. Hitler, samotny abstynent, by oywiony, ale to
Goebbels okrasza rozmow swoim zjadliwym poczuciem humoru.
W Norymberdze szef propagandy wysiad z pocigu, eby nada kilka
wiadomoci i odebra najwiesze doniesienia. Kiedy wrci do przedziau
Fhrera, drcym gosem poinformowa o wybuchu bomby. Hitler uzna to za
art, dopki nie zwrci uwagi na poblade oblicze Goebbelsa. Jego twarz
zamienia si w ponur mask. W kocu gosem szorstkim od emocji
wykrzykn: Jestem teraz cakowicie zadowolony! To, e opuciem
Brgerbrukeller wczeniej ni zwykle, dowodzi, i Opatrzno pozwoli mi
osign wyznaczony cel26.

Zacz od pytania o rannych, a nastpnie wysa Schauba z poleceniem,

eby zrobi dla nich wszystko, co moliwe. Pniej zacz gono spekulowa
na temat moliwych zamachowcw. Doszed do wniosku, e bomba moga
zosta podoona przez dwch brytyjskich agentw znanych Niemcom.
Kapitan S. Payne Best i major R. Stevens prowadzili prywatne negocjacje
z tajnym agentem Heydricha udajcym kapitana z Naczelnego Dowdztwa
Wehrmachtu zaangaowanego w antynazistowski spisek. Zgodnie z sugesti
Hitlera Himmler wysiad z pocigu i zatelefonowa, by wyda rozkaz porwania
przebywajcych w Holandii Brytyjczykw.
Nastpnego popoudnia Stevens i Best zostali zapani w Venlo
i przewiezieni przez niemieck granic w celu przesuchania. Kilka godzin
pniej prawdziwy zamachowiec wpad na szwajcarskiej granicy i zosta
przetransportowany do Monachium. W ostrym wietle lamp ukowych
w pokoju przesucha kwatery gwnej Gestapo Elser przyzna si do
podoenia bomby. Nie, nie mia wsplnikw. Dziaa sam. Zrobi to, eby
zakoczy wojn. Szczegowo opisa, jak wyci dziur w filarze, a pniej
wrci, eby nastawi mechanizm zegarowy.
Po przeczytaniu raportu Gestapo Hitler skreli na nim gniewne sowa: Co
za kretyn prowadzi to przesuchanie?!. Uzna za mieszne, e Elser by
samotnym wilkiem. Czy to nie oczywiste, e zamach stanowi cz duego
spisku z udziaem jego najbardziej zajadych wrogw Brytyjczykw, ydw,
masonw i Ottona Strassera27?
Himmler prbowa osobicie wydoby prawd z winia. Wedug relacji
jednego ze wiadkw miota dzikie przeklestwa, kopic z caej siy skutego
kajdankami Elsera. Mimo kopniakw i bicia pejczem lub podobnym
narzdziem niewielki stolarz meblowy trzyma si uparcie zoonego
zeznania. Powtrzy historyjk, nawet gdy zosta poddany hipnozie. To
przekonao Heydricha, e Elser dziaa sam, ale Fhrer ostro zwymyla
Himmlera za to, e nie udao mu si ustali prawdziwych sprawcw71*.
Oficjalna wersja intrygi bya zgoa dziwaczna: Elsera przedstawiono jako
komunistycznego dewianta, ktry zosta przekonany przez innego
dewianta, tym razem z szeregu narodowych socjalistw, Ottona Strassera,
aby sta si narzdziem w rku brytyjskiego wywiadu. Do gwnej intrygi
propagandyci dodali wtki poboczne. W jednej z broszur napisano, e
angielscy agenci nie tylko podoyli bomb w Monachium, ale odpowiadali za
zabjstwa polityczne i zagadkowe mierci takich znanych postaci, jak lord
Kitchener, arcyksi Franciszek Ferdynand i krl Jugosawii Aleksander28.
Oprcz wzbudzania nienawici do Anglii, prba zamordowania Fhrera
zostaa wykorzystana do zwikszenia jego popularnoci. Z caych Niemiec
napyway listy z gratulacjami od przedstawicieli wszystkich warstw
spoeczestwa. Prasa katolicka w Rzeszy nabonie oznajmia, e by to cud
Opatrznoci, ktra ocalia Fhrera. Kardyna Faulhaber przesa Fhrerowi
osobisty telegram i poleci odpiewanie Te Deum w monachijskiej katedrze,

eby podzikowa Boskiej Opatrznoci w imieniu caej archidiecezji za

ocalenie ycia Fhrerowi29. Papie, ktry nie zdy jeszcze oficjalnie potpi
zajcia Polski przez Niemcy, przesa osobiste pismo z gratulacjami. Mimo to
Hitler wtpi w jego szczero. Papie wolaby, eby spisek si powid
powiedzia przy obiedzie, a kiedy Frank zaprotestowa, mwic, e Pius XII by
zawsze dobrym przyjacielem Niemiec, doda: To moliwe, ale nie naley do
moich przyjaci30.
Hitler by wdziczny swojemu przeczuciu i Opatrznoci za to, e wyszed
z piwiarni wczeniej, ni zaplanowano. Wyzna Hoffmannowi: Ogarno
mnie najbardziej niezwyke uczucie. Sam nie wiem, jak i dlaczego poczuem,
e musz wyj z tej piwnicy tak szybko, jak to moliwe31. Zagraniczni
obserwatorzy mieli jednak inne teorie. Wikszo z nas uwaa, e to
wszystko pachnie kolejnym poarem Reichstagu zapisa w swoim
dzienniku Shirer.

4
Dwa dni po zamachu bombowym Hitler wyda dyrektyw wojenn numer
osiem. Inwazja ldowa miaa zosta przeprowadzona zgodnie z planem, ale
zabroni bombardowania gsto zaludnionych miast w Holandii, Belgii
i Luksemburgu bez wyranej wojskowej potrzeby. Posunicie to miao
bardziej praktyczny ni humanitarny charakter i ujawnio ostateczny cel
Hitlera. Prawdziwym celem jego ataku na zachodzie byo zabezpieczenie
tyw przed przypuszczeniem ataku na Rosj. Nie chodzio mu o podbj
Europy Zachodniej lub zniszczenie Wielkiej Brytanii, ktra moga zosta
pniej podstpem wcignita w jego ofensyw na wschodzie.
Kilka dni pniej zwoa specjaln konferencj, tym razem zapraszajc nie
tylko najwyszych dowdcw, lecz take tych, ktrzy mieli przeprowadzi
atak. Spotkanie odbyo si w Kancelarii Rzeszy w poudnie 23 listopada.
Zaczo si spokojnie. Celem tej narady wyjani Fhrer jest zapoznanie
was z przemyleniami, ktre bd kieroway moimi przyszymi dziaaniami,
oraz przekazanie moich decyzji. Powiedziawszy to, wyjawi suchaczom to, co
powinni ju byli wiedzie: e armia o dumnej tradycji ulega degeneracji,
stajc si ulegym narzdziem w rku dyktatora. Od dawana zastanawiaem
si nad tym, czy najpierw powinienem uderzy na wschd, a dopiero pniej
na zachd wyzna. Nie stworzyem armii po to, aby nie zada uderzenia. Ta
decyzja zawsze we mnie drzemaa. Chciaem prdzej czy pniej rozwiza
ten problem.
Mimo otwartego ogoszenia jego nadrzdnoci nie rozleg si najsabszy
szmer protestu. Byoby rzecz niepojt, zezna pniej Gring, gdyby ktry
z obecnych zaprotestowa. Zwierzchnik si zbrojnych zdecydowa, dlatego

onierze nie mieli o czym dyskutowa. Dotyczyo to w rwnym stopniu

feldmarszaka, co zwykego szeregowca.
Hitler kontynuowa, skromnie owiadczajc, e jest niezastpiony. Ode
mnie zaley los Rzeszy, dlatego bd si stara sprosta swojej misji. Przyzna,
e jego plan jest ryzykowny, ale zrobi to w agresywny sposb. Musiaem
wybra midzy zwycistwem i zniszczeniem powiedzia. Wybraem
zwycistwo. By to historyczny wybr, ktry mona porwna do doniosej
decyzji Fryderyka Wielkiego przed pierwsz wojn lsk. Postanowiem, e
bd y w taki sposb, abym nie musia si wstydzi, gdy bd umiera. Co
znamienne, zakoczy wystpienie ponurym proroctwem na temat wasnego
losu. Ostan si lub padn w tych zmaganiach. Nie przeyj poraki mojego
narodu. Byy to prawdziwe sowa, gdy dla Hitlera wszystko byo biae albo
czarne. Cakowite zwycistwo albo zmierzch bogw32.
Tego popoudnia wygosi Brauchitschowi i Halderowi prywatny wykad
o defetyzmie szerzcym si w najwyszych krgach armii. Pierwszy z goci
poczu si dotknity i zoy dymisj. Hitler jej nie przyj, przypominajc, e
genera musi wypeni swj obowizek, jak kady onierz. By to straszny
dzie dla wojskowych. Halder z wymown zwizoci opisa go w swoim
dzienniku jako dzie kryzysu!. On i Brauchitsch tak si wystraszyli groby
Hitlera, e unicestwi kadego, kto mu stanie na drodze, i podjli gorczkowe
prby odcicia si od ruchu oporu.

Dokadnie tydzie pniej przysza pora, aby to Stalin zaskoczy cay wiat.
30 listopada jego wojska najechay Finlandi, ktra w 1918 roku pokonaa
komunistyczn rebeli z pomoc niemieckich wojsk. Fakt ten by rdem
zakopotania Hitlera nie tylko z powodu niezwykle przyjaznych stosunkw
czcych oba kraje, ale dlatego e osabia ju i tak wt wi czc go
z Mussolinim. Wosi, ktrzy jako pierwsi sprzeciwili si paktowi radzieckoniemieckiemu, byli podobnie jak zachd rozwcieczeni niczym
niesprowokowan radzieck napaci na Finlandi. Oficjalny organ Stolicy
Apostolskiej, Osservatore Romano, ktry idc za gosem papiea, nie potpi
faszystowskich i nazistowskich inwazji, teraz wraz z nim rzuci kltw na
radziecki atak jako na zimno skalkulowany akt agresji. Koci i rodowiska
cywilne wywieray tak silne naciski na Mussoliniego, e po raz pierwszy jak
napisa Ciano zapragn klski Niemiec33. 26 grudnia faktycznie upowani
swojego zicia do poinformowania Belgii i Holandii, e wkrtce zostan
napadnite przez Hitlera72*.
Przez cay tydzie Mussolini trwa w stanie zagubienia, wahajc si midzy
obaw, e jego sojusznik moe odnie zwycistwo, i nadziej, e tak si
rzeczywicie stanie. W sylwestra zastanawia si nad przystpieniem do wojny
u boku Hitlera, ale gdy zaczy napywa sygnay, e Fhrer planuje

zaatakowa zachd, zasiad za biurkiem i przyjmujc rol starszego brata,

napisa ostrzegawczy list do swojego modszego sojusznika. Nigdy wczeniej Il
Duce nie przemawia z tak miaoci. Szczero listu tak go niepokoia, e
dopiero 5 stycznia 1940 roku udzieli Ciano zgody na jego wysanie. Wzywa
Hitlera, eby powstrzyma si przed zachodni inwazj. W takiej wojnie obie
strony mog jedynie straci. Czy teraz, gdy stworzye Wielk Rzesz liczc
dziewidziesit milionw obywateli, warto tak ryzykowa czy warto
ryzykowa utrat wadzy i skada w ofierze kwiat narodu niemieckiego, aby
przypieszy opadnicie owocu, ktry i tak musi spa i zosta przez nas
podniesiony, gdy stanowimy now si w Europie? Wielkie demokracje nosz
w sobie ziarno wasnej zagady.
Nastpnie skrytykowa traktat z Rosj, cho wiedzia, e sprowokuje tym
Fhrera. Nie moesz porzuci antysemickich i antybolszewickich
sztandarw, ktrymi powiewae od dwudziestu lat, dla ktrych oddao ycie
tylu towarzyszy. Nie moesz si wyrzec swojej ewangelii, w ktrej nard
niemiecki pokada lep wiar. Jeszcze cztery miesice temu Zwizek
Radziecki by gwnym wrogiem wiata, a dzi sta si gwnym przyjacielem?
eby si rozprawi z bolszewizmem, musimy zachowa wiar w nasz
rewolucj34.
8 stycznia po poudniu Attolico osobicie dorczy to wyjtkowe pismo.
Fhrer nie mia nastroju, eby udzieli na nie odpowiedzi, wic odoy list do
akt. Wspomniany list by kulminacyjnym punktem wysikw Mussoliniego,
aby uwolni si od dominacji sojusznika, ale zaznaczywszy swj autorytet,
niemal natychmiast zareagowa zgodnie z przewidywaniami i powrci do
suebnej roli.

5
Ani Hitler, ani Mussolini nie mieli pojcia, e Wielka Brytania powanie
rozwaaa wypowiedzenie wojny ZSRR po inwazji na Finlandi, w duej czci
pod naciskiem Kociow i wpywowej prawicowej grupy z Cliveden, ktrej
czonkowie przekonywali, e prawdziwym wrogiem Wielkiej Brytanii jest
czerwona Rosja, a nie Niemcy. W kocu dania Hitlera wobec Polski byy
uzasadnione, a odpychajcy jedynie sposb postpowania. W tym czasie
wojna wypowiedziana Hitlerowi zamienia si w wojn tylko z nazwy. Kiedy
William Shirer objeda francuskie granice, mieszkacy mwili mu, e od
czasu wypowiedzenia wojny nie pad ani jeden strza. Uzna, e obie strony
zachowuj si w taki sposb, jakby przestrzegay nieoficjalnego zawieszenia
broni. Nawiasem mwic, jedna salwa francuskiej siedemdziesitki pitki
mogaby zniszczy nasz pocig. Niemcy dowozili armaty i zapasy kolej,
a Francuzi im w tym nie przeszkadzali. Dziwna to bya wojna36. Tak dziwna,
e gdy byy pierwszy lord admiralicji zasugerowa, eby samoloty RAF-u

zbombardoway zalesione obszary w poudniowo-zachodnich Niemczech,

brytyjski minister transportu powietrznego, sir Kinglsey Wood, odpowiedzia:
Nie moesz tego zrobi! Przecie to teren prywatny! Jeszcze chwila,
a poprosisz o zbombardowanie Zagbia Ruhry!37.
Gwn broni ofensywn Hitlera w tych niespokojnych czasach sta si
Goebbels, ktry z pocztkiem wojny powrci do peni ask. Jego kampania
propagandowa bya wymierzona gwnie we Francuzw, ktrych chcia
porni z Brytyjczykami. Goebbels odwiedzi umocnienia Westwall w gstym
niegu i deszczu, eby si osobicie przekona, czego dowiadczaj poilu,
francuscy onierze piechoty, z przebiegajcej kilkaset metrw dalej Linii
Maginota. Doszed do wniosku, e przecitny francuski onierz jest tak
utrudzony, nieszczliwy i znudzony, e atwo padnie ofiar wasnych obaw
i przesdw. Goebbels wiedzia wspomina jego sekretarz, Werner
Naumann e przecitny francuski onierz pragn jedynie wygodnego
ka, kobiety, ciepego schronienia, ogrodu i spokoju ducha. Martwi si
ydami, Anglikami i, ponad wszystko, ca t absurdaln wojn. Minister
propagandy zaleci, by niemieccy onierze wykrzykiwali przyjacielskie
pozdrowienia w kierunku ziemi niczyjej i wdawali si w przyjacielskie
pogawdki z Francuzami. Zespoy propagandowe ogaszay wiadomoci
i nowiny przez goniki, starajc si dowie Francuzom, e niemieccy
onierze nie s ich wrogami. W nocy puszczano nad Lini Maginota tskne
francuskie piosenki poprzedzone sowami spikera: ycz wam dobrej nocy,
drodzy nieprzyjaciele. Nam te nie w smak ta wojna. Kto j wywoa? Ani wy,
ani ja, czemu wic mielibymy do siebie strzela? Dobieg koca kolejny
dzie! Czeka nas spokojna noc. Po tych sowach z gonikw rozlegaa si
koysanka. Z kolei za dnia francuscy onierze byli zasypywani ulotkami
ukazujcymi poilu dygoczcego z zimna na froncie, podczas gdy jego ona
baraszkuje w ku z angielskim onierzem.
Inaczej podchodzono do francuskich cywilw. Bombardowano ich
puszczanymi z tajnych nadajnikw doniesieniami o zepsuciu rzdu, ydach
spekulantach oraz poraajcej potdze si ldowych i powietrznych Hitlera.
Szczeglnie skuteczna okazaa si ulotka z niemieck wersj proroctwa
Nostradamusa, przepowiadajcego pokonanie Francji przez Rzesz38.
W kraju Goebbels wzywa Niemcw, eby przygotowali si do
nadchodzcej bitwy. Ich byt by zagroony, poniewa wrg pragn raz na
zawsze unicestwi wszystkich Niemcw. W poowie grudnia zakaza gazetom
pisania o pokoju. Zgodnie z t wytyczn w prasie i radiu naley unika
wszelkich sentymentalnych treci zwizanych z Boym Narodzeniem39. Mia
by obchodzony tylko jeden witeczny dzie, 24 grudnia. W celu
zjednoczenia onierzy na froncie i ludnoci w kraju tytu witecznego
programu radiowego w 1939 roku brzmia: onierskie Boe Narodzenie
wita narodu.

Propaganda Goebbelsa w ogle nie uwzgldniaa brytyjskich onierzy

stacjonujcych w Francji. Wojna przerodzia si w rywalizacj na kiepskie
dowcipy. Brytyjscy cywile, rwnie znudzeni jak onierze, okrelali j mianem
Sitzkrieg, siedzcej, udawanej wojny. Coraz wiksza liczba czonkw
parlamentu pograa si w drzemce, gdy Chamberlain odczytywa swoje
cotygodniowe raporty.
Tymczasem Hitler czeka na pi pogodnych dni, aby zamieni art
w ponur bitw. Jego dowdca si powietrznych by w rozterce. Gring musia
sprawia wraenie chtnego do walki, cho potajemnie modli si o z
pogod, bo nie wierzy, e jego Luftwaffe jest ju gotowa do walki.
Uczestniczy w codziennych konferencjach meteorologicznych, nkajc
gwnego synoptyka, Diesinga, probami o dodatkowe informacje. Take
Hitler naciska na Diesinga, domagajc si dugoterminowych prognoz, ale ten
uparcie odmawia. Mein Fhrer mwi z radoci omiel si przewidzie
pogod, ktra bdzie za trzy dni, ale nie jestem takim gupcem, eby da
prognoz na caych pi dni!40.
W kocu zrozpaczony Gring zatrudni zaklinacza deszczu, niejakiego
Schweflera, pacc mu sto tysicy marek. Nie jest jasne, czy feldmarszaek
poprosi o pi pogodnych dni, czy kolejne deszcze, nie miao to jednak
wikszego znaczenia, gdy jedynym sprztem Schweflera okazao si zepsute
radio. Z kolei Milch mia nadziej na dobr pogod, zgadza si bowiem
z Hitlerem, e czas dziaa na korzy nieprzyjaciela. Mimo swoich brakw
Luftwaffe nadal miaa przewag w powietrzu, ale ta ustawicznie malaa wraz
z dopywem do Anglii i Francji samolotw ze Stanw Zjednoczonych.
10 stycznia 1940 roku zniecierpliwiony Fhrer ustali kolejn dat inwazji
za tydzie, dokadnie pitnacie minut przed wschodem soca. Zanim dzie
si zakoczy, los pokrzyowa jego plany. Lekki samolot Luftwaffe
przekroczy granic, zmuszony do awaryjnego ldowania w Belgii. Ze
wszystkich niemieckich maszyn, ktre tego dnia znajdoway si na niebie,
akurat ta bya najwaniejsza. Wioza nielegalnego pasaera, majora Helmuta
Reinbergera wraz z teczk wypchan planami operacyjnymi ataku
powietrznego na Belgi. Kiedy Reinberger pali dokumenty, zosta pojmany
przez belgijskich onierzy. Zdoa jednak przekaza do kwatery gwnej
Luftwaffe z niemieckiej ambasady w Brukseli optymistyczny raport, e udao
mu si spali plany i pozostay jedynie nieistotne skrawki wielkoci jego
doni. Skonsternowany Gring przeprowadzi eksperyment polegajcy na
spaleniu podobnej iloci dokumentw. Rezultaty byy tak nierozstrzygajce,
e jego ona zasugerowaa skorzystanie z pomocy jasnowidzw, co nie
zaskakuje w wypadku ludzi gotowych wynaj zaklinacza deszczu. Grupa
jasnowidzw zgodnie stwierdzia, e nie ocala ani jeden skrawek tajnych
planw.
Ich raport mg uspokoi Gringa, ale nie uspokoi Hitlera. Odwoa
inwazj, zakadajc, e plany przedostay si w rce wroga. Okazao si, e to

Fhrer mia racj, a nie jasnowidze. Ocalaa wystarczajca cz

dokumentacji, aby Belgowie dowiedzieli si o inwazji. Informacja zostaa
przekazana do Londynu, gdzie zostaa przyjta z du podejrzliwoci. Na
przykad Halifax oznajmi czonkom gabinetu: Mam powane wtpliwoci,
czy te dokumenty s autentyczne41. Czonkowie sztabu generalnego byli
podobnego zdania. Plany zostay w jawny sposb sfaszowane. Byli zajci
przygotowywaniem wasnej operacji, wysaniem korpusu ekspedycyjnego do
Norwegii. Koncepcja takiego coup de main (ataku z zaskoczenia) przemawiaa
do Churchilla, pierwszego lorda admiralicji. Mimo wasnych przykrych
dowiadcze z podobn operacj podczas wielkiej wojny tak dugo naciska, a
zdoa przekona czonkw rzdu.
Take Hitler przygotowywa si do zajcia Norwegii. Pocztkowo nie
rozwaa takiej operacji w kocu Norwegowie naleeli do ludw nordyckich,
wic mg liczy na to, e zachowaj neutralno, jak w 1914 roku dopki
jego sojusznik, Stalin, nie pokrzyowa mu planw, napadajc na Finlandi.
Hitler lka si, e alianci zyskaj pretekst do wkroczenia do Norwegii
i oskrzydl w ten sposb Niemcy od pnocy. Poleci zbada moliwoci
inwazji, ale sprawa otrzymaa niski priorytet. Pniej, wraz z napywem
alarmujcych wieci o bliskim ldowaniu Brytyjczykw w Skandynawii,
Fhrer sta si arliwym ordownikiem tej operacji z obawy, e zajcie
Norwegii przez Brytyjczykw odetnie jego flot na Batyku, zamykajc okrty
podwodne niczym w butelce. Rwnie powane byo zagroenie gospodarcze.
Ponad poowa niemieckiej rudy elaza pochodzia z Norwegii i Szwecji.
Odcicie tej linii zaopatrzenia oznaczaoby drastyczne ograniczenie produkcji
wojennej. Dlatego 1 marca 1940 roku Fhrer wyda dyrektyw nakazujc
jednoczesne zajcie Danii i Norwegii. Planowano pokojow okupacj majc
na celu zbrojn ochron neutralnoci krajw pnocy, cho najmniejszy opr
mia zosta stumiony wszelkimi dostpnymi rodkami42.
Hitlera tak niepokoi czynnik czasu, e postanowi zaatakowa w cigu
dwch dni przeprowadzi najbardziej mia i najwaniejsz operacj
w historii wojskowoci43 przed wyruszeniem na zachd. Inwazja miaa si
rozpocz 15 marca.

Rwnoczenie Fhrer stara si poprawi coraz gorsze relacje z dwoma

sojusznikami. W szczeglnie niepokojc faz wkroczyy stosunki z Rosj.
Uzgodniono, e rozmowy handlowe rozpoczn si wkrtce po zajciu Polski.
Po wizycie trzydziestosiedmioosobowej niemieckiej delegacji gospodarczej
nastpia jeszcze liczniejsza rewizyta radzieckich specjalistw w Berlinie.
Rosjanie przedoyli list zamwie cywilnych i wojskowych na kwot ponad
ptora miliarda marek. Niemcy byli rozczarowani, wikszo zamwie
dotyczya bowiem maszyn i uzbrojenia istotnych dla ich wasnej produkcji

wojskowej. W rezultacie doszo do dugotrwaych ostrych sporw, w ktre

wczy si sam Stalin, ktliwie oznajmiajc, e jeli Niemcy nie ustpi,
umowa nie zostanie podpisana44.
Hitler nie mg do tego dopuci. Na pocztku lutego Ribbentrop dosta
polecenie napisania osobistego listu do Stalina i wezwania go do ponownego
rozwaenia niemieckiego stanowiska. Najwyraniej Stalin, ktry ju wymg
na Niemcach pewne ustpstwa, zrozumia, e nie powinien mocniej
przeciga struny. (Dwa miesice wczeniej jego wielki wrg, Trocki,
zauway: Zanim nadejdzie godzina klski Hitlera, bardzo wiele krajw
w Europie zostanie startych z powierzchni ziemi. Stalin nie zamierza znale
si w ich gronie, dlatego nie chce odsun si od niego zbyt wczenie45).
Wykonujc jeden ze swoich byskawicznych zwrotw, Stalin ogosi koniec
sporw. Zgodzi si rozoy niemieckie dostawy na dwadziecia siedem
miesicy, jednoczenie obiecujc dostarczenie surowcw w osiemnacie.
Czonkowie niemieckiej delegacji byli wniebowzici. Ta umowa donosi
przewodniczcy delegacji otwiera przed nami szeroko drzwi na wschd46.
Hitler wydawa si zadowolony i uspokojony. Dyktator z Kremla coraz
bardziej go fascynowa. Stalin by jedynym przywdc na wiecie, ktrego
pragn pozna, i dugo wypytywa posacw z Rosji o najbardziej trywialne
szczegy dotyczce sojusznika. Christa Schroeder wspominaa, e czsto im
przerywa, entuzjastycznie wykrzykujc: Ten Stalin to brutal, ale musi pan
przyzna, e niezwyka z niego posta!47. Niemal tak, jakby mwi o sobie.
Rozwizanie problemu z Rosj zbiego si z wyganiciem innego, kiedy
w marcu, po krtkiej i krwawej wojnie, Finowie zostali zmuszeni do przyjcia
twardych warunkw pokoju ze Zwizkiem Radzieckim. Hitler odetchn
z ulg, gdy uwolnio go to od kopotliwej koniecznoci udzielania moralnego
wsparcia niepopularnej sprawie i pozwolio zaj si bardziej produktywnymi
kwestiami. Jedn z nich byy Wochy. Niedawno w kocu odpowiedzia
Mussoliniemu na list z nieproszonymi radami. Szczegowo usprawiedliwi
wszystkie swoje dziaania, a nastpnie zacz si rozpywa w pochwaach pod
adresem Woch, podkrelajc tyle sw, co zadurzona uczennica.
Oczywicie list zawierajcy tak spnion odpowied mg zosta
dostarczony jedynie przez znakomitego posaca. Nastpnego dnia, 9 marca,
minister spraw zagranicznych von Ribbentrop odlecia z Berlina
w towarzystwie duej wity doradcw, sekretarek, fryzjerw, lekarza,
instruktora gimnastyki i masaysty. Podczas pierwszego spotkania Il Duce
udzieli ostronej odpowiedzi na pytanie Ribbentropa, czy Wochy przycz
si do wojny. Da do zrozumienia, e chciaby wzi udzia w konflikcie
i toczy wojn podobn do tej, jak tocz Niemcy ale sam musi wybra
czas. Ribbentrop daremnie prbowa skoni Mussoliniego do bardziej
konkretnej odpowiedzi, lecz ten zgodzi si jedynie na rozmow z Hitlerem.
W nastpny poniedziaek, 18 marca, dwaj dyktatorzy spotkali si na przeczy
Brenner w nienej burzy. Spotkanie upyno w serdecznej atmosferze. Hitler

dominowa w rozmowie, ale mwi cicho i by oszczdny w gestach.

Powiedzia, e przyjecha, eby zwyczajnie wyjani sytuacj, by Il Duce
mg podj wasn decyzj.
Ku zaskoczeniu Schmidta, Mussolini kilka minut z naciskiem podkrela, e
pragnie przystpi do wojny. Chodzio jedynie o wybranie najbardziej
sprzyjajcej chwili, wyjani. Dwaj panowie rozstali si w atmosferze
niezomnego zaufania i przyjani. Mimo to Hitler poleci Schmidtowi, aby nie
przekazywa kopii protokou Wochom. Nikt nie wie, kto mgby przeczyta
ten dokument po tamtej stronie i co mgby powiedzie alianckim
dyplomatom. Ze swej strony Il Duce wydawa si zaprzecza niedawnym
zapewnieniom o przystpieniu do wojny. W drodze powrotnej do Rzymu
wskaza przez okno na cikie patki niegu, mwic, e prdzej opady niegu
dotr do Etny, ni zdoa przeksztaci Wochw w ras wojownikw. Chocia
czu si poirytowany, e to gwnie Hitler mwi, by teraz przekonany, e jego
sojusznik nie szykuje si do adnej ofensywy ldowej48.

6
Ktrego dnia Schirach natkn si w bibliotece Kancelarii Rzeszy na
Fhrera czytajcego ksik z okularami na nosie73*. Zdj je popiesznie
(Hoffmann mia zakaz robienia mu zdj, kiedy nosi okulary) i przetar oczy.
Jak widzisz wyzna musz korzysta z okularw. Starzej si, dlatego wol
prowadzi wojn jako pidziesiciolatek, zamiast czeka, a przekrocz
szedziesitk. Przewrci karty ksiki, albumu ze zdjciami Londynu. Na
szczcie nie znalazem adnych barokowych budynkw mrukn,
a nastpnie zatrzasn ksik. Nie chc wicej na nic takiego patrze49.
Zdecydowa, e Niemcy musz najpierw opanowa Norwegi, i 2 kwietnia
wyda rozkaz rozpoczcia inwazji za tydzie o pitej pitnacie rano.
Antyhitlerowscy spiskowcy byli rwnie zdeterminowani, by pokrzyowa t
operacj. W tym celu potrzebowali Haldera. Ten jeszcze niedawno obieca, e
im pomoe, ale teraz si waha. eby go zachci, pokazali memorandum
Mllera potwierdzajce udzia papiea w tajnych negocjacjach pokojowych
z Brytyjczykami. Szef sztabu generalnego by pod tak silnym wraeniem, e
zacz paka. Szlocha, e sumienie nie pozwala mu nic zrobi.
Niepowodzenie przedsiwzicia nie zniechcio niezomnego pukownika
Ostera. Postanowi powstrzyma Hitlera osobicie i w pierwszych dniach
kwietnia poinformowa attach wojskowego Holandii, e wkrtce rozpocznie
si inwazja na Norwegi. Wiadomo przekazano pracownikowi norweskiej
ambasady w Berlinie, ktry uzna, e nie warto przesya jej do Oslo.
Brytyjczycy nie uwierzyli podobnym doniesieniom, e za dzie lub dwa Hitler
zamierza zrobi to samo, co oni. Najwyraniej na Downing Street
10 zapanowaa atmosfera przesadnej pewnoci siebie.

7 kwietnia, w niedzielny ranek, pi grup niemieckich okrtw wypyno

w morze, kierujc si do szeciu norweskich miast. W trzech z nich Narwiku,
Trondheimie i Stavangerze stay ju niemieckie statki handlowe z wojskiem
ukrytym w adowniach. Brytyjskie okrty zaminowyway wody terytorialne
Norwegii na poudnie od Narwiku, przygotowujc wasn inwazj, gdy zaoga
HMS Glowworm dostrzega dwa niemieckie niszczyciele. W Londynie uznano,
e okrty wchodziy w skad maej grupy operacyjnej majcej zdoby Narwik.
Dopiero w poniedziaek rano czonkowie rzdu dowiedzieli si, e okrty
wojenne nieprzyjaciela pyn take w kierunku trzech innych norweskich
portw. Ministrowie byli przeraeni, ale byo ju za pno, by pokrzyowa
Hitlerowi szyki.
Niemcy uderzyli we wtorek wczesnym rankiem. Narwik zosta zdobyty
przez dwa bataliony strzelcw alpejskich pod dowdztwem generaa brygady
Eduarda Dietla, bliskiego znajomego Fhrera z czasw puczu monachijskiego.
Przed poudniem pady cztery inne wane porty, ale obrocy starej twierdzy
Oskarberg zatrzymali napastnikw wystarczajco dugo, aby rodzina
krlewska, rzd i czonkowie parlamentu zdyli uciec z Oslo specjalnym
pocigiem. Jednoczenie z miasta wyjechay dwadziecia trzy ciarwki
wyadowane rezerwami zota Banku Norwegii i tajnymi dokumentami
Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
W Danii Niemcy napotkali niewielki opr i dokadnie zrealizowali plan
inwazji. Z jakiego powodu duska flota nie zdya otworzy ognia, a wojska
ldowe zdoay zabi jedynie dwudziestu onierzy wroga. Pnym rankiem
operacja bya zakoczona. Krl skapitulowa, nakazujc zaprzesta stawiania
oporu. Zapewni szefa sztabu niemieckiej grupy uderzeniowej, e zrobi
wszystko dla zachowania adu i spokoju w kraju. Pniej sign po
komplement. Wy, Niemcy powiedzia znw wietnie si sprawilicie!
Trzeba przyzna, e to znakomita robota!50.
Pod koniec dnia wszystko wskazywao, e Hitler odnis cakowite
zwycistwo take w Norwegii dopki nieoczekiwanie nie zjawia si
brytyjska flota. W rod rano pi niszczycieli wpyno do zatoki Narwiku
i zatopio dwa niszczyciele oraz wszystkie statki prcz jednego towarowca.
Trzy dni pniej zjawi si pancernik HMS Warspite z flotyll niszczycieli
i posa na dno reszt niemieckich jednostek.
Wiadomo o porace tak wzburzya Hitlera, e owiadczy
Brauchitschowi, i pewnie nie zdoaj utrzyma Narwiku. 17 kwietnia jego
rozdranienie byo jeszcze wyraniejsze. Pomstowa na kadego, kto si
nawin pod rk. Chocia Brauchitsch, Keitel i Halder trzymali jzyk za
zbami, szef oddziau operacyjnego, Jodl, szorstko oznajmi, e pozostaje tylko
jedno: Skoncentrowa siy, trzyma si i nie poddawa. Ku zakopotaniu
obecnych zacz si kci z Hitlerem jak rwny z rwnym. W kocu
wzburzony Jodl wypad jak burza z pokoju, trzaskajc za sob drzwiami. Hitler
nie zareagowa. Zacisn usta i ruszy do innych drzwi, ale jeszcze tej nocy

podpisa rozkaz dla Dietla: Trzymajcie si tak dugo, jak to moliwe51.

19 kwietnia nadszed kolejny kryzys. Ukrywajcy si na urwistym pnocnym
wybrzeu Norwegii krl Haakon VII, jedyny monarcha stulecia wybrany na
tron w powszechnym gosowaniu, uporczywie odmawia mianowania szefem
rzdu Vidkuna Quislinga, przywdcy norweskich faszystw i ucznia
Rosenberga.
W tym czasie Brytyjczycy w kocu przeprowadzili desant, wysadzajc
w okolicy Narwiku i Trondheimu dwie brygady liczce trzynacie tysicy
onierzy. Atak nabiera rozpdu i napywao coraz wicej oddziaw. Pod
koniec tygodnia Niemcy znaleli si w rozpaczliwym pooeniu. Milch zdoa
przyj im z odsiecz, osobicie przejmujc dowodzenie nad siami Luftwaffe.
Wysa do Narwiku dwa ogromne hydroplany wyadowane strzelcami
alpejskimi, a nastpnie nadzorowa naloty, ktre osabiy opr brytyjskich
i norweskich oddziaw w rodkowej czci kraju. 28 kwietnia Brytyjczycy
zarzdzili ewakuacj wikszoci wojsk. Nastpnego dnia krl Haakon
i czonkowie jego rzdu zostali przewiezieni na pokadzie brytyjskiego
krownika do Troms pooonego na dalekiej pnocy, za koem
podbiegunowym, dokd przeniesiono tymczasow stolic kraju.
Wikszo Norwegii znajdowaa si teraz pod kontrol Niemcw, oprcz
Narwiku, gdzie sze tysicy ludzi Dietla nadal mnie walczyo
z dwudziestoma tysicami onierzy alianckich. Ostatniego dnia kwietnia Jodl
poinformowa Hitlera, e w kocu udao si przywrci czno ldow
midzy Oslo i Trondheimem. Podczas obiadu nieposiadajcy si z radoci52
Hitler przyzna si do bdu i podzikowa Jodlowi za jego wkad w odniesienie
zwycistwa. Fhrer okaza rwnie wdziczno Dietlowi i Milchowi,
awansujc obu dowdcw. Podczas jednej z narad nie szczdzi pochwa
drugiemu z nich, opowiadajc, jak Milch przej dowodzenie nad operacjami
Luftwaffe w Norwegii, gdy wszystko wydawao si stracone. Dlaczego
zwyciylimy? spyta retorycznie, wygodnie zapominajc o swojej
sprzeczce z Jodlem. Z powodu takiego czowieka jak ja, ktry nie zna sowa
niemoliwe53.
Zabezpieczywszy pnocn flank, Hitler ponownie skupi uwag na
inwazji na zachodzie. Nigdy nie podoba mu si pierwotny plan pozbawiona
polotu operacja odziedziczona po czasach wojny wiatowej atak przez
pnoc Francj i Belgi w kierunku portw nad kanaem La Manche. Jej
celem nie byo rozgromienie francuskiej armii, ale stworzenie baz okrtw
podwodnych i lotnisk do ataku na Wielk Brytani.
Przecie to stary plan Schlieffena zaprotestowa podczas narady
z Keitlem i Jodlem z silnym uderzeniem na prawym skrzydle wzdu
wybrzea Atlantyku. Co takiego dwa razy si nie uda. Nawet gdyby atak si
powid, naruszyby jego zasad blitzkriegu, a Hitler lubowa, e nigdy nie
pozwoli, by nowe pokolenie wycierpiao to, co on we Flandrii. Myla raczej
o miaym uderzeniu przez Ardeny poczonym z nagym wyomem pod

Sedanem i zatoczeniem uku w kierunku kanau La Manche. Gwne siy

miay pniej zakrci na pnoc, odwrotnie do planu Schlieffena, by
zaatakowa tyy wycofujcych si wojsk angielsko-francuskich. Jego adiutanci
widzieli, jak noc w noc lczy nad specjalnie wykonan map plastyczn, aby
upewni si, e Sedan stanowi waciwy cel ataku54.
Cakiem niezalenie podobn ofensyw planowa jeden z najbardziej
byskotliwych strategw Wehrmachtu, genera pukownik Fritz Erich von
Manstein. Przedstawi pomys Brauchitschowi, ktry odrzuci go jako zbyt
ryzykowny. Fhrer usysza o ryzykownej propozycji i poprosi generaa
o przedstawienie szczegw. Ku zaskoczeniu Mansteina, Hitler by
zachwycony tym, co usysza. Plan Mansteina nie tylko utwierdzi go
w powzitym przekonaniu, ale zawiera kilka elementw stanowicych
udoskonalenie jego wasnego planu. Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu
z rwn dezaprobat odnioso si do zrewidowanego planu Hitlera i planu
Mansteina. Wszyscy byli przeciwni, ale Fhrer postawi na swoim, nazywajc
przeciwnikw wielbicielami Schlieffena, zakonserwowanymi w skostniaej
strategii. Powinni czyta wicej Karola Maya!.
Plan ofensywy HitleraMansteina zosta oficjalnie przyjty pod koniec
lutego. Do tego czasu bitwa o Norwegi si skoczya, a sto trzydzieci sze
dywizji niemieckich byo gotowych do dziaa na froncie zachodnim. 1 maja
Hitler wyznaczy dat inwazji na pitego, ale czterdzieci godzin pniej, po
kolejnej niesprzyjajcej prognozie pogody, przeoy dzie X na sidmego,
a pniej smego. Gring baga o wicej czasu, kiedy nadeszy niepokojce
wieci z Holandii: w armii odwoano przepustki, zarzdzono ewakuacj
i zorganizowano blokady drogowe. Rozgniewany Hitler zgodzi si jeszcze raz
odoy pocztek operacji, tym razem do pitku, 10 maja, i doda: ani dnia
duej!. Coraz trudniej utrzyma na froncie dwa miliony ludzi, powiedzia, na
pozycjach do ataku.
Tym razem postanowi nie czeka na piciodniow pomyln prognoz
pogody, gdy straci ju przez to trzy miesice. Ryzykowa, wykorzystujc
cech tak cenn w przeszoci intuicj, ktra w jego przypadku oznaczaa
wywoane zniecierpliwieniem tymczasowe zawieszenie obowizywania zasad
logiki. W czwartek rano dowdca oddziau stacjonujcego w pobliu
Akwizgranu donis o gstej mgle w swoim rejonie. Pniej nadesza
prognoza, e mga si rozwieje, a dziesitego bdzie pikny dzie. Hitler
poleci, eby jego pocig specjalny by gotowy do odjazdu z maej stacji na
przedmieciach Berlina. Zada sobie rwnie wiele trudu, aby jego najblisze
otoczenie nie miao pojcia, dokd i w jakim celu jedzie. Na pozr spokojny,
podczas uciliwej podry kolej coraz bardziej denerwowa si
nadchodzcym terminem ostatecznego potwierdzenia rozkazu. Pocig stan
w okolicy Hanoweru, gdzie odebrano najwiesz prognoz pogody. Tym
razem gwny meteorolog Diesing (ktry pniej dosta w nagrod zoty
zegarek) przepowiedzia dobr pogod do dziesitego. Hitler potwierdzi atak

o wicie, a pniej uda si do swojego przedziau, wczeniej ni zwykle. Nie

mg jednak zasn. Mimo pomylnej prognozy martwi si o pogod.
Zagroeniem dla powodzenia operacji sta si niemiecki wywiad. Jednym
z nielicznych, ktrym Hitler zdradzi ostateczne szczegy inwazji, by admira
Canaris. Ten powiadomi o niej swojego krewkiego zastpc, pukownika
Ostera. Nieco wczeniej tego wieczoru Oster poinformowa o wszystkim
starego przyjaciela, holenderskiego attach wojskowego. Podczas kolacji
zdradzi, e Hitler wyda ostateczny rozkaz do ataku. Po posiku pukownik
wstpi do kwatery gwnej Naczelnego Dowdzctwa Wehrmachtu przy
Bendlerstrasse i uzyska informacj, e tym razem operacja nie zostanie
odwoana w ostatniej chwili. Ta winia przemiecia si na front zachodni
oznajmi holenderskiemu attach, ktry poinformowa swojego belgijskiego
koleg, a nastpnie zadzwoni do Hagi i powiedzia szyfrem: Jutro o wicie.
Trzymajcie si!55.
10 maja o czwartej dwadziecia pi rano pocig Fhrera dotar do celu
Euskirchen, miasteczka przy granicy holendersko-belgijskiej. Pod sklepieniem
gwiazd pasaerowie zostali przewiezieni do nowej kwatery Fhrera,
Felsennest (Skalne Gniazdo). Zblia si wit, kiedy wchodzili do bunkra
wydronego w zalesionym grskim zboczu. Hitler spojrza na zegarek
i dozna przykrego zaskoczenia (Ogarna mnie wcieko56). wit nadszed
pitnacie minut wczeniej, ni zakada Fhrer.
Czterdzieci kilometrw na zachd niemieckie oddziay przekraczay
granice Belgii, Holandii i Luksemburga. Po niebie suno dwa tysice piset
samolotw, znacznie wicej, ni mogli wystawi alianci. Niemieckie maszyny
suny na zachd fala za fal, niszczc ponad siedemdziesit
nieprzyjacielskich lotnisk. Oddziay powietrznodesantowe zajy strategiczne
punkty w Holandii, a szybowce desantowe pikoway, eby z zaskoczenia
zdoby belgijskie twierdze. Fhrer by szczeglnie zainteresowany
przebiegiem ataku na Fort Eben Emael. Osobicie przeprowadzi odpraw
z dowdcami i podoficerami, ktrzy mieli wzi udzia w operacji z uyciem
szybowcw desantowych; wykorzysta przy tym specjaln makiet. Teraz
gorczkowo czeka na raporty. Do poudnia ta rzekomo niezdobyta twierdza
wraz z mostem nad Moz bya ju w niemieckich rkach. Na wie o tym
Hitler dosownie zaciera rce z radoci. Pniej nadeszy jeszcze waniejsze
wiadomoci nieprzyjaciel odpowiedzia uderzeniem! Kiedy usyszelimy, e
wrg posuwa si na caej dugoci frontu wspomina Hitler omal
zapakaem z radoci! Wpadli w puapk! Zaatakowanie Lige byo sprytnym
posuniciem. Utwierdzilimy ich w przekonaniu, e trzymamy si starego
planu Schlieffena57.

10 maja Anglia i Francja pozwoliy si zaskoczy. Sztaby generalne obu

armii nie posuchay ostrzee napywajcych z Brukseli i Hagi, nie day te
wiary wasnemu wywiadowi74*. Blady i ponury Chamberlain chcia pozosta
na stanowisku premiera, ale przekonano go do ustpienia. Krl Jerzy VI
z alem przyj jego rezygnacj i zasugerowa, aby zastpi go Halifax, byo
jednak jasne, e tylko Winston Churchill cieszy si zaufaniem narodu.
O osiemnastej Jego Wysoko wezwa go do paacu. Churchill wygosi kiedy
niechtny komplement pod adresem Fhrera w swoim licie do redakcji
Timesa: Zawsze powtarzaem, e jeli Wielka Brytania zostanie pokonana
na wojnie, powinna sobie znale wasnego Hitlera, ktry przywrci jej
nalene miejsce wrd narodw58. Te sowa nie udobruchay Fhrera, ktry
nadal uwaa Churchilla za swojego najgorszego wroga narzdzie w rku
angielskich ydw, ktrzy storpedowali sojusz Wielkiej Brytanii z Niemcami.
Gboka nienawi do Churchilla w dziwny sposb kontrastowaa z podziwem
dla Stalina, wic wyniesienie tego pierwszego na stanowisko premiera byo
niezwykle irytujc wiadomoci.
Kiedy piechota i czogi Hitlera wdzieray si coraz gbiej na terytorium
Holandii i Belgii, Goebbels przygotowywa swoich ludzi do kolejnej fazy wojny
propagandowej. Minister czytamy w sprawozdaniu z tajnej narady odbytej
11 maja sformuowa zasad, ktra ma obowizywa w najbliszej
przyszoci, a mianowicie, e naley niezwocznie dementowa wszelkie
nieprawdziwe elementy raportw wroga oraz te, ktre mog by dla nas
niebezpieczne. Nie ma najmniejszej potrzeby badania, czy raport jest
prawdziwy, czy nie decydujcym czynnikiem jest to, czy stwierdzenia
nieprzyjaciela mog wyrzdzi nam jakkolwiek szkod. Co waniejsze,
Francuzom i Anglikom naley ustawicznie powtarza, e to oni wypowiedzieli
Niemcom wojn. Wojna, ktra do nich dotara, jest ich wojn. W adnym
razie nie moemy da si wmanewrowa w rol agresora59.
Najbardziej imponujce zwycistwa osignito w zachodniej Belgii.
Oczywicie byo to elementem planu Hitlera polegajcego na odwrceniu
uwagi od gwnego uderzenia w rejonie Ardenw. Do 13 maja niemieckie
oddziay w kilku punktach przekroczyy Moz, zbliajc si do Sedanu, gdzie
Hitler mia nadziej sforsowa sabe ogniwo Linii Maginota.
Mimo nieprzerwanego parcia na pnoc Hitler by zaniepokojony
uporczyw obron sabszych liczebnie oddziaw holenderskich, a rankiem
14 maja wyda dyrektyw nakazujc szybkie zamanie oporu. Z Belgii
wysano samoloty, ktre miay umoliwi byskawiczne zdobycie Twierdzy
Holandia. W cigu kilku godzin Luftwaffe zrzucia na Rotterdam
dziewidziesit osiem ton bomb. Celem operacji byo zamanie oporu
Holendrw na mostach na Nowej Mozie, ale bomby spady na centrum
miasta, zabijajc omiuset czternastu cywilw. Fakty zostay powanie
znieksztacone przez demokratyczn pras, ktra mwia o dwudziestu piciu
albo trzydziestu tysicach zabitych. Zachodnie gazety nie wspomniay

rwnie o tym, e milczce porozumienie midzy obiema stronami, eby

ograniczy bombardowania do celw wojskowych, zostao zamane najpierw
przez Brytyjczykw. Trzy dni wczeniej, mimo zacitych protestw Francji,
trzydzieci pi bombowcw Royal Air Force zaatakowao miasto
przemysowe w Nadrenii, zabijajc czterech cywilw, w tym jedn Angielk.
Rajd powietrzny z nocy 11 maja, cho sam w sobie trywialny, by
wydarzeniem o epokowym znaczeniu skomentowa F.J.P. Veale, angielski
prawnik byo to bowiem pierwsze celowe pogwacenie fundamentalnej
zasady cywilizowanej wojny goszcej, e wrogie dziaania powinny by
wymierzone wycznie w wojska wroga60. Mimo przeraajcych dziaa
odwetowych podjtych w Holandii Hitler sprzeciwia si propozycji
zbombardowania Londynu. Nie by wwczas gotw posun si tak daleko.
Tragedia Rotterdamu zamaa opr Holendrw. Kilka godzin pniej naczelny
dowdca wyda rozkaz zoenia broni. Tego samego dnia niemieckie dywizje
pancerne przedary si przez linie francuskiej Dziewitej i Drugiej Armii pod
Sedanem. Przy wsparciu wyjcych bombowcw nurkujcych Stuka trzy
dugie kolumny czogw z dudnieniem i oskotem zaczy sun w kierunku
kanau La Manche.

Nastpnego ranka Churchilla zbudzi telefon z Parya. Zostalimy

pokonani! wykrzykn premier Reynaud. Pobili nas!. Churchill nie mg
uwierzy wasnym uszom. Take jego generaowie nie potrafili da temu
wiary, gdy klsk Polski przypisywali nieporadnej, prymitywnej obronie.
Przeraenie, ktre ogarno Francj, zostao wzmocnione przez Goebbelsa.
Od tej pory zadaniem naszego tajnego nadajnika oznajmi swojemu
sztabowi na naradzie 17 maja jest sianie paniki we Francji wszelkimi
dostpnymi rodkami (). Trzeba ich jak najszybciej ostrzec przed pit
kolumn, w skad ktrej wchodz wszyscy niemieccy uchodcy. Naley
podkreli, e w obecnej sytuacji niemieckimi agentami s nawet ydzi
z Niemiec61. Tego ranka Hitler wyruszy w kolumnie samochodw do
Bastogne w sercu Ardenw. Cay wiat nas sucha! oznajmi triumfalnie.
Przyby do sztabu Grupy Armii A dowodzonej przez generaa Gerda von
Rundstedta, aby omwi przebieg gwnego uderzenia w kierunku kanau La
Manche. By w tak dobrym nastroju, e zosta na obiedzie, a pniej chodzi
midzy onierzami z triumfalnym umiechem na twarzy.
Niewielu Niemcw w kraju nie podzielao jego radoci. Wikszo tych,
ktrzy kiedy obawiali si, e Hitler prowadzi zbyt szybko i niebezpiecznie,
staa si teraz jego gorcymi zwolennikami przekonanymi o nieomylnoci
Fhrera. Czterech przemysowcw, w tym Alfred Krupp, ulega fali
entuzjazmu podczas suchania doniesie radiowych o dziaaniach w Holandii.
Panowie zaczli wskazywa palcami punkty na mapie pnocno-zachodniej
Europy, paplajc: To bdzie wasze, a to nasze. Aresztujemy tego. Ma dwie
fabryki62. Jeden z przedsibiorcw opuci na chwil gwarne towarzystwo,
aby zadzwoni do podwadnego. Mia zaatwi w dowdztwie Wehrmachtu
dwm spord ich grona zgod na niezwoczne odwiedzenie Holandii.
Rankiem 19 maja kilka niemieckich dywizji znajdowao si w odlegoci
dziewidziesiciu kilometrw od kanau La Manche, a nastpnego wieczoru
Druga Dywizja wkroczya do Abbeville u ujcia Sommy. Puapka si
zatrzasna. W rodku gigantycznej sieci znaleli si Belgowie, cay Brytyjski
Korpus Ekspedycyjny i trzy francuskie armie. Hitler by tak zaskoczony, gdy
Brauchitsch zatelefonowa z wiadomoci o zajciu Abbeville, e gos mu si
ama ze wzruszenia. Chwali wszystkich. Jodl zapisa w swoim dzienniku, e
Fhrera ogarn zachwyt. Bez przerwy komplementowa niemieck armi,
rozpywa si w pochwaach pod adresem dowdcw. Myli o traktacie
pokojowym pod hasem: zwrot terytorium i majtku zrabowanego narodowi
niemieckiemu w cigu ostatnich czterystu lat63.
Jego marzenia si ziciy. W cigu trzech dni czogi Grupy Armii A dotary
na pnoc, odcinajc porty Calais i Dunkierk, ktrych zajcie
uniemoliwioby Brytyjczykom ewakuacj drog morsk. Gring waln
swoj wielk doni w st, kiedy usysza raport. To zadanie dla Luftwaffe!
wykrzykn. Musz natychmiast mwi z Fhrerem! Poczcie mnie z nim!.
Chwil pniej zapewnia kategorycznie, e Luftwaffe zdoa w pojedynk

unicestwi niedobitki alianckich wojsk, ktre utkwiy w puapce. Prosi jedynie

o wycofanie niemieckich czogw i piechoty, aby nie zniszczy ich ogie
swoich. Hitler, ktry ponownie popad w spr z dowdztwem Wehrmachtu,
mg to odebra jako okazj wzmocnienia swojej pozycji w sporze
z wojskowymi. Da Gringowi zgod na dobicie wroga z powietrza.
Jodl, ktry podsucha t rozmow, rzuci sarkastycznie do adiutanta:
Gring znowu plecie bez zastanowienia!, a nastpnie posusznie przystpi
do przygotowa, naradzajc si telefonicznie z szefem sztabu Gringa. Udao
si! wykrzykn feldmarszaek do Milcha po powrocie do kwatery si
powietrznych. Luftwaffe ma zmie Brytyjczykw z pla. Przekonaem
Fhrera, eby zatrzyma wojska. Milch nie podziela entuzjazmu
przeoonego, przypominajc, e ich bomby pogr si zbyt gboko
w piasku, zanim eksploduj. Oprcz tego Luftwaffe nie bya dostatecznie silna,
aby przeprowadzi tak operacj. Zostaw to mnie. To nie twj interes
przerwa mu Gring, wracajc do przechwaek. Armia zawsze chciaaby
dziaa po dentelmesku. Najchtniej otoczyliby Brytyjczykw i wzili
wszystkich do niewoli, starajc si wyrzdzi wrogowi jak najmniej krzywdy.
Fhrer pragnie da im lekcj, ktr zapamitaj na dugo64.
Nastpnego ranka, 24 maja, Hitler ponownie odwiedzi Rundstedta i jego
sztab w wysunitej kwaterze gwnej Grupy Armii A. W uniesieniu
przepowiedzia, e za sze tygodni wojna si skoczy, a wwczas bd mogli
zawrze porozumienie z Anglikami. Chcia jedynie, aby ci uznali pozycj
Niemiec na kontynencie. Kiedy przeszli do kwestii taktycznych, genera von
Rundstedt nie sprzeciwi si uyciu lotnictwa do zniszczenia nieprzyjacielskich
wojsk, ktre utkwiy pod Dunkierk. Zaproponowa, eby czogi zatrzymay
si nad kanaem, na poudnie oblonego miasta. Hitler wyrazi zgod i doda,
e dywizje pancerne powinny zosta oszczdzone do dziaa przeciwko
Francuzom. O dwunastej czterdzieci pi w imieniu Fhrera wydano
Czwartej Armii rozkaz zatrzymania.
Tego wieczoru cztery dywizj pancerne stany nad rzek Aa. Zaogi
czogw byy zdumione. Nie ostrzeliwano ich z przeciwlegego brzegu, a w
oddali majaczyy iglice wie kociow Dunkierki. Czy tym z oddziau
operacyjnego odbio? Jeszcze bardziej zdumieni byli dowdcy dywizji.
Wiedzieli, e bez wikszego trudu zajliby Dunkierk, gdy Brytyjczycy nadal
toczyli cikie walki w rejonie Lille. Czemu nie pozwolono im zaj ostatniego
portu, z ktrego wrg mg si wycofa do Anglii?
Szef sztabu generalnego armii Halder nie kry pogardy. Nasze lewe
skrzydo zoone z oddziaw pancernych i zmotoryzowanych napisa
w dzienniku zostanie zatrzymane na osobisty rozkaz Fhrera! Dobicie
okronej armii pozostawiono Luftwaffe!. Z jakiego powodu Halder by
przekonany, e Gring zabiega o osobist chwa. e feldmarszaek zdoa
przekona
Fhrera,
i zwycistwo
generaw bdzie
oznaczao
niepowetowany uszczerbek dla jego wasnego prestiu w kraju65.

Dowdcy si ldowych ponowili prob o pozwolenie na wkroczenie do

Dunkierki z czogami i piechot, ale Hitler nie chcia ich sucha. Dopiero
26 maja po doniesieniach, e na wodach kanau zaobserwowano duy ruch
morski (czy to moliwe, eby Brytyjczycy szykowali si do ewakuacji wojsk?),
wyrazi niechtnie zgod na zaatakowanie Dunkierki od zachodu. Jednak
jeszcze tego samego dnia Gring zapewni go, e Luftwaffe zniszczya zatok
portow. Na drugi brzeg przedostanie si tylko przynta na ryby. Mam
nadziej, e brytyjscy szeregowcy s dobrymi pywakami66.
Kiedy brytyjskie i alianckie wojska znalazy si w potrzasku, z kilkunastu
angielskich portw wyruszya osobliwa flotylla: zbieranina dziewiciuset
jednostek pywajcych. Byy wrd nich okrty wojenne i aglwki, odzie
motorowe i dziwnie wygldajce barki; odzie obsugiwane przez
zawodowych marynarzy, rybakw i zaogi holownikw, znakomitych
eglarzy i niedzielnych amatorw, ktrzy nie oddalali si pi kilometrw od
brzegu. Operacja Dynamo miaa za cel ewakuowanie czterdziestu piciu
tysicy onierzy w cigu dwch dni. Hitler nie przewidzia czego takiego,
wydajc swoje opinie o skutecznoci funkcjonowania demokracji. By
zdumiony szlachetn operacj przeprowadzon tak dzielnie i skutecznie przez
zbieranin amatorw i zawodowcw. Do 30 maja do Anglii wrcio sto
dwadziecia sze tysicy szeciuset szeciu ludzi, a z kad godzin
przybywali kolejni.
Dowdcy Hitlera okazali si rwnie mao przenikliwi jak on. Tego dnia
Halder zanotowa w swoim dzienniku, e okrone oddziay id w rozsypk.
Chocia niektrzy uciekali na drugi brzeg kanau wszystkim, co pywa,
opisa to lekcewaco jako kolejn La Dbcle (klsk) nawizujc do
powieci Zoli o rozgromieniu Francuzw podczas wojny francusko-pruskiej.
W poudnie niemieckie dowdztwo zdao sobie spraw z rozmiarw
ewakuacji i rozpoczto zmasowane ataki bombowe. Na ratunek Brytyjczykom
przysza mga. Niskie chmury nadcigny nad Dunkierk i lotniska Luftwaffe,
uziemiajc trzy tysice niemieckich bombowcw.
Rwnoczenie stukasy z smego Korpusu Powietrznego wyrzdziy
zdumiewajco mae szkody flotylli niewielkich dek. Bomby, ktre spady na
pla, zaryy tak gboko w piasku, e liczba zabitych bya niewielka. Rwnie
zdumiewajce byy osignicia nowego brytyjskiego myliwca Spitfire, ktry
sia spustoszenie w szwadronach myliwcw Gringa. Kiedy pogoda poprawia
si na tyle, eby bombowce zdoay wystartowa, one rwnie pady ofiar
miertelnie gronych maych spitfirew.
Co dziwne, nieprzerwanie trwajca ewakuacja nie zaniepokoia Hitlera.
Zachowywa si tak, jakby go to nie obchodzio. Kiedy Brauchitsch i Halder
czynili rozpaczliwe starania, eby powstrzyma nieprzerwan ucieczk do
Anglii, Fhrer reagowa niezdecydowanie, wrcz niefrasobliwie. W tych
dniach to dowdcy, a nie Hitler wymachiwali rkami na naradach
wojskowych. Zupenie inaczej ni podczas kryzysu w Narwiku, Fhrer nie

wali pici w st, nie grozi i nie da podjcia zdecydowanych krokw, aby
powstrzyma exodus wojska do Anglii. Pozwoli, eby to podwadni wzili na
siebie ciar podjcia decyzji.
Cienka linia obronna wok Dunkierki przetrwaa do 4 czerwca, ale do tego
czasu do Anglii przedostao si trzysta trzydzieci osiem tysicy dwustu
dwudziestu szeciu onierzy brytyjskich i alianckich, aby kontynuowa
walk. Dzi po obu stronach kanau spekuluje si na temat dziwnego
zachowania Hitlera. Czemu pozwoli Gringowi na bombardowanie okronej
armii, eby da jej nauczk, a pniej nie podj zdecydowanych dziaa,
jakby chcia jej uatwi ucieczk? Jego wasne sowa dodatkowo gmatwaj
spraw. Podobno wyzna swojemu adiutantowi, e oczekiwa, i Brytyjski
Korpus Ekspedycyjny bdzie walczy do ostatniego czowieka, jak podczas jego
wojny. Mia nadziej, e zdoa ich powstrzyma, a skoczy si amunicja, by
w ten sposb wzi du liczb jecw, ktrych bdzie mg uy jako karty
przetargowej w negocjacjach pokojowych. Mimo to, gdy ta strategia zawioda
jeli rzeczywicie j realizowa i nie schwytano prawie adnego
Brytyjczyka, nie okaza wciekoci, a nawet rozdranienia.
Inn wersj tamtych wydarze przekazuj sowa wypowiedziane do
Lingego, kiedy ogldali zryte lejami po pociskach plae Dunkierki zasane
ksikami, fotografiami, butami, karabinami, rowerami i innymi
przedmiotami: Naley pozwoli pokonanej armii wrci do domu, aby
ludno cywilna na wasne oczy zobaczya, jakie tgie lanie im spucilimy67.
Powiedzia te Bormannowi, e celowo oszczdzi Brytyjczykw. Churchill
skary si nie potrafi doceni szlachetnego ducha, ktrego okazaem,
powstrzymujc si przed stworzeniem nieprzekraczalnej przepaci midzy
nami i Brytyjczykami68.
Wojskowi, w tym wszyscy adiutanci Hitlera, miali si z tych, ktrzy
wierzyli, e Fhrerem kieroway jakie wzgldy polityczne lub humanitarne.
To, e Hitler celowo pozwoli Brytyjczykom uciec, mona woy midzy
bajki skomentowa Puttkamer69. Inni rwnie bliscy Hitlerowi byli pewni, e
uczyni to z litoci, gdy darzy Anglikw sentymentem. Krew nawet jednego
Brytyjczyka jest zbyt cenna, aby j przelewa powiedzia do Gerdy Troost.
Nasze narody s ze sob zwizane przez ras i tradycj, zawsze to
podkrelaem, nawet jeli moi generaowie nie potrafili tego poj70.
Kompetentni zagraniczni obserwatorzy odnosili si z pewn sympati do tej
teorii. Na przykad Franois-Poncet by przekonany, e Hitler nigdy nie chcia
wojny z Anglikami pragn ich jedynie zneutralizowa71.
Niedawno Fhrer da temu wyraz, odsyajc Unity Mitford do domu
specjalnym pocigiem przez Zurych. Byo mu jej ogromnie al, wyzna
Englowi. Pierwszy raz puciy jej nerwy i to wanie wtedy, gdy mogem j
wykorzysta72. Unity wrcia do nieprzyjaznej Anglii. Jej szwagier, sir Oswald
Mosley, wraz z innymi przywdcami Brytyjskiej Unii Faszystowskiej, zosta

wtrcony do wizienia bez sdu trzy dni po tym, jak Hitler najecha Belgi, co
miao pooy kres pokojowej propagandzie brytyjskich faszystw. Mosley
wczeniej upomnia swoje czarne koszule, eby pozostali wierni i lojalni
ojczynie. Oznajmi: Bd do koca zabiega o przyja midzy Angli
i Niemcami oraz o zapobieenie wojnie, ale gdy ta wybuchnie, stan do walki
w obronie mojego kraju. Lady Diana Mosley wkrtce trafia do wizienia
w lad za mem na rozkaz swojego krewnego, premiera Wielkiej Brytanii,
chocia karmia wwczas jedenastotygodniowego syna. Wadze zezwoliy jej
na zabranie do wizienia Holloway niemowlcia, ale ju nie starszego
o dziewitnacie miesicy dziecka. Obowizywaa zasada: jedna matka, jedno
dziecko, wic pani Mosley zdecydowaa, e nie wemie adnego, aby nie
rozdziela rodzestwa. Bya to dobra decyzja, gdy na pododze jej celi staa
woda, a zamiast ka miaa jedynie cienki materac. Kiedy trzy lata pniej
Mosley powanie zachorowa, w kocu wypuszczono oboje maonkw.
Publiczne gosy sprzeciwu zostay wydrwione przez Georgea Bernarda Shawa.
Uwaam, e panika, ktra wybucha z powodu tego Mosleya, jest enujca
powiedzia reporterce Jacy ludzie z powodu jednego czowieka trac ze
strachu rozum? Nawet gdyby Mosley cieszy si znakomitym zdrowiem,
nadszed najwyszy czas, eby go wypuci. Wypuci i przeprosi za to, e
pozwolilimy mu si tak wystraszy, e podarlimy Habeas Corpus Act Nadal
za bardzo si boimy, aby pozwoli Mosleyowi na obron. Stworzylimy
absurdaln sytuacj, w ktrej mona kupi Mein Kampf w kadej ksigarni
w Wielkiej Brytanii, ale nie da si przeczyta choby dziesiciu linijek
napisanych przez Mosleya. Caa ta sprawa jest zbyt gupia, aby dao si j
opisa sowami. ycz udanego wieczoru.
Unity Mitford wrcia do domu, ale kula nadal tkwia w jej gowie. Smutna
i pogrona w rozpaczy, nie bya w stanie nawet samodzielnie je. Zmara
osiem lat pniej, kiedy kula samoistnie si poruszya73.

8
Hitler opuci Skalne Gniazdo w wigili upadku Dunkierki, wydawszy
polecenie, aby zachowa cay obszar jako pomnik narodowy. Kade
pomieszczenie miao pozosta w nienaruszonym stanie, kada tabliczka na
swoich drzwiach. Kwatera gwna Fhrera zostaa przeniesiona do maego
belgijskiego miasteczka Brly-de-Pesche przy granicy z Francj. Kiedy wdz
przyby na miejsce, Brly-de-Pesche byo opustoszae. Ewakuowano
wszystkich mieszkacw. Wzdu wysypanych wirem cieek zasadzono
ogrd, ale betonowy bunkier Fhrera jeszcze nie wysech. Hitler nada temu
spokojnemu miejscu wojownicz nazw Wolfsschlucht (Wilczy Jar), od
swojego pseudonimu z pierwszych lat partyjnej dziaalnoci.

W tym czasie krl Leopold nie tylko podda Belgi, ale odmwi wyjazdu na
wygnanie. Postanowiem zosta oznajmi swojemu premierowi. Sprawa
aliantw jest przegrana74. Wydawao si to pewne, kiedy 5 czerwca sto
czterdzieci trzy niemieckie dywizje ruszyy na niedobitki francuskiej armii
marne szedziesit pi dywizji. Obrocy mieli niewiele czogw i prawie
adnej osony z powietrza, a Wehrmacht par naprzd na caej szerokoci
liczcego szeset czterdzieci kilometrw frontu. Reynaud wysa z Parya do
Roosvelta rozpaczliwie absurdalne baganie o cae chmary samolotw,
a nastpnie spakowa manatki.
By to bardzo sprzyjajcy moment, eby przystpi do wojny po stronie
Hitlera, wic Mussolini wyrazi pragnienie stanicia w szranki. Sojusznik
poprosi go jednak, eby poczeka, a Luftwaffe rozprawi si z niedobitkami
francuskich si powietrznych. Il Duce zdoa si powstrzyma do 10 czerwca,
a nastpnie wypowiedzia aliantom wojn. Wyjaniajce pismo przesane
Hitlerowi byo utrzymane w niezwykle butnym tonie, ktry wywoa
sarkastyczn uwag adresata. Czsto dziwia mnie jego naiwno oznajmi
swoim dowdcom Fhrer. Cay ten list dowodzi, e w przyszoci
powinienem bardziej uwaa na Wochw. Mussolini sdzi, e wojna to
paradowanie Passo Romano [rzymski krok paradny, odpowiednik
niemieckiego kroku defiladowego]75. Wochw czeka przykra niespodzianka.
Najpierw byli zbyt tchrzliwi, eby si przyczy, a teraz piesz si, by
zdy na dzielenie upw.
O wicie trzydzieci dwie woskie dywizje zaatakoway sze francuskich
dywizji stacjonujcych na poudniu, uczyniy to jednak do tego stopnia bez
zapau, e postpy mona byo mierzy krokami. W tym czasie oba koce
francuskiego frontu pnocnego pady i rankiem 14 czerwca niemieckie
oddziay zaczy wkracza do Parya. By to jeden z rzadkich przypadkw
w dziejach nowoczesnej wojny, kiedy dowdca operacyjny dotar do celu
przed swymi oddziaami. Genera von Bock, dowdca Grupy Armii B, polecia
przodem swoim samolotem zwiadowczym. Stan pod ukiem Triumfalnym
w sam por, eby odebra salut od pierwszych oddziaw wkraczajcych do
miasta. Nie bya to defilada ani bitwa, a Bock znalaz czas, eby odwiedzi grb
Napoleona przed udaniem si do Ritza na obiad i zrobieniem maych
zakupw.
Tymczasem w Wilczym Jarze Gring stara si przekona Hitlera, aby wzi
odwet za zbombardowanie przez Brytyjczykw niemieckich terenw
zamieszkaych przez ludno cywiln. Kiedy rozmawiali w najlepsze na
wiejskim placu, pukownik Warlimont podsucha, jak Gring oznajmi, e
duej nie cierpi potwornoci, ktrych dopuszczaj si Brytyjczycy,
i odpowie dziesicioma bombami na kad, ktr zrzuc. Hitler nie da si
jednak przekona. Zdaniem Warlimonta mia odpowiedzie, e wedug niego
brytyjski rzd mg by tak zaszokowany klsk pod Dunkierk, i na chwil
straci gow, albo e powodem atakw na ludno cywiln byy

nieprecyzyjne celowniki brytyjskich bombowcw obsugiwane przez le

wyszkolone zaogi. W kadym razie uwaa, e powinien zaczeka przed
podjciem krokw odwetowych76.
Fhrer by w nastroju do negocjacji. Wykorzystujc podniecenie panujce
po upadku Parya, wystosowa owiadczenie do zachodu w formie
wyjtkowego wywiadu udzielonego Karlowi von Wiegandowi z koncernu
prasowego Hearsta. Podkreli, e nie zaatakowaby piknej stolicy Francji,
jeli pozostaaby miastem otwartym, a nastpnie gwatownie zaprzeczy, e
jego celem lub zamiarem byo zniszczenie Imperium Brytyjskiego. Prosi
Stany Zjednoczone jedynie o regionaln doktryn Monroego: Ameryka dla
Amerykanw, Europa dla Europejczykw.
Kiedy niemieckie wojska posuway si naprzd, Wosi na poudniu
wydawali si drepta w miejscu. Na szczcie dla Il Duce wydarzenia na
pnocy sprawiy, e na poudniu nie trzeba byo podejmowa adnych
dziaa. Wieczorem 16 czerwca Niemcy przedarli si przez chaotyczn
francusk obron niemal na yczenie nieprzyjaciela. Nastpnego dnia
pnym rankiem, kiedy Hitler analizowa sytuacj z doradcami wojskowymi
w Wilczym Jarze, nadesza wiadomo, e Francuzi chc zawieszenia broni.
Zapominajc o powadze, Fhrer klepn si domi po udach i unis kolano
w spontanicznym wybuchu ekstazy 75*77. Ogarna go dzika rado
wspominaa Christa Schroeder. Jego wsppracownicy patrzyli na to ze
zdumieniem, ale Keitel unis si na chwil. Mein Fhrer oznajmi
z namaszczeniem jeste najwikszym Feldherr [wodzem] wszech czasw!.
Chocia Brytyjczycy byli wstrznici kapitulacj Francji, Churchill
odzyska odwag i w decydujcej godzinie wygosi mow do narodu.
Rozgonia British Broadcasting Corporation zagrzmiaa innym gosem oporu,
tym razem skierowanym do Francji. Ogie francuskiego oporu nie moe
zgasn oznajmi genera Charles de Gaulle ze Studia B-2. Ogie nie
zganie. Francja przegraa jedynie bitw. Nie przegraa wojny. aden
z politykw nie zauway, e by 18 czerwca, sto dwudziesta pita rocznica
bitwy pod Waterloo, ktr rozstrzygny niemieckie wojska generaa
Gebharda Blchera.
W poudnie Hitler spotka si z Mussolinim w Fhrerbau, gdzie Il Duce
odnis osobisty triumf podczas historycznej konferencji monachijskiej. Tym
razem woski dyktator wydawa si wyranie przygaszony. Jego akt
wypowiedzenia wojny by militarnym oszustwem i dyplomatycznym
hazardem. Hitler zwyciy bez pomocy sojusznika, dlatego mia tego dnia
ostatnie sowo. Ciano i Mussolini ze zdumieniem stwierdzili, e gospodarz jest
w pokojowym, wspaniaomylnym usposobieniu. Hitler zgosi wiele
wtpliwoci co do celowoci rozwizania Imperium Brytyjskiego, ktre
uwaa, nawet wwczas, za wany czynnik rwnowagi na wiecie,
a nastpnie, wbrew sprzeciwom Mussoliniego, stanowczo popar agodne
warunki pokoju z Francj zaproponowane przez Ribbentropa. Hitler

zachowuje si jak gracz, ktry zdoby du wygran i chciaby wsta od stou,

nie ryzykujc niczego wicej zapisa w swoim notatniku Ciano. Dzisiaj
przemawia z rezerw i wnikliwoci, ktra po odniesieniu takiego zwycistwa
wydaje si naprawd zdumiewajca. Nie mona mnie oskara o to, e darz
go przesadn sympati, ale dzi naprawd go podziwiaem78.
Dwaj dyktatorzy znaleli czas, aby zoy podpisy na pamitkowych
kartkach z ich spotkania. Na jednej z nich Mussolini skreli pewn,
niezachwian rk: To ludzie tworz histori!. Niej, znacznie
delikatniejszym pismem, Hitler doda: Historia tworzy ludzi79. Mussolini
wyjecha do Rzymu w stanie przygnbienia. Prawd mwic napisa tego
wieczoru Ciano Il Duce obawia si, e nadchodzi godzina pokoju, i widzi, jak
oddala si nieosigalne marzenie jego ycia: zdobycie sawy na polu bitwy80.
Dwa dni pniej, w pierwszy dzie lata, Hitler wyruszy w kolumnie
samochodw do tego samego lasu w pobliu Compigne, gdzie
przedstawiciele cesarza podpisali akt kapitulacji. Wybr ten wypywa z chci
zemsty oraz z przyczyn historycznych. W Compigne sta synny wagon
restauracyjny, ktrego wwczas uyto, przeniesiony na dawne miejsce
z muzeum przez rozbit cian. Kolumna pojazdw z Hitlerem zjawia si
punktualnie o pitnastej pitnacie. Hitler ruszy sprystym krokiem
w kierunku wagonu, uroczysty i powany. Przystan obok granitowej pyty,
na ktrej napisano:
W TYM MIEJSCU W LISTOPADZIE 1918 ROKU ZOSTAA ZAMANA NIEGODZIWA PYCHA
CESARSTWA NIEMIECKIEGO, POKONANEGO PRZEZ WOLNE LUDY, KTRE PRBOWAA
UJARZMI.

William Shirer przypatrywa si wszystkiemu przez lornetk, aby uchwyci

wyraz twarzy Hitlera. Ogldaem t twarz wielokrotnie w wielkich chwilach
jego ycia, ale dzisiaj Dzisiaj pona pogard i gniewem, nienawici, dz
zemsty i triumfem81. Linge wspomina, e Fhrer mamrota do siebie co
w rodzaju: Zniszczymy wszystko, co przypomina wiatu tamten haniebny
dzie 1918 roku82.
W starym wagonie kolejowym ustawiono dugi prosty st z szecioma
krzesami po kadej stronie, dla obu delegacji. Za Fhrerem, ktry wybra
miejsce obok swojego tumacza, usiedli Gring, Raeder, Brauchitsch,
Ribbentrop i Hess. Kilka minut pniej przyby genera Charles Huntziger
z francusk delegacj admiraem, generaem si powietrznych i byym
ambasadorem. Na ich twarzach nadal wida byo szok wywoany
nieoczekiwanym odkryciem, gdzie bd prowadzone negocjacje.
Hitler i jego wsppracownicy powstali. Nie pado ani jedno sowo. Obie
strony skoniy si i usiady. Najpierw Keitel odczyta preambu do warunkw
zawieszenia broni, ktra zostaa uoona przez Hitlera. Schmidt pomyla, e
Francuzi i Niemcy patrz na siebie niczym figury woskowe, gdy Keitel

odczytywa sowa Fhrera. Niemcy nie maj zamiaru, aby warunki pokoju
pooyy si cieniem na honorze tak mnego nieprzyjaciela. Celem
niemieckich da jest zapobieenie odnowienia wzajemnej wrogoci oraz
zapewnienie Niemcom bezpieczestwa w trakcie kontynuowania wojny
z Angli, ktr jest ona zmuszona prowadzi, oraz stworzenie warunkw dla
nowego pokoju, ktry naprawi niesprawiedliwoci si narzucone niemieckiej
Rzeszy. Mona byo odnie wraenie, jakby Hitler zwraca si raczej do
Anglii ni Francji, proponujc jej honorowy pokj, jeli tylko zechce go
przyj. Stao si to jeszcze bardziej oczywiste w postanowieniach, gdzie
Niemcy wyrzekay si wszelkiego zamiaru podwaenia morskiego panowania
Wielkiej Brytanii. Hitler uroczycie obiecywa, e nie zagarnie francuskiej floty
wojennej ani nie wykorzysta francuskiego sprztu morskiego do
przekroczenia kanau La Manche. Fuhrer doczy t obietnic wbrew radom
wasnej marynarki, aby francuskimi okrtami wyrwna cikie straty
poniesione podczas kampanii w Norwegii. Grzecznie odrzuci t propozycj
powodowany strachem i nadziej. Lka si, e przejcie francuskiej floty
wzmocni wol walki Anglikw, rzucajc wyzwanie ich panowaniu na
morzach. Mia nadziej, e ten pokojowy gest doprowadzi do pokoju, przy
milczcym porozumieniu, e Brytania bdzie panowaa na morzach,
a Germania zwrci si na wschd w poszukiwaniu Lebensraum.
Kiedy Schmidt zakoczy odczytywanie francuskiego tekstu, Hitler wsta.
W lad za nim poszli pozostali. Poegnawszy si skinieniem gowy, Fhrer
opuci wagon w towarzystwie wikszoci swojego orszaku. Do Keitla
i Schmidta, ktrzy pozostali, doczy Jodl i kilku innych niemieckich oficerw.
Francuzi ponownie zapoznali si z warunkami, a nastpnie wyrazili
stanowcze yczenie przekazania dokumentu rzdowi w Bordeaux. To
absolutnie niemoliwe! powiedzia Keitel. Musicie podpisa od razu.
Francuzi domagali si uparcie tej samej grzecznoci, ktr wywiadczono
czonkom niemieckiej delegacji w 1918 roku. Kilka minut pniej Huntziger
rozmawia z francuskim gwnodowodzcym, generaem Weygandem.
Dzwoni z wagonu kolejowego powiedzia i przerwa na chwil. Wie pan
ktrego. Nastpnie stwierdzi, e warunki s twarde, ale honorowe. Mimo to
Huntziger uwaa je za bezlitosne, znacznie gorsze od warunkw, ktre
Francja podyktowaa Niemcom po zakoczeniu poprzedniej wojny.
Negocjacje trway bez skutku a do zapadnicia zmroku. Podjto je na nowo
nastpnego ranka, 22 czerwca, ale take tego dnia cigny si do pnego
popoudnia. O osiemnastej Keitel straci cierpliwo i wysa Schmidta
z ultimatum dla Francuzw: Jeli w cigu godziny nie dojd do
porozumienia, negocjacje zostan przerwane i czonkowie delegacji zostan
odwiezieni do francuskiej linii obrony.
Nie byo innego wyjcia. O osiemnastej pidziesit, po kilku
telefonicznych rozmowach z Bordeaux, genera Huntziger podpisa
zawieszenie broni. Po zakoczeniu uroczystoci Keitel poprosi, aby zaczeka

chwil. Kiedy zostali sami, generaowie spojrzeli na siebie w milczeniu,

Schmidt zauway, e obaj maj zy w oczach. Panujc nad emocjami, Keitel
pogratulowa Francuzowi, e z tak godnoci broni interesw swojego kraju,
a nastpnie wycign do. Huntziger j ucisn83.
Wszystkie wydarzenia byy na bieco transmitowane przez radio do
Niemiec, a gdy dumny Huntziger wysiad ze starego wagonu restauracyjnego,
rozlega si pena werwy piosenka A pniej uderzymy, a pniej uderzymy,
a pniej uderzymy na Angli!, ktra musiaa poruszy serca Niemcw.
Wszystko byo utrzymane w typowym stylu Goebbelsa, ktry potrafi znale
muzyk na kad okazj. Jednak tym razem wybr ministra propagandy
sprowokowa Fhrera, ktry chcia nada porozumieniu zgoa przeciwny
charakter.
Po powrocie do Wilczego Jaru Hitler zacz planowa zwiedzanie Parya.
Wezwa do siebie rzebiarza i dwch ulubionych architektw Speera
i Gieslera aby pojechali z nim w charakterze przewodnikw. Pary zawsze
mnie fascynowa, wyzna Arno Brekerowi, ktrego heroiczno-klasycyzujce
dziea podziwia take Stalin. Owiadczy, e od dawna pragn odwiedzi La
Ville-Lumire, Miasto wiata. Pary by stolic sztuki i pewnie dlatego Hitler
nalega, by najpierw obejrze go w towarzystwie artystw. By pewny, e
znajd tam inspiracj do przebudowy wanych niemieckich miast.
Chciabym na wasne oczy zobaczy budynki, ktre znam z ksiek84.
Kiedy razem z Keitlem i Bormannem dotarli na k w okolicy Brly-dePesche i wsiedli do samolotu pilotowanego przez Baura, byo jeszcze ciemno,
ale gdy znaleli si nad Le Bourget, na niebie ukazao si soce. 23 czerwca
zapowiada si na pogodny, ciepy dzie. Hitler wsiad do pierwszego
odkrytego samochodu w kolumnie, jak zwykle zajmujc miejsce obok szofera.
Z tyu ulokowaa si reszta towarzystwa. Gdy jechali do pierwszego
przystanku, gmachu Opery, ulice byy opustoszae. Czasami mijali andarma,
ktry subicie pozdrawia Fhrera eleganckim salutem. Breker, ktry spdzi
w Paryu najwaniejsze lata swojego ycia, nie kry zdumienia, e miasto byo
niemal wymare.
Twarz Hitlera powoli si rozlunia, kiedy zacz oglda architektoniczne
cuda Opery, podziwianej ju we wczesnych wiedeskich latach. Zna gmach
rwnie dobrze jak Kancelari Rzeszy, a jego oczy byszczay entuzjazmem. To
najpikniejszy teatr na wiecie! wykrzykn do czonkw swojej wity.
Obejrza loe i zauway, e jednej brakuje. Wyniosy siwowosy bileter, ktry
im towarzyszy, chodno oznajmi, e zlikwidowano je dawno temu. Widzicie,
jak doskonale znam oper! zawoa Hitler dumny jak ucze.
Po obejrzeniu wiey Eiffla udali si na grb Napoleona. Hitler przycisn
czapk do piersi, skoni si i kilka chwil spoglda w d gbokiej, okrgej
krypty. By bardzo wzruszony. W kocu odwrci si do Gieslera i powiedzia
cicho: Zaprojektujesz mj grobowiec76*. Zapad w melancholijne milczenie,

a nastpnie poleci Bormannowi przenie z Wiednia szcztki syna Napoleona

i umieci je u boku ojca.
Trwajca trzy godziny wycieczka zakoczya si na wzgrzach
Montmartreu, w mekce studentw sztuki. By moe miejsce to przypomniao
Hitlerowi wasne modziecze lata. Pogrony w mylach, w kocu zwrci si
do Gieslera, Brekera i Speera. Teraz rozpocznie si wasza praca oznajmi.
Powierzono im zadanie przebudowy miast i pomnikw85. Pom mi,
Bormann powiedzia. Zatroszcz si o moich artystw. Z tymi sowy zacz
ponownie podziwia rozpostarte w dole miasto. Jestem wdziczny Losowi za
to, e dane mi byo zobaczy Pary, bo jego magia zawsze mnie fascynowaa
rzek. Wanie dlatego wyda swoim wojskom rozkaz obejcia stolicy, aby
unikn walk w jej pobliu. Aby obraz, ktry rozciga si w dole zosta
zachowany dla przyszych pokole86. Jednak nieliczni paryanie, ktry
ujrzeli go tamtego ranka, byli przeraeni. Kiedy kawalkada mijaa grup
haaliwych straganiarek, najbardziej otya z przeraeniem wskazaa Hitlera.
Jej piskliwy krzyk: To on! To on! sprawi, e zapanowao istne
pandemonium.
Nastpnego dnia Hitler kaza Speerowi przygotowa dekret majcy
rozpocz wielk przebudow Berlina. Czy Pary nie jest pikny? zapyta.
Musimy zadba o to, aby Berlin by jeszcze pikniejszy. Zabra Brekera na
stron i zacz si rozpywa w zachwytach nad tym, co widzieli wczorajszego
ranka. Kocham Pary od dziewitnastego wieku jest wanym orodkiem
sztuki kocham go jak ty. Gdyby los nie pchn mnie do polityki,
studiowabym w Paryu, jak ty, bo przed wielk wojn moj ambicj bya
sztuka.
Zawieszenie broni miao wej w ycie godzin i trzydzieci pi minut po
pnocy, wic w atmosferze radoci zasiedli do pnej kolacji wok stou, na
ktrym pony wiece. Niebo pociemniao, a z oddali dolecia huk gromu.
Przed pnoc jeden ze wsppracownikw donis, e nadlatuj
nieprzyjacielskie samoloty. Zgaszono wiata. Siedzieli w ciemnoci, a ich
twarze od czasu do czasu rozwietlay byskawice.
Podano szampana. Kiedy spojrzeli na zegarki, zapanowaa niezwyka cisza.
O pierwszej trzydzieci pi nad ranem rozlego si miedziane kanie trbki.
Kto szepn Brekerowi, e to tradycyjny sygna zoy bro. Keitel wsta
i wygosi w ciemnoci krtk mow. Pniej unis lampk szampana
i wznis trzykrotnie toast na cze ich wodza, Fhrera.
Wszyscy wstali, brzkny kieliszki. Hitler siedzia nieco skrpowany. Nie
lubi takich popisw, ale ugi si przed tradycj Wehrmachtu. Z grzecznoci
przytkn kieliszek do ust, ale nie wypi. Pniej zwiesi gow jedyny
samotny w wesoym towarzystwie. W kocu powiedzia ledwie syszalnym
gosem: To bya wielka odpowiedzialno i wyszed z pokoju88.

Rozdzia 22
ZWYCISTWO GUBI NAWET ZWYCIZCW (DRYDEN)
(czerwiec28 padziernika 1940)

1
Tego lata Hitler da jasno do zrozumienia, e bardziej od walki interesuj go
negocjacje. We Francji jego broni bya perswazja i stawianie si w roli
wspaniaomylnego zwycizcy, ktry ofiarowa Francji udzia w owocach
zjednoczonej i kwitncej faszystowskiej Europy hegemoni, ktra miaa nie
tylko przyczyni si do moralnego odrodzenia, ale te stworzy bastion
przeciw bezbonemu komunizmowi. Jednym z pierwszych posuni w tej
kampanii by rozkaz, aby niemieccy onierze postpowali raczej jak
wyzwoliciele ni zdobywcy. Nie chc, eby moje wojsko zachowywao si we
Francji jak Francuzi w Nadrenii po pierwszej wojnie!. Oznajmi, e kady, kto
zostanie przyapany na grabiey, bdzie rozstrzelany na miejscu. Pragn
doprowadzi do autentycznego porozumienia z Francj1.
W konsekwencji niemieccy onierze, ktrzy wkroczyli do Parya, nie
wczyli si po ulicach, dajc wyrazw hodu i darmowego jada. Sumiennie
pacili za wszystkie zakupione towary i pawili w czerwcowym socu,
przesiadujc w ulicznych kawiarenkach na Champs-lyses razem
z Francuzami. Bya to kopotliwa, czsto milczca i obojtna kompania, cho
paryan, ktrzy spodziewali si, e ich kobiety zostan zgwacone, a sklepy
i banki spldrowane, opuci lk. Wszyscy wiedzieli, e Wehrmacht pomaga
uciekinierom w powrocie do Parya. Zaczto te z pewn akceptacj spoglda
na plakaty rozklejone w caym miecie, ukazujce dziecko w ramionach
przyjaznego Niemca wraz z apelem: Francuzi! Ufajcie niemieckiemu
onierzowi!.
Hitler mg si czu dumny ze swoich onierzy. Byli schludni, cisi
i uprzejmi. Szarmanccy wobec kobiet, cho wolni od przesadnej galanterii,
okazujcy szacunek maonkom Francuzw. Stali z goymi gowami przed
Grobem Nieznanego onierza, uzbrojeni jedynie w aparaty fotograficzne.
Zachowywali si raczej jak horda turystw przywiezionych w ramach
specjalnej witecznej promocji ni budzce trwog bestie, ktre niedawno
upokorzyy francusk armi. To przebiege posunicie propagandowe
stanowio element programu majcego zamieni Francj w aktywnego
i produktywnego wasala.

Nawet Fhrer odgrywa rol turysty, podrujc na czele grupy

adiutantw i swojego sieranta z czasw wojny wiatowej, Maxa Amanna.
Przez dwa dni beztroska gromadka bya oprowadzana przez Fhrera po
dawnych polach bitew, ktre przyczyniy si do wybuchu obecnej wojny.
Hitler cieszy si kad chwil tej sentymentalnej podry. Pokazywa pola
Flandrii, ktre byy kiedy piekielnym grzzawiskiem, oraz dawne okopy
zachowane jako pamitki i atrakcje przycigajce turystw. Zamiast
odwiedza te miejsca w cichej zadumie, Fhrer bezustannie papla, opisujc
z najdrobniejszymi szczegami, co wydarzyo si tu i tam. Kiedy jechali przez
Lille, ktre uwieczni swoj akwarel, rozpoznaa go jaka kobieta wygldajca
przez okno. Diabe! wykrzykna. Pocztkowo by tym rozbawiony, ale
pniej przysig sobie, e wymae ten obraz ze wiadomoci zwycionych.
Sentymentalna feta zakoczya si 26 czerwca, kiedy Hitler zaj si
kolejnym przykrym zadaniem, ktre go czekao: podbojem Anglii. Stale
powtarza adiutantom, e ta robota nie sprawia mu przyjemnoci. Konflikt
z Angli oznacza wojn z brami, a zniszczenie ich imperium sprawioby
Niemcom bl. Wanie dlatego, jak wyzna Hewlowi, ociga si z inwazj na
Wielk Brytani. Nie chc podbi Anglii powiedzia. Chc si z ni dogada.
Chc j zmusi do przyjcia mojej przyjani i wygna t ca ydowsk hoot,
ktra ich podburza przeciwko mnie2.
Nadal nie mia planu inwazji na Wyspy Brytyjskie. Zwycistwo na
zachodzie nadeszo tak szybko, e Niemcy nie dysponowali ani jedn odzi
desantow czy bark do pokonania kanau La Manche. Mona byo odnie
wraenie, e Fhrer czeka, a Anglia pokornie poprosi go o pokj. 3 lipca jego
nadzieje brutalnie rozwiao nieoczekiwane ostrzelanie przez okrty Royal
Navy francuskiej floty stojcej na kotwicy w algierskim porcie Al-Marsa alKabir. W cigu trzynastu minut zaton pancernik Bretagne z dziewiciuset
siedemdziesicioma siedmioma czonkami zaogi, a trzy inne jednostki, m.in.
pancernik Dunkerque, zostay powanie uszkodzone. Francuzi ponieli take
due straty w ludziach. Reszta floty zdoaa uciec. Zwycizcy zapacili son
cen za strach, e Hitler mgby uy francuskich okrtw wojennych do
inwazji na Wielk Brytani. Poniewa wikszo Francuzw miaa wieo
w pamici przykr ewakuacj Brytyjczykw spod Dunkierki, a admira Darlan
uroczycie zapewni, e nie odda okrtw Hitlerowi, atak Royal Navy wywoa
fal gbokiej niechci w caej Francji. Okrelenie perfidny Albion stao si
popularnym kawiarnianym sloganem.
Ostrzelanie francuskiej floty utwierdzio w swoich przekonaniach rwnie
tych, ktrzy uwaali, e jedynym ratunkiem dla Francji jest kolaboracja
z Hitlerem. Niedawno kraj zosta podzielony na dwie strefy okupowan
Francj na pnocy i Francj Vichy na poudniu, na ktrej czele stan
marszaek Philippe Ptain. Zniszczenie francuskiej floty utrudnio mu zadanie
zniechcenia wicepremiera Lavala do jeszcze bliszej wsppracy z Hitlerem,
uatwio za Jeanowi Giraudoux i innym faszystowskim intelektualistom

pozyskiwanie nowych uczniw. Alfred Fabre-Luce w swoim quasi-dzienniku

napisa: W cigu jednego dnia Anglicy zabili wicej francuskich marynarzy
ni Niemcy podczas caej wojny. Pomyka popeniona przez Brytyjczykw
w Al-Marsa al-Kabir, przepowiedzia, przypieszy nastanie zjednoczonej
Europy Hitlera. Atak obudzi rwnie Fhrera z bogiej drzemki, ze snu
o szybkim porozumieniu z Angli, jednoczenie wskazujc niemono
przejcia kontroli nad francusk flot i utrzymania w szachu Royal Navy.
Fhrer, ktry praktycznie ogranicza si do dziaa ldowych, by
zaszokowany niezwyk mobilnoci brytyjskich si morskich. Efektowna
akcja Royal Navy wzmocnia jego wczeniejsze obawy, e nawet jeli flota
brytyjska nie uniemoliwi mu inwazji na Angli, to pozwoli jej rzdowi
przenie kwater gwn do Kanady lub Australii i stamtd panowa nad
morzami.
Przeywa mki niezdecydowania, nie mogc wybra midzy negocjacjami
a si. Nie wolno mi si podda powiedzia Puttkamerowi. Anglicy w kocu
mnie zrozumiej. Jednak gdy Brauchitsch i Halder polecieli 13 lipca do
Berghofu, szybko zaaprobowa ich plan inwazji na Angli, cho chwil pniej
zaprotestowa, mwic, e nie pragnie walczy ze swymi angielskimi brami.
Nie mia zamiaru doprowadzi do upadku ich imperium. Rozlew krwi cignie
jedynie chciwe upu szakale. Czemu Anglia uparcie odmawia zawarcia pokoju,
zapyta i sam udzieli sobie odpowiedzi. Halder zapisa j w swoim dzienniku:
Bo Anglia nadal liczy na reakcj Rosji3.
Trzy dni pniej Hitler wyda dyrektyw w sprawie inwazji, nakazujc
wyeliminowa Wyspy Brytyjskie jako baz do prowadzenia wojny
z Niemcami, a jeli zajdzie potrzeba, cakowicie je zaj. Operacja otrzymaa
peen polotu kryptonim Lew Morski. Hitler j zaaprobowa, a nastpnie
postanowi przedstawi wasn propozycj pokojow. Fhrer zamierza
zoy Anglii niezwykle wspaniaomyln propozycj pokoju zdradzi
Schmidtowi Ribbentrop. Kiedy Lloyd George j usyszy, rzuci si nam na
szyj4. Fhrer ogosi j 19 lipca. Zacz od szyderczego ataku na Churchilla,
a nastpnie zagrozi, e starcie midzy oboma krajami doprowadzi do
pewnego zniszczenia Anglii, i zakoczy niejasn propozycj: Nie widz
powodu, dla ktrego ta wojna miaaby trwa choby dzie duej.
Pierwsza angielska odpowied na to owiadczenie Hitlera nadesza od
kogo, kto doskonale go zna. Sefton Delmer, pracujcy wwczas dla BBC,
godzin pniej mwi na falach eteru. Herr Hitler zacz z szacunkiem po
niemiecku w przeszoci czsto pyta mnie pan o nastroje Brytyjczykw.
Prosz pozwoli, e ponownie udziel Waszej Ekscelencji skromnej rady.
Pozwol sobie wyjani, co w Wielkiej Brytanii mylimy o paskim odwoaniu
si do rozumu i zdrowego rozsdku. Herr Fhrer i Reichskanzler, wciniemy
panu t propozycj midzy cuchnce zby5. Shirer usysza te sowa
w berliskim studiu, gdzie czeka na wasn audycj, ktra miaa zosta
nadana do Ameryki, i widzia, jak zareagowali przebywajcy tam urzdnicy.

Czy potrafi pan to poj?! wykrzykn jeden z nich do Shirera. Czy jest pan
w stanie zrozumie tych brytyjskich idiotw? Odrzucaj pokj w takiej
sytuacji? Zwariowali!6.
Propozycja Hitlera nie zrobia wikszego wraenia take na prezydencie
Roosevelcie. Tego samego wieczoru, zwracajc si z radiowym ordziem do
narodu i przyjmujc nominacj na urzd prezydenta, oznajmi, e jest tylko
jeden sposb postpowania z totalitarnym pastwem opr, a nie polityka
ustpstw. Jeszcze nigdy, donosi Berlinowi ambasador Dieckhoff,
wspudzia Roosevelta w wybuchu i przeduaniu tej wojny nie by bardziej
wyrany ni w ostatniej mowie. Trzeba przeszkodzi Anglii w zmianie kursu
i wzmocni jej opr, aby wojna trwaa nadal77*7.
Jednak Londyn oficjalnie nie odrzuci propozycji Fhrera. Kiedy
w niedziel 21 lipca Hitler wezwa do Berlina swoich dowdcw, wydawa si
bardziej zagubiony ni wojowniczy. Sytuacja Anglii jest beznadziejna
oznajmi. Wygralimy wojn. Odwrcenie sytuacji jest niemoliwe. Przez
chwil spekulowa na temat szansy sformowania nowego rzdu przez Lloyda
Georgea, a pniej pogry si w ponurych domysach.
Nagle wyrwa si z zadumy. Wezwa do szybkiego zakoczenia wojny
i da do zrozumienia, e operacja Lew Morski jest najskuteczniejszym
sposobem osignicia tego celu. Jednak jego pewno albo jej pozr zacza
si niemal natychmiast rozwiewa. Ostrzeg, e inwazja przez wody kanau La
Manche kontrolowanego przez nieprzyjaciela nie bdzie podr w jedn
stron, jak w przypadku Norwegii. Nie bdzie te elementu zaskoczenia. Jak
rozwi problem zaopatrzenia? Mwi i mwi, wskazujc powane
problemy, a admira Raeder (ktry cay czas pilnie notowa) sekundowa mu
w milczeniu. Bd musieli uzyska cakowit przewag w powietrzu,
a pierwsza fala desantu powinna wyldowa do poowy wrzenia, zanim
pogarszajca si pogoda uniemoliwi pene wsparcie Luftwaffe. Spojrza na
Raedera. Kiedy marynarka moe mu dostarczy raport na temat stanu
technicznych przygotowa? Kiedy zakoczy si rozmieszczanie baterii dzia
wzdu wybrzea? W jakim stopniu bd mogli ochrania operacj desantow
na wodach kanau?
Skonsternowany admira duma o innych problemach: bd musieli
przewie wikszo wojsk barkami pywajcymi po niemieckich rzekach
i kanaach, te za naleao wczeniej sprowadzi z Rzeszy. Poza tym, jak ich
osabiona flota zdoa stawi czoo Royal Navy? Straty poniesione podczas
dziaa w Norwegii sprawiy, e mieli jedynie czterdzieci osiem U-Bootw,
jeden ciki krownik, cztery niszczyciele i trzy kutry torpedowe gotowe do
walki. Raeder odpowiedzia z pewnym zakopotaniem, e ma nadziej za kilka
dni odpowiedzie na pytania o charakterze technicznym, ale jak bdzie mg
rozpocz przygotowania, jeli przewaga w powietrzu nie stanie si faktem?
Brauchitsch zareagowa na ten pesymizm pen optymizmu wiar. Operacja
Lew Morski mu si podobaa. Zastpca Gringa powiedzia, e Luftwaffe

tylko czeka na rozkaz do rozpoczcia potnej ofensywy powietrznej. Hitler

bez sowa komentarza poprosi Raedera, aby jak najszybciej przedoy mu
raport. Jeli przygotowa nie da si zakoczy do wrzenia, trzeba bdzie
rozway inne warianty. Gwny ciar operacji Lew Morski spoczywa na
marynarce wojennej.
Kiedy zostali sami, Hitler powiedzia Brauchitschowi: Stalin flirtuje
z Angli, aby utrzyma j w stanie wojny, a jednoczenie krpuje nas, eby
zyska na czasie i zdoby to, czego pragnie, a czego by nie dosta, gdyby
zapanowa pokj. Chocia przyzna, e obecnie nic nie wskazuje na to, e
Sowieci podejmuj wrogie dziaania wobec Rzeszy, zgodzi si, i Rosjanie
stanowi problem, ktrym trzeba si zaj. Trzeba bdzie o nich pomyle9.
Pewien Anglik obdarzony darem widzenia przyszoci przewidzia, e
prawdziwym celem Hitlera byo poszerzenie Lebensraum kosztem Zwizku
Radzieckiego. Zestawienie jego wypowiedzi sprzed roku z tymi, ktre
wygosi pitnacie lat temu napisa George Orwell w recenzji angielskiego
wydania Mein Kampf ujawnia zdumiewajc sztywno mylenia
powodujc, e jego wiatopogld si nie rozwija. To zafiksowana wizja
monomana, na ktr nie ma wpywu przelotna gra polityczna. Dla Hitlera
pakt rosyjsko-niemiecki jest przypuszczalnie jedynie zmian rozkadu. Plan
wyoony na kartach Mein Kampf zakada zmiadenie Rosji, a dopiero
pniej Anglii. Teraz okazao si, e najpierw trzeba si zaj Angli, gdy
Rosj mona atwiej przekupi, ale kiedy nadejdzie jej pora, gdy Anglia
zniknie z pola widzenia. Hitler niewtpliwie tak si na to zapatruje10.
Chocia Fhrer osign oszaamiajce zwycistwo militarne na zachodzie,
nie dao mu ono politycznej stabilnoci, ktrej potrzebowa, eby rozpocz
wit wojn z Rosj. Umizgi wobec Wielkiej Brytanii sprawiy, e ten uparty
kraj sta si jeszcze bardziej krnbrny, a prby skonienia francuskiego rzdu
Vichy, aby przyczy si do niemieckiej krucjaty, zostay pokrzyowane przez
niechtn ulego, ktra nie chciaa si przerodzi w aktywn wspprac.
Mimo niepowodze Hitler nadal sdzi, e zdoa zapobiec przerodzeniu si
konfliktu w wojn wiatow. By tak pewny, e Anglia balansuje na krawdzi
kapitulacji, e zarzdzi natychmiastowe nasilenie wojny propagandowej
przeciwko niej. Jednym z pierwszych wojennych posuni Goebbelsa byo
nadanie poprzez sie tajnych nadajnikw przepowiedni Nostradamusa, ktre
jakoby ju si speniy; ostatnia z nich miaa prorokowa zniszczenie Londynu
w 1940 roku. Wspczesnych interpretacji przepowiedni Nostradamusa
dostarczy astrolog Krafft, ktry przepowiedzia zamach bombowy
w monachijskiej piwiarni.

W tym okresie obfitujcym w ze przeczucia Hitler znalaz czas na kolejne

spotkanie ze starym przyjacielem Kubizkiem, ktremu wysa bilety na

Festiwal Wagnerowski w 1940 roku. 23 lipca spotkali si w salonie po

pierwszym akcie Zmierzchu bogw. Serdecznie przywitawszy si z Kubizkiem,
Hitler zacz narzeka, e wojna powstrzymaa jego program przebudowy.
Nadal pozostao mnstwo do zrobienia. Kt inny si tym zajmie? A tu musz
sta i patrze, jak wojna ograbia mnie z najlepszych lat ycia Starzejemy si,
Kubizek. Nie zostao nam wiele czasu wkrtce bdzie za pno, eby zrobi
to, co pozostao do zrobienia11.
Prywatne spotkanie z Kubizkiem byo rzadk przerw w jego stale
rosncych publicznych obowizkach. Co paradoksalne, zwizek Hitlera z Ew
Braun nabra bardziej maeskiego charakteru. Wojna zbliya ich do siebie,
zamiast oddali, gdy mg spdza wicej czasu w Berghofie. Znikny
misterne prby przekonania wszystkich, e s jedynie przyjacimi.
Wsppracownicy i sucy traktowali Ew z najwyszym szacunkiem,
w swoim gronie nazywajc j Chefin, szefow. Ona zwracaa si do Hitlera
poufa form Du, a on odpowiada jej podobnie, czasami okrelajc kochank
Tschapperl,
wiedeskim
zdrobnieniem
oznaczajcym
malestwo.
W towarzystwie przyjaci niekiedy gadzi nawet jej rk i dawa wyraz
swoim uczuciom. Zdaniem bliskich ich wspycie seksualne wydawao si
normalne, jeli zway, e Hitler dobiega pidziesitki i by bez reszty
pochonity prac. W kocu uznana za pani Berghofu Ewa nabraa pewnoci
siebie i elegancji. Cho jej ycie bywao trudne, pocieszaa j pewno, e nie
ma ju adnych rywalek.

Tego lata Hitler uzna, e nadszed czas, aby rozpocz walk o Lebensraum
i zniszczy bolszewizm. Poleci wojskowym, eby zaczli czyni
przygotowania w tym kierunku. 29 lipca 1940 roku Jodl wybra si na stacj
kolejow Bad Reichenhall, aby omwi t kwesti z pukownikiem
Warlimontem z sekcji planowania Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu
w jego pocigu specjalnym. Warlimont i trzej wysi oficerowie sdzili, e
nieoczekiwana wizyta moe oznacza awans albo jak nagrod. Ku ich
zaskoczeniu Jodl sprawdzi, czy wszystkie drzwi i okna wagonu
restauracyjnego s zamknite, a nastpnie nieoczekiwanie ogosi cichym,
oschym tonem, e Hitler postanowi raz na zawsze uwolni wiat od groby
bolszewizmu. Nieoczekiwany atak na Zwizek Radziecki mia nastpi tak
szybko, jak to moliwe w maju 1941 roku. Sowa Jodla wywoay
piorunujcy efekt wspomina Warlimont, ktry chwyci oparcie krzesa, nie
mg bowiem uwierzy wasnym uszom. To niemoliwe! wykrzykn
pukownik Lossberg. Jakim cudem Hitler mgby walczy z Rosj przed
pokonaniem Anglii?! Jodl udzieli intrygujcej odpowiedzi: Fhrer sdzi, e
nastroje ludnoci po zwycistwie nad Angli uniemoliwiyby mu now wojn
z Rosj.

Rozleg si chr protestw. Przecie to walka na dwch frontach sprawia,

e Niemcy poniosy klsk podczas I wojny wiatowej. Skd nagle taka zmiana
po podpisaniu paktu w Moskwie? Czy Stalin nie dotrzyma sowa? Czy nie
dostarczy surowcw i ywnoci w przewidzianym terminie? Jodl lakonicznie
zby wszystkie pytania: konflikt z bolszewizmem jest nieunikniony. Lepiej
zaatakowa teraz, gdy niemiecka armia znajduje si u szczytu potgi.
Zebranych nie przekonay odpowiedzi Jodla (ktry zgosi te same wtpliwoci
Hitlerowi), ale ten uci dyskusj. Panowie rzuci to nie kwestia do
dyskusji, ale rozkaz Fhrera!. Powiedziawszy to, poleci Warlimontowi
opracowanie planu inwazji o kryptonimie Przygotowania [do wojny] na
wschodzie12.
W ostatni dzie lipca Fhrer wezwa swoich dowdcw do Berghofu na
narad, ktra miaa dotyczy operacji Lew Morski, ale przybraa cakiem
inny obrt. Najpierw zabra gos admira Raeder. Przygotowania szy pen
par zgodnie z planem zgromadzono materiay, a przerbki barek miay
zosta ukoczone w ostatnich dniach sierpnia. Z drugiej strony, sytuacja floty
cywilnej bya niekorzystna z powodu strat poniesionych podczas walk
w Norwegii oraz od min morskich. Chocia akcja usuwania min zostaa ju
rozpoczta, utrudniaa j dominacja aliantw w powietrzu. Dlatego, zakoczy,
byoby lepiej przeoy inwazj do maja nastpnego roku.
Hitler zaprotestowa. Tak duga zwoka pozwoli Anglii wzmocni armi
i zgromadzi spore zapasy z Ameryki, moe nawet z Rosji. Jak zdoamy
pokona t przepa do przyszego maja? zapyta i wyznaczy dat
rozpoczcia operacji na 15 wrzenia. Podj kategoryczn decyzj, ale
natychmiast j zagodzi. Oczywicie przeprowadz inwazj, jeli zmasowane,
trwajce cay tydzie bombardowania poudniowej Anglii zdoaj
doprowadzi do zniszczenia RAF-u, Royal Navy i gwnych portw morskich.
W przeciwnym razie odoymy operacj do maja 1941 roku.
Jeli rzeczywicie bya to decyzja, zostaa podjta bez wikszego
entuzjazmu, co ucieszyo Raedera. Dawaa ona najwyszy priorytet
przygotowaniom do operacji Lew Morski, jednoczenie przesuwajc gwny
ciar odpowiedzialnoci na Luftwaffe. Co waniejsze, stwarzaa Hitlerowi
moliwo przeniesienia dziaa z zachodu na wschd. Gdy dwaj marynarze,
Raeder i Puttkamer, wyszli z pokoju, Fhrer zacz mwi z powtpiewaniem
o szansach operacji Lew Morski. Nasza maa flota westchn to zaledwie
pitnacie procent si nieprzyjaciela!. Co wicej, kana La Manche by
znacznie groniejszy, ni wyglda na mapie, o czym mg zawiadczy kady
eglujcy po tych zdradzieckich wodach przy zej pogodzie.
Hitler zachowywa si niemal tak, jakby przekreli inwazj na Angli.
Wystarczy, e Rosja da znak Anglii, e nie yczy sobie, aby Niemcy byy zbyt
silne, a Anglicy niczym toncy odzyskaj nadziej, e za sze do omiu
miesicy sytuacja moe ulec cakowitej zmianie. Jeli jednak Rosja zostanie
rozgromiona, zganie ostatnia nadzieja Anglii. Wwczas Niemcy bd

panowa w Europie, take na Bakanach. Tym razem zakoczy zadum

rezolutnym postanowieniem. Trzeba podj decyzj rzuci szorstko.
W takim razie Rosja musi zosta pokonana wiosn 1941 roku. Znikna
atmosfera wahania towarzyszca poprzednim naradom. By ponownie starym
Fhrerem, jednostk wybran przez los. Im szybciej rozprawimy si z Rosj,
tym lepiej. Operacja bdzie miaa sens tylko wwczas, gdy zmiadymy to
pastwo jednym uderzeniem. Nie wystarczy zajcie terytorium. Ofensywa,
oznajmi, musi stanowi jedn, nieprzerwan operacj. Nie popeni bdu
Napoleona i nie da si pokona rosyjskiej zimie. Powiedzia, e zaczeka do
maja. Da nam to pi miesicy na przygotowania doda z satysfakcj.
Da si ponie wasnej wizji. Celem uderzenia rzek z oywieniem
bdzie unicestwienie energii yciowej Rosji. Niczym wojenny wataka
popiesznie naszkicowa atak przeprowadzony przy udziale okoo stu
dwudziestu dywizji. Pierwsze uderzenie pjdzie w kierunku Kijowa. Drugie
w kierunku Moskwy, wzdu wybrzea Batyku. Na koniec armie pnocna
i poudniowa si spotkaj, przypuszczajc szturm na zagbie naftowe
w rejonie Baku. Sen przerodzi si w rzeczywisto13.

2
Nie miny dwadziecia cztery godziny, a zdeterminowanego Fhrera
ponownie ogarny wahania. Wyda dwie dyrektywy, jedn wzywajc do
szybkiego zdobycia Wielkiej Brytanii i drug, ktra stawiaa t pierwsz pod
znakiem zapytania. Pierwsza rozpoczynaa si w pewnym siebie tonie: W
celu stworzenia warunkw koniecznych do ostatecznego podporzdkowania
Anglii mam zamiar zwikszy intensywno dziaa powietrznych i morskich
przeciwko Wyspom Brytyjskim. Luftwaffe miaa pokona RAF tak szybko, jak
to moliwe, a nastpnie czeka w pogotowiu na rozpoczcie operacji Lew
Morski. Rezerwuj dla siebie przypomnia decyzj w sprawie atakw
terrorystycznych jako rodka odwetowego.
Drugi rozkaz, podpisany przez Keitla w imieniu Fhrera, zawiera
polecenie ukoczenia przygotowa do operacji Lew Morski do poowy
wrzenia, a nastpnie stwierdza: W cigu omiu do czternastu dni po
rozpoczciu ofensywny powietrznej przeciwko Wielkiej Brytanii, ktrej
pocztek zaplanowano na 5 sierpnia, Fhrer zdecyduje, czy inwazja zostanie
przeprowadzona w tym roku. Jego decyzja bdzie w duym stopniu zaleaa
od wyniku wojny powietrznej14.
Rozsyajc dyrektyw, Keitel mia wraenie, e Hitlerem miotaj sprzeczne
uczucia. Chocia Fhrer entuzjastycznie przystpi do przygotowa
i domaga si od nas improwizacji, aby je przypieszy, nie mogem si pozby
wraenia, e cay czas mia wtpliwoci w kwestii przeprowadzenia tej
operacji, e tkwi w puapce wtpliwoci i zahamowa. By wiadomy

ogromnego ryzyka, na ktre si naraa, i odpowiedzialnoci spoczywajcej na

jego barkach. Keitel uzna rwnie, e Hitler nie chcia straci ostatniej
szansy dyplomatycznego zakoczenia wojny z Wielk Brytani, na co w tym
okresie naprawd liczy. Keitlowi nigdy nie przyszo do gowy, e mogo
chodzi o co wicej ni wiczenie si w pokonywaniu wtpliwoci. Nie
pomyla, e Hitler mg wykorzysta widowiskowe przygotowania do
operacji Lew Morski, aby zamaskowa atak na Rosj.
Fhrerowi nie przyszo do gowy, e gwne przesanie dwch dyrektyw
wydanych 1 sierpnia zostao rozszyfrowane przez maszyn Ultra. Odczytane
wiadomoci utwierdziy Churchilla w przekonaniu, e naprawd zdoali
zama niemiecki szyfr, a kilka dni pniej uzyska pewno, gdy przy pomocy
Ultry rozszyfrowano rozkaz Gringa wyznaczajcy 13 sierpnia jako pocztek
operacji Orze, zmasowanego ataku powietrznego na Angli.
Ofensywa rozpocza si zgodnie z planem, ale z powodu pogarszajcej si
pogody wystartowaa jedynie Trzecia Grupa Uderzeniowa. Przeprowadzono
niemal piset atakw bombowych, jednak dziki uyciu radaru oraz
ostrzeeniu Ultry szkody byy niewielkie, przy czym Niemcy ponieli znaczne
straty stan posiadania Luftwaffe zosta uszczuplony o czterdzieci pi
samolotw, podczas gdy RAF straci jedynie trzynacie myliwcw. Kolejny
dzie przynis Gringowi rwnie bolesne rozczarowanie. 15 sierpnia rzuci
do ataku wszystkie trzy grupy uderzeniowe. Tym razem dziki Ultrze zdoano
ustali, jakich si uyje Gring i gdzie uderzy. Uzbrojony w tak wiedz RAF
mg rozmieci swoje nieliczne dywizjony myliwskie na waciwym miejscu
i puapie, czynic to w sposb tak przemylny, e kada z niemieckich fal
uderzeniowych napotkaa zaarty opr. Podczas najwikszej bitwy
powietrznej, ktr stoczono do tamtej pory, RAF zestrzeli siedemdziesit pi
maszyn wroga, tracc trzydzieci cztery. Operacja Orze zacza nabiera
cierpkiego smaku: 17 sierpnia wynik wynosi siedemdziesit do dwudziestu
siedmiu. Tego dnia Gring wycofa z walki wolne bombowce nurkujce Stuka,
ktre siay spustoszenie we Francji. Zwyczajnie nie mogy si rwna ze
spitfireami.
19 sierpnia nadcigna za pogoda, uziemiajc Luftwaffe na cztery dni.
W czasie przerwy w walkach Gring wezwa do siebie dowdcw. Dzienne
ataki na fabryki samolotw i podobne cele, powiedzia, musz zosta
zastpione nocnymi rajdami. Gring znalaz rwnie czas, aby zruga za sabe
wyniki pilotw jedno- i dwusilnikowych myliwcw. aden myliwiec nie
moe przerwa misji eskortowej z powodu zej pogody rozkaza. Pilot, ktry
si tego dopuci, zostanie niezwocznie postawiony przed sdem wojennym 15.
Kiedy 23 sierpnia pogoda poprawia si, Luftwaffe przeleciaa nad kanaem
La Manche, wykonujc zmasowany nocny nalot. Jedna dwunasta
bombowcw zboczya z kursu i zamiast zrzuci bomby na fabryki samolotw
oraz zbiorniki ropy poza granicami Londynu, zrzucia je na miasto. Zgino
dziewiciu cywilw. Dowdcy RAF-u uznali, e byo to celowe dziaanie,

i nastpnego dnia odpacili si zbombardowaniem Berlina. Nalot wyrzdzi

niewielkie szkody, ale berliczycy przeyli szok. Nie sdzili, e do tego
dojdzie napisa w swoim dzienniku Shirer. Kiedy rozpocza si wojna,
Gring zapewnia ich, e to niemoliwe (). Uwierzyli mu. Tym wiksze byo
dzisiejsze rozczarowanie. Mona je byo wyczyta z ich twarzy16.
RAF wrci do Berlina trzy noce pniej, tym razem zabijajc dziesiciu
cywilw i ranic dwudziestu dziewiciu. Hitler wpad we wcieko, gdy atak
Niemcw na Londyn by wynikiem bdu w nawigacji, nadal jednak nie chcia
pozwoli Luftwaffe na zbombardowanie angielskiej stolicy. Berlin zosta
zaatakowany jeszcze dwukrotnie. Zmuszony do dziaania, w kocu podczas
niezaplanowanej mowy w Sportpalast wygoszonej 4 wrzenia po poudniu
zagrozi zdecydowanym odwetem. Jego suchaczki, pracownice opieki
spoecznej i pielgniarki, odpowiedziay radosn owacj na obietnic, e
Niemcy przewysz Churchilla pod wzgldem niszczycielskiej siy
bombardowa. Jeli brytyjskie lotnictwo zrzuci dwa, trzy lub cztery tysice
kilogramw bomb grzmia Fhrer my w cigu jednej nocy zrzucimy na
nich sto pidziesit, dwiecie trzydzieci lub czterysta tysicy kilogramw!.
Wrzawa na widowni zmusia go do krtkiej przerwy. Jeli nasil ataki na
nasze miasta, zrwnamy z ziemi angielskie miasta! Pokrzyujemy szyki tym
powietrznym piratom, tak nam dopom Bg! Jeli cho jeden z nas si podda,
niechaj nie bdzie narodowosocjalistycznych Niemiec!.
W odpowiedzi rozlego si oszalae: Przenigdy! Przenigdy!17.

3
Dwa dni pniej admira Raeder zameldowa si u Hitlera w Kancelarii
Rzeszy. Omawiali operacj Lew Morski tak, jakby aden nie wierzy w jej
powodzenie. Admira zakoczy swoje wystpienie pytaniem, ktre powinno
si byo spotka z gniewn odpraw: Jakie bd polityczne i wojskowe
dyrektywy Fhrera, jeli operacja Lew Morski si nie odbdzie?.
Hitler nie by jednak poirytowany, a Raeder z pewn satysfakcj donis
o tym kolegom. Decyzja Fhrera w sprawie ldowania w Anglii nie jest adn
miar przesdzona. Fhrer jest przekonany, e zdoa pokona Angli bez
przeprowadzania inwazji. Nadal jednak uwaa t operacj za rodek, dziki
ktremu zdoa doprowadzi do szybkiego zakoczenia wojny. Fhrer nie
podejmie jednak decyzji o rozpoczciu inwazji, jeli uzna, e ryzyko jest zbyt
wysokie. Hitler nie mg dopuci do klski operacji Lew Morski, gdy
oznaczaoby to zdecydowany wzrost prestiu Wielkiej Brytanii. Pragn
zwyciskiego blitzfinale na zakoczenie wojny i to bez zbdnego ryzyka.
Szczeglnie zaniepokoi go raport Puttkamera, naocznego wiadka wicze
w okolicy Boulogne, podczas ktrych barki desantowe cignite przez

holowniki ulegy rozproszeniu z powodu fali przypywu. Zdaniem Puttkamera

podobna operacja u wybrzey Anglii zakoczyaby si tak sam katastrof18.
Powodzenie inwazji lub kapitulacja Anglii zaleay od atakw
powietrznych, wic Hitler zaaprobowa masowe naloty na Londyn nastpnego
dnia po swoim niezachcajcym spotkaniu z Raederem. W kierunku Anglii
ruszya jedna fala samolotw po drugiej. Tamtego popoudnia nad gow
Gringa, ktry obserwowa rozwj wydarze z klifw przyldka Blanc Nez,
przesuna si pierwsza grupa zoona z trzystu dwudziestu bombowcw pod
oson myliwcw. Chwil pniej nad wodami kanau La Manche pojawia si
caa chmara samolotw leccych w zwartym szyku w kierunku Tamizy, aby
wysadzi w powietrze arsena Woolwich oraz elektrownie i doki portowe.
Kiedy Gring otrzyma raport, e ostatni cel stan w morzu ognia, podbieg
do mikrofonu i zacz woa, e Londyn jest zniszczony. Chwali si, e jego
samoloty zaday cios w samo serce wroga19. Niszczycielski atak trwa do
witu i zosta podjty o zmierzchu tego samego dnia. W cigu dwch
przeraajcych dni zgino omiuset czterdziestu dwch londyczykw.
Pamitajc o swojej grobie zrwnania z ziemi angielskich miast,
15 wrzenia Hitler wyrazi zgod na kolejny zmasowany atak. Mia to by
grand finale, ktry nie tylko ukarze Londyn, ale zniszczy RAF.
Ultra ponownie uprzedzia Churchilla, ktry cztery dni przed nalotem
ostrzeg ludno drog radiow. Nie ma najmniejszych wtpliwoci, e Herr
Hitler w szybkim tempie zuywa swoje siy powietrzne. Jeli bdzie tak
postpowa przez nastpne tygodnie, zniszczy i doprowadzi do ruiny trzon
swojego lotnictwa. Jednoczenie ostrzeg, aby nikt si nie oszukiwa
zaprzeczaniem, e na wysp jest szykowana inwazja na wielk skal, z typowo
niemieck starannoci i metodycznoci, e moe by ona przeprowadzona
na Angli, Szkocj lub Irlandi albo wszystkie trzy. Inwazja moga si
rozpocz w cigu kilku dni. Powinnimy uzna nastpny tydzie za bardzo
wany w dziejach Anglii. Jak tydzie, w ktrym hiszpaska Wielka Armada
wpywaa na wody kanau, a Drake ruszy jej naprzeciw, albo jak ten,
w ktrym Nelson zastpi drog wielkiej armii Napoleona pod Boulogne. Jego
sowa doday otuchy obrocom wyspiarskiej twierdzy, zachcajc cywilw, by
przyczyli si do walki20.
Hitler, ktry publicznie okazywa pewno siebie, podczas narady
zorganizowanej 14 wrzenia wyrazi due zaniepokojenie. Po pochwaleniu
Luftwaffe za odniesienie wspaniaego zwycistwa, ktrym zakoczya si
operacja Orze, przyzna, e przygotowania do operacji Lew Morski nie s
jeszcze zakoczone. Za pogoda uniemoliwia Luftwaffe zdobycie cakowitej
kontroli w powietrzu. Nadal jednak nie chcia odwoa rozkazu inwazji. Ataki
powietrzne wywieray niszczycielski wpyw na morale Anglikw, za dziesi
do dwunastu dni dojdzie do wybuchu masowej histerii.
Zastpca Gringa skorzysta z okazji i zaproponowa, eby
bombardowaniami zmusi ludno do kapitulacji. Raeder, ktry odnosi si

z entuzjazmem do wszystkiego z wyjtkiem morskiej inwazji, udzieli

gorcego poparcia, ale Hitler nalega, by Luftwaffe ograniczya si do wanych
celw wojskowych. Bombardowania w celu wywoania masowej paniki
powinny zosta uyte w ostatecznoci.
Wszystkie rozmowy ustay i podczas narady, ktra miaa rozstrzygn
o dacie rozpoczcia operacji Lew Morski, ustalono jedynie, e zostanie ona
podjta 17 wrzenia. Tymczasem nasileniu ulega bitwa o Angli, a Niemcy
zaczli ponosi coraz dotkliwsze straty. Dla przykadu, 15 wrzenia Luftwaffe
stracia szedziesit samolotw, a RAF tylko dwadziecia sze. W czwartek
siedemnastego Hitler musia spojrze faktom w oczy. Przyzna, e
bombardowania nie rzuc Anglii na kolana, a nastpnie szorstko
zakomunikowa swoj decyzj: z powodu niemonoci osignicia przewagi
w powietrzu operacja Lew Morski zostaje odoona do odwoania. Oznaczao
to faktyczn rezygnacj z jej przeprowadzenia. Od tego czasu inwazja na
Angli miaa istnie jedynie na papierze. Ultra i maa garstka brytyjskich
pilotw78* bdcych symbolem ludnoci zjednoczonej wol walki zaday
Adolfowi Hitlerowi pierwsz dotkliw porak. Anglia, to bogosawione
miejsce, ta ziemia, to krlestwo, zostaa ocalona.
Zdobylimy Francj za cen trzydziestu tysicy zabitych powiedzia
Puttkamerowi Fhrer, kiedy decyzja zapada. W cigu jednej nocy
przeprawy moglibymy straci znacznie wicej ludzi, a sukces nie by
pewny21. Wydawa si szczliwy, pomyla jego adiutant marynarki, gdy
operacja Lew Morski posza w odstawk.
Tego samego dnia Ultra przechwycia wiadomo, e Hitler wyda rozkaz
zdemontowania sprztu lotniczego na wszystkich lotniskach w Holandii.
Wieczorem Churchill wezwa do siebie dowdcw. Byo tak wspomina F.W.
Winterbotham, jakby kto zerwa struny skrzypiec w poowie ponurego
koncertu. Na wszystkich twarzach pojawi si niemiay umiech. Pniej
dowdca si powietrznych oznajmi to, na co wszyscy po cichu liczyli jego
zdaniem Hitler zrezygnowa z przeprowadzenia operacji Lew Morski,
a przynajmniej postanowi nie rozpoczyna jej w tym roku. Na twarz
Churchilla wypyn szeroki umiech. Zapali grube cygaro i zasugerowa,
eby zaczerpnli wieego powietrza22.

4
Hitler nadal liczy na to, e uda mu si skoni Angli do negocjacji, jeli nie
atakiem powietrznym lub morskim, to zajciem najbardziej strategicznej
skalnej masy na wiecie, Gibraltaru. Zdobycie Gibraltaru nie tylko
zamknoby Royal Navy drog na Morze rdziemne, tym samym
umoliwiajc Niemcom zajcie Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu, ale te
znacznie wyduyoby szlaki czce z Dalekim Wschodem. W takiej sytuacji

Brytyjczycy nie mogliby kontynuowa wojny, rozumowa. Szczeglnie

w sytuacji, gdy proponowa im honorowy pokj i rol cichego wsplnika
w krucjacie przeciwko bolszewikom.
Tak si zoyo, e minister spraw wewntrznych frankistowskiej Hiszpanii,
Ramon Serrano Suer, bawi wanie w Berlinie, omawiajc przystpienie
Hiszpanii do wojny i ewentualny atak na Gibraltar. By zaniepokojony, gdy
tego obfitujcego w wydarzenia ranka zmierza do Kancelarii Rzeszy.
Wczorajsze spotkanie z Ribbentropem zmartwio go i poirytowao, gdy
obawia si, e aroganckie zachowanie ministra stanowio jedynie odbicie
zniecierpliwienia jego szefa reimem Franco.
Hiszpan by mile zaskoczony serdecznym i uprzejmym przyjciem przez
Hitlera, wic pewnie owiadczy, e jest osobistym wysannikiem Franco oraz
przedstawicielem rzdu hiszpaskiego. Serrano Suer oeni si z Zit Polo,
szwagierk generalissimo. Oznajmi Fhrerowi, e przyjecha, aby omwi
warunki, pod jakimi Hiszpania przyczy si do wojny po stronie Niemiec.
Uczyni to, kiedy Hiszpanii zostan zapewnione dostawy ywnoci i amunicji.
Fhrer wydawa si zainteresowany bardziej polityk ni wojn. Europa,
powiedzia, musi zosta zjednoczona w kontynentalny organizm polityczny
poprzez ustanowienie wasnej doktryny Monroego, a nastpnie wzi pod
swoj ochron Afryk. Jego aluzje na temat przystpienia Hiszpanii do wojny
byy porednie i niejasne. Przeszed do konkretw dopiero wwczas, gdy
Suer wspomnia o koniecznoci posiadania artylerii w rejonie Gibraltaru.
Fhrer zacz snu dywagacje o wyszoci bomb nad pociskami. Sypic
liczbami, wyjani, e dugolufowe dziao potrzebuje naprawy po wystrzeleniu
okoo dwustu pociskw, po siedemdziesit pi kilogramw materiaw
wybuchowych kady, podczas gdy szwadron stukasw liczcy trzydzieci
sze maszyn moe bez koca zrzuca po sto dwadziecia bomb
zawierajcych po tysic kilogramw materiaw wybuchowych. Jak dugo
nieprzyjaciel mgby si opiera atakom bombowcw nurkujcych?
przekonywa. Sam ich widok sprawi, e Royal Navy czmychnie z Gibraltaru.
Artyleria jest zbdna. Oprcz tego, doda, Niemcy nie zdoaliby dostarczy
trzydziestoomiocentymetrowych dzia do operacji w Gibraltarze. Po
wirtuozowskim popisie sownym, ktry sprawi, e go zaniemwi
z podziwu, przysza pora na zapewnienie, e Niemcy uczyni wszystko, co
w ich mocy, aby pomc Hiszpanii23.
Serrano Suer opuci gmach Kancelarii Rzeszy z poczuciem ulgi,
gospodarz bowiem ani razu nie uy groby ani nie naciska, eby doradzi
Franco przyjcie jego propozycji, kiedy w niedalekiej przyszoci obaj
przywdcy spotkaj si na hiszpaskiej granicy w celu odbycia konkretneiszej
rozmowy. Serrano Suer zrobi rwnie dobre wraenie, wic Hitler
postanowi obra bardziej bezporedni sposb podejcia do jego szwagra.
Przystpienie Hiszpanii do wojny po stronie pastw Osi napisa do Franco
nastpnego rana musi si rozpocz usuniciem angielskiej floty

z Gibraltaru i natychmiastowym zajciem ufortyfikowanych ska24. Kiedy

Hiszpania opowie si po stronie pastw Osi, z perswazj godn komiwojaera
obieca, e Niemcy udziel jej nie tylko wojskowej, ale i gospodarczej pomocy
w najwikszym moliwym stopniu. Inaczej mwic, po szybkim zwycistwie
nadejdzie szybka nagroda.
W odpowiedzi udzielonej 22 wrzenia Franco wydawa si zgadza niemal
ze wszystkim, co zaproponowa Hitler, ale spotkanie Serrano Suera
z Ribbentropem, ktre odbyo si dwa dni pniej, zapowiadao trudnoci.
Hiszpan uprzejmie, ale stanowczo sprzeciwi si roszczeniom Niemiec do
kilku strategicznych wysp u wybrzey Afryki. Tumacz uzna, e Serrano
Suer jest nieco pazerny w kwestii wspomnianych baz, gdy Ribbentrop
zoy mu hurtow propozycj znacznych poaci Afryki. By to pierwszy
chodny powiew w ciepych stosunkach midzy Franco i Hitlerem zauway
Schmidt.
Nawet jeli Ribbentrop czu si sfrustrowany trudnymi negocjacjami
z powinowatym Franco, pod koniec miesica mia powody do radoci, gdy
w Berlinie podpisany zosta pakt trjstronny Japonii, Woch i Niemiec. Japonia
zgodzia si na przywdztwo Niemiec i Woch w ustanowieniu nowego adu
w Europie, pod warunkiem e wspomniane kraje uznaj jej nowy porzdek
w Azji. Sygnatariusze przyrzekali sobie rwnie wzajemn pomoc wszelkimi
politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi rodkami, gdyby jedna z trzech
wymienionych stron zostaa zaatakowana przez pastwo, ktre obecnie nie
jest zaangaowane w wojn w Europie lub konflikt chisko-japoski.

Brytyjczycy i Amerykanie uzyskali kolejny dowd na to, e Japonia nie jest

lepsza od nazistowskich Niemiec i faszystowskich Woch i e trzy
rozbjnicze narody poczyy siy w celu podbicia wiata. Sowieci byli
zaniepokojeni, ale Ribbentrop zapewni Mootowa, e traktat jest wymierzony
wycznie w amerykaskich podegaczy wojennych. Czemu Rosja nie
miaaby si przyczy, zapyta, a nastpnie wysmarowa dugi list do Stalina,
stwierdzajc, e byaby to historyczna misja czterech mocarstw Zwizku
Radzieckiego, Japonii, Woch i Niemiec polegajca na przyjciu dugofalowej
polityki i skierowaniu przyszego rozwoju narodw na waciwe tory poprzez
okrelenie ich interesw na nastpne wieki25.

5
Hitler powici padziernik na dyplomatyczne zabiegi. Czwartego spotka
si z Mussolinim na przeczy Brenner. Wojna jest wygrana! Reszta jest tylko
kwesti czasu oznajmi. Chocia przyzna, e Luftwaffe nie osigna
przewagi w powietrzu, to brytyjskie samoloty spadaj z nieba w stosunku trzy
do jednego. Jednak z jakiego powodu Anglia nadal si bronia, cho jej
sytuacja militarna wydawaa si beznadziejna. Brytyjczycy byli poddawani
nadludzkiej presji. Czemu Anglia nadal si trzyma, westchn, a nastpnie
odpowiedzia na swoje pytania: walczy, bo liczy na pomoc Amerykanw
i Rosjan.
Podkreli, e to czcza iluzja. Pakt trjstronny ju ostudzi tchrzliwych
amerykaskich przywdcw, a czterdzieci niemieckich dywizji na wschodzie
zniechcio Rosjan do interwencji. Nadszed czas na zadanie kolejnego
uderzenia w podstawy Imperium Brytyjskiego pora zaj Gibraltar.
Nastpnie uczyni ma dygresj, wygaszajc oskarycielsk mow pod
adresem Hiszpanw, ktrzy oczekiwali czterystu tysicy ton zboa i znacznej
iloci benzyny w zamian za przystpienie do wojny. Kiedy doszli do kwestii
zapaty, skary si Hitler, Franco mia czelno odrzec, e domaganie si
zapaty to poczenie idealizmu z materializmem. Hitler niemal wyszed
z siebie, wykrzykujc, e zosta potraktowany jak may ydek targujcy si
o najwitsze skarby ludzkoci!26.
Kiedy dwaj dyktatorzy rozstali si w duchu wzajemnej sympatii i zaufania,
Fhrer wyruszy do Berchtesgaden, aby w spokoju przemyle now sytuacj
polityczn. Przemierza pokoje Berghofu i odbywa dugie samotne spacery
zboczami Obersalzbergu. Niektre myli wypowiada przy stole podczas
posikw, inne w trakcie narad. Skutkiem owych monologw bya decyzja
o wysondowaniu Francuzw w drodze na spotkanie z Franco. Wtedy, dopiero
wtedy, pomwi z Rosjanami.
Jego pocig specjalny (o osobliwej nazwie Amerika) opuci Niemcy
dwudziestego drugiego i jeszcze tego wieczoru przyby do Montoire

w zachodniej czci rodkowej Francji. W Montoire dosiad si Laval,

wicepremier rzdu Vichy, aby odby krtkie spotkanie z Fhrerem. Rozmowa
dotyczya gwnie przygotowa do spotkania z marszakiem Ptainem, ktre
miao si odby za dwa dni. Tym razem Fhrer planowa zdegradowa Francj
do roli zupenego wasala. Mia nadziej to osign z chtn pomoc ofiary,
cho by gotw uy siy i bezwzgldnych represji, jeli okae si to konieczne.
Oprcz podporzdkowania Francji, podobnie jak innych podbitych narodw
temu, co Gring bez emocji okrela mianem gospodarki rabunkowej (ktra
polegaa na kradziey wszystkiego, co miao jakkolwiek warto, od
surowcw i pracy niewolniczej, po dziea sztuki bdce skarbem narodowym),
mia nadziej zyska we Francji Vichy sprzymierzeca w wojnie przeciwko
Anglii. Z postawy Lavala wywnioskowa, e mona to osign, wic pewny
siebie kontynuowa nocn podr, pieszc na decydujce spotkanie z Franco.
Mieli si spotka nastpnego dnia w maym francuskim miasteczku
nadgranicznym stosownym bardziej na wakacje ni konferencj
o midzynarodowym znaczeniu. Hendaye leao na poudnie od Biarritz,
w wypoczynkowym rejonie poudniowo-zachodniej Francji, z plaami
i palmami godnymi uwiecznienia na turystycznym plakacie. Do spotkania
doszo na granicy miasteczka, gdzie czyy si tory kolejowe wsze
francuskie i szersze hiszpaskie. Pocig Fhrera zjawi si punktualnie
o czternastej, ale na ssiednim peronie nie czeka aden hiszpaski skad. By
pikny padziernikowy dzie, tak przyjemny, e punktualni Niemcy nie byli
rozgniewani. W kocu czego mona oczekiwa od leniwych Hiszpanw,
ktrzy bez koca przecigaj sjest.
Hitler by przekonany, e gdy spotka si z Franco twarz w twarz, owinie
go sobie wok palca, jak Chamberlaina, Lavala i innych. Gdzie byby
generalissimo bez pomocy Niemiec? Nie wygra wojny domowej za spraw
interwencji Matki Boskiej, jak wierzyli poboni Hiszpanie, ale dziki bombom
zrzucanym z niemieckich samolotw, ktre spaday z nieba jak krople
deszczu.
Czekajc na delegacj Franco, Hitler i Ribbentrop rozmawiali na peronie.
Obecnie podsucha Fhrera Schmidt nie moemy udzieli Hiszpanom
adnych pisemnych gwarancji w sprawie przekazania czci francuskich
kolonii. Gdyby ci gadatliwi poudniowcy dostali co na pimie w tak delikatnej
kwestii, Francuzi na pewno prdzej czy pniej by si dowiedzieli.
Nastpnego dnia chcia skoni Ptaina do podjcia wrogich dziaa przeciwko
Anglii, wic dzi nie mg przekaza Hiszpanom czci ich terytoriw. Na
marginesie kontynuowa gdyby taka umowa z Hiszpanami wysza na jaw,
francuskie kolonie przeszyby pewnie w caoci na stron de Gaullea.
W kocu, z blisko godzinnym spnieniem, hiszpaski pocig wtoczy si
na most na rzece Bidassoa. Spnienie byo celowe i nie miao zwizku
z adn sjest. To najwaniejsze spotkanie mojego ycia wyzna Franco
jednemu ze swoich oficerw. Bd musia uy kadej sztuczki, ktr znam,

a to jedna z nich. Jeli ka Hitlerowi czeka, od pocztku bdzie w gorszej

psychologicznie sytuacji. Caudillo (przywdca) by niski i pulchny,
o czarnych, przenikliwych oczach. W narodzie niezwykle przystojnych
mczyzn musia si wydawa karem Sanczo Pans, ktry zdoby wadz
dziki szczciu i wytrwaoci. Ciko zapracowa na swj sukces. Pochodzcy
z Galicji, prowincji znanej z praktycznego stosunku do ycia, doszed do
wysokiej pozycji dziki trzewemu poczuciu rzeczywistoci i sprytowi.
Chocia w gruncie rzeczy pozosta chopem, Franco nie by nawet
czowiekiem ludu. Mia zbyt cise zwizki z Kocioem i monarchistami,
a cho skada puste obietnice falangistom (czonkom partii o faszystowskim
zabarwieniu), wida byo, e nie jest jednym z nich. Prawdziwi falangici, jak
jego szwagier, ktry niedawno zosta mianowany ministrem spraw
zagranicznych, okazali si znacznie bardziej proniemieccy. Mimo ostatnich
nieprzyjemnych dowiadcze w Berlinie Serrano Suer pozosta przekonany,
e Niemcy s niezwycione, a Hiszpania powinna si opowiedzie po
zwyciskiej stronie. Franco by bardziej sceptyczny. Mwi wam, e Anglicy
nigdy si nie poddadz powtarza swoim generaom. Bd walczy
i walczy bez koca, a jeli zostan wypdzeni z Brytanii, podejm walk
z Kanady. Przekonaj Amerykanw, aby stanli u ich boku. Niemcy nie
wygraj wojny. Jednoczenie nie chcia wystawia na prb cierpliwoci
Hitlera i skazywa Hiszpanii na los Czechosowacji oraz innych maych
krajw, ktre stany na drodze Rzeszy.
Kiedy jego pocig wtacza si na peron i stawa obok pocigu Hitlera,
Franco wiedzia, e los Hiszpanii zaley od umiejtnoci trzymania si z dala
od europejskiego konfliktu. Wojna domowa doprowadzia gospodark
Hiszpanii do ruiny, a nieudane zbiory w ostatnich latach sprawiy, e ludnoci
grozia mier godowa. Tylko czy Hitler pozwoli mu zachowa neutralno?
Jeli udzieli mu kategorycznej odmowy, co powstrzyma Niemcy przed
inwazj? Rozwizaniem byo stworzenie wraenia, e chce si przyczy do
pastw Osi, a jednoczenie znalezienie drobnej kwestii, ktra wymaga
wyjanienia. Galicyjskie pochodzenie byo mu zbroj, gdy schodzi na peron
i szed w kierunku Hitlera przy dwikach wojskowej orkiestry.
Franco zacz od komplementw i frazesw. Hiszpania bya zawsze
duchowo zjednoczona z Niemcami, wierna bez najmniejszych zastrzee,
dlatego take w obecnej chwili czuje si zjednoczona z pastwami Osi.
Historycznie rzecz biorc, oba narody od wiekw czyo pragnienie jednoci,
dlatego w obecnej wojnie Hiszpania chtnie stanie u boku Niemiec. Istniej
wszake pewne trudnoci, doda, z ktrych Fhrer doskonale zdaje sobie
spraw: gwnie niedostatek ywnoci i problemy, ktre pastwa wrogie Osi
stwarzaj jego biednemu krajowi w Ameryce i Europie. Dlatego Hiszpania
musi czeka na odpowiedni chwil i godzi si z rzeczami, ktrych cakowicie
nie akceptuje. Wypowiedzia te sowa z alem i natychmiast doda, e mimo
wszystkich niedogodnoci Hiszpania wiadoma swojego duchowego zwizku

z pastwami Osi przyjmuje to samo stanowisko wobec wojny, co Wochy

ostatniej jesieni. Po tym zrcznym uniku przysza pora na obietnic Hitlera.
W zamian za przystpienie Hiszpanii do wojny, oznajmi, Niemcy pozwol
Franco zatrzyma Gibraltar ktry zostanie zajty 10 stycznia oraz niektre
kolonie w Afryce.
Franco siedzia w milczeniu, skulony na krzele, z twarz pozbawion
wyrazu. W kocu zacz mwi, powoli i z namysem, zgaszajc kolejne
zastrzeenia i domagajc si kolejnych ustpstw. Jego kraj, powiedzia,
potrzebuje natychmiast kilkuset tysicy ton pszenicy. Wpatrzy si w Hitlera
chytrymi, czujnymi oczkami i spyta, czy Niemcy mog je dostarczy. A co
ze znaczn liczb armat duego kalibru potrzebnych Hiszpanii do obrony
wybrzea przed atakami Royal Navy, nie wspominajc o karabinach
przeciwlotniczych? W pozornie chaotyczny sposb przechodzi od jednej
kwestii do drugiej: od rekompensaty za pewn utrat Wysp Kanaryjskich po
niemono przyjcia Gibraltaru w darze od obcych onierzy. Twierdza musi
zosta zdobyta przez samych Hiszpanw! Nagle pragmatycznie oceni szanse
Hitlera na wyparcie Brytyjczykw z Afryki. Zdoaj to uczyni do granicy
pustyni, ale nie dalej! Walczyem w Afryce i jestem tego pewien. Wyrazi te
wtpliwo, czy Fhrer zdoa podbi Wielk Brytani. W najlepszym razie
rzd Churchilla ucieknie do Kanady, skd bdzie kontynuowa walk
z pomoc Ameryki.
Franco mwi monotonnym, piewnym gosem, ktry przypomina
Schmidtowi nawoywanie muezina wzywajcego wiernych do modlitwy.
Sfrustrowany Hitler w kocu zerwa si na rwne nogi i oznajmi, e dalsza
rozmowa nie ma sensu. Po tych sowach natychmiast usiad ponownie, jakby
poaowa tego, e da si ponie nerwom. Podj kolejn prb przekonania
Franco do podpisania traktatu. Zgoda, odpar Hiszpan. Czy byoby co bardziej
logicznego? Oczywicie, jeli Niemcy dostarcz ywno i amunicj,
a Hiszpania bdzie miaa prawo wyboru daty przystpienia do wojny. W ten
sposb zatoczyli peny krg, a spotkanie zostao odroczone.
Kiedy niezadowolony Hitler wrci do swojego prywatnego wagonu, dwaj
ministrowie spraw zagranicznych ruszyli peronem w kierunku pocigu
Ribbentropa, w ktrym miay si toczy dalsze rozmowy. Po krtkiej
wymianie zda Ribbentrop oznajmi, e Fhrer przyjecha do Hendaye, aby
si upewni, czy mona ze sob pogodzi hiszpaskie roszczenia i francuskie
nadzieje. Caudillo z pewnoci zrozumie dylemat Hitlera i podpisze tajny
protok, pod ktrym Wochy zo pniej swj podpis. Tu Ribbentrop
wrczy Sun?]erowi hiszpaski przekad propozycji. Dokument stwierdza, e
Hiszpania dostanie cz kolonii francuskich w zalenoci od stopnia,
w jakim Francja bdzie moga otrzyma zadouczynienie w postaci dawnych
kolonii brytyjskich.
Serrano Suer uda zdumienie, wykrzykujc, e w Afryce obrano nowy
kurs, a postawa Niemiec wobec Francji najwyraniej ulega zmianie!

Powodowao to, e rekompensata dla Hiszpanii za przystpienie do wojny

stawaa si wtpliwa. Poza tym, doda ze sabym umiechem, Franco bdzie
musia bardziej precyzyjnie okreli nagrod dla swoich obywateli.
Ribbentrop, ktry nie mg sprosta tej sownej ekwilibrystyce, z trudem
opanowa gniew, kiedy Hiszpan rozpocz dramatyczne, cho eleganckie
oficjalne poegnanie26.
Tego wieczoru Niemcy podjli Hiszpanw uroczyst kolacj w wagonie
restauracyjnym Fhrera. Franco by serdeczny i przyjacielski, a jego szwagier
czarujcy. By moe ich przymilny sposb zachowania podczas posiku
zachci Hitlera do przejcia z Franco na stron, kiedy gocie zaczli si
rozchodzi. Przez niemal dwie godziny prowadzili poufn rozmow. Fhrer
by coraz bardziej wzburzony, gdy nie zdoa wymanewrowa Caudillo, ktry
trzyma si kurczowo kadego punktu. Na przykad uwaa, e wschodnia
brama Morza rdziemnego, Kana Sueski, powinna zosta zamknita przed
zachodni, Gibraltarem. Nie wzruszyy go te protesty Hitlera. Pozosta
obojtny, nawet gdy jego stanowczo wywoaa wybuch Fhrera. Podkreli,
e jeli Hiszpania nie otrzyma dziesiciu milionw kwintali pszenicy, historia
moe si powtrzy (mia na myli powstanie Hiszpanw przeciwko
Napoleonowi). Fhrer opuci wagon restauracyjny, kipic ze zoci. Franco
to karowaty major! oznajmi Puttkamerowi. Wobec Lingego zdegradowa
go jeszcze bardziej: W Niemczech taki czowiek nie awansowaby wyej
sieranta!. Kto inny sysza, jak degraduje Caudillo do kaprala, tego samego
stopnia, ktry sam nosi podczas wojny wiatowej. Jeszcze wiksz zo
Fhrera budziy pokrtne sztuczki hiszpaskiego ministra spraw
zagranicznych. Suer trzyma Franco w kieszeni powiedzia Keitlowi
i zagrozi natychmiastowym zerwaniem rozmw z Hiszpanami27.
Tymczasem Ribbentrop przebywa w swoim pocigu, prbujc doj do
porozumienia z Suerem, ale niebawem sta si rwnie sfrustrowany jak
Fhrer uprzejm, cho nieugit postaw Hiszpana. Straciwszy cierpliwo,
odprawi Serrano Suera i jego doradcw, jakby byli uczniakami, kac im
przynie gotowy tekst porozumienia do smej rano.
Dwudziestego czwartego Serrano Suer nie przyby osobicie, ale wysa
z tekstem podwadnego, byego ambasadora Hiszpanii w Berlinie, ktry mwi
po niemiecku z wiedeskim akcentem. Przysanie zastpcy wywoao tak
furi Ribbentropa, e jego niegrzeczne okrzyki sycha byo na peronie. To
niezadowalajce! wrzasn niczym dyrektor szkoy po odczytaniu szkicu
porozumienia sporzdzonego przez Serrano Suera zaliczajcego francusk
stref w Maroku do terytoriw, ktre zostan przekazane Hiszpanii. Zada,
eby Hiszpanie dostarczyli nowy szkic, a nastpnie odjecha ze Schmidtem na
najblisze lotnisko, aby zdy do Montoire na spotkanie Hitlera z Ptainem.
Minister spraw zagranicznych przez caa drog wrza gniewem, nazywajc
Suera jezuit, a Franco niewdzicznym tchrzem. Tumacz by w duchu

zachwycony taktyk Hiszpanw. Pierwszy raz Hitler zosta przechytrzony,

zanim zdy pokaza wasne sztuczki.
Fhrer ju przyby do Montoire i czeka w swoim pocigu na spotkanie
z marszakiem Ptainem, ktry w ostatnim czasie awansowa samego siebie
z premiera na gow pastwa, uywajc nowego tytuu, aby si odrni od
dawnych republikaskich wadz. Fhrer byby pewnie jeszcze bardziej
niezadowolony z Franco, gdyby wiedzia, e ten ostrzeg Ptaina, by nie bra
na siebie ciaru wypltania Francji z chaosu. Niech si pan wymwi
wiekiem powiedzia. Niech traktat pokojowy podpisz ci, ktrzy przegrali
wojn Jest pan bohaterem spod Verdun. Prosz nie pozwoli, eby czono
pana nazwisko z pokonanymi. Wiem, generale odpar Ptain ale ojczyzna
mnie wzywa. Nale do Francji moe to ostatnia rzecz, ktr zdoam dla niej
uczyni28.
Stary marszaek w eleganckim mundurze zosta powitany przez Keitla przy
wejciu na dworzec kolejowy. Ptain odwzajemni jego pozdrowienie i ze
wzrokiem utkwionym przed siebie min sztywno niemieck kompani
honorow. Ribbentrop i Laval podali krok za nim. W milczeniu przeszli
stacj, zmierzajc w kierunku pocigu Fhrera. Kiedy Ptain wynurzy si
z hali biletowej, Hitler wyszed na jego spotkanie z wycignitymi rkami.
Marszaek da si zaprowadzi do prywatnego wagonu, ale cay czas siedzia
wyprostowany, suchajc tumaczenia Schmidta, ktry stara si mwi
gono, przez wzgld na saby such staruszka. Ptain mwi z dostojn
ociaoci. Sprawia wraenie raczej spokojnego ni sualczego. Laval,
ktry zaj miejsce obok Ptaina, stanowi jego zupene przeciwiestwo. Mia
ogromn ochot zapali, ale wiedzia, e Hitler i Ptain tego nie znosz. Jego
badawczy wzrok przesuwa si ustawicznie z Hitlera na Ribbentropa, kiedy ten
pierwszy oznajmi, e jest wiadomy, i marszaek nie nalea do tych, ktrzy
opowiadali si za wypowiedzeniem Niemcom wojny. Gdyby byo inaczej
powiedzia ta rozmowa mogaby si nie odby.
Po spokojnym wyliczeniu grzechw Francji Fhrer powtrzy to, co
wczeniej zakomunikowa Franco: Wygralimy wojn. Anglia zostaa
pokonana, wczeniej czy pniej bdzie musiaa to uzna. Nastpnie doda
znaczco, e jest rzecz oczywist, i kto bdzie musia ponie koszty
przegranej wojny. Zapaci za ni Francja albo Anglia. Jeli to Anglia poniesie
koszty, wwczas Francja bdzie moga zaj nalene miejsce w Europie,
a take w peni odzyska swoj kolonialn pozycj. Oczywicie, w tym celu
bdzie musiaa obroni swoje kolonie oraz odzyska te, ktre utracia
w Afryce rodkowej, gdy opowiedziay si po stronie de Gaullea. W tym
miejscu Fhrer da do zrozumienia, e Francja powinna si przyczy do
wojny przeciwko Wielkiej Brytanii, i zapyta, co zrobiliby Francuzi, gdyby
Anglicy ponownie zaatakowali ich flot, jak w Al-Marsa al-Kabir i kilka tygodni
temu w Dakarze.

Ptain przyzna, e wspomniane ataki byy zniewag dla wikszoci

Francuzw, ale jego kraj nie jest w sytuacji, w ktrej mgby sobie pozwoli na
kolejn wojn. Odparowa, proszc Hitlera o ostateczny traktat pokojowy,
aby Francja miaa jasno co do swojego losu, a dwa miliony francuskich
jecw wojennych mogy jak najszybciej wrci do domu. Hitler zignorowa
t prob, a dwaj Francuzi nie zareagowali na kolejn sugesti, by Francja
przystpia do wojny. Obie strony nie mogy doj do porozumienia, a cho
Ptain wyrazi osobisty podziw dla Hitlera i zgodzi si z wieloma jego
opiniami, wypowiada si tak szorstko, e Schmidt uzna to za zawoalowan
odmow. Wielka wygrana, o ktr walczy [Hitler] wspomina tumacz
zostaa utracona z powodu rozwanej powcigliwoci okazywanej przez
Ptaina i Lavala. Jego zdaniem Francja nie musiaa si wstydzi postpowania
swoich przedstawicieli w Montoire29.
Kilka dni pniej Ptain oznajmi rodakom przez radio, e czuje si
zaszczycony, i poszed na wspprac z Niemcami. Uczyni to, aby ocali
jedno Francji. Jego krok zmniejszy take cierpienia Francuzw i poprawi
dol jecw wojennych. Wsppraca ta ostrzeg jednak musi by szczera.
Musi wyklucza wszelk agresj i by realizowana w sposb nacechowany
cierpliwoci i pewnoci. Francja miaa liczne dugi wobec zwycizcw. Czy
Hitler nie pozwoli zachowa Francji jej suwerennoci? Do tej pory cign
dalej Ptain przemawiaem do was jak ojciec. Dzi zwracam si do was jak
przywdca. Pjdcie za mn! Zaufajcie odwiecznej Francji!.
W pocigu Fhrera panowa ponury nastrj. Hitler nie uzyska tego, czego
chcia ani w Hendaye, ani w Montoire. Trzecie rozczarowanie nadeszo, zanim
Amerika przekroczya granic Francji, w postaci listu od Mussoliniego
datowanego sze dni wczeniej. Il Duce kliwie zaatakowa Francuzw.
W skrytoci serca, napisa, nienawidz pastw Osi i mimo czuych sw
napywajcych z Vichy nie naley liczy na ich pomoc. Zaniepokojony, e
mciwa postawa duce wobec Francji pokrzyuje jego prby wcignicia tego
kraju w antydemokratyczn krucjat, Hitler poleci Ribbentropowi
przypieszy jego spotkanie z Mussolinim we Florencji zaplanowane na
28 padziernika. Kilka minut pniej Ribbentrop zadzwoni do Ciano,
wywoujc may wybuch paniki w Rzymie. Popieszny przyjazd Fhrera do
Woch zaraz po spotkaniu z Ptainem napisa w swoim dzienniku Ciano
wcale mi si nie podoba. Mam nadziej, e nie wrczy nam kielicha cykuty
z powodu roszcze wobec Francji. Byaby to gorzka piguka dla Wochw,
jeszcze wiksza od iluzji Wersalu30.
Zamiast wrci do Berlina, jak planowa, Hitler skierowa swj pocig do
Monachium. Chcia odpocz i przygotowa si do przeoonej w popiechu
wizyty we Woszech. 27 padziernika, zanim pnym popoudniem wyruszy
w kierunku woskiej granicy, nadesza wiadomo od niemieckiego attach
wojskowego w Rzymie, e jest niemal pewne, i jutro z samego rana
Mussolini zaatakuje Grecj. Wedug Schmidta wiadomo ta sprawia, e

Fhrer wyszed z siebie. Podczas wieczornego posiku Ribbentrop wyrazi

gniew swojego pana. W jesiennych deszczach i zimowych niegach Wosi
niczego w Grecji nie zwojuj oznajmi. Oprcz tego konsekwencje wojny
na Bakanach s zgoa nieprzewidywalne. Fhrer chce za wszelk cen
powstrzyma idiotyczny plan duce, wic natychmiast wyruszymy do Woch,
aby mg osobicie porozmawia z Mussolinim31.
Ribbentrop nie mg mwi tego powanie, gdy dwa dni wczeniej
osobicie zaaranowa spotkanie. Co wicej, wiedzia, e Fhrer wanie
odmwi podpisania listu do Rzymu uoonego przez jego pracownikw,
w ktrym wprost skrytykowano taki atak. Ribbentrop wspomina
Weizscker, ktry by autorem listu zaaprobowa to pismo, ale Hitler
stwierdzi, e nie chce si spiera z Mussolinim. Milczenie Hitlera dawao
Wochom nieme przyzwolenie na podjcie brzemiennego w skutki,
niebezpiecznego kroku na Bakanach32.
Kiedy nastpnego ranka o dziesitej Amerika przejedaa przez Boloni,
Hitler dowiedzia si, e przed chwil Wosi wkroczyli do Grecji. Engel
wspomina, e zacz przeklina i ciska gromy nie na Mussoliniego, ale na
niemieckich oficerw cznikowych i wojskowych attach, ktrzy tyle razy
go zawiedli. Dopiero pniej Hitler zacz pomstowa na Wochw za ich
dwulicowo. To zemsta za Norwegi i Francj! krzykn, a pniej
uskara si, e Woch jest ustawicznie zdrajc albo szpiegiem. Kiedy da
upust emocjom, przystpi do chodnej analizy sytuacji. Uzna, e Il Duce
wkroczy do Grecji, aby zrwnoway rosnc dominacj Niemiec na
Bakanach. Jestem powanie zaniepokojony powiedzia. Obawia si, e
woska inwazja moe mie powane konsekwencje i stworzy Brytyjczykom
okazj do zaoenia baz powietrznych na Bakanach33.
Godzin pniej jego pocig wjecha na barwnie przystrojony dworzec
kolejowy we Florencji. Wylewny Mussolini popieszy, by uciska sojusznika.
Fhrerze zawoa wyruszylimy w bj!. Hitler zapanowa nad sob.
Szkoda zostaa wyrzdzona, wic narzekanie byoby daremne. Przywita si
powcigliwie, w sposb daleki od typowego serdecznego przyjcia, jakie
zwykle spotykao Mussoliniego, ale nawet ten chd by chwilowy. Kilka
sekund pniej obaj dyktatorzy, rasowi politycy, byli ju w znakomitym
nastroju, witani ekstatycznymi okrzykami Fhrer! Heil Fhrer! Duce! Duce!
tumw zebranych przed Palazzo Pitti, gdzie miay si toczy rozmowy. Dwaj
dyktatorzy musieli kilkakrotnie wychodzi na balkon, eby uspokoi
zgromadzonych. W taki sposb Rzymianie witali swoich cesarzy powiedzia
pniej Hitler sucemu ale mnie nie zwiod. Chc mnie ugaska, bo
wiedz, e pokrzyowali mi plany.
Podczas spotkania by niezwykle opanowany, co zaskoczyo Schmidta.
Niczym nie da pozna, e ukradkiem zgrzyta zbami. Z kolei Mussolini
znajdowa si w wyjtkowo dobrym humorze. Poczucie winy, ktre mg
odczuwa z racji uczynienia czego, na co Hitler wyrazi jedynie niechtn

zgod, rozwiaa uraza z powodu wysania niemieckich wojsk do Rumunii

zaledwie kilka dni po spotkaniu na przeczy Brenner, gdzie obaj uzgodnili, e
bd dyli do utrzymania pokoju na Bakanach. Hitler zawsze stawia mnie
przed faktami dokonanymi skary si ziciowi. Tym razem odpac mu
jego wasn monet. Dowie si z gazet, e zajem Grecj. W ten sposb
przywrcimy rwnowag.
Najwyraniej odnis sukces, gdy Fhrer nie wypowiedzia ani sowa
skargi z powodu Grecji. Zamiast narzeka, powici wikszo czasu
problemowi, ktry sprowadzi go do Florencji. Opowiedzia Mussoliniemu
o spotkaniu z Ptainem i Lavalem, podczas ktrego powaga pierwszego
wywara na nim ogromne wraenie, a sualczo drugiego nie zdoaa
wyprowadzi go w pole. Rozmow z Franco okreli jako dopust Boy
i zaznaczy, e wolaby, aby wyrwano mu raczej dwa lub trzy zby, ni
ponownie miaby przez to przechodzi. Narzeka, e Caudillo wyraa si
bardzo niejasno o przystpieniu do wojny. Pewnie zosta przywdc
Hiszpanii przez przypadek.
Dugie spotkanie zakoczyo si w duchu braterstwa. Hitler powtrzy
obietnic zoon podczas narady na przeczy Brenner, e adn miar nie
podpisze ostatecznego pokoju z Francj, jeli roszczenia Woch nie zostan
w peni zaspokojone. Z kolei Mussolini zauway, e ich kraje zawsze yy ze
sob w cakowitej zgodzie. Kiedy jednak Hitler wrci na pokad Ameriki,
zacz ponownie pomstowa na now awantur Il Duce, ktra moga si
zakoczy militarn katastrof. Czemu, u licha, Mussolini nie zaatakowa
Malty albo Krety? Takie posunicie miaoby wicej sensu w kontekcie ich
wojny z Angli w basenie Morza rdziemnego. Na dodatek woskie oddziay
w Afryce Pnocnej byy w takich tarapatach, e niedawno poprosiy
o niemieck dywizj pancern!34
Powrotna podr przez onieone Alpy upyna w pospnej atmosferze.
W cigu p roku Hitler zaj wikszy obszar, ni mgby sobie wyobrazi
najbardziej optymistycznie nastawiony Niemiec. W jego rku znalazy si
Norwegia, Dania, Luksemburg, Belgia, Holandia i Francja. Jednak nic nie
rozczarowuje tak skutecznie, jak sukces. Po pamie zwycistw nastpio
pasmo frustracji w Hendaye, Montoire i Florencji. Przecitny dyktator
drugorzdnego kraju i przywdca pokonanego narodu odmwili udziau
w krucjacie przeciwko Anglii, a jego niezawodny sojusznik lekkomylnie
zagrozi pozycji pastw Osi w basenie Morza rdziemnego z osobistej
potrzeby okrycia si chwa na polu bitwy. Na domiar zego, bitwa powietrzna,
ktra miaa pchn Angli do stou rokowa, zakoczya si niepowodzeniem,
a koszt poraki mierzonej liczb straconych samolotw by przeraajcy.
Nie mogc ukry zoci podczas uciliwej podry do domu, Fhrer
wcieka si na oszukaczych wsppracownikw i niewdzicznych,
nieulegych przyjaci. Czy inny zdobywca dowiadczy kiedykolwiek tylu
frustracji?! Wikszo tego przedstawienia musiaa by na pokaz. Hitler nie

mg by tak rozczarowany brakiem zaangaowania ze strony Ptaina, jak

udawa, wiedzia te, e mgby zapobiec wkroczeniu woskich wojsk do
Grecji, gdyby zechcia wywrze nacisk na Mussoliniego. Z drugiej strony jego
rozgoryczenie odmow Franco byo szczere. Caudillo musia zosta skoniony
do ulegoci, gdy odgrywa kluczow rol w zdobyciu Gibraltaru, a pokonanie
tej twierdzy zaszachowaoby Anglikw i otworzyo drog do krucjaty na
wschd.

Rozdzia 23
WIAT WSTRZYMA ODDECH
(12 listopada 194022 czerwca 1941)

1
Chocia Hitler udzieli niechtnego poparcia trjstronnemu paktowi
z Japoni i Wochami, da si przekona jego twrcy, Ribbentropowi, by
zaprosi do niego Sowietw, zamieniajc porozumienie w ukad
czterostronny. W ten sposb 12 listopada 1940 roku komisarz spraw
zagranicznych Mootow przylecia do Berlina na rozmowy o zawarciu koalicji.
Spotkanie zaczo si bez udziau Hitlera w nowej kwaterze Ribbentropa
urzdzonej w dawnym paacu prezydenckim. Gospodarz stara si, jak umia,
aby radziecka delegacja czua si swobodnie, rozdajc umiechy na wszystkie
strony. Mootow jedynie z rzadka je odwzajemnia wspomina Schmidt
a wwczas na jego inteligentnej twarzy szachisty pojawia si lodowaty
grymas. Obojtnie sucha haaliwych zapewnie Ribbentropa, e pakt
trjstronny nie by wymierzony przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu.
Niemiecki minister przypomnia, e Japonia ju zwrcia si na poudnie
i przez cae wieki bdzie zajta umacnianiem swojej wadzy w Azji
Poudniowo-Wschodniej. W poszukiwaniu nowego Lebensraum Niemcy
take bd pary na poudnie, w kierunku Afryki rodkowej, gdzie kiedy
znajdoway si niemieckie kolonie. Wszyscy podaj na poudnie, zapewnia
gorco Ribbentrop, jakby mwi o najnowszej modzie. Zasugerowa w typowy
dla siebie toporny sposb, e take Sowieci mogliby ruszy na poudnie,
w kierunku Zatoki Perskiej oraz innych rejonw, ktre nie budziy
zainteresowania Niemiec. Bya to oczywista aluzja do Indii, ale Mootow bez
entuzjazmu spoglda przez swoje staromodne binokle.
Zakopotany Ribbentrop zasugerowa, aby Zwizek Radziecki przystpi do
paktu trjstronnego. Jednak Mootow, ktrego nieomylna logika wywodu
przypominaa Schmidtowi jego nauczyciela matematyki, oszczdza swoj
amunicj na Hitlera. Tego popoudnia Mootow sucha obojtnie Fhrera, ale
gdy ten w kocu przesta mwi, poskary si uprzejmie, e jego stwierdzenia
s zbyt oglnikowe. Chciaby pozna szczegy, powiedzia, a nastpnie zacz
zadawa kopotliwe pytania: Czy pakt niemiecko-radziecki z 1939 roku nadal
obejmuje Finlandi? Co bdzie oznacza nowy porzdek w Europie i Azji? Jak
rol bdzie w nim odgrywa ZSRR? Jaki jest stosunek Niemiec do Bugarii,

Rumunii i Turcji? Co bdzie z zabezpieczeniem rosyjskich interesw na

Bakanach i w rejonie Morza Czarnego?1.
aden cudzoziemiec nie omieli si przemawia tak zuchwale, wic
Schmidt sdzi, e Hitler wyjdzie gniewnie z pokoju, jak dwa lata wczeniej,
kiedy sir Horace Wilson wrczy mu list od Chamberlaina, jednak Fhrer
potulnie udzieli uspokajajcych odpowiedzi. Pakt trjstronny, stwierdzi,
bdzie regulowa jedynie sytuacj w Europie. Bez udziau Rosjan nie zostan
podjte adne rozstrzygnicia nie tylko w Europie, lecz take na Dalekim
Wschodzie.
Mootow nie kry sceptycyzmu. Gdybymy byli traktowani jak
rwnoprawni partnerzy, a nie figuranci oznajmi w zasadzie moglibymy
przystpi do paktu czterostronnego. Wczeniej trzeba jednak dokadnie
okreli cel i zadania paktu, chciabym te zosta dokadniej poinformowany
o granicach Wielkiej Azji. Wyranie zakopotany tym, e zosta zepchnity do
defensywy, Hitler nagle zakoczy odpytywanie. Oznajmi, e musz przerwa
rozmow. W przeciwnym razie zaskoczy nas alarm bombowy.
Fhrer przesa delegatom zaproszenie na obiad trzynastego, cho nie lubi
jada w towarzystwie cudzoziemcw. Rzadkie ustpstwo na rzecz gocinnoci
nie zagodzio jednak uporczywych da Rosjanina. Mootow rozpocz
drugie spotkanie nieprzerwanym atakiem. Poruszy temat Finlandii, ktr
Hitler planowa potajemnie wykorzysta jako wojskowego sojusznika
w wypadku wojny z Rosj. Wystarczya wzmianka o Finlandii, aby Fhrer
z serdecznego gospodarza zamieni si w stron procesow. Nie mamy
adnych interesw w tym rejonie zaprotestowa.
Mootow nie by o tym przekonany. Jeli dobre stosunki midzy Rosj
i Niemcami maj zosta utrzymane owiadczy z wystudiowanym spokojem
kwestia fiska musi zosta rozstrzygnita bez uycia siy. W Finlandii nie
mog stacjonowa adne niemieckie oddziay, nie moe tam te dochodzi do
demonstracji przeciwko wadzom radzieckim. Hitler zapanowa nad
emocjami i odpowiedzia spokojnym, lecz stanowczym tonem, e jedyne
niemieckie oddziay w Finlandii znajduj si tam przejciowo, w drodze do
pnocnej Norwegii.
Kiedy podejrzenia Mootowa nie osaby, Hitler tak si zdenerwowa, e
zacz powtarza dawne argumenty. Musimy y w pokoju z Finami
z powodu ich rudy niklu i drewna. Jednak w nastpnym zdaniu,
wypowiedzianym by moe bezwiednie, ujawni swj ostateczny plan.
Konflikt w rejonie Batyku wystawi na powan prb stosunki rosyjskoniemieckie, konsekwencje mog by zgoa nieprzewidywalne. A Mootow nie
odebra tych sw jako groby, albo puci je mimo uszu, popeniajc w ten
sposb powany bd dyplomatyczny. Nie chodzi o Batyk, ale Finlandi
odpar ostro.
Nie ma mowy o wojnie z Finlandi! stwierdzi z uporem Hitler.

W takim razie odszed pan od naszej umowy z ubiegego roku zauway

z rwnym uporem Mootow2.
Byo to znacznie bardziej ponure, cho mniej widowiskowe starcie od
debaty z Brytyjczykami. Ribbentrop wyczu, e jego wypieszczona polityka
rosyjsko-niemieckiego entente znalaza si w powanym niebezpieczestwie.
Interweniowa w pojednawczym tonie, co Hitler odebra jako sygna do
przywoania tematu wyprawy na poudnie. Po pokonaniu Anglii powiedzia
Imperium Brytyjskie ulegnie rozpadowi jak zbankrutowana gigantyczna
oglnowiatowa posiado, liczca czterdzieci milionw kilometrw
kwadratowych. Niczym ordownik nowego planu zabudowy, Hitler
odmalowa przed oczami Rosjanina kuszcy obraz. W tej upadej posiadoci
Rosja otrzyma dostp do wolnych od lodu otwartych mrz. Do tej pory
brytyjska mniejszo liczca czterdzieci pi milionw rzdzia szeciuset
milionami obywateli Imperium Brytyjskiego. Mam zamiar zgnie t
mniejszo. Niemcy, owiadczy, nie chc, aby cokolwiek oderwao je od
walki toczonej w sercu imperium, w rejonie Wysp Brytyjskich. Wanie
dlatego sprzeciwia si wszelkim wojnom w rejonie Batyku.
Ta dygresja nie udobruchaa Mootowa, ktry wrci do narzeka. Pana
gwarancje dla Rumunii nie budz naszej aprobaty owiadczy
z charakterystyczn dla siebie opryskliwoci. Mia na myli niedawne
niemieckie gwarancje bezpieczestwa nowych granic Rumunii. Czy te
gwarancje maj chroni Rumuni take przed nami?.
W dyplomacji przygwodenie oponenta uchodzi za bd. Przed kadym,
kto zaatakuje Rumuni odrzek beznamitnie Hitler i kilka chwil pniej
przerwa spotkanie, uywajc tego samego pretekstu, co wczoraj: moliwego
angielskiego nalotu.
Tego wieczoru Hitler nie zaszczyci swoj obecnoci bankietu wydanego
w radzieckiej ambasadzie. Uroczysto popsuo pojawienie si brytyjskich
samolotw w chwili, gdy Mootow wznosi przyjacielski toast. Ribbentrop
odwiz gocia do swojego schronu przy Wilhelmstrasse, wykorzystujc
okazj do pokazania Rosjaninowi szkicu czterostronnego paktu, o ktry tak
gorliwie zabiega. Zobowizywa on Niemcy, Rosj, Japoni i Wochy do
szanowania swoich naturalnych stref wpyww i rozstrzygania wszystkich
sporw w przyjazny sposb. Obszar terytorialnych aspiracji Sowietw
wytyczono na poudniu, w rejonie Oceanu Indyjskiego.
Mootow nie by zachwycony. Rosja, oznajmi, jest bardziej zainteresowana
Europ i cienin Dardanele ni Oceanem Indyjskim. W rezultacie
powiedzia porozumienie na papierze nie wystarczy. Zwizek Radziecki
bdzie si musia domaga skutecznych gwarancji swojego bezpieczestwa.
Po tych sowach przedstawi wyczerpujc list innych kwestii, ktre
interesoway ZSRR: neutralno Szwecji, dostp do Morza Batyckiego oraz los
Rumunii, Wgier, Bugarii, Jugosawii i Grecji.

Ribbentrop by tak zaskoczony, e sdzc po protokoach ze spotkania,

mg jedynie powtarza i jeszcze raz powtarza, e decydujcym pytaniem
jest, czy Zwizek Radziecki chce i jest gotowy wspdziaa z Niemcami
w zniszczeniu Imperium Brytyjskiego. Mootow zareagowa sarkastycznie:
jeli Niemcy tocz z Angli zmagania na mier i ycie, jak Hitler zasugerowa
ostatniego popoudnia, moe jedynie domniemywa, e oznacza to, i Niemcy
walcz o ycie, a Anglicy o mier. Kiedy Ribbentrop powtrzy, e Anglia
zostaa pokonana, ale jeszcze o tym nie wie, Mootow odpowiedzia: Jeli tak
jest, czemu siedzimy w schronie przeciwlotniczym? Czyje bomby spadaj tak
blisko, e nawet tutaj sycha eksplozje?3.
Mootow wygra dyskusj, ale przegra spraw. Kiedy Hitler przeczyta
raport z rozmowy, ktra odbya si w schronie, zirytowa si. Przekonany, e
Rosjanie nie s powanie zainteresowani paktem czterostronnym, porzuci
resztki nadziei na entente i postanowi zrobi to, co poprzysig sobie
w 1928 roku. W kocu nieodwoalnie zdecydowa, e zaatakuje Rosj. Pniej
zwierzy si Bormannowi, e to wanie wizyta Mootowa przekonaa go, i
Stalin prdzej czy pniej ich opuci i przejdzie na stron nieprzyjaciela. Nie
mg ulec przed radzieckim szantaem w kwestii Finlandii, Bugarii i Turcji.
Trzecia Rzesza, protektorka i obroczyni Europy, nie moe zoy tych
zaprzyjanionych krajw na otarzu komunizmu. Takie postpowanie byoby
niehonorowe, zasugiwaoby te na kar. Z moralnego i strategicznego punktu
widzenia byoby to godne poaowania. Wojna z Rosj staa si nieunikniona,
niezalenie od tego, co bymy zrobili. Jej dusze odkadanie oznaczaoby, e
musielibymy walczy w znacznie mniej sprzyjajcych okolicznociach.
Dlatego zaraz po wyjedzie Mootowa zdecydowaem, e trzeba wyrwna
rachunki z Rosj, gdy tylko pogoda na to pozwoli4. Zacht byy take
mizerne sukcesy Armii Czerwonej w starciu z malek Finlandi. Fhrer
zacz si uwaa za ma opatrznociowego, przewyszajcego innych
miertelnych, ktrego geniusz i sia woli wystarcz do pokonania kadego
przeciwnika. Upojony politycznymi i militarnymi zwycistwami, wyjani
jednemu z nazistowskich dowdcw, e jest pierwszym i jedynym
miertelnikiem, ktry sta si nadczowiekiem. Jego natura bya bardziej
boska ni ludzka, dlatego jako pierwszy przedstawiciel nowej rasy nadludzi
nie jest zwizany adnymi ograniczeniami ludzkiej moralnoci i stoi ponad
prawem5.

2
Hitler zachowa t decyzj dla siebie, utrzymujc swoich dowdcw
w przekonaniu, e Wielka Brytania nadal stanowi jego gwny cel. W dniu
przyjazdu Mootowa do Berlina wyda dyrektyw, w ktrej mwi o rzuceniu
Anglii na kolana bez dokonywania ryzykownej inwazji przez wody kanau La

Manche. Plan wymaga przeprowadzenia serii uderze, aby dokoczy to, co

Wosi tak nieudolnie rozpoczli w Egipcie i Grecji. Ataki te w poczeniu
z zajciem Gibraltaru, Wysp Kanaryjskich, Azorw, Madery i czci Maroka
miay odci Angli od reszty imperium i zmusi do kapitulacji.
Nie jest pewne, czy jego sprytny plan uwzgldnia udzia wtpliwego
kolaboranta, niestaego sojusznika i ocigajcego si neutralnego. Nikt nie by
bardziej wiadomy od Fhrera trudnoci tak skomplikowanej kampanii, ale
mimo niedawnych frustracji Hitler by pewny, e zdoa skoni do
posuszestwa Ptaina, Mussoliniego i Franco. Zacz od ostatniego.
Postanowiem zaatakowa Gibraltar owiadczy 18 listopada wysannikowi
Caudillo, Serrano Suerowi. Trzeba jedynie sygnau do ataku. Kiedy musimy
to zrobi.
Jednak szwagra Franco jak zawsze nie mona byo zmusi do podjcia
decyzji. Powtrzy, e Hiszpania dramatycznie potrzebuje pszenicy, i ponowi
dania terytorialne. Hitler z miejsca odrzuci to drugie, wskazujc, jak dobr
zapat odbierze Hiszpania, kiedy opowie si po stronie zwycizcw. Serrano
Suer zauway, e Hiszpania bya zawsze gotowa przeciwstawi si kadej
obcej inwazji na swoje terytorium, o czym mia si okazj przekona
Napoleon. Po tych sowach przedstawi konkluzj, w ktrej jakim sposobem
zdoa zawrze kolejn grob poczon z obietnic: Hiszpania mogaby
wykorzysta okres neutralnoci, ktry jej pozosta, eby kupi pszenic od
zachodu. Zwodnicze wystpienie Hiszpana poirytowao i sfrustrowao Hitlera.
Pniej owiadczy bliskim wsppracownikom, e Serrano Suer by
najgorszym ze zych duchw (), grabarzem nowoczesnej Hiszpanii6.
Przekonany, e Franco w kocu przystpi do wojny, na pocztku grudnia
Fhrer zwoa ostatni odpraw dotyczc zajcia Gibraltaru (operacja
Felix). Oznajmi swoim dowdcom, e w najbliszej przyszoci bez
wtpienia dostanie oficjaln zgod Franco, a nastpnie wyprawi osobistego
przyjaciela Caudillo, eby przedstawi mu warunki. Wybr Canarisa okaza si
katastrof. Admira, ktry od 1938 roku dziaa przeciwko Hitlerowi, oficjalnie
przedstawi argumenty Hitlera, a nastpnie nieoficjalnie doradzi Franco, eby
trzyma si jak najdalej od wojny, w ktrej pastwa Osi ponios nieuchronn
klsk79*.
Kiedy Canaris donis, e Franco przystpi do wojny na chwil przed
upadkiem Anglii, Hitler straci cierpliwo. 10 grudnia wyda polecenie
dowdcom, aby przerwa przygotowania do operacji Felix, gdy sprawa jest
przegrana. Jednak kilka tygodni pniej zwrci si z kolejnym apelem do
Franco. W dugim, paczliwym licie obieca natychmiast dostarczy pszenic,
jeli Caudillo zaaprobuje szybki atak na Gibraltar. Po obietnicy, e nigdy go nie
opuci, nastpia ostatnia proba: Wierz, Caudillo, e trzej ludzie Il Duce, ja
i Pan jestemy ze sob zwizani najbardziej niewzruszon si w historii,
i dlatego w dziejowym konflikcie powinnimy sucha najwyszego rozkazu,

wiedzc, e narody mona ocali raczej niezomnym sercem ni pozornie

roztropn ostronoci.
Take tym razem Franco zdawa si zgadza ze wszystkimi jego sowami,
a mimo to nic nie uczyni. Tylko dziki sile woli powstrzyma operacj Felix
i ocali Gibraltar dla Anglii. Dziki temu Morze rdziemne pozostao otwarte
dla zachodu, a Adolf Hitler musia si ograniczy do kontynentalnej Europy.
Gdyby dostp na Morze rdziemne zosta zamknity, Afryka Pnocna i Bliski
Wschd dostayby si w rce Rzeszy. Z powodu nienawici do ydw cay
wiat arabski ze wszystkimi jego zasobami przyczyby si do pastw Osi.
Oprcz tragicznej sytuacji gospodarczej Hiszpanii i obawy opowiedzenia si po
przegranej stronie, Franco podj decyzj pokrzyowania szykw Hitlerowi
z wanych przyczyn osobistych. By pkrwi ydem 80*8.

3
Stalin zwleka niemal dwa tygodnie, zanim poinformowa Niemcw, e po
spenieniu kilku warunkw, m.in. wycofaniu wojsk z Finlandii, ZSRR jest
gotowy przyczy si do czterostronnego paktu zaproponowanego przez
Hitlera. dania nie byy wygrowane, ale ku zaskoczeniu Ministerstwa Spraw
Zagranicznych Hitler nie przystpi do negocjacji, nie przesa nawet
odpowiedzi Mootowowi.
Skupi uwag na armii, a pod koniec miesica jego dowdcy polowi
rozpoczli seri gier wojennych, m.in. symulujcych napa na Rosj. Dzie
po ich zakoczeniu, 5 grudnia, szefowie sztabw trzech grup armii majcych
wzi udzia w operacji odbyli narad z Hitlerem, Brauchitschem i Halderem.
Chocia Fhrer zaaprobowa podstawowy zrb planu Haldera, nie chcia
naladowa Napoleona, ktry skierowa gwne uderzenie na Moskw.
Zdobycie stolicy, powiedzia, nie jest takie wane. Brauchitsch
zaprotestowa, wskazujc, e Moskwa ma ogromne znaczenie nie tylko jako
punkt, w ktrym ogniskuj si wszystkie linie komunikacji, ale take jako
orodek przemysu zbrojeniowego. Jego sowa wywoay gwatown replik.
Tylko kompletnie skostniae umysy pochonite ideami z minionych stuleci
odpar Fhrer uwaaj zajcie stolicy za wany cel9. Jego interesoway
Leningrad i Stalingrad, wylgarnie bolszewikw. Kiedy zdobd te dwa
gniazda, bolszewizm zostanie raz na zawsze zniszczony, a to byo gwnym
celem ich ataku.
Protest Brauchitscha, e taki cel jest celem politycznym, spotka si
z wykadem o wspzalenoci polityki i strategii wojskowej. Kwesti
hegemonii w Europie oznajmi Hitler rozstrzygnie wojna z Rosj10.
Pokonanie Zwizku Radzieckiego pozwoli Niemcom dogada si z drugim
nieprzyjacielem, Wielk Brytani. Pi dni pniej Hitler zacz
przygotowywa swoich ludzi do nadchodzcej krucjaty, wygaszajc
przemwienie w Berlinie na temat nierwnego podziau bogactw ziemi. To
niesprawiedliwe, powiedzia, e w Niemczech przypada trzystu szedziesiciu
mieszkacw na mil kwadratow, podczas gdy inne kraje s bardzo rzadko
zaludnione. Musimy rozwiza ten problem zakonkludowa i go
rozwiemy11.
Jednoczenie Goebbels przygotowywa Niemcy na nadchodzce trudne
czasy. Okres wit Boego Narodzenia, oznajmi swoim wsppracownikom,
powinien zosta skrcony do dwch dni. Nawet Boe Narodzenie musi zosta
dostosowane
do
ram
obecnych
wydarze.
Ckliwa
atmosfera
boonarodzeniowej choinki wyduona do kilku tygodni jest sprzeczna
z wojowniczym duchem narodu niemieckiego. Mieli te podnie moralny
poziom Niemiec gwnie poza wielkimi miastami. W rejonach wiejskich,

w maych miasteczkach i w pobliu frontu nie mog wystpowa

roznegliowane tancerki. Artystom komediowym zabroniono artw
politycznych lub spronych erotycznych kawaw12.
17 grudnia Hitlerowi przedstawiono zrewidowany plan ataku. Fhrer
zmieni go, aby opni uderzenie na Moskw do czasu zdobycia krajw
batyckich i Leningradu, a nastpnie zmieni kryptonim operacji z Otto na
bardziej znaczcy Barbarossa (Rudobrody), od cesarza Fryderyka I, wadcy
witego Cesarstwa Rzymskiego, ktry w 1190 roku pomaszerowa na czele
swoich legionw, eby zaj Ziemi wit. Fhrer oznajmi, e trzon Armii
Czerwonej stacjonujcy przy zachodniej granicy zostanie rozbity miaymi,
gbokimi uderzeniami pancernych klinw. Siy, ktre bd nadal zdolne do
walki, zostan okrone, aby nie zdoay si wycofa w gb ZSRR.
Ostatecznym celem operacji jest stworzenie bariery na linii Woga
Archangielsk chronicej Europ przed azjatyck Rosj. Ostatni ocalay obszar
Rosji na Uralu zostanie, jeli zajdzie potrzeba, zniszczony przy uyciu wojsk
lotniczych13.
Halder podejrzewa, e Hitler blefuje, i spyta Engla, czy to autentyczny
plan. Adiutant by zdania, e sam Hitler jeszcze tego wwczas nie wiedzia.
Jednak koci zostay rzucone, a przygotowania do krucjaty ruszyy. Fhrer nie
mia cierpliwoci do zalecajcych umiar w triumfalizmie, ktrzy pragnli, aby
Niemcy powstrzymay si od dalszej agresji i cieszyy si owocami podbojw.
Wikszo Europy, przekonywali, znajduje si ju w rkach Hitlera, a jeli
zechciaby poczeka, take Anglia uznaaby jego hegemoni. Dla Adolfa
Hitlera taka polityka biernoci bya nie do przyjcia. Cel narodowego
socjalizmu stanowio zniszczenie bolszewizmu. Jak mgby si wyrzec misji
swojego ycia?
Zawsze utrzymywaem, e powinnimy za wszelk cen unika
prowadzenia wojny na dwch frontach wyzna pniej Bormannowi.
Zapewniam ci, e dugo analizowaem kampanie Napoleona i to, czego
dowiadczy w Rosji. Mgby zapyta: na co nam w takim razie wojna z Rosj
i czemu akurat teraz?. Nie byo nadziei na zakoczenie wojny poprzez
inwazj na Angli, a wrogie incydenty cignyby si bez koca,
z Amerykanami odgrywajcymi coraz aktywniejsz rol. Jedyn szans
podbicia Zwizku Radzieckiego byo przejcie inicjatywy. Dlaczego mieli
zaatakowa w 1941 roku? Gdy czas dziaa na korzy ZSRR, przeciwko
Niemcom. Dopiero gdy zdobdzie ich ziemie, czas znajdzie si po stronie
Niemiec14.

4
Na zewntrz stosunki midzy dwoma egzotycznymi sprzymierzecami
rozwijay si doskonale. Kilka dni po rozpoczciu przygotowa do operacji

Barbarossa 10 stycznia 1941 roku Hitler wyrazi zgod na ujawnienie

dwch umw z Sowietami: umowy handlowej o wzajemnej wymianie
towarw i tajnego protokou, w ktrym Niemcy za siedem i p miliona
dolarw w zocie wycofyway si z roszcze do pasa terytorium Litwy.
Jednak za fasad serdecznoci midzy czonkami obu delegacji
handlowych narastaa niezgoda. Dostawy surowcw ze Zwizku Radzieckiego
nadchodziy regularnie i o czasie, podczas gdy transporty z Niemiec napyway
niezwykle powolnie i nieregularnie. Na przykad zawsze gdy transport
maszyn by gotw do wysania na wschd, zjawia si jaki inspektor
z Ministerstwa Lotnictwa lub Wojny, eby sprawdzi jako pracy, a nastpnie
przejmowa urzdzenia, powoujc si na interes wojenny Rzeszy. Celowe
opnienia dotyczyy rwnie okrtw wojennych. Hitler osobicie nakaza
wstrzymanie prac nad cikim krownikiem obiecanym Stalinowi, aby
niemiecki przemys stoczniowy mg wyprodukowa wicej okrtw
podwodnych. Niemcy zaproponowali odholowanie kaduba do Leningradu
i uzbrojenie go w trzystuosiemdziesiciomilimetrowe dziaa Kruppa, ale tak
zapamitale spierali si o cen, e okrt nadal sta w stoczni Wilhelmshaven.
Stalin zaangaowa si osobicie w spr o niemieckie dostawy, ale zwykle
powstrzymywa wasnych negocjatorw. By zdecydowany utrzymywa
dobre stosunki z ktliwym sojusznikiem tak dugo, jak to moliwe. Chocia
usilnie zabiega o pokj przynajmniej dopki Armia Czerwona nie zostanie
odpowiednio wzmocniona Hitler nie przestawa szykowa swoich ludzi do
wojny i nowego porzdku. Zrobi to w zowieszczo zawoalowany sposb
podczas dorocznej mowy wygoszonej 30 stycznia w Sportpalast. Po
wstpnym przemwieniu Goebbelsa Fhrer wkroczy sztywnym krokiem na
podium, a nastpnie niemiao unis rami w partyjnym pozdrowieniu
wrd dzikich wrzaskw i owacji. Sta chwil w milczeniu, a pniej zacz
mwi. Jego gos wspomina reporter CBS, ktry przyby w miejsce Shirera
w pierwszej chwili przypomina powolny niski pomruk. Pniej Hitler
z nag gwatownoci zacz wymachiwa ramionami15.
Mg myle o operacji Barbarossa i planowanej czystce rasowej, kiedy
mwi: Jestem przekonany, e rok 1941 bdzie przeomowym rokiem
w dziejach nowego adu w Europie, ale wrogiem, ktrego atakowa, bya
Wielka Brytania, przywdczyni pluto-demokracji pozostajcych pod
kontrol midzynarodowej ydowskiej kliki i wspieranych przez emigrantw
dysydentw. Sowa te miay dostarczy pretekstu do ataku na Zwizek
Radziecki, a jednoczenie przygotowyway jego wasny nard do ostatecznej
rozprawy z ydostwem. Cztery dni pniej, po wysuchaniu raportu Haldera,
e sia niemieckich oddziaw dorwnuje sile oddziaw rosyjskich, znacznie
przewyszajc je pod wzgldem jakoci uzbrojenia, Hitler wykrzykn: Gdy
rozpoczniemy operacj Barbarossa, wiat wstrzyma oddech i nie wydusi
z siebie ani sowa!16. Jego wizja podboju w istocie sigaa poza granice Europy
17 lutego zarzdzi przygotowanie do uderzenia w serce Imperium

Brytyjskiego, Indie. Miao temu towarzyszy zajcie Bliskiego Wschodu

schwytanego w elazne kleszcze od wschodu uderzeniem z Rosji przez Iran,
od zachodu z Afryki Pnocnej w kierunku Kanau Sueskiego. Chocia te
ambitne plany miay gwnie na celu zmuszenie Wielkiej Brytanii do
opowiedzenia si po stronie Niemiec, wskazyway na niepohamowane
aspiracje Hitlera. Rosja bya ju waciwie pokonana, a jego niespokojny
umys szuka nowych terytoriw do zdobycia, nowych wrogw,
w szczeglnoci Ameryki i Roosevelta, aby zmusi ich do posuchu.
Jak na marzyciela, Hitler potrafi by i czsto bywa niezwykle praktyczny.
Gdy tylko wyobrazi sobie szerokie pole podbojw, skupi uwag na czym
bardziej umiarkowanym. Poniewa klska Wochw w Albanii i Grecji,
mwic jego wasnymi sowami, obalia wiar w niezwyciono pastw Osi
podzielan przez ich przyjaci i wrogw17, przed rozpoczciem operacji
Barbarossa naleao zaj Grecj i przywrci ad w regionie. Nie byo to
jednak jedynym motywem jego dziaania. Hitler postrzega klsk Wochw
na Bakanach jako doskona okazj do poszerzenia swojego terytorium
i powikszenia ekonomicznych aktyww.
Zajcie Grecji byo nieatwym wyzwaniem, ktre dodatkowo utrudniay
warunki geograficzne. Midzy Hitlerem a jego zdobycz leay cztery kraje
Wgry, Rumunia, Bugaria i Jugosawia. Pierwsze dwa, faktycznie kraje
satelickie Rzeszy, od kilku miesicy gociy na swoim terytorium niemieckie
oddziay, trzeci by pod siln presj, a 1 marca przyczy si do paktu
trjstronnego. Chocia otwierao to niemieckim wojskom drog do Grecji,
strategicznie pooona Jugosawia pozostawaa staym przedmiotem
militarnej i politycznej troski. Jej przywdcy nie chcieli niemieckiej ani
rosyjskiej ingerencji na Bakanach, wic gdy zawoalowane groby i niejasne
obietnice nie zdoay wcign Jugosawii do grona pastw Osi, Hitler zaprosi
do Berghofu ksicia Pawa, regenta Jugosawii, aby wywrze na niego osobisty
wpyw.
Mimo obietnicy Hitlera gwarantujcej terytorialn integralno jego kraju
ksi oznajmi, e decyzja ta jest dla niego bardzo trudna z przyczyn
osobistych: jego ona miaa greckie pochodzenie, on sam za darzy sympati
Angli i ywi niech do Mussoliniego. Ksi wyjecha z Berghofu, nie
udzieliwszy odpowiedzi, ale trzy dni pniej co dla Hitlera oznaczao
czekanie bez koca odrzek, i jest gotw podpisa pakt trjstronny, pod
warunkiem e Jugosawia nie bdzie musiaa udzieli jakiejkolwiek pomocy
militarnej lub pozwoli na przejcie niemieckich oddziaw przez swoje
terytorium. Bya to niezadowalajca propozycja, ale Hitler zapanowa nad
emocjami i odpowiedzia, e Niemcy przyjm zaproponowane warunki. Jego
pojednawcza oferta zostaa jednak nieoczekiwanie odtrcona. Jugosowianie
owiadczyli, e nie mog zrobi niczego, co wpltaoby ich w wojn, take
z Ameryk, a nawet Rosj.

W poowie marca byo jasne, e jugosowiaski rzd si nie ugnie. Napicie

Fhrera stao si widoczne, gdy szesnastego przemawia podczas Dnia Pamici
w berliskim Muzeum Wojny. Jego twarz bya napita i wymizerowana
wspomina Louis Lochner skra szara jak popi, oczy pozbawione
charakterystycznego blasku. Troski i zmartwienia odcisny na nim pitno, ale
to nie byo najbardziej uderzajce. Tym, co najbardziej mnie zdumiao, by
pozbawiony przejcia, obojtny sposb, w jaki wypowiada swoje typowe
komunay. Hitler odczyta krtk mow, jakby go nudzia, nie czynic
najmniejszej prby poruszenia milionw, ktre suchay go przez radio18.
Nastpnego dnia sytuacja w Jugosawii zmienia si gwatownie. Ksi
nastpca tronu zgodzi si podpisa pakt trjstronny, co wywoao powszechne
oburzenie. Kiedy trzej ministrowie podali si do dymisji na znak protestu,
wysi dowdcy si powietrznych ogosili bunt. O wicie 27 marca rebelianci
obalili rzd, a mody nastpca tronu, Piotr, zosta krlem.
Tego ranka Hitler gratulowa sobie w Berlinie szczliwego rozwizania
problemu Jugosawii. Wanie otrzyma wiadomo, e tamtejsza ludno
powszechnie popiera podpisanie przez Jugosawi nowego paktu, a rzd
cakowicie panuje nad sytuacj. Pi minut przed poudniem, gdy
przygotowywa si do wanej narady z japoskim ministrem spraw
zagranicznych, Matsuok, nadszed telegram z Belgradu. Kiedy przeczyta, e
byli czonkowie jugosowiaskiego rzdu podobno zostali aresztowani,
w pierwszej chwili pomyla, e to art. Pniej wpad w gniew. To
niesychane, by w ostatniej chwili pozbawiono go zwycistwa. Tym razem sza
Fhrera by szczery. Czu si osobicie zniewaony. Wykrzycza rozkaz, aby
dowdcy wojskowi stawili si natychmiast w Kancelarii Rzeszy, przesa pilne
wezwanie Ribbentropowi, ktry rozmawia z Matsuok na Wilhelmstrasse,
a nastpnie wpad do sali konferencyjnej, gdzie na codzienn odpraw czekali
Jodl i Keitel. Wymachujc telegramem, Hitler wykrzykn, e raz na zawsze
zniszczy Jugosawi!
Niczym kochanek wzgardzony chwil po tym, jak zosta przyjty, im duej
mwi, tym bardziej by rozgniewany i zacietrzewiony. Przysig, e wyda
rozkaz natychmiastowego, rwnoczesnego ataku z pnocy i wschodu. Keitel
zaprotestowa, e tak ambitna operacja nie jest moliwa. Operacja
Barbarossa nie moga zosta opniona, gdy wojska przemieszczay si ju
zgodnie z planem, wykorzystujc maksymaln przepustowo kolei. Co
wicej, stacjonujca w Bugarii armia Lista bya zbyt saba, aby zaatakowa
Jugosawi, a tylko gupiec mgby liczy na pomoc Wgrw.
Wanie dlatego wezwaem Brauchitscha i Haldera powiedzia Hitler. Na
pewno znajd jakie rozwizanie. Zajm cae Bakany! Czas najwyszy, eby
si przekonali z kim maj do czynienia!.
Brauchitsch, Halder, Gring i Ribbentrop jeden po drugim dochodzili na
narad w asycie adiutantw. Wszyscy suchali z podziwem, jak Hitler ogasza
ostrym, mciwym tonem, e jest zdecydowany unicestwi Jugosawi

militarnie i zniszczy jako pastwo. Na niemiay protest Ribbentropa, e

powinni wczeniej postawi Jugosawii ultimatum, odpowiedzia kwano: Tak
oceniasz sytuacj?! Jugosowianie przysign, e czarne jest biae. Oznajmi,
e nie maj wrogich zamiarw, a kiedy wejdziemy do Grecji, wbij nam n
w plecy. Atak, wykrzykn, powinien si rozpocz tak szybko, jak to
moliwe! Z politycznego punktu widzenia uderzenie w Jugosawi powinno
zosta przeprowadzone z bezlitosn surowoci, a klska wojenna zadana
w stylu blitzkriegu. To przestraszy Turkw i Grekw. Gwnym zadaniem
Gringa bdzie zlikwidowanie naziemnych instalacji wojsk lotniczych
Jugosawii, a nastpnie zniszczenie stolicy falami atakw powietrznych.
Hitler szybko odprawi popiesznie wezwanych ministrw Wgier
i Bugarii. Pitnastominutowe spotkanie z pierwszym rozpoczo si od uwagi
na temat buntu w Belgradzie skwitowanej cytatem: Kogo bogowie chc
zniszczy, temu odbieraj rozum. Po tych sowach przysza pora na obietnic:
jeli Wgry pomog Niemcom w kryzysowej sytuacji, otrzymaj rejon Banatu,
na ktry tak dugo czekali. Dla Wgrw bya to wyjtkowa okazja do
uzyskania ustpstw, ktrych bez tego mogliby oczekiwa latami. Moecie mi
wierzy, e nie udaj. Nie obiecuj wicej, ni mog da.
Nastpna rozmowa ograniczya si do piciu minut. Hitler oznajmi
bugarskiemu ministrowi, e wydarzenia w Jugosawii sprawiy mu ulg.
Skoczya si wieczna niepewno stwierdzi i wykorzysta Macedoni
w roli przynty, aby skoni Bugari do dalszej wsppracy z pastwami Osi.
Okazawszy hojno szczodrym rozdawaniem cudzej wasnoci nagle wpad
we wcieko. Nad Jugosawi rozszaleje si burza! wykrzykn.
Rozszaleje si tak szybko, e ci panowie osupiej!19.
Wydawszy rozkazy do ataku i przekupiwszy dwch niepewnych
sojusznikw, Hitler znalaz w kocu czas na spotkanie z wysannikiem Japonii.
Mia nadziej, e zdoaj powstrzyma Ameryk przed przystpieniem do
wojny. Zasugerowa, e najlepszym sposobem moe by zajcie Singapuru
przez Japoni. Naleaoby to zrobi teraz, gdy druga taka okazja moe si
szybko nie nadarzy. Japonia, doda, w obliczu siy niemieckiej armii, nie musi
si obawia operacji odwetowej Rosji w Mandurii.
Matsuoka, absolwent University of Oregon, odpowiedzia powoli i wyranie
po angielsku. Cho uwaa, e niemiecka propozycja jest waciwa, w obecnej
chwili nie moe zoy obietnicy w imieniu rzdu Japonii. Popiesznie
zapewni rozczarowanego Hitlera, e osobicie opowiada si za takim
dziaaniem 20. W rzeczywistoci by do niego tak ochoczo nastawiony, e
japoska armia musiaa wysa do Berlina pukownika Yatsugi Nagaiego,
ktry mia dopilnowa, aby nie udzieli adnych konkretnych obietnic
w imieniu rzdu Japonii. W konsekwencji Matsuoka musia odpowiada
wymijajco na kad wzmiank o brytyjskiej twierdzy. Nawet gdy Hermann
Gring po przyjciu zwoju przedstawiajcego gr Fuji artobliwie obieca, e
przyjedzie i zobaczy, jak wyglda naprawd, jeli Japonia zajmie Singapur,

posaniec skin gow w kierunku poirytowanego pukownika Nagaiego

i westchn: Musi pan spyta jego.
Matsuoka nie by niechtnie nastawiony do traktatu, ktry mia niebawem
podpisa ze Stalinem, dlatego poczu si zaskoczony, gdy Ribbentrop, ktry
podsun mu pomys wielkiego paktu czterostronnego, oznajmi: Nie
pojmuj, jak mgby pan go podpisa w takiej chwili. Zapomnia pan, e ZSRR
nigdy nie daje niczego darmo?21. Nagai odebra to jako ostrzeenie, ale
Matsuoka nie straci entuzjazmu, kiedy ambasador Oshima powiedzia mu
w zaufaniu, e istnieje due prawdopodobiestwo, i Niemcy i Rosja znajd si
wkrtce w stanie wojny.
Spotkanie z Matsuok nie oznaczao dla Hitlera koca dnia. Podpisa
dyrektyw dwudziest pit, wydajc polecenie jednoczesnego uderzenia na
Jugosawi i Grecj, a o pnocy zasiad do napisania listu do Mussoliniego
w sprawie sytuacji w Jugosawii. Oczywicie nie uwaam jej za katastrofaln
oznajmi. Z drugiej strony, jest dla nas tak delikatna, e musimy unikn
popenienia bdu, ktry mgby zagrozi naszej pozycji. Dlatego podj
wszelkie kroki, aby rozwiza kryzys rodkami wojskowymi. Zwracam si do
Pana z piln prob, Il Duce, aby w cigu najbliszych dni nie podejmowa Pan
adnych operacji w Albanii. Po uprzejmym przypomnieniu, aby nie
zaszkodzi ich sytuacji kolejn nieprzemylan awantur, wezwa Il Duce do
zachowania absolutnej tajemnicy, podkrelajc te sowa dla wywarcia
wikszego efektu22.
List ten, mimo wystudiowanej kurtuazji, uwypukla nowy charakter
czcej ich relacji. Po klskach w Grecji i Afryce Mussolini nie by ju
starszym
wsplnikiem.
W
oczach
Fhrera zosta naznaczony
niewybaczalnym pitnem poraki. Lista skarg Hitlera bya duga, nawet jeli
moga si wydawa dyskusyjna: nieudana kampania w Grecji zachcia
Brytyjczykw do przeprowadzenia udanej ofensywy w Libii i zniechcia
Franco do wsparcia niemieckiej operacji w Gibraltarze, a take zmusia
Niemcy do zajcia si dysydenck Jugosawi w najmniej sprzyjajcym czasie.
Na domiar zego operacja Barbarossa musiaa zosta odoona przynajmniej
o miesic.

5
Chocia Hitler przypisywa opnienie operacji Barbarossa kampanii
w Jugosawii, bardziej decydujcym czynnikiem mg by brak
odpowiedniego zaopatrzenia dla Wehrmachtu, ktry sam spowodowa.
W kadym razie Hitler nie uwaa opnienia za katastrof pomimo
drczcych obaw: Nie opuszcza mnie obsesyjny strach, e Rosjanie mog
rozpocz wasn ofensyw23. Wydawa si jednak spokojny, kiedy wezwa
do Kancelarii Rzeszy dowdcw polowych, eby zakomunikowa im dat

ataku i co waniejsze, da wykad na temat nadcigajcego starcia dwch

ideologii. 30 marca o jedenastej wysi dowdcy oddziaw uczestniczcych
w operacji Barbarossa wraz z czoowymi oficerami sztabowymi zebrali si
w maym gabinecie, w ktrym umieszczono pulpit dla mwcy. Ponad dwustu
mczyzn siedziao w dugich rzdach, wedug stopnia i starszestwa, kiedy
Hitler wszed na sal tylnymi drzwiami. Zebrani energicznie powstali, szurajc
krzesami, a nastpnie usiedli, gdy Hitler podszed do mwnicy. Z powag
mwi o sytuacji wojskowej i politycznej. W cigu czterech lat Stany
Zjednoczone nie zdoaj osign szczytowej mocy produkcyjnej i wojskowej.
Czas sprzyja wic temu, by zrobi porzdek w Europie. Wojna z Rosj staa si
nieunikniona, oznajmi, a bezczynne siedzenie i czekanie miaoby
katastrofalne skutki, dlatego atak rozpocznie si 22 czerwca.
Nie mona go odoy, powiedzia, gdy jego nastpca nie bdzie posiada
wystarczajcej wadzy i autorytetu, aby wzi na siebie odpowiedzialno za
rozptanie kolejnej wojny. On i tylko on moe powstrzyma bolszewicki
walec parowy, zanim zmiady ca Europ. Wezwa do zniszczenia
radzieckiego pastwa i unicestwienia Armii Czerwonej i zapewni, e
zwycistwo bdzie szybkie i przygniatajce. Jedynym problemem, doda
zowieszczo, byo to, co zrobi z pokonanymi Rosjanami, jak traktowa jecw
wojennych i ludno cywiln.
Wojskowi siedzieli sztywno na krzesach, zastanawiajc si, czy bd
zmuszeni wzi udzia w tej czci programu. Jako zawodowi onierze
odnosili si z pogard do bezwzgldnych rodkw stosowanych przez Hitlera
podczas kampanii w Polsce, szczeglnie do krokw podejmowanych wobec
polskich ydw i inteligencji, duchowiestwa i ziemian. Kolejna groba
Fhrera wzmoga ich obawy: Wojny z Rosj nie mona prowadzi rycerskimi
metodami! Zmagania te bd starciem ideologii i odmiennych ras. Trzeba
bdzie dziaa z bezprecedensow bezwzgldnoci i nieugit surowoci.
Nikt nie wypowiedzia ani sowa sprzeciwu, jak podczas wojny w Polsce, nie
pojawi si nawet najsabszy gest protestu24.
Tego ranka Hitler ostatecznie upokorzy swoich dowdcw wojskowych,
dajc, aby wyrzekli si honoru wojownikw. Teraz, podobnie jak wielu
Niemcw podzielajcych jego strach i nienawi do ydw i Sowian, stali si
niechtnymi uczestnikami nowej krucjaty. Lebensraum, ktry uwaali za
sprawiedliw rekompensat za rosyjskie ziemie zdobyte w walce i utracone
w wyniku traktatu wersalskiego, zszed na dalszym plan, odsaniajc
prawdziwe przyczyny inwazji Hitlera: unicestwienie bolszewizmu
i eksterminacj ydw.
Tymczasem zakoczono przygotowania do napaci na Grecj i Jugosawi.
W Belgradzie codziennie odbyway si demonstracje, czsto organizowane
przez miejscowych komunistw realizujcych radzieck polityk na
Bakanach. Rosja tak bardzo pragna podburzy Jugosowian przeciwko
niemieckiej ingerencji, e 5 kwietnia podpisaa pakt z nowym rzdem. Nie

odstraszao to Hitlera. Nastpnego ranka przygniatajce siy niemieckie

przekroczyy granic Jugosawii. Bombowce rozpoczy systematyczne
niszczenie Belgradu w operacji, ktrej Hitler nada znamienny kryptonim
Kara. Przywdcy radzieccy, ktrych podpisy ledwie zdyy wyschn pod
umow z Jugosawi i Grecj, przesunli wzmianki o ataku na kocowe strony
Prawdy. Ledwie wspomniano o niszczcych caodobowych nalotach na
Belgrad.
Hitler uprzedzi Goebbelsa, e kampania potrwa nie duej ni dwa
miesice, i wanie t informacj przekazano niemieckiej opinii publicznej.
Kalkulacja zostaa oparta na grubym przecenieniu siy nieprzyjaciela. Po
tygodniu niemieckie i wgierskie oddziay wkroczyy do zniszczonego
Belgradu przypominajcego kup gruzw. Podczas operacji Kara mier
ponioso
siedemnacie
tysicy
cywilw.
17
kwietnia
niedobitki
jugosowiaskiej armii zoyy bro. Dziesi dni pniej dobiega koca
kampania grecka, kiedy niemieckie czogi wjechay z oskotem do Aten.
Dwadziecia dziewi niemieckich dywizji zostao przewiezionych w rejon
walk prymitywnymi drogami i torami kolejowymi ogromnym nakadem
energii, paliwa i czasu. Z tej potnej siy tylko dziesi dywizji byo w akcji
przez duej ni sze dni. Do umiercenia komara uyto dwurcznego mota.
Ta szokujca poraka niemieckiego wywiadu bya bardziej winna opnieniu
operacji Barbarossa od Mussoliniego.
Zaniepokojenie Hitlera kosztami inwazji na Bakanach zostao z nawizk
zagodzone pomylnym obrotem sytuacji w Afryce Pnocnej. Dysponujcy
zaledwie trzema dywizjami genera Erwin Rommel przebi si przez Cyrenajk
i wdar si na kilkanacie kilometrw w gb Egiptu. To zwycistwo zaskoczyo
Hitlera tak samo, jak Brytyjczykw; zagrozio panowaniu Anglii we
wschodnim rejonie Morza rdziemnego. Osabio rwnie presti Anglii
i przekonao Stalina, aby mimo prowokacji utrzyma dobre stosunki
z Niemcami. Radziecki przywdca nie tylko przymyka oczy na niemieckie
inwazje w rejonie Bakanw, ale uporczywie ignorowa narastajce pogoski,
e Hitler szykuje si do napaci na jego kraj. Ostrzeenia napyway z rnych
rde, m.in. amerykaskiego Departamentu Stanu. Zagraniczni dyplomaci
w Moskwie mwili otwarcie o rychym starciu. ona amerykaskiego
ambasadora Steinhardta [ydwka] donosi do Berlina niemiecki dyplomata
wspomniaa, e wolaaby nie by w Moskwie, kiedy do miasta wejd obce
wojska25.
Od wielu miesicy radziecki wywiad ostrzega przed atakiem, ale Stalin nie
ufa wasnym informatorom, a jego paranoja nasilaa si wraz ze wzrostem
liczby raportw. Przekonany, e Hitler nie jest na tyle gupi, aby zaatakowa
Rosj bez uprzedniego zneutralizowania Wielkiej Brytanii, sdzi, e te
pogoski zostay sfabrykowane przez kapitalistyczny zachd, ktry chcia go
porni z Hitlerem. Zanotowa czerwonym atramentem na jednym

z alarmujcych raportw czeskiego agenta: Ta informacja jest brytyjsk

prowokacj. Sprawdcie, skd pochodzi, i ukarzcie winowajc26.
Marszaek Andriej Jeremienko potwierdzi irracjonalne podejrzenia Stalina
w swoich pamitnikach: Wanie dlatego [Stalin] nie aprobowa pilnych,
zdecydowanych dziaa obronnych w rejonie granicy, gdy obawia si, e
posu Hitlerowi za pretekst i dostarcz uzasadnienia plotkom. Mia nadziej,
e kapitalici i nazici zniszcz si wzajemnie. W kadym razie nie chcia
sprowokowa Hitlera do ataku, zanim Armia Czerwona bdzie w peni
uzbrojona.
Rwnie gorliwie Stalin zabiega o dobre stosunki z Japoni. Przyj ministra
spraw zagranicznych Matsuok, ktry przyby prosto z Berlina, jako gocia
honorowego, publicznie okazujc zadowolenie z podpisania paktu
o neutralnoci. Podczas uroczystego przyjcia wydanego na Kremlu w dniu
upadku Belgradu Stalin osobicie podsuwa japoskim wysannikom
pmiski z jedzeniem, obejmowa ich, caowa i skaka wok nich. Traktat by
ogromnym osigniciem jego dyplomacji; dostarcza przekonujcego
dowodu, e Stalin moe puci mimo uszu pogoski o rzekomym niemieckim
ataku na Rosj. Przecie Hitler z pewnoci nie pozwoliby Japonii na zawarcie
umowy z ZSRR, gdyby planowa inwazj.
Stalin by w tak znakomitym humorze, e odprowadzi japosk delegacj
na dworzec i odprawi serdecznym, cho nieco podchmielonym poegnaniem.
Ucaowa generaa, a nastpnie obj maego Matsuok niedwiedzim
uciskiem i kilka razy czule cmokn w policzek. Po podpisaniu radzieckojaposkiego paktu o neutralnoci powiedzia nie mamy si czego obawia
w Europie!27.
Kilka minut pniej, gdy pocig z Japoczykami ruszy z peronu, obj
ramieniem niemieckiego ambasadora von der Schulenburga. Musimy zosta
przyjacimi oznajmi musi pan zrobi wszystko, aby tak si stao!.
Odwrci si do pukownika i upewniwszy si, e on take jest Niemcem,
rykn: W kadym razie my pozostaniemy przyjacimi mimo
wszystko!28. Prawdopodobnie mia na myli liczne loty zwiadowcze
niemieckich samolotw zapuszczajcych si gboko na rosyjskie terytorium.
W cigu ostatnich dwch tygodni doszo do pidziesiciu przypadkw
naruszenia radzieckiej przestrzeni powietrznej. Dwa dni po czuym objciu
Schulenburga Stalin by zmuszony przej do dziaania, gdy niemiecki
samolot wyldowa awaryjnie niemal sto pidziesit kilometrw od granicy.
Na pokadzie znaleziono aparat, nienawietlon rolk filmu i podart map
topograficzn ZSRR. Sowieci przesali oficjaln not protestacyjn do Berlina,
wskazujc, e od koca marca doszo do osiemdziesiciu przypadkw
naruszenia radzieckiej przestrzeni powietrznej. Mimo to protest by
utrzymany w agodnym tonie, a Stalin w dalszym cigu uparcie ignorowa
ostrzeenia, m.in. brytyjskiego ambasadora Crippsa, ktry przewidywa, e
Hitler zaatakuje 22 czerwca81*.

Chocia wszyscy pracownicy niemieckiego Ministerstwa Spraw

Zagranicznych podejrzewali, e do ataku na Rosj moe doj w kadej chwili,
dopiero niedawno Hitler powiedzia Ribbentropowi o operacji Barbarossa.
Niezadowolony minister spraw zagranicznych chcia sprbowa z Moskw
jeszcze raz, ale Hitler odmwi pozwolenia na dalsze zabiegi
dyplomatyczne29. Zabroni Ribbentropowi rozmawia z kimkolwiek o tej
sprawie, a nastpnie zapewni ambasadora von der Schulenburga w Moskwie:
Nie zamierzam toczy wojny z Rosj31. Dwa dni pniej Hitler ponownie
potwierdzi dat ataku 22 czerwca o ktrej wspomnia Cripps.
Bez wtpienia w chwili rozpoczcia operacji Barbarossa Niemcy
dysponowali jedn z najpotniejszych armii na wiecie. Wochy byy im kul
u nogi, Hiszpania wydawaa si nieprzejednana, a Francja Vichy nieulega.
Sojusze Hitlera zostay osabione przez zwycistwa. atwe podboje sprawiay,
e przyjaciele Hitlera m.in. takie niewielkie kraje, jak Jugosawia, Wgry
i Rumunia stali si niespokojni. Jego jedyn si by Wehrmacht, a poleganie
na sile okazao si zgubne dla wszystkich zdobywcw. Wojny wygrywa si
zwykle dziki polityce, a nie sile ora. Napoleon odebra t bolesn lekcj od
Brytyjczykw, ktrzy tradycyjnie przegrywali bitwy i wygrywali wojny.
Przegrali wojn z Hitlerem o kontynent, ale ju wygrali wojn o swoje
dominia i pomoc Ameryki.
Jedyn szans zwycistwa na wschodzie byo dla Hitlera sprzymierzenie
si z milionami obywateli Zwizku Radzieckiego, ktrzy nienawidzili Stalina,
ale on, zamiast pj za rad grupy Rosenberga i potraktowa ich pobaliwie,
nie tylko zaprzepaci ostatni nadziej na autentyczny Grand Alliance, ale
obrci potencjalnych sojusznikw w nieprzejednanych wrogw.

6
Chocia wojskowych dowdcw Hitlera pocztkowo przeraaa sama myl
o wojnie z Rosj, obecnie niemal wszyscy podzielali jego opini, e zwycistwo
bdzie szybkie. Panowaa zgoda, e kampania zakoczy si w cigu trzech
miesicy, ale feldmarszaek von Brauchitsch jeszcze radykalniej skrci ten
czas. Prorokowa, e w cigu czterech tygodni od gwnego uderzenia wojna
przerodzi si w tumienie maych orodkw oporu. Twardogowy Jodl
zgodzi si z koleg i szorstko uciszy Warlimonta, gdy ten zakwestionowa
kategoryczne stwierdzenie, e rosyjski kolos jest wiskim pcherzem, ktry
wystarczy przeku, aby eksplodowa32.
Wedug generaa Guderiana Fhrer zdoa zarazi najblisze otoczenie
swoim bezpodstawnym optymizmem. Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu
i Naczelne Dowdztwo Wojsk Ldowych byy tak radonie przekonane, e
zdoaj zwyciy przed nadejciem zimy, e tylko co pitego onierza
wyposaono w zimowe ubranie33. Oczywicie w najwyszych krgach

znalazo si kilku dysydentw. Operacji Barbarossa od pocztku sprzeciwiali

si otwarcie Ribbentrop i admira Raeder. Rwnie Keitel mia powane
wtpliwoci, ale nauczy si zachowywa je dla siebie. Opozycja istniaa take
w najbliszym krgu Hitlera. Rudolf Hess drugi po Gringu nastpca Fhrera
z caego serca popiera ide Lebensraum, ale by przeciwny atakowaniu Rosji,
dopki trwaa wojna z Angli. Na tym niefortunnym konflikcie skorzystaj
jedynie bolszewicy, zwierzy si Schwerinowi von Krosigkowi. Zdecydowany
znale sposb zneutralizowania Wielkiej Brytanii, minionego lata spotka si
z geopolitykiem, profesorem Karlem Haushoferem, w lesie Grunewald. Do
drugiej nad ranem dyskutowali o najlepszym sposobie wynegocjowania
pokoju. Haushofer zasugerowa potajemne spotkanie na neutralnym terenie
z jakim wanym Anglikiem. Z tak niepozornych pocztkw wzia si
przygoda, ktra zaintrygowaa cay wiat.
Podekscytowany perspektyw tajnej misji Hess przedstawi plan Hitlerowi,
majc nadziej, e w ten sposb podbuduje swoje sabnce wpywy. Mimo
wysokiego stanowiska zajmowanego przez Hessa Fhrer od ponad roku nie
traktowa go powanie. Mam nadziej, e nigdy nie zostanie moim nastpc
zwierzy si Hanfstaenglowi. Nie wiedziabym, kogo bardziej aowa, Hessa
czy partii34. Mimo to serdeczne uczucia, jakimi darzy mein Hesserl, swojego
drugiego Kubizka, nie osaby, dlatego udzieli niechtnej zgody zastpcy, aby
przeprowadzi rekonesans za porednictwem starszego syna profesora,
Albrechta Haushofera, ktry pracowa w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.
Mody Haushofer, ktry od kilku lat aktywnie dziaa w ruchu oporu,
niemiao zasugerowa, e byoby najlepiej, gdyby spotka si z jego
najbliszym przyjacielem w Anglii, ksiciem Hamilton, gdy ten mia atwy
dostp do Churchilla i krla. Spotkanie natchno Hessa entuzjazmem, ale
Albrecht napisa ojcu, e cae to przedsiwzicie to czysta gupota.
Jednoczenie, jako Niemiec patriota, postanowi zrobi wszystko, aby
doprowadzi do pokoju z Wielk Brytani. Napisa do ksicia Hamilton,
proponujc, eby spotka si z Hessem w Lizbonie. Podpisa list inicjaem A
i przesa go za porednictwem brata Hessa do pani V. Roberts mieszkajcej
w Lizbonie. Ta odesaa go do Anglii, ale pismo zostao przechwycone przez
brytyjskiego cenzora, ktry przekaza je Secret Service, a ta poprosia wywiad
RAF-u o podjcie stosownych dziaa. Zajo to tyle czasu, e w kocu Hess
postanowi wzi spraw we wasne rce, bez wiedzy Haushofera lub Hitlera.
Chcia przeprowadzi misj w pojedynk i uczyni to w sposb tak
dramatyczny, aby Brytyjczycy uznali to za szlachetny gest. Przeleci nad
rezydencj ksicia Hamilton, wylduje na spadochronie i potajemnie
przeprowadzi negocjacje pod faszywym nazwiskiem. By znakomitym
lotnikiem, oficerem z czasw I wojny wiatowej, zwycizc ryzykownego
wycigu powietrznego wok Zugspitze, najwyszego szczytu Niemiec
pooonego niedaleko Garmisch. Samotny lot ponad liniami nieprzyjaciela do
odlegego rejonu Szkocji z pewnoci zrobi wraenie na modym ksiciu,

pierwszym, ktry mia przelecie nad Mount Everestem. Stanem przed

bardzo trudnym wyborem wyzna pniej Hess tym, ktrzy go
przesuchiwali. Pewnie nie podjbym ostatecznej decyzji, gdybym nie mia
przed oczami obrazu nieskoczonego szeregu dziecicych trumien
i paczcych matek, Angielek i Niemek, oraz innego korowodu trumien,
w ktrych znajdoway si matki opakiwane przez dzieci35. Hess by
przekonany, e tylko dziki tak oryginalnej strategii zdoa doprowadzi do
sojuszu Niemiec i Wielkiej Brytanii, o ktrym marzy Hitler. Jeli plan si nie
powiedzie, Fhrer nie bdzie w to zamieszany. Trzeba przyzna, e szansa, i
Hess dotrze ywy do Szkocji, bya niewielka moe dziesi do jednego.
Z drugiej strony nagroda wydawaa si warta podjcia ryzyka.
Hess by przekonany, e Hitler powitaby z radoci now misj pokojow,
ale pod adnym pozorem nie pozwoliby mu zaryzykowa dla niej ycia. Czy
ju wczeniej nie odmwi, gdy Hess chcia polecie na lini frontu? Dlatego
tak wane byo zachowanie planu w tajemnicy. Bya to decyzja naiwnego,
niezbyt inteligentnego akolity, ktry zdaniem adiutanta Wiedemanna nalea
do najbardziej oddanych i penych powicenia ludzi Fhrera. Za
zacinitymi ustami, wydatn uchw, fanatycznymi oczami i przeraajc
par brwi ukrywa si niemiay a do blu czowiek, ktrego najwiksz
ambicj byo umocnienie pozycji szefa. Nie by jednak Hess teutoskim
Oliverem Cromwellem. Kiedy si umiecha, surowo znikaa36.
To wanie w Parsifal wymyli sobie, e poleci z tajn misj na terytorium
wroga on, czowiek kultury pozbawiony politycznego wyczucia, oddany
suga, ktry przekona samego siebie, e wykonuje prawdziw wol swojego
pana. Nawet jeli sam pomys by mtny, Hess niezwykle starannie
przygotowa si do lotu. Przekona Willyego Messerschmidta, inyniera
lotniczego, eby wypoyczy mu dwumiejscowy Me-110, aby mg go oblata,
a pniej skrytykowa maszyn za may zasig. Powiedzia, e samolot
powinien zosta wyposaony w dwa zapasowe zbiorniki paliwa po siedemset
litrw kady, umocowane pod skrzydami. Po niechtnym wprowadzeniu
zmian Messerschmidt zosta przekonany do zamontowania specjalnego
sprztu radiowego. Potem przysza pora na oblatanie maszyny niby dla
rozrywki. Po dwudziestu lotach Hess uzna, e opanowa sztuk pilotowania
zmodyfikowanego samolotu. Rwnoczenie, wbrew wojennym przepisom,
sprawi sobie nowy skrzany kombinezon, przekona Baura (osobistego pilota
Hitlera), aby zdoby mu tajn map zakazanych stref powietrznych,
i zainstalowa nowe radio w swoim domu na przedmieciach Monachium.
Cakiem moliwe, napisa pniej do ony z wizienia, e nie byem do
koca normalny. Ten lot i cel misji owadny mn z si fiksacji. Wszystko
inne widziaem i syszaem jedynie czciowo37. W pierwszych dniach
tamtego maja y Hess w wiecie instrumentw pokadowych, silnikw
tokowych, dodatkowych zbiornikw z benzyn, zapasowych pomp
powietrznych, temperatur chodzenia i namiarw radiowych.

Jego sekretarka, Hildegard Fath, zauwaya, e Hess czsto nie sysza, co

do niego mwia. Take ona zwrcia uwag na jego osobliwe
zaabsorbowanie, ale jeszcze bardziej zaskoczya j ilo czasu, ktr spdza
z ich czteroletnim synem noszcym sekretne imi Hitlera, Wolf. Zdumiao j
take to, e poprosi o zrobienie kilku zdj z synem, gdy wczeniej
niechtnie pozowa do fotografii.
Hess wsta wczesnym rankiem w sobot 10 maja i po zapoznaniu si
z prognoz pogody podj ostatnie przygotowania do lotu. Nigdy nie traktowa
ony z wiksz galanteri. Po wypiciu herbaty pocaowa j w rk, a pniej
stan z powan min przed drzwiami pokoju dziecinnego, z gbokim
zamyleniem na twarzy, niemal wahaniem. Zapytaa, kiedy wrci, i usyszaa,
e najpniej w poniedziaek. Nie mog w to uwierzy! powiedziaa
otwarcie. Nie wrcisz tak szybko!. Wyrazia przypuszczenie, e leci na
spotkanie z kim w rodzaju Ptaina, lecz Hess ba si, e odgada prawd. Mia
na zmian napady zimna i gorca, ale zanim zdya co powiedzie, wpad
do pokoju dziecinnego, by ostatni raz spojrze na drzemicego syna.
O osiemnastej, po przekazaniu adiutantowi listu do Hitlera, Hess
wystartowa z lotniska w Augsburgu i wykona zwrot w kierunku Morza
Pnocnego. Nagle, wbrew prognozie pogody, zasona chmur znikna i Hess
przez chwil myla o powrocie. Mimo to lecia dalej i w kocu jego oczom
ukazaa si Anglia spowita mg. W poszukiwaniu osony zanurkowa, do
koca otwierajc przepustnic, niewiadomy tego, e ma spitfirea na ogonie.
Oderwawszy si od pocigu, przelecia nad ciemn wiejsk okolic
z prdkoci ponad siedmiuset dwudziestu kilometrw na godzin, mao nie
zahaczajc o drzewa i domy. Baur zawsze powtarza, e Hess nalea do tych
pilotw, ktrzy lubi przelecie przez otwarte drzwi hangaru. W pomiennym
uniesieniu skierowa maszyn w stron majaczcej w oddali gry. By to jego
pierwszy drogowskaz. Maszyna wspia si rwnolegle do stromego zbocza
i zelizgna wzdu drugiego, cay czas w odlegoci zaledwie paru metrw od
ziemi. Przed dwudziest trzeci skrci na wschd, widzc lini kolejow
i mae jeziorko, ktre znajdowao si na poudnie od rezydencji ksicia.
Wznis si na dwa tysice metrw, z ktrej to wysokoci mona byo
bezpiecznie skoczy i wyczy silnik. Otworzy waz i nagle przypomnia
sobie, e podczas rozlegych przygotowa zapomnia o jednym: Nigdy nie
zapytaem, jak wyskoczy na spadochronie. Uznaem, e to bardzo proste!.
Kiedy Me-110 spada w d, przypomnia sobie, e przyjaciel wspomnia, i
podczas skoku samolot powinien lecie na grzbiecie. Po wykonaniu pobrotu
Hess znalaz si do gry nogami, trzymany w rodku kabiny przez si
odrodkow. Ujrza gwiazdki przed oczami. Na chwil przed utrat
przytomnoci pomyla: Za chwil si rozbij!. Odzyskawszy przytomno,
spostrzeg, e prdkociomierz wskazuje zero. Wyrwa si z samolotu
i pocign piercie spadochronu. Na szczcie, gdy by nieprzytomny,
machinalnie wyprowadzi samolot z pptli, koczc niemal pionowo na

ogonie. Po chwili ku swemu zdumieniu odkry, e bezpiecznie szybuje

w przestworzach.
Uderzy o ziemi, potkn si i zemdla po raz drugi. Pniej zosta
znaleziony przez farmera, zaprowadzony na posterunek Home Guard
i przewieziony do koszar w Glasgow. Uparcie utrzymywa, e jest Oberleutnant
Alfred Horn, i prosi o rozmow z ksiciem Hamilton38.

Jego list dotar do bawicego w Berghofie Hitlera dopiero w niedziel rano.

Kiedy Engel skada codzienny raport, brat Bormanna, Albert, wpad do
pokoju, aby oznajmi, e adiutant Hessa chce si widzie z Fhrerem
w bardzo wanej sprawie. Fhrer odprawi go gniewnym okrzykiem: Nie
widzisz, e przyjmuj raport wojskowy?! Nie chc, eby mi przeszkadzano!39.
Minut pniej Albert wlizgn si ponownie do pokoju z twarz szar jak
popi. Tym razem nie da si zby. Nalega, e sprawa jest pilna, by moe
niebezpieczna, i wrczy list od Hessa. Hitler naoy okulary i zacz obojtnie
przeglda pismo, ale gdy dotar do sw: Mein Fhrer, kiedy otrzymasz ten
list, bd w Anglii!, osun si na krzeso i krzykn tak gono, e usyszeli go
na dole: Boe! Mj Boe! On polecia do Anglii!40. Popiesznie przejrza
fragment opisujcy techniczne trudnoci lotu oraz wyjanienie, e jego celem
byo zrealizowanie marzenia Fhrera, ktry zawsze pragn sojuszu z Wielk
Brytani. Zachowa lot w tajemnicy, gdy wiedzia, e Fhrer nie wyraziby na
niego zgody.
Mein Fhrer, jeli ta misja (zdaj sobie spraw, e mam niewielkie szanse powodzenia)
zakoczy si porak i los zwrci si przeciwko mnie, nie bdzie to miao adnych
szkodliwych konsekwencji dla Ciebie i Niemiec. Zawsze bdziesz mg wszystkiemu
zaprzeczy. Powiesz zwyczajnie, e zwariowaem 41.

Z twarz poblad jak kreda Fhrer nakaza Englowi, aby poczy go

telefonicznie z marszakiem Rzeszy. Kiedy odnaleziono go nieopodal
Norymbergi, Hitler wykrzykn: Gring, przyjed do mnie natychmiast!.
Wrzasn do Alberta Bormanna, aby sprowadzi swojego brata i Ribbentropa,
kaza umieci nieszczsnego adiutanta Hessa w areszcie, a nastpnie zacz
gniewnie kry po pokoju. Kiedy przybieg zdyszany Bormann, Hitler spyta,
czy Hess mgby dolecie do Anglii Me-110. Na pytanie udzieli odpowiedzi
synny as wielkiej wojny, genera Luftwaffe, Udet. W adnym razie, zapewni.
Maszyna ma zbyt may zasig. Mam nadziej, e spad do morza mrukn
Fhrer42.
W miar upywu czasu gniew Hitlera zamienia si we wcieko.
Prywatni gocie, przebywajcy na grnym pitrze, zastanawiali si ze
strachem, co mogo si wydarzy, a Hitler kry wzburzony po gabinecie,

starajc si wymyli wiarygodne wyjanienie, ktre mgby przekaza opinii

publicznej. Czy Japoczycy i Wosi pomyl, e Niemcy chciay zawrze
odrbny pokj? Czy jego onierze bd teraz walczy z mniejszym zapaem?
Co gorsza, czy Hess ujawni Brytyjczykom szczegy operacji Barbarossa? Po
wielu prbach w kocu sporzdzono komunikat wyjaniajcy, e Hess
zarekwirowa samolot wbrew rozkazom i znikn. Przypuszczalnie zgin. List,
ktry pozostawi, wskazuje, e cierpia na zaburzenia psychiczne i pad ofiar
halucynacji.
Frulein Fath usyszaa wiadomo podczas obiadu. Komunikat by
utrzymany w tak nieprzyjaznym tonie, e pomylaa: Tak mu dzikuj za
powicenie?. Zatelefonowaa do brata Hessa, Alfreda, i wsplnie
przeanalizowali wszystkie moliwoci43. Frau Hess ogldaa film z szoferami,
sub i adiutantami, kiedy zostaa wywoana przez najstarszego adiutanta.
Zrozpaczony, poprosi, eby zabraa ze sob rzeczy osobiste. Bya to tak
bezsensowna proba, e przez gow pani Hess przemkna przeraajca myl.
Dowiedziawszy si, e chodzi jedynie o komunikat radiowy zawierajcy
domniemanie, i jej m zgin, odpowiedziaa gniewnie: To nonsens!.
Wtpic, by stao si co zego, zamwia priorytetow rozmow z Berghofem,
aby porozmawia z Fhrerem. Zamiast Fhrera zgosi si Bormann, ktry
oznajmi, e nie ma adnych informacji. Znajc asystenta ma, nie uwierzya
mu. Zadzwonia do Alfreda Hessa w Berlinie. On take nie mg uwierzy, e
Rudolf nie yje44.
Anglicy nie wydali jeszcze adnego komunikatu, cho Hess wyjawi, kim
jest, ksiciu Hamilton, wyjani, e przyby z misj pokojow, i opisa, jak
Albrecht Haushofer zaaranowa spotkanie w Lizbonie. Hamilton popieszy
do Churchilla, ale ten odburkn: Hess czy nie Hess, mam zamiar obejrze
film z brami Marx45. Dopiero po zakoczeniu filmu premier wnikliwie
przepyta ksicia.
Kilka godzin po niemieckim komunikacie, e Hess zagin, Brytyjczycy
w kocu ujawnili, e przylecia do Anglii. Nie podano adnych szczegw.
Niemieckie gazety ju zoyy do druku tekst doniesienia radiowego, ale
wiadomo z Londynu wymusia spreparowanie peniejszej oficjalnej wersji.
Zamieszczona poniej, opublikowana 13 maja, potwierdzaa, e zastpca
Fhrera wyldowa w Wielkiej Brytanii, a nastpnie wdawaa si w dywagacje
na temat jego stanu psychicznego.
W krgach partyjnych powszechnie wiadomo, e kilka lat temu Hess przeszed powan
chorob. Ostatnio poszukiwa ulgi w rnych metodach praktykowanych przez mesmerystw
i astrologw. Wadze prbuj ustali, w jakim stopniu wspomniane osoby s odpowiedzialne
za spowodowanie zaburze psychicznych, ktre skoniy go do uczynienia tego kroku 46.

Brytyjski komunikat wywoa w Niemczech zamieszanie sigajce

najwyszych krgw wadzy. Goebbels powiedzia swoim wsppracownikom:

Na razie musimy trzyma fason, nie reagowa, nie wyjania niczego, nie
wdawa si w polemiki. Do popoudnia wszystko si wyjani. Dzi po poudniu
przeka wam szczegowe wytyczne z Obersalzbergu. Stara si przekona
swoich ludzi, e tajny lot Hessa, bardzo kopotliwy w obecnej sytuacji, bdzie
w przyszoci postrzegany jako teatralny epizod. Nie ma powodu, by traci
ducha i myle, e sobie z tym nie poradzimy47.
Po spotkaniu ze swoim sztabem Goebbels polecia do Berchtesgaden, eby
wzi udzia w pilnej naradzie gauleiterw i reichsleiterw. Kiedy Bormann
odczyta na gos list Hessa, ukaza si Fhrer. Hans Frank, ktry nie widzia
Hitlera od jakiego czasu, by zaszokowany jego niezrwnowaonym
zachowaniem. Pocztkowo mwi o Hessie bardzo agodnie, z wahaniem
i gbok melancholi, ale wkrtce jego gos przybra gniewne brzmienie.
Ten lot, oznajmi, to czysty obd. Hess jest przede wszystkim dezerterem.
Jeli go zapiemy, zapaci za to jak zwyky zdrajca. Co wicej, wydaje si, e
skonia go do tego klika astrologw, ktr si otacza. Czas pooy temu
kres82*. Z powodu tego obkanego posunicia nasza sytuacja staa si
znacznie trudniejsza, cho nadal nic jej nie zagraa, szczeglnie w obliczu
mojej wiary, e zwycistwo w wojnie, ktr ydzi tocz z narodowym
socjalizmem, przypadnie naszemu nieskalanemu sztandarowi. Suchacze ju
wczeniej syszeli opowieci o lwie rzekomo trzymanym przez Hessa
w charakterze maskotki oraz o jego zainteresowaniu homeopati i astrologi,
wic byli gotowi uwierzy, e cierpia na zaburzenia psychiczne. Mimo to,
podobnie jak zwykli obywatele, zastanawiali si, czemu Hitler trzyma go tak
dugo na wysokim stanowisku48.
Znamienne, e Fhrer nie wspomnia wwczas ani sowem o zbliajcej si
inwazji na ZSRR i obawie, e Hess mg ujawni niemieckie plany
Brytyjczykom. Nie mia si czym martwi. Podczas rozmowy z ksiciem
Hamilton i sir Ivoneem Kirkpatrickiem Hess utrzymywa, e nie ma
podstaw, aby da wiar pogoskom, i Hitler myli o rychej napaci na Rosj.
Chcia rozmawia o pokoju z Wielk Brytani. Przylecia bez zgody Hitlera,
aby przekona odpowiedzialne osoby, e skoro Anglia nie moe wygra
wojny, najmdrzejszym posuniciem bdzie niezwoczne zawarcie pokoju49.

Kiedy Albrecht Haushofer usysza o locie Hessa, popieszy do gabinetu

ojca. Tacy gupcy zajmuj si u nas polityk! wykrzykn. Anglicy nie bd
z nim rozmawia w tak absurdalnych okolicznociach! Jego ojciec wyrazi al,
e zmarnowano tak ofiar. Mody Haushofer zosta wezwany do
Obersalzbergu i umieszczony pod stra. Dali mu piro i kartk, aby napisa
raport dla Fhrera, ktry nie chcia si z nim widzie. Raport zatytuowany
Angielskie powizania i moliwoci ich wykorzystania ujawnia tyle prawdy, ile
si dao bez naraania przyjaci z ruchu oporu. Albrecht napisa o swojej

przyjani z ksiciem Hamilton oraz licie, ktry napisa na prob Hessa.

Doda, e ksi byby nieodzowny w przypadku przyszych negocjacji
z Anglikami z uwagi na swoje liczne koneksje50. Raport Haushofera przekona
Hitlera, by nie podejmowa pochopnych dziaa. Nakaza przewiezienie
Haushofera do wizienia Gestapo przy Prinz Albrecht Strasse w Berlinie na
dalsze przesuchania. Jego ojca oszczdzono, cho Fhrer by na niego
wyjtkowo wcieky. Profesor skaony ydowsk krwi ma Hessa na
sumieniu! powiedzia i zgani samego siebie za to, e nie podj adnych
krokw, by rozpdzi ca t monachijsk hoot i nie uciszy jej raz na
zawsze51.
Aresztowano take innych ludzi zwizanych z Hessem jego brata, Alfreda,
adiutantw, ordynansw i szoferw. Ilse Hess nie zostaa uwiziona, cho
Martin Bormann stara si, jak mg, uprzykrzy jej ycie. Zdecydowanie
odci si od dawnego szefa. Zmieni te pierwsze imiona dwjki swoich dzieci,
Rudolfa i Ilse, nadane im na cze Hessw, i wybra bardziej odpowiednich
rodzicw chrzestnych. Wszystkie fotografie Hessa, ksiki i oficjaln literatur
z jego zdjciami zniszczono. Bormann prbowa nawet skonfiskowa dom
Hessw, ale tego byo za wiele nawet dla Hitlera, ktry odmwi podpisania
nakazu eksmisji.
Gocie Berghofu zostali wypuszczeni z grnego pitra, ale nikt nie odway
si pisn o locie do Anglii, dopki kto niewinnie nie zapyta, czemu adiutant
Hessa nie siedzi z nimi przy stole. Bormann odburkn, e siedzi w wizieniu i
ju z niego nie wyjdzie. Jedyn osob zapisa w swoim dzienniku Engel
ktra zachowywaa si wyczekujco w tym ulu, by Bormann. Wszyscy
zgodnie uwaali, e uzna to za swoj szans52.
Tymczasem angielski rzd postanowi nie ujawnia zezna Hessa. Uznano,
e lepiej bdzie trzyma nazistw w niepewnoci. Noc 16 maja Hess zosta
potajemnie przewieziony do londyskiego Tower i sta si najsynniejszym
jecem wojennym. Kilka dni pniej A.P. Herbert podsumowa wierszem
pogldy Anglikw na jego temat:
Hess to szaleniec! Pokoju baranek!
Mesjasz! Nie, to Hitlera bratanek!
Wzr szlachetnoci wrd politykw!
Hess jest najwikszym z fanatykw!
Otrzyma misj zbawienia ludzkoci.
To abstynent! Pije do nieprzytomnoci!
Mia dziesi lat, kiedy mu odbio,
Lecz u Hitlera lepszych nie byo53

Stalin okaza wiksze zaniepokojenie nocnym lotem Hessa ni Mussolini,

ktry, zdaniem jego zicia, by rad z tego powodu, gdy uwaa, e
wspomniany incydent obniy niemieckie notowania, nawet jeli te pocign

za sob woskie54. Przywdcy Kremla, szczeglnie w wietle pogosek

o inwazji, podejrzewali, e Brytyjczycy s naprawd zaintrygowani Hitlerem.
Wprowadzono nowe przepisy. Cudzoziemcom zakazano wyjazdu z Moskwy
z wyjtkiem rzadkich przypadkw.
Chocia Hitler by wcieky, zwierzy si kilku bliskim znajomym, e
szanuje Hessa za gotowo do powicenia i podjcie si tak niebezpiecznej
misji. Po chwili namysu zrozumia, e to dla niego wykona tak niebezpieczny
lot. Hitler nie wierzy, e Hess by szalony wiedzia, e wykaza si jedynie
gupot, nie rozumiejc, jak katastrofalny polityczny bd popenia.
Jeszcze bardziej trzew opini wygosi kilka miesicy pniej, pocieszajc
Frau Bruckmann po mierci ma. Wszyscy mamy wasne groby, stajemy si
coraz bardziej samotni. Musimy stawi temu czoo i dalej y, moja droga,
askawa pani! Ja te utraciem ze swego otoczenia dwie najblisze osoby, do
ktrych czuem si gboko przywizany: doktor Todt [budowniczy Wau
Zachodniego i autostrad] nie yje, a Hess odlecia do Anglii!55.
Mwisz to dopiero teraz i tylko mnie miaa odpowiedzie synca ze
szczeroci pani Bruckmann ale co pisaa twoja oficjalna prasa? Rok w rok
jedzimy do Bayreuth i jestemy gboko wzruszeni, ale kto rozumie
prawdziwe znaczenie przesania? Kiedy nasz nieszczsny wiek wyda w kocu
czowieka, ktry jak Walkirie wypenia najwaniejszy rozkaz Wotana, ktry
z odwag i powiceniem stara si zrealizowa jego najwitsze pragnienie,
nazywa si go wariatem!. Sdzia, e Fhrer udzieli jej ostrej reprymendy, ale
wdz pozosta cichy i zamylony. Nie wystarczy ci, e powiedziaem, tobie
jednej, jak naprawd si czuj? spyta w kocu. Czy to ci nie wystarczy?56.
Hessowi wystarczyo, e uczyni wszystko, co w jego mocy. By rad, napisa
onie z londyskiego Tower, e polecia do Anglii. Ogarno go pragnienie,
ktre nazwa upartym smokiem pragnienie, ktre nie dawao mu spokoju.
To prawda, e niczego nie wskraem. Nie byem w stanie powstrzyma
szalestwa wojny ani zapobiec temu, co miao nastpi. Nie zdoaem ocali
ludzi, ale jestem szczliwy, e prbowaem to zrobi83*57.

7
Nastpnego dnia po usyszeniu o tajnej misji Hessa Hitler wyda dwa
represyjne zarzdzenia. W jednym nakaza, aby rosyjscy cywile, ktrzy bd
stawiali opr Wehrmachtowi podczas nadchodzcej inwazji, zostali uznani za
wyjtych spod prawa i rozstrzelani bez sdu. Drugie zarzdzenie upowaniao
Himmlera do wykonywania specjalnych zada zwizanych z walk dwch
przeciwstawnych systemw politycznych. Himmler mia dziaa niezalenie
od Wehrmachtu i podlega bezporednio Fhrerowi. Nikt nie mg stawa
mu na drodze. Nawet najwysi czonkowie rzdu i partii otrzymali zakaz
wstpu na obszary okupowanej Rosji, ktre miay zosta oczyszczone

z ydw i innych wichrzycieli przez specjalne oddziay zabjcw SS nazywane

Einsatzgruppen (grupy operacyjne).
Wspomniane rozporzdzenia zmartwiy Alfreda Rosenberga, nowego
Komisarza Rzeszy ds. Okupowanych Terenw Wschodnich. Z urodzenia Bat,
Rosenberg uwaa, e obywatele radzieccy powinni by uznani za
antystalinowcw, a nie wrogw Rzeszy. Zapewni Hitlera, e przyjliby
Niemcw niczym wyzwolicieli od bolszewicko-stalinowskiej tyranii, e mona
by im udzieli ograniczonej autonomii. Kady kraj powinien by inaczej
traktowany. Na przykad Ukraina powinna otrzyma status niezalenego
pastwa sprzymierzonego z Niemcami, natomiast Kaukaz musi by rzdzony
przez niemieckiego penomocnika.
Przekonany, e rzdy twardej rki na wschodzie zniszcz ducha
Lebensraum, Rosenberg przedoy Hitlerowi memorandum, sprzeciwiajc si
obu rozporzdzeniom. Jak zdoaj stworzy cywiln administracj na
okupowanych terenach bez pomocy radzieckich cywilnych komisarzy
i urzdnikw, ktrzy obecnie nimi zarzdzaj? Zaleca zlikwidowanie jedynie
urzdnikw wyszego i najwyszego szczebla. Hitler nie udzieli definitywnej
odpowiedzi. Co charakterystyczne, by rad, e nie musi odgrywa aktywnej
roli w walce o wadz toczonej przez Himmlera i Rosenberga, ktra miaa si
rozpocz, gdy Wehrmacht wkroczy na teren Zwizku Radzieckiego.
Decydujcy gos w tym starciu mia przypa Bormannowi, wschodzcej
gwiedzie ruchu narodowosocjalistycznego, a ten ju poczy siy
z Himmlerem.
Rwnoczenie trway ostatnie przygotowania do operacji Barbarossa.
22 maja admira Raeder poinformowa Hitlera, e wstrzymuje dostawy
strategicznych materiaw do Rosji. Odprawiono niewiele transportw do
Zwizku Radzieckiego, cho w tym czasie przybyo wiele dostaw ze wschodu.
Oprcz niemal ptora miliona ton zboa, ZSRR dostarczyo sto tysicy ton
baweny, dwa miliony ton produktw naftowych, ptora miliona ton drewna,
sto czterdzieci tysicy ton magnezu i dwadziecia pi tysicy ton chromu.
Mimo podejrze wywoanych przez lot Hessa, Stalin nadal pragn
udobrucha Hitlera, dlatego wyrazi zgod na kolejne ekspresowe dostawy
z Dalekiego Wschodu tak wanych surowcw, jak mied.
Spotkanie z Mootowem, ktre odbyo si tego samego dnia, utwierdzio
ambasadora von der Schulenburga w przekonaniu, e ostatnia konsolidacja
wadzy w rkach Stalina oznaczaa jedynie, e polityka zagraniczna Zwizku
Radzieckiego znalaza si cakowicie w jego gestii. W nadziei na odwleczenie
operacji Barbarossa Schulenburg donis, e w cigu ostatnich tygodni
postawa Sowietw wobec Niemcw znacznie si poprawia58. Hitler nie da si
jednak odwie od decyzji dyplomatom, podobnie jak nie uleg dowdcy
marynarki. 30 maja, trzy dni po zajciu przez niemieckich spadochroniarzy
strategicznie pooonej Krety, ktrzy odbili j z rk Brytyjczykw, admira
Raeder podj prb odwrcenia uwagi Hitlera od wschodu, zachcajc go do

rozpoczcia zakrojonej na du skal ofensywy w Egipcie i zajcia Kanau

Sueskiego. Przyszed czas na to, eby uderzy. Gdyby genera Rommel
otrzyma posiki, mgby odnie decydujce zwycistwo. Uderzenie to
powiedzia admira zadaoby Imperium Brytyjskiemu bardziej niszczycielski
cios od zajcia Londynu!59.
Hitler nie potrzebowa takich rad. Przygotowania do operacji Barbarossa
ruszyy pen par i nic z wyjtkiem katastrofy nie zdoaoby ich
powstrzyma. Najwiksz bolczk Hitlera byo bezpieczestwo. Drczony
niefortunnym wypadkiem w Belgii sprzed roku, nadal nie informowa
Mussoliniego o planowanej inwazji. Kiedy 2 czerwca spotka si ze swoim
sojusznikiem na przeczy Brenner, mwi dugo o zmuszeniu Wielkiej
Brytanii do kapitulacji (tym razem przy uyciu U-Bootw), o Hessie i sytuacji
na Bakanach. Nie wspomnia ani sowem o operacji Barbarossa nie tylko
przez wzgld na zachowanie tajemnicy, ale te dlatego, e Il Duce ostrzeg go
wprost, aby nie atakowa Rosji, gdy stanie si to dla Niemiec ropiejc ran.
Gdy rozpocza si ostatnia faza przygotowa do operacji Barbarossa,
drogi i linie kolejowe prowadzce w stron Zwizku Radzieckiego byy
przecione. 6 czerwca Hitler wezwa do Berchtesgaden japoskiego
ambasadora Oshim, ujawniajc, e z powodu licznych incydentw na granicy
z ZSRR na wschd wysano du liczb oddziaw. W takich okolicznociach
zakoczy z pewnoci siebie, ktra zrobia wraenie na suchaczu wojna
z Rosj staje si nieunikniona. Dla Oshimy byo to rwnoznaczne
z wypowiedzeniem wojny, wic natychmiast ostrzeg Tokio, e napa na
Zwizek Radziecki jest bliska60.
By to dla Fhrera wany dzie. Potwierdzi swoj grob prowadzenia
bezlitosnej wojny ideologicznej, gdy poleci feldmarszakowi von
Brauchitschowi wyda rozporzdzenie nakazujce likwidowanie kadego
radzieckiego komisarza, ktry zostanie wzity do niewoli, jako nosiciela
ideologii
diametralnie
rnej
od
narodowego
socjalizmu.
Jego
gwnodowodzcy Brauchitsch sprzeciwia si temu stanowczo, dopki Hitler
nie uci szorstko: Nie mog da, aby moi generaowie rozumieli rozkazy,
ale mog da, by je wykonywali!61. Dyrektyw sformuowano w taki
sposb, aby nie byo adnych wtpliwoci. Komisarze ci s twrcami
barbarzyskich azjatyckich metod prowadzenia wojny, dlatego maj by
traktowani z ca surowoci i bezwzgldnie likwidowani (). Pojmani
podczas walki lub stawiania oporu, powinni zosta niezwocznie
rozstrzelani62. Ten ideologicznie motywowany rozkaz mia by wykonywany
przez Wehrmacht i Einsatzgruppen Himmlera, a jego wydanie przez Naczelne
Dowdztwo Wehrmachtu byo kolejnym zwycistwem Hitlera nad
wojskowymi. Dyrektywa ptaa wojsko jego politycznym programem, czynic
Wehrmacht niechtnym wsplnikiem SS w realizacji wielkiego planu
Fhrera.

Aby zrealizowa wyznaczony cel, Hitler musia pokona Armi Czerwon,

a do tego bya mu potrzebna pomoc pastw graniczcych ze Zwizkiem
Radzieckim, ktrym mgby zaufa pastw, ktre podzielay jego nienawi
do bolszewizmu i miay ze Stalinem wasne rachunki do wyrwnania.
Finowie, zmuszeni do przyjcia twardych warunkw po krtkiej, krwawej
wojnie z Rosj, potrzebowali niewielkiej zachty, aby przystpi do krucjaty.
8 czerwca pierwsze oddziay niemieckiej dywizji piechoty wyldoway
w Finlandii. Dwa dni pniej feldmarszaek Mannerheim ogosi czciow
mobilizacj. Hitler zaufa take Rumunii i 11 czerwca zwierzy si generaowi
Ionowi Antonescu, e postanowi zaatakowa Rosj. adn miar nie prosi
Antonescu o pomoc w wojnie, powiedzia, oczekuje jedynie, e Rumunia we
wasnym interesie zrobi wszystko, aby doprowadzi do pomylnego
zakoczenia konfliktu. Zachcony perspektyw upw i wojennej chway,
rumuski dyktator popiesznie zadeklarowa, e chce uczestniczy w walkach
od pierwszego dnia.

8
14 czerwca radziecki agent Richard Sorge wysa z Tokio wyrane
ostrzeenie: Wojna zacznie si 22 czerwca. Stalin nadal trwa
w postanowieniu, by nie dawa wiary podobnym alarmistycznym
doniesieniom. Odrzuca wtpliwoci i utwierdza si w przekonaniu, e wojna
nie moe si rozpocz przed rokiem 1942. Tego samego dnia nakaza agencji
TASS wydanie komunikatu wymiewajcego mnoce si pogoski o wojnie.
Wszystko to nieporadna propaganda si wrogich ZSRR i Niemcom, ktre s
zainteresowane rozszerzeniem si obecnej wojny63. Owiadczenie byo tak
optymistyczne, e napicie w oddziaach Armii Czerwonej stacjonujcych przy
granicy osabo.
W Berlinie grupa oficerw polowych przybya do Kancelarii Rzeszy na
specjaln odpraw i obiad. Do tego czasu kady przemyla wasne rozkazy
i pogodzi si (czsto niechtnie) z niehumanitarnymi metodami traktowania
przeciwnika zaleconymi przez Hitlera. O czternastej ogoszono przerw
obiadow. Tym razem, w odrnieniu od wielu innych posikw
serwowanych w gmachu Kancelarii Rzeszy, panowaa spokojna i rozluniona
atmosfera. Klimatu koleestwa nie przerwao nawet pojawienie si Hitlera
na podium. Rozpocz przekonujcy wykad o koniecznoci przeprowadzenia
operacji Barbarossa. Upadek Rosji, powiedzia, doprowadzi do kapitulacji
Wielkiej Brytanii.
17 czerwca ostatecznie potwierdzono godzin zero atak mia si
rozpocz w niedziel 22 czerwca o trzeciej rano. Tego samego dnia niemiecki
sierant, ktry uderzy oficera i obawia si rozstrzelania, przeszed na
radzieck stron. Ujawni, e niemiecki atak zacznie si dwudziestego

drugiego o wicie. Oficerowie frontowi, ktrzy usyszeli jego sowa, byli

zaniepokojeni, ale genera dowodzcy oddziaem uzna, e nie ma potrzeby
bi na alarm64.
Godzina zero zbliaa si, a Hitler sprawia wraenie spokojnego i pewnego
siebie. W pitek 20 czerwca posa po Franka dawnego osobistego prawnika,
a obecnie gubernatora czci okupowanej Polski. Czeka nas wojna ze
Zwizkiem Radzieckim oznajmi, a widzc zaniepokojenie Franka, doda:
Nie bj si!. Zapowiedzia, e niebawem niemieckie dywizje biorce udzia
w operacji przejd przez teren jurysdykcji Franka, i machniciem rki zby
prb protestu. Rozumiem twj problem, ale nalegam, eby doszed do
porozumienia z Himmlerem. Mia na myli ich konflikt w kwestii sposobu
postpowania na obszarach okupowanych. Nie mog tolerowa sporw.
Musicie si dogada65. Tego wieczoru potajemnie rozprowadzono tekst
odezwy Fhrera skierowanej do onierzy. Pod oson ciemnoci oddziay
ruszyy naprzd. O wicie 21 czerwca ponad trzy miliony onierzy znalazo
si na pozycji do ataku.
Tymczasem w Londynie przybyy na konsultacje Cripps podnis kolejny
alarm, e Hitler niebawem zaatakuje Rosj. Jestemy w posiadaniu
wiarygodnych informacji powiedzia radzieckiemu ambasadorowi
Majskiemu e do ataku dojdzie jutro, 22 czerwca nie pniej ni
29 czerwca Wie pan, e Hitler zawsze atakuje w niedziel. Majski przesa
piln zaszyfrowan depesz do Moskwy 66. W kocu Stalin wyda zgod na
ogoszenie alarmu w siach zbrojnych. Poleci rwnie swojemu
ambasadorowi w Berlinie przekaza Ribbentropowi ustn not zawierajc
ostry protest w sprawie stu osiemdziesiciu przypadkw naruszenia
przestrzeni powietrznej ZSRR przez niemieckie samoloty, poczwszy od
kwietnia, gdy zjawisko to nabrao systematycznego i celowego charakteru.
Napicie panujce w gmachu przy Bendlerstrasse narastao, w miar jak
wskazwki zegara zbliay si do trzynastej trzydzieci ostatniego momentu
odwoania ataku. Z Kancelarii Rzeszy nie nadeszo ani sowo. Operacja
Barbarossa ruszya! W tym czasie Hitler ukada w swoim gabinecie list do
Mussoliniego, prbujc wyjani powd napaci na Zwizek Radziecki. Duce!
zacz. Pisz ten list w chwili, gdy miesice niespokojnych rozmyla
i szarpicego nerwy oczekiwania doprowadziy do podjcia najtrudniejszej
decyzji mojego ycia. Koncentracja si radzieckich przy granicy Rzeszy,
wyjani, przybraa kolosalne rozmiary, a czas dziaa na korzy wroga. Po
dugich i nieprzerwanych rozmylaniach w kocu podjem decyzj, aby
przeci t ptl, zanim zacinie si nam na szyi.
Ani sowem nie skrytykowa niepowodze Wochw w Grecji i Afryce, nie
nawiza te do innych uchybie. Wyraa si z szacunkiem, w tonie
graniczcym z baganiem, skoczy swoje pismo niemal tak, jakby klcza
w konfesjonale: Wsppraca ze Zwizkiem Radzieckim, mimo cakowitej
szczeroci wysikw zmierzajcych do ostatecznego pojednania, czsto mnie

drania, gdy w taki albo inny sposb pozostawaa w sprzecznoci z moimi

korzeniami, pogldami i dawnymi zobowizaniami. Jestem szczliwy, e
w kocu uwolniem si od tej duchowej agonii67.
W Moskwie Mootow wezwa do siebie ambasadora von der Schulenburga.
Komisarz spraw zagranicznych chcia doda mocy note verbale, ktrej jego
ambasador w Berlinie nie zdy jeszcze dorczy Ribbentropowi. Wiele
faktw wskazuje oznajmi Schulenburgowi e rzd niemiecki nie jest
zadowolony z rzdu radzieckiego. Kr pogoski, e midzy Niemcami
i Zwizkiem Radzieckim wybuchnie wojna. Zakopotany Schulenburg mg
jedynie obieca, e przekae to zapytanie do Berlina. Wrci do siebie, tak
samo jak Mootow niewiadomy tego, e wojna zacznie si za kilka godzin68.
Jeden z dowdcw wojsk stacjonujcych na wschodzie odczytywa odezw
Hitlera do onierzy. Po wielu miesicach niepokoju i wymuszonego
milczenia mog w kocu przemwi do was otwarcie, onierze. Fhrer
informowa o koncentracji radzieckich wojsk przy granicy z Niemcami,
o licznych incydentach granicznych. Wanie dlatego zostali przywiezieni na
najwikszy front w dziejach wraz z sojusznikami z Finlandii i Rumunii.
Niemieccy onierze! Niebawem staniecie do walki, do cikiej i decydujcej
rozprawy! W waszych rkach jest los Europy, przyszo Rzeszy oraz istnienie
naszego narodu!69.
Trzy miliony ludzi rozmieszczonych wzdu krtego, liczcego niemal
tysic piset kilometrw frontu suchao i wierzyo Fhrerowi, z lkiem
i oczekiwaniem kulc si na swych pozycjach. Bya to najkrtsza noc roku,
letnie przesilenie, ale dla ludzi czekajcych w bladej powiacie na rozkaz do
ataku wydawaa si cign bez koca. Tu przed pnoc ekspres Moskwa
Berlin zadudni na mocie granicznym, wjedajc na terytorium zajte przez
Niemcw. Po nim przejecha dugi skad towarowy wypeniony zboem
ostatnia dostawa, ktr Stalin mia przekaza swojemu sojusznikowi, Adolfowi
Hitlerowi.
Tego wieczoru w Berlinie panowaa atmosfera oczekiwania. Zagraniczni
dziennikarze zgromadzili si w Klubie Zagranicznej Prasy przy
Fasanenstrasse, majc nadziej uzyska jakie informacje od grupy
urzdnikw niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, lecz gdy do
pnocy nie nadszed aden oficjalny komunikat, zaczli si rozchodzi do
domw. W Kancelarii Rzeszy panowao tak nienaturalne oywienie, e nawet
szef prasowy Hitlera, ktry nie wiedzia o operacji Barbarossa, by pewny, e
trwa jaka ogromna operacja przeciwko Rosji70. Hitler by uosobieniem
pewnoci siebie. Nie pniej ni w cigu trzech miesicy powiedzia
swojemu adiutantowi Rosjanie upadn, a ich upadek bdzie tak wielki, e
usyszy go cay wiat71. Byo to jednak tylko udawanie. Tej nocy nie zdoa
zmruy oka, podobnie jak w wigili napaci na zachd.

22 czerwca o trzeciej nad ranem dokadnie rok po kapitulacji Francji pod

Compigne niemiecka piechota ruszya na wschd. Pitnacie minut pniej
dym i pomienie ogarny cay wschodni front. Blade nocne niebo pojaniao
jak w dzie, rozwietlone armatnimi salwami. Operacja Barbarossa, ktra
dugo pozostawaa w sferze marze, w kocu staa si faktem, ale jej twrc
drczyo nowe zmartwienie. Piciotygodniowe opnienie spowodowane
inwazj w Jugosawii mogo mie zowrogie konsekwencje. Jako pasjonat
historii, Hitler mg pamita, e tego samego dnia czerwca, sto dwadziecia
lat wczeniej, Napoleon przekroczy Niemen i ruszy na Moskw.

Pitnacie minut przed godzin zero ambasador von Bismarck wrczy

Ciano dugi list od Hitlera. Minister niezwocznie zatelefonowa do Il Duce.
Mussolini by rozsierdzony, e kopocz go o tak nieludzkiej porze i tym, e
by wiecznie niedoinformowany. W nocy nie niepokoj nawet wasnych
sucych burkn ziciowi a Niemcy ka mi wyskakiwa z ka o kadej
porze bez najmniejszych skrupuw72.
W Moskwie Schulenburg jecha na Kreml z oskareniem, e Zwizek
Radziecki niebawem skoczy Niemcom na plecy. Dlatego Fhrer wyda
rozkaz Wehrmachtowi, aby przeciwstawi si zagroeniu wszelkimi
dostpnymi rodkami. Mootow wysucha w milczeniu uroczycie
odczytanego owiadczenia, a nastpnie zauway z gorycz: W takim razie
mamy wojn. Wasze samoloty przed chwil zbombardoway dziesi wiosek.
Naprawd wierzy pan, e na to zasuylimy?73.
Z Wilhelmstrasse Ribbentrop w kocu przekaza wiadomo, e o czwartej
rano zaprasza do siebie rosyjskiego ambasadora. Nigdy wczeniej Schmidt nie
widzia szefa w stanie takiej ekscytacji. Ribbentrop kry po pokoju jak
zwierz w klace, powtarzajc: Fhrer mia racj, e zaatakowa Rosj wanie
teraz. Schmidt odnis wraenie, e zachowywa si tak, jakby prbowa
przekona samego siebie. Rosjanie z pewnoci by nas napadli, gdybymy
teraz tego nie zrobili.
O czwartej rano przyby radziecki ambasador, Diekanozow, z niewinnie
wycignit prawic. Ribbentrop uniemoliwi mu wylanie alw. Nie czas
teraz na to stwierdzi i oznajmi, e wrogie dziaania radzieckiego rzdu
zmusiy Rzesz do podjcia krokw wojskowych. auj, e nie mam nic
wicej do zakomunikowania powiedzia szczeglnie e sam doszedem do
wniosku, i mimo powanych prb nie udao mi si doprowadzi do
nawizania rozsdnych stosunkw midzy naszymi krajami.
Diekanozow szybko odzyska rwnowag i wyrazi ubolewanie z powodu
obrotu spraw, skadajc ca win na barki niechtnych do wsppracy
Niemcw. Wsta, skoni si zdawkowo i wyszed z pokoju, nie wycignwszy
doni na poegnanie74.

Korespondenci w caym Berlinie zostali obudzeni na konferencj prasow,

ktra miaa si odby o szstej rano w gmachu Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Kilku usyszao nowiny w drodze na Wilhelmstrasse
z ulicznych gonikw, z ktrych transmitowano przemwienie Fhrera.
Niemcy! Narodowi socjalici! Wybia godzina! Nkany cikimi troskami,
skazany na dugie miesice milczenia, w kocu mog przemwi do was
otwarcie. W kolejnych sowach ujawni machinacje Rosji i Wielkiej Brytanii,
ktre planoway rozgromi pastwa Osi dziki pomocy Amerykanw.
Dlatego zdecydowaem si zoy los i przyszo Rzeszy w rce naszych
onierzy! Niechaj Bg nam pomoe w tej walce!75.

Rozdzia 24
DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU
(22 czerwca19 grudnia 1941)

1
22 czerwca wczesnym rankiem na ulicach Berlina pojawi si
jednostronicowy dodatek nadzwyczajny do gazet. Opinia publiczna mimo
zaskoczenia nagym zaatakowaniem sojusznika poczua ulg, niewielu
bowiem potrafio zrozumie, czemu w ogle zawarto pakt z czerwonymi.
Hitler zleci zadanie wyjanienia sytuacji Goebbelsowi i tego ranka szef
propagandy przekaza wytyczne swoim podwadnym: Teraz, gdy Fhrer
zdemaskowa zdradzieckie knowania bolszewickich przywdcw, narodowi
socjalici, a zatem cay nard niemiecki, musz powrci do zasad, ktre nimi
kieroway do walki z plutokracj i bolszewizmem. Fhrer, doda, zapewni
go, e wojna w Rosji zakoczy si w cigu czterech miesicy. Ale ja wam
mwi, e w osiem tygodni bdzie po wszystkim1.
Po poudniu powtrzy to proroctwo gociom na przyjciu. Zwracajc si
do gwiazdy filmowej Olgi Czechowej, siostrzenicy Czechowa, powiedzia:
Mamy wrd nas eksperta od spraw rosyjskich. Czy bdziemy w Moskwie na
Boe Narodzenie?. Poirytowana jego manierami i obcesowym pytaniem,
aktorka odpara oschle: Wie pan, Rosja to ogromny kraj. Nawet Napoleon
musia si z niego wycofa. Cho raz Goebbels zosta zbity z pantayku i nie
wiedzia, co odrzec. Dziesi minut pniej jego adiutant oznajmi aktorce:
Pewnie chce pani wyjecha, madame. Samochd czeka na zewntrz2.
Zwizek Radziecki pogry si w chaosie. W cigu kilku godzin radzieckie
lotnictwo stracio tysic dwiecie maszyn, a opr piechoty nie by waciwie
skoordynowany. Nie chcc da wiary powadze doniesie z frontu, Stalin
wyda rozkaz, aby Armia Czerwona nie wkraczaa na terytorium Niemiec,
a lotnictwo ograniczyo zasig operacji do stu pidziesiciu kilometrw od
granicy. Przekonany, e nazistowska inwazja bya nieporozumieniem i e
zdoa powstrzyma wojn rodkami dyplomatycznymi, kaza utrzymywa
czno radiow z Wilhelmstrasse, jednoczenie zwracajc si z prob do
Japonii o wystpienie w roli mediatora we wszelkich kwestiach politycznych
i gospodarczych, ktre mogyby rni Niemcy i Zwizek Radziecki.
Radziecki ambasador w Wielkiej Brytanii nie mia takich iluzji. Majski
odwiedzi brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Edena i spyta wprost,
czy w obecnej sytuacji jego rzd zamierza ograniczy swj wysiek wojenny

i spojrze przychylnie na pokojow ofensyw Hitlera. Eden stanowczo

zaprzeczy, a wieczorem Churchill (ktry niedawno zauway: Gdyby Hitler
zaatakowa pieko, wstawibym si za diabem w Izbie Gmin) potwierdzi to
oficjalnie w poruszajcym przemwieniu radiowym skierowanym do narodu.
Jestemy zdecydowani zniszczy Hitlera i wszelkie lady nazistowskiego
reimu. Nic nas przed tym nie powstrzyma, powtarzam, nic. Nie zasidziemy
do stou rokowa, nigdy nie bdziemy negocjowali z Hitlerem lub kimkolwiek
z jego zgrai. Obieca udzieli wszelkiej pomocy Rosjanom. Bdziemy
apelowa do wszystkich naszych przyjaci i sojusznikw na wiecie, aby
obrali ten sam kierunek i w nim zmierzali, rwnoczenie czynic to wiernie
i niestrudzenie do koca3.
George Kennan, przeniesiony do ambasady amerykaskiej w Berlinie, mia
pewne wtpliwoci, ktre przekaza w osobistym licie adresowanym do
przyjaciela w Departamencie Stanu. Zaproszenie Rosji do obrony demokracji
mogoby prowadzi do bdnego zrozumienia naszej pozycji, jednoczenie
przydajc wojennemu wysikowi Niemiec nieuzasadnionego i tak bardzo
potrzebnego mu pozoru moralnej susznoci. Obierajc taki kurs, trudno
byoby unikn utosamienia z zajciem przez Rosj pastw batyckich,
z atakiem na niepodlego Finlandii, rozbiorem Polski i Rumunii,
z ciemieniem religii w caej Europie Wschodniej oraz wewntrznym
reimem, ktry budzi powszechny strach i nienawi w tamtej czci wiata,
a take z metodami, ktre s dalekie od demokratycznych. Z drugiej strony,
nie powinno to ogranicza udzielania pomocy materialnej, jeli bdzie to
leao w naszym wasnym interesie. Powinnimy wszake unika
wszystkiego, co mogoby nas politycznie lub ideologicznie utosami
z rosyjskim wysikiem wojennym4.
Roosevelt zdawa sobie spraw z dyktatorskiej polityki Stalina, jego
skrytoci i zapdw imperialistycznych. Znacznie bardziej obawia si jednak
Hitlera, dlatego bezzwocznie zatwierdzi deklaracj Departamentu Stanu, e
udzielenie pomocy komunistom bdzie z poytkiem dla bezpieczestwa
Ameryki. Reporterom powiedzia: Oczywicie, udzielimy Rosji wszelkiej
moliwej pomocy, nie doda jednak, kiedy ani w jaki sposb zamierza to
uczyni5.
Stanowisko papiea byo bardziej jednoznaczne. Chocia w aden sposb
nie popar niemieckiej inwazji, da jasno do zrozumienia, e wspiera nazistw
w walce z bolszewizmem, opisujc kampani w Rosji jako wzniose i mne
wystpienie w obronie fundamentw kultury chrzecijaskiej6. Pewna liczba
niemieckich biskupw, zgodnie z przewidywaniami, otwarcie popara atak.
Jeden z nich okreli go mianem europejskiej krucjaty, misji podobnej do
posannictwa zakonu krzyackiego. Wezwa wszystkich katolikw do walki
o zwycistwo, ktre pozwoli Europie odetchn swobodnie i otworzy now
przyszo przed wszystkimi narodami.

Po upywie dwudziestu czterech godzin zainteresowanie niemieckiej opinii

publicznej zaczo sabn. Szum wywoany pierwszymi doniesieniami
z frontu opad i obywatele powrcili do normalnego ycia, jakby chodzio
o kolejn z awantur Hitlera. 23 czerwca o dwunastej trzydzieci Fhrer i jego
wita opucili stolic pocigiem specjalnym. Zmierzali do Wolfsschanze
(Wilczy Szaniec) nowej kwatery gwnej w lasach Prus Wschodnich,
kilkanacie kilometrw od Rastenburga (Ktrzyna). Czonkowie najbliszego
otoczenia Fhrera wprowadzajcy si do drewnianych barakw i betonowych
bunkrw byli pewni szybkiego zwycistwa, ale wdz mia mieszane uczucia.
Wystarczy kopn drzwi, a caa zmurszaa budowla si rozleci powiedzia
Jodlowi7, ale pniej zwierzy si jednemu z adiutantw: W pierwszych
dniach kadej wojny czowiek wywaa drzwi do mrocznego, niewidocznego
pokoju. Nikt nie wie, co czai si w rodku8.
Pocztkowe zwycistwa wydaway si potwierdza najmielsze nadzieje.
W cigu dwch dni wzito do niewoli cae hordy radzieckich onierzy i zajto
nienaruszone mosty. Niemieckie czogi, ktre przedary si przez rosyjskie
linie obronne, nie natrafiy na aden zorganizowany opr. Przez cay tydzie
niemiecka opinia publiczna nie dostaa adnych informacji o sytuacji na
froncie, ale w niedziel 29 czerwca w godzinnych odstpach ogoszono przez
radio dziesi komunikatw specjalnych osobicie przygotowanych przez
Hitlera. Goebbels sprzeciwia si tak nagemu zalewowi informacji, ale Hitler
uwaa to za byskotliwy pomys. Pod koniec dnia zaczy napywa skargi, e
z wojny urzdzono widowisko. Kiedy Otto Dietrich donis, e suchacze
radiowi zasiadajcy w niedziel przed odbiornikami byli skrajnie poirytowani,
i musieli tkwi w domu w taki pikny dzie, Fhrer odparowa, e zna sposb
mylenia i uczucia mas lepiej od Dietricha i wszystkich intelektualistw
razem wzitych9.
Niemieckie wojska szybko pary naprzd, gdy radzieccy onierze
poddawali si na masow skal do tego czasu liczba jecw signa p
miliona. Halder zanotowa w swoim notatniku pod dat 3 lipca: Nie bdzie
przesad stwierdzenie, e kampania rosyjska zostaa wygrana w cigu
czternastu dni. Take sam Fhrer powtarza czonkom swojej wity, e
wszystko wskazuje na to, i Rosjanie przegrali wojn. Nie posiada si
z radoci, e na samym pocztku rozgromi rosyjskie wojska pancerne
i lotnictwo!10. Nigdy nie zdoaj zastpi ich nowymi, powtarza. Wielu
zachodnich ekspertw wojskowych podzielao ten pogld, a w Pentagonie
mwiono, e Armia Czerwona za miesic zoy bro.

2
Za prcymi na wschd wojskami poday cztery Einsatzgruppen SS, po
trzy tysice ludzi kada. Ich zadanie polegao na zapewnieniu bezpieczestwa

w strefie operacyjnej, tj. uniemoliwieniu oporu ludnoci cywilnej. Byy to

oddziay policyjne o bardzo specyficznym charakterze, ktre otrzymay
dodatkowe zadanie od swojego dowdcy, Reinharda Heydricha.
Einsatzgruppen miay otoczy i zlikwidowa nie tylko bolszewickich
przywdcw, ale te wszystkich ydw i Cyganw oraz azjatyckie rasy
nisze i bezproduktywnych darmozjadw, tj. ludzi obkanych
i nieuleczalnie chorych.
Do nadzorowania masowego ludobjstwa Heydrich i Himmler wybrali
oficerw, ktrzy w wikszoci wywodzili si z wolnych zawodw: wrd nich
znalaz si protestancki pastor, lekarz, piewak operowy oraz liczni prawnicy.
Wikszo bya trzydziestoparoletnimi inteligentami, ktrych mona by uzna
za niezdolnych do takiej roboty. Okazao si, e wrcz przeciwnie wzbogacili
brutaln si o swoje umiejtnoci i wyksztacenie, stajc si, mimo pewnych
skrupuw, niezwykle skutecznymi katami.
Wikszo ofiar stanowili ydzi, ktrzy nie mieli pojcia o programie
oczyszczenia rasowego Hitlera, radziecka prasa rzadko bowiem donosia
o antysemickich zbrodniach popenianych przez Niemcw. W konsekwencji
wielu ydw witao Niemcw jak wyzwolicieli i atwo wpadao w puapk
zastawian przez Einsatzgruppen. Wbrew opinii narodowych socjalistw, e
ydzi
stanowi
doskonale
zorganizowan
grup,
stwierdzi
obergruppenfhrer von dem Bach-Zelewski, wyszy oficer SS i dowdca
policji w rejonie Rosji rodkowej, zaskakiwao, e dawali si schwyta
z zaskoczenia. Zadawao to kam staremu antysemickiemu mitowi, e ydzi
spiskowali w celu zdobycia dominacji nad wiatem, a zatem byli doskonale
zorganizowani. Nigdy wczeniej ludzie tak atwowiernie nie szli na mier.
Niczego nie przygotowano. Absolutnie niczego11.
Proces eksterminacji przebiega w chodny, wykalkulowany sposb.
Przypomina starannie przeprowadzon operacj biznesow. Raporty
sporzdzano w suchym, biurokratycznym jzyku, jakby kaci mieli do
czynienia z kapust, a nie ludzkimi istotami. Metodyczn robot oddziaw
mierci bardzo rzadko zakca opr. Dziwny jest spokj, z ktrym ci
winowajcy pozwalaj si rozstrzeliwa donosi jeden z dowdcw
a dotyczy to zarwno ydw, jak i pozostaych. Ich lk przed mierci wydaje
si stpiony dziwn obojtnoci wywoan dwudziestoma latami radzieckich
rzdw12.
Najbardziej osobliwym problemem Heydricha byo uporanie si
z psychologicznymi skutkami eksterminacji u katw. Niektrzy z esesmanw
przeszli zaamanie nerwowe lub popadli w alkoholizm, a pewna liczba
oficerw cierpiaa na powane dolegliwoci odkowe i jelitowe. Inni
wykonywali zadania z nadmiernym entuzjazmem i sadystycznie katowali
winiw wbrew rozkazowi Himmlera, aby eksterminacj przeprowadzi
w sposb jak najbardziej humanitarny.

Himmler mia okazj osobicie pozna demoralizujcy wpyw mordowania

w wietle dnia. Latem, podczas wizyty w Misku, poprosi dowdc
Einsatzgruppe Becka, eby rozstrzela stu winiw, by na wasne oczy
zobaczy likwidacj. Gdy pluton egzekucyjny podnis karabiny, Reichsfhrer
zauway modego mczyzn o jasnych wosach i bkitnych oczach, cechach
prawdziwego Aryjczyka. Mczyzna wyranie nie nalea do tej grupy.
Himmler spyta go, czy jest ydem. By. Ze strony obojga rodzicw? Tak. Czy
mia dalszych przodkw, ktrzy nie byli ydami? Nie. Himmler gniewnie
tupn nog. W takim razie nie mog ci pomc.
Kiedy pluton egzekucyjny odda strzay, Himmler, ktry przyjecha oglda
egzekucj, utkwi wzrok w ziemi, nerwowo przestpujc z nogi na nog. Salwa
rozlega si ponownie. Znowu szybko odwrci oczy. Podnis wzrok
i spostrzeg, e dwie kobiety nadal wiy si na ziemi. Nie torturujcie ich!
krzykn. Skoczcie z tym! Szybko!. Bach-Zelewski wanie na to liczy.
Zwrci Himmlerowi uwag, jak gboko wstrznici byli czonkowie plutonu
egzekucyjnego. Dla tych ludzi nie ma nadziei! stwierdzi. Jakich
zwolennikw tworzymy? Neurotykw albo brutali!.
Himmler pod wpywem impulsu zgromadzi wszystkich wok siebie, aby
wygosi mow. Otrzymali potworn robot, powiedzia, ale jako dobrzy
Niemcy nie powinni czerpa radoci z jej wykonywania. Z drugiej strony, nie
mog mie wyrzutw sumienia, gdy s onierzami i musz bez pytania
wykonywa rozkazy. On sam, przed Bogiem i Fhrerem, dwiga na swoich
barkach straszn odpowiedzialno za to, co trzeba zrobi. Z pewnoci
zauwayli, e ta krwawa robota bya mu przykra i wstrzsna nim do gbi.
On take okazywa posuszestwo najwyszemu prawu poprzez
wykonywanie swoich obowizkw13.
Pogoski o dokonywanych zbrodniach martwiy Rosenberga, ktremu
Hitler zleci opracowanie planu okupacji podbitych terytoriw na wschodzie.
Rosenberg wyobraa sobie zupenie inny program, cechujcy si pewnym
stopniem autonomii. Poniewa Fhrer zgodzi si wczeniej na utworzenie
sabych krajw socjalistycznych na podbitych terenach Rosji, Rosenberg
optymistycznie uzna, e Fhrer w zasadzie zaaprobowa jego plan i e
zostanie on przyjty na specjalnej konferencji zorganizowanej w Wilczym
Szacu 16 lipca. To bardzo wane powiedzia Hitler (wedug notatek
Bormanna sporzdzonych z tego spotkania) abymy nie ogaszali naszych
pogldw caemu wiatu. Nie ma takiej potrzeby, bo najwaniejsz rzecz jest,
abymy sami wiedzieli, czego chcemy. Jeli te sowa nie zasugeroway
Rosenbergowi, e Hitler zmieni swj pogld w kwestii utworzenia sabych
krajw socjalistycznych, z pewnoci uczyniy to kolejne. Nie powinno nam
to przeszkodzi w podjciu wszelkich koniecznych krokw rozstrzeliwa,
przesiedle itd. i je podejmiemy (). Stoimy przed zadaniem podzielenia
ogromnego tortu wedug wasnych potrzeb, abymy mogli: po pierwsze,
zapanowa nad tym krajem; po drugie, administrowa nim; po trzecie,

wykorzystywa go. Rosjanie otrzymali rozkaz rozpoczcia wojny

partyzanckiej za nasz lini frontu. Dziaalno partyzancka dostarcza nam
pewnych korzyci pozwala unicestwi kadego, kto si nam sprzeciwi14.
Rosenberg wyszed ze spotkania jako minister Rzeszy ds. Wschodu. By to
pusty tytu, gdy minister zdawa sobie spraw, e jego wizja porzdku na
wschodzie ma niewielk szans na realizacj. Pomyla, e to tragiczne, i
Hitler nadal ma faszywy obraz Sowian, ktry wyrobi sobie w modzieczym
okresie spdzonym w Wiedniu na podstawie kliwych pamfletw
ukazujcych
Sowian
jako
leniwych
prostakw,
nieuleczalnych
przedstawicieli klasy niszej. Rwnie katastrofalne byo cakowite
niezrozumienie przez Fhrera struktury Zwizku Radzieckiego. Ukraicy
i inne narody pozostajce pod jarzmem Wielkiej Rosji byli potencjalnymi
sojusznikami III Rzeszy i mogli sta si bastionem bronicym przed
bolszewizmem, gdyby waciwie je potraktowa i obdarzy pewn autonomi.
Fhrer da si jednak przekona Bormannowi i Gringowi, e ludzie ci s
wrogami Niemiec i trzeba nimi rzdzi za pomoc bata. Zawrcenie Hitlera
z tej cieki wydawao si beznadziejne, ale Rosenberg postanowi nie
rezygnowa. Byo to jednak sabe postanowienie, nikt bowiem nie wiedzia
lepiej od niego, e gdy Fhrer spojrzy mu w oczy, bdzie jak zwykle zbyt
przeraony, by wydusi z siebie sowo.

3
Co ci trapi, rycerzu,
samotny i blady?
KEATS

W pierwszych dniach lata 1941 roku Hitler zachorowa. Zaczo si od

powracajcych blw brzucha, ktre mogy mie podoe nerwowe. Jego
organizm by osabiony nadmiern iloci lekw od stu dwudziestu do stu
pidziesiciu piguek na wzdcia tygodniowo oraz dziesiciu zastrzykw
ultraseptylu, silnego sulfonamidu. Pniej zwalia go z ng czerwonka,
powszechna przypado na podmokym terenie otaczajcym Wilczy Szaniec.
Cierpicy na biegunk, mdoci i ble koczyn Fhrer w jednej chwili trzs
si z zimna, a w drugiej oblewa potem. Bardziej powane zagroenie dla
zdrowia ujawnio si podczas gorcego sporu z Ribbentropem pod koniec
lipca. Minister spraw zagranicznych, ktry od pocztku sprzeciwia si
operacji Barbarossa, straci panowanie nad sob i zacz wykrzykiwa
pretensje. Hitler poblad na tak nieoczekiwany atak. Prbowa si broni, ale
zamilk w p zdania, chwyci za serce i osun na krzeso. Zapada
przeraajca chwila milczenia. Mylaem, e bd mia atak serca wydusi
w kocu. Nie sprzeciwiaj mi si wicej w taki sposb!15.

Doktor Morell by tak zaniepokojony, e przesa elektrokardiogram

Fhrera profesorowi doktorowi Karlowi Weberowi, dyrektorowi Instytutu
Chorb Serca w Bad Nauheim, czoowemu autorytetowi w dziedzinie
kardiologii. Weber nie mia pojcia, e pacjentem by Hitler. Powiedziano mu
jedynie, e chodzi o bardzo zajtego dyplomat. Profesor postawi diagnoz:
szybko postpujca miadyca ttnic, nieuleczalna choroba serca. Morell
przypuszczalnie nie przekaza tej informacji Hitlerowi i przynajmniej raz
ogosi w jego obecnoci, e serce Fhrera znajduje si w dobrym stanie. Doda
jednak kilka innych lekw do coraz duszej listy specyfikw przyjmowanych
przez pacjenta: nasercowy lek tonizujcy, kardiazol (zupenie nieszkodliwy
roztwr podawany przy kopotach z kreniem, omdleniach i wyczerpaniu)
oraz sympathol 3, w roztworze jednoprocentowym, tak skuteczny jak
adrenalina.
Choroba osigna najwiksze nasilenie podczas ostrego konfliktu
z dowdcami w kwestii sposobu prowadzenia kampanii na wschodzie. Hitler
wyda ju rozkaz wstrzymania bezporedniego ataku na Moskw i osabi
Grup Armii rodek, pozbawiajc j najsilniejszych oddziaw pancernych;
jeden wysa na pnoc, aby przypieszy zdobycie Leningradu, a drugi na
poudnie, by wzmocni uderzenie na Ukrainie. Oba obszary zdaniem Hitlera
przewyszay znaczeniem Moskw pierwszy jako strategiczny okrg
przemysowy, drugi z powodu swojego znaczenia gospodarczego. Ukraina
miaa ogromn wag nie tylko ze wzgldu na przemys i zboe Krym
stanowi te potencjalne miejsce ldowania radzieckich samolotw, skd
mogy bombardowa pola naftowe w rumuskim okrgu Ploeszti. Co wicej,
zajcie Krymu otworzyoby Wehrmachtowi drog na Kaukaz.
Choroba Hitlera daa Brauchitschowi i Halderowi okazj do sabotowania
strategii Fhrera. Po cichu starali si wcieli w ycie wasny plan, przy czym
Halder wykorzystywa swj osobisty wpyw na Jodla, aby zdoby jego
poparcie. Dopiero w poowie sierpnia, gdy Hitler zacz wraca do zdrowia,
w peni zrozumia, co si dziao za jego plecami. W rezultacie nie realizowano
ani jego strategii, ani strategii Haldera, ale rozwizanie kompromisowe.
W celu wyjanienia sytuacji 21 sierpnia Hitler wyda rozkaz, ktry nie mg
zosta bdnie odczytany: Najwaniejszym celem, ktry powinnimy
osign przed nadejciem zimy, nie jest Moskwa, ale Krym. Atak na Moskw
mg si rozpocz dopiero po otoczeniu Leningradu i rozgromieniu
radzieckiej Pitej Armii na poudniu. Kilka godzin po rozkazie nadeszo
obszerne memorandum, podyktowane w gniewie i odczytane ze
wzburzeniem. Niewiele lepsze od surowego wykadu na temat sposobu
prowadzenia wojny, oskarao niewymienionych z nazwiska dowdcw
powodowanych
egoistycznymi
pragnieniami
i
despotycznymi
skonnociami, a nastpnie charakteryzowao najwysze dowdztwo armii
jako umysy zagracone skostniaymi i nieaktualnymi teoriami.

To czarny dzie dla armii! zapisa w dzienniku Engel16. Nieznone!

skreli w swoim Halder. To niesychane! Przekroczy wszelkie granice!.
Halder spdzi 22 sierpnia wiele godzin z Brauchitschem, narzekajc na
niedopuszczalne wtrcanie si Fhrera w sprawy armii i koczc sugesti,
aby obaj zrezygnowali. Zniechcony, niedomagajcy marszaek odmwi,
gdy takie posunicie byoby niepraktyczne i niczego by nie zmienio.
Pniej zrobi wszystko, aby wyciszy bunt we wasnym sztabie, zapewniajc
podkomendnych, i Fhrer osobicie obieca, e gdy zwycistwo na Ukrainie
bdzie pewne, wszystkie dostpne rodki zostan skierowane do ataku na
Moskw. Rebelia, jeli mona okreli opozycj tym szumnym mianem,
osaba, przeradzajc si w cichy chr protestw.

4
Powany kryzys wkrtce przymia szeroko nagoniona wizyta
Mussoliniego na froncie. Duce przyjecha, eby skoni Hitlera do zwikszenia
woskich si ekspedycyjnych na froncie rosyjskim. Dziki temu miao na niego
spyn wicej chway z rozgromienia komunizmu. Kiedy jednak jego pocig
specjalny dojeda do Wilczego Szaca, Il Duce by w zbyt kiepskim stanie,
aby dorwna chytroci sojusznikowi, nadal blady i cierpicy po niedawnej
mierci syna Brunona, ktry zgin w katastrofie lotniczej.
Hitler spotka si z Mussolinim na maej stacyjce kolejowej niedaleko
swojej kwatery i do koca dnia ledwie da mu szans otworzy usta. Gada
bezustannie o bliskim zwycistwie na wschodzie, gupocie Francji
i pokrtnych machinacjach ydowskiej kliki otaczajcej Roosevelta. Kiedy
go w kocu zdoa przedstawi propozycj wysania wikszych oddziaw na
front wschodni, Hitler zmieni temat. Jego niemal nieprzerwany monolog
trwa kilka dni. W kocu Mussolini tak si zmczy suchaniem o chwale
i dokonaniach Niemiec, e rozpocz dug mow o zwycistwach
staroytnego Rzymu w oglnoci, a w szczeglnoci Trajana, ktry walczy
w rejonie, gdzie mieli dokona inspekcji. Tego samego dnia przeprowadzili
inspekcj woskiej dywizji w Humaniu na Ukrainie. Kiedy bersalierzy,
z pirami powiewajcymi na stalowych hemach, minli ich z rykiem na
motocyklach, krzyczc Duce!, Mussolini si rozpromieni. Jednak Hitler
niebawem znalaz si ponownie w wiatach rampy, gdy wjechali midzy
dymice zgliszcza Humania witani przez jego onierzy. Po obiedzie zostawi
Mussoliniego i uda si midzy swoich. Il Duce czu si obraony, ale odpaci
sojusznikowi podczas lotu powrotnego. Poszed do kabiny pilotw, eby
porozmawia z Baurem, pilotem Hitlera, ktry by uradowany jego
entuzjazmem, a szczeglnie prob, by mg zasi za sterami. Zaskoczony
Hitler wyrazi zgod, ale natychmiast tego poaowa. Wierci si niespokojnie

w fotelu, gdy jego niegdysiejszy idol sterowa maszyn z icie chopic

werw.
By to jednak tylko przelotny triumf. W dugiej drodze powrotnej do domu
Mussoliniego ogarno przygnbienie. Nie tylko nie otrzyma zgody na
wysanie wikszego kontyngentu na front rosyjski, ale naszo go niejasne
przeczucie, e wojna na wschodzie bdzie duga i krwawa. Depresja
przerodzia si we wcieko, kiedy usysza, e Ribbentrop nie zamierza
ogosi uzgodnionego wsplnego komunikatu z wizyty, poniewa nazwisko
ministra spraw zagranicznych wymieniono w nim po Keitlu17.
Tym razem Hitler ugi si przed Mussolinim i przywoa Ribbentropa do
porzdku. Nastrj Il Duce uleg poprawie, gdy pomszczono jego honor.
Wezwa Dina Alfieriego, swojego ambasadora w Berlinie, i udzieli mu
instrukcji dotyczcych raportu z wizyty na froncie. Nie zapomnij wspomnie
doda e przez wiksz cz lotu osobicie pilotowaem czterosilnikowy
samolot Fhrera.

W Wilczym Szacu Hitler zmieni zdanie i postanowi, e przysza pora, by

zaatakowa Moskw. Podczas herbatki w kasynie z sekretarkami
i asystentami wpatrywa si uporczywie w du map na cianie. Za kilka
tygodni bdziemy w Moskwie oznajmi gbokim, ochrypym gosem. Nie
ma co do tego wtpliwoci. Zmiot z powierzchni ziemi to przeklte miasto
i stworz w jego miejscu sztuczne jezioro. Nazwa Moskwa zniknie na zawsze
z mapy18. 5 wrzenia powiedzia Halderowi: Za osiem do dziesiciu dni
rozpocznij dziaania na froncie rodkowym. Tego wieczoru przy kolacji by
w pogodnym, niemal frywolnym nastroju. Werner Koeppen, cznik
Rosenberga w kwaterze gwnej Fhrera, zapisa jego sowa. Od pocztku
lipca tego roku, na yczenie Rosenberga, notowa skrupulatnie wszystkie
rozmowy Fhrera prowadzone przy stole. Koeppen uzna, e Hitler wie, czym
si zajmuje, gdy ukradkiem robi notatki na papierowej serwetce, aby zaraz po
posiku spisa jedynie t cz konwersacji, ktr dobrze zapamita. Orygina
i jedna kopia wdroway pniej do Berlina za porednictwem kuriera19.
Koeppen nie wiedzia, e przy stole siedzia drugi Boswell84*. Wkrtce po
przybyciu do Wilczego Szaca Bormann bezceremonialnie zasugerowa
Heinrichowi Heimowi, swemu adiutantowi, aby skrupulatnie zapisywa
wszystko, co powie szef. Hitler nie wiedzia, e jego sowa s notowane, gdy
Bormann poleci adiutantowi, by polega na pamici. Jednak Heim pragn
wikszej dokadnoci, wic z wasnej inicjatywy zacz robi obszerne zapiski
na kartach katalogowych, ktre trzyma na kolanach. Bormann by tym
zaskoczony, ale da Heimowi milczc zgod na dalsze sporzdzanie
notatek85*. Tak to trwao wspomina Heim. Bormann nie udziela mi
adnych instrukcji, nie wyraa ycze ani czego w tym rodzaju.
Poprzestawa na milczcym okazywaniu zadowolenia, e w ten sposb wiele
myli Fhrera zostanie spisanych i nie ulegnie zapomnieniu.
Heim sta przed dwoma problemami: wyborem najwaniejszych
przemyle (czasami to, co zanotowa spychay na dalszym plan kolejne sowa
Hitlera) i zadbaniem o to, eby Fhrer nie zorientowa si, co robi. Podczas
poudniowego i wieczornego posiku mg ukradkiem notowa, ale w czasie
wieczornej herbaty, ktr podawano w bunkrze, musia polega na wasnej
pamici, z wyjtkiem sporadycznego zapisania jednego lub dwch sw.
Heimchen, jak czasem czule nazywano t delikatn duszyczk, nie zwraca na
siebie uwagi (podobnie jak Koeppen), wic Hitler wypowiada si swobodnie
i spontanicznie na nieskoczenie wiele tematw, ktre wynurzay si ze
strumienia jego wiadomoci.
Notatki Heima i Koeppena dostarczaj rzadkiego wgldu w doniose
wydarzenia rozgrywajce si kadego dnia na froncie wschodnim. Na
przykad 17 wrzenia Hitler da wyraz swojej determinacji, ktra wedug niego
polegaa na tym, by nie waha si, kiedy wewntrzne przekonanie
nakazywao dziaa. Rok temu potrzebowaem ogromnej duchowej siy, eby
podj decyzj zaatakowania Zwizku Radzieckiego. Przewidywaem, e Stalin

moe uderzy w 1941 roku, dlatego musielimy szybko dziaa, eby nie da
si uprzedzi a przed czerwcem nie byo to moliwe. Potrzeba szczcia
nawet do tego, by rozpocz wojn. Dzi wiem, e mielimy ogromne
szczcie!. Wielka operacja wojskowa, ktra trwa obecnie, powiedzia, bya
szeroko krytykowana jako niepraktyczna. Musiaem rzuci na szal cay swj
autorytet, aby j przeprowadzi. Pniej przyszo mi do gowy, e znaczna
cz naszych sukcesw wzia si z bdw, ktre mielimy odwag
popeni.
Zapewni zafascynowanych suchaczy, e zdobycie panowania nad
wiatem bdzie zaleao od zagarnicia ogromnych rosyjskich przestrzeni.
Europa stanie si wwczas niezdobyt twierdz, zabezpieczon przed kad
grob blokady. Otworzy nam to gospodarcze perspektywy, ktre zachc
najbardziej liberalne z zachodnich demokracji do zgody na nowy ad. Caa
reszta bdzie zwyczajnie kwesti organizacji. Sowianie, stwierdzi, to
urodzeni niewolnicy, ktrzy potrzebuj pana, dlatego Niemcy w Rosji bd
odgrywali podobn rol, jak Anglicy w Indiach. Jak Anglicy bdziemy wadali
imperium przy pomocy garstki ludzi.
Rozwodzi si o swoich planach uczynienia Ukrainy spichlerzem Europy
i uszczliwiania podbitej ludnoci chustami i szklanymi paciorkami,
a koczy wyznaniem: gdy wszyscy marzyli o wiatowej konferencji
pokojowej, on wola toczy wojn kolejnych dziesi lat, zamiast zosta
pozbawionym owocw zwycistwa20.
Zdobycie Kijowa trzy dni pniej wywoao ogromn rado w Wilczym
Szacu. Upadek miasta, przepowiedzia Hitler, oznacza rychy podbj caej
Ukrainy i uzasadnia jego naleganie, aby najpierw przeprowadzi ofensyw na
poudniu. Podczas obiadu 21 wrzenia jego twarz promieniowaa
zadowoleniem, gdy opowiada o wziciu do niewoli stu czterdziesty piciu
tysicy jecw w dolinie niedaleko Kijowa. Ta bitwa z uyciem manewru
okrenia, twierdzi, bya najbardziej skomplikowana w caej historii wojen.
Zwizek Radziecki znalaz si na krawdzi upadku.
Podczas poudniowego posiku 25 wrzenia okaza strach przed Dalekim
Wschodem zamieszkiwanym przez podludzi: Europa bdzie si znajdowa
w cigym niebezpieczestwie, jeli nie zepchnie Azjatw za Ural. To brutalne
bestie ani bolszewicy, ani car niczego w tej kwestii nie zmienili. Powiadam,
to brutalne bestie yjce w pierwotnym stanie21. Pnym wieczorem
wychwala wojn, porwnujc pierwsz bitw onierza do pierwszego
stosunku seksualnego kobiety, jakby kade z tych zdarze uwaa za akt
agresji. Nie minie wiele dni, a modzieniec stanie si mczyzn. Gdybym si
nie zahartowa dziki podobnemu dowiadczeniu, nie bybym zdolny do
podjcia cyklopowego wyzwania, jakim jest stworzenie imperium przez
jednego czowieka. W 1914 roku wyrusza na front peen czystych
i wzniosych uczu. Kiedy ujrzaem tysice ludzi gincych wok mnie,

zrozumiaem, e ycie jest walk, e nie ma innego celu oprcz przetrwania

gatunku22.
Rozmowa przy stole skupiaa si niemal wycznie na zmaganiach na
froncie wschodnim, gdy w drugim teatrze wojny, w Afryce Pnocnej,
niewiele si dziao. Brytyjskie prby powstrzymania Rommla zakoczyy si
sromotn klsk. Wraz z nadejciem jesieni na pustyni zapanowa impas
adna ze stron nie bya gotowa do przeprowadzenia kolejnej ofensywy. Caa
energia Hitlera i potga Wehrmachtu skoncentroway si na zmasowanym
ataku na Moskw, cho feldmarszaek von Bock ostrzega, e pora jest zbyt
pna. Czemu nie przeczeka zimy na umocnionych pozycjach? Hitler
odpowiedzia alegori: Zanim zostaem kanclerzem, uwaaem sztab
generalny za mastyfa, ktrego trzeba trzyma mocno na smyczy, aby nie
zaatakowa kadego w zasigu wzroku23. Pniej okazao si, e mona o nim
powiedzie wszystko, tylko nie to, e jest ostry. Czonkowie sztabu
generalnego sprzeciwiali si ponownemu uzbrojeniu Niemiec, zajciu
Nadrenii, przyczeniu do Rzeszy Austrii i Czechosowacji, a nawet wojnie
z Polsk. Zawsze musiaem pobudza mastyfa do dziaania.
Upiera si, aby uderzy na stolic ca si. Operacja o kryptonimie
Tajfun zostaa rozpoczta przez Bocka ostatniego dnia wrzenia. Jego
zadaniem by zmiadenie rodkowej czci radzieckich wojsk przeraajc
si szedziesiciu dziewiciu dywizji, a nastpnie ruszenie na Moskw.
Podstawowa strategia polegaa na okreniu miasta przy pomocy dwch grup
dywizji pancernych, ktrych kleszcze miay si zewrze sto trzydzieci
kilometrw za liniami Armii Czerwonej.
Najwysze radzieckie dowdztwo, niezdolne poj, e wielka ofensywa
moga si zacz o tak pniej porze, byo tak kompletnie zaskoczone, e
Druga Grupa Pancerna Guderiana w cigu pierwszej doby wdara si na
gboko osiemdziesiciu kilometrw za linie wroga. Niemiecka piechota
wypenia powsta prni, tumic sabnce ogniska oporu.
2 padziernika Hitler by tak pewny zwycistwa, e wyruszy pocigiem
specjalnym do Berlina. Nie przemawia do ludzi od miesicy, wic nastpnego
wieczoru wszed na podium Sportpalast, by wezwa do poparcia Zimowego
Dziea Pomocy. W rzeczywistoci przyby, aby zoy wane owiadczenie.
Rankiem 22 czerwca oznajmi sowami, ktre zagrzmiay echem
z gonikw w caej Rzeszy rozpocza si najwiksza bitwa w historii
wiata. Wszystko poszo zgodnie z planem, powiedzia, a nastpnie ogosi, e
nieprzyjaciel zosta ju pokonany i wicej si nie podniesie!. Publiczno
przyja te sowa hucznymi brawami.
Potem przeszed do konkretnych liczb obrazujcych odniesione
zwycistwo: dwa i p miliona jecw, dwadziecia dwa tysice zniszczonych
lub zdobytych dzia, osiemnacie tysicy zniszczonych lub zdobytych czogw,
ponad czternacie i p tysica strconych samolotw. Nie przestawa sypa
liczbami: niemieccy onierze pokonali tysic kilometrw (Tak daleko, jak

doleci wrona!); przywrcono do ruchu ponad dwadziecia pi tysicy

kilometrw rosyjskich torw, przy czym wikszo ju przerobiono na wszy
rozstaw osi stosowany przez koleje niemieckie. Jednak jak na czowieka, ktry
przed chwil ogosi, e Rosja zostaa pokonana i nigdy wicej nie powstanie,
trapiy go gbokie zmartwienia. Przyzna, e wojna na wschodzie ma
charakter ideologiczny, dlatego wszystkie najlepsze elementy w Niemczech
musz si zjednoczy, tworzc nierozerwaln wsplnot. Dopiero wwczas,
gdy cay nard niemiecki stanie si jedn ofiarn wsplnot, bdziemy mogli
mie nadziej i oczekiwa, e Opatrzno stanie po naszej stronie. Bg
wszechmogcy nigdy nie pomg leniowi. Nie pomg te tchrzowi24.
Bya to wyjtkowa mowa, pena dumy z odniesionego zwycistwem,
a jednoczenie wzywajca do dalszych ofiar, eby unikn zagady.
Wieczorem ludzie myleli ju tylko o zwycistwie, do Niemiec dotary bowiem
wieci, e czogi Guderiana tak szybko zdobyy Orze, i ludzie podrujcy
tramwajami machali rkami, sdzc, e witaj Rosjan. Cenne maszyny
przygotowane do ewakuacji za Ural przejto w nienaruszonym stanie.
Nastpnego dnia Hitler znalaz si ju ponownie w Wilczym Szacu.
Koeppen zanotowa, e podczas kolacji by w wyjtkowo dobrym nastroju.
6 padziernika przy
poudniowym
posiku
mwiono
wycznie
o Czechosowacji, gdzie dziaao niezwykle prne podziemie. Rozwizanie
Hitlera? Deportowa wszystkich ydw daleko na wschd. Po chwili doda,
e skoro ydzi rozsiewaj wszelkie wrogie informacje, naleaoby pomyle
o deportowaniu w tym samym kierunku ydw z Berlina i Wiednia.
Tego samego dnia zdobyto Briask, a Guderian zakoczy manewr
okrenia trzech radzieckich armii. Podczas kolacji Hitler by w radosnym
usposobieniu. Zamiast rozmawia o polityce, opowiedzia kiepski dowcip:
major Engel zosta niedawno pogryziony przez psa, co miao tumaczy
epidemi szalestwa panujc w kwaterze gwnej Fhrera. W dalszym cigu
odnoszono zwycistwa. Raporty napywajce z frontu w cigu dwch
kolejnych dni sugeroway, e Armi Czerwon mona w zasadzie uzna za
pokonan. Poniewa Moskwa moga pa ju niebawem, Hitler nakaza, aby
aden niemiecki onierz nie wszed do stolicy. Miasto zakomunikowa
zostanie zniszczone, cakowicie starte z powierzchni ziemi25.
Po wyjciu z narady wojskowej zorganizowanej 9 padziernika wezwa do
siebie Ottona Dietricha i oznajmi, e mona poinformowa opini publiczn
o przebiegu ostatnich operacji. P godziny pniej, krc energicznie po
swoim gabinecie w bunkrze, dyktowa komunikat o zwycistwie, ktry
Dietrich mia przekaza prasie. Uczyni to nastpnego dnia w Berlinie,
a nastpnie unis wysoko pi. Za t wiadomo, panowie wykrzykn
rcz ca swoj dziennikarsk reputacj!. Korespondenci prasowi z pastw
Osi i krajw bakaskich powitali jego sowa radosnymi okrzykami i zgotowali
mu gon owacj wspomina Howard K. Smith z New York Timesa
a nastpnie powstali i zasalutowali Dietrichowi uniesionym ramieniem26.

Tego ranka niemieckie gazety ogosiy wielkie zwycistwo: dwie radzieckie

grupy armii znalazy si w okreniu. Reakcja opinii publicznej bya
entuzjastyczna. Blade i napite oblicza rozpromieniy si. W piwiarniach
gocie wstawali i salutowali, gdy w radiu grano Horst Wessel i Deutschland
ber alles. W stolicy kryy plotki, e Moskwa upada.
Co znamienne, tego samego dnia feldmarszaek von Reichenau, pierwszy
genera, ktry opowiedzia si po stronie narodowych socjalistw, wyda
onierzom Szstej Armii rozkaz, aby z wiksz surowoci traktowali
partyzantw. Nie bya to zwyka wojna, oznajmi, ale miertelne zmagania
kultury niemieckiej z systemem ydowsko-bolszewickim. onierz musi
rozumie konieczno udzielenia surowej, a jednoczenie sprawiedliwej
odpaty podludziom pochodzenia ydowskiego. Podobne rozkazy nadeszy
od Rundstedta, Mansteina i innych wyszych dowdcw.
Deklaracja Hitlera, e Sowieci zostali pokonani, a ostateczne zwycistwo
jest pewne, nie bya jedynie zabiegiem propagandowym majcym
podbudowa morale w kraju. 14 padziernika Joseph Goebbels rozpocz
odpraw ze swoimi wsppracownikami optymistycznym zapewnieniem
typowym dla Dietricha: Pod wzgldem militarnym wynik tej wojny zosta ju
przesdzony. Robota, ktra pozostaa do wykonania w domu i za granic, ma
gwnie polityczny charakter. W nastpnych sowach zaprzeczy samemu
sobie, ostrzegajc, e Niemcy musz pogodzi si z myl, e kampania na
wschodzie bdzie si cigna jeszcze dziesi lat. Dlatego zadaniem
niemieckiej prasy jest umocnienie gotowoci narodu, wwczas bowiem
reszta si sama uoy i w ten sposb nikt si nie spostrzee, e nie zapanowa
pokj27.
Jeli Hitler ywi podobne obawy, rozwiay si 15 padziernika, gdy
usysza, e korpus dyplomatyczny opuci Moskw i uda si do Kujbyszewa,
tysic kilometrw na wschd. W miecie zapanowaa atmosfera paniki,
a przebywajcy na Kremlu Stalin podobno straci zimn krew. Wiadomo, e
dwa niemieckie czogi dotary do przedmie stolicy wywoaa masowy
exodus w kierunku dworcw kolejowych. Wysocy funkcjonariusze partii
i tajnej policji przyczyli si do bezadnej ucieczki w samochodach, tworzc
pierwszy korek uliczny w dziejach radzieckiego pastwa. Przechodnie
zaatakowali stojce limuzyny, rabujc i szantaujc pasaerw, szczeglnie
tych, ktrych uznali za ydw.
Gromady dezerterw i robotnikw pldroway sklepy, gdy nie byo milicji,
ktra zdoaaby ich powstrzyma. Pojawia si nawet plotka, e ciao Lenina
zabrano z placu Czerwonego, aby zapewni mu naleyt ochron, oraz e
Stalin wzi nogi za pas. Ponura mniejszo wznosia barykady, wolc raczej
zgin, ni wpuci do miasta cho jednego nazist. Wikszo moskwian bya
jednak zdemoralizowana wypatrywaa Niemcw z dziwn mieszanin
oczekiwania i apatii. Wielu kupowao sowniki niemiecko-rosyjskie, aby
powita zwycizcw w ich wasnym jzyku.

W Berlinie na Wilhelmstrasse kryy plotki, e Stalin zoy kolejn

propozycj pokojow za porednictwem krla Bugarii Borysa. Kiedy Fritz
Hesse zapyta Ribbentropa, czy to prawda, usysza w wielkiej tajemnicy, e
Hitler odrzuci ofert, przekonany, i wyjdzie z prby obronn rk i odniesie
ostateczne zwycistwo28. Wikszo dowdcw Hitlera podzielaa to
przekonanie. Na przykad Jodl nie mia wtpliwoci, e Sowieci goni
resztkami si. 17 padziernika, podczas kolacji, Hitler mwi gwnie
o wietlanej przyszoci Rzeszy. Jego zdaniem Niemcy zdobyy ju tak
potrzebny Lebensraum29.
Dwa dni po euforycznym monologu Hitlera czowiek, ktrego podziwia
i ktrym gardzi, odzyska dawn pewno siebie. Stalin pojawi si ponownie
na Kremlu i zapyta przewodniczcego rady miejskiej: Czy powinnimy
broni Moskwy?. Nie czekajc na odpowied, ogosi stan oblenia.
Przypadki amania prawa i naruszania porzdku maj si spotka
z natychmiastow reakcj wszyscy szpiedzy, dywersanci i prowokatorzy
mieli by rozstrzeliwani bez sdu. Zdecydowane kierownictwo z gry
sprawio, e morale w miecie ulego poprawie.
Na przedpolach Moskwy radzieckie oddziay zwary szyki, a niemieckie
szpice, ktre dotary na odlego szedziesiciu kilometrw od miasta,
zwolniy. Pniej doszo do zaamania pogody. Jesienne deszcze sprawiay, e
potne zdobyczne czogi Mark IV Niemcw grzzy w bocie, podczas gdy
bardziej zwrotne radzieckie T-34 poruszay si bez trudu. rdem zwycistw
Hitlera z dwch ostatnich lat bya wiksza mobilno i sia ognia
zmasowanych uderze dywizji pancernych dziaajcych w cisej wsppracy
z taktycznymi siami powietrznymi. W Rosji bajora bota unieruchomiy
wojska pancerne, a saba widzialno uziemia Luftwaffe, ktra ju zdobya
panowanie w powietrzu. Z mobilnoci czya si sia ognia i blitzkrieg,
z ktrym Hitler wiza swoje nadzieje.
Twierdzenie, e operacja Tajfun zostaa powstrzymana przez boto,
marznce deszcze i Armi Czerwon byoby tylko czciowo prawdziwe.
Gwn przyczyn klski, co potwierdza wikszo dowdcw Hitlera, bya
jego odmowa, by zaatakowa miesic wczeniej. Gdyby poszed za ich rad,
Moskwa zamieniaby si w kup gruzw, a radziecki rzd i armia zostaliby
pokonani. Jednak kapitan von Puttkamer utrzymywa, e win ponosili
Brauchitsch i Halder, ktrzy sabotowali plan Fhrera w okresie jego choroby.
W ostatnich dniach padziernika deszcz ze niegiem zamieni si w nieg,
a boto zamarzo. Warunki stay si trudne do zniesienia dla onierzy. Wojska
posuny si nieznacznie, a zwycistwa byy skromne. Pod koniec miesica
sytuacja staa si tak dramatyczna, e architekt Giesler zarzdzi wstrzymanie
prac nad rekonstrukcj niemieckich miast. Wszyscy robotnicy i inynierowie
rwnie, materiay budowlane i maszyny mieli zosta przetransportowani
na wschd w celu budowania drg, naprawiania torw, wznoszenia dworcw
i parowozowni.

Podczas posikw Hitler wydawa si jak zawsze pewny siebie.

W przeddzie wyjazdu na doroczne obchody rocznicy puczu monachijskiego
oywia atmosfer przy kolacji dowcipami i wspomnieniami. W Moskwie jego
podziwiany wrg wygosi mow na zgromadzeniu w ogromnej sali
podziemnej stacji metra Majakowska w wigili rocznicy wybuchu rewolucji.
Przemwienie Stalina w osobliwy sposb czyo nut przygnbienia
i pewnoci siebie. Zacz od przyznania, e budowa socjalistycznego pastwa
zostaa powanie zakcona przez wojn, a liczba ofiar signa niemal
miliona siedmiuset tysicy. Jednak twierdzenie nazistw, e radziecka wadza
jest bliska upadku, nie ma pokrycia w faktach. Przeciwnie oznajmi ZSRR
jest dzi mocniejsze ni kiedykolwiek. Inne pastwo, ktre utracioby tak
znaczne terytorium, prawdopodobnie by runo. To prawda, e stanli przed
ogromnym wyzwaniem, gdy Niemcy walczyli z pomoc licznych
sojusznikw Finw, Rumunw, Wochw i Wgrw podczas gdy ani jeden
angielski lub amerykaski onierz nie przyszed w sukurs Zwizkowi
Radzieckiemu.
Pniej pomiennie zaapelowa do rosyjskiej dumy narodowej w imieniu
Plechanowa i Lenina, Bielinskiego i Czernyszewskiego, Puszkina i Tostoja,
Gorkiego i Czechowa, Glinki i Czajkowskiego, Sieczenowa i Pawowa,
Suworowa i Kutuzowa. Niemieccy najedcy wypowiedzieli narodom
Zwizku Radzieckiego wojn na wyniszczenie. Znakomicie! Skoro chc wojny
na wyniszczenie, bd j mieli.
Stalin ponownie obj dowodzenie i nastpnego ranka, 7 listopada,
przemawia z rwn swad do onierzy zgromadzonych na placu
Czerwonym. Z oddali dolatywa huk wystrzaw, a nad gow sycha byo
warkot radzieckich myliwcw, gdy porwnywa ich sytuacj do tej, z ktr
mieli do czynienia dwadziecia trzy lata wczeniej. Jak kto mgby wtpi, e
mog i musz pokona niemieckich najedcw? Ponownie sprytnie sign
po postacie z przeszoci rycerzy zakonu krzyackiego, Tatarw, Polakw
i Napoleona i wezwa nard do bitwy. Niechaj natchn was bohaterskie
postacie naszych przodkw: Aleksandra Newskiego, Dymitra Doskiego,
Minina i Poarskiego, Aleksandra Suworowa i Michaa Kutuzowa!30.
Nastpnego popoudnia Hitler przyby do Monachium, gdzie wygosi
gorcy apel na zgromadzeniu reichsleiterw i gauleiterw, a pniej
przemwi w sali Lwenbrukeller. Ostrzeg prezydenta Roosevelta, e jeli
amerykaski okrt ostrzela niemieck jednostk, uczyni to na wasne
ryzyko. Jego groby byy pozbawione mocnego brzmienia sw Stalina.
W rzeczywistoci Fhrer by przygnbiony impasem na froncie wschodnim.
Dzie pniej przypomnia swojemu sztabowi, jaki los spotka armi
Napoleona, ktra utkwia w Rosji. Konstatacja, e adna ze stron nie jest
zdolna do unicestwienia drugiej przepowiedzia doprowadzi do zawarcia
kompromisowego pokoju.

Jednak marszaek von Bock sprzeciwia si takiemu pesymizmowi

i zachca do kontynuowania ofensywy. Za jego przykadem poszli
Brauchitsch i Halder. 12 listopada ten ostatni by istnym ucielenieniem
optymizmu, oznajmiajc, e wedug niego Rosjanie stanli na progu klski.
Hitler by pod wraeniem jego sw i trzy dni pniej niemieckie wojska
zaczy ponownie prze na Moskw.
Pocztkowo pogoda bya dobra, ale wkrtce ld, boto i nieg zaczy bra
gr na polu walki. Kiedy genera Oshima zjawi si w Wilczym Szacu
podczas jednej ze swoich regularnych wizyt, Hitler wyjani, e tego roku zima
przysza znacznie wczeniej, ni przewidywali jego meteorolodzy. Pniej,
w najwikszej tajemnicy, przyzna, e jest rzecz wtpliw, aby w tym roku
zdoali dotrze do Moskwy. Okres dobrego humoru min. Ustay dowcipy
przy posikach, a liczba prb o miejsce przy stole Fhrera zacza male31.
Wzmagajcy si chd prowokowa gorzkie sowa krytyki pod adresem
wczeniejszego rozkazu Hitlera, ktry zabrania przygotowania zimowej
odziey dla wojska. 21 listopada Guderian zatelefonowa do Haldera, mwic,
e jego ludzie s u kresu wytrzymaoci. Mia zamiar odwiedzi Bocka
i poprosi o zmian rozkazw, ktre wanie otrzyma, gdy nie widzia
sposobu ich zrealizowania. Jednak marszaek, pod wpywem bezporednich
naciskw Fhrera, nie chcia sucha baga generaa i poleci kontynuowanie
natarcia na Moskw32. Wkrtce podejmowane zrywami uderzenie ponownie
utkno w miejscu. Bock osobicie obj komend z wysunitego stanowiska
dowodzenia, wydajc rozkaz do ponownego ataku 24 listopada, mimo e
zanosio si na nieyc. Atak zosta powstrzymany przez nieg, ld
i fanatyczny opr radzieckich onierzy.
Pi dni pniej atmosfer frustracji panujc w centrali pogbia
wiadomo o kryzysie na poudniu. Feldmarszaek von Rundstedt stan
wobec koniecznoci wycofania si z zajtego ledwie tydzie wczeniej
Rostowa, stanowicego wrota do Kaukazu. Rozwcieczony wycofaniem si
wojsk o pidziesit kilometrw Hitler zatelegrafowa do Rundstedta, aby
pozosta na zajmowanych pozycjach. Marszaek udzieli natychmiastowej
telegraficznej odpowiedzi.
TO SZALESTWO. PO PIERWSZE, ONIERZE NIE ZDOAJ WYKONA TEGO ZADANIA. PO
DRUGIE, JELI SI NIE WYCOFAJ, ZOSTAN ZABICI. POWTARZAM, TRZEBA ODWOA TEN
ROZKAZ ALBO BDZIE PAN MUSIA ZNALE INNEGO DOWDC, KTRY GO WYKONA.

Wiadomo zostaa napisana przez podkomendnego z wyjtkiem

ostatniego zdania, ktre Rundstedt skreli wasn rk. To wanie ostatnie
sowa sprawiy, e Hitler wpad w furi i odpowiedzia tej samej nocy, bez
konsultowania si z gwnodowodzcym:
PRZYCHYLAM SI DO PASKIEJ PROBY. PROSZ ZOY DOWODZENIE33.

Po zastpieniu Rundstedta feldmarszakiem von Reichenauem, jednym

z nielicznych, ktrzy mieli odwag mwi z nim otwarcie, Fhrer polecia do
Mariupola (danowa), aby uzyska informacje z pierwszej rki. Zasign
opinii dawnego towarzysza, Seppa Dietricha, dowdcy SS Leibstandarte, ale ku
swojemu rozczarowaniu stwierdzi, e oficerowie tej elitarnej dywizji zgadzaj
si z Rundstedtem, i zostan rozbici, jeli si nie wycofaj.
Wydawszy Reichenauowi rozkaz, by uczyni to, za co zwolni jego
poprzednika, Hitler wezwa do siebie Rundstedta. Ten wanie pakowa
manatki, aby wrci do domu, i sdzi, e Fhrer zjawi si, by go przeprosi.
Prywatna rozmowa przerodzia si w grob. Hitler zakomunikowa, e
w przyszoci nie bdzie tolerowa prb o rezygnacj. Ja sam, dla przykadu,
nie mog pj do swojego przeoonego, Boga Wszechmogcego,
i powiedzie: Nie zrobi tego, bo nie chc bra na siebie
odpowiedzialnoci34.
Wiadomo o oddaniu Rostowa wywoaa przygnbienie w Berlinie,
w Ministerstwie Propagandy Rzeszy i na Wilhelmstrasse. Jednak ta klska
szybko zblada, zacza bowiem grozi katastrofa na froncie rodkowym.
Zmasowana ofensywa na Moskw ulega zaamaniu. Chocia na pocztku
grudnia zwiad piechoty dotar do granic Moskwy i ujrza iglice Kremla, zosta
rozbity przez kilka czogw Armii Czerwonej i siy rezerwowe zoone
z robotnikw. Feldmarszaek von Bock, cierpicy na silne ble brzucha,
przyzna Brauchitschowi przez telefon, e atak nie ma zaplecza, a onierze s
fizycznie wyczerpani. 3 grudnia Bock zadzwoni do Haldera. Drugi telefon by
jeszcze bardziej pesymistyczny, a gdy Bock zasugerowa przejcie do
defensywy, szef sztabu generalnego postanowi zachci go rad typow dla
tych, ktrzy przebywaj z dala od linii frontu: Najlepsz obron jest atak.
Nastpnego dnia Guderian zatelegrafowa, e temperatura spada do
trzydziestu jeden stopni poniej zera. Trzeba byo rozpala ogniska pod
silnikami czogw, eby je uruchomi, a mrz sprawia, e przyrzdy
celownicze staway si bezuyteczne. Co gorsza, onierze nadal nie mieli
zimowych paszczy i dugich wenianych skarpet, co powodowao, e cierpieli
katusze. 5 grudnia temperatura spada o kolejnych pi stopni. Guderian nie
tylko przerwa atak, ale zacz wycofywa na pozycje obronne najbardziej
wysunite jednostki.
Tej samej nocy nowy radziecki dowdca frontu rodkowego, Gieorgij
Konstantinowicz ukow, rozpocz zmasowan kontrofensyw na odcinku
dugoci trzystu kilometrw. Poczone uderzenie piechoty, czogw
i samolotw zaskoczyo Niemcw. Hitler nie tylko straci Moskw, ale
wszystko wskazywao, e w niegach Rosji spotka go ten sam los co
Napoleona. W gwnym dowdztwie niemieckim zapanowaa atmosfera
rozpaczy i konsternacji. Gwnodowodzcy armii von Brauchitsch,
zniechcony i chory, chcia si poda do dymisji.

Nawet Hitler czu si zagubiony. Podczas wielkiej wojny rosyjscy piechurzy

marnie walczyli, a teraz zamienili si w tygrysy. Dlaczego? 6 grudnia ze
smutkiem przyzna Jodlowi, e zwycistwa nie uda si ju osign35.

5
Od dwch lat Hitler gorliwie unika konfrontacji ze Stanami
Zjednoczonymi. Przekonany, e amerykaski nard tkwi w szponach
ydowskiej kliki, ktra panowaa nie tylko w Waszyngtonie, ale
kontrolowaa pras, radio i przemys filmowy, musia si hamowa z caej siy,
widzc rosnc pomoc Roosevelta dla Wielkiej Brytanii. Chocia gardzi
Amerykanami jako onierzami, uznawa potg amerykaskiego przemysu
i by zdecydowany zabiega o to, eby Stany zachoway neutralne stanowisko,
dopki nie bdzie przygotowany, aby si nimi odpowiednio zaj.
Pomimo staego dopywu materiaw wojennych na Wyspy Brytyjskie
Hitler tak bardzo pragn unikn incydentw, e zabroni atakowania
amerykaskich okrtw i statkw handlowych. Broni podkrela mona
uy jedynie wwczas, gdy amerykaskie okrty pierwsze otworz ogie.
Jednak szybka reakcja Roosevelta na operacj Barbarossa wyczerpaa
cierpliwo Hitlera. W dzie po rozpoczciu napaci na Zwizek Radziecki
prezydent upowani Sumnera Wellesa, penicego obowizki sekretarza
stanu, do wydania komunikatu, e Hitler musi zosta powstrzymany, nawet
jeli miaoby to oznacza udzielenie pomocy innemu totalitarnemu pastwu.
Chocia Roosevelt nie wyjani, jak tego dokona, szybko stao si to jasne:
najpierw przez uwolnienie okoo czterdziestu milionw dolarw
zamroonych radzieckich aktyww, a nastpnie przez ogoszenie, e przepisy
ustaw o neutralnoci nie dotyczc Zwizku Radzieckiego, co otwierao port
we Wadywostoku na amerykaskie dostawy.
Dwa tygodnie pniej, 7 lipca, twierdzenie Niemcw, e Roosevelt miesza
si w wojn w Europie, zyskao dodatkowe potwierdzenie. Okazao si, e
amerykaskie oddziay przybyy na Islandi, aby zastpi wojska brytyjskie
okupujce t strategiczn wysp. Niemiecki charg daffaires w Waszyngtonie,
Hans Thomsen, przesa na Wilhelmstrasse telegram stwierdzajcy, e bya to
kolejna prba Franklina Delano Roosevelta sprowokowania Hitlera do
zaatakowania Ameryki poprzez jaki incydent morski, aby Stany Zjednoczone
mogy wypowiedzie Niemcom wojn.
Zaniepokojony tymi doniesieniami Hitler w poowie lipca przedoy
ambasadorowi Oshimie propozycj bdc odwrceniem jego dawnego
stanowiska, aby ograniczy rol Japonii do powstrzymywania Anglii
i zadbania o neutralno Stanw Zjednoczonych. Stany Zjednoczone i Wielka
Brytania zawsze pozostan naszymi wrogami powiedzia. To przekonanie
powinno sta si fundamentem naszej polityki zagranicznej. Byo to wite

przewiadczenie osignite po dugich rozwaaniach. Ameryka i Anglia

zawsze zwrc si przeciwko temu, kogo uznaj za odizolowanego. Dzisiaj s
tylko dwa pastwa, ktrych interesy nie mog ze sob kolidowa: Niemcy
i Japonia. Czy nie jest rzecz oczywist, e Ameryka pod rzdami Roosevelta
wywiera presj na europejski i azjatycki Lebensraum? Dlatego podsumowa
uwaam, e powinnimy ich zniszczy wsplnymi siami. Dla zachty
zasugerowa, aby Japonia pomoga w likwidacji aktyww pokonanego
Zwizku Radzieckiego i zaja jego ziemie na Dalekim Wschodzie36.
Tokio przyjo niemieck propozycj z uprzejm rezerw. Japoczycy ju
postanowili, e nie bd atakowa Rosji od wschodu, ale rusz od poudnia,
przez Indochiny. Pokojowe zajcie Indochin spotkao si z szybk reakcj
Roosevelta w nocy 26 lipca. Idc za rad ludzi pokroju Harolda Ickesa, ktrzy
od dawna zachcali go do podjcia zdecydowanych dziaa przeciwko
wszystkim agresorom, prezydent nakaza zamroenie japoskich aktyww
w Stanach Zjednoczonych, pozbawiajc w ten sposb Japoni gwnego rda
ropy. New York Times uzna to posunicie za najbardziej drastyczny cios
graniczcy z wypowiedzeniem wojny. Dla japoskich przywdcw by to
kolejny krok zmierzajcy do okrenia Cesarstwa przez ABCD (Amerykanw,
Brytyjczykw, Chiczykw i Holendrw [ang. Dutch]), odbierajcy Japonii
prawo do przywdczej roli w Azji i rzucajcy wyzwanie jej istnieniu.
Przybliao to wojn na Dalekim Wschodzie i zdaniem niektrych
obserwatorw wiadczyo, e Roosevelt ukradkiem przystpi do wojny
z Hitlerem.
Miesic pniej prezydent posun si jeszcze dalej, spotykajc si
z Churchillem u wybrzey Nowej Fundlandii i podpisujc Kart Atlantyck,
wspln deklaracj brytyjskich i amerykaskich celw wojennych. Jej
postanowienia nie tylko nie pozostawiy adnych wtpliwoci, e Roosevelt
jest nieprzejednanym wrogiem Hitlera, ale te, jak na ironi, rozczaroway
wrogw Fhrera w Niemczech, gdy nie wprowadzay rozrnienia midzy
nazistami i antynazistowsk opozycj. Czonkowie niemieckiego ruchu oporu
uznali Kart Atlantyck za nieoficjalne wypowiedzenie przez Roosevelta
wojny wszystkim Niemcom. Szczeglny sprzeciw budzi punkt smy
stwierdzajcy, e po zakoczeniu wojny Niemcy musz zosta rozbrojone.
Hassell zapisa w swoim dzienniku, e warunek ten niweczy wszelkie
rozsdne szanse na pokj37.
Zdecydowanie Roosevelta dcego do zmiadenia Hitlera byo sprzeczne
z odczuciami milionw Amerykanw. Oprcz prawicowego America First
Committee Charlesa Lindbergha i German-American Bund istnia tradycyjny,
izolacjonistyczny rodkowy Zachd, ktry cho nastawiony yczliwie do
Wielkiej Brytanii i Chin, nie chcia bra udziau w wojnie. Inni Amerykanie tak
bardzo nienawidzili komunizmu, e odnosili si z niechci do udzielenia
jakiejkolwiek pomocy Zwizkowi Radzieckiemu. Roosevelt nie zraa si
gwatownymi atakami w prasie i radiu. Od tej pory oznajmi w ordziu

radiowym wygoszonym 11 wrzenia jeli niemieckie lub woskie okrty

wojenne wpyn na te wody [tj. wody terytorialne Islandii i innych obszarw
znajdujcych si pod opiek Stanw Zjednoczonych], uczyni to na wasn
zgub. Chocia dla Hitlera by to wygodny pretekst, eby znie ostatnie
ograniczenia w podwodnej wojnie U-Bootw, prezydentowi nie udao si go
sprowokowa do popenienia bdu. Fhrer wyda rozkaz admiraowi
Raederowi, aby przed poow padziernika unika wszelkich zbrojnych
incydentw ze statkami handlowymi. Do tego czasu, wyjani, los kampanii
w Rosji powinien zosta przesdzony 38.
Nadzieja Hitlera na uniknicie powanego incydentu prysa ostatniego dnia
padziernika, kiedy niemiecka torpeda zatopia niszczyciel Stanw
Zjednoczonych Reuben James, eskortujcy konwj przepywajcy szeset mil
na zachd od Islandii. Roosevelt powstrzyma si od komentarza, ale sekretarz
marynarki wojennej Stanw Zjednoczonych zakomunikowa onierzom
piechoty morskiej, e francuski liniowiec Normandie zostanie poddany
przerbkom, zaadowany czterystu samolotami i wysany do Murmaska.
Chronicle z San Francisco zadaa natychmiastowego uchylenia ustaw
o neutralnoci, a Plain Dealer z Clevelandu wezwa do niezwocznego
podjcia dziaa. Z kolei izolacjonistyczny senator Nye nawoywa do
powcigliwoci: Nie mona wchodzi do barowej sali w samym rodku
bijatyki i liczy, e uda si unikn walki!. Inny senator, ktry nie podziela
izolacjonistycznego stanowiska, radzi: Zachowajmy spokj!.
Burza antyniemieckich uczu nie moga nadej w bardziej szczliwym
momencie dla Roosevelta. Tydzie pniej na mocy ustawy o poyczcedzierawie wydano odpowiednim wadzom polecenie, aby udzieli wszelkiej
wojskowej i gospodarczej pomocy Zwizkowi Radzieckiemu. Bezzwocznie
przeznaczono na ten cel kwot miliarda dolarw.
Nastpnego dnia, 8 listopada, Hitler wygosi buczuczne przemwienie
w Monachium, ktre w istocie byo usprawiedliwieniem zatopienia Reubena
Jamesa. Prezydent Roosevelt wyda rozkaz swoim okrtom, aby otwieray
ogie na widok niemieckich statkw! krzycza. Ja wydaem niemieckim
jednostkom rozkaz, by nie otwieray ognia do amerykaskich statkw, chyba
e zostan przez nie zaatakowane! Postawi przed sdem wojennym kadego
niemieckiego oficera, ktry nie bdzie si broni!39. Mimo pokazu gniewu
Fhrer w dalszym cigu pragn unikn wojny. Mg mwi, co chcia, ale
obawia si Franklina Roosevelta i gospodarczej potgi Ameryki.
Ujawni to niechccy podczas wywiadu udzielonego wczesn jesieni
w Wilczym Szacu. Przetrzymam prezydenta Roosevelta wyjani
Pierreowi Hussowi z International News Service. Mog sobie pozwoli na
czekanie, na wygranie tej wojny we wasnym czasie. Byli na dworze, a Hitler
mia na sobie gumowany powy szynel. Sta z rkami zaoonymi na plecach
i z nieobecnym wyrazem twarzy, zagubiony we wasnych mylach. Nagle
stwierdzi: Jestem Fhrerem Rzeszy, ktra bdzie istnie tysic lat. Boska

Opatrzno zechciaa, abym wypeni posannictwo Niemiec. Chocia mwi

o swoim przeznaczeniu, optaa go nienawi do Churchilla i Roosevelta,
ktrych uznawa za drugorzdne postacie na scenie dziejw. Siedz sobie
wygodnie w swoim maym plutokratycznym wiecie, otoczeni i zniewoleni
przez wszystko, co okazao si przestarzae w cigu ostatniej dekady.
Pienidze i ydzi reyseruj przedstawienie zza kulis, a parlamentarny cyrk
depcze to, co pozostao z praw i przywilejw obywateli. Mam za sob wasny
nard, a on ma wiar we mnie, swojego Fhrera. Kiedy ruszyli dalej, cignc
za sob ma gromadk stranikw i podwadnych, Hitler podj skarg na
szaleca, ktry pchn go do wojny. Miaem plany i zadania dla mojego
narodu na kolejnych pidziesit lat. Nie potrzebowaem wojny, aby utrzyma
si przy wadzy, jak ludzie pokroju Daladiera i Chamberlaina. I Herr
Roosevelta z Ameryki.
Huss zauway, e zmarszczy brwi, mwic o prezydencie. Nagle
zrozumiaem wspomina pniej e uchyliem rbka tajemnicy ukrytej
w piersi Fhrera, sekretu, ktrego nigdy by nie zdradzi, do ktrego nigdy by
si nie przyzna. Hitler instynktownie obawia si Franklina D. Roosevelta.
Ja, Herr Roosevelt i ci jego ydzi! wykrzykn. Roosevelt chce rzdzi
wiatem, pozbawi nas miejsca pod socem! Twierdzi, e pragnie ocali
Angli, ale chce by panem i dziedzicem Imperium Brytyjskiego40.
Usztywnienie stanowiska Hitlera wobec Ameryki znalazo odbicie
w postawie Ribbentropa. Wieczorem 28 listopada zaprosi do siebie generaa
Oshim i wezwa Japoni do wypowiedzenia wojny Stanom Zjednoczonym
i Wielkiej Brytanii. Oshima by zdumiony. Czy Wasza Ekscelencja chce
powiedzie, e midzy Niemcami i Stanami Zjednoczonymi panuje wojna?.
Ribbentrop nie zamierza si posuwa tak daleko. Roosevelt to fanatyk
wyjani wic nie mona przewidzie, co zrobi. Obieca, e jeli Japonia
wypowie wojn Stanom Zjednoczonym, Niemcy bd jej sojusznikiem. Nie
jest moliwe, aby w obecnych okolicznociach Niemcy zawary odrbny pokj
ze Stanami Zjednoczonymi. Fhrer jest w tej kwestii zdeterminowany41.
Zapewnienie to sprawio, e najwysze dowdztwo japoskie odetchno
z ulg. Grupa uderzeniowa zoona z lotniskowcw ju pyna w kierunku
Pearl Harbor. Ostatniego dnia listopada Oshima otrzyma polecenie
natychmiastowego poinformowania Hitlera i Ribbentropa, e Anglicy
i Amerykanie planuj si przegrupowa w Azji Wschodniej i trzeba si temu
niezwocznie przeciwstawi:
() POINFORMUJ ICH W TAJEMNICY, E ISTNIEJE OGROMNE NIEBEZPIECZESTWO RYCHEGO
WYBUCHU WOJNY MIDZY JAPONI I KRAJAMI ANGLOSASKIMI W WYNIKU JAKIEGO
ZBROJNEGO INCYDENTU. DODAJ, E WYBUCH WOJNY MOE BY SZYBSZY, NI MONA SI
SPODZIEWA 42.

Po tej instrukcji nadeszo polecenie uzyskania od Niemcw konkretnych

zobowiza, ale gdy pnym wieczorem 1 grudnia Oshima zagadn
Ribbentropa, minister spraw zagranicznych odpowiedzia w osobliwie
wymijajcy sposb. Wymwi si, twierdzc, e musi si skonsultowa
z Fhrerem, ktry nadal przebywa w Wilczym Szacu. Obaj panowie
wiedzieli, e Hitler moe powici niewiele czasu dramatowi
dojrzewajcemu na drugiej pkuli, wic Oshima nie by zaskoczony, e
otrzyma szkic traktatu dopiero pitego o trzeciej nad ranem. Niemcy
obiecyway w nim, e przycz si do Japonii w wojnie przeciwko Stanom
Zjednoczonym i nie zawr odrbnego pokoju z Ameryk.
Pierwszym w Wilczym Szacu, ktry dowiedzia si o ataku na Pearl
Harbor, by Otto Dietrich. Pnym popoudniem 7 grudnia pogna do bunkra
Hitlera, twierdzc, e przynosi wan wiadomo. Hitler otrzyma wanie
przygnbiajcy raport z frontu wschodniego i lka si, e Dietrich ma kolejne
ze wieci, ale gdy szef prasowy popiesznie odczyta notatk, na twarzy
Hitlera pojawi si wyraz nieskrywanego zdumienia. Po chwili Fhrer si
rozpromieni. Niezwykle podekscytowany zapyta: Czy to doniesienie jest
prawdziwe?.
Dietrich odpar, e dosta telefoniczne potwierdzenie ze swojego biura.
Hitler wyrwa mu kartk i bez paszcza i czapki ruszy do bunkra
wojskowego43. Keitel i Jodl byli zdumieni, e widz go z tekstem telegramu
w rku i zaszokowan twarz. Keitel odnis wraenie, e wojna Japonii
z Ameryk uwolnia go od nocnego koszmaru44. W obecnoci Hewla ledwie
zdoa ukry rado w gosie. Nie moemy przegra tej wojny! wykrzykn.
Teraz, gdy mamy sojusznika, ktry nie zosta pokonany od trzech tysicy
lat!45.

6
Rozpaczliwe doniesienia docierajce z frontu wschodniego w dniu
japoskiego ataku na Pearl Harbor zmusiy Hitlera do naszkicowania kolejnej
dyrektywy, ktr wydano dwadziecia cztery godziny pniej. Dokument
zaczyna si sowami: Wczesna i sroga zima, ktra nadcigna na wschodzie,
oraz zwizane z ni trudnoci z dostarczeniem zaopatrzenia zmuszaj nas do
niezwocznego zrezygnowania ze wszystkich gwnych operacji ofensywnych
i przejcia do defensywy. Zarysowa oglne zasady dotyczce obrony
i przekaza Halderowi zadanie wydania rozkazw46. Nastpnie wyruszy do
Berlina, eby si osobicie zaj kryzysem, ktry wybuch po ataku na Pearl
Harbor. Miejsce pocztkowej ulgi wywoanej napaci Japoczykw zastpio
zaniepokojenie. Atak na amerykask baz uwolni Stalina od bolczki, e
zostanie napadnity ze wschodu. Mg teraz skierowa na front niemiecki
niemal wszystkie oddziay stacjonujce w Azji. Wojna z Ameryk jest

tragedi Hitler wyzna pniej Bormannowi. Jest nielogiczna i pozbawiona

wszelkiego oparcia w rzeczywistoci. Niekorzystnym zwrotem historii byo to,
e gdy przejem wadz w Niemczech, Roosevelt, wybraniec ydw, obj
urzd prezydenta Stanw Zjednoczonych. Bez ydw i ich pachoka sytuacja
przybraaby zupenie inny obrt. Niemcy i Stany Zjednoczone powinny by
zdolne pod kadym wzgldem, jeli nie do wzajemnego zrozumienia
i sympatii, to przynajmniej do wzajemnego wspierania47.
Jednym z pierwszych goci, ktrzy odwiedzili Hitlera w Berlinie rankiem
dziewitego, by Ribbentrop. Przynis niekorzystn wiadomo, e genera
Oshima prosi, aby Niemcy natychmiast wypowiedziay wojn Stanom
Zjednoczonym. Minister spraw zagranicznych uwaa, e Niemcy nie maj
takiego obowizku, gdy zgodnie z paktem trjstronnym musiay udzieli
pomocy sojusznikowi jedynie w przypadku bezporedniego ataku na jego
terytorium.
Hitler nie mg wykorzysta tej luki. Jeli nie opowiemy si po stronie
Japonii, nasz pakt bdzie politycznie martwy powiedzia. Nie to jest
gwnym powodem. Gwnym powodem jest to, e Stany Zjednoczone ju
strzelaj do naszych okrtw. Ten kraj jest wanym graczem w tej wojnie
i poprzez swoje dziaania ju w niej uczestniczy48.
Decyzja o wypowiedzeniu wojny Ameryce nie przysza Hitlerowi atwo,
a motywy, ktre za ni stay, nie byy proste. Oprcz potwierdzenia paktu
trjstronnego istniay duo waniejsze argumenty: pomoc otrzymana od
Japonii moga znacznie zagodzi niekorzystn sytuacj wywoan
przystpieniem Ameryki do wojny, a z propagandowego punktu widzenia
pozyskanie nowego, potnego sojusznika mogo mie ogromny
pokrzepiajcy efekt po ostatnich niepowodzeniach w Rosji. Co wicej,
zdecydowane wypowiedzenie wojny zgadzao si z ideologicznym
wiatopogldem Hitlera. Czemu nie uczyni roku 1941 tym, w ktrym
wypowiedzia totaln wojn dwm gwnym siom zagraajcym istnieniu
czowieka

internacjonalistycznemu
marksizmowi
(Rosja)
i midzynarodowej kapitalistycznej finansjerze (Ameryka) tworom
midzynarodowego ydostwa?
Jego minister spraw zagranicznych uwaa t decyzj za ogromny bd.
Oprcz oczywistych powodw wypowiedzenie wojny przez Niemcy
skutecznie rozwizywao jeden z wewntrznych problemw Roosevelta.
Prezydent nie musia wypowiada wojny Niemcom i ryzykowa naraenia si
na sprzeciw znacznej czci wasnego spoeczestwa. Amerykaska jedno
narodowa, nieoczekiwanie osignita po zaskakujcym ataku na Pearl
Harbor, pozostaaby nienaruszona.
11 grudnia Hitler zwoa posiedzenie Reichstagu. Zawsze uderzamy
pierwsi! oznajmi. Roosevelt by rwnie szalony, jak Woodrow Wilson.
Najpierw sam podburza do wojny, a pniej faszuje jej przyczyny.
Przywdziewa szat chrzecijaskiej hipokryzji i wolno, cho zdecydowanie

prowadzi ludzko do wojny, wzywajc Boga na wiadka, e postpuje

uczciwie. Po utosamieniu midzynarodowego ydostwa z bolszewick Rosj
i rzdami Roosevelta Hitler ogosi wasne wrogie dziaania. Poleciem dzisiaj
wydanie paszportw amerykaskim charg daffaires, a nastpnie. Jego
sowa zaguszya wrzawa obkaczych okrzykw i dopiero po jakim czasie
mg oznajmi, e Niemcy s od dzi w stanie wojny ze Stanami
Zjednoczonymi49. Szef operacji Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu sucha
tej mowy raczej z zatroskaniem ni entuzjazmem. Kiedy tylko Jodl opuci
gmach Krolloper, zadzwoni do swojego zastpcy, generaa Warlimonta,
przebywajcego w Wilczym Szacu. Syszae, e Fhrer przed chwil
wypowiedzia wojn Ameryce?.
Warlimont, ktry wanie omawia t kwesti z oficerami sztabowymi,
odpowiedzia, e nic nie mogoby ich bardziej zaskoczy. Sztab oznajmi
Jodl musi teraz przeanalizowa, gdzie Stany Zjednoczone uyj wikszoci
swoich si, na Dalekim Wschodzie czy w Europie. Nie moemy podejmowa
dalszych decyzji, dopki nie wyjanimy tej kwestii.
Jestem podobnego zdania. Taka analiza jest bezwzgldnie konieczna, ale
nigdy nie bralimy pod uwag wojny ze Stanami Zjednoczonymi, wic nie
wiem, na jakich zaoeniach mielibymy oprze nasze rozwaania. Nie da si
tego zrobi ot tak po prostu.
Sprawd, co da si zrobi powiedzia Jodl. Kiedy jutro wrc,
porozmawiamy bardziej szczegowo50.
Niepokj spowodowany wypowiedzeniem wojny Ameryce wkrtce
odsuny na dalszy plan kolejne poraki na wschodzie. Niemiecki odwrt na
froncie rodkowym mg si w kadej chwili przerodzi w paniczn ucieczk.
Obszar rozcigajcy si na zachd od Moskwy i Tuy by wielkim
przysypanym niegiem cmentarzyskiem porzuconych armat, ciarwek
i czogw. Zniechceniu Niemcw towarzyszya wzrastajca pewno siebie
Rosjan. 13 grudnia ci drudzy publicznie ogosili, e Hitlerowi nie udao si
otoczy Moskwy, a dwa dni pniej Biuro Polityczne wydao polecenie, aby
gwne instytucje rzdowe powrciy do stolicy.
Wyczerpany Brauchitsch pragn kontynuowa odwrt, ale Hitler uchyli
jego decyzj i wysa oglny rozkaz, ktry wywoa rozpacz wrd dowdcw:
Trzyma si twardo! Ani kroku wstecz!51. Marszaek von Bock, dowdca
Grupy Armii rodek, ju wczeniej cierpicy na dolegliwoci odkowe,
oznajmi, e z przyczyn zdrowotnych nie jest zdolny do dalszej suby.
Zastpiono go Klugem. Nastpnego dnia, 19 grudnia, Brauchitsch ktry
wraca do zdrowia po przebytym zawale zebra si na odwag, by otwarcie
pomwi z Hitlerem. Spierali si dwie godziny. Brauchitsch wyszed od
Fhrera blady i wstrznity. Wracam do domu powiedzia Keitlowi.
Wyla mnie. Duej tego nie znios.
Co si teraz stanie? spyta Keitel.
Nie mam pojcia. Sam go zapytaj52.

Kilka godzin pniej Hitler wezwa do siebie Keitla i odczyta krtki rozkaz
dzienny, ktry uoy. Osobicie przejmowa dowdztwo nad armi,
nierozerwalnie czc los Niemiec z wasnym. Najnowsze wiadomoci miay
zosta jaki czas utrzymane w tajemnicy, ale uzna, e Halder powinien zosta
natychmiast poinformowany. Hitler zrobi to, starajc si zbagatelizowa
wyzwania zwizane z tym stanowiskiem. Dowdztwo operacyjne to
drobnostka, kady mgby to zrobi stwierdzi. Zadaniem
gwnodowodzcego jest wpojenie wojsku narodowosocjalistycznych idei,
a nie znam generaa, ktry zrobiby to tak dobrze jak ja. Z tego powodu
objem osobiste dowodzenie nad armi53.
Wczeniej by de facto gwnodowodzcym, trzymajc si w cieniu
i pozwalajc, aby wojskowi brali na siebie win za poraki. Teraz sta si
oficjalnie gwnodowodzcym i mia przyj chwa lub hab za wszystko,
co si wydarzy.

Cz VIII
CZWARTY JEDZIEC

I ujrzaem: oto ko trupio blady, a imi siedzcego na nim mier

i Otcha mu towarzyszya. I dano im wadz nad czwart czci
ziemi, by zabijali mieczem i godem, i morem, i przez dzikie zwierzta.
KSIGA APOKALIPSY 6,8 (BIBLIA TYSICLECIA)

Rozdzia 25
A TOWARZYSZYA MU OTCHA
(19411943)

1
Dwa dni po napaci na Zwizek Radziecki Reinhard Heydrich, czowiek
odpowiedzialny za deportacj ydw, poskary si na pimie, e nie
rozwizywao to problemu ydowskiego. Pomys deportowania tych
odmiecw na francuski Madagaskar trzeba byo porzuci na rzecz bardziej
praktycznych rozwiza. Nie dziwi wic, e ostatniego dnia lipca Heydrich
otrzyma tajemniczo brzmicy rozkaz (podpisany przez Gringa na osobiste
polecenie Fhrera) nakazujcy podjcie wszelkich niezbdnych przygotowa
natury organizacyjnej i finansowej, aby doprowadzi do ostatecznego
rozwizania kwestii ydowskiej w niemieckiej sferze wpyww w Europie86*1.
Za niewinnym biurokratycznym okreleniem kryo si przekazanie SS
szerokich uprawnie do przeprowadzenia eksterminacji europejskich ydw.
Himmler nadal wstrznity tym, co zobaczy w Misku zacz od spytania
gwnego lekarza SS, jaka byaby najlepsza metoda eksterminacji.
W odpowiedzi usysza: komory gazowe. Kolejnym krokiem byo wezwanie
Rudolfa
Hssa,
komendanta
najwikszego
niemieckiego
obozu
koncentracyjnego na okupowanych ziemiach polskich, i przekazanie mu
tajnych ustnych instrukcji. Nie pamitam dokadnie, jakich sw uy zezna
pniej Hss ale wynikao z nich, e Fhrer wyda rozkaz ostatecznego
rozwizania kwestii ydowskiej. Wykonanie tego zadania naley do nas, SS.
Jeli nie zrobimy tego teraz, ydzi zniszcz nard niemiecki. Himmler
powiedzia, e wybra obz koncentracyjny Auschwitz z powodu korzystnego
pooenia przy granicy z Niemcami oraz przestrzeni umoliwiajcej izolacj.
Hss zosta ostrzeony, e caa operacja powinna by traktowana jak
tajemnica Rzeszy. Himmler zabroni mu rozmawiania o tym z bezporednim
przeoonym. Hss wrci do Polski i za plecami inspektora ds. obozw
koncentracyjnych zacz rozbudowywa Auschwitz, aby przeksztaci go
w najwiksze miejsce ludobjstwa w historii wiata. Nie wspomnia nawet
onie, co robi2.
Hitler utrzymywa, e koncepcj obozu koncentracyjnego oraz
przekonanie o praktycznoci ludobjstwa zaczerpn z historii Wielkiej
Brytanii i Stanw Zjednoczonych. Podziwia obozy koncentracyjne
zorganizowane w Afryce Poudniowej dla jecw burskich i rezerwaty Indian

na Dzikim Zachodzie. W obecnoci czonkw swojego najbliszego krgu

wielokrotnie chwali skuteczno eksterminacji przy pomocy godu
i przewaajcej siy militarnej amerykaskich Indian, ktrych nie dao si
oswoi w niewoli.
Do tej pory konsekwentnie czy wasn polityk z polityk Niemiec, bo
obie zmierzay z grubsza w tym samym kierunku. Odrodzenie niemieckiej
chway i potgi wojskowej, odzyskanie utraconych ziem, a nawet Lebensraum
na wschodzie byy entuzjastycznie przyjmowane przez wikszo jego
rodakw. W kocu dotar jednak do rozdroa, na ktrym musia ruszy
w innym kierunku i raz na zawsze rozwiza kwesti ydowsk. Chocia wielu
Niemcw byo gotowych wzi udzia w rasistowskiej krucjacie, ogromna
wikszo pragna kontynuacji polityki dotychczasowych ograniczonych
przeladowa ydw, ktre spotkay si z milczc aprobat milionw
mieszkacw zachodu.
Hitler mia zamiar potajemnie przystpi do zagady ydw, zanim prawda
stopniowo przeniknie do wiadomoci jego narodu. W kocu przyjdzie czas na
cakowite ujawnienie prawdy, ktre poczy wszystkich Niemcw z jego
wasnym losem. Wwczas przeznaczenie Fhrera stanie si przeznaczeniem
Niemiec. Wspudzia w jego krucjacie oczyszczenia Europy z ydw mia
uczyni t operacj misj caego narodu i skoni ludno do jeszcze
wikszego wysiku i ofiar. Mia te spali wszystkie mosty za niepewnymi
i bojaliwymi.
Do tej pory plan eksterminacji ydw by utrzymywany w sekrecie
wiedzieli o nim jedynie ludzie z najbliszego otoczenia Hitlera: jego sekretarki,
adiutanci, sucy i im podobni. Jednak na jesieni 1941 roku podczas rozmw
przy stole Fhrer zacz wypowiada coraz wyraniejsze sugestie, by moe
badajc, jaki skutek przyniesie pene ujawnienie jego zamiarw. W poowie
padziernika, po wykadzie na temat koniecznoci odnowy w yciu
publicznym, oznajmi: Najwaniejsze jest jednak pozbycie si ydw. Bez
tego nie bdzie moliwe oczyszczenie stajni Augiasza3. Dwa dni pniej
wyrazi si jeszcze bardziej dosadnie: Z mwnicy Reichstagu przepowiadaem
ydom, e gdy wojna stanie si nieunikniona, znikn z Europy. Ta rasa
przestpcw ma na sumieniu ycie dwch milionw polegych podczas
pierwszej wojny wiatowej, a teraz kolejne setki tysicy. Niech nikt mi nie
mwi, e nie moemy ich wszystkich deportowa w bagniste rejony Rosji! Kto
si przejmuje losem onierzy? Nawiasem mwic, to nic zego, e kr plotki
przypisujce nam planowanie eksterminacji ydw. Terror to poyteczna
rzecz. Przepowiedzia, e denie do stworzenia ydowskiego pastwa
zakoczy si niepowodzeniem. Do wyrwnania pozostay liczne rachunki,
o ktrych dzisiaj nie mam czasu myle. Nie znaczy to, e o nich
zapomniaem. Wszystko zapisuj. Przyjdzie pora na wycignicie wielkiej
ksigi! Nawet w sprawie ydw pozostawaem bierny. Dodawanie

niepotrzebnych trudnoci do tych, ktre nas obecnie trapi, nie miao

najmniejszego sensu. Mdro nakazuje czeka na odpowiedni czas4.
Jednym z powodw, dla ktrych Hitler odwleka ostateczne rozwizanie,
bya nadzieja, e zawoalowana groba eksterminacji ydw powstrzyma
Roosevelta przed przystpieniem do wojny z Niemcami. Pearl Harbor
pooyo kres tej kruchej nadziei, ktra przerodzia si w gorycz,
a eksterminacja staa si form midzynarodowego odwetu.
Podjwszy decyzj, Fhrer ujawni tym, ktrzy mieli zrealizowa jego plan
ostatecznego rozwizania, e ludobjstwo powinno by dokonywane
w sposb tak humanitarny, jak to moliwe. Byo to w zgodzie z jego
przekonaniem, e wykonuje Boskie posannictwo oczyszczenia wiata
z robactwa. Pozostajc na onie Kocioa rzymskokatolickiego, mimo odrazy
ywionej do jego hierarchw (Jestem katolikiem jak dawniej i zawsze nim
pozostan5), nosi w sobie katolick nauk, e ydzi zabili Chrystusa. Mg
dokona eksterminacji bez najmniejszych wyrzutw sumienia, gdy
wyobraa sobie, e jest karzcym narzdziem w rku Boga tak dugo, jak
dugo bdzie dziaa beznamitnie, w sposb pozbawiony okruciestwa.
Himmler by rad, e maj zabija w miosierny sposb. Poleci specjalistom
zaprojektowanie komr gazowych umoliwiajcych masowe ludobjstwo
ydw w skuteczny i humanitarny sposb, a nastpnie zagoni ofiary do
bydlcych wagonw i wysa na wschd, aby mieszkay w gettach do czasu
zbudowania orodkw ludobjstwa na okupowanych polskich terenach.
W kocu nadszed czas na stworzenie biurokratycznego aparatu likwidacji
ydw, wic odpowiedzialny za ca operacj Heydrich rozesa listy do
sekretarzy stanu i dowdcw gwnych urzdw SS, zapraszajc ich na
konferencj w sprawie ostatecznego rozwizania, ktra miaa si odby
10 grudnia 1941 roku. Adresaci zaproszenia, wiadomi jedynie tego, e ydzi
byli deportowani na wschd, mieli blade pojcie o tym, co moe oznacza
ostateczne rozwizanie, wic czekali na konferencj z niecierpliwoci
i gbokim zainteresowaniem.
Ich ciekawo zostaa podsycona szeciotygodniowym opnieniem
konferencji. Frank, generalny gubernator Generalgouvernement (Generalnego
Gubernatorstwa utworzonego na terenie okupowanej przez Niemcw Polski),
zacz si tak niecierpliwi, e wysa do Heydricha swojego zastpc, Josefa
Bhlera, po bardziej szczegowe informacje, a nastpnie w poowie grudnia
zorganizowa w Krakowie wasn narad. Powiem wam cakiem otwarcie
oznajmi dawny prawnik Hitlera e musimy skoczy z ydami w taki albo
inny sposb. Poinformowa ich te o wanej konferencji, ktra odbdzie si
niebawem w Berlinie, i o tym, e Bhler wemie w niej udzia jako
przedstawiciel Generalnego Gubernatorstwa. Z pewnoci rozpocznie si
wielka migracja, ale jaki los czeka ydw? Mylicie, e naprawd zostan
osiedleni w wioskach na wschodzie? W Berlinie powiedzieli nam: O co tyle
szumu? Nie moemy ich wykorzysta w Ostland [Reichskommissariat

Ostland, Komisariat Rzeszy Wschd]. Niechaj umarli grzebi swoich

umarych!. Wezwa suchaczy, aby wyzbyli si wszelkiego wspczucia.
Musimy unicestwi ydw, gdziekolwiek ich znajdziemy, gdy tylko bdzie to
moliwe. Byo to ogromne wyzwanie, ktre nie mogo zosta wykonane
legalnymi rodkami. Sdziowie i sdy nie mogy wzi odpowiedzialnoci za
tak skrajne metody. Szacowa a byo to przyblione wyliczenie e tylko na
terenie Generalnego Gubernatorstwa yo trzy i p miliona ydw. Nie
moemy zastrzeli trzech i p miliona ydw, nie moemy ich te otru, ale
moemy podj kroki, ktre w taki albo inny sposb doprowadz do tego, e
program eksterminacji zakoczy si sukcesem. Mam na myli rozwizania,
ktre s obecnie dyskutowane w Rzeszy. Generalne Gubernatorstwo bdzie
musiao uwolni si od ydw, jak sama Rzesza. Gdzie i jak do tego dojdzie, to
zadanie dla agencji, ktre bdziemy musieli powoa. Powiem wam, jak bd
funkcjonowa, gdy nadejdzie odpowiednia pora6.
Kiedy 20 stycznia 1942 roku Bhler przyjecha do Berlina na konferencj
zorganizowan przez Heydricha, by znacznie lepiej od wikszoci
uczestnikw przygotowany do zrozumienia oglnikw, ktrymi si
posugiwano. Okoo jedenastej pitnastu mczyzn zebrao si w sali Domu
Gocinnego Policji i Urzdu Bezpieczestwa mieszczcego si w willi przy
Grossen Wannsee 5658. Byli wrd nich przedstawiciele Ministerstwa ds.
Okupowanych Terytoriw Wschodnich, Biura Planu Czteroletniego Gringa,
Ministerstwa Sprawiedliwoci, Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Kancelarii
Rzeszy. Kiedy panowie usadowili si wygodnie przy stole, zabra gos
Heydrich. Poinformowa uczestnikw, e uczyniono go odpowiedzialnym za
wypracowanie ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej niezalenie od
granic pastwowych. Po tym eufemistycznym okreleniu pada wyrana
aluzja i zaskakujca uwaga dotyczca samego Fhrera. Oprcz emigracji
oznajmi istnieje inne rozwizanie, na ktre Fhrer ju wyrazi zgod,
mwic wprost: deportacja na wschd.
W tym momencie Heydrich pokaza map, wyjaniajc, ktre ydowskie
wsplnoty maj zosta ewakuowane, i da do zrozumienia, jaki los je czeka. Ze
zdolnych do pracy zostan utworzone brygady robocze, ale nawet ci, ktrzy
przetrwaj w trudnych warunkach, nie bd mogli odej wolno, by stworzy
nowe komrki zarazkw, z ktrych bdzie si moga odrodzi ydowska rasa.
Historia uczy nas, e tak bywao. Georg Leibbrandt z resortu Rosenberga
wydawa si zdezorientowany. Zmieszany by te Martin Luther
z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zaprotestowa, wskazujc, e masowa
ewakuacja ydw spowoduje trudnoci w takich krajach, jak Dania
i Norwegia. Czemu nie ograniczy akcji deportacji do Bakanw i Europy
Zachodniej? Uczestnicy konferencji wyjechali z Berlina peni mieszanych
uczu. Bhler wiedzia dokadnie, co mia na myli Heydrich, ale Luther
zapewni Fritza Hessego, e nie ma adnego planu masowej eksterminacji
ydw. Leibbrandt i jego przeoony, Alfred Meyer, zoyli podobny raport

Rosenbergowi. Zgodnie stwierdzili, e podczas konferencji nie pado ani jedno

sowo o eksterminacji.
Trzydzieci kopii materiaw konferencyjnych rozesano do ministerstw
i gwnych urzdw SS, a okrelenie ostateczne rozwizanie stao si znane
czonkom aparatu biurokratycznego Rzeszy, cho prawdziwe znaczenie sw
Heydricha byo waciwie rozumiane jedynie przez osoby wtajemniczone
w planowan operacj ludobjstwa. Co ciekawe, wielu z grona wybranych
uwaao, e Adolf Hitler nie wiedzia do koca o szykowanej masowej
zagadzie ydw. Podpukownik SS Adolf Eichmann, kierujcy w Gestapo
Biurem do spraw Ewakuacji ydw, by wiadomy, e to mit7. Po konferencji
w Wannsee rozsiad si wygodnie przy kominku wraz z komendantem
Gestapo, Mllerem, i Heydrichem, pijc i piewajc piosenki. Po jakim czasie
wdrapalimy si na krzesa i wznielimy toast. Pniej wgramolilimy si na
st i chodzilimy w kko po krzesach i stole. Eichmann bez najmniejszych
skrupuw przyczy si do radosnego witowania. W tamtej chwili zezna
pniej czuem si jak Poncjusz Piat, bo zostaem uwolniony z wszelkiej
winy (). Kim byem, abym mia sdzi? Kim byem, aby to, co myl, miao
jakiekolwiek znaczenie. On, Mller i Heydrich wykonywali jedynie prawo
ustanowione przez samego Fhrera8.
Kilka dni pniej Hitler potwierdzi niechccy, e by architektem
ostatecznego rozwizania. Trzeba podj radykalne dziaania oznajmi
23 stycznia podczas obiadu w obecnoci Himmlera. Kiedy wyrywa si zb,
trzeba to zrobi jednym pocigniciem, wwczas bl szybko mija. Naley
oczyci Europ z ydw. ydzi wszystko psuj. Kiedy si nad tym
zastanawiam, dochodz do wniosku, e postpuj niezwykle humanitarnie.
W czasach gdy panowali papiee, ydzi cierpieli przeladowania w Rzymie. A
do 1830 roku raz do roku omiu ydw woono na osach ulicami Rzymu.
Jeli o mnie chodzi, ogranicz si do powiedzenia, e musz odej. Jeli ktry
w drodze umrze, nic na to nie poradz. Jeli jednak nie zechc dobrowolnie
odej, nie widz innego rozwizania oprcz wytpienia9. Nigdy wczeniej
nie wyraa si tak otwarcie wobec czonkw swojego najbliszego otoczenia.
By tak zaabsorbowany t kwesti, e dwudziestego sidmego ponownie
zada, aby z Europy zniknli wszyscy ydzi.
Jego obsesja na punkcie ydw znalaza publiczny wyraz kilka dni pniej
podczas mowy wygoszonej w Sportpalast w dziewit rocznic dojcia
narodowych socjalistw do wadzy. Nie mam zamiaru wspomina o ydach
powiedzia, a nastpnie obszernie rozwin ten temat. ydzi s naszymi
odwiecznymi wrogami, udaremnialimy ich knowania, wic susznie nas
nienawidzili, podobnie jak my ich. Zdajemy sobie spraw, e ta wojna moe
si zakoczy unicestwieniem narodw germaskich lub usuniciem ydw
z Europy. Przypomnia publicznoci zoonej z okoo czterdziestu wyszych
dowdcw wojskowych o swoim proroctwie z 1939 roku, e ydw czeka
zagada. Pierwszy raz tymi, ktrzy wykrwawi si na mier, nie bd inni!

Pierwszy raz zostanie zastosowane stare ydowskie przykazanie oko za oko,

zb za zb. Im bardziej bdzie si rozszerza nasza walka, tym bardziej
bdzie si szerzy antysemityzm wiatowe ydostwo moe na to liczy!
Znajdzie poywk w kadym obozie jenieckim, w kadej rodzinie, ktra
zrozumie, czemu musi ponosi takie ofiary! Nadejdzie godzina, gdy najgorszy
wrg na wiecie zniknie przynajmniej na tysic lat10.
Dla ludzi uczestniczcych w projektowaniu komr gazowych, dla
budowniczych obozw kani na terenach okupowanej Polski, a szczeglnie
dla tych, ktrzy byli przygotowywani do administrowania aparatem
ostatecznego rozwizania, sowa te byy sygnaem do rozpoczcia
ludobjstwa. Jednak wedug zagranicznych obserwatorw, takich jak Arvid
Fredborg, wystpienie i sowa Hitlera przepowiaday katastrof Niemiec. Jego
twarz napisa szwedzki dziennikarz bya wymizerowana, a zachowanie
niepewne11.

2
Dla Fhrera eksterminacja ydw i Sowian bya rwnie wana, jak
Lebensraum. Przeksztaci inwazj w wojn ideologiczn, wic jego decyzje
wojskowe mogy by rozumiane jedynie w tym kontekcie. To, co jego
generaom wydawao si irracjonalne, nie byo nieoczekiwanym
intelektualnym potkniciem, ale owocem decyzji podjtych w 1928 roku. Jak
na ironi, Hitler nigdy nie okaza wikszej wojskowej przenikliwoci ni po
zaskakujcej klsce u bram Moskwy. Otoczony zdemoralizowanymi
dowdcami bagajcymi o rozkaz do generalnego odwrotu, nie straci ducha.
Odrzuca wszystkie proby o zgod na wycofanie. Nie uleg nawet najbardziej
skutecznemu dowdcy wojsk pancernych, Guderianowi, ktry twierdzi, e
wojna pozycyjna w tak trudnym terenie prowadziaby do niepotrzebnej ofiary
zoonej z najlepszej czci armii. Fhrer oskary Guderiana, e zbytnio si
przejmuje cierpieniem onierzy. Za bardzo ich pan auje. Powinien pan
mie wikszy dystans. Prosz mi wierzy, obraz staje si janiejszy, gdy
spogldamy na sytuacj z szerszej perspektywy12.
Bezwzgldnie egzekwujc wykonywanie rozkazw, Hitler zdoa
zgromadzi wojska i powstrzyma ofensyw Rosjan. Koszty byy ogromne, ale
pewna liczba jego generaw, w tym Jodl, musiaa przyzna, e osobicie ocali
swoje wojska od losu, ktry spotka onierzy Napoleona. Interweniowaem
bezlitonie powiedzia Milchowi i Speerowi, a nastpnie wyjani, e jego
czoowi dowdcy chcieli si wycofa do granic Niemiec, eby ratowa
onierzy. Mogem jedynie powiedzie tym panom: Meine Herren, wracajcie
jak najszybciej do kraju i pozostawcie armi pod moim dowdztwem13.
Na innych frontach sytuacja rozwijaa si pomylnie. Francuski ruch
oporu, nadal beznadziejnie podzielony, stwarza niewielkie zagroenie, a na

Morzu rdziemnym U-Booty, woskie ywe torpedy i miny zatopiy lub

powanie uszkodziy lotniskowiec, trzy pancerniki i dwa krowniki,
eliminujc w ten sposb angielsk flot wschodni jako si zdoln do walki.
Co wicej, Rommel by niemal gotw do przeprowadzenia kolejnej duej
ofensywy w Afryce Pnocnej, a Japoczycy, sojusznicy Niemiec, odnosili
kolejne zwycistwa w rejonie Pacyfiku. Hitler zdawa sobie jednak spraw, e
kryzys na wschodzie adn miar si nie zakoczy, wic zarzdzi
powszechn mobilizacj przemysu i gospodarki Rzeszy. Obecny wysiek,
powiedzia, nie jest wystarczajcy, bo trzeba zrezygnowa ze strategii
blitzkriegu. Chocia wezwanie do dugiej wojny przybra w sowa pene
nadziei, nie przestawa drczy go lk. Zwierzy si Jodlowi, e nie uda si ju
osign zwycistwa.
Nigdy nie ujawnia takich czarnych myli podczas rozmw przy stole.
W dalszym cigu rozwodzi si o zgubnym wpywie palenia tytoniu, radoci
jazdy samochodem, psach, rdach legendy o Tristanie i Izoldzie, urodzie
pani Hanfstaengl i ydach. O cikich zmaganiach na froncie mwi niewiele
i to wycznie z optymizmem. W najgorszym okresie zimowego kryzysu
oznajmi, e adna sprawa nie jest przegrana, jeli przywdcy trwaj
niewzruszenie. Dopki jeden niezomny wojownik dziery sztandar, nic nie
jest stracone. Wiara przenosi gry. W tej sprawie zachowuj cakowity spokj:
jeli nard niemiecki nie jest gotowy uczyni wszystkiego dla wasnego
ocalenia, niechaj zniknie!14.
Jego wygld zadawa kam takim przejawom niewzruszonej postawy. Nie
jest ju takim czowiekiem jak dawniej zwierzy si przyjacielowi Hewel.
Sta si ponury i uparty. Nie cofa si przed adn ofiar, nie okazuje litoci ani
przebaczenia. Nie poznaby Fhrera, gdyby go zobaczy15. 8 lutego spotka
go kolejny miadcy cios. Fritz Todt, budowniczy Wau Zachodniego
i systemu autostrad, zgin w katastrofie lotniczej. Podczas rozmowy przy
stole dyskutowano, kto obejmie Ministerstwo Uzbrojenia i Amunicji
(Reichsministerium fr Bewaffnung und Munition), jeden z kluczowych
urzdw Rzeszy. Wszyscy zgodnie twierdzili, e Todt by niezastpiony. Albert
Speer, ktry noc dugo rozmawia z Hitlerem o przedsiwziciach
budowlanych w Berlinie i Norymberdze, wyglda jak raony gromem, kiedy
Fhrer nastpnego ranka wyznaczy go na to odpowiedzialne stanowisko.
Hitler uci protesty architekta, e nie zna si na takich sprawach. Ufam ci.
Wiem, e sobie poradzisz. Poza tym nie mam nikogo innego16.
Podczas uroczystoci pogrzebowych Todta w Sali Mozaikowej Kancelarii
Rzeszy Hitler by tak wstrznity, e ledwie zdoa wytrwa do koca mowy,
a kiedy ceremonia si skoczya, niezwocznie oddali si do swojego
mieszkania. W nastpnych dniach jakim cudem zdoa doj do siebie na tyle,
eby wygosi mow do dziesiciu tysicy nowo mianowanych porucznikw
Wehrmachtu i Waffen SS zebranych w Sportpalast. Z ponur min powiedzia
o klsce w Rosji, oszczdzajc suchaczom szczegw. Wy, modzi oficerowie,

oznajmi, pojedziecie na wschd, eby ocali Niemcy i zachodni cywilizacj

przed czerwonymi. Bya to tak poruszajca mowa, e wielu obecnych w sali
pakao. Stojcy u boku Fhrera Richard Schulze, niedawno awansowany na
jego osobistego adiutanta, by tak wzruszony, e chcia pojecha na front.
Czuem si zawstydzony, e w takich czasach siedz w domu. Nowi
porucznicy dostali polecenie, aby nie bi brawa, ale gdy Hitler ruszy midzy
rzdami, nie mogli si powstrzyma. Zgotowali mu huczn owacj, czsto
stajc na krzesach17.
Ten spontaniczny wybuch emocji by dla Hitlera pokrzepieniem, ale kiedy
wrci do Wilczego Szaca, ponownie popad w depresj. Wyglda na
wyczerpanego i mia ziemist cer. Paszcz niegu pokrywajcy okolic
dodatkowo pogbi jego przygnbienie. Nigdy nie lubiem niegu zwierzy
si swojemu cieniowi. Zawsze go nienawidziem, Bormann. Sam nie wiem
dlaczego. Jakbym co przeczuwa18.
Popad w rozpacz po zapoznaniu si z raportem o stratach w Rosji
poniesionych do 20 lutego: 199 448 zabitych, 708 351 rannych, 44 342
zaginionych, 112 627 przypadkw odmroe. Mimo to szybko odbi si od dna.
Nagle odzyskawszy pewno siebie, zacz mwi o zimie jak o trudnej prbie,
ktr cudem przetrwali. Z westchnieniem ulgi oznajmi swoim towarzyszom,
e w najblisz niedziel przypada 1 marca. Nie wyobraacie sobie, ile to dla
mnie znaczy jak bardzo trzy ostatnie miesice nadszarpny moje siy, na
jak prb wystawiy moj odporno nerwow. Wyjawi, e tylko w dwch
pierwszych tygodniach grudnia stracili tysic czogw i wycofali z uytku dwa
tysice lokomotyw. Na szczcie ta najgorsza z zim wkrtce si skoczy.
Teraz, gdy stycze i luty miny, wrg moe porzuci nadziej, e spotka nas
los Napoleona Odwrcimy koleje wojny i wyrwnamy rachunki. C to za
ulga!. Jego dobry nastrj nie by udawany. Zacz si nawet przechwala.
Zauwayem, e w sytuacjach, gdy wszyscy trac opanowanie, ja jeden
zachowuj spokj. Podobnie byo w okresie walki o wadz19.

Tymczasem przygotowania do ostatecznego rozwizania trway nadal,

a Einsatzgruppen Himmlera przystpiy do kolejnej morderczej czystki. Na
terenach pozostajcych pod wadz wojskow akcja wyapywania ydw,
komisarzy i partyzantw przebiegaa w skoordynowany sposb, nie mona
byo tego jednak powiedzie o obszarach cywilnych. niwo mierci okazao si
ogromne, wic podwadni zaczli baga Rosenberga, eby ponownie zachci
Hitlera, by traktowa ludno mieszkajc na terenach okupowanych jako
sojusznikw, a nie wrogw. Pomocnicy Rosenberga gorco popierali jego
stosunkowo
liberaln
koncepcj
utworzenia
odrbnych
pastw
o zrnicowanej autonomii, ale zwrotowi Rosenberga w kierunku liberalizmu
nie towarzyszyo umocnienie charakteru, wic nadal dra na sam myl, e

mgby rozgniewa swojego Fhrera. Jednak nawet silniejszy czowiek

mgby si okaza nieskuteczny. Aby dotrze do Fhrera, naleao przej
przez Bormanna, ktry opowiada si zdecydowanie po stronie Himmlera
i Heydricha. Koeppen, cznik Rosenberga w Wilczym Szacu, mia coraz
wiksze trudnoci z przekazaniem Hitlerowi prawdziwej relacji o sytuacji na
wschodzie. Przed lotem Hessa Koeppen przekazywa memoranda
bezporednio Hitlerowi, ale obecnie Bormann przej rol porednika,
twierdzc, e Fhrer jest zbyt zajty sprawami wojskowymi. W kocu
Koeppen doszed do wniosku, e Hitler postrzega problemy terenw
okupowanych na wschodzie oczami czowieka, ktry by jego praw rk. Ta
brzemienna w skutki zmiana wedug mnie kosztowaa nas utrat zwycistwa
na wschodzie20.
Chocia to prawda, e Hitler mia niewiele czasu na sprawy wewntrzne, za
bardziej prawdopodobne naley uzna, e Bormann wykonywa jego osobiste
polecenia. Bez wtpienia te zawsze znajdowa czas, by nadzorowa realizacj
ostatecznego rozwizania. W tej sprawie nie potrzebowa niczyich rad ani
ich nie sucha. Da to jasno do zrozumienia pod koniec lutego w swojej mowie
z okazji rocznicy ogoszenia programu partii. Moje proroctwo si speni
powiedzia. Ta wojna nie doprowadzi do zagady ludnoci aryjskiej, ale do
unicestwienia ydw. Niezalenie od tego, co przyniesie i jak dugo bdzie
trwaa, taki bdzie jej ostateczny wynik21. Unicestwienie ydw byo dla
niego waniejsze od samego zwycistwa.
Mimo otwartych sugestii niewielu zostao wtajemniczonych w sekret
Fhrera. Nawet Goebbels nie zdawa sobie sprawy z potwornoci
szykowanego rozwizania. Jeden z jego podwadnych, Hans Fritzsche,
dowiedzia si o mordach ludnoci ydowskiej dokonywanych przez
Einsatzgruppen z listu esesmana stacjonujcego na Ukrainie. Autor skary si,
e przey zaamanie nerwowe po otrzymaniu rozkazu wymordowania
ydowskiej i ukraiskiej inteligencji. Nie mg zaprotestowa oficjalnymi
kanaami, wic prosi o pomoc. Fritzsche uda si natychmiast do Heydricha
i spyta wprost: Czy SS jest na wschodzie po to, eby przeprowadza masowe
egzekucje?. Heydrich z oburzeniem zaprzeczy, obiecujc, e niezwocznie
przeprowadzi ledztwo. Nastpnego dnia odpowiedzia, e win ponosi
gauleiter Koch, dziaajcy bez wiedzy Fhrera, i obieca, e egzekucje ustan.
Niech mi pan wierzy, Herr Fritzsche zapewni Heydrich czowiek, ktry
ma reputacj okrutnika, wcale nie musi by okrutny. Moe postpowa po
ludzku22.
Dopiero w marcu Goebbels dowiedzia si, co dokadnie oznacza
ostateczne rozwizanie. Hitler powiedzia mu beznamitnie, e Europa musi
zosta oczyszczona z ydw, jeli okae si to konieczne, z zastosowaniem
najbardziej brutalnych metod. Fhrer by tak jednoznaczny, e Goebbels
mg napisa w swoim dzienniku:

() na ydw przyszed sd, ktry cho barbarzyski, jest w peni zasuony (). W takich
sprawach nie mona sobie pozwala na sentymentalizm. Jeli nie zwalczymy ydw, zniszcz
nas. To miertelne zmagania rasy aryjskiej z ydowskim bakcylem. aden rzd, adna inna
wadza nie miay do siy do globalnego rozwizania tej kwestii23.

Do wiosny na okupowanych terenach Polski powstao sze obozw

zagady. Cztery znajdoway si na terenie Generalnego Gubernatorstwa:
Treblinka, Sobibr, Beec i Majdanek; dwa na obszarze przyczonym do
Rzeszy: Chemno nad Nerem i Auschwitz. W pierwszych czterech mordowano
ydw samochodowymi spalinami, ale Rudolf Hss, komendant ogromnego
obozu Auschwitz, uzna to za zbyt nieskuteczne i postanowi zastosowa
w tym celu bardziej zabjczy gaz, cyjanowodr, wytwarzany pod handlow
nazw Cyklon B.

Nadejcie wiosny oywio Fhrera. Jego zdrowie ulego poprawie.

Wyranie podnis si na duchu. Radziecka kontrofensywa zimowa stana
i na caym froncie zapanowa spokj. Dao mu to wicej czasu na obmylenie
przyszej polityki. 24 kwietnia zatelefonowa do Goebbelsa z wiadomoci, e
chciaby wygosi wan mow w Reichstagu. W nastpn niedziel
o pitnastej potpi bolszewizm jako dyktatur ydw, a tych okreli
mianem pasoytniczych zarazkw, z ktrymi trzeba si bezlitonie
obchodzi. Jednak przede wszystkim haaliwie potwierdzi odnowion wiar
w ostateczne zwycistwo. Rwnoczenie nie uczyni najmniejszego wysiku,
aby ukry, e armia staa na krawdzi katastrofy. Wyolbrzymi powag
sytuacji, aby skuteczniej podkreli wasn rol. Posowie wykrzykn
dramatycznie ostatniej zimy rozstrzygny si wiatowe zmagania!.
Porwna siebie do Napoleona. Wzilimy gr nad przeciwnociami losu,
ktre sto trzydzieci lat temu zamay innego czowieka. Aby zapobiec
podobnemu kryzysowi, zada uchwalenia ustawy przyznajcej mu
nieograniczon wadz. Jej zasig by ogromny. Od tej pory kady Niemiec by
zobowizany wykonywa jego osobiste rozkazy, w przeciwnym razie moga
go spotka surowa kara. Znalaz si oficjalnie ponad prawem, namaci si na
namiestnika Boego i mg przystpi do wypenienia dziea Paskiego:
wyplenienia robactwa i stworzenia rasy nadludzi24.
Czonkowie Reichstagu, do gbi poruszeni jego postpowaniem i sowami,
z entuzjazmem i zgiekiem jednomylnie uchwalili nowe prawo. Zagraniczni
obserwatorzy nie rozumieli powodw. De facto Hitler zgromadzi ju w swoim
rku wicej wadzy ni Stalin i Mussolini, wicej ni Cezar i Napoleon. Uczyni
to, jak twierdzi, aby pooy kres dziaalnoci spekulantw i ukrci czarny
rynek, ograniczy przerosty zatrudnienia w biurokracji, by wicej siy
roboczej mona byo skierowa na front lub do przemysu. Zignorowa fakt, e
sabo niemieckiej gospodarki wynikaa nie tylko z konserwatyzmu

urzdnikw i sdziw, ale i z korupcji szerzcej si w samej partii. Grabienie

kraju przez ludzi pokroju Gringa oraz powszechna korupcja i nieefektywno
na kadym szczeblu narodowosocjalistycznego aparatu partyjnego od niemal
dekady osabiay si Rzeszy.
Trzy dni pniej Fhrer spotka si z Mussolinim w barokowym paacu
Klessheim niedaleko Salzburga. Wosi, w przeciwiestwie do zachwyconej
publicznoci w Sportpalast, byli przygnbieni mow Hitlera i zakoczyli
pierwszy dzie narady peni zych przeczu. Fhrer gada bez koca, ale nie
mwi o niczym szczeglnie interesujcym, tuszujc niepowodzenia na
froncie wschodnim (Ostatniej zimy niemiecka armia zapisaa jedn
z najwietniejszych kart w swoich dziejach). Oznajmi, e Ameryka to jedna
wielka mistyfikacja, i ponownie porwna si korzystnie do Napoleona.
Rozwodzi si te o Indiach, Japonii i praktycznie kadym kraju Europy,
niezmiennie wypowiadajc kategoryczne sdy. Drugiego dnia po obiedzie,
chocia wszystko zostao ju powiedziane, Hitler mwi nieprzerwanie przez
kolejn godzin i czterdzieci minut, mimo e Mussolini stale zerka na
zegarek. Nawet dowdcy Hitlera byli znudzeni. Genera Jodl wspomina
Ciano po wielkich zmaganiach w kocu zasn na sofie25.

3
W SD nie byo tajemnic, e Himmler odnosi si nieufnie do Heydricha,
ktry mia obszerne teczki na kadego w partii, w tym Fhrera, a Heydrich
odwzajemnia si mu pogard. (Ktrego dnia pokaza podwadnemu,
Gnterowi Syrupowi, zdjcie Himmlera. Zasoni grn cz jego twarzy
i powiedzia: Grna poowa jak u nauczyciela, ale dolna sadysty)26. Hitler
mia jednak wobec Heydricha wielkie plany. Bra go nawet pod uwag jako
swojego nastpc, gdy Gring wypad z ask po tym, jak Fhrera rozczarowaa
Luftwaffe, i uczyni go protektorem Protektoratu Czech i Moraw, a nastepnie
powierzy mu inne wysokie urzdy. Po pierwszej fali terroru w Czechosowacji
szybko rozprawiono si z ruchem oporu i Heydrich przybra poz
dobroczycy, szczeglnie wobec robotnikw i chopw. Zwikszy racje
tuszczu robotnikom przemysowym, usprawni system ubezpiecze
spoecznych i zarekwirowa luksusowe hotele dla przedstawicieli klasy
robotniczej. Bawi si z Czechami w kotka i myszk zauway inny
intelektualista, Goebbels a oni ykaj wszystko, co im podsunie. Heydrich
przeprowadzi kilka niezwykle popularnych posuni, niemal cakowicie
zlikwidowa czarny rynek27.
Osignicia protektora Rzeszy w Czechosowacji skoniy do dziaania
czeski rzd na wychodstwie. Poniewa wszystko wskazywao, e ludno
moe biernie zaakceptowa panowanie Rzeszy pod rzdami tego dobrotliwego
despoty, postanowili zorganizowa zamach na Heydricha. Dwaj

podoficerowie, Jan Kubi i Jozef Gabik, wyszkoleni w orodku dywersyjnopartyzanckim w Szkocji, zostali zrzuceni na teren protektoratu z brytyjskiego
samolotu.
Rankiem 27 maja 1942 roku w towarzystwie dwch innych rodakw ukryli
si na zakrcie drogi czcej wiejsk will Heydricha z praskim zamkiem na
Hradczanach. Kiedy pojawi si zielony kabriolet marki Mercedes, Gabik
wyskoczy na drog i nacisn spust stena. Nacisn, ale nic si nie stao.
Odbezpieczy karabin. Ponownie nic. Stojcy za jego plecami Kubi rzuci
granat w kierunku samochodu, ktry zacz zwalnia. Szybciej, czowieku!
wrzasn Heydrich, ale znaleziony w ostatniej chwili zastpca kierowcy nie
przestawa hamowa. Granat eksplodowa, niszczc ty samochodu. Heydrich
wyskoczy na drog z pistoletem w rku, jakby nie odnis adnych obrae.
Strzela i wrzeszcza jak bohater jakiego westernu. Kubi uciek na rowerze,
a Gabik, ktry zamar bez ruchu, gdy bro mu si zacia, rzuci si w lad za
nim. Nagle Heydrich wypuci pistolet, chwyci si za prawe biodro i zachwia
na nogach. Kawaki skry i stalowe spryny fotela mercedesa wbiy mu si
w ebra i brzuch. Zosta zawieziony do pobliskiego szpitala, ale rana wydawaa
si powierzchowna, wic zgodzi si na zbadanie wycznie przez
niemieckiego lekarza. Kiedy go w kocu znaleziono, medyk oznajmi, e
bdzie konieczna operacja, gdy odamki granatu utkwiy midzy ebrami
i pucami, a take w ledzionie28.
Himmler, ktry przebywa wwczas w kwaterze gwnej niedaleko
Wilczego Szaca, zapaka na wie, e czowiek bdcy jego praw rk
umiera, ale niektrzy ludzie z SS uwaali, e roni krokodyle zy, poniewa nie
mg patrze, jak Heydrich wkrada si w aski Hitlera. Kiedy Heydrich lea
umierajcy w Pradze, wyszepta Syrupowi, aby strzeg si Himmlera.
Pniej, ogldajc pomiertn mask Heydricha, Himmler rzuci do
Waltera Schellenberga, szefa wywiadu zagranicznego SS: Faktycznie by
[Heydrich] czowiekiem o elaznym sercu, jak Fhrer powiedzia na
pogrzebie, ale u szczytu wadzy los nam go zabra. Wypowiedzia te sowa
uroczystym tonem, lecz Schellenberg nigdy nie zapomnia skinienia gowy
w gecie aprobaty Buddy, ktre mu towarzyszyo, oraz maych oczek za
binoklami, ktre nagle rozbysy, jak u bazyliszka29.
Dwaj zamachowcy, wraz z picioma innymi czonkami czeskiego ruchu
oporu, zostali w kocu schwytani przez SS w kociele w Pradze i straceni. By
to jednak zaledwie pocztek zemsty. W Czechach i na Morawach nastay rzdy
terroru, przy ktrych panowanie Heydricha musiao si wyda dobrotliwe.
Natychmiast rozstrzelano tysic trzystu Czechw, w tym wszystkich mczyzn
z Lidic, pod faszywym zarzutem, e mieszkacy udzielali schronienia
zamachowcom. Likwidacja caej wioski wzbudzia nie tylko odraz
i wcieko wiata zachodniego, ale na nowo rozpalia ducha oporu
w Czechosowacji87*.

Jednak to ydzi najbardziej ucierpieli z powodu zamachu. W dniu mierci

Heydricha w Berlinie stracono stu pidziesiciu dwch z nich. Trzy tysice
innych przewieziono z obozu koncentracyjnego Theresienstadt na tereny
Polski, gdzie do obozw zagady pyn ju nieprzerwany strumie ofiar.
By
moe
najbardziej
diabolicznym
elementem
ostatecznego
rozwizania byo ustanowienie judenratw (ydowskich rad starszych) do
administrowaa deportacj i zagad wasnego narodu. Instytucje te, zoone
z przywdcw wsplnoty ydowskiej, ktrzy uwaali, e wsppraca
z Niemcami jest najlepszym rozwizaniem, zniechcay wspwyznawcw do
czynnego stawiania oporu. Nie zawaham si powici pidziesit tysicy
czonkw naszej wsplnoty rozumowa typowy przywdca judenratu,
Mojesz Merin jeli w ten sposb ocal kolejne pidziesit tysicy31.
Na pocztku lata przystpiono do masowej eksterminacji na pisemny
rozkaz Himmlera. Eichmann pokaza go jednemu ze swoich asystentw,
Dieterowi Wislicenyemu, wyjaniajc, e ostateczne rozwizanie oznacza
biologiczne unicestwienie rasy ydowskiej. Niech Bg broni, aby nasi
wrogowie kiedykolwiek zgotowali podobny los narodowi niemieckiemu!
wykrzykn przeraony Wisliceny.
Nie bd sentymentalny zgani go Eichmann. To rozkaz Fhrera32.
Potwierdzi to list Himmlera wysany pod koniec lipca do szefa Gwnego
Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy: Okupowane ziemie na wschodzie zostan
oczyszczone z ydw. Fhrer zoy na moich barkach wykonanie tego
niezwykle trudnego zadania. Nikt pod adnym pozorem nie moe mnie
uwolni od odpowiedzialnoci, dlatego zabraniam utrudniania mi roboty33.

To, czego dowiedzia si Kurt Gerstein, szef Departamentu Dezynfekcji

Waffen SS, ju przyprawio go o rozpacz. By tak przeraony szataskimi
praktykami nazistw wspomina jego przyjaciel e nie wyklucza ich
ostatecznego zwycistwa. Latem 1942 roku, podczas wizyt w czterech
obozach zagady w Generalnym Gubernatorstwie, Gerstein ujrza na wasne
oczy to, o czym wczeniej jedynie czyta. W pierwszym obozie on i dwaj jego
towarzysze zastpca Eichmanna i profesor higieny nazwiskiem Pfannenstiel
zostali poinformowani, e Hitler i Himmler wanie nakazali przypieszenie
operacji. Dwa dni pniej Gerstein ujrza w Becu, jak te sowa s wcielane
w ycie.
Dowodzcy akcj Kriminalkommissar Christian Wirth zakomunikowa
Gersteinowi: Nawet dziesiciu ludzi nie widziao i nie zobaczy tyle, co ty.
Kurt Gerstein obserwowa wszystko, poczwszy od przywiezienia bydlcymi
wagonami szeciu tysicy ydw, z ktrych tysic czterystu pidziesiciu ju
nie yo. Kiedy ci, ktrzy przetrzymali podr, zostali wygnani z wagonw
razami pejczw, z gonikw rozlego si polecenie, aby zdjli odzie, protezy

i okulary oraz oddali cenne rzeczy i pienidze. Kobietom i modym

dziewcztom obcito wosy. Zrobi z nich co specjalnego dla marynarzy UBootw wyjani esesman. adne pantofle.
Gerstein z odraz patrzy, jak nieszcznicy id do komr gazowych.
Mczyni, kobiety i dzieci wszyscy nadzy przesuwali si w upiornym
korowodzie, gdy krzepki esesman informowa ich dononym, przekonujcym
gosem, e nie spotka ich nic zego. Musicie jedynie gboko oddycha. Dla
wzmocnienia puc. Inhalacja ma zapobiec chorobom zakanym. To dobra
metoda dezynfekcji. Tym, ktrzy bojaliwie pytali, jaki los ich czeka, esesman
dodawa otuchy: mczyni bd budowali drogi i domy, a kobiety zajm si
pracami domowymi lub bd pomagay w kuchni. Jednak odr bijcy
z komr mierci mwi sam za siebie, wic idcy na czele kolumny musieli
by popychani przez nastpnych. Wikszo milczaa, ale jedna z kobiet
zacza przeklina oprawcw z byskiem w oczach. Przywoay j do porzdku
razy pejcza Wirtha, dawnego szefa policji kryminalnej ze Stuttgartu. Niektrzy
si modlili, inni pytali: Kto da nam wody, eby obmy umarych?. Gerstein
modli si razem z nimi.
Komory gazowe byy ju pene ludzi, ale kierowca ciarwki, ktrej
spaliny miay zabi ydw, nie mg uruchomi silnika dieslowskiego.
Rozwcieczony opnieniem Wirth zacz okada go pejczem. Samochd
odpali dwie godziny i czterdzieci pi minut pniej. Po kolejnych
dwudziestu piciu minutach, ktre wyday mu si wiecznoci, Gerstein
zajrza do jednej z komr. Wikszo ludzi ju nie ya. Po trzydziestu dwch
minutach nie yli wszyscy. Stali wyprostowani, wspomina Gerstein, jak
bazaltowe kolumny, bo byli tak ciasno upchani, e nie mogli si przewrci
ani pochyli. Czonkowie rodzin trzymali si za rce nawet po mierci. Horror
trwa nadal, gdy jedna z grup robotnikw zacza otwiera elaznymi hakami
usta zmarych, a inni sprawdzali odbyt i organy pciowe w poszukiwaniu
biuterii. Wirth by w swoim ywiole. Sam zobacz powiedzia, wskazujc
du puszk wypenion zbami. Popatrz, ile tu zota! Zebralimy to w cigu
dwch ostatnich dni. Nie wyobraasz sobie, ile znajdujemy codziennie,
dolarw, brylantw, zota! Sam si przekonasz!.
Gerstein z trudem zmusi si do obejrzenia ostatniego aktu. Ciaa wrzucano
do roww dugoci okoo stu metrw, zlokalizowanych w pobliu komr
gazowych. Poinformowano go, e po kilku dniach ciaa napczniej gazem,
podnoszc kopiec o dwa do trzech metrw. Kiedy opuchlizna ustpi, zwoki
zostan uoone na podkadach kolejowych, oblane rop i spalone na popi.
Nastpnego dnia grupa Gersteina pojechaa do Treblinki niedaleko
Warszawy, gdzie znajdoway si niemal identyczne urzdzenia, tylko bardziej
rozbudowane: osiem komr gazowych, dosownie cae gry ubra i bielizny
sigajce trzech, czterech metrw. Dla uczczenia ich wizyty wydano bankiet
dla pracownikw. Kiedy czowiek oglda te wszystkie ciaa powiedzia
oprawcom profesor Pfannenstiel rozumie, jak ogromne dzieo

wykonalicie!. Po obiedzie gociom zaproponowano maso, miso i alkohol

jako podarunek na drog. Gerstein skama, e jest dobrze zaopatrzony
z wasnego gospodarstwa, wic Pfannenstiel zabra jego cz.
Po przybyciu do Warszawy Gerstein niezwocznie wyjecha do Berlina,
zdecydowany
powiedzie wszystkim, ktrzy
zechc go sucha,
o makabrycznych scenach, jakie widzia. Niczym wspczesny Sdziwy
Marynarz Coleridgea zacz rozgasza prawd niedowierzajcym kolegom.
Opowie Kurta Gersteina zacza zatacza coraz szersze krgi, jak fala
wywoana wrzuconym do stawu kamieniem 34.

4
Nadchodzca wiosna 1942 roku nie przyniosa adnej zmiany militarnej
sytuacji Niemiec. Na froncie wschodnim nadal panowa spokj, a Rommel nie
by gotowy do nowej ofensywy na pustyni. Oprcz nieprzerwanych zwycistw
Japoczykw niewiele byo powodw do radoci, ale entuzjazm Hitlera
studzio uprzejme, acz uparte odmawianie przez sojusznika prowadzenia
wojny w sposb, ktry Fhrer uwaa za najbardziej waciwy. Ribbentrop
nieustannie naciska Japoczykw za porednictwem ambasadora Oshimy,
eby skierowali gwny atak na Indie, ale wszystko na prno. Take Hitlerowi
nie udao si niczego wskra, kiedy zaprosi Oshim do Wilczego Szaca
i powtrzy prob. Wehrmacht, powiedzia, szykuje si do ofensywy
w rejonie Kaukazu, a gdy zostanie zdobyte tamtejsze zagbie naftowe, droga
do Persji stanie otworem. Wwczas Niemcy i Japoczycy bd mogli schwyta
wszystkie brytyjskie siy stacjonujce na Dalekim Wschodzie w ogromne
kleszcze. Cho propozycja wydawaa si kuszca, Japoczycy nie skorzystali
z okazji. Zastanawiali si nad rozpoczciem negocjacji z zachodem. Premier
Tojo zosta wezwany do paacu i pouczony przez cesarza, aby nie zmarnowa
adnej okazji zakoczenia wojny. Tojo zaprosi do siebie niemieckiego
ambasadora, generaa Eugena Otta, i zasugerowa, eby oba kraje zwrciy si
z potajemn propozycj do aliantw. By gotw polecie do Berlina jako
osobisty wysannik cesarza, jeli Himmler wyle po niego bombowiec
dalekiego zasigu. Odpowied Hitlera bya uprzejma, ale wymijajca. Nie mg
sobie pozwoli na ryzyko, e Tojo rozbije si w niemieckim samolocie35.
Zdecydowany pokona Rosj nawet bez pomocy Japonii, Hitler zacz
planowa uderzenie na Kaukaz. Podkreli znaczenie tego obszaru w sowach,
ktre zaniepokoiy jego dowdcw polowych. Jeli nie zdobd pl naftowych
w rejonie Majkopu i Groznego, powiedzia, trzeba bdzie zakoczy wojn.
Ambitna operacja o kryptonimie Fall Blau zostaa opniona o wiele
tygodni przez ulewne wiosenne deszcze, a feldmarszaek von Bock mg j
rozpocz dopiero 28 czerwca. Sze wgierskich i siedemnacie niemieckich
dywizji ruszyo w stron Kurska. Czterdzieci osiem godzin pniej potna

Szsta Armia zacza si przemieszcza na poudnie. Rosjanie popenili bd,

gdy swoje czogi wysyali do walki stopniowo, i w cigu czterdziestu omiu
godzin dwie niemieckie grupy si spotkay, biorc do niewoli du liczb
jecw. Przed nimi rozciga si Don i strategicznie pooony Worone, lecz
Bock nie pieszy si z atakiem. Ostatecznie zaj miasto 6 lipca, ale w tym
czasie Hitler by ju tak zdegustowany jego taktyk obliczon na zwok, e
postanowi uly Bockowi na dobre.
Kiedy odesany w stan spoczynku feldmarszaek wyruszy na zachd,
narzekajc na ze traktowanie, Hitler przenis swoj kwater gwn gbiej
na terytorium Ukrainy, zakadajc obz w lesie pooonym kilkanacie
kilometrw na pnocny wschd od Winnicy. Wehrwolf, kwatera polowa
Fhrera, by zamaskowanym skupiskiem drewnianych barakw pooonym
w szarej, nieciekawej okolicy. Nie byo tam adnych wzgrz i drzew, a jedynie
bezkresna rwnina. Pod bezchmurnym lipcowym niebem panowa
dojmujcy upa, ktry wpyn na usposobienie Hitlera, przyczyniajc si do
sprzeczek i wybuchw gniewu, ktre w nadchodzcych tygodniach miay
przybra niespotykane wczeniej rozmiary.
By moe to wanie upa przyczyni si do popenienia powanego bdu.
Hitler po donkiszotowsku postanowi skierowa gwny atak na Stalingrad,
przemysowe miasto nad Wog, a rwnoczenie kontynuowa natarcie
w kierunku Kaukazu. Halder, cho raz, poskary si otwarcie, e jednoczesne
zajcie Stalingradu i Kaukazu jest niemoliwe, i nalega, aby skoncentrowali
si na pierwszym celu. Hitler nie chcia ustpi, przekonany, e Rosjanie s
skoczeni.
Gbokie zaniepokojenie panowao take w najwyszym radzieckim
dowdztwie. Stalin wymieni dowdc frontu stalingradzkiego i kaza
przygotowa miasto do oblenia. Podobnie jak w Moskwie i Leningradzie,
tysice robotnikw zaczy wznosi wok miasta trzy linie umocnie. Obrona
terytorialna i bataliony zoone z robotnikw zostay wysane w charakterze
posikw dla wycofujcej si Armii Czerwonej.
Tymczasem spory w Wehrwolfie si nasiliy. Po jednej z burzliwych narad
Hitler powiedzia swojemu osobistemu adiutantowi: Gdybym duej sucha
Haldera, zostabym pacyfist!36. 30 lipca debata przerodzia si w otwart
ktni, kiedy podczas codziennej narady u Fhrera Jodl oznajmi uroczycie,
e los Kaukazu rozstrzygnie si pod Stalingradem i e Czwarta Armia
Pancerna, przesunita na poudnie, powinna wrci na poprzednie miejsce.
Hitler zrobi mu awantur, a pniej wyrazi zgod. Gdyby wspomniana armia
nigdy nie zostaa przesunita na Kaukaz, pewnie Stalingrad znajdowaby si
ju w rkach Niemcw, ale teraz Rosjanie zgromadzili do si na linii Wogi,
eby spowolni, jeli nie zatrzyma nowy atak. Od takich pozornie drobnych
decyzji zale czsto wielkie sprawy. Gdyby Stalingrad zosta okrony
w poowie lata, do zimy cay radziecki system obrony mgby si
nieodwracalnie zaama. Byo to kolejne niebezpieczne i znamienne

rozproszenie si przez Hitlera. Najpierw nalega, eby uderzy rwnoczenie

na Leningrad i Ukrain, a pniej, poniewczasie, rozpocz atak na Moskw.
Towarzyszyo temu dodatkowe rozproszenie energii przez prowadzenie
wojny politycznej i ideologicznej, a jednoczenie realizowanie osobistego celu
eksterminacji ydw. W przypadku obecnego dylematu Stalingrad czy
Kaukaz? Hitler nalega, aby zaj oba, ryzykujc, e nie uda si zdoby
adnego. Staroytni Grecy nazwaliby to nieposkromion pych, ktra
ostatecznie niszczy wszystkich zdobywcw.
Jeli Hitler mia wyrzuty sumienia z powodu tarapatw, na ktre narazi
Wehrmacht swoj wybuja ambicj, stara si tego nie okazywa. Tydzie
pniej spokojnie zapewni gocia z Woch, e Stalingrad i Kaukaz mona
zdoby rwnoczenie. Jego optymizm wydawa si uzasadniony. Rommel
odnis nieoczekiwane zwycistwo w Afryce, zdobywajc Tobruk, filar
brytyjskiego systemu obronnego, i par w kierunku El Alamein, oddalonego
zaledwie sto kilometrw od egipskiej Aleksandrii. Po tym zwycistwie
nadesza wie o kolejnym, jeszcze wikszym, odniesionym w bitwie
o Midway. Tym razem jednak jego sojusznik grubo przesadzi. Japoczycy nie
tylko stracili cztery lotniskowce i elit pilotw lotnictwa morskiego, ale szala
wojny na Pacyfiku przechylia si na stron Ameryki. Rozmiar klski
potwierdzia wiadomo, e Amerykanie wyldowali na Guadalcanal,
strategicznej wyspie pooonej gboko wewntrz piercienia obronnego
Japonii.
Bya to dua, nieoczekiwana komplikacja, nic wic dziwnego, e spory
w Wehrwolfie ulegy nasileniu. Do szczeglnie ostrej wymiany zda doszo
24 sierpnia po probie Haldera, eby jeden z oddziaw pozostajcych pod
zmasowanym atakiem Sowietw otrzyma zgod na odwrt. Hitler
wykrzykn, e dowdca jego wojsk ma zawsze tak sam propozycj:
wycofa si! Oczekuj, e moi dowdcy bd rwnie twardzi jak onierze
walczcy na froncie!.
Zwykle Halder tumi negatywne emocje, ale tego dnia odparowa, e
dzielni Niemcy gin tysicami tylko dlatego, e ich dowdcy nie maj zgody
na podejmowanie odpowiedzialnych decyzji. Hitler si wzdrygn. Utkwi
wzrok w Halderze i warkn ochrypym gosem: Generale Halder, jak pan
mie uywa takiego jzyka w mojej obecnoci?! Chce mnie pan uczy, co
myl onierze na froncie? Nie ma pan zielonego pojcia, co si dzieje na polu
walki! Gdzie pan by w czasie pierwszej wojny wiatowej? I pan prbuje mi
wmwi, e nie rozumiem, co to znaczy przebywa na linii frontu! Duej tego
nie znios! To oburzajce!. Inni wojskowi wymknli si z sali ze
spuszczonymi gowami. Byo oczywiste, e dni Haldera w kwaterze gwnej
Fhrera s policzone37.
Z kocem sierpnia zaczy si walki na pnocnych przedmieciach
Stalingradu. Miasto ponce po zmasowanych bombardowaniach zostao na
chwil odcite, kiedy zaamaa si sie cznoci Armii Czerwonej, jednak

pozorne zwycistwo nie zmikczyo Hitlera. Czu si okamywany przez

dowdcw polowych i oszukiwany przez sztabowcw z wasnej kwatery
gwnej. Jego podejrzliwo wobec obydwu grup przybraa patologiczne
rozmiary i powodowaa, e rzadko sucha rad, a tym bardziej krytyki.
Udrczony letnim otpieniem, zacz podejmowa pochopne decyzje pod
wpywem gniewu lub wzajemnych oskare. Szczeglnie irytowa go
nastpca Bocka, feldmarszaek Siegmund List, a kiedy 31 sierpnia List opuci
narad, Hitler zacz go obraa i miota oskarenia pod jego adresem. Take
jego dni byy policzone.

5
Pod koniec sierpnia przekonanie, e otaczaj go zdrajcy, wzmocnio
wykrycie siatki szpiegowskiej, Rote Kapelle (Czerwona Orkiestra), w skad
ktrej wchodzio wielu czoowych Niemcw. Grupie tej udao si
poinformowa Moskw o planowanym ataku na Majkop, sytuacji paliwowej
Niemiec, miejscu skadowania substancji chemicznych uywanych przez
przemys zbrojeniowy w Rzeszy i naleganiu Hitlera na zdobycie Stalingradu.
Po masowych aresztowaniach, stracono czterdziestu szeciu czonkw siatki,
w tym Amerykank Mildred Harnack. Jednak tajne informacje w dalszym
cigu pyny do Moskwy od innego niemieckiego szpiega, Rudolfa Rsslera,
wydawcy lewicowej chrzecijaskiej literatury z Lucerny. Rssler, dziaajcy
pod pseudonimem Lucy, mia informatorw na terenie Niemiec, m.in.
generaa Fritza Thielego, czowieka numer dwa w szefostwie cznoci
Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu. W konsekwencji jego raporty byy
znacznie waniejsze od tych dostarczanych przez Czerwon Orkiestr. Thiele
mg codziennie przekazywa Armii Czerwonej stan si niemieckich
przystpujcych do dziaa wojennych.
Hitler podejrzewa, e w kwaterze gwnej dziaa szpieg, gdy wrg
uprzedza
wszystkie
jego
posunicia.
Podejrzliwo
wywoywaa
rozdranienie, ktre skupiao si na dowdcach wojskowych. 7 wrzenia
wybucha gwatowna awantura. Tego ranka Hitler wysa Jodla, jednego
z nielicznych oficerw sztabowych, ktrzy nie wypadli z jego ask, na Kaukaz,
eby dowiedzia si, dlaczego List posuwa si tak wolno grskimi przeczami
wiodcymi do Morza Czarnego. Po dugiej rozmowie z Listem i dowdc
Korpusu Grskiego Jodl doszed do wniosku, e sytuacja jest beznadziejna.
Wrci samolotem do Winnicy i zameldowa, e List trzyma si cile
otrzymanych rozkazw.
Fhrer zerwa si na rwne nogi. To kamstwo! krzykn i oskary
Jodla, e dziaa w zmowie z Listem. Mia mu jedynie przekaza jego rozkazy.
Jodl nigdy w yciu nie widzia takiego wybuchu wciekoci. Dotknity do
ywego, odpowiedzia atakiem. Jeli Hitler chcia uy posaca, powiedzia,

czemu nie posa modszego porucznika? Rozwcieczony tym, e Jodl zrani

go w obecnoci innych, Hitler wymaszerowa z pokoju, posyajc wszystkim
gniewne spojrzenia. Utwierdzony w przewiadczeniu, e pad ofiar kamstw,
Hitler zamkn si w swoim bunkrze38.
Od tej pory odprawy i narady odbyway si w jego baraku. Ostentacyjnie
odmawia podania doni wszystkim sztabowcom. Atmosfera podczas narad
bya lodowata, a stenografowie zapisywali polecenia Fhrera sowo w sowo.
Postanowi, e ju nigdy nie pozwoli na kwestionowanie swoich rozkazw.
Skoczya si rwnie koleeska atmosfera przy posikach, ktr tak lubi.
Od tej pory Fhrer jada samotnie w swoim pokoju jedynie w towarzystwie
owczarka alzackiego Blondi, suki, ktr Bormann niedawno mu podarowa,
aby odwrci jego uwag od narastajcych problemw88*.
Wojskowi przebywajcy w Winnicy wyczekiwali w niespokojnym
milczeniu. Nikt nie czu si bezpiecznie. 9 wrzenia Hitler w trybie doranym
odwoa Lista i obj osobiste dowodzenie Grup Armii A. Pniej zaczy
kry pogoski, e wkrtce zostan usunici Halder, Jodl i Keitel. Chocia ten
ostatni nigdy nie by w zayych stosunkach z generaem Warlimontem, teraz
zwrci si do niego o rad. Zmusi si do zapytania, czy to moliwe, eby
zachowa stanowisko i szacunek dla samego siebie. Tylko ty moesz udzieli
sobie odpowiedzi odpar zakopotany Warlimont. Wspomina pniej, jak
Keitel skamienia ze strachu, kiedy Hitler cisn gniewnie teczk na st. Kiedy
ta zsuna si na podog, Keitel, zapominajc o wysokim stanowisku szefa
Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, stan sztywno wyprostowany, jak
modszy oficer. Warlimont uzna, e to typowe, gdy wysokim stanowiskiem
obdarza si czowieka, ktry nie ma do tego kwalifikacji. Nieszczsny Keitel
przeliczy si z wasnymi siami. Byo to tragiczne, gdy nigdy nie zabiega o t
posad39.
Podczas narad Hitler w dalszym cigu okazywa nieufno
wsppracownikom. Kiedy genera Maximilian von Weichs z Grupy Armii B
i genera Friedrich Paulus, dowdca polowy, ktrego zadaniem byo zdobycie
Leningradu, ostrzegli go przed niezwykle dugim i sabo bronionym Donem
na pnocnej flance, Fhrer zlekceway ich obawy. Zapewni dowdcw, e
Rosjanie goni resztkami si, a opr Stalingradu to sprawa czysto lokalna.
Poniewa Armia Czerwona nie bya ju zdolna do przeprowadzenia wikszej
kontrofensywy,
na
skrzydle
Donu
nie
istniao
adne
realne
niebezpieczestwo. Najwaniejsz rzecz, powiedzia, jest skupienie
wszystkich si i szybkie opanowanie caego Stalingradu oraz brzegw Wogi.
Wanie dlatego zasugerowa wzmocnienie Szstej Armii Paulusa trzema
dodatkowymi dywizjami40.
Tym razem optymizm Hitlera mia pewne podstawy. W szeregach wojsk
radzieckich w rejonie Stalingradu panowa chaos. Liczne jednostki
stacjonujce midzy Donem i Wog ju ulegy rozpadowi, poniewa
oficerowie i onierze dezerterowali lub uciekali na tyy. Kolumny uchodcw

z bydem i narzdziami rolniczymi zatarasoway wszystkie drogi prowadzce

na wschd. Jeden z dowdcw niedawno wysanych na front odkry, e jego
wojska pancerne wycofay si bez rozkazu, a dowdcy wojsk artyleryjskich,
przeciwczogowych i saperskich, niektrzy w randze generaa, si ulotnili.
14 wrzenia klska wydawaa si przesdzona. Samoloty Luftwaffe przystpiy
do zaminowywania Wogi pod Stalingradem, gdy niemiecka piechota para
w kierunku centrum miasta, zajmujc gwny dworzec kolejowy i docierajc
do brzegu rzeki.
Nagle radziecka obrona stwardniaa. Przeprawione przez Wog posiki
zaczy stawia zacity opr Niemcom. Pitnastego gwny dworzec kolejowy
kilkakrotnie przechodzi z rk do rk, a Paulus zosta zmuszony do zawenia
ataku. Walki stay si apatyczne, co wyranie przygnbio Hitlera. Warlimont,
ktry wrci z dwutygodniowego urlopu, pomyla: Straci pewno siebie,
kiedy zrozumia, e Sowietw nie uda si pokona. Dlatego nie mg duej
znie generaw, ktrzy byli wiadkami jego bdw i uchybie, iluzji i snw
na jawie41.
Nie ufa adnemu ze swoich dowdcw zapisa w dzienniku Engel.
Awansowaby majora na stopie generalski i uczyni go szefem sztabu, gdyby
zna odpowiedniego. Nic mu nie odpowiadao i przeklina samego siebie, e
wyruszy na wojn z tak kiepskimi dowdcami42. Hitler postanowi pozby
si Haldera, ktry irytowa go bardziej od innych jako prorok wieszczcy
zagad, ale tolerowa go z powodu posiadanych kompetencji. Koniec nadszed
24 wrzenia. Obaj jestemy wykoczeni nerwowo oznajmi Hitler. Swoje
wyczerpanie zawdziczam w poowie panu. Nie ma sensu duej tego cign.
Potrzeba nam teraz narodowosocjalistycznego zapau, a nie profesjonalnych
umiejtnoci. Nie mog go oczekiwa od takiego oficera starej daty jak pan.
W oczach Haldera bysny zy, co Hitler uzna za przejaw saboci, kolejny
powd do jego dymisji. Halder nie powiedzia ani sowa w swojej obronie.
Wsta, kiedy Hitler zakoczy oskarycielsk tyrad. Wyjedam oznajmi
zwyczajnie i z godnoci opuci pomieszczenie. By przekonany, e Hitler
posiada dominujce kobiece cechy. Wanie dlatego kierowa si intuicj,
zamiast chodn logik napisa pniej43.
Pragnc kogo bdcego przeciwiestwa Haldera, Hitler mianowa w jego
miejsce Kurta Zeitzlera. Nowo mianowany genera major nie mia przewagi
wieku i autorytetu, jakim cieszy si Halder, wydaje si te rzecz wtpliw,
aby mia taki wpyw na Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu i dowdcw Grup
Armii. Jednak stosunkowo mody wiek Zeitzlera i brak dowiadczenia czyniy
go tym bardziej atrakcyjnym w oczach Fhrera. Awansowa Zeitzlera o dwa
stopnie, na generaa pukownika.
Na pierwszy rzut oka Zeitzler nie nadawa si do tej roli. Niski
i przysadzisty, sprawia wraenie zbudowanego z trzech piek. Jednak podczas
pierwszej narady z Hitlerem w gronie okoo dwudziestu oficerw nie
przymila si do Fhlera. Wysucha beznamitnie, jak powodowany

wtpliwociami i obawami Hitler miota gromy na sztab generalny. Kiedy

zapalczywy atak wymierzony niemal we wszystkich obecnych w pokoju
dobieg koca, Zeitzler powiedzia: Mein Fhrer, jeli ma pan inne
zastrzeenia do sztabu generalnego, prosz powiedzie mi to w cztery oczy,
a nie w obecnoci tylu oficerw. W przeciwnym razie bdzie pan musia
poszuka sobie nowego szefa sztabu. Powiedziawszy to, zasalutowa
i wyszed. Inni oficerowie spodziewali si, e Hitler wybuchnie, ale ten by pod
wraeniem. Co tam rzuci z lekkim umiechem wrci, prawda?44.
Ci, ktrzy liczyli na nowego ducha oporu w kwaterze gwnej Fhrera,
szybko wyzbyli si zudze. W swojej inauguracyjnej mowie do oficerw
Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych Zeitzler stwierdzi: Od kadego
oficera sztabowego wymagam wiary w Fhrera i jego metody dowodzenia.
Oficer musi w kadej chwili promieniowa ufnoci wobec swoich
podwadnych i tych, ktrzy go otaczaj. Czonek sztabu generalnego, ktry nie
zdoa sprosta tym wymaganiom, nie zda mi si na nic45.
Odetchnwszy, e w kocu znalaz odpowiedniego szefa sztabu, Hitler
wyruszy do Berlina, aby wygosi kolejn mow. Wystpi z ni ostatniego
dnia wrzenia podczas wiecu w Sportpalast zwizanego ze zbirk na Fundusz
Pomocy Zimowej. Niecierpliwie oczekiwana mowa wygoszona przed
starannie wybran publicznoci, ktra nie miaa zielonego pojcia, co powie
ich Fhrer, okazaa si krtka, pozbawiona polotu; zabrako typowej swady
Hitlera. Wielu zagranicznych obserwatorw byo zaskoczonych t
pompatyczn przemow, nie zwrcili jednak uwagi na konsekwencje
antysemickich wypowiedzi towarzyszce obietnicy zdobycia Stalingradu.
Moe je przeoczyli, poniewa stwierdzenia Hitlera na temat ydw tak czsto
si powtarzay. Trzeci raz w tym roku wygosi przepowiedni, e chocia to
ydzi rozptali wojn wiatow, aby unicestwi ludy aryjskie, to nie one
zostan wybite, ale ydostwo. Powd tego powtrzenia by znany jedynie
tym, ktrzy zostali wtajemniczeni w jego ostateczne rozwizanie. Kada
aluzja bya publicznym potwierdzeniem programu eksterminacji, kada
dodawaa otuchy i wadzy elicie, ktrej zlecono przeprowadzenie ludobjstwa
na masow skal. Znamienne byo rwnie powtrzenie faszywej daty
wypowiedzenia proroctwa. Pado ono z ust Hitlera 30 stycznia 1939 roku,
a nie, jak uparcie powtarza, 1 wrzenia. Nie mogo chodzi o przejzyczenie,
Hitler wypowiedzia bowiem te sowa trzykrotnie. Zmieniajc dat, tak aby
zbiega si z dniem napaci na Polsk i pocztkiem II wojny wiatowej, czy
swj program rasowy z obecn wojn. Przygotowywa nard na trudn
prawd, ktrej kiedy bdzie musia stawi czoo: e eksterminacja ydw
bya od pierwszego dnia integraln czci tych zmaga.
Ogasza take, nawet jeli czyni to w sposb zawoalowany, e realizacja
jego podwjnego programu ostatecznego rozwizania i Lebensraum
przebiega zgodnie z planem 46. Suchacze opuszczali sal z pewnym
zaniepokojeniem. Sami dostarczyli jedynego pokrzepiajcego elementu

spotkania, odpiewujc jednym gosem Pie o wschodniej kampanii, ktrej

melodi nawet zagraniczni korespondenci uznali za niezwykle poruszajc.
Stoimy na stray Niemiec,
Penimy wieczn wart.
Wreszcie soce zawitao na wschodzie,
Wzywajc miliony do bitwy47.

Ich wzruszenia nie podzielaa pewna grupa urzdnikw zaszokowanych

represyjnymi rodkami stosowanymi na wschodzie. Najostrzejsze sowa
krytyki pyny z Ministerstwa Wschodnich Terenw Okupowanych
Rosenberga, mimo ocigania si szefa oniemielonego poczon si
Himmlera, Bormanna i Ericha Kocha, komisarza Rzeszy na Ukrainie. Ten
ostatni, byy maszynista kolejowy, uleg iluzji wadzy i kaza si wozi
w zaprzonej w konie karecie niczym may cesarz. Zastraszony
bezwzgldnymi rodkami stosowanymi przez wspomnian trjk Rosenberg
zoy im niedawno propozycj pokoju: zwolni Georga Leibbrandta, symbol
swoich liberalnych zasad rzdzenia na okupowanych terenach. Jednak
pozostali podwadni wzmogli naciski, dajc, aby omin Bormanna i zwrci
si bezporednio do Fhrera. Stale podsuwali mu nowe sugestie i raporty.
Dokumentem najostrzej potpiajcym polityk BormannaHimmleraKocha
byo trzynastostronicowe memorandum sporzdzone przez Ottona
Brutigama, ktry spdzi siedem lat w Zwizku Radzieckim. Brutigam
napisa, e onierze niemieccy zostali powitani jak wyzwoliciele, ale podbite
narody szybko odkryy, e za uwolnieniem od bolszewizmu kryo si nowe
zniewolenie. Zamiast zyska sojusznikw w walce ze stalinizmem, Niemcy
przysparzali sobie nieprzejednanych wrogw. Nasza polityka zarzuca
Brutigam zmusia bolszewikw i rosyjskich nacjonalistw do utworzenia
wsplnego frontu przeciwko nam. Rosjanie walcz dzisiaj z wyjtkow
odwag i powiceniem ni mniej, ni wicej tylko w obronie wasnej ludzkiej
godnoci. Rozwizanie byo tylko jedno, konkludowa Brutigam: Rosjanie
musz usysze co konkretnego w sprawie swojej przyszoci. Nawet jeli
Hitler zapozna si z memorandum Brutigama, nie poszed za jego rad.
Postanowi wygra albo przegra na wasnych warunkach48.

6
Listopad okaza si fatalnym miesicem dla Niemiec, ktrych
nieprzyjaciele odnieli kolejne zwycistwa na wschodzie i zachodzie.
Poniewa zajcie Egiptu znajdowao si na dalekim miejscu listy priorytetw
Hitlera, przypiecztowa klsk w Afryce Pnocnej, nie wysyajc Rommlowi
posikw i wystarczajcego zaopatrzenia. Chocia widzia majaczce w oddali
szczyty piramid, Lis Pustyni zosta zmuszony do wojny defensywnej. Kiedy

jego poudniowe skrzydo (bronione przez Wochw) zaamao si pod

naporem wojsk brytyjskiego generaa Montgomeryego, Rommel poprosi
drog radiow o zgod na wycofanie. Fhrer przesa mu odpowied
wieczorem 2 listopada: Nie cofa si ani o krok. onierze maj odnie
zwycistwo albo zgin.
Przed otrzymaniem tej wiadomoci Rommel zakomunikowa drog
radiow, e zosta zmuszony do wycofania. W rzeczywistoci odwrt trwa ju
od piciu godzin. Wiadomo dotara do Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu
o trzeciej nad ranem, a poniewa oficer dyurny Sztabu Operacyjnego nie
wiedzia o wczeniejszym rozkazie Hitlera, nie uzna jej za dostatecznie
wan, aby przekaza Fhrerowi.
Oczywicie Hitler by wcieky, e go nie zbudzono. Wezwa do siebie
Warlimonta, ale gdy zastpca szefa operacji zmierza do swojego biura, Keitel
krzykn z oddali w sposb niepasujcy do oficera: Hej! Warlimont, chod no
tutaj! Hitler nie chce ci wicej widzie!. Poinformowano go, e zosta
zdymisjonowany 49.
Po wycofaniu Rommla, stanowicym zapowied cakowitej klski na
pustyni, nadszed niepokojcy raport z 7 listopada: ogromna armada
alianckich okrtw wpyna na Morze rdziemne i zbliaa si do brzegw
Afryki Pnocnej. Chocia wspomniane okrty widziano w rejonie Gibraltaru
od kilku dni, Hitler i Naczelne Dowdztwo uznali, e zmierzaj w kierunku
Sardynii lub Sycylii. Jodl wyjani, e Niemcy byli tak zaskoczeni, gdy nie
spodziewali si obudnego postpowania Francji, ktra zostaa niezwykle
wspaniaomylnie potraktowana [przez Niemcy] po podpisaniu rozejmu
w lesie Compigne. Ten desant by moliwy jedynie za zgod Francuzw, nie
mgby si odby bez ich woli50.
Hitler nie wytumaczy si z popenionego bdu ani nie zaalarmowa
swoich dowdcw. Skrci poudniow odpraw i w towarzystwie
najwyszych dostojnikw opuci Wilczy Szaniec specjalnym pocigiem.
Jechali do Monachium na uroczystoci dziewitnastej rocznicy puczu. Kiedy
Fhrer spa, najpierw amerykaskie, a pniej brytyjskie oddziay ldoway
na plaach Maroka i Algierii. Z pierwszych raportw wynikao, e Francuzi
odparli oddziay desantowe, wic Hitler drwi ze swoich adwersarzy z powodu
ich pocztkowej paniki. Ku wielkiemu zaniepokojeniu wsppracownikw
kaza wysa posiki na Kret, pooon na drugim kocu Morza
rdziemnego. Na zewntrz wydawa si bardziej przejty przemwieniem,
ktre o osiemnastej mia wygosi do starych towarzyszy w Lwenbrukeller.
Bya to wojownicza mowa. Bronic si przed zarzutem, e jego upr, by
zdoby miasto, ktre nawiasem mwic, wzio swoj nazw od Stalina, by
dla niemieckiej armii rwnie kosztowny, jak bitwa pod Verdun, ostrzeg, e
nie jest Wilhelmem II sabeuszem, ktry zrezygnowa z ogromnych
zdobyczy terytorialnych Rzeszy na wschodzie z powodu nagego pragnienia
kilku zdrajcw, by dogada si z zachodem. Nasi wrogowie mog by pewni,

e chocia wczesne Niemcy zoyy bro kwadrans przed dwunast, ja

z zasady nie kocz wczeniej ni pi minut po pnocy51.
Wieczorem raporty napywajce z Afryki byy zbyt ponure, aby mg je
duej ignorowa. Poleci Ribbentropowi wezwa Mussoliniego na
natychmiastow narad. Wycignity z ka drugi raz tej samej nocy Ciano
zosta przekonany do obudzenia Mussoliniego, ale Il Duce odmwi
wyruszenia w podr do Bawarii. Zoony chorob, nie mia najmniejszej
ochoty na spotkanie z Fhrerem, gdy w powietrzu wisiaa klska. Kiedy jego
wysannik, Ciano, przyjecha do Monachium, Hitler pogodzi si z ldowaniem
aliantw w Afryce. Oznajmi, e bg wojny odwrci si od Niemiec
i przeszed do drugiego obozu52. Jednoczenie gwatownie zareagowa na
sugesti Ribbentropa, aby zwrci si do Stalina za porednictwem Aleksandry
Koontaj, radzieckiej ambasador w Sztokholmie. Propozycja oddania, jeli
zajdzie potrzeba, wikszoci terenw zdobytych na wschodzie sprawia, e
Fhrer zerwa si na rwne nogi. Chc mwi wycznie o Afryce! krzykn
z gniewem, ktry przerazi Ribbentropa. O Afryce i niczym wicej!53.
Odrzuci rwnie kolejn propozycj Japonii pragncej zawarcia pokoju
z Rosj oraz oficjaln prob, aby Niemcy przeszli do defensywy na wschodzie
i przenieli trzon swoich si na zachd. Rozumiem argumenty Japoczykw,
zakomunikowa ambasadorowi Oshimie. To dobry pomys, ale niemoliwy do
wykonania. W tak chodnym kraju okopanie si na pozycjach jest niezwykle
trudne54. Bya to pusta retoryka, majca uatwi sojusznikowi przeknicie
odmowy. Poniewa powodzenie jego programu politycznego zaleao od
zwycistwa nad bolszewizmem, wszelkie rozmowy ze Stalinem byy
niemoliwe. Gdyby nie udao si osign zwycistwa na wschodzie, poczucie
misji kazaoby mu powstrzymywa Armi Czerwon do czasu, a uwolni
Europ od ydw.
W Berlinie coraz goniej przebkiwano, e Hitler oszala. Podczas duego
przyjcia ona ministra Rzeszy Funka miaa powiedzie maonce innego
ministra, Fricka: Fhrer wiedzie nas prosto do katastrofy. To prawda
przytakna pani Frick ten czowiek jest szalony. Podobn opini wyrazi
doktor Ferdynand Sauerbruch, znany chirurg. Oznajmi przyjacioom, e
podczas niedawnej wizyty u Fhrera sysza, jak postarzay i przygnieciony
troskami Hitler mruczy nieskadnie: Musz pojecha do Indii albo Za
jednego zabitego Niemca musi zgin dziesiciu wrogw.

7
Wkrtce Hitler stan przed perspektyw klski pod Stalingradem. Od
tygodni Szsta Armia Paulusa robia nieznaczne, mierzone metrami postpy,
pacc za nie ogromn cen. Paulus i podpukownik Reinhard Gehlen, szef
wydziau Obce Armie Wschd, ostrzegali Fhrera przed gron koncentracj

wojsk radzieckich na pnocy. Chocia nie mona dokona caociowej oceny

sytuacji nieprzyjaciela w tak niejasnym pooeniu jak obecne donosi
12 listopada Gehlen naley si spodziewa rychego ataku na rumusk
Trzeci Armi i przerwania naszego poczenia kolejowego ze Stalingradem,
co zagrozi niemieckim siom na wschodzie i zmusi do wycofania nasze wojska
znajdujce si w rejonie tego miasta55.
Hitler przebywa w Berghofie i nie zapozna si z tym zowrbnym
raportem. On take martwi si o Rumunw i spyta wprost, czy na tym
odcinku frontu co si nie kroi. W odpowiedzi sysza nie, cay czas nie,
wspomina Puttkamer, ktry bra udzia w kadej naradzie wojskowej
w tamtym tygodniu. Poniewa ze wieci zwykle wolno napywaj, Fhrer nie
zosta poinformowany o powadze sytuacji. Nadal istniay pewne wtpliwoci
co do koncentracji radzieckich wojsk, a najwysze dowdztwo, uraone
niedawnymi sowami krytyki Hitlera, e cigle przecenia nieprzyjaciela56,
nie byo skore do powtrzenia bojaliwego bdu w kalkulacji, jak to miao
miejsce podczas kampanii w Polsce i Francji.
O wicie 19 listopada czterdzieci radzieckich dywizji zaatakowao
Rumunw. Obrocy dzielnie stawiali opr, ale zostali rozniesieni przez
przewaajce siy wroga. Dowdca Grupy Armii B zareagowa natychmiast.
Przede wszystkim nakaza Paulusowi przerwa szturm Stalingradu
i przygotowa oddziay od odparcia ataku na lewym skrzydle. Pniej, kiedy
stao si jasne, e Rumuni si nie opr, zasugerowa niezwoczne wycofanie
Szstej Armii.
Hitler kategorycznie si sprzeciwi. Utwierdzony w przekonaniu, e
Rosjanie s bliscy wykrwawienia, rozkaza, by jego wojska pod Stalingradem
trway niewzruszenie. Pomoc bya w drodze. Sowa otuchy nie
odzwierciedlay atmosfery chaosu w kwaterze gwnej Fhrera. Major Engel
zanotowa w swoim dzienniku, e wrd wojskowych panowao cakowite
zagubienie. Nawet Fhrer nie jest pewny, co robi57. W tych niespokojnych
godzinach bez przerwy kry po wielkiej sali Berghofu, pomstujc na
dowdcw, ktrzy cigle popeniali stare bdy.
Dywizje pancerne wyruszyy do walki, gdy bitwa bya ju praktycznie
przegrana. 21 listopada Rumuni, ktrzy stracili poow czogw, gdy myszy
poprzegryzay w nich przewody, zostali otoczeni. W naszych szeregach
zapanowa chaos zanotowa popiesznie jeden z rumuskich oficerw.
Jakie grzechy popenilimy, my lub nasi ojcowie? Czemu musimy znosi takie
katusze?58. Dopiero tego dnia Paulus i jego szef sztabu, genera major Arthur
Schmidt, zrozumieli, e s w wielkim niebezpieczestwie. Pojawienie si
radzieckich czogw w odlegoci kilkunastu kilometrw od ich kwatery
polowej potwierdzio, e wane ogniwa w systemie cznoci Szstej Armii
zostay zdobyte. Po popiesznym przeniesieniu si do wasnej kwatery Paulus
poprosi o zgod na wycofanie. Jego przeoony j aprobowa i przekaza
pismo do Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu. Podczas wieczornej narady

w Berghofie Jodl zaproponowa wycofanie Szstej Armii, ale Fhrer ponownie

odmwi. Niezalenie od tego, co si wydarzy, musimy utrzyma pozycje
wok Stalingradu. Nastpnego ranka, 22 listopada, spotkay si dwie
radzieckie armie, zaciskajc potne kleszcze i otaczajc ca Szst Armi.
Ponad dwiecie tysicy najlepszych niemieckich onierzy oraz setka czogw,
tysic osiemset cikich dzia i ponad dziesi tysicy pojazdw znalazo si
w gigantycznym Kessel (kotle). Podczas narady w kwaterze Szstej Armii kto
zasugerowa, eby si przebi na poudniowy zachd. Nie moemy tego
zrobi odpar szef sztabu, Schmidt bo nie mamy wystarczajcej iloci
paliwa. Nawet gdybymy prbowali, skoczyoby si to katastrof, jak za
czasw Napoleona. Szsta Armia, doda, bdzie musiaa zastosowa taktyk
jea. W poudnie sytuacja ulega tak znacznemu pogorszeniu, e Schmidt
zacz poddawa w wtpliwo wasne argumenty. W tym momencie Paulus
otrzyma nowe rozkazy: maj trwa na swoich pozycjach i czeka na dalsze
rozkazy. C powiedzia Paulus, odwracajc si do swojego szefa sztabu
bdziemy mieli czas, aby si zastanowi. Zrbmy to oddzielnie. Spotkamy si,
powiedzmy, za godzin i porwnamy nasze wnioski59. Byy identyczne:
powinni si przebi na poudniowy zachd.
Hitler, ktry wyruszy w powrotn drog do Wilczego Szaca, nie potrafi
nawet myle o odwrocie. Tego wieczoru przesa osobist wiadomo
Paulusowi. Szsta Armia napisa musi wiedzie, e zrobi wszystko, aby jej
uly i pomc. Wydam rozkazy w odpowiedniej chwili60. Paulus przyj t
decyzj, ale jeden z jego dowdcw rozpocz wycofywanie z wasnej
inicjatywy, aby zmusi przeoonego do zarzdzenia powszechnego odwrotu.
Paulus mg go pozbawi dowdztwa lub aresztowa, ale tego nie zrobi, gdy
sytuacja bya zbyt krytyczna. Jak na ironi, kiedy Hitler usysza, e jego
wojska s w odwrocie, oskary o to Bogu ducha winnego Paulusa i nagrodzi
prawdziwego winowajc, w ktrym pokada wielkie nadzieje, dajc mu
niezalene dowodzenie.
Podejrzenia, jakie ywi wobec Paulusa, byy jednym z powodw, dla
ktrych zignorowa osobist prob dowdcy Szstej Armii przesan pn
noc 23 listopada. Paulus pragn podj prb wydostania si z puapki.
Zamiast tego uwierzy obietnicy Gringa, e Luftwaffe zdoa zapewni
zaopatrzenie okronej Szstej Armii drog powietrzn, mimo kiepskich
wynikw marszaka Rzeszy. Nastpnego ranka przesa drog radiow rozkaz
Paulusowi, aby trzyma si za wszelk cen, poniewa posiki s ju
w drodze. Ulegajc yczeniowemu myleniu, Hitler uchwyci si lekkomylnie
rzuconej obietnicy Gringa i ogosi Stalingrad twierdz, przypiecztowujc
w ten sposb los niemal dwustu pidziesiciu tysicy onierzy niemieckich
i sprzymierzonych.
Utraciwszy zaufanie do Paulusa, Hitler przekaza wikszo jego
obowizkw feldmarszakowi von Mansteinowi, ktrego byskotliwy plan
inwazji na zachodzie by tak bliski jego wasnemu. Manstein zosta dowdc

nowej formacji, Grupy Armii Don, i otrzyma zadanie powstrzymania

radzieckiej ofensywy na zachd, aby uly obrocom Stalingradu. Jeszcze
tego dnia w poudnie Manstein przesa Paulusowi pen otuchy wiadomo:
Zrobimy wszystko, co w naszej mocy, eby pana z tego wycign. Obecnym
zadaniem Paulusa, doda, byo utrzymanie Wogi i pnocnego frontu
zgodnie z rozkazem Fhrera oraz przygotowanie duych si, aby przebi si od
tyu61. Rozumiejc, e Szsta Armia ma sta niewzruszenie i czeka, a
Manstein wyrbie dla niej korytarz, Paulus i Schmidt porzucili wasny plan
przebicia si na zachd bez zgody Hitlera.
Przed kocem dnia dwadziecia dwa samoloty z zaopatrzeniem dla wojsk
oblegajcych Stalingrad zostay zestrzelone, zanim zdoay dotrze na miejsce.
25 listopada zniszczono dziewi kolejnych, a do Paulusa dotaro marne
siedemdziesit pi ton ywnoci i amunicji. 26 listopada szef sztabu armii,
Zeitzler, odway si narazi na gniew Hitlera, sugerujc, aby da Paulusowi
swobod dziaania, tj. udzieli zgody na prb przebicia si, a gdyby ta si nie
powioda, milczco zezwoli na kapitulacj. Hitler z miejsca odrzuci t
propozycj, wyraajc zgod jedynie na odsiecz Mansteina. Wbrew protestom
Fhrer uchwyci si kurczowo pustych zapewnie Gringa o wystarczajcym
zaopatrzeniu z powietrza. Jestemy przeraeni jego optymizmem
zanotowa w dzienniku Engel gdy nie podzielaj go nawet oficerowie ze
sztabu generalnego Luftwaffe.
Tego dnia Paulus przesa Mansteinowi odrczny list, dzikujc za
niedawn obietnic udzielenia pomocy Szstej Armii. Napisa, e zwrci si
do Hitlera z prob o swobod dziaania, gdyby zasza taka konieczno.
Chciaem mie jego upowanienie wyjani aby wyda jedyny rozkaz,
ktry w takiej sytuacji jest moliwy, zanim bdzie za pno. Nie mog w aden
sposb udowodni, e wydam go jedynie w skrajnej sytuacji, mog tylko
prosi, aby uwierzy mi pan na sowo62.
Paulus otrzyma odpowied Fhrera pi minut przed pnoc.
W osobistym pimie skierowanym do onierzy Szstej Armii Hitler
nakazywa, aby trwali niewzruszenie, i zapewnia, e zrobi wszystko, aby
przyj im z odsiecz.

Pomoc wojskowa, operacja Zimowa Burza, okazaa si stosunkowo

skromna, ograniczona do jednego uderzenia dwch dywizji pancernych.
Chocia zaplanowano j na pierwsze dni grudnia, zgromadzenie minimalnych
si zajo tyle czasu, e zacza si dopiero 12 grudnia. Kiedy dwiecie
trzydzieci czogw ruszyo na pnocny wschd, w kierunku oddalonego
o sto kilometrw Stalingradu, natrafio na saby opr. W niektrych rejonach
nie byo adnych Rosjan, co zdumiao Niemcw. Mimo to przebyli zaledwie

dwadziecia kilometrw. Zamarznita ziemia zacza taja w promieniach

soca, a zbocza wzgrz zamieniy si w liskie, botniste puapki.
Pierwsze pytanie, ktre Fhrer zada podczas poudniowej narady,
brzmiao: Czy wydarzya si jaka katastrofa?. Kiedy usysza, e
nieprzyjaciel przeprowadzi atak jedynie na odcinku bronionym przez
woskich onierzy, zacz narzeka. aden z was nie zawali tylu nocy co ja
z powodu wydarze na poudniu. Nikt dokadnie nie wie, co si tam dzieje!63.
Sze dni onierze Szstej Armii z niecierpliwoci oczekiwali niemieckich
czogw, ale widzieli jedynie kolumny Rosjan sunce na zachd, aby
powstrzyma operacj Zimowa Burza. Manstein by rwnie przygnbiony.
18 grudnia poprosi o pozwolenie dla Paulusa na prb przebicia, aby mg
ocali wikszo swoich ludzi. Zeitzler wyrazi zgod w trybie pilnym, ale
Hitler pozosta niewzruszony, tego dnia bowiem poddaa si woska sma
Armia, co stworzyo ogromn wyrw w pnocnej flance wojsk idcych
z odsiecz Paulusowi.
Nastpnego popoudnia Manstein ponownie zwrci si drog radiow do
Hitlera z prob o zgod na przebicie si Szstej Armii. Pocztkowo Fhrer
odmwi, ale w kocu zacz si waha pod wpywem cigych apeli Zeitzlera.
Jego niezdecydowanie skonio niektrych oficerw sztabowych do
rozpaczliwej nadziei, e Paulus na wasn odpowiedzialno podejmie prb
wydostania si z okrenia. Paulus zrobiby to, gdyby tylko mg. By
przygotowany wykona pierwotny rozkaz Fhrera, ale nie mia nawet stu
czogw z iloci paliwa pozwalajc na pokonanie trzydziestu kilometrw. Co
wicej, ledwie starczao mu amunicji do obrony, a co dopiero do podjcia
dziaa ofensywnych. On i Schmidt pokadali nadziej w kolumnach idcych
z odsiecz64.
Ale czogi zmierzajce im na pomoc nie posuny si ju dalej na wschd.
23 grudnia Manstein musia przerwa operacj, bo jedn z dywizji pancernych
trzeba byo wycofa, aby wypeni wyrw pozostawion przez uciekajcych
Wochw. O siedemnastej czterdzieci nawiza czno z Paulusem za
pomoc dalekopisu i spyta, czy zdoaby si przedrze, gdyby nadeszo
najgorsze? Paulus zapyta, czy to oznacza, e ma jego upowanienie do
przeprowadzenia manewru. Kiedy go rozpoczniemy powiedzia ju nie
bdzie odwrotu.
Nie mog da ci dzi upowanienia odrzek Manstein ale miejmy
nadziej, e do jutra otrzymam decyzj65.
Tymczasem przebywajcy w kwaterze gwnej Fhrer nie chcia wyrazi
zgody i w wigili Boego Narodzenia Manstein mg przekaza onierzom
Szstej Armii jedynie ponure sowa i witeczne pozdrowienia. Tego wieczoru
Manstein nawiza czno radiow z Wilczym Szacem i oznajmi, e
wytrzymao onierzy walczcych pod Stalingradem znacznie spada
i bdzie saba nadal w coraz szybszym tempie. Mona jeszcze jaki czas
dostarcza im zaopatrzenie, ale pniej nie bd zdolni do przebicia si przez

linie radzieckie. Wedug mnie koniec miesica to ostatnia data, kiedy

przeprowadzenie tej operacji bdzie moliwe66. Manstein wiedzia, e Hitler
go nie posucha ju wwczas, gdy podpisywa t wiadomo. Los Szstej Armii
by przesdzony. Chocia Paulus pragn si przebi, wiedzia, e oznaczaoby
to samobjstwo. Zgodzi si z Mansteinem, e to koniec. Czy powinien
wyjani sytuacj swoim onierzom? Przecie ludzie pozbawieni nadziei nie
bd walczy.
Goebbels prbowa doda im otuchy w swojej noworocznej mowie.
W przemwieniu skierowanym do onierzy na froncie obieca, e rok
1943 przybliy Rzesz do ostatecznego zwycistwa i najwikszego triumfu.
Wobec wasnych wsppracownikw by bardziej szczery. Dziaania
propagandowe podejmowane w cigu nastpnych miesicy, powiedzia, nie
mog wzmacnia defensywnych postaw wrd obywateli. Od pocztku
wojny nasza propaganda obraa bdn drog. W pierwszym roku wojny
mwilimy, e wygralimy. W drugim, e wygramy. W trzecim, e musimy
wygra. W czwartym, e nie moemy zosta pokonani. Taki cig jest
katastrofalny, podkreli. Niemiecka opinia publiczna musi wiedzie, e
zdoamy zwyciy, jeli bdziemy ciko pracowa i podejmowa wysiki
w kraju, oddajc wszystko na potrzeby wojny67. By to ponury obraz
zapowiadajcy dekret Fhrera, ogoszony dwa tygodnie pniej, ktry
nakazywa przestawienie caej gospodarki na potrzeby wysiku wojennego.

8
Tu przed nowym rokiem Hitler wysa swojego osobistego pilota Baura do
oblonego Stalingradu z poleceniem przywiezienia do kraju generaa Hansa
Hubego, dowdcy Czternastego Korpusu Pancernego. W kwaterze gwnej
Fhrera zaskoczonego Hubego, ktry straci rk podczas I wojny wiatowej,
poproszono o zoenie prawdziwego raportu o sytuacji Szstej Armii.
Odwane i szczere wyznanie Hubego o rozpaczliwym pooeniu jego
towarzyszy wywaro silny wpyw na Hitlera, ktry sucha go w milczeniu.
Wikszo tego, o czym pan mwi, jest dla mnie nowoci powiedzia
i obieca wysa na pomoc Stalingradowi dywizje pancerne SS stacjonujce we
Francji. Rwnoczenie zrobi wszystko, eby zwikszy zaopatrzenie
dostarczane przez most powietrzny. Gboko wzruszony Fhrer przyrzek, e
przekuje klsk pod Stalingradem w zwycistwo, jak to uczyni po kryzysie
ostatniej zimy.
Hube wrci na pole walki z rozkazem, aby tchn now nadziej w swoich
towarzyszy. Przyby 8 stycznia, kiedy nieprzyjacielskie samoloty zrzuciy
ulotki z radzieckim ultimatum, aby si poddali, bo w przeciwnym razie zgin.
Zachcony sowami Hubego Paulus powiedzia dowdcom swoich oddziaw,
e kapitulacja nie wchodzi w gr68.

Dwa dni pniej rozpocz si zmasowany atak Armii Czerwonej

i zachodnia flanka Szstej Armii zacza si powoli cofa. Zapasy ywnoci
i amunicji szybko si kurczyy. Dzienny przydzia amunicji dla wikszoci
cikich dzia ogranicza si do jednego pocisku, a onierze otrzymywali
dziennie kromk chleba i may plasterek koniny. Ilo zaopatrzenia
dostarczanego odcitym wojskom pozostawaa znacznie poniej tej, ktr
obieca Gring. Hitler by tak rozczarowany, e z penym goryczy sarkazmem
mwi o marszaku: Gring, ta tusta, wypasiona winia!69. Najwiksz
zniewag dla Gringa byo wyznaczenie jego podwadnego, aby
zreorganizowa most powietrzny i ocali Szst Armi. Fhrer ju dwukrotnie
pochwali feldmarszaka Milcha jako czowieka, ktry nie zna sowa
niemoliwe. W poowie stycznia Hitler wezwa Milcha do Wilczego Szaca
i oznajmi, e dosta zadanie dostarczenia codziennie trzystu ton ywnoci
i amunicji wojskom, ktre utkwiy w stalingradzkim kotle. W tym celu
otrzyma specjalne upowanienia, m.in. wadz wydawania rozkazw
wszelkim dowdcom wojskowym. Energiczne wysiki Milcha zwikszyy
codzienn ilo dostaw z szedziesiciu do osiemdziesiciu ton i w szeregach
okronych wojsk bysna saba iskierka nadziei. Wkrtce jednak stao si
jasne, e nawet Milch radzi sobie niewiele lepiej. W kocu take on zrozumia,
e misja bya niemoliwa do wykonania.
Okoo 20 stycznia w szeregach okronych wojsk, ktre zmalay o poow,
pojawiy si pierwsze oznaki dezintegracji, szczeglnie w rejonach
najciszych walk. Poruszony cierpieniem onierzy Paulus czu si
w obowizku jeszcze raz zaapelowa do przeoonych. Tego dnia wezwa
Schmidta i dwch oficerw sztabowych, eby wysucha ich opinii. Tylko
jeden z trjki, oficer operacyjny, opowiedzia si za kontynuowaniem walki.
Paulus przesa identyczn wiadomo do sztabu Mansteina i kwatery gwnej
Fhrera, proszc o zgod na uniknicie cakowitego unicestwienia, gdy
dalsza walka stanie si niemoliwa.
Manstein i Zeitzler zaapelowali do Hitlera o udzielenie zgody, ale ten upar
si, by Szsta Armia walczya do ostatniego czowieka. Podejmujc
rozpaczliw prb przekonania Fhrera, major nazwiskiem Zitzewitz
przylecia ze Stalingradu, aby zoy raport o beznadziejnej sytuacji. Hitler uj
donie Zitzewitza, kiedy przedstawiono mu go 22 stycznia. Przybywa pan
z istnego pieka powiedzia, a nastpnie zacz mwi o wysaniu z pomoc
nowego batalionu czogw typu Pantera.
Zitzewitz osupia. Jakim sposobem batalion mg zwyciy tam, gdzie nie
poradzia sobie caa armia pancerna? Podczas przerwy w wywodach Hitlera
major odczyta liczby z paska papieru, ktry sobie przygotowa.
W poruszajcy sposb opowiada o godzie i odmroeniach wrd onierzy
przebywajcych w okreniu, o malejcych dostawach i poczuciu, e zostali
spisani na straty. Mein Fhrer zakoczy prosz mi pozwoli powiedzie,
e naszym onierzom pod Stalingradem nie mona rozkaza walki do

ostatniego naboju, bo nie s fizycznie zdolni do walki i ju wystrzelili ostatni

nabj.
Hitler spojrza na niego ze zdumieniem. Zitzewitz odnis wraenie, e
patrzy przez niego. Czowiek potrafi szybko si podnie powiedzia
Fhrer. Odprawi majora i poleci wysa do Paulusa nastpujcy rozkaz:
Kapitulacja wykluczona. onierze maj walczy do koca70.
Fhrer mia powane wtpliwoci, ale dwa dni pniej zosta podniesiony
na duchu zaskakujc wiadomoci, e w kocowym dniu konferencji
aliantw w Casablance Roosevelt wezwa pastwa Osi do bezwarunkowej
kapitulacji. (Z jakiego powodu Niemcy byli przekonani, e Casablanca to
kryptonim oznaczajcy Biay Dom i e konferencja odbya si
w Waszyngtonie). Po doprowadzeniu do sytuacji, w ktrej jakiekolwiek
polityczne rozwizanie wiatowego konfliktu stao si niemoliwe, prezydent
wrczy Hitlerowi bezcenny argument propagandowy zachcajcy nard, aby
walczy do koca. By to promyk nadziei, gdy Hitler wreszcie zosta
zmuszony do zaakceptowania beznadziejnej sytuacji pod Stalingradem. Mia
rzekomo rozkaza swojemu gwnemu adiutantowi, Schmundtowi, eby
polecia do Stalingradu i przekaza Paulusowi pistolet, by ten w ostatniej chwili
zwrci go przeciwko sobie.
Liczne grupy Niemcw ju skaday bro, ale Paulus trzyma si nieugicie.
Powiedzia dwm dowdcom dywizji, ktrzy poruszyli kwesti kapitulacji, e
oglna sytuacja nie pozwala na takie dziaanie. Musz sucha rozkazu
Fhrera, ktry kaza im si broni do ostatka. Decyzja ta bya dla niego
cikim brzemieniem, poniewa wiedzia, jakie katusze znosili jego ludzie.
Ufajc dowdcom, przyjmowali za oczywiste, e odsiecz jest w drodze. Tego
dnia, w dziesit rocznic objcia wadzy przez narodowych socjalistw,
w powietrzu wisiaa atmosfera beznadziei. Nie byo gdzie ka nowych
rannych, gdy kada piwnica w Stalingradzie bya tak zapeniona, e chorym
grozio uduszenie. Zapasy lekw i opatrunkw kurczyy si w zastraszajcym
tempie. W zamarznitej twardej ziemi nie mona ju byo chowa zmarych.
Zmusiwszy si do uczczenia wanego dnia, Paulus przesa Hitlerowi
wiadomo drog radiow:
W ROCZNIC PASKIEGO DOJCIA DO WADZY SZSTA ARMIA PRZESYA POZDROWIENIA
FHREROWI. SWASTYKA NADAL OPOCZE NAD STALINGRADEM. NIECHAJ NASZE ZMAGANIA
STAN SI PRZYKADEM DLA PRZYSZYCH POKOLE, EBY NIGDY SI NIE PODDAWA,
NIEZALENIE OD TEGO, JAK ROZPACZLIWE MOE SI WYDAWA POOENIE. WWCZAS
NIEMCY ZWYCI71.

W innym osobistym pimie Paulus poinformowa, e siostrzeniec Fhrera,

Leo Raubal zosta ranny. Czy ma go ewakuowa drog powietrzn? Otrzyma
negatywn odpowied: jako onierz musi pozosta ze swoimi towarzyszami.

W ten sposb brat Geli, prawdziwej mioci Hitlera, zosta skazany na niemal
pewn mier89*72.
W ostatnim licie do ony, rumuskiej arystokratki, Paulus napisa:
Trwam i walcz, bo takie dostaem rozkazy!. Wieczorem 30 stycznia uzbroi
si w karabin, ruszajc do swojej ostatniej bitwy. Wtedy nadesza wiadomo
z Wilczego Szaca, e Fhrer awansowa go na stopie feldmarszaka. Chocia
kady oficer marzy o takim zaszczycie, w obecnej sytuacji wydawao si to
pobawione znaczenia. Po wiadomoci o awansie po pnocy nadesza kolejna,
od Zeitzlera, w ktrej poinformowano Paulusa o cenie wywyszenia: Fhrer
prosi mnie, abym powiedzia panu, e wany jest kady dzie obrony
Stalingradu74.
31 stycznia, tu przed witem, szef sztabu Schmidt wyjrza przez okno i w
blasku niezliczonych ognisk ujrza niewiarygodny widok. Na rynku staa dua
grupa niemieckich i rosyjskich onierzy, palc papierosy i rozmawiajc
z oywieniem. Schmidt powiedzia Paulusowi, e nadszed koniec.
Kontynuowanie walki w odosobnionych punktach oporu nie miao sensu,
chyba e byli gotowi strzela do swoich. Paulus zgodzi si, e kapitulacja jest
jedynym rozwizaniem. Godzin pniej obaj siedzieli w radzieckim
samochodzie jadcym do kwatery gwnej generaa Michaia Szumiowa,
dowdcy Szedziesitej Czwartej Armii.
Kiedy Szumiow zaproponowa, aby udali si na obiad, Paulus odrzek, e
nie zdoa przekn ksa, jeli Rosjanie nie obiecaj dostarczy prowiantu
i lekarstw jego onierzom. Przecie jestemy ludmi odpar ze
zrozumieniem Szumiow jasne, e to zrobimy. Wyszli na zewntrz. By silny
mrz, a soce wiecio mocnym blaskiem. Radziecki genera przecign si
szeroko. Jaki pikny wiosenny dzie!. Podczas posiku zaproponowa
wzniesienie toastu za zwycistwo Armii Czerwonej. Po chwili wahania Paulus
unis kieliszek. Pij za zwycistwo niemieckich wojsk!. Uraony Szumiow
odstawi wasny kieliszek, a nastpnie rzek dobrodusznie: Zapomnijmy
o tym! Prosit!75.
Wczesnym rankiem nastpnego dnia, 1 lutego, Moskwa ogosia
wiadomo o kapitulacji Paulusa i Schmidta. Podczas poudniowej narady
Zeitzler nie mg uwierzy, e to prawda, ale Hitler nie mia najmniejszych
wtpliwoci. Poddali si oficjalnie i bezwarunkowo oznajmi.
W przeciwnym razie zwarliby szeregi, uformowali jea i odebrali sobie ycie
ostatni kul. Zeitzler dalej wtpi, e Paulus skapitulowa. Moe ley gdzie
ciko ranny. Nie, to nieprawda zaprzeczy Hitler. Zawioz ich prosto do
Moskwy i przeka GPU. Stamtd wydadz rozkazy grupie pnocnej, aby te
zoya bro. Fhrer cign, chwalc wojskowych, ktrzy w przeciwiestwie
do Paulusa zakoczyli swoje ycie strzaem w gow. Przecie to proste!
Pistolet bardzo uatwia spraw. Czemu ci tchrze si boj? Ha! Wol by
pogrzebani ywcem?! W takiej sytuacji, wiedzc, e jego mier byaby

przykadem dla innych onierzy?! Trudno oczekiwa, eby ludzie

kontynuowali walk, gdy dowdca daje taki przykad!.
Nie przestawa ciska gromw na Paulusa. Najbardziej boli mnie to, e
awansowaem go na stopie feldmarszaka. Chciaem mu dostarczy ostatniej
satysfakcji. Nie awansuj nikogo na feldmarszaka podczas tej wojny. Nie
wolno liczy kurczt, dopki si nie wykluj. Zupenie tego nie pojmuj.
Widzc mier tylu ludzi, jake atwo byoby. Jego sowa przerodziy si
w niezrozumiay bekot. Nie mg o tym pomyle? To mieszne. Polego tylu
onierzy, a jeden czowiek postawi pod znakiem zapytania ich heroizm! Mg
opuci t dolin ez, przej do wiecznoci, zyska niemierteln pami
narodu, ale wola pojecha do Moskwy. C to za wybr? To nie ma
najmniejszego sensu!76.
Nastpnego dnia poddaa si pnocna grupa. Rosjanie twierdzili, e wzili
do niewoli dziewidziesit jeden tysicy onierzy, w tym dwudziestu
czterech generaw i dwa tysice piciuset oficerw. Z powodu brutalnego
traktowania radzieckich jecw obchodzono si z nimi w nieludzki sposb.
Podobno midzy lutym i kwietniem 1942 roku zmaro czterysta tysicy
niemieckich, woskich i rumuskich jecw wojennych. Gwn przyczyn
mierci by gd, a kanibalizm sta si powszechn praktyk. Przetrwali
jedynie najsilniejsi, ywic si odchodami, z ktrych wybierano i obmywano
niestrawione ziarna i kawaki kiebi. Tylko kilka tysicy pojmanych pod
Stalingradem wrcio do Niemiec. Jednym z nich by Paulus, ktry ucieszy
Rosjan publicznym potpieniem Hitlera i nazizmu.
Po odwiedzeniu gruzw Stalingradu genera Charles de Gaulle mia
powiedzie jednemu z korespondentw: Stalingrad! C za wyjtkowi
onierze! Naprawd wielcy ludzie!. Korespondent uzna, e mwi
o Rosjanach. Mais non, nie miaem na myli Rosjan, ale Niemcw. Jake wiele
trzeba byo odwagi, eby zaj tak daleko!77.

Rozdzia 26
W NAJBLISZYM OTOCZENIU
(1943)

1
Po traumatycznej ktni z Jodlem Hitler wycofa si do swojego bunkra
Wehrwolf pod Winnic. Jad i spa w samotnoci, za jedynego towarzysza
majc suk Blondi. Kiedy bitwa pod Stalingradem zbliaa si do punktu
kulminacyjnego, Fhrer wrci do Wilczego Szaca pod Ktrzynem i zacz
powoli wychodzi ze swej samotni. Czasami zaprasza adiutanta albo jakiego
gocia z Berlina, aby dzieli jego skromny posiek. Kiedy grupa si
powikszya, obejmujc sekretarki i innych wybranych czonkw
wewntrznego krgu, posiki z powrotem przeniesiono do wsplnej sali
jadalnej. Dowdcy wojskowi byli nadal wykluczeni, a Fhrer odmawia
podania im rki podczas odpraw. Jeli o nich chodzi, czuli si spici w jego
obecnoci, wikszo uwaaa go za tyrana i czowieka obkanego.
Nawet pogrony w gbokiej depresji Fhrer traktowa swoich adiutantw
z uprzejmym szacunkiem, a jego zainteresowanie modszymi oficerami, jak
Richard Schulze, poprzedni asystent Ribbentropa, byo niemal ojcowskie. Tej
strony Hitlera nie mieli okazji pozna dowdcy pokroju Haldera. Nie znali
czowieka, ktry umia by wspaniaomylny dla sucych, pozostawa
w zayych stosunkach z szoferami i sekretarkami. Odizolowanie od krgu
wojskowych zbliyo go jeszcze bardziej do tego rodzinnego grona, wic jego
nowa sekretarka, Gertraud Humps, miaa wyjtkow okazj poznania swojego
Fhrera. Sprowadzono j do Wilczego Szaca na pocztku zimy, aby zastpia
atrakcyjn i ywioow Gerd Daranowsky. Dara rzucia robot u Elizabeth
Arden, aby pracowa dla Hitlera, a teraz szykowaa si do wyjcia za m za
jego oficera cznikowego z Luftwaffe.
Traudl Humps, wnuczka generaa, bya dwudziestodwuletni naiwn
i atwowiern dziewczyn. Tak si zdenerwowaa, gdy pierwszy raz notowaa
sowa Hitlera, e musia j uspokoi, jakby bya dzieckiem. Nie denerwuj si
powiedzia z otuch. Gdyby mnie kto dyktowa, zrobibym znacznie wicej
bdw ni ty1. Wezwano j ponownie 3 stycznia 1943 roku. Tym razem
Hitler zapyta, czy zgodziaby si przyj prac jego staej osobistej sekretarki.
Bya to ekscytujca i pochlebna propozycja, wic przyja j bez wahania.
Szybko przywyka do nowego, dziwnego wiata. Bez staych godzin pracy
biurowej i porzdku dnia miaa duo czasu na spacery po przysypanym

niegiem lesie. Szczeglnie lubia obserwowa, jak jej nowy chlebodawca bawi
si rano z Blondi. Wielki pies skaka przez przeszkody, wspina si po drabinie
i suy na grnym szczeblu. Kiedy Hitler dostrzeg Traudl, podchodzi, ciska
jej do na powitanie i pyta, jak si miewa.

Podczas narad z wojskowymi yczliwa twarz Hitlera znikaa. Po upadku

Stalingradu sta si tak wybuchowy, e liczb osb obecnych podczas odpraw
powiconych biecej sytuacji na froncie ograniczono do minimum.
Guderian, ktry nie widzia Fhrera od czasu klski pod Moskw, zauway, e
cho znacznie si nie postarza, atwo traci nad sob panowanie i wybucha
gniewem, a wwczas nie sposb byo przewiedzie, co powie lub zdecyduje.
W trakcie posikw w maym gronie panowa nad gniewem, ale poziom
rozmw uleg obnieniu. Po Stalingradzie wspominaa panna Schroeder
Hitler zaprzesta suchania muzyki. Zamiast tego co wieczr musielimy
wysuchiwa jego monologw, zgranych jak gramofonowa pyta. Zawsze
mwi o tym samym: dawnych czasach w Wiedniu, Kampfzeit [okres zmaga,
tak nazici nazywali lata 19251933], dziejach czowieka, mikroi makrokosmosie. Niezalenie od tematu, zawsze byo wiadomo, co powie. Po
pewnym czasie jego monologi zaczy nas nudzi. Nigdy jednak nie
rozmawiano o sytuacji na wiecie lub na froncie. Wszystko, co miao
jakikolwiek zwizek z wojn, byo absolutnym tabu2.
W Berlinie Goebbels ogosi trzydniow aob dla uczczenia onierzy
polegych pod Stalingradem. Zamknito wszystkie miejsca rozrywki, w tym
teatry i kina. Goebbels zacz take szykowa nard na nadcigajce cikie
czasy. Wszdzie na pocigach, murach, w oknach sklepowych i na tablicach
ogoszeniowych rozlepiono hasa: Wszystkie koa musz si obraca dla
zwycistwa. 15 lutego wyda rozporzdzenie skierowane do reichsleiterw,
gauleiterw i wszystkich dowdcw wojskowyh wzywajce do penej
mobilizacji dla zwycistwa.
Tego samego dnia w Dsseldorfie w mowie zatytuowanej Czy pragniesz
wojny totalnej? niemal cakowicie ujawni ostateczne rozwizanie Hitlera.
Dwm tysicom lat zachodniej cywilizacji, powiedzia, zagraa zwycistwo
Rosjan uknute przez midzynarodowe ydostwo. Na sali rozlegy si okrzyki:
Powiesi ich!. Goebbels obieca, e Niemcy im odpac cakowit
i bezwzgldn eksterminacj, unicestwieniem wszystkich ydw!. Sowa te
wywoay okrzyki i maniakalny rechot3.
Nastpnego dnia powag sytuacji na froncie potwierdzi list Bormanna do
ony, ktr nazywa swoj najdrosz dziewczynk. Jeli sytuacja na
froncie ulegnie pogorszeniu, teraz lub w przyszoci, byoby lepiej, gdyby
wyjechaa na zachd. Musisz zrobi wszystko, co w twojej mocy, eby

uratowa siebie i Twoje nasze dzieci. We waciwym czasie podejmiemy na

nowo nasze dzieo4.
18 lutego Goebbels ponownie poruszy zagadnienie wojny totalnej
w mowie wygoszonej w Sportpalast do zaufanych czonkw partii. Wszystko
zostao zainscenizowane w najdrobniejszym szczegle. Dla wzmocnienia
efektu wizualnego publiczno przybya w cywilnych ubraniach zamiast
mundurach. piewy, gosy aprobaty i chr okrzykw byy znakomicie
wyreyserowane. Wystpujcy na podium Goebbels przypomina raczej
aktora ni mwc, a to, co mwi, nie miao znaczenia w porwnanym z tym,
jak to robi. Retoryczny majstersztyk wprawi suchaczy w istny sza. Kiedy
krzykn: Chcecie wojny totalnej?! Chcecie wojny totalnej?!! Chcecie wojny
totalnej?!!! Czy chcecie, eby wojna, jeli zajdzie taka potrzeba, staa si jeszcze
bardziej totalna i bezlitosna, ni sobie wyobraacie?, w odpowiedzi usysza
chralne gromkie Ja! Gdy zapyta: Czy zgadzacie si, aby kady, kto
przeszkadza wysikowi wojennemu Rzeszy, zapaci za to gow?, rozlegy si
grzmice okrzyki aprobaty. Godzina idiotycznych popisw! rzuci pniej
cynicznie czonkom swojej wity. Gdybym im powiedzia, eby skoczyli
z czwartego pitra Columbushaus90*, zrobiliby to bez wahania5.
Goebbels by tak oddany koncepcji wojny totalnej, e wzi na siebie
zadanie zorganizowania najwyszych dziaaczy partyjnych w stworzony
naprdce komitet. Na pocztku marca pojecha do domu Gringa
w Obersalzbergu, aby prosi go o pomoc. Trzeba bdzie, powiedzia, uwolni
Fhrera od pewnych spraw. Od czasu wybuchu wojny Hitler postarza si
o pitnacie lat. To przykre, e wid taki samotniczy i niezdrowy ywot.
Dlatego powinni skompensowa brak przywdztwa w polityce wewntrznej
i zagranicznej. Nie trzeba obcia wszystkim Fhrera. Przekona Gringa,
e wojna musi by toczona politycznymi rodkami i e przywdztwo
polityczne w Rzeszy powinno zosta przekazane Radzie Ministerialnej ds.
Obrony Rzeszy. Jej czonkami mieli by bezwzgldni ludzie oddani
zwycistwu za wszelk cen.
Goebbels zapewni Gringa, e bd dziaali w imieniu Fhrera. Nie mamy
innej ambicji oprcz wzajemnego wspierania si, aby stworzy wok Fhrera
siln falang. Fhrer czasami si waha, jeli syszy rne opinie. Nie zawsze
te reaguje na ludzi tak, jak powinien. Wanie w tym musimy mu pomc.
Gring przyrzek zrobi wszystko, aby wcign do ich grupy Himmlera,
a Goebbels zdradzi, e udao mu si zdoby poparcie takich wanych
urzdnikw, jak Funk, Ley i Speer, wszystkich niezachwianie oddanych
Fhrerowi. Ta sprawa to wyzwanie dla kadego z nas. Nie trzeba chyba tego
mwi. Ludzie, ktrzy pomogli Fhrerowi przeprowadzi rewolucj, pomog
mu teraz w wygraniu wojny. Wtedy nie byli biurokratami i teraz nie wolno im
nimi zosta6.
Gring nie pomyla o zwrceniu si z t spraw do szefa uzbrojenia
lotnictwa, feldmarszaka Milcha. Oprcz tego, e brakowao mu odpowiednich

narodowosocjalistycznych kwalifikacji, Milch nie kry swojej antypatii do

marszaka rzeszy. Kilka dni po tajnej naradzie Gringa z Goebbelsem Milch
skorzysta z okazji, jedzc posiek w towarzystwie Hitlera, aby doradzi
zastpienie Gringa, ktrego podejrzewa o powrt do narkotykowego
uzalenienia. Zebra si te na odwag i opowiedzia najnowszy dowcip
o Gringu i Goebbelsie. Kiedy obaj panowie trafili do nieba, wity Piotr kaza
pierwszemu za kar, e tak czsto kama, pobiec do odlegej chmury i wrci.
Pniej rozejrza si wok, szukajc Goebbelsa. Gdzie ten may platfus?
spyta aposto. Piotrze wyjani anio wrci na ziemi po swj motocykl.
Podczas kolacji Milch oznajmi, e sporzdzi dug list zalece i ma
nadziej, i Fhrer nie poczuje si uraony jego szczeroci. Po pierwsze,
wezwa Fhrera do porzucenia ofensywy w rejonie Kurska i przejcia do
defensywy. Wehrmacht jest saby, a zaopatrzenie marne, wic linia frontu
musi zosta skrcona. Nie przekonasz mnie powiedzia agodnie Hitler,
stawiajc kropk w notatniku. Nastpna rada bya rwnie radykalna: Fhrer
powinien zrezygnowa z codziennych odpraw i mianowa nowego szefa
sztabu, na przykad Mansteina. Niech da mu pan wadz na wszystkich
frontach, nie tylko w jednym rejonie. Wszystko bdzie pod pask komend.
Pozostanie pan gwnodowodzcym, a on paskim pomocnikiem. Hitler nie
odpowiedzia, ale zrobi kolejny znak pirem, co Milch odczyta jako oznak
podenerwowania. Przez godzin feldmarszaek wylicza rwnie prowokujce
sugestie. W kocu doszed do ostatniej, najtrudniejszej do przeknicia. Mein
Fhrer rzek Stalingrad by najwiksz klsk Rzeszy i Wehrmachtu. Musi
pan podj zdecydowane dziaania, aby wycign Niemcy z tej wojny.
Zapewniam pana, e wielu si ze mn zgadza. Nadal jest na to czas. Musi pan
niezwocznie dziaa. Prosz to zrobi bez adnej ceremonii, a przede
wszystkim tego nie odwleka!.
Mina pnoc. Milch spoci si z wysiku i strachu. Przeprosi, e zaj
uwag Fhrera dwudziestoma tezami. Hitler spojrza na kropki w swoim
notatniku. Sprzeciwi mi si pan dwadziecia cztery, a nie dwadziecia razy
sprostowa. Nie wydawa si jednak rozgniewany ani poirytowany. Dzikuj,
e pan to powiedzia. Nikt inny nie przedstawi mi tak jasnego obrazu
sytuacji7.

2
Korespondent Louis Lochner ju kilkakrotnie prbowa poinformowa
Roosevelta o ruchu oporu dziaajcym w Rzeszy. Liczc, i przekona
prezydenta, e nie wszyscy Niemcy s nazistami, Lochner by gotw poda mu
szyfr radiowy uywany przez dwie odrbne grupy, aby Roosevelt mg je
bezporednio poinformowa, jaka polityczna administracja w Niemczech
byaby do przeknicia dla aliantw. Kiedy nie udao mu si dotrze do

prezydenta przez jego sekretarzy, Lochner napisa prywatne pismo, nie

ujawniajc szyfrw i podkrelajc, e moe je przekaza wycznie
Rooseveltowi. Nie otrzyma odpowiedzi, ale kilka dni pniej poinformowano
go, e w krgach oficjalnych jego natarczywo jest odbierana jako w
najwyszym stopniu kopotliwa. Czy byby askaw zaprzesta dalszych prb?
Lochner nie wiedzia, e odmowa prezydenta jest elementem oficjalnej
amerykaskiej polityki zmierzajcej do bezwarunkowej kapitulacji Niemiec,
nie tylko poprzez brak poparcia dla czonkw niemieckiego ruchu oporu, ale
te poprzez unikanie wszelkich kontaktw na wyszym szczeblu.
Amerykaskie wadze nie chciay uzna istnienia antyhitlerowskiego ruchu
wewntrz Niemiec8.
Czonkowie niemieckiego ruchu oporu byli zniechceni, ale nadal
planowali obalenie Hitlera. Uwaali, e nie wystarczy samo przejcie wadzy.
Przekonani, e najpierw trzeba usun Fhrera, na egzekutora wybrali
generaa Henninga von Tresckowa, szefa sztabu feldmarszaka von Klugego.
Tresckow postanowi zwabi Hitlera na front, a nastpnie podoy w jego
samolocie bomb, ktra miaa eksplodowa podczas lotu powrotnego.
Wieczorem 13 marca 1943 roku jeden z wyszych oficerw Tresckowa, Fabian
von Schlabrendorff, zjawi si na lotnisku z pakunkiem zawierajcym dwie
butelki brandy. W rzeczywistoci bya to bomba wykonana z brytyjskiego
plastycznego materiau wybuchowego. Przy pomocy klucza Schlabrendorff
skruszy bezpiecznik, uzbrajajc bomb. Chwil pniej przekaza pakunek
pukownikowi z grupy Hitlera, ktry obieca odda j jego przyjacielowi
w Wilczym Szacu.
Fhrer wsiad na pokad i maszyna wystartowaa. Bomba miaa
eksplodowa nad Miskiem. Miny dwie godziny, ale wiadomo
o katastrofie nie nadesza. Pniej spiskowcy dowiedzieli si, e samolot
wyldowa bezpiecznie w Ktrzynie. Konspiratorzy byli zdezorientowani.
Musieli odzyska bomb, zanim eksploduje lub zostanie odkryta.
Schlabrendorff, ktry si tym zaj, odkry, e zawleczka si wysuna, ale
detonator by zepsuty 9.
Kilka dni pniej spiskowcy podjli kolejn prb. Przed pnoc, 20 marca,
w pokoju berliskiego hotelu Eden Schlabrendorff przekaza materia
wybuchowy pukownikowi Rudolfowi Christophowi von Gerstdorffowi,
szefowi wywiadu Klugego. Gerstdorff mia przeprowadzi samobjcz misj.
Planowa podej do Fhrera w Zeughaus w Berlinie podczas przypadajcego
nazajutrz Dnia Bohatera, a potem wysadzi si razem z nim.
Nastpnego dnia Gerstdorff zjawi si w Zeughaus z bomb ukryt
w kieszeniach paszcza. O trzynastej przyjecha Hitler, aby po wysuchaniu
utworu Brucknera w wykonaniu Filharmonikw Berliskich wygosi krtk
mow na wewntrznym dziedzicu. Kiedy zmierza do sali, gdzie wystawiono
zdobyte rosyjskie trofea, Gerstdorff sign do lewej kieszeni i zmiady
kapsuk z kwasem. Brytyjski zapalnik potrzebowa co najmniej dziesiciu

minut, eby zdetonowa bomb. Hitler by w towarzystwie Himmlera, Keitla,

Gringa i kilkunastu innych, ale niedoszy zamachowiec bez wikszych
trudnoci znalaz si u jego boku.
Schmundt zapewni Gerstdorffa, e Fhrer spdzi p godziny na terenie
wystawy, ale Hitler okaza niewielkie zainteresowanie i ku przeraeniu
pukownika wyszed z budynku po piciu minutach. Gerstdorff nie mg za
nim pj. Wiedzia, e pozostao mu tylko pi minut, aby niepostrzeenie
usun zapalnik. Przepchn si okciami na korytarz. W kocu znalaz msk
azienk. Na szczcie bya pusta. Popiesznie wycign zapalnik z kieszeni
i na kilka sekund przed planowan eksplozj spuci go w toalecie, a nastpnie
wyszed z budynku razem z bombami10.
Chocia Gestapo nie wiedziao, e doszo do dwch nieudanych prb
zamachu na Fhrera, podejrzewao, e w Abwehrze roi si od zdrajcw.
Pitnacie dni pniej aresztowano Hansa von Dohnanyi z kwatery gwnej
Abwehry. Oster zdy zniszczy wikszo dokumentw, ktre go obciay,
jednak niebawem take on trafi do aresztu. Konspiratorzy stracili nie tylko
zdolnego przywdc, ale najlepsze kanay komunikowania si ze sob
i przyjacimi na zachodzie.

3
Na pocztku kwietnia Hitler i jego wita wsiedli do pocigu jadcego do
Berchtesgaden, spodziewajc si przyjemnego wytchnienia od ponurego
otoczenia Wilczego Szaca. Bya bezdeszczowa zimna noc. Gdy opuszczali
pokryty niegiem las w okolicy Ktrzyna, Traudl Humps odczuwaa al
z powodu wyjazdu, a jednoczenie podniecenie wywoane perspektyw
nowych dowiadcze. Pocig zosta wyposaony we wszelkie wygody, w tym
w specjalny wagon z prysznicami i wannami. Podawano wymienite jedzenie,
a siedzenia mona byo rozoy w wygodne miejsca do spania. Nastpnego
ranka, kiedy pocig sun cicho do celu, Traudl pomylaa o innych pocigach
w Rzeszy pozbawionych owietlenia i ogrzewania, penych godnych,
podrujcych w niewygodzie pasaerw. Z zamylenia wyrwao j
zaproszenie na obiad z Fhrerem. Kolejnego ranka zjada niadanie w mniej
znakomitym towarzystwie. Sucy i sekretarki plotkowali o Ewie Braun,
ktra miaa wsi do pocigu w Monachium. Uwaali j za pani Berghofu
i jako taka bya milczco akceptowana przez wszystkich goci. Wszystkich
z wyjtkiem on Ribbentropa, Gringa i Goebbelsa. Pierwsza ignorowaa Ew
z krlewsk wyniosoci, a pozostae otwarcie okazyway jej pogard, mimo
proby Hitlera, by traktowa j z szacunkiem 11.
Jedna ze starszych sekretarek oprowadzia Traudl po Berghofie. Zaczy od
drugiego pitra zajmowanego przez Fhrera. Korytarz zdobiy ptna
dawnych mistrzw, wspaniae rzeby i egzotyczne wazy. Traudl pomylaa, e

wszystko byo pikne, cho wydawao si dziwne i bezosobowe. Wok

panowaa grobowa cisza, gdy Fhrer jeszcze spa. Przed jakimi drzwiami
leay dwa szkockie teriery, Stasi i Negus psy Ewy. Nastpne drzwi
prowadziy do sypialni Hitlera. Wygldao, jakby dwie sypialnie byy ze sob
poczone du azienk. Wydawao si jasne, e yj ze sob dyskretnie, jak
m i ona. Pniej Traudl zostaa zaprowadzona na d do duego salonu
oddzielonego cik aksamitn kotar od synnego panoramicznego okna.
W salonie stay eleganckie meble, ale mimo piknych gobelinw i grubych
dywanw wywoywa wraenie chodu. Wyposaenie byo znacznie lepsze ni
w Wilczym Szacu, lecz Traudl czua si skrpowana. Chocia traktowano j
jak gocia, nie zjawia si w Berghofie z wasnej woli, ale jako pracownica
Fhrera.
Codzienny rozkad zaj by nieco napity, ale pozostawa niezmienny.
Poudniowa odprawa Hitlera rzadko koczya si przed pitnast. Ostatni
oficer zwykle wychodzi o szesnastej i Fhrer zjawia si w salonie, gdzie ju
czekali jego godni gocie. Po nim, jak na sygna, przychodzia Ewa
w towarzystwie dwch drepczcych w lad za ni psw. Hitler caowa j
w rk, a nastpnie wita kadego z goci uciskiem doni. Przemiana ma
stanu przygniecionego koszmarem wojny w maonka i jowialnego
gospodarza pragncego dogodzi gociom wydawaa si nieoczekiwana i nieco
groteskowa. W rzeczywistoci jego ycie prywatne niewiele rnio si od
egzystencji zamonego przedsibiorcy.
Mczyni witali Ew lekkim skinieniem gowy i uprzejmym
pozdrowieniem Gndiges Frulein, a kobiety zwracay si do niej Frulein
Ewa. Z kilkoma czya j szczeglna zayo, szczeglnie z Hert Schneider,
szkoln przyjacik. Kobiety rozpoczynay oywion rozmow o dzieciach,
modzie i osobistych przeyciach. W kocu Hitler im przerywa, artujc
z psw Ewy i nazywajc je rcznymi froterkami. Ona beztrosko
odpowiadaa, e Blondi, pies Hitlera, to cielak.
Po aperitifie, ktry oywia towarzystwo bardziej od banalnych
uprzejmoci, Hitler prowadzi jedn z pa do stou. Za nimi szli Bormann
i Ewa, ktra nie znosia go z caego serca za to, e by niepoprawnym
kobieciarzem 91*. Bierze na cel wszystko, co nosi spdniczk zauway jeden
z adiutantw oczywicie, z wyjtkiem Ewy.
Gocie raczyli si Sauerbraten, pieczeni bawarsk z marynowanego misa,
ale Hitler trzyma si wegetariaskich potraw przygotowywanych pod
nadzorem doktora Wernera Zabela z kliniki w Berchtesgaden
i podgrzewanych w kuchni Berghofu. Nic nie skonioby Ewy do zjedzenia
gstego kleiku Hitlera, owsianki lub pieczonych ziemniakw obficie polanych
olejem z siemienia lnianego. Fhrer droczy si z ni o jej wasny, skromny
jadospis. Kiedy ci poznaem powiedzia bya urocza i pulchniutka, ale
teraz zeszczuplaa. Kobiety ponosz ofiary, doda sardonicznie, tylko po to,
eby zazdrociy im przyjaciki.

Rozmowa bya lekka i oywiona, dopki Hitler nie rozpocz

propagandowej pogadanki o zaletach wegetariaskiej diety. Opisywa
potworne obrazy, ktre widzia w rzeni odwiedzonej niedawno na Ukrainie.
Dwaj gocie pobledli, gdy wspomnia o robotnicach w kaloszach stojcych po
kostki w wieej krwi. Jeden z nich, Otto Dietrich, odoy n i widelec,
mwic, e nie jest ju godny.
Po obiedzie Hitler wyrusza na codzienny dwudziestominutowy spacer do
herbaciarni. By to okrgy kamienny budynek pooony u stp Berghofu,
przypominajcy gociom silos lub elektrowni. Herbat podawano
w przestronnej okrgej sali z szecioma duymi oknami, z ktrych rozciga
si szeroki widok. Z jednego mona byo podziwia pikn panoram z rzek
Ach spywajc po zboczu i wijc si midzy domami wielkoci pudeek
zapaek. W dole wznosiy si barokowe wiee Salzburga.
Hitler pi jabkow herbat, a Ewa rozmawiaa o sztukach teatralnych
i filmach. Fhrer powiedzia jedynie, e nie potrafiby oglda filmw, gdy tylu
ludzi ponosi wielkie ofiary. Oprcz tego musz oszczdza oczy na
studiowanie map i czytanie raportw z linii frontu. Tego dnia konwersacja go
znudzia. Zamkn oczy i uci sobie krtk drzemk. Gocie kontynuowali
rozmow przyciszonymi gosami, a kiedy Fhrer si obudzi, przyczy si do
wymiany zda, jakby na chwil zamkn oczy, eby pomyle.
O dziewitnastej do Berghofu przyjechaa kolumna samochodw i wdz
zaj si ponownie sprawami pastwa. Dwie godziny pniej wyszed z narady
i uda si do jadalni, by zje ziemniaczane pure i saatk z pomidorw,
podczas gdy gocie raczyli si pieczeni na zimno. Czarowa wszystkich
opowieciami z czasw swojej modoci, dopki nie zauway ladu szminki
na serwetce Ewy. Czy wie, jaki jest jej skad? Ewa odparowaa, e uywa
wycznie francuskich szminek wykonanych z najlepszych materiaw.
Z pogardliwym umiechem odpowiedzia: Gdyby wiedziaa, kobieto, e
szminki, szczeglnie pochodzce z Parya, s wytwarzane z tuszczu
uzyskiwanego ze ciekw, na pewno nie malowaaby nimi warg. Wszyscy
si rozemiali. Wygra kolejny spr, nawet jeli nie pozyska nowych
zwolennikw.
Pniej adiutant poinformowa Hitlera, e uczestnicy wieczornej narady
wojskowej ju dotarli na miejsce. Nie chcc, eby jego gocie, zwaszcza
kobiety, mieli kontakt ze sprawami wojskowymi, poprosi, by pozostali na
miejscach. To nie potrwa dugo zapewni i wyszed energicznie, ze
spuszczon gow. Sekretarki uday si do biura, eby przepisa raporty
z nalotw powietrznych, a Ewa i wikszo goci schodzili do piwnicy, aby
obejrze film. Zanim si skoczy, zadzwoni telefon. Sucy oznajmi, e
spotkanie dobiego koca i Fhrer czeka na wszystkich w gwnej sali. Ewa
posza popiesznie do swojego pokoju, aby poprawi makija, a jej siostra,
Gretl, wypalia ostatniego papierosa, nastpnie za woya do ust mitwk,
by odwiey oddech.

Reszta udaa si posusznie do wielkiej sali. Dochodzia pnoc, gdy Hitler

zszed po schodach i usiad przy kominku obok Ewy oraz jej dwch maych
psw. Poniewa terriery nie przepaday za Blondi, ta bya wykluczona
z towarzystwa, oprcz rzadkich okazji, kiedy Hitler prosi Ew o zabranie
pupilw, eby jego pies znalaz si na chwil w centrum zainteresowania.
Podano alkohole, ale Hitler poprzesta na herbacie i szarlotce. Wszyscy
siedzieli w milczeniu wok kominka, czekajc w pmroku, a Fhrer zagai
rozmow. W kocu zabra gos, wygaszajc kolejny wykad o zgubnoci
palenia tytoniu. Jego dentysta zauway, e palenie dezynfekuje usta.
Umiarkowane palenie nie jest grone. Hitler wyrazi odmienne zdanie. Nie
poczstowabym papierosem ani cygarem nikogo, kogo podziwiam lub
kocham, bo wywiadczybym mu w ten sposb niedwiedzi przysug.
Powszechnie wiadomo, e ludzie, ktrzy nie pal, yj duej od palaczy i s
bardziej odporni na choroby. Nigdy nie mia dosy prowadzenia krucjaty
przeciwko szkodzeniu wasnemu ciau i wyznaczy zoty zegarek jako sta
nagrod dla kadego z jego krgu, kto rzuci palenie. Ewie postawi jednak
ultimatum: Rzu palenie albo mnie13.
Rozmowa przeniosa si na alkohol, ktry Fhrer uwaa za mniej
szkodliwy, a pniej na malarstwo. Doktor Morell, ktry wypi kieliszek porto,
z trudem panowa nad sennoci. Przechyli si do tyu, spltszy tuste donie
na wydatnym brzuchu. Nagle zamkn oczy. Powieki powikszone przez
grube soczewki przedstawiay odraajcy widok. Pukownik von Below
szturchn Morella, ktry natychmiast si przebudzi i rozpromieni, sdzc, e
Fhrer powiedzia dowcip.
Jeste zmczony, Morell? spyta Hitler.
Nie, Mein Fhrer. Rozmarzyem si odrzek lekarz i pragnc udowodni,
e jest przebudzony, zacz swoj star opowie o przygodach w Afryce.
Fhrer cicho zagwizda znan piosenk. To nie tak, odrzeka Ewa i zanucia
melodi. Zaczli si dobrodusznie spiera. Chciaa si z nim zaoy, ale Hitler
poskary si, e jeli wygra, bdzie musia zapomnie o zakadzie, aby okaza
wspaniaomylno. Zasugerowaa, by nastawi pyt i przekona si, kto ma
racj. Albert Bormann podnis si uczynnie i przynis pyt. Ewa
triumfowaa. Kompozytor si pomyli skwitowa Hitler, ktry w modoci
skomponowa oper. Gdyby naprawd by taki utalentowany, napisaby to
po mojemu. Wszyscy wybuchnli miechem. O czwartej nad ranem Hitler
wezwa sucego i zapyta, czy nadeszy raporty o nalotach. Nie mg pj
spa, dopki si nie upewni, e nad Niemcami nie ma adnych
nieprzyjacielskich samolotw.

Aby tchn w Mussoliniego wasne wojownicze usposobienie, Fhrer

zwoa jeszcze jedn narad. 7 kwietnia pojecha na dworzec kolejowy do

Salzburga, gdzie powita sojusznika. Dwaj dyktatorzy przywitali si serdecznie.

Hitler by zaszokowany zapadnitymi policzkami Il Duce i jego poblad
twarz. Przez wiksz cz czterodniowej wizyty Mussolini nie opuszcza
swoich pokojw w paacu Klessheim i nie widywa prawie nikogo z wyjtkiem
Hitlera. W ich prywatnych rozmowach sprawia wraenie zniechconego.
Kopotem Il Duce, zawyrokowa Hitler, by wiek. Mussolini mia szedziesit
lat, a jego zdrowie szwankowao. Przyjecha zdecydowany zawrze pokj ze
Zwizkiem Radzieckim i wycofa wszystkie woskie wojska znajdujce si za
granic, ale by zbyt saby, eby stanowczo postawi na swoim, i zbyt
zniechcony, by oywiy go arliwe apele Hitlera. Po ostatnim spotkaniu
10 kwietnia dwaj panowie ruszyli wspaniaymi schodami do gwnej sali.
Dopiero wwczas wikszo woskich delegatw pierwszy raz od przyjazdu
ujrzaa Mussoliniego. Wygldaj jak dwaj inwalidzi szepn jeden z nich.
Raczej jak dwa trupy skomentowa osobisty lekarz duce14.

Po poudniu adiutant Hitlera zatelefonowa do Berghofu, mwic, e

Fhrer wanie opuszcza paac Klessheim. Chcia, eby wszyscy gocie spotkali
si z nim w herbaciarni, aby mg rozpocz swoje ycie rodzinie jako pater
familias najbliszego otoczenia. Zgodnie z ogln zasad zauwaa jeden
z bohaterw powieci Dostojewskiego, stary Karamazow ludzie, nawet
najbardziej nikczemni, s bardziej naiwni i prostolinijni, ni sdzimy.
Podobnie zreszt jak my sami15.
Niedugo potem zajechaa duga kolumna samochodw i w Berghofie
zaroio si od mundurw. Pniej przyby sam Fhrer i bez zbdnych ceregieli
poprowadzi inny korowd, tym razem pieszo, do swojej herbaciarni.
Wydawa si zadowolony z rozmw z Mussolinim i atmosfera bya
rozluniona. Podda si rutynie, a jego ycie prywatne biego utartym torem
z niewieloma zmianami. mia si jak zwykle, gdy adiutant oddelegowany do
odczytywania napisw niemych filmw popeni gaf, np. zapowiadajc bitw,
gdy na ekranie pojawiaa si jedynie grupa wieniaczek.
Chocia w gronie najbliszych rzadko wspomina o wojnie i polityce,
pewnego wieczoru wyrazi al, e musi nosi mundur. Po wojnie zawiesz go
na koku, przejd na emerytur i pozwol, aby kto inny zaj si rzdzeniem.
Pniej, jako dostojny starzec, spisz swoje pamitniki i bd przebywa
wycznie w towarzystwie byskotliwych, utalentowanych ludzi. Poblad na
myl, e po jego mierci Berghof zostanie zamieniony w muzeum.
Wyobraam sobie, jak przewodnik z Berchtesgaden oprowadza goci po
pokojach mojego domu: W tej sali jada niadanie!. Wolaby zosta
skremowany w Berghofie z ca jego zawartoci powstaby wspaniay stos
pogrzebowy!16.

Traudl nie moga si powstrzyma. Mein Fhrer, kiedy skoczy si

wojna?. yczliwa twarz wuja Adiego ulega przemianie92*. Nie mam pojcia
odpar chodno ale dopiero po odniesieniu zwycistwa!. Naga zmiana
nastroju Fhrera sprawia, e w pokoju zapanowaa lodowata atmosfera17.
Henriette von Schirach, ktra niedawno wrcia z Holandii, omielona dug
przyjani z Hitlerem, opisaa przeraajc scen, ktrej bya wiadkiem
w Amsterdamie: w rodku nocy zgoniono ydowskie kobiety, ktre miay
zosta deportowane. Bya to przejmujca scena. Hitler sprawia wraenie
zakopotanego, gdy krytykowaa surowe rodki podjte w Holandii. Inni
gocie odwrcili wzrok, wyranie zakopotani. W kocu Hitler zwrci si do
niej. Jego twarz bya wymizerowana, skra i oczy pozbawione barwy.
Przeladuj go demony pomylaa pani von Schirach, cho ta myl
wydawaa si nieco dziwaczna. Fhrer patrzy na ni jaki czas, a pniej
powoli wsta. Ona te si podniosa. Byo jasne, e prbuje nad sob
zapanowa, ale nagle wybuchn: Jeste sentymentalna! Jaki masz w tym
interes?! Los tych ydwek to nie twoja sprawa!. Kiedy nie przestawa
krzycze, pobiega schodami do swojego pokoju. Adiutant dopdzi j, zanim
zdya zamkn drzwi. Czemu pani to zrobia? spyta. Bardzo go pani
rozgniewaa. Prosz natychmiast wyjecha!18.
Wigili swoich pidziesitych czwartych urodzin Hitler uczci
zaproszeniem Blondi na spotkanie przy herbacie i pokazaniem jej
umiejtnoci. Suya i udawaa uczennic. Daa nawet koncert wycia
i szczekania, a im bardziej pan j chwali, tym goniej zawodzia. Przed
pnoc dramatycznie otwarto due drzwi i ordynansi wnieli do pokoju tace
z kieliszkami. Wszystkie napeniono szampanem, z wyjtkiem kieliszka
Hitlera, ktry zawiera biae sodkie wino. Brzkno dwanacie kieliszkw.
Jeden z goci wygosi proste yczenia, a inni krtkie mowy.
20 kwietnia Hitler zszed na d wczeniej ni zwykle, aby obejrze swoje
prezenty. Podczas obiadu towarzyszem Traudl by Himmler. Nie lubia go nie
dlatego, e wydawa si brutalny, ale dlatego e prbowa j oczarowa.
Caowa jej do, przemawia delikatnym gosem i niezmiennie okazywa mie,
uprzejme oblicze. Nawet jego oczy nieustannie si umiechay. Za to Goebbels
zrobi na niej wraenie. Wcale nie by przystojny zauwaya ale
zrozumiaam, dlaczego dziewczta z Kancelarii Rzeszy biegay do okna, aby
zobaczy, jak szef propagandy opuszcza gmach swojego ministerstwa, cho
nie zwracay prawie adnej uwagi na Fhrera. Wikszo pa w Berghofie
flirtowaa z Goebbelsem z powodu dowcipu i osobistego uroku.
Zaraz po swoich urodzinach Hitler usysza, e Traudl zarczya si
z Hansem Jungem, jednym z jego sucych. Nie mam szczcia do ludzi
westchn dramatycznie podczas obiadu. Najpierw Christian polubi Dar
i zabra mi najlepsz sekretark, a gdy znalazem jej godn nastpczyni,
Traudl Humps chce mnie opuci, zabierajc ze sob mego najlepszego
sucego. Zasugerowa, eby si niezwocznie pobrali, Junge bowiem mia

jecha na front wschodni. Traudl chciaa poczeka z tak wan decyzj, gdy
nie znali si wystarczajco dugo. Ale si kochacie! odrzek ku jej zdziwieniu
Hitler. Dlatego bdzie najlepiej, jeli natychmiast si pobierzecie. Kiedy
wyjdziesz za m, bd mg ci broni, jeli kto zechce ci molestowa. Nie
bd mg tego zrobi, jeli si tylko zarczycie. Poza tym, kiedy wyjdziesz za
m, bdziesz moga nadal u mnie pracowa. Traudl z trudem opanowaa
miech. Miaa ochot spyta, czemu on sam nie polubi Ewy Braun, skoro
uwaa, e mio jest tak wana19.

4
7 maja Hitler odby smutn pielgrzymk do stolicy, aby wzi udzia
w pogrzebie dawnego towarzysza. Viktor Lutze, nastpca Rhma, zgin
tragicznie w wypadku samochodowym. Przynajmniej taka bya oficjalna
wersja wydarze. Niektrzy z tych, ktrzy przeyli pucz Rhma, podejrzewali
jak nieczyst gr. Po pogrzebie reichsleiterzy i gauleiterzy zostali zaproszeni
na obiad do Kancelarii Rzeszy. Po posiku Fhrer przeprowadzi szczegow
analiz sytuacji, zaczynajc od stwierdzenia, e w 1939 roku Niemcy
rewolucyjny kraj miay za wrogw jedynie pastwa buruazyjne. Wwczas
zadanie byo atwe, wyjani, gdy kraje te stay niej pod wzgldem
moralnoci i postawy. Kraj posiadajcy zdrow ideologi zawsze ma przewag
nad pastwem buruazyjnym, opiera si bowiem na trwaych duchowych
fundamentach. Wyszo skoczya si wraz z rozpoczciem operacji
Barbarossa. Niemcy musieli stawi czoo przeciwnikowi, ktry jak oni
posiada ideologi, tyle e faszyw. Pochwali Stalina za oczyszczenie Armii
Czerwonej z defetystw i wprowadzenie komisarzy politycznych do si
zbrojnych. Stalin mia nad Niemcami dodatkow przewag, gdy pozby si
warstwy wyszej, dziki czemu bolszewizm mg skierowa ca swoj
energi na walk z wrogiem.
Innym powodem klski na wschodzie bya kiepska postawa niemieckich
sojusznikw, gwnie Wgrw. W Europie ZSRR mog si przeciwstawi
jedynie Niemcy, gdy zwycistwo w walce ma zwizek z ideologi. Wanie
dlatego antysemityzm, ktry kiedy oywia czonkw partii, musi sta si
ponownie centralnym elementem ich zmaga. Powinien by okrzykiem
bitewnym gromadzcym oddziay. Jeli nie bd stali niewzruszenie jak
ciana, hordy ze wschodu zawadn Europ. Trzeba podejmowa stae,
niestrudzone dziaania w celu obrony europejskiej kultury. Jeli to prawda,
e ydzi stoj na czele wschodniego bolszewizmu i e odgrywaj dominujc
rol w zachodnich plutokracjach, musi si to sta punktem wyjcia naszej
antysemickiej propagandy. Dlatego praktycznie nie istnieje moliwo
zawarcia kompromisu ze Zwizkiem Radzieckim. Trzeba ich pokona, tak jak

pokonalimy niemieckich komunistw, aby sign po wadz. Wtedy te nie

mylelimy o adnym kompromisie20.
Mimo energicznego tonu przemwienia byo oczywiste, e Hitler zacz
podupada na zdrowiu. Doktor Morell podwoi dawki hormonw oraz
wprowadzi nowy lek, prostakrin, ale poprawa bya niewielka. Kolejny
elektrokardiogram wykaza pogorszenie stanu serca. Obawiajc si, e dieta
doktora Zabela pogarsza stan zdrowia Fhrera, Morell zaleci, aby Hitler
zatrudni specjalnego kucharza. Wybrali kobiet z Wiednia, pani von Exner,
ktra wiedziaa, jak zaspokoi jego austriackie upodobania. aden nie mia
pojcia, e w jej yach pyna ydowska krew21.
12 maja Hitler wrci do Wilczego Szaca, zadowolony, e jego dowdcy
zaprzestali odwrotu po upadku Stalingradu. Dobry nastrj Fhrera prys
nastpnego dnia, gdy usysza, e dwie niemiecko-woskie armie w Tunezji,
liczce okoo trzystu tysicy onierzy, zostay pokonane przez aliantw. By to
kolejny Stalingrad. Tydzie pniej nadeszy jeszcze gorsze wieci. Rzd
Mussoliniego chyli si ku upadkowi. Wysoko postawieni woscy dostojnicy
uywali okrele w rodzaju nie wiadomo, co si wydarzy i kiedy wojna si
skoczy. Na ulicach otwarcie przeklinano niemieckich onierzy, nazywajc
ich wrogami.
W poowie czerwca najmodsza sekretarka Hitlera polubia jego sucego
Jungego. Po krtkim miesicu miodowym pan mody wyjecha na front
wschodni, a Traudl wrcia do swoich obowizkw w Wilczym Szacu. Jeste
bardzo blada i wychudzona zauway Hitler. yczliwe, pene troski sowa
wywoay zakopotanie Traudl, gdy Linge, Schaub i Bormann spojrzeli na ni
znaczco. Nie bya ju t sam naiwn dziewczyn, ktra przyjechaa do
kwatery gwnej Fhrera. Codzienne przebywanie w towarzystwie
najwyszych dostojnikw III Rzeszy wywoao u niej osobliw depresj.
Prbowaa opisa ze przeczucia w swoim dzienniku, a pniej zacza dzieli
si nimi z innymi, szczeglnie ze wspczujcym Hewlem. Odkrya, e
wikszo
jej
rozmwcw doskonale
zna nieokrelone
uczucie
niezadowolenia i smutku. Oni rwnie cierpieli na klaustrofobi, ale nikt nie
mg wskaza konkretnej przyczyny niepokoju22.
W czerwcu Hitler skoni Dar Christian do powrotu. Przyjechaa z licznymi
walizkami i wkrtce napenia baraki i bunkier wodza swoj ywioow
obecnoci. Jej piosenki, arty i radosne usposobienie podniosy wszystkich na
duchu. W tym czasie Traudl wyzbya si dawnej niemiaoci i pewnego dnia
spytaa Hitlera wprost, czemu tak chtnie namawia innych do maestwa,
skoro sam si nie oeni. Dzieci geniuszw maj ciki los na tym wiecie.
Ludzie oczekuj, e bd jak sawny ojciec, i nie wybaczaj im przecitnoci.
Wczeniej uwaaa go za skromnego, wic poruszyo j pene
samozadowolenia owiadczenie, e jest genialny.

Mimo trudnoci w Afryce Pnocnej Hitler w dalszym cigu myla

o zmasowanym ataku na Kursk, cho Milch energicznie mu si sprzeciwia.
Specjalista od wojsk pancernych, Guderian, przyjecha z Berlina i doda wasne
obawy: pierwsza wynikaa z tego, e do nowego czogu Pantera brakowao
czci zamiennych, druga bdca odpowiedzi na argument Fhrera, e atak
jest konieczny z przyczyn politycznych z tego, e niewielu ludzi wiedziao,
gdzie ley Kursk (na poudniowym skrzydle rodkowego frontu). Hitler
wyzna, e na sam myl o ofensywie ciska mu si odek, ale w nastpnych
dniach da si przekona Zeitzlerowi i Klugemu do przeprowadzenia operacji,
pki jeszcze by na to czas. Nadano jej kryptonim Cytadela. 1 lipca Hitler
zwrci si do swoich wyszych dowdcw. Niemcy, powiedzia, musz
utrzyma wszystkie zdobyte terytoria, w przeciwnym razie upadn. Niemiecki
onierz powinien wiedzie, e musi trwa na stanowisku i walczy do koca.
Przyzna, e plan Cytadela jest ryzykowny, ale by pewny, e si powiedzie.
Czy nie mia racji, wbrew radom wojskowych, w przypadku Austrii,
Czechosowacji, Polski i Zwizku Radzieckiego? Wzmianka o ostatnim kraju
sprawia, e na sali powiao chodem 23.
Pnocne siy uderzeniowe Mansteina skaday si z osiemnastu dywizji,
ale mniej ni tysic czogw i sto pidziesit dzia samobienych byo
zdolnych do walki. Na poudniu genera Model mia pitnacie dywizji i tylko
dziewiset czogw. Atak rozpocz si 4 lipca o nietypowej godzinie
pitnastej. By upalny, duszny dzie. Z oddali dolatyway grzmoty
nadcigajcej burzy. Pocztkowo wszystko wskazywao, e Armia Czerwona
jest zaskoczona, gdy jej artyleria odpowiedziaa ogniem dopiero po
zapadniciu zmroku. Jednak nadzieja na szybkie odniesienie zwycistwa si
rozwiaa, zaczy bowiem pada ulewne deszcze. O wiecie nastpnego dnia
drogi i szlaki zamieniy si w grzzawisko. Pnym rankiem oberwanie
chmury zamienio strumienie w rwce potoki. Saperzy potrzebowali
dwunastu godzin, eby zorganizowa przepraw dla czogw.
9 lipca niemieckie czogi znajdoway si nadal w odlegoci
dziewidziesiciu kilometrw od Kurska. Po pierwszym rozczarowaniu
nadeszy kolejne ze wieci. Nastpnego dnia Anglicy i Amerykanie
wyldowali na Sycylii i napotkali saby opr. Nie byo to zaskoczeniem dla
Hitlera, ktry 13 lipca wstrzyma tak niechtnie popieran ofensyw, aby
wysa posiki, w tym dywizj pancern SS, do Europy Zachodniej. Manstein
ostrzega, e przerwanie operacji w rejonie Kurska zagrozi dugiemu klinowi
sigajcemu do Morza Czarnego. Hitler hazardzista pogodzi si z utrat
Kurska w zamian za pewniejszy sukces w innym rejonie. Jednak operacja
Cytadela okazaa si czym wicej ni tylko przegran kampani. Od tego
momentu Sowieci przejli inicjatyw na froncie wschodnim.

Straciwszy zainteresowanie frontem wschodnim, Hitler wyruszy

w kierunku pnocnych Woch na kolejne, trzynaste, spotkanie z Il Duce
zaplanowane na 19 lipca. Narada zorganizowana w okazaej Villa Gaggia
w pobliu Feltre zacza si punktualnie o jedenastej rano. Dwaj panowie
zasiedli naprzeciw siebie w duych fotelach. Otaczaa ich elitarna grupa
wojskowych i dyplomatycznych dygnitarzy. Przez chwil panowao
kopotliwe milczenie, gdy Mussolini i Hitler czekali, aby zacz ten drugi. By
to osobliwy wstp, bardziej przypominajcy sztywne spotkanie dwch rodzin
w sprawie posagu. W kocu Fhrer zacz mwi cichym gosem o oglnej
sytuacji politycznej i wojskowej. Il Duce zaoy nog na nog, oplt domi
kolana, przysiad na krawdzi fotela, ktry by zbyt duy i zbyt gboki,
i sucha gocia z niewzruszonym spokojem. Pniej zacz si wierci
i nerwowo wodzi doni po dolnej czci twarzy, gdy Hitler zaatakowa
Wochw za defetyzm.
Mussolini co chwila masowa bolce miejsce na plecach i ciko wzdycha,
zrezygnowany i znuony wojowniczym monologiem Fhrera. Z trudem
ukrywajc bl, otar czoo chusteczk. Hitler nie okaza adnego zmiowania,
nawet gdy pi minut przed trzynast adiutant szepn mu co do ucha. Bez
przerwy zachca wyczerpanego Il Duce, powtarzajc, e kryzys uda si
przezwyciy, jeli Wosi bd walczyli rwnie fanatycznie jak Niemcy.
Kady Niemiec, oznajmi Fhrer, ma w sobie wol zwycistwa. W Rzeszy
pitnastoletnie podrostki obsuguj baterie dzia przeciwlotniczych. Jeli kto
mi mwi, e mona przekaza nasze zadanie nastpnemu pokoleniu,
odpowiadam, e to nie wchodzi w gr. Nikt nie wie, czy nastpne pokolenie
bdzie pokoleniem gigantw. Niemcy potrzeboway trzydziestu lat, eby si
podnie. Rzym nie podwign si nigdy. Tak mwi gos historii.
Punktualnie o trzynastej adiutant ponownie szepn mu co do ucha, wic
inni pomyleli, e musia przekaza naprawd piln wiadomo. Fhrer
rozejrza si z irytacj i zakoczy swoje kazanie. Spotkanie dobiego koca,
oznajmi. Za chwil podadz obiad. Wosi byli zaniepokojeni zachowaniem
Mussoliniego, ktry milcza podczas kazania Fhrera. Ani razu nie
zaprotestowa, ani razu nie sprbowa wyjani, e za miesic wikszo
woskich onierzy nie bdzie miaa czym walczy i utraci wol skutecznego
stawiania oporu24.
Pi dni pniej Il Duce musia wysucha kolejnej diatryby, tym razem od
czonkw wasnej Wielkiej Rady Faszystowskiej (Gran Consiglio del Fascismo),
ktra zebraa si pierwszy raz od 1939 roku. Po dugiej i wyczerpujcej debacie
na temat sposobu prowadzenia przez niego wojny zaproponowano uchwa
wzywajc do restauracji monarchii konstytucyjnej z krlem w roli
zwierzchnika si zbrojnych. Przystpiono do gosowania. Uchwaa przesza
stosunkiem dziewitnastu do omiu gosw. Nastpnego dnia, 25 lipca,
w parn niedziel, Mussolini stawi si u Wiktora Emanuela III. Prbowa nad
sob zapanowa, ale kartki dray mu w rkach. Krl przerwa jego

wystpienie. Dalsza walka jest bezcelowa. Wochy zostay pokonane,

a onierze nie bd duej walczyli o faszyzm. Zada rezygnacji
Mussoliniego, a nastpnie oznajmi, e ju desygnowa marszaka Pietra
Badoglia na szefa rzdu. Przykro mi, przykro mi usyszano jego gos zza
drzwi ale w inny sposb nie da si wyj z tej sytuacji. Niski krl
odprowadzi Il Duce do drzwi i serdecznie ucisn mu do. Kiedy Mussolini
opuszcza will, podszed do niego oficer karabinierw i oznajmi, e Jego
Wysoko powierzy mu ochron osoby wodza. Kiedy andarmi prowadzili go
do sanitarki, Mussolini zaprotestowa, mwic, e nie jest to konieczne. Zosta
aresztowany.

O dwudziestej pierwszej trzydzieci Hitler zaszokowa swoich doradcw

wojskowych wiadomoci: Duce ustpi. Na czele rzdu stan Badoglio, ich
najzacieklejszy wrg. Uspokoi narastajc panik, a kiedy Jodl zasugerowa,
eby nie podejmowali adnych dziaa do czasu otrzymania penego raportu
z Rzymu, Hitler chodno odpowiedzia: Oczywicie, ale musimy zaplanowa
dalsze dziaania. Ci zdrajcy z pewnoci ogosz, e pozostaj naszymi
lojalnymi sojusznikami Ten jak mu tam [Badoglio] powiedzia wprost, e
wojna bdzie kontynuowana, ale to nic nie znaczy. Musieli to zrobi. Moemy
si z nimi bawi w t gr. Trzeba si przygotowa do zapanowania nad tym
caym baaganem, nad t haastr. Jutro wyprawi kuriera z rozkazami dla
dowdcy Trzeciej Dywizji Pancernej Grenadierw, aby wysa specjalny
oddzia do Rzymu i aresztowa woski rzd, krla wszystkie te szumowiny,
a przede wszystkim nastpc tronu eby zgarn cay ten motoch,
szczeglnie Badoglia i jego band. Zobaczycie, jak si bd skrada i peza. Za
dwa, trzy dni dojdzie do kolejnego zamachu.
Podczas narady zwoanej o pnocy Hitler wyda kolejne instrukcje. Druga
Dywizja Spadochronowa miaa si przygotowa do desantu w rejonie stolicy.
Trzeba zaj Rzym. Nikt nie moe opuci stolicy, dopki do miasta nie
wkroczy Trzecia Dywizja Pancerna Grenadierw. Kto zapyta, czy maj zaj
przejcia do Watykanu. To bez znaczenia odpar Hitler. Wkrocz na teren
Pastwa Kocielnego. Sdzicie, e si przejmuj Watykanem? Zajmiemy go od
razu. Ukryj si tam wszyscy czonkowie zagranicznego korpusu
dyplomatycznego. Mam to gdzie. Jeli ta zgraja si tam ukryje, zgarniemy
mnstwo wi. Pniej bdziemy mogli wyrazi ubolewanie. Zrobimy to bez
trudu. Przecie prowadzimy wojn25.
Zdoa nad sob zapanowa w obecnoci sekretarek. Mussolini jest
znacznie sabszy, ni sdziem mrukn, jakby mwi do siebie. Osaniaem
mu tyy, a on ustpi. C, nigdy nie moglimy polega na naszych woskich
sojusznikach. Wierz, e poradzimy sobie lepiej bez tak nieodpowiedzialnego
narodu26.

Wezwa do siebie dwch ludzi, do ktrych mia najwiksze zaufanie

w chwilach kryzysu: Goebbelsa i Gringa. (O tym drugim powiedzia swoim
dowdcom: W takiej sytuacji trudno o lepszego doradc ni marszaek
Rzeszy. W czasie kryzysu jest brutalny i zimny jak ld. Zauwayem, e gdy
dochodzi do punktu krytycznego, staje si czowiekiem z elaza pozbawionym
wszelkich skrupuw27). Tych trzech spotkao si o dziesitej rano, a p
godziny pniej doczy do nich Ribbentrop, ktry wraca do zdrowia po
przebytym zapaleniu puc. Ze spokojn pewnoci siebie Hitler wyrazi
przypuszczenie, e Mussolini nie ustpi dobrowolnie. Zosta aresztowany.
Oznaczao to, e faszyzm znalaz si w miertelnym niebezpieczestwie i e
musz uczyni wszystko, by zapobiec jego upadkowi. Przedstawi swj plan
polegajcy na zrzuceniu dywizji spadochroniarzy w okolicy Rzymu,
a nastpnie aresztowaniu krla i jego rodziny oraz Badoglia wraz z jego wit.
Po katastrofie we Woszech doszo do nalotw dywanowych na Hamburg.
Rankiem 3 sierpnia miasto zamienio si w ponc kup zgliszcz. Zniszczono
ponad dwadziecia cztery kilometry kwadratowe dzielnic mieszkalnych,
fabryk i biur. Zgino siedemdziesit tysicy ludzi. Hitler by wcieky, gdy
uwaa, e takie terrorystyczne naloty s dzieem ydw. Oskary czoowych
dowdcw brytyjskiego lotnictwa, m.in. Portala i Harrisa, e s ydami lub
pkrwi ydami. Pod wzgldem psychologicznym zniszczenie Hamburga
zrobio rwnie piorunujce wraenie, jak klska pod Stalingradem, i to nie
tylko na zwykych obywatelach, ale na paladynach Hitlera. Wedug zapiskw
w dzienniku jednego z jego sekretarzy prasowych Goebbels mia porzdnego
stracha po obejrzeniu ruin miasta i pierwszy raz zada swoim podwadnym
pytanie: Co si stanie, jeli przegramy?. Od tego czasu zacz nosi pistolet28.
Dowdca Luftwaffe, rzekomo zimny jak ld, by jeszcze bardziej
zdruzgotany bombardowaniami. Ujrzelimy przeraajcy obraz wspomina
Adolf Galland, jeden z dowdcw popiesznie wezwanych do jego kwatery.
Gring by kompletnie zaamany. Siedzia przy stole, ukrywszy gow
w ramionach, i bekota niezrozumiae sowa. Patrzylimy na niego
skonsternowani. W kocu Gring zebra si w sobie i oznajmi, e widzielimy
go w chwili najgbszej rozpaczy. Fhrer straci do niego zaufanie29.

6
Od czasu otrzymania kolejnej propozycji pokoju od Stalina po bitwie pod
Stalingradem podjcie negocjacji z wrogiem stao si czstym, cho skrztnie
ukrywanym tematem rozmw w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.
Admira Canaris (ktry bezskutecznie prbowa nawiza potajemne
rozmowy z Rooseveltem za porednictwem gubernatora Pensylwanii,
Georgea Earlea) by tak pewny, e oferta Rosjan jest powana, i namwi
Ribbentropa, aby przedstawi j Fhrerowi. Minister spraw zagranicznych

zrobi to w formie memorandum, ktre Hitler gniewnie podar na strzpy,

groc egzekucj kademu, kto podejmie samodzielne negocjacje. Nie bdzie
adnych rozmw, dopki Wehrmacht nie przejmie inicjatywy. Zabroni
Ribbentropowi wspominania o tej sprawie, a kiedy minister niemiao
zaproponowa ograniczenie programu podboju do Europy, tak aby by
bardziej strawny dla aliantw, Hitler nie kry wzburzenia. Uwierz mi, e
wygramy powiedzia. Cios, ktry na nas spad, jest dla mnie znakiem, aby
zaj twarde stanowisko i postawi wszystko, co mamy. Jeli to uczynimy,
w kocu odniesiemy zwycistwo30.
Ribbentrop zdradzi to wszystko w wielkiej tajemnicy Fritzowi Hessemu. Ze
wzgldw bezpieczestwa ich rozmowa odbya si podczas spaceru w lesie
nieopodal Wilczego Szaca w nienej marcowej zawierusze. Moemy liczy
jedynie na to oznajmi e jeden z naszych przeciwnikw zmdrzeje. Jestem
pewien, e Anglicy zdaj sobie spraw, i oddanie nas w rce Rosjan byoby
szalestwem. W jego oczach bysny zy, ale zapanowa nad emocjami.
Wezwa Hessego do zachowania wszystkiego w tajemnicy.
Kilka dni pniej wybrali si na kolejny spacer wrd niegw. Musi
istnie
jaki
sposb
przekonania
Brytyjczykw
i
Amerykanw
o bezsensownoci wojny, ktr tocz przeciwko nam mwi Ribbentrop.
Czy nie rozumiej, e klska Niemiec jedynie pomoe Stalinowi i zburzy
rwnowag si w Europie? Czy mona spowodowa, aby zrozumieli, e
wwczas ich pozycja na wiecie staaby si zagroona? Radziecki potencja
militarny ju przewysza siy, ktrymi dysponuj. Czy nie moemy w jaki
sposb sprawi, aby Brytyjczycy i Amerykanie zrozumieli, e zwycistwo
ZSRR jest przeciwiestwem tego, czego pragn?. Hesse, ktry spdzi w Anglii
wiele lat, uzna to za niemoliwe. Gwne kraje alianckie nie bd si
przesadnie martwi zwycistwem Zwizku Radzieckiego. W przeciwiestwie
do Niemcw aden nie dowiadczy na wasnej skrze potwornoci
bolszewizmu31.
Jeden z ludzi Ribbentropa, Peter Kleist, ju podj zabiegi o pokj z ZSRR
wbrew wyranemu rozkazowi Hitlera, aby zaprzesta dalszych kontaktw
z Aleksandr Koontaj, radzieck ambasador w Szwecji. Jego porednikiem
by Edgar Clauss, niepozorny przedsibiorca, ktry przyjecha z Europy
Wschodniej, mwi biegle po rosyjsku i niemiecku i mieszka w Szwecji z on
Szwedk o rosyjskich korzeniach. Clauss przed rewolucj pozna Stalina
i Trockiego i mia kontakty w radzieckiej ambasadzie w Sztokholmie.
Miejscowi Niemcy uwaali go za fanfarona albo szpiega. 18 czerwca
1943 roku, po dwch dugich rozmowach z pracownikami ambasady, Clauss
donis Kleistowi, e Rosjanie s zdecydowani nie walczy dnia ani minuty
duej ni odnu minutu ni to konieczne, wykrwawiajc si w interesie
Brytyjczykw i Amerykanw. Uwaali, e Hitler, zalepiony ideologi, da si
sprowokowa do wojny intrygami mocarstw kapitalistycznych. Chocia byli
pewni, e Armia Czerwona zdoa pokona Wehrmacht, obawiali si, i po

zwycistwie skrajnie osabiony Zwizek Radziecki bdzie zmuszony stawi

czoo zimnej stali zachodnich mocarstw. Rosjanie nie ufali Amerykanom
i Brytyjczykom, gdy ci nie przedstawili jeszcze adnych wyranych celw
wojennych ani terytorialnych granic. Nie zoyli te wyranej obietnicy
w sprawie utworzenia tzw. drugiego frontu w Europie. Ldowanie Anglikw
i Amerykanw w Afryce Pnocnej wydawao si raczej prb ochrony
wasnego skrzyda przed ZSRR ni atakiem wymierzonym w pastwa Osi.
W konsekwencji Stalin nie przywizywa wikszej wagi do obietnic Roosevelta
i Churchilla, powiedzia Clauss. Z drugiej strony, ogromne radzieckie tereny
zajmowane przez Hitlera mogy sta si przedmiotem negocjacji, dajc
nadziej na szybkie dojcie do porozumienia.
Stalin pragn tylko dwch rzeczy: gwarancji trwaego pokoju i pomocy
gospodarczej. Bya to kuszca propozycja, poniewa wydawao si, e Clauss
otrzyma t informacj bezporednio od Rosjan, jednak zawsze istniao
prawdopodobiestwo, e Kleist pad ofiar ich machinacji. Tej nocy cztery
godziny chodzi ulicami Sztokholmu, spierajc si z samym sob. W kocu
zdecydowa, e jeli istnieje choby najmniejsza szansa zakoczenia wojny
i ocalenia Europy przed radzieck inwazj, nie ma wyboru. Nastpnego ranka
polecia do Berlina, aby wyzna, e prowadzi zakazane rozmowy, ale gdy
wyszed z samolotu na lotnisku Tempelhof, zosta zatrzymany pod zarzutem
spiskowania z tym ydem Claussem.
Kleista przesuchiwa nastpca Heydricha, Ernst Kaltenbrunner, krzepki
mczyzna mierzcy metr dziewidziesit wzrostu, o zapadnitych
policzkach i z blizn po ciciu szabl oraz o dyndajcych, mapich ramionach.
Kaltenbrunner by pod wraeniem szczerej relacji Kleista. Wydawaa si
prawdziwa, powiedzia. Uwierzy rwnie w jego zapewnienia, e Clauss nie
by ydem, wic umieci Kleista w areszcie domowym. Dwa tygodnie pniej
Kleist odzyska wolno i zabra si do mniej niebezpiecznej misji
przesiedlenia estoskich Szwedw. Ku jego zaskoczeniu kwestia pokoju
zostaa podniesiona ponownie, tym razem przez Ribbentropa. Klska pod
Kurskiem tego lata przekonaa go, e przegrana Niemiec jest nieuchronna
i powinien zaryzykowa naraenie si na gniew Fhrera. 16 sierpnia wezwa
Kleista do Wilczego Szaca i oznajmi: Zaprosiem ci tutaj, bo chc jeszcze
raz usysze absurdaln opowie o tym, co wydarzyo si na pnocy mam
na myli twoje spotkanie z tym ydem w Sztokholmie zanim sprawa
zostanie odoona do akt i zapomniana. Przez kilka nastpnych godzin
skrupulatnie analizowali wszelkie moliwe motywy Kremla.
Ignorujc polecenie Hitlera, aby nie podejmowa adnych negocjacji,
Ribbentrop opowiedzia mu o swojej rozmowie z Kleistem. Tym razem Fhrer
nie wybuchn, ale powtrzy, e nie ma mowy o adnych pertraktacjach
z Moskw. Musz toczy wojn a do odniesienia ostatecznego zwycistwa.
Jednoczenie zezwoli Kleistowi na utrzymywanie kontaktw z Claussem.
Gdyby Kreml zoy jak ofert, mia j niezwocznie przekaza do Berlina.

Kleist nie widzia Claussa prawie trzy tygodnie. Podczas kolejnego

spotkania na pocztku wrzenia porednik (ktry rwnie dobrze mg
zarwno Rosjan, jak i Niemcw wprowadzi w bd w kwestii bliskich
stosunkw czcych go z kad ze stron) okaza swoje niezadowolenie. Ma po
dziurki w nosie politycznych gierek z ludmi, ktrzy sami nie wiedz, czego
chc. Wygldao, e radziecki cznik w Sztokholmie na prno czeka na
Kleista dziewi dni. Z Berlina nie nadesza nawet odmowa! Kleist zdoa
udobrucha Claussa, a nastpnie przekona go, eby zoy w jego imieniu
wyrazy uszanowania pani Koontaj i podj kontakt.
Clauss powrci ze zymi wiadomociami. Sowieci, podniesieni na duchu
cigymi zwycistwami, nie podejm negocjacji, dopki Niemcy nie
udowodni powagi swoich zamiarw, na przykad pozbywajc si Rosenberga
lub Ribbentropa. Kleist ledwie stumi umiech. Z przyjemnoci zoyby taki
raport ministrowi spraw zagranicznych, ale uprzejmie przypomnia, e Hitler
nie ma zamiaru prowadzi negocjacji. Clauss nie by tym zaskoczony.
Westchn. Niemcy nie maj pojcia o sztuce negocjacji. Aby pertraktowa,
trzeba mie cierpliwo i zna partnera. Fhrerowi brakowao jednego
i drugiego.
Co zaskakujce, kiedy spotkali si cztery dni pniej, Clauss by niezwykle
podekscytowany. Przed chwil dowiedzia si ze swojego rda w radzieckiej
ambasadzie, e Moskwa jest bliska podjcia kolejnego dramatycznego kroku!
Zastpca komisarza spraw zagranicznych, Wadimir Diekanozow, byy
ambasador w Berlinie, przyjedzie za tydzie do Sztokholmu z upowanieniem
do podjcia bezporednich rozmw z Kleistem. Pod paroma warunkami:
Kleist musi wrci do Sztokholmu przed przybyciem Diekanozowa, a Niemcy
musz wykona wczeniej umwiony gest odsun Ribbentropa lub
Rosenberga co bdzie potwierdzeniem, e Kleist zosta upowaniony do
podjcia rozmw. Co na to powiesz? spyta wyranie przejty
i zniecierpliwiony Clauss. Udao si nam zepchn wrak z mielizny! Teraz
Hitler musi jedynie wej na pokad, wcign agle i uwolni si od wszelkich
trosk. Czy to zrobi?.
10 wrzenia Kleist donis o wszystkim Ribbentropowi. Zgodnie
z przewidywaniami minister spraw zagranicznych poczu si zraniony
i wcieky. Po wszystkim, co zrobi na rzecz porozumienia midzy Zwizkiem
Radzieckim i Niemcami, jego rezygnacja miaa sta si wstpnym warunkiem
podjcia negocjacji?! Wtpi rwnie, by czowiek pokroju Diekanozowa zosta
uyty w tego rodzaju rozgrywce. Chwil pniej do pokoju wszed jego oficer
prasowy, przekazujc komunikat Radia Moskwa: Diekanozow mia wyjecha
do Sofii, aby obj stanowisko ambasadora. Ribbentrop wykrzykn, e to
potwierdza jego obawy. Wrcz przeciwnie, zaprzeczy Kleist, ktry zna si
lepiej na taktyce stosowanej przez Moskw. Byo to potwierdzenie ze strony
Kremla, e Diekanozow jest zaangaowany i e zjawi si na rozmowy na
neutralnym terenie. Zasugerowa, aby odpowiedzie komunikatem, e

Schulenburg zosta wanie mianowany ambasadorem Niemiec w Bugarii.

Ribbentrop energicznie pokrci gow. Fhrer nigdy nie wyle Schulenburga
do Sofii! Kleist cierpliwie wyjani, e Stalin take nie zamierza wysya tam
Diekanozowa. Oba komunikaty s znakiem zrozumiaym dla augurw
i nikogo wicej na wiecie.
Ribbentrop dostrzeg wiateko i z nowym entuzjazmem wyruszy do
Wilczego Szaca. Wrci pn noc i z lekkim zakopotaniem przedstawi
krpujce instrukcje Hitlera: Kleist mia powiedzie Claussowi prywatnie, e
nie zdoa wrci do Szwecji w umwionym czasie. Staraj si podtrzyma
kontakt powiedzia Ribbentrop. Fhrer chce wiedzie, jak daleko posun
si Rosjanie. Nastpnego dnia Kleist zosta wezwany na kolejn rozmow,
tym razem cakowicie zniechcajc. Fhrer postanowi unika wszelkich
bezporednich kontaktw z Moskw, nawet najbardziej przelotnych. Kleist
wyszed z pokoju zdruzgotany. Byli ju tak blisko i wszystko na prno32.

7
Kategoryczna odmowa przystpienia do negocjacji ze Stalinem nadesza
w intrygujcym momencie. Czterdzieci osiem godzin wczeniej, 8 wrzenia,
tu po tym, jak wojska aliantw przeprawiy si przez wski kana dzielcy
Sycyli od woskiego buta, ogoszono, e nowy rzd Woch marszaka Badoglia
podpisa zawieszenie broni z zachodem. Hitler by wstrznity, cho
przewidywa, e Badoglio zdradzi Niemcy. Nie sdzi jednak (tak powiedzia
wezwanemu popiesznie Goebbelsowi), eby do zdrady doszo w tak
niehonorowy sposb.
Trosk Hitlera o los pidziesiciu czterech tysicy niemieckich onierzy
stacjonujcych na Sardynii i Korsyce zastpi strach, e alianci mog
skorzysta z okazji i otworzy drugi front, gdy ostatnie cikie naloty
Brytyjczykw byy podejrzane. Rwnie mocno drczya go krytyczna sytuacja
na froncie wschodnim. Wehrmacht cofa si w kierunku Dniepru pod silnymi
uderzeniami Armii Czerwonej.
W tym momencie Goebbels zapyta, czy nie daoby si doj do jakiego
porozumienia ze Stalinem. Nie w tej chwili odpar Hitler. atwiej bdzie
porozumie si z Anglikami. W obecnej sytuacji powinni zmdrze. Goebbels
wyrazi odmienne zdanie. Jako pragmatyczny polityk Stalin by bardziej
otwarty. Churchill to romantyczny awanturnik, z ktrym nie mona nawet
sensownie rozmawia. Prdzej czy pniej przepowiedzia Goebbels
bdziemy musieli skoni si ku jednemu albo drugiemu wrogowi. Niemcom
jeszcze nigdy nie udao si wygra wojny na dwch frontach. Na dusz met
nie zdoaj si osta take w tej. Trzeba bdzie pj na ustpstwa, stwierdzi,
wskazujc, e w 1933 roku nie doszliby do wadzy, gdyby stawiali
wygrowane dania. Postawilimy kategoryczne dania 13 sierpnia

1932 roku i z tego powodu ponielimy klsk. Po pierwsze, trzeba si

pogodzi z faktem, e Wochy zostay stracone. Wezwa Hitlera, aby
niezwocznie przemwi do narodu. Ludzie zasugiwali na szczero oraz
sowo zachty i pocieszenia od Fhrera33.
Hitler wyrazi niechtn zgod i w nocy 10 wrzenia wygosi ze swojego
bunkra w Wilczym Szacu dwudziestostronicow mow, ktra zostaa
nagrana i z Berlina wyemitowana do narodu. Mam prawo wierzy
w bezwarunkowe zwycistwo oznajmi opierajc si na wasnym yciu
i przeznaczeniu mojego narodu. Niemiec nie pokona czas ani obca sia34.
Ci, ktrzy po wygoszonym przemwieniu udali si z Hitlerem na herbat,
byli podniesieni na duchu optymizmem wodza. Musz przyzna zapisa
w dzienniku sekretarz prasowy Goebbelsa e przez chwil byem kompletnie
oczarowany. Jaka tajemna sia emanuje z tego czowieka, ktry potrafi
spojrzeniem lub uciskiem doni cakowicie zawrci w gowie takiemu
trzewemu, realistycznie mylcemu czowiekowi jak ja!35. Mimo to
koturnowe przemwienie radiowe Fhrera musiao zabrzmie pusto
w uszach cywilw nkanych niszczcymi nalotami i onierzy na froncie
wschodnim, ktrzy cofali si, ponoszc ogromne straty.

Hitler zdawa sobie spraw, e sowa nie poprawi morale Niemcw, wic
zdecydowa si na radykalne, dramatyczne dziaania. Postanowi, e uwolni
Mussoliniego, przetrzymywanego w hotelu niedaleko wierzchoka Gran Sasso,
najwyszego szczytu Apeninw, oddalonego o sto pidziesit kilometrw od
Rzymu. Atak przeprowadzony stromym skalistym zboczem mgby nie tylko
pocign za sob due straty w ludziach, ale te da stranikom czas na
zabicie Mussoliniego. Przeprowadzenie desantu spadochronowego w tak
trudnym terenie byo niemal rwnie ryzykowne, wic postanowiono uy
szybowcw desantowych. Do wykonania tej brawurowej akcji Hitler wybra
Austriaka. Kapitan SS Otto Skorzeny, wiedeczyk mierzcy niemal metr
dziewidziesit wzrostu, by nie tylko rosy, lecz take imponujcej postury.
Mia na twarzy gbokie blizny wyniesione z czternastu pojedynkw, ktre
stoczy jako student, i zachowywa si niczym czternastowieczny kondotier.
Ten odwany onierz by rwnie inteligentnym dowdc przekonanym, e
jednostka komandosw powinna uywa minimalnej siy i osiga
wyznaczone cele przy minimalnych stratach z obu stron. W niedziel
12 wrzenia o trzynastej Skorzeny wraz ze stu siedmioma spadochroniarzami
wsiad do szybowcw, ktre po starcie zaczy si raptownie szarpa na linach
holowniczych. Zgodnie z planem mieli wyldowa w rejonie, ktry na
fotografiach przypomina pask poronit traw k w pobliu hotelu, gdzie
przetrzymywano Il Duce.

Mussolini, ktry grozi, e popeni samobjstwo, siedzia w otwartym oknie

z rkami splecionymi na piersi, gdy nagle ukaza si szybowiec i na niebie
zakwit spadochron hamujcy. Po chwili, sto metrw dalej, maszyna
wyldowaa na ziemi z gonym tpniciem. Z szybowca wyskoczyo czterech
lub piciu mczyzn w mundurach khaki i zaczo skada karabin
maszynowy. Mussolini nie mia pojcia, kim byli, wiedzia jedynie, e nie s
Anglikami. Chwil pniej rozleg si alarm i karabinierzy wraz z policj
wysypali si z barakw. W tym samym czasie wyldowa drugi z szybowcw,
zatrzymujc si w odlegoci niecaych dwudziestu metrw od hotelu. Zjawi
si Skorzeny. Austriak podnis gow i spostrzeg duce. Odsun si od
okna! krzykn i wbieg do holu.
Skorzeny i jego ludzie dosownie przewrcili osupiay oddzia prbujcy
ich zatrzyma. Kapitan SS ruszy schodami, sadzc po trzy stopnie. Wbieg na
drugie pitro i otworzy drzwi. Mussolini sta porodku pokoju. Duce
powiedzia przysa mnie Fhrer! Jest pan wolny!. Mussolini go uciska.
Wiedziaem, e mj przyjaciel Adolf Hitler o mnie nie zapomni oznajmi,
wylewnie dzikujc swojemu wybawcy. Skorzeny by zdumiony wygldem Il
Duce, chorego i zaniedbanego w niedopasowanym cywilnym ubraniu. Na
policzkach mia zarost, a jego zwykle gadko wygolon gow pokryway
krtkie, szczeciniaste wosy.
O pitnastej siedzieli ju w maym samolocie typu Fieseler Storch, ktry
zdoa bezpiecznie wyldowa na stromej ce. Chocia Mussolini by rad, e
odzyska wolno, okazywa zaniepokojenie. Jako pilot wiedzia, jak
ryzykowny bdzie start z nietypowego pasa. Kiedy samolot nabra prdkoci,
zacz podskakiwa na skaach, zbliajc si do zioncego w dole lebu.
W kocu maszyna zdoaa wznie si w powietrze, ale lewe koo niemal
natychmiast uderzyo o ziemi. May samolot zakoysa si w powietrzu i po
chwili zanurkowa w przepa. Skorzeny zamkn oczy i wstrzyma oddech,
sdzc, e si rozbij. Na szczcie pilot zdoa wyprowadzi maszyn z lotu
nurkowego. egnany okrzykami i machaniem przez Niemcw i Wochw
zgromadzonych na ce, storch skierowa si bezpiecznie w kierunku
doliny 93*.
Nikt nie powiedzia ani sowa. Dopiero teraz, w sposb zupenie
nieprzystajcy onierzowi, Skorzeny pooy rk na ramieniu Il Duce. Po
godzinie wyldowali bezpiecznie w Rzymie, przeszli do trzysilnikowego
heinkla i wyruszyli do Wiednia. Pn noc dotarli na miejsce i zostali
przewiezieni do hotelu Imperial. Kiedy Skorzeny przynis Il Duce piam, ten
odmwi jej przyjcia. Sypiam nago wyjani i radz panu to samo,
kapitanie Skorzeny. Umiechn si szelmowsko. Szczeglnie jeli pi pan
z kobiet.
O pnocy zadzwoni telefon Skorzenyego. Na linii by Hitler, ktry do
chwili otrzymania wiadomoci o udanym zakoczeniu operacji kry po
pokoju jak lew w klatce, nasuchujc kadego dzwonka telefonu. Jego gos by

ochrypy ze wzruszenia. Paski wyczyn przejdzie do historii powiedzia.

Odbi pan mojego przyjaciela, Mussoliniego36.
Po krtkim postoju w Monachium, gdzie Mussolini poczy si ze swoj
rodzin, wczesnym rankiem 14 wrzenia on i Skorzeny odlecieli do Prus
Wschodnich. Fhrer czeka na nich na pasie startowym Wilczego Szaca.
Serdecznie uciska swojego sojusznika. Jaki czas stali nieruchomo, trzymajc
si za rce. W kocu Hitler zwrci si do Skorzenyego, ktry wstrzyma si
taktownie z zejciem na ziemi, i podzikowa mu wylewnie. Jedn mia
operacj na zawsze zaskarbi sobie wdziczno Hitlera. Zuchwaa akcja
wzbudzia rwnie podziw jego przyjaci i wrogw. Co waniejsze, Niemcy
zostali podniesieni na duchu nie tylko z powodu uwolnienia Mussoliniego, ale
i sposobu, w jaki tego dokonano.
Fhrer oczekiwa, e Mussolini bdzie chcia si zemci na Badogliu
i nowym rzdzie Woch, ale Il Duce marzy jedynie o przejciu na emerytur
i wyjedzie do Rumunii. Wiedzia, e jego dziaalno polityczna dobiega
koca. Mg by ju jedynie marionetk w rkach Hitlera. Fhrer zareagowa
na to sarkazmem i niechci. C to za faszyzm, ktry topnieje niczym nieg
wraz z nadejciem soca powiedzia. Cae lata powtarzaem moim
generaom, e faszyci s najwikszymi sojusznikami narodu niemieckiego.
Nigdy nie kryem swojej nieufnoci do woskiej monarchii. Na pask prob
nie zrobiem nic, aby podway pozycj waszego krla. Musz jednak panu
wyzna, e my, Niemcy, nigdy nie rozumielimy paskiego stanowiska w tej
sprawie. Po grobie przysza pora na obietnic jeszcze bardziej zowieszcz
e mimo zdrady Badoglia okae Wochom ask, jeli Il Duce odegra
waciw rol w nowej republice. Trzeba wygra t wojn. Gdy Wochy
odzyskaj swoje prawa, faszyzm si odrodzi, a zdrajcom zostanie wymierzona
sprawiedliwo. W przeciwnym razie Fhrer bdzie zmuszony potraktowa
Wochy jak wrogi kraj, ktry musi by zajty i rzdzony przez Niemcw.
Mussolini zmik. Wiedzia, e jeli Hitler nie postawi na swoim, nard
woski czeka cierpienie. Rezygnujc z planu przejcia na emerytur, wyda
oficjalny komunikat. Stwierdzi w nim, e ponownie obejmuje przywdztwo
nad woskim ruchem faszystowskim. Komunikatowi towarzyszyy cztery
rozkazy przywracajce instytucje rozwizane przez Badoglia, powoujce
faszystowsk milicj i nakazujce czonkom partii wspieranie Wehrmachtu
oraz przeprowadzenie ledztwa w sprawie postpowania czonkw rzdu
zamieszanych w przewrt 25 lipca. Tylko si woli Hitler o sto osiemdziesit
stopni odwrci sytuacj we Woszech. Nie mia ju jednak adnych iluzji
wobec swojego partnera. Musz przyzna, e zostaem oszukany oznajmi
czonkom najbliszego otoczenia. Mussolini okaza si maym
czowiekiem37.
Podczas krtkiego pobytu gocia w Wilczym Szacu Hitler wspomnia, e
chciaby si dogada z Rosj. Powiedzia to tylko po to, eby zrobi wraenie
na Mussolinim, ale Ribbentrop, ktry przypadkiem by przy tym obecny,

potraktowa serio jego sowa i natychmiast zapyta o instrukcje. Hitler go zby,

ale gdy zostali sami, ponownie zabroni ministrowi spraw zagranicznych
podejmowania jakichkolwiek krokw wobec Rosji. Musia zauway, e jego
minister jest przygnbiony, gdy jaki czas pniej zjawi si w jego kwaterze.
Suchaj, Ribbentrop rzuci gdybym dzisiaj dogada si z Rosj,
w przyszoci musiabym zmierzy si z ni ponownie. Zwyczajnie nic na to
nie poradz.
Ribbentrop, wieczny marzyciel, nadal mia nadziej, e Hitler ulegnie.
Pnym wieczorem 22 wrzenia zatelefonowa do Kleista i zapyta, czy nie
mgby nastpnego dnia polecie do Sztokholmu. Kleist by zdumiony.
Oznajmi, e bez wyranych instrukcji taka podr wydaje si bezcelowa.
Ribbentrop przyzna, e nie moe mu takich wskazwek przekaza, ale mimo
to poleci, eby Kleist niezwocznie wyruszy!
Nastpnego dnia Goebbels skorzysta z tego, e podczas obiadu posadzono
go obok Hitlera, i zachca wodza do zawarcia pokoju. Z Angli albo Rosj.
Fhrer odpowiedzia, e prowadzenie negocjacji z Churchillem byoby
bezcelowe, gdy nie kieruje nim rozsdek, ale nienawi, a Stalin
przypuszczalnie nie zgodzi si na niemieckie dania na wschodzie38.
W ten sposb Kleist ponownie wyruszy do Szwecji, tym razem miotany
irytacj i rozpacz. Wydawao si oczywiste, e Hitler jedynie flirtuje
z pokojem. W Sztokholmie przygnbiony Clauss oznajmi, e niedawne
odrzucenie warunkw przystpienia do rozmw spowodowao, e
w radzieckiej ambasadzie sta si persona non grata. Powiedzia, e Niemcy
zaprzepaciy swoj ostatni szans na wschodzie39. Mia suszno. Dziesi
dni wczeniej Stalin odrzuci inn propozycj pokoju, wystosowan przez
Japoni, i niezwocznie powiadomi o niej Waszyngton40. Pniej, po wielu
miesicach wymwek, zgodzi si na konferencj z Churchillem i Rooseveltem
w Teheranie. Do spotkania doszo w kocu listopada i mona byo odnie
wraenie, e nierozerwalnie poczyo ze sob czonkw Wielkiej Trjki.

Rozdzia 27
I DANO IM WADZ NAD CZWART CZCI ZIEMI
(kwiecie 1943kwiecie 1944)

1
Dla wikszoci Niemcw sposb, w jaki Hitler traktowa ydw, mia
drugorzdne znaczenie. Byo im obojtne, e wielu ich ydowskich ssiadw
musiao nosi gwiazd Dawida w kocu, czy oni wszyscy na to nie
zasugiwali? Nawet gdy niektrzy zaczli nagle znika, sdzono, e zostali
deportowani. W kraju, gdzie za suchanie zagranicznych stacji radiowych
grozia kara mierci, rzecz roztropn byo puszczanie mimo uszu
niesychanych plotek.
Niewielu wiedziao o istnieniu obozw zagady. Wszystkie znajdoway si
na terenach okupowanej Polski, a kady by otoczony pasem ziemi jaowej
szerokoci kilku kilometrw, na ktrym umieszczono znaki, e ci, ktrzy na
niego wkrocz, zostan zastrzeleni bez ostrzeenia. Aby dodatkowo zapewni
utrzymanie caej sprawy w tajemnicy, przejcie od deportacji do zagady
odbywao si nie tylko byskawicznie, ale te pod oson eufemistycznych
okrele: operacj nazywano szczeglnym traktowaniem, a obozy zagady
okrelano zbiorczym mianem Wschd. Poszczeglne placwki byy
obozami pracy, obozami koncentracyjnymi, obozami przejciowymi lub
jenieckimi. Komory gazowe nazywano aniami i kostnicami.
Pogoski o ludobjstwie na wielk skal zbywano kamstwami. Kiedy
wysoki nazistowski dygnitarz, Hans Lammers, przedstawi Himmlerowi
raport, e ydzi s masowo mordowani, Reichsfhrer gwatownie zaprzeczy.
Wyjani, e rozkaz ostatecznego rozwizania, ktry otrzyma od Fhrera za
porednictwem Heydricha, polega wycznie na ewakuacji ydw z Niemiec.
Niestety, w trakcie deportacji zdarzay si zgony z powodu chorb i nalotw
nieprzyjaciela. Przyzna, e pewna liczba ydw zostaa zastrzelona podczas
prby wzniecenia buntu, dla odstraszenia innych. Himmler zapewni
Lammersa, e wikszo ydw ulokowano w obozach na wschodzie,
i przynis album ze zdjciami, aby udowodni, e pracuj na potrzeby
przemysu wojennego jako szewcy, krawcy i inni rzemielnicy. Taki jest
rozkaz Fhrera podkreli Reichsfhrer. Jeli uwaasz, e powiniene
podj jakie dziaania, powiedz o tym osobicie Hitlerowi i podaj mi nazwiska
osb, ktre przekazay ci informacje. Lammers odmwi ujawnienia
informatorw i zwrci si o wicej szczegw do Hitlera. Ten przedstawi mu

niemal identyczn wersj jak Himmler. Pniej zdecyduj, dokd wyprawi

ydw odpar Fhrer, a nastpnie doda uspokajajco: Tymczasem
odpowiednio si o nich zatroszczymy1.
Chocia niektrzy z najbliszego otoczenia Hitlera naprawd nie wiedzieli,
co si dzieje na wschodzie, wielu innych, oszukujc samych siebie, udawao,
e nie zna przeraajcych faktw. Nie wierz nikomu, kto powie, e nie mia
o niczym pojcia napisa pniej Hans Frank, obejmujc oskareniem
samego siebie. Wszyscy czuli, e dzieje si co potwornego, nawet jeli nie
znali szczegw. Nie chcielimy wiedzie! ycie w ramach systemu byo zbyt
wygodne, moglimy zapewnia naszym rodzinom krlewskie ycie i wierzy,
e wszystko jest w porzdku2.
Sowa te napisa czowiek, ktry niedawno oznajmi swoim podwadnym,
e cho moe si to wydawa nieprzyjemne, wszyscy byli wsplnikami
w dziele eliminacji ydw koniecznym w interesie Europy3. Stojcy na czele
Generalnego Gubernatorstwa Frank wiedzia, e rozkaz pochodzi
bezporednio od Hitlera. Jednak przecitny Niemiec w dalszym cigu by
przekonany, e Hitler nie bra udziau w tych brutalnych przedsiwziciach.
Ludzie uchwycili si nadziei, e Fhrer nie wie o dokonywanych zbrodniach,
e nie moe wiedzie, w przeciwnym razie zrobiby co w tej sprawie pisaa
do swojej przyjaciki arliwa nazistka, nawizujc do programu eutanazji
stanowicego wstp do ostatecznego rozwizania. Niemcy uwaaj, e
Fhrer nie wie, w jaki sposb si tego dokonuje, ani jaka jest skala zjawiska.
Jednak wkrtce i ta nadzieja zostanie stracona4.
Ludzie nalecy do najbliszego otoczenia Hitlera nie potrafili sobie
wyobrazi, aby wuj Adi mg zezwoli na mordowanie ydw. Byo to po
prostu niewyobraalne. Czy Schmundt i Engel nie przekonali Fhrera, aby
pozwoli zachowa stanowisko kilku oficerom Wehrmachtu majcym
w yach ydowsk krew? Winowajc dziaajcym za jego plecami musia by
Bormann lub Himmler. Ci byli jednak zaledwie posusznymi wykonawcami
woli Fhrera. Tylko Hitler mg obmyli ostateczne rozwizanie i tylko on
mg wyda rozkaz jego realizacji. Bez Fhrera nie przystpiono by do
ostatecznego rozwizania, on sam za uwaa, e ujdzie mu to na sucho, jeli
przedstawi eksterminacj jako fakt dokonany. Oczywicie pojawi si groby
zemsty, ale ludzka pami jest krtka. Kto dzi pamita ostre sowa potpienia
pod adresem Turkw za wymordowanie miliona Ormian podczas wielkiej
wojny?
Podczas potajemnej rozmowy odbytej 19 czerwca 1943 roku Fhrer poleci
Himmlerowi, aby kontynuowa deportacj ydw na wschd bez wzgldu na
niepokoje, jakie moe to wywoa w cigu nastpnych trzech lub czterech
miesicy. Doda, e operacj naley przeprowadza w sposb caociowy5.
Chocia te sowa z pewnoci nie przekonayby jego najbliszego otoczenia, e
Fhrer odpowiada za masowe ludobjstwo, te, ktre wypowiedzia do

Bormanna jaki czas pniej, nie wzbudziyby ju adnych wtpliwoci. Dla

nas stwierdzi po dumnym owiadczeniu, e oczyci niemiecki wiat
z ydowskiej trucizny by to konieczny proces dezynfekcji, ktry
przeprowadzilimy do samego koca, bo w przeciwnym razie zostalibymy
uduszeni i zniszczeni. Czy nie postpowa sprawiedliwie wobec ydw? W
przededniu wojny udzieliem im ostatniego ostrzeenia. Zapowiedziaem
otwarcie, e jeli przyczyni si do wybuchu kolejnej wojny, nie zostan
oszczdzeni, e bd musia raz na zawsze wytpi to robactwo w caej
Europie. Na moje ostrzeenie odpowiedzieli wypowiedzeniem wojny.
Potwierdzili w ten sposb, e gdziekolwiek na wiecie s ydzi, tam s te
nieprzejednani wrogowie
narodowosocjalistycznych
Niemiec. Teraz
przecilimy ydowski ropie. Przyszy wiat bdzie nam za to dozgonnie
wdziczny6.
Jeden ze szczeglnie przeraajcych epizodw ostatecznego rozwizania
Hitlera dobiega wanie apokaliptycznego zakoczenia. Spord trzystu
osiemdziesiciu tysicy ydw stoczonych w warszawskim getcie wszystkich
z wyjtkiem siedemdziesiciu tysicy bez najmniejszego oporu deportowano
do obozw zagady. Ci, ktrzy pozostali, zdawali sobie jednak spraw, e
deportacja oznacza mier. W obliczu ponurej perspektywy przywdcy
ydowskich partii politycznych dziaajcych w getcie w kocu przezwyciyli
dzielce ich rnice i poczyli siy, aby stawi zbrojny opr kolejnym
wywzkom. Zrobili to ku zaskoczeniu Himmlera, ktry nakaza cakowit
likwidacj warszawskiego getta. 9 kwietnia o trzeciej nad ranem ponad dwa
tysice onierzy piechoty Waffen SS wraz z czogami, miotaczami ognia
i oddziaami saperw wkroczyo do getta, spodziewajc si atwego
zwycistwa. Napotkali silny opr tysica piciuset powstacw wyposaonych
w bro przeszmuglowan w cigu dugiego czasu: kilka lekkich karabinw
maszynowych, rczne granaty, okoo stu strzelb i karabinw, kilkaset
pistoletw i rewolwerw oraz koktajle Mootowa. Himmler oczekiwa, e caa
operacja zajmie trzy dni, ale o zmroku niemieckie siy musiay si wycofa.
Nierwna walka cigna si dzie po dniu ku zaskoczeniu dowdcy
oddziaw SS, generaa Jrgena Stroopa, ktry nie mg uwierzy, czemu te
mieci i podludzie nie chc zrezygnowa z beznadziejnego oporu.
Zameldowa, e cho jego onierze pocztkowo pojmali znaczn liczb
ydw, ktrzy z natury s tchrzami, walka stawaa si coraz trudniejsza.
Raz po raz nowe grupki zoone z dwudziestu do trzydziestu mczyzn
i podobnej liczby kobiet na nowo wzniecaj opr. Kobiety, napisa, maj
denerwujcy nawyk nagego rzucania granatw, ktre ukryy w bielinie.
Pitego dnia sfrustrowany Himmler nakaza przeczesanie getta z
najwiksz surowoci i bezwzgldnoci. Stroop postanowi wykona rozkaz
przez podpalenie caej dzielnicy ydowskiej, kwarta po kwartale. Donis, e
ydzi do koca pozostawali w poncych budynkach i w ostatniej chwili
wyskakiwali z grnych piter na ulic. Mimo poamanych ng prbowali si

doczoga do budynkw, ktrych jeszcze nie podpalilimy (). Chocia grozia

im mier w pomieniach, woleli wrci do poncych domw, ni wpa
w nasze rce.
Obrocy walczyli dwa, trzy tygodnie z zuchwaym heroizmem, a na koniec
kryli si w kanaach. 15 maja strzay dochodzce z ostatnich ydowskich
ognisk oporu niemal ustay, a nastpnego dnia dla uczczenia zwycistwa
genera Stroop wysadzi Wielk Synagog przy ulicy Tomackie, ktra w tym
czasie znajdowaa si po aryjskiej stronie Warszawy. Maa ydowska armia
stawiaa opr przewaajcym, wietnie uzbrojonym oddziaom nieprzyjaciela,
walczc cztery tygodnie. Niemal wszyscy ydzi zostali zabici lub ranni.
Spord pidziesiciu szeciu tysicy szedziesiciu piciu wzitych do
niewoli siedem tysicy natychmiast rozstrzelano, dwadziecia dwa tysice
wysano do obozw w Treblince i Lublinie, a reszt do obozw pracy. Straty
niemieckie wyniosy szesnastu zabitych i osiemdziesiciu piciu rannych.
Znacznie waniejsze byo jednak obalenie mitu Hitlera o tchrzostwie ydw7.

2
W pierwszych dniach czerwca Pius XII potajemnie zwoa Kolegium
Kardynaw w sprawie eksterminacji ydw. Wszystkie sowa skierowane
w tej kwestii do odpowiednich wadz i wszystkie nasze publiczne wypowiedzi
oznajmi, wyjaniajc swoj niech do wyraenia bardziej zdecydowanego
potpienia powinny by starannie odwaone i odmierzone w interesie
samych ofiar, abymy wbrew naszej woli nie pogorszyli ich sytuacji i nie
uczynili jej jeszcze trudniejsz do zniesienia. Nie doda, e innym wanym
powodem ostronego postpowania byo to, i uwaa bolszewizm za znacznie
wiksze zagroenie od nazizmu8.
Stanowisko Stolicy Apostolskiej byo godne ubolewania, cho naley je
uzna raczej za grzech zaniedbania ni uczynku. Koci rzymskokatolicki pod
kierownictwem wczesnego papiea ocali ycie wikszej liczbie ydw ni
inne Kocioy i organizacje pomocy razem wzite, ukrywa te tysice ydw
w klasztorach i zakonach oraz na terenie samego Watykanu. Znacznie
bardziej enujce byy wyniki aliantw. Brytyjczycy i Amerykanie, mimo
wzniosych sw, nie tylko nie podjli adnych powaniejszych dziaa, ale
udzielili schronienia jedynie nielicznym przeladowanym. Deklaracja
moskiewska podpisana w 1944 roku przez Roosevelta, Churchilla i Stalina,
metodycznie wymieniaa narody, ktre pady ofiar Hitlera: Polakw,
Wochw, Francuzw, Holendrw, Belgw Norwegw, Rosjan i Grekw
mieszkajcych na Krecie. Osobliwe pominicie ydw (zgodne z polityk
Amerykaskiego Urzdu Informacji Wojennej), cho wzbudzio gwatowne
protesty wiatowego Kongresu ydw, nie przynioso adnych rezultatw.
Poprzez prosty zabieg przeksztacenia polskich ydw w Polakw ostateczne

rozwizanie nie
zostao
uwzgldnione
w oglnym
inwentarzu
nazistowskiego terroru przeprowadzonym przez Wielk Trjk.
Jaskrawym przeciwiestwem wspomnianej niechci do uznania
systematycznej eksterminacji ydw byy prostolinijno i odwaga
Duczykw, ktrzy sprzeciwili si niemieckiej okupacji, przewoc do Szwecji
niemal wszystkich spord szeciu tysicy piciuset ydw mieszkajcych na
terenie ich pastwa; Finw, sojusznikw Hitlera, ktrzy ocalili wszystkich
z wyjtkiem czterech spord czterech tysicy swoich ydw, oraz
Japoczykw, innego sprzymierzeca, ktry da w Mandurii schronienie
okoo piciu tysicom europejskich ydw w podzice za pomoc finansow
udzielon przez ydowsk firm Kuhn, Loeb & Company podczas wojny
rosyjsko-japoskiej w latach 19041905.
Jednak czowiekiem, ktry zrobi najwicej, aby powstrzyma ludobjstwo
dokonywane na wschodzie, by trzydziestoczteroletni Niemiec pracujcy dla
Himmlera. Konrad Morgen, syn inyniera kolejowego, od czasw studenckich
by niezomnie oddany duchowi prawa i nawet jako sdzia pomocniczy SS
otwarcie potpia nielegalne dziaania, niezalenie od tego, kto si ich dopuci.
Jego wyroki, oparte wycznie na dowodach, tak rozdraniy przeoonych, e
Morgen zosta karnie wysany do frontowego oddziau SS. Z powodu
wyjtkowej opinii w 1943 roku przeniesiono go do Biura Przestpczoci
Gospodarczej SD, z zastrzeeniem, e nie moe si zajmowa sprawami
politycznymi. Na pocztku lata zlecono mu przeprowadzenie rutynowego
dochodzenia w sprawie nagminnych przypadkw korupcji w obozie
koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Komendanta obozu, Karla Kocha,
podejrzewano o to, e wynajmuje winiw przedsibiorcom, oszukuje na
racjach ywnociowych i prowadzi obz dla osobistego zysku. Pocztkowe
ledztwo nie doprowadzio do wyroku skazujcego, gdy cay korowd
wiadkw kategorycznie potwierdzi zapewnienia Kocha, e jest niewinny.
W lipcu Morgen wybra si w podr do Weimaru, ulokowa w ulubionej
miejscowej kwaterze Hitlera, hotelu Elephant, i po cichu zacz ledztwo. Ku
swemu zaskoczeniu odkry, e obz koncentracyjny pooony na wzgrzu
grujcym nad Weimarem przedstawia widok miy dla oka. Baraki byy czyste
i wieo odmalowane, wszdzie trawniki i kwiaty. Winiowie sprawiali
wraenie zdrowych, opalonych i dobrze odywionych. Regularnie
otrzymywali listy, a w duej obozowej bibliotece byo wiele ksiek w obcych
jzykach. Pokazywano filmy, organizowano zawody sportowe, dziaa nawet
burdel. Kiedy Morgen zacz gbiej dry, okazao si, e korupcja
w Buchenwaldzie zacza si wraz z napywem ydw po nocy krysztaowej.
Niestety, im bardziej zblia si do prawdy o Kochu, tym mniej mia dowodw.
Nazbyt czsto okazywao si, e winiowie dysponujcy dowodami korupcji
ju nie yj. Z akt wyczyta, e daty ich mierci dzieli wiele lat, w kadym
przypadku wskazywano te inn przyczyn zgonu. Podejrzewajc, e zostali

zamordowani, nakaza wszczcie dochodzenia, ale jego agent specjalny nie

potrafi znale adnego ladu i odmwi dalszego prowadzenia sprawy.
Zwyky czowiek zaniechaby dochodzenia, ale Morgen by tak pewny, e
doszo do popenienia przestpstwa, i sam zamieni si w detektywa. Uda si
do lokalnych bankw, mign przelotnie dokumentami i uda, e zosta
upowaniony przez Himmlera do zbadania rachunkw Kocha. Jego
wytrwao zostaa nagrodzona. W jednym banku znalaz niepodwaalne
dowody, e Koch zdefraudowa sto tysicy marek. Ostateczny dowd
morderstwa znalaz po dogbnej analizie wiziennych dokumentw. Okazao
si, e wiadkowie zostali zaprowadzeni do tajnej celi i zlikwidowani.
Uzbrojony w pkat teczk dokumentw i pisemnych owiadcze
zoonych pod przysig, wyruszy do Berlina. Jego przeoony, szef policji
kryminalnej, zblad na widok przedstawionych dowodw. Nie oczekiwa, e
Morgen tak powanie potraktuje to zadanie, i popiesznie odesa go do
Kaltenbrunnera. Nastpca Heydricha by rwnie zdumiony albo tylko
udawa i powiedzia: To nie moja sprawa. Poka to swojemu szefowi
w Monachium. Morgen posusznie przekaza dowody szefowi Wydziau
Prawnego SS, ktry te nie by skory, aby wzi na siebie odpowiedzialno.
Bdziesz musia pj z tym do Himmlera oznajmi. Morgen pojecha do
kwatery polowej Reichsfhrera, ale ten odmwi spotkania. Z pomoc
yczliwie nastawionego czonka najbliszego otoczenia Himmlera Morgen
wystosowa starannie sformuowany telegram wyuszczajcy spraw.
Problem polega na tym, e naleao go dostarczy osobicie. Pismo w jaki
sposb pokonao biurokratyczn barier i dotaro do Himmlera. Ku
zaskoczeniu niemal wszystkich on upowani Morgena do wszczcia
postpowania przeciwko Kochowi, jego onie i innym osobom zamieszanym
w t ponur spraw. Niektrzy sdzili, e zrobi to, gdy nie mia zaufania do
Oswalda Pohla, administratora obozw koncentracyjnych. Inni utrzymywali,
e nie mia pojcia, i ta sprawa to potencjalna puszka Pandory. Ci, ktrzy
dobrze znali Himmlera, uznali, e by to kolejny przejaw jego absurdalnego
poczucia humoru9.

3
Okruciestwo ma ludzkie serce.
WILLIAM BLAKE

W najwyszych krgach narodowosocjalistycznej elity nie byo postaci

bardziej paradoksalnej od Heinricha Himmlera. Reichsfhrer oczarowa wielu
swoim urokiem osobistym i uprzejmoci, skromnoci okazywan na
naradach i trzewoci mylenia. Dyplomaci okrelali go mianem czowieka
roztropnego, a czonkowie niemieckiego ruchu oporu uwaali za jedynego

nazistowskiego przywdc, ktry mgby pooy kres rzdom Hitlera.

Zdaniem generaa Hossbacha, Himmler by dla Fhrera zym duchem,
czowiekiem chodnym i interesownym, najbardziej wyrachowan figur III
Rzeszy. Maxowi Amannowi przypomina Robespierrea albo jezuit
palcego czarownice. Carl Burckhardt, byy wysoki komisarz Ligii Narodw
w Gdasku, uwaa go za zowrog posta z powodu zdolnoci skupienia
uwagi na najdrobniejszych szczegach, drobiazgowej skrupulatnoci
i nieludzkiej metodycznoci dziaania. Himmler mia w sobie co z robota.
Dla swojej maej crki Gudrun by kochajcym ojcem. Niezalenie od tego, co
powiedz o moim papi wyznaa niedawno i co napisz o nim w przyszoci
pozostanie moim ojcem, najlepszym ojcem, jakiego mogam mie.
Kochaam go i nadal kocham10.
Wikszo podwadnych uwaaa Himmlera za serdecznego, wraliwego
szefa o gbokim poczuciu demokracji. Grywa w skata z sekretarkami. Biega
za pik z asystentami i adiutantami. Raz zaprosi na swoje urodziny
kilkanacie modych sprztaczek i wyda rozkaz ocigajcym si oficerom,
eby dotrzymywali im towarzystwa przy stole, a nastpnie osobicie zaj si
ich szefow.
Klucz do zagadkowego charakteru Himmlera nie kry si bynajmniej
w jego modoci. Reichsfhrer pochodzi z zamonej bawarskiej rodziny
nalecej do klasy redniej i otrzyma imi po najsawniejszym uczniu
swojego ojca, ksiciu Heinrichu von Wittelsbachu. Mody Himmler nie by ani
mniej, ani bardziej antysemicki od przecitnego modego Bawarczyka z jego
warstwy, a uwagi o ydach pojawiajce si w jego dzienniku atwiej przypisa
bigotowi, ktry stara si by sprawiedliwy, ni rasicie. Mia zdecydowane
przekonania w sprawach seksu, ale one rwnie nie byy niczym niezwykym
w jego czasach. Krtko mwic, wydawa si przewidywalnym wytworem
bawarskiego systemu edukacji i wychowania obiecujcym modym
biurokrat, drobiazgowym i dobrze zorganizowanym.
W 1922 roku dwudziestodwuletniego Himmlera mona by uzna za
typowego modego nacjonalist o antysemickich cigotach i romantycznych
wyobraeniach na temat onierskiego ycia. W tamtym roku zapisa wiersz
na wyklejce swojego dziennika, ujawniajc pragnienie zoenia najwyszej
ofiary za spraw:
Cho mog ci przeszy,
Walcz, stawiaj opr, nie ustpuj.
Trzymaj sztandar wysoko,
Cho sam moesz zgin11.

Nie byo niczym niezwykym, e modzieniec o takich skonnociach

zainteresowa si doktryn narodowych socjalistw i ich charyzmatycznym
przywdc. Oddany i wyszkolony na biurokrat, by idealnym materiaem na

nazistowskiego karierowicza. Cho by Bawarczykiem, szczerze podziwia

pruskich krlw, np. Fryderyka Wielkiego, chwalc prusk nieustpliwo
i surowo. Ciemnej karnacji i przecitnego wzrostu, o nieco wschodnich
rysach, fanatycznie wierzy, e idealny Niemiec jest osobnikiem rasy
nordyckiej i jak jego mistrz lubi si otacza wysokimi, jasnowosymi
i
bkitnookimi
podwadnymi94*.
Podziwia
fizyczn
doskonao
i umiejtnoci sportowe, cho ustawicznie cierpia na ble brzucha. Zabawnie
wyglda na nartach i w wodzie raz nawet si przewrci, prbujc zdoby
marny brzowy medal w biegu na ptora kilometra.
Skupiwszy wicej wadzy w Rzeszy ni ktokolwiek z wyjtkiem Hitlera,
pozosta bezpretensjonalny i sumienny. Urodzony i wychowany na katolika,
niestrudzenie atakowa Koci, a mimo to, wedug jednego z jego bliskich
wsppracownikw, wiadomie budowa SS na zasadach stosowanych przez
jezuitw, wytrwale kopiujc reguy i duchowe praktyki propagowane przez
Ignacego Loyol.
Cho budzi strach milionw, jednemu z podwadnych wyzna, e dry
przed Fhrerem, e czuje si przed nim jak ucze, ktry nie odrobi pracy
domowej. Podobnie jak jego Fhrer, Himmler nie przywizywa wagi do
rzeczy materialnych i, w przeciwiestwie do Gringa i innych, nie czerpa
zysku z zajmowanego stanowiska. Wid proste, oszczdne ycie, jada
z umiarem, rzadko pi i ogranicza si do wypalania dwch cygar dziennie.
Utrzymywa jeden dom w Tegernsee dla ony i crki oraz drugi w okolicy
Knigsee, dla swojej osobistej sekretarki Hedwig Potthast, ktra urodzia mu
syna i crk. Jako czowiek odpowiedzialny dba o zapewnienie rodkw
utrzymania kadej rodzinie, wic pozostawao mu niewiele do prywatnego
uytku.
Niektre pogldy Reichsfhrera byy tak ekscentryczne, e nawet jego
wiernym naladowcom trudno byo je zaakceptowa, np. teoria lodowa,
magnetyzm, homeopatia, mesmeryzm, naturalna eugenika, jasnowidztwo,
wiara w uzdrowienia i czary. Finansowa eksperymenty nad uzyskaniem
benzyny przez wielokrotne przepuszczanie wody przez warstw wgla oraz
nad otrzymywaniem zota z metali nieszlachetnych.
Chocia caa jego wadza pochodzia od Hitlera, ten nie chcia mie z nim
nic wsplnego. Potrzebuj tego policjanta zwierzy si Schaubowi
nkanemu przez Himmlera, ktry chcia, eby zaatwi mu zaproszenie do
Berghofu ale go nie lubi. Hitler posun si nawet do polecenia Schulzemu,
swojemu osobistemu adiutantowi i kapitanowi SS, aby nie informowa
nominalnego szefa o szczegach narad wojskowych.
Jednoczenie uczyni Himmlera w peni odpowiedzialnym za
przeprowadzenie operacji najbliszej swemu sercu, ostatecznego
rozwizania. Pod pewnymi wzgldami Himmler by idealnym kandydatem
do tej misji. Od pocztku pozostawa pod urokiem Hitlera i by mu bez reszty
oddany jako ucze i podwadny. Co wicej, Himmler stanowi uosobienie

narodowego socjalisty, gdy jako pilny partyjny dziaacz przezwyciy

problemy zwizane z wasn tosamoci. By praw rk Fhrera i cho
wzdryga si w obliczu krwi i tortur, przy pomocy zdalnego sterowania sta si
masowym zabjc skutecznym morderc biznesmenem.
Wykona to zadanie, nie wyzbywajc si sentymentalizmu. Czsto miaem
ochot upolowa jelenia zwierzy si swojemu osobistemu lekarzowi ale
ogarniay mnie wyrzuty sumienia za kadym razem, gdy spojrzaem mu
w oczy. Niedawno zaryzykowa wyznanie feldmarszakowi Milchowi, e
ocali ycie czternastu tysicom ydowskich robotnikw wykwalifikowanych
w Holandii. Wypuci te z obozu koncentracyjnego w Ravensbrck matk
pukownika Luftwaffe, ktra przyznaa si do tego, e jest wiadkiem
Jehowy 95*. Zrobi to pod grob Milcha, e jeli tego nie uczyni, ten si wicej
do niego nie odzewie. Tak bardzo pragn uchodzi za dobrego kompana.
Jeli podeszo si go umiejtnie, nie potrafi odrzuci uzasadnionej proby
o ask. Pewnego razu kaza wypuci dezertera. Kiedy indziej wybaczy
urzdnikowi, ktry ostro skrytykowa sposb, w jaki SS traktuje Polakw.
Z drugiej strony, poczucie honoru zabraniao mu okazywania litoci wasnym
krewnym.
Gdy
jego
siostrzeniec,
oficer
SS,
zosta
oskarony
o homoseksualizm, Himmler natychmiast wyda rozkaz wysania go do obozu
karnego. W obozie mody czowiek nie zaniecha praktyk homoseksualnych,
wic wuj wyda rozkaz jego rozstrzelania. Rolf Wehser, sdzia SS, poprosi
o wyrozumiao, ale Himmler odmwi. Nie chc, aby ktokolwiek
powiedzia, e byem bardziej pobaliwy, bo chodzio o mojego siostrzeca.
Wyrok mierci musia uchyli sam Hitler13.
Na jesieni 1943 roku obozy zagady dziaajce pod nadzorem Himmlera
osigny szczytow moc przerobow. W Auschwitz ludzie przeznaczeni na
mier maszerowali do komr gazowych, nie wiedzc, co ich czeka, mijajc
obozow orkiestr symfoniczn, ktr dyrygowaa ydowska skrzypaczka
Alma Ros. Jednak w Treblince ydzi niemal natychmiast domylali si, e id
na mier, wic pakali lub wybuchali miechem na skutek szoku.
Rozdranieni stranicy okadali ich pejczami. Niemowlta, ktre
przeszkadzay oprawcom golcym gowy ich matek, byy roztrzaskiwane
o cian. Jeli pojawiay si oznaki oporu, stranicy i kapo uywali pejczy, by
zapdzi nagie ofiary do ciarwek jadcych do komr gazowych.
Katom nie przemkna przez gow myl, e mogliby odmwi wykonania
rozkazu. Mogem jedynie odrzec Jawohl wyzna pniej Hss, komendant
obozu w Auschwitz. Nie sdziem, e zostan za to pocignity do
odpowiedzialnoci. Widzi pan, w Niemczech panuje przekonanie, e jeli co
idzie le, odpowiedzialny jest ten, kto wydaje polecenia. Oprawcy nie
zadawali sobie rwnie pytania, czy ydzi zasuyli na taki los. Czy pan nie
rozumie, e obowizkiem czonkw SS nie byo zaprztanie sobie gowy
takimi sprawami? Nigdy nie przyszo nam to do gowy Zostalimy nauczeni
bezmylnego wykonywania rozkazw, wic myl o odmowie wykonania

polecenia nie przysza nikomu do gowy. Poza tym, gdybym ja tego nie zrobi,
kto inny wykonaby rozkaz. Ludzie uczestniczcy w eksterminacji przeszli
tak rygorystyczne szkolenie, e zastrzeliliby wasnego brata, gdyby otrzymali
taki rozkaz. Rozkazy byy dla nas wszystkim96*14.
Niektrzy kaci czerpali przyjemno z wykonywania swojej pracy, cho
sadystom grozia kara. Kilka lat wczeniej Himmler zakaza wszystkim
czonkom swojej organizacji podejmowania niezalenych dziaa wobec
ydw. Dowdca SS musi by twardy, a jednoczenie wraliwy poucza
jednego ze sturmbannfhrerw. Jeli w swojej pracy zetkniesz si
z przypadkami przekraczania obowizkw przez dowdc albo oznakami
wskazujcymi, e przesta si hamowa, interweniuj natychmiast15.
Niedawno przekaza podobne instrukcje Wydziaowi Prawnemu SS w sprawie
rozstrzeliwania ydw bez rozkazu. Jeli sprawcami kieroway motywy
natury egoistycznej, sadystycznej lub seksualnej, naley wymierzy kar za
morderstwo lub nieumylne spowodowanie mierci, zalenie od
przypadku16. Pewnie dlatego upowani Morgena do postawienia przed
sdem komendanta obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie.
Nauczenie podwadnych nieustpliwoci i wraliwoci byo dla Himmlera
trudnym wyzwaniem. Stara si osign ten cel, ksztatujc SS na wzr
rycerskiego zakonu o dewizie: Lojalno jest dla mnie zaszczytem. Wpaja
czonkom Schutzstaffeln nie tylko poczucie rasowej wyszoci, ale take
trudniejsze cnoty wiernoci i braterstwa, obowizku i prawdy, pilnoci,
uczciwoci i rycerskoci. Mia nadziej, e jego SS, elita partii, da pocztek
nowemu czowiekowi, bardziej doskonaemu i wartociowemu od tego,
ktrego zna wiat. Prawi im kazania o dobrym wychowaniu i pochodzeniu
rasowym. Podczas obiadu albo marszu, w ogle zawsze, gdy s gocie, macie
dba o najdrobniejsze szczegy. Chc, eby SS stao si dla Niemcw wzorem
kultury osobistej, uprzejmoci i poszanowania. Oczekiwa, e jego esesmani
bd przykadem schludnoci. Nie chc widzie najdrobniejszej plamy na
podkoszulku. Jakby tego byo mao, musieli pi niczym dentelmeni, w
przeciwnym razie dadz im pistolet i poprosz, eby ze sob skoczyli17.
Mieli pozosta dentelmenami, chocia otrzymali makabryczn misj.
Wanie z myl o niej 4 padziernika 1943 roku Himmler wezwa do Poznania
swoich generaw SS. Gwnym celem narady byo poszerzenie krgu osb
wtajemniczonych w plan eksterminacji ydw. Niedawne ustalenia Morgena
w poczeniu z narastajcymi pogoskami o potwornociach dokonywanych
w obozach zagady wywoay zaniepokojenie i pewn odraz w krgu
najwierniejszych zwolennikw Fhrera. Kiedy prawda zacza wychodzi na
wiato dzienne, Himmler postanowi wtajemniczy parti i wojsko
w ostateczne rozwizanie. Czynic wsprodakw wspuczestnikami
mordu, zmusza ich, aby walczyli do koca. Chocia wojna bya ju
praktycznie przegrana, zyskaby czas na zrealizowanie gwnego celu, a gdyby
doszo do najgorszego, pocignby jeszcze za sob miliony ydw.

Odczyt wygoszony do oficerw SS by pierwszym z cyklu wykadw

informacyjnych Himmlera przeznaczonych dla cywilnych przywdcw
i wyszych oficerw Wehrmachtu. W pewnym sensie pierwszy by
najwaniejszy, mia bowiem przekona SS, e przeprowadzenie tej budzcej
odraz operacji nie jest sprzeczne z najwyszymi reguami ich zakonu.
Reichsfhrer oznajmi, e chciaby pomwi z nimi szczerze o bardzo wanej
sprawie. Musimy powiedzie to otwarcie we wasnym gronie, cho nigdy nie
bdziemy wypowiada si publicznie na ten temat. Po chwili wahania
cign: Mam na myli ewakuacj ydw, eksterminacj rasy ydowskiej. To
jedna ze spraw, o ktrych atwo mwi. Nard ydowski musi ulec
eksterminacji stwierdzi jeden z partyjnych przywdcw to jasne, przecie
zapisalimy usunicie ydw w naszym programie. Teraz wanie to robimy,
dokonujemy eksterminacji caego narodu18.
Jednoznaczne sowa wypowiedziane po latach retorycznych wykrtw
i sloganw zabrzmiay szokujco mimo nieprzyjemnych podejrze
wzbudzonych przez Morgena i Kurta Gersteina. Jeszcze bardziej szokujce
okazao si potpienie przez Himmlera tych, ktrzy czerpali zysk
z ostatecznego rozwizania. Pewna grupa czonkw SS dodam, e nie jest
ich wielu zawioda, dlatego zostan usunici bez adnej litoci. Mielimy
moralne prawo i obowizek wobec wasnego narodu zniszczy ras, ktra
pragna naszej zagady. Nie mamy jednak prawa si wzbogaci, zabierajc
futro, zegarek, jedn mark, papierosa lub cokolwiek. Poniewa unicestwiamy
bakterie, nie chcemy si nimi zarazi i umrze. Nie pozwol, aby zaatakowaa
nas ta posocznica. Trzeba wypali kade miejsce, w ktrym si pojawi. Oglnie
rzecz biorc, mona jednak powiedzie, e wypenilimy ten najtrudniejszy
obowizek z mioci do ojczyzny, a nasz duch, serca i charakter nie poniosy
z tego powodu adnego uszczerbku.
Dwa dni pniej Himmler zwrci si w podobnym duchu do grupy
gauleiterw i reichsleiterw. Panowie, zdanie: ydzi musz zosta
unicestwieni skada si z niewielu sw i atwo je wypowiedzie. Jednak
czowieka, ktry musi wykona t misj, czeka najcisza robota na wiecie.
Suchacze zrozumieli, e za chwil usysz co, na co od miesicy zamykali
uszy. Prosz, ebycie ograniczyli si do suchania i nie powtarzali tego, co
powiem w tym gronie. Kiedy pojawio si pytanie: Co naley zrobi
z kobietami i dziemi?, postanowiem przyj rwnie jasne rozwizanie. Nie
czuj si upowaniony do eksterminacji, do zabijania mczyzn,
a jednoczenie wyraania zgody, by ich dzieci dorosy i zemciy si na
naszych synach i wnukach. Trzeba podj trudn decyzj rasa ydowska
musi raz na zawsze znikn z powierzchni ziemi.
Zadanie to jest najbardziej uciliwym z tych, jakie powierzono SS,
przyzna. Wykonalimy je myl, e mog to dzi powiedzie w taki
sposb, e nasi ludzie, nasi przywdcy, nie ponieli najmniejszego uszczerbku
na duchu ani w sercach. Pozostali rycerscy mimo dokonania masowej

eksterminacji. Na sali zapada grobowa cisza. Himmler mwi o mordowaniu

mczyzn, kobiet i dzieci wspomina Baldur von Schirach ze spokojem
przedsibiorcy omawiajcego zestawienie bilansowe. W jego wystpieniu nie
byo niczego emocjonalnego, niczego, co sugerowaoby wewntrzne
zaangaowanie.
Po przedstawieniu trudnoci zwizanych z wykonaniem tego budzcego
groz zadania Himmler zacz zmierza do podsumowania. Teraz znacie
prawd, ale musicie zachowa j dla siebie. By moe po upywie wielu lat
uznamy, e mona przekaza co narodowi niemieckiemu. Lepiej jednak
ponie na wasnych barkach odpowiedzialno za nard (odpowiedzialno
za dzieo i jego wizj) i zabra tajemnic do grobu. Zachowywa si jak
Brutus, zmuszajc kolegw, eby umazali donie we krwi Cezara. Ostateczne
rozwizanie nie byo ju wycznie brzemieniem Hitlera i Himmlera, ale ich
wsplnym ciarem, ktry musieli dwiga w milczeniu19.
Bormann zakoczy spotkanie zaproszeniem suchaczy na obiad
w ssiedniej sali. Podczas posiku Schirach oraz inni gauleiterzy
i reichsleiterzy milczco unikali wzroku kolegw. Wikszo domylaa si, e
Himmler ujawni prawd, aby uczyni ich wsplnikami przestpstwa, i tego
wieczoru tak si upili, e wikszoci trzeba byo pomc wsi do pocigu
jadcego do Wilczego Szaca. Albert Speer, ktry przemawia do tej samej
publicznoci przed Himmlerem, by tak zdegustowany spektaklem pijastwa,
e nastpnego dnia zachci Hitlera do wygoszenia swoim partyjnym
kolegom kazania na temat wstrzemiliwoci97*.

4
ydzi nie byli jedynymi ofiarami nowego porzdku Hitlera. Na
okupowanych terenach Rosji rozstrzelano, zagazowano i zakatowano na
mier miliony innych. Podczas ostatniej wizyty w Wilczym Szacu Peter
Kleist zaprotestowa przeciwko tej polityce, przesyajc Fhrerowi dugie,
obszerne memorandum. Przedstawie mi bardzo drastyczny obraz
warunkw panujcych w okupowanej Rosji powiedzia Hitler po jego
przeczytaniu. Czy jednak pomys poprawy warunkw przez spenienie
ambitnych da jakiego nacjonalistycznego polityka nie jest iluzj? Ci
nacjonalici uznaj nas za sabych, a ambicja skoni ich do wysuwania
kolejnych da. Kleist odwanie zaprzeczy, wyjaniajc, e nie chodzio mu
o uleganie daniom, ale stworzenie warunkw, ktre skoni ludno
mieszkajc na wschodzie do wybrania Niemiec zamiast Zwizku
Radzieckiego. Mwi dalej, a Hitler sucha w zamyleniu, ze wzrokiem
utkwionym w pododze. Dao to Kleistowi rzadk okazj obserwowania jego
twarzy. Zawsze intrygowao mnie, e jego twarz wydawaa si zoona
z wielu elementw nietworzcych jednej spjnej caoci.

W kocu Hitler mu przerwa. Nie by rozgniewany, lecz cakowicie

spokojny, chodny i zamylony, jakby zwraca si do siebie. Nie mog si
teraz wycofa oznajmi, spogldajc w dal. Kada zmiana stanowiska
zostaaby uznana za kapitulacj, co w obecnej sytuacji militarnej mogoby
doprowadzi do sromotnej klski. Obieca, e rozway przyjcie bardziej
liberalnej polityki, kiedy odzyska inicjatyw na froncie, ale Kleist odnis
wraenie, e byy to puste sowa. Czy mona byo wpyn na zmian sposobu
mylenia kogo takiego jak on?
Nagle Hitler podnis gow i spojrza na Kleista. Spokojny, kontemplacyjny
nastrj prysn. To iluzja! wykrzykn gwatownie. Ty masz prawo myle
wycznie o sytuacji, z ktr si obecnie borykamy, ale na tym polega twj
bd! Ja musz myle o bliszej i dalszej przyszoci. Nie mog zapomnie
o przyszoci z powodu kilku przelotnych zwycistw. Za sto lat Niemcy bd
studwudziestomilionowym narodem. Musz im zapewni woln przestrze.
Nie mog przyzna niepodlegoci wschodnim narodom, zastpujc Rosj
Radzieck now narodow Rosj, ktra okae si jeszcze bardziej zwarta.
Polityk trzeba opiera na faktach, a nie na iluzjach. Najwaniejsz rzecz na
wschodzie jest dla mnie przestrze yciowa!20.
Polityka ucisku trwaa nadal, a wraz z ni bezwzgldne godzenie
radzieckich jecw wojennych. wiadectwo nieludzkiego traktowania Rosjan
zoy sam Alfred Rosenberg w ostrym licie do Keitla, ktry musia zosta
napisany i wcinity do rki szefa Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych
Terenw Wschodnich przez jednego z bardziej energicznych podwadnych.
Wysunito w nim oskarenie, e z trzech milionw szeciuset tysicy
radzieckich jecw ocalao tylko kilkaset tysicy. Wikszo zostaa
zagodzona lub rozstrzelana na miejscu w szeregu niepojtych potwornoci.
Niezliczeni radzieccy jecy i nieydowscy winiowie obozw
koncentracyjnych zginli wskutek eksperymentw medycznych, ktre na
nich przeprowadzano niektrzy z powodu leenia nago na niegu lub
w lodowatej wodzie, inni podczas testw badajcych wpyw duej wysokoci
na organizm, jeszcze inni jako krliki dowiadczalne od gazu musztardowego
i kul z trucizn. Polskie winiarki z obozu Ravensbrck byy zaraane
zgorzel gazow, a Cyganie z Dachau i Buchenwaldu zaspokajali ciekawo
lekarzy pragncych ustali, jak dugo mona przey o sonej wodzie.
Wadze terenw okupowanych w Europie przeprowadziy wiele egzekucji
w odwecie za akty sabotau i buntu. Zostay one zalegalizowane dyrektyw
wydan przez Fhrera w dniu japoskiego ataku na Pearl Harbor, kiedy zda
sobie spraw, e nie ma ju nadziei na zdobycie Moskwy, a ostateczne
zwycistwo jest wtpliwe. Dyrektywa noszca osobliw, cho stosown nazw
Nacht und Nebel (Noc i Mga) nakazywaa, by wszystkie osoby zagraajce
bezpieczestwu Niemiec, z wyjtkiem tych, ktre zostay natychmiast
stracone, znikny bez ladu. Ich rodziny miay zosta poinformowane, e
wadzom nic nie wiadomo o ich losie.

Na jesieni 1943 roku stao si jasne, e nowy porzdek Hitlera dla Europy
Zachodniej (Nue Ordnung Europa), ktra miaa sta si wsplnot narodw dla
wsplnego poytku, jest niczym innym jak grabiecz gospodark. W obliczu
milionw ludzi odmawiajcych przyjcia roli wasala Hitler przeszed od
perswazji do brutalnej siy. Na przerwy w pracy i przypadki sabotau
odpowiedziano prac przymusow i egzekucjami zakadnikw. W Holandii
i Francji liczba zabitych signa dwudziestu tysicy. Zalegalizowana grabie
bya na porzdku dziennym, a wagony towarowe z upem (ywnoci,
ubraniami i dzieami sztuki) zaczy zmierza do Niemiec z Norwegii
i Holandii, Belgii i Luksemburga, Francji i Danii. Oczywicie, nie zaliczano tego
w poczet okupacyjnej daniny. Sama Francja pacia siedem miliardw marek
rocznie za przywilej udziau w nowym porzdku.
Hitler ujawni prawd partyjnemu przywdztwu na spotkaniu w Berlinie.
Wszystkie te mieci, te mae pastewka istniejce w Europie, musz zosta
jak najszybciej zlikwidowane. Celem naszych de musi by stworzenie
zjednoczonej Europy: tylko Niemcy mog naprawd zorganizowa Europ21.
Oczywicie zjednoczona Europa miaa by Europ zdominowan przez
Niemcy, w ktrej porzdku pilnowayby Gestapo i policja kolaborujca
z okupantem. Jednak mimo ucisku i brutalnych akcji odwetowych nowy ad
Hitlera nie wzbudza buntu mas. Wikszo podbitych narodw nadal
wsppracowaa z nazistowskimi wadzami, aby mc prowadzi wzgldnie
normalne ycie, przekonana, e strajki generalne, ataki na niemieckich
nadzorcw oraz prby sparaliowania administracji i gospodarki
nieuchronnie doprowadz, jeli nie do masowych akcji odwetowych, to do
pogorszenia standardu ycia. atwiejsz i bardziej rozsdn rzecz byo
pogodzenie si z okupacj, ktra moga przecie trwa w nieskoczono. To
wanie wola przetrwania osabiaa opr do minimum. Tylko nieliczni dziaali
w ruchu oporu, ktry bardzo czsto, jak we Francji, podkopywaa rywalizacja
midzy komunistycznymi i niekomunistycznymi partyzantami. Jedyny
prny ruch oporu istnia w Jugosawii, ale i on by stpiony przez
wewntrzne wanie midzy komunist Tit, ktry chcia zjednoczy wszystkie
antyhitlerowskie ugrupowania, a serbskim nacjonalist Dragoljubem
Mihajloviciem.
Chocia ostateczny cel Hitlera, polegajcy na przeksztaceniu wikszej
czci Europy w niemieckie imperium, by powszechnie znany, nie zdawano
sobie sprawy z rozmiarw jego ambicji. Nawet wrogowie Fhrera zakadali, e
ograniczy si do Europy. Byliby zdumieni, gdyby zapoznali si z jego
odrcznymi notatkami na ten temat98*.
Dla dobra wiata Anglia musi pozosta niezmieniona w jej obecnym ksztacie.
W konsekwencji po osigniciu ostatecznego pokoju musi doj do pojednania.

Trzeba doprowadzi jedynie do usunicia obecnego krla jego miejsce zajmie ksi
Windsoru. Zawr z nim trway pakt o wzajemnej przyjani, zamiast umowy pokojowej.

Skandynawia i kraje Pwyspu Iberyjskiego, cign, zostan wczone do

nowego porzdku i w ten sposb powstanie zjednoczona Europa, o ktrej
marzyli Karol Wielki, ksi Eugeniusz i Napoleon.
Najwaniejszym elementem ostatecznego zwycistwa bdzie trwae usunicie Stanw
Zjednoczonych z polityki wiatowej oraz zniszczenie spoecznoci ydowskiej mieszkajcej
w tym kraju.
W tym celu doktor Goebbels zostanie mianowany gubernatorem i otrzyma wadz dyktatora,
eby mg przeprowadzi gruntown reedukacj ludnoci mieszanej i niszej rasowo.
W realizacji tego zadania pomoe mu Gring, gwnie poprzez zmobilizowane wszystkich,
w ktrych yach pynie niemiecka krew, co najmniej pidziesit procent ludnoci, aby
mona byo ich wyszkoli na onierzy i doprowadzi do narodowego odrodzenia 22.

5
Kiedy Hitler snu ambitne plany podbojw na piciu kontynentach, jego
armie na wschodzie nieustannie cofay si w kierunku ojczyzny. Zachcone
sukcesem, jakim byo powstrzymanie operacji Cytadela, radzieckie
dowdztwo naczelne przeszo do ofensywy z wielk pewnoci siebie
i odwag. W drugiej poowie 1943 roku Armia Czerwona na niektrych
odcinkach posuna si nawet o czterysta kilometrw, odrzucajc Niemcw za
Dniepr na poudniowym i rodkowym odcinku frontu.
Skonio to Hitlera do przypieszenia ostatecznego rozwizania. Na
pocztku 1944 roku Fhrer wyda potajemn zgod, aby ujawni plan zagady
duej grupie osb nienalecych do partii i SS. 26 stycznia 1944 roku Himmler
wygosi w poznaskim teatrze trzeci mow, tym razem skierowan do
dwustu szedziesiciu wyszych dowdcw wojsk ldowych i marynarki.
W chodny, pozbawiony emocji sposb oznajmi, e Hitler powierzy mu misj
wymordowania ydw. Mog was zapewni, e kwestia ydowska zostaa
rozwizana. Zabito sze milionw23. W sali zahuczay oklaski. Oficer
Wehrmachtu siedzcy niedaleko pukownika von Gerstdorffa (tego samego,
ktry prbowa si wysadzi razem z Hitlerem) z radoci wskoczy na krzeso.
Genera, ktry zaj miejsce w tylnej czci sali, rozglda si, eby sprawdzi,
ilu jego kolegw nie bio brawa. Doliczy si piciu.
W kolejnych tygodniach Himmler kontynuowa akcj edukacyjn.
Zakomunikowa grupie dowdcw marynarki, e wyda rozkaz zabijania
kobiet i dzieci. Okazabym si miczakiem i przestpc w oczach potomnoci,
gdybym w walce ludzi z podludmi pozwoli wyrosn na mczyzn synom
penym nienawici (). Musimy zdawa sobie spraw, e bierzemy udzia

w pierwotnych, prymitywnych i naturalnych zmaganiach rasowych24. To

samo powtrzy innej grupie generaw w Sonthofen. Kwestia ydowska
w Niemczech i oglnie na terenach okupowanych zostaa rozwizana
oznajmi. Kiedy doda, e zrobiono to w sposb bezkompromisowy, na sali
rozlegy si brawa25. W sumie Himmler wygosi okoo pitnastu mw na
temat ostatecznego rozwizania, zwracajc si do bardzo szerokiej
publicznoci, ale, co znaczce, ani razu nie przemawia do pracownikw
Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Ostatnie dni 1943 roku byy bardzo mczce dla Hitlera. Jego wojska
poniosy klsk pod Leningradem i na Ukrainie, a programowi eksterminacji
zagrozi sdzia SS Morgen, ujawniajc sie korupcji w Buchenwaldzie.
Khlerowi, wsplnikowi komendanta obozu Kocha, puciy nerwy i zacz
zeznawa. Umieszczono go w wizieniu jako wanego wiadka, ale kilka dni
pniej znaleziono go martwego w celi. W wietle przygniatajcych dowodw
Koch zaama si podczas przesuchania prowadzonego przez Morgena.
Przyzna si, e oprcz bogacenia si kosztem winiw kaza zamordowa
kilku z nich, eby ukry swj proceder.
Skazanie Kocha w aden sposb nie zaspokoio potrzeby sprawiedliwoci
Morgena, ktry ruszy ladem korupcji prowadzcym do Polski. W Lublinie
powita go serdecznie komendant miejscowego obozu, Kriminalkommissar
Wirth, ten sam ktry oprowadza Gersteina po obozie w Becu. Wirth z dum
oznajmi, e nie tylko zbudowa cztery obozy zagady w rejonie Lublina, ale
zorganizowa cay system eksterminacji. Kady obz, wyzna, zosta
zbudowany niczym potiomkinowska wioska. Kiedy pocig stawa na atrapie
dworca kolejowego, winiowie sdzili, e dotarli do jakiego miasta lub
miasteczka. Z luboci opisywa, jak jeden z jego ludzi wita przybyszw
starannie przygotowan mow: ydzi! Przywieziono was tutaj w celu
przesiedlenia! Zanim jednak utworzymy pastwo ydowskie, musimy
nauczy was pracy! Musicie si wyuczy nowego rzemiosa!. Po tych
uspokajajcych sowach niczego niepodejrzewajce ofiary rozpoczynay
marsz mierci.
Pocztkowo Morgen uzna opis Wirtha za cakiem nieprawdopodobny,
ale zmieni zdanie po obejrzeniu budynkw, w ktrych trzymano zagrabione
mienie. Po ogromnych stertach upw m.in. niewiarygodnej grze zegarkw
zorientowa si, e dziao si tam co przeraajcego. Nigdy nie widzia tylu
pienidzy, szczeglnie w obcej walucie. Byy tam monety z caego wiata.
Spojrza ze zdumieniem na piec do przetapiania zota i wysoki stos zotych
sztabek.
Morgen
przeprowadzi
inspekcj
wszystkich
czterech
obozw
zbudowanych przez Wirtha: Majdanka, Treblinki, Sobiboru i Beca.

W kadym znalaz dowody przeprowadzanych egzekucji komory gazowe,

piece do palenia zwok i masowe groby. Chocia by wiadkiem potwornej
zbrodni, nie mg nic zrobi, gdy rozkaz pochodzi z kancelarii Fhrera. Sdy
SS mogy ciga jedynie przypadki arbitralnych zabjstw. Morgen zacz
gromadzi dowody i nie ustawa mimo cigych przeszkd, dopki nie zebra
wystarczajcego materiau, aby oskary o morderstwo dwch komendantw
obozu na Majdanku.
Przewodnik oprowadzajcy go po miejscach kani, uczynny Christian
Wirth, nadal swobodnie z nim rozmawia. Pewnego dnia rzuci od niechcenia,
e czowiek nazwiskiem Hss jest komendantem innego duego obozu
zagady w pobliu Auschwitz. Morgen uzna to za interesujce, ale mia
ograniczon wadz i musia znale dobry pretekst, eby zapuci si tak
daleko. Nie musia go dugo szuka, gdy natrafi na nierozwizan afer
szmuglowania zota, w ktr byli zamieszani ludzie Hssa. W ten sposb na
pocztku 1944 roku nieustraszony Morgen rozpocz dochodzenie w sprawie
obozw zagady w okolicy Auschwitz. Bez trudu odnalaz liczne szopy
wypenione upami, komory gazowe i krematoria. Jednak ledztwa w sprawie
nielegalnych zabjstw i przypadkw korupcji byy blokowane za kadym
razem, gdy ktry z jego ludzi niebezpiecznie zbliy si do prawdy. Morgen
postanowi wrci do Niemiec, eby zaj si znacznie waniejsz spraw
przypadkami masowego ludobjstwa. Postanowi zwrci si osobicie do
Himmlera i da jasno do zrozumienia, e eksterminacja ydw wciga
Niemcy w otcha. Aby dotrze do Reichsfhrera, musia ponownie pody
subowymi kanaami. Pierwszym na licie by jego bezporedni przeoony,
szef policji kryminalnej. Zaszokowany Nebe wysucha go w milczeniu
(Wosy stany mu dba, gdy skadaem raport), a kiedy odzyska mow,
powiedzia Morgenowi, aby natychmiast powiadomi o wszystkim
Kaltenbrunnera. Ten, rwnie zbulwersowany, obieca przekaza jego protest
Himmlerowi i Hitlerowi. Nastpny by Breithaupt, szef Wydziau
Sprawiedliwoci SS. Breithaupt by tak rozsierdzony, e obieca zaatwi
sdziemu spotkanie z Himmlerem. Tym razem jednak biurokratyczna
machina uniemoliwia Morgenowi wyjcie poza poczekalni Reichsfhrera.
Doszed do wniosku, e trzeba obra bardziej praktyczn drog wymierzenia
sprawiedliwoci poprzez usunicie przywdcw aparatu zagady oraz jego
wanych elementw za pomoc rodkw, ktrych dostarcza sam system.
Cho nie mogem tego zrobi w przypadku morderstw nakazanych przez
gow pastwa, miaem tak moliwo w przypadku zabjstw
dokonywanych poza systemem lub na jego szkod albo innych powanych
przestpstw.
Wrci do pracy z nowym entuzjazmem, zdecydowany postawi
oskarenie tylu dowdcom, ilu si da, w nadziei podminowania caego aparatu
masowego ludobjstwa. Mimo grb i zamachw na jego ycie obj
dochodzeniem obozy koncentracyjne. W Oranienburgu jeden z informatorw

 wizie nazwiskiem Rothe zosta w ostatniej chwili uratowany z publicznej

egzekucji majcej zniechci innych osadzonych do wsppracy ze ledczymi.
Mimo to Morgen zyska przydomek sdziego goczego; wytoczy osiemset
spraw o korupcj i morderstwo, z czego dwiecie zakoczyo si wyrokiem
skazujcym. Rozstrzelano Karla Kocha z Buchenwaldu. Stracono komendanta
obozu na Majdanku, a jego zastpca zosta skazany na mier. Komendanta
obozu Hertogenbosch wysano do oddziau karnego za maltretowanie
winiw, a komendanta Flossenburga zwolniono z pracy za pijastwo
i rozpust.
Procesy odbiy si tak szerokim echem w krgach wadzy, e na wiosn
1944 roku Himmler, niewtpliwie na rozkaz Hitlera, poleci Morgenowi
wstrzymanie dalszych ledztw. Sdzia goczy posun si za daleko.
Podejmowa skuteczne dziaania i by bliski wszczcia dochodzenia w sprawie
Rudolfa Hssa oraz obozw w rejonie Auschwitz. Fala szoku wywoana
dziaaniem jednego czowieka zagrozia dziaalnoci obozu zagady w Lublinie.
Kriminalkommissar Wirth otrzyma polecenie zniszczenia trzech z czterech
zbudowanych przez siebie obozw Treblinki, Sobiboru i Beca tak aby nie
zosta po nich lad. Po wykonaniu tego zadania Wirth zosta wysany do
Woch, gdzie mia broni drg przed partyzantami. Czowieka, ktry umkn
Morgenowi, szybko spotkaa bardziej brutalna kara kula w plecy.
Tymczasem Konrad Morgen, wbrew poleceniu Himmlera i Hitlera, ukradkiem
kontynuowa samotn prb storpedowania ostatecznego rozwizania99*26.

Cz IX
NA DNO OTCHANI

Rozdzia 28
ZAMACH WOJSKOWY
(listopad 194321 lipca 1944)

1
W wigili dwudziestej rocznicy puczu monachijskiego genera Jodl ujawni
setce reichsleiterw i gauleiterw strategiczn sytuacj Niemiec. Podczas
tajnego wykadu wygoszonego w Monachium opowiedzia o sromotnej
porace w Rosji, nieudanej prbie wcignicia Hiszpanii do wojny i zajcia
Gibraltaru (z powodu tego jezuickiego ministra spraw zagranicznych Serrano
Suera) oraz najobrzydliwszej zdradzie w dziejach, ktrej mieli si dopuci
Wosi. Pniej zaj si przyszoci, wprawiajc suchaczy w przeraenie
wyznaniem, e alianci maj tak du przewag w powietrzu, i Niemcy nie
zdoaliby zapobiec zmasowanemu desantowi. Istnieje tylko jedno wyjcie,
skonkludowa: zmobilizowanie wszystkich Niemcw zdolnych do noszenia
broni. Nie mona cign onierzy i posikw ze wschodu, powiedzia, gdy
jest tam naprawd gorco. Trzeba te znale nowe sposoby rozwizania
problemu braku siy roboczej na zachodzie. Sdz, e nadszed czas na
podjcie energicznych, zdecydowanych i bezwzgldnych dziaa w Danii,
Holandii, Francji i Belgii! Trzeba zapdzi tysice prniakw do pracy przy
umocnieniach, ktra jest waniejsza od innej roboty. Wydano ju niezbdne
rozkazy.
Zakoczy krelenie ponurego obrazu teraniejszoci przyznaniem, e
budzce przeraenie naloty aliantw day si najbardziej we znaki na froncie
wewntrznym, a akcje odwetowe U-Bootw niemal ustay z powodu
przewagi wroga w powietrzu nad Atlantykiem. Jednoczenie, oznajmi, nadal
istniej powody do wiary w ostateczne zwycistwo. Zostali obdarzeni
przywdc, ktry zna si nie tylko na wojnie politycznej, ale take
militarnej, ktry si woli oywia niemieckie siy zbrojne w dziedzinie
strategii, organizacji i uzbrojenia. Niezwykle wana zasada jednoci
przywdztwa politycznego i wojskowego znalaza w nim ucielenienie
w sposb, ktrego nie znano od czasw Fryderyka Wielkiego. Zakoczy
hiperbol godn samego Hitlera. Cho nikt nie moe przewidzie, jakie
niebezpieczestwa kryje w sobie mroczna przyszo, jednego mog by
pewni: Niemcy nigdy nie zaprzestan walki o kultur i wolno na
kontynencie. Europa pod batem amerykaskich ydw lub bolszewickich
komisarzy jest nie do pomylenia1.

Politycy zgotowali mu haaliw owacj. Mowa Jodla bya majstersztykiem

szczeroci i nadziei. Dwa dni po niej Hitler da swj typowy pokaz gry na
emocjach. Przemawia z tak swad i pewnoci siebie w Lwenbrukeller, e
na wielu suchaczy przy odbiornikach radiowych spyna taka sama otucha
jak na obecnych w piwiarni.
Prby podniesienia na duchu czonkw partii i ludnoci zniweczyy kolejne
tygodnie, gdy sytuacja polityczna i wojskowa ulega dalszemu pogorszeniu.
Wgrzy z zazdroci spogldali na Wochw, ktrzy zdezerterowali, a Rumuni
czuli si rozgoryczeni utrat osiemnastu dywizji nad Donem i Wog. Sam
Wehrmacht w cigu ostatniego roku straci milion szeset osiemdziesit sze
tysicy onierzy. Tak trudno byo znale kogo, kto by ich zastpi, e
uchylono przepisy zabraniajce poboru do wojska najmodszego lub jedynego
syna
w
rodzinie.
Za
zdolnych
do
suby
uznano
nawet
pidziesicioczteroletnich weteranw I wojny wiatowej.
Perspektywa kolejnej katastrofalnej zimy na froncie wschodnim sprawiaa,
e w Wilczym Szacu panowaa ponura atmosfera. Nie byo choinki ani nawet
jednej wieczki, by uczci wita mioci i pokoju. 26 stycznia 1944 roku
Fhrer wezwa do Ktrzyna kilkuset generaw i admiraw. Po wyjanieniu
ideologicznych przesanek wojny da jasno do zrozumienia, e oficerowie
musz si jednomylnie opowiedzie za narodowym socjalizmem i uzna jego
zasady z wewntrznego przekonania. Oznajmi to spokojnym, rzeczowym
tonem, wic jego nastpne sowa, wypowiedziane z niezwyk arliwoci,
wytrciy suchaczy z rwnowagi. Moi generaowie i admiraowie! zacz.
Jeli Boska Opatrzno odmwi nam zwycistwa w miertelnej walce i jeli
Wszechmogcy zapragnie, by ta wojna zakoczya si klsk narodu
niemieckiego, wy, moi generaowie i admiraowie, musicie si zgromadzi
wok mnie z uniesionymi mieczami i walczy do ostatniej kropli krwi
o honor Niemiec! Powiadam, panowie, tak musi si sta!.
W sali zapanowaa grobowa cisza, jakby wszyscy wstrzymali oddech.
W kocu milczenie przerwa siedzcy w pierwszym rzdzie oficer, ktry
poczu si uraony. Mein Fhrer, tak si te stanie! ironicznie przytakn
feldmarszaek von Manstein. Zapada kolejna chwila ciszy, tym razem pena
lku, gdy Hitler czeka, by jego dowdcy powstali jak jeden m i nagrodzili
sowa Mansteina owacj cho zostay wypowiedziane sarkastycznym tonem.
Rozejrza si po sali, przesuwajc wzrokiem niczym szperaczem, i w kocu
zatrzyma go na siedzcym w pierwszym rzdzie Mansteinie. Feldmarszaku
powiedzia ochrypym gosem mam powody wtpi, e pan w to wierzy.
Zapada kolejna kopotliwa pauza. W kocu Hitler oznajmi, e wie
o antyhitlerowskich nastrojach panujcych w Wehrmachcie i negatywnej
postawie wielu oficerw. Jest w posiadaniu dowodw, e niektrzy odmawiali
wykonania rozkazw Fhrera. Tak, wiedzia o ruchu Wolne Niemcy, do
ktrego naleeli niektrzy oficerowie schwytani przez Rosjan!

To improwizowane oskarenie wytrcio go z rwnowagi i sprawio, e nie

potrafi dokoczy mowy tak, jak planowa. Przerwa i nieoczekiwanie
wyszed z sali. Chwil pniej Manstein zosta wezwany do gabinetu Fhrera.
Hitler spojrza na niego wciekym wzrokiem. Feldmarszaku rzuci
zabraniam panu przerywa mi w trakcie mowy. Jakby si pan czu, gdyby kto
panu przerwa, kiedy zwraca si do podwadnych?2.

Jedn z nielicznych przyjemnoci Hitlera w tamtych ponurych zimowych

dniach byy doskonae potrawy przyrzdzane przez now kuchark. Oprcz
tego, e Marlene von Exner bya moda i powabna, pochodzia z Wiednia.
Fhrer lubi przebywa w jej towarzystwie, gdy oboje mogli dugo
rozmawia
o
Austrii
i
jej
rodzinie,
ktra
wspieraa
ruch
narodowosocjalistyczny w okresie, kiedy by zakazany przez prawo. Exner
skarya si jedynie na ograniczony jadospis Fhrera. Jakie to monotonne,
zwierzya si Traudl Junge, ywi si bez przerwy wegetariask zupk,
marchewk, ziemniakami i jajami na mikko! Baa si, e Hitlera znudz jej
posiki i j odprawi, a zakochaa si w modym adiutancie SS. Wyjechaa
z cakiem innego powodu. Bormann, ktrego zaloty odwaya si odrzuci,
odkry, e Marlene von Exner po stronie matki ma w yach ydowsk krew,
i zemci si, podejmujc ten temat w towarzystwie Hitlera, dopki ten
z alem nie odprawi kucharki. Da jej jednak na odchodne proczn pensj
i uczyni ca rodzin Exnerw honorowymi Aryjczykami.
Pod koniec lutego Hitler wrci do Obersalzbergu, aby mona byo
wzmocni bunkry Wilczego Szaca naraone na silne naloty radzieckie. ycie
w Berghofie okazao si jednak niewiele radoniejsze. Wymuszona wesoo,
powierzchowne rozmowy i nieprzerwany korowd goci wspominaa Traudl
Junge nie zdoay ukry niepokoju, ktry nosilimy w naszych sercach.
Ewa, ktra jaki czas nie widziaa kochanka, bya zaskoczona jego wygldem.
Zestarza si i jest taki ponury zwierzya si Traudl. Wiesz, co go gnbi?.
Sekretarka bya zakopotana. Znasz Fhrera lepiej ode mnie, na pewno
potrafisz si domyli rzeczy, o ktrych nie wspomina. Przyznaa, e sytuacja
militarna wystarczyaby do gbokiego zatroskania. Tego samego dnia
w herbaciarni Ewa zgania Hitlera za jego przygarbion postaw, ale ten
obrci wszystko w art. To dlatego, e nosz w kieszeni cikie klucze.
Oprcz tego dwigam plecak peen zmartwie. Umiechn si nieszczerze.
Teraz bdziemy do siebie lepiej pasowali. Ty zawsze nosisz buty na wysokim
obcasie, eby wyda si wysza, wic jeli si lekko pochyl, bdziemy ze sob
harmonizowa3.
W ostatni dzie lutego do Berghofu przyby niezwyky go. Hanna Reitsch,
pilotka i szybowniczka, odwiedzia Fhrera, eby podpowiedzie mu, jak
wygra wojn. Przekonywaa, e nowa rakieta V-1 jest zbyt niecelna.

Rozwizaniem by pocisk pilotowany przez czowieka, a ona zgaszaa si jako

pierwsza ochotniczka. Hitler z miejsca odrzuci ten pomys. Nie by to
odpowiedni moment psychologiczny, aby pomys samobjczych atakw
zosta zaakceptowany przez nard niemiecki. Zmieni temat rozmowy na
samolot odrzutowy, ktry uwaa za swoj tajn bro. Hanna sdzia, e prace
na silnikiem odrzutowym s na etapie pocztkowym, wic nie moga si
oprze, by nie przerwa mu w p zdania. Mein Fhrer, mwi pan o wnuku
embriona. Oznajmia, e Hitler ma bdne informacje o niemieckim
programie prac nad samolotem odrzutowym, i ponownie podja temat
samobjczych misji. Fuhrer zaskoczy j udzieleniem gniewnej zgody na
rozpoczcie eksperymentalnych prac nad projektem, pod warunkiem e nie
bd go drczy w pocztkowej fazie przygotowa4.

Chocia w Obersalzbergu padao niemal cay czas, odizolowanie od wiata

poprawio nastrj Fhrera. Podczas obiadu zacz drwi z wasnych
wiedeskich akwarel, ktre obecnie osigay wysokie ceny. Byoby gupot,
powiedzia, zapaci wicej ni dwiecie marek za tak amatorsk robot.
Waciwie nie chciaem zosta malarzem wyzna. Malowaem, eby
utrzyma si przy yciu i studiowa. Pozby si wczesnych prac, ale zachowa
swoje architektoniczne szkice: Mj najcenniejszy dobytek, moj duchow
wasno, z ktr nigdy si nie rozstan. Nie wolno zapomina, e wszystkie
moje dzisiejsze idee, moje plany architektoniczne, sigaj tamtych lat, gdy
pracowaem caymi nocami5.
ycie w Berghofie odnowio jego pewno siebie, poniewa gdy w marcu
zjawi
si
Goebbels
przybity
pierwszymi
dziennymi
nalotami
przeprowadzonymi przez Amerykanw, Hitler natchn go nadziej na
przyszo. Jednak nastpnego dnia sam dosta ataku nerwowego. Podczas
narady 17 marca zorganizowanej w pobliskim paacu Klessheim Fhrer straci
cierpliwo do admiraa Horthyego, regenta Wgier, i oskary Madziarw
o planowanie zdrady we woskim stylu. Czekajcy na zewntrz Schmidt ze
zdumieniem ujrza, jak stary Horthy wybiega z pokoju z poczerwienia
twarz, a rozgniewany i zakopotany Hitler poda za nim, woajc, aby
wrci.
Uraony Horthy posa po swj pocig specjalny, ale zanim skad zdy
wyruszy, Ribbentrop w przekonujcy sposb upozorowa nalot, m.in. przy
uyciu zasony dymnej, ktr otoczono paac, co skutecznie zatrzymao
regenta jako winia. Kiedy Horthy ochon, Ribbentrop poinformowa go, e
moe odjecha, i odczyta Wgrowi szkic wsplnego komunikatu
stwierdzajcego, e wkroczenie niemieckich oddziaw na Wgry dokona si
za obopln zgod. Mg pan rwnie dobrze napisa zaprotestowa admira
e bagaem Hitlera, aby pozwoli na okupacj Wgier przez Sowakw

i Rumunw, bo tym rwnie mi grozi!. Zdanie to zostao usunite, ale gdy

Horthy dotar do Budapesztu, okazao si, e jego kraj jest okupowany przez
jedenacie dywizji niemieckich6.
Napad gniewu doprowadzi do nieistotnego zwycistwa, ktre zamienio
si w militarn i polityczn klsk. Wspomniane dywizje zostay wycofane
z zachodu (cho coraz wicej wskazywao na nadchodzc inwazj)
i wschodu, gdzie zdaniem eksperta wywiadu Gehlena wrg szykowa si do
potnej ofensywy w rejonie Ukrainy, ktra moga mie bezporedni
i dalekosiny wpyw na polityczn, wojskow i gospodarcz sytuacj
w innych czciach Europy. Jedyn nadziej na odzyskanie inicjatywy,
przekonywa Gehlen, byo przeprowadzenie miaego odwrotu strategicznego.
Zgodnie z zasad uporczywego trzymania si kadego skrawka podbitego
terytorium, Fhrer odrzuci to zalecenie7.
Wpyw na jego decyzj mogo mie stale pogarszajce si zdrowie. Nie
tylko Ewa zauwaya, e gdy zbyt dugo stoi, dygocz mu kolana, a jego do
trzsie si tak bardzo, e filianka dzwoni na spodku. Na pocztku maja
powrciy silne skurcze brzucha. Fhrer zignorowa zalecenie doktora
Morella, aby podda si delikatnym masaom i odbywa dusze spacery.
Wyrazi jedynie zgod na cardizol i doylne zastrzyki dwch innych lekw
(glucadu i testovironu), aby powstrzyma narastajce zmczenie. Morell
zachca go rwnie, aby wczeniej kad si spa, ale Hitler odpar, e to
niemoliwe. Nie mg zasn, dopki ostatni brytyjski bombowiec nie opuci
obszaru Rzeszy.
Tej wiosny nieprzyjacielskie samoloty zaczy sia spustoszenie w Bawarii.
Niemal codziennie sycha byo ryk syren przeciwlotniczych, a Hitler musia
schodzi do gbokiego schronu szedziesit pi stopni pod Berghofem. Na
Obersalzberg nie spady jednak jeszcze adne bomby. Samoloty leciay
w kierunku Wiednia, Wgier i innych gsto zaludnionych regionw. Przy
adnej pogodzie wida byo czerwon un poarw w Monachium. Ewa
bagaa, eby Hitler pozwoli jej pojecha do miasta i sprawdzi, czy jej dom
przy Wasserburgerstrasse jest cay. Bya bardzo natarczywa, wic Fhrer
w kocu si zgodzi. Wrcia tak zaszokowana zniszczeniami, e Hitler
poprzysig aliantom zemst. W Anglii wybuchnie panika! obieca
i opowiedzia jej o nowej rakiecie. Niszczycielskie dziaanie nowej broni
bdzie tak wielkie, e nie wytrzymaj nerwowo! Odpac tym barbarzycom,
ktrzy masakruj kobiety i dzieci! Niszcz niemieck kultur!.
Alarmy bombowe stay si tak powszednie, e niektrzy gocie bawicy
w Berghofie zaczli je ignorowa. Ktrego ranka Traudl wyskoczya z ka,
pobiega do schronu i odkrya, e nie ma w nim nikogo. Kiedy wesza na gr,
eby zobaczy, co si stao, Hitler sta w wejciu niczym Cerber, niespokojnie
obserwujc niebo. Pogrozi jej karcco palcem. Nie bd lekkomylna, moda
damo. Wracaj do bunkra. Alarm bombowy jeszcze si nie skoczy. Nie
powiedziaa mu, e inni gocie nadal s w kach, ale posusznie zesza do

bunkra dugim cigiem schodw. Podczas obiadu Hitler wygosi wykad na

temat gupoty, jak jest nieschodzenie do schronu. Moi wsppracownicy,
niektrzy niezastpieni, maj zwyczajnie obowizek schodzi do bunkra
aja suchaczy. To idiotyczne dowodzi swojej odwagi ryzykowaniem
mierci podczas bombardowania!8.
Mimo to naraa na szwank wasne zdrowie, uporczywie odmawiajc
wicze, odpoczynku i poddawania si masaom, w coraz wikszym stopniu
polegajc na lekach. Oprcz dodatkowych piguek i zastrzykw pozwala sobie
aplikowa wycig z serca i wtroby oraz od czterech do szeciu tabletek
multiwitamin dziennie. Zachowywa si tak, jakby zdrowie przestao by dla
niego wane i utrzymywa si przy yciu jedynie do czasu wykonania swojej
misji. Udao mu si jednak podwign z depresji i wrci do goszenia
przesania nadziei. Pewnego piknego dnia zapewni czonkw najbliszego
otoczenia, e wydarzy si co, co odmieni ich pooenie. Anglosasi zrozumiej,
e w ich interesie ley przyczenie si do jego antybolszewickiej krucjaty.
Musi do tego doj9.
Alianci odpowiedzieli now fal strategicznych nalotw skoordynowanych
z rajdami powietrznymi. Amerykaskie naloty na rafinerie w rodkowej
i wschodniej czci Niemiec powanie zagroziy caemu programowi zbroje
Hitlera. Dzienna produkcja sigajca piciu tysicy omiuset pidziesiciu
ton spada do czterech tysicy omiuset dwudziestu. Nieprzyjaciel uderzy
w jeden z naszych najczulszych punktw donis Hitlerowi Albert Speer.
Jeli naloty nie ustan, wkrtce przerwiemy produkcj paliwa. Miejmy
nadziej, e sztab generalny wojsk powietrznych wroga jest rwnie
roztrzepany, jak nasz!10.
Keitel popiesznie zaprotestowa, e nadal istniej ogromne rezerwy
paliwa, ale Hitler by bardziej realistyczny i kilka dni pniej zwoa narad,
aby omwi ten problem. Czterech przemysowcw byo zgodnych, e
sytuacja stanie si beznadziejna, jeli rajdy powietrzne bd prowadzone
w sposb metodyczny 100*. Hitler odpowiedzia typowym argumentem, e
udao im si przetrwa gorsze czasy Keitel i Gring przytakiwali mu ale gdy
przemysowcy poparli swoje stanowisko liczbami i danymi porwnawczymi,
Hitler nagle wykona zwrot o sto osiemdziesit stopni. Speer pomyla, e
w kocu zechce przyj nieprzyjemn prawd. Mia nadziej, e zda sobie
spraw, i oznacza to pocztek upadku gospodarki Rzeszy.

2
Wojna byskawiczna, ktr Niemcy z takim powodzeniem prowadzili we
wczesnym okresie, teraz obrcia si przeciwko nim. Podczas I wojny
wiatowej dugi okres impasu na froncie pozwala niemieckiej propagandzie
niemal do koca skutecznie przekonywa nard, e wojna moe jeszcze

zosta wygrana. W realiach II wojny wiatowej takie twierdzenia stay si

niemoliwe. Nie byo ju adnych wtpliwoci co do kolejnej letniej ofensywy
niemieckiej. Zeszoroczna klska pod Kurskiem pooya kres wszelkiej
nadziei na zwycistwo. Jedynym pytaniem pozostao, jak dugo Wehrmacht
zdoa powstrzymywa napierajc Armi Czerwon. Mimo ogromnych strat
w ludziach w cigu mionych trzech lat Zwizek Radziecki dysponowa nadal
mniej wicej trzema setkami dywizji i ponad picioma milionami onierzy,
naprzeciw ktrych stao poniej dwustu niedostatecznie uzbrojonych dywizji
niemieckich liczcych dwa miliony ludzi. Najbardziej bolesn niespodziank
dla Niemcw nie byy zdumiewajce rezerwy Armii Czerwonej, ale
nieustpliwy duch walki jej onierzy. Podczas oblenia Stalingradu Hitler
pogardliwie tumaczy niemono zdobycia miasta przez Paulusa tym, e
Rosjanie walczyli jak bagienne zwierzta. Niezalenie od okrelenia, wigor
i umiejtnoci tych Untermenschen ze wschodu okazay si przewysza
przymioty rasy germaskiej. Tyle jeli idzie o fundamentalne przesanie
Ostpolitik Hitlera. W 1944 roku Fhrer nie myla ju nawet o odniesieniu
symbolicznego zwycistwa. Jego trosk staa si inwazja na zachodzie.
Zdecyduje ona nie tylko o biecym roku, ale o caej wojnie powiedzia
swoim doradcom wojskowym na pocztku czerwca, spogldajc
nieprzytomnym wzrokiem za okno. Jeli zdoamy odeprze inwazj,
podobna prba nie bdzie moga by powtrzona w szybkim czasie. Bdziemy
mogli wwczas wykorzysta nasze rezerwy we Woszech i na wschodzie.
Pniej w kocu ustabilizuj sytuacj na froncie wschodnim. Jeli nie zdoaj
jednak odeprze najedcw z zachodu, bdzie to oznacza ostateczn klsk.
Nie moemy zwyciy w wojnie statycznej na zachodzie, bo cofajc si,
z kadym krokiem bdziemy wyduali front we Francji. Pozbawieni
strategicznych rezerw, nie bdziemy mogli zgromadzi wystarczajcej siy
wzdu tej linii. Dlatego zakoczy napastnik musi zosta odparty przy
pierwszej prbie12. Nie doda czego, o czym wspomnia prywatnie
generaowi Heusingerowi: Jeli aliancka inwazja si powiedzie, bd musia
zakoczy t wojn politycznymi rodkami13.
Hitler zleci zadanie odparcia alianckiej inwazji na zachodzie Rommlowi,
ktry ju dowodzi podczas jednej katastrofy, utraty Afryki Pnocnej, cho nie
z wasnej winy. Rommel uwaa, e inwazj naley zatrzyma na plaach,
gdzie nieprzyjaciel bdzie najsabszy. onierze bd si czuli niepewnie,
moe nawet bd cierpieli na chorob morsk przekonywa. Nie bd znali
terenu, a ciki sprzt nie bdzie dostpny w wystarczajcej iloci. To
odpowiedni moment, eby uderzy i ich pokona. Jego przeoony, Gerd von
Rundstedt, gwnodowodzcy si niemieckich na zachodzie, sta na
odmiennym stanowisku. Do decydujcego starcia trzeba doprowadzi daleko
od wybrzea. Wszystkie niemieckie rezerwy wojsk taktycznych i pancernych
powinny si znajdowa gboko na terenie Francji, aby mogy okry
i zniszczy postpujce oddziay wroga. Hitler rozstrzygn spr

kompromisem, ktry nikogo nie zadowoli. Zabra Rommlowi wszystkie

dywizje pancerne, ale umieci je znacznie bliej wybrzea, ni chcia
Rundstedt.
Rankiem 4 czerwca Rommel wyruszy do Niemiec samochodem, rzekomo
aby odwiedzi on, ktrej urodziny przypaday szstego, ale w rzeczywistoci
zamierza uda si do Berchtesgaden i przekona Hitlera, by przesun dwie
dodatkowe dywizje czogw i jedn brygad modzierzy do Normandii.
Najpilniejszym zadaniem zapisa w swoim dzienniku jest przekonanie
Fhrera w osobistej rozmowie14. By to waciwy czas na krtkie wakacje.
Meteorolog Luftwaffe w Paryu wanie donis, e w cigu dwch tygodni nie
naley si spodziewa alianckiej inwacji z powodu burzowej pogody.

Po drugiej stronie kanau La Manche genera Dwight Eisenhower, dowdca

si alianckich, sta przed innym dylematem. Inwazja opatrzona kryptonimem
Overlord zgodnie z planem miaa si zacz nastpnego dnia, ale ze
prognozy pogody skoniy go do przeoenia wielkiej operacji o przynajmniej
dwadziecia cztery godziny. Eisenhower spdzi samotnie wikszo dnia
w ciasnej przyczepie samochodowej w lesie nieopodal Portsmouth, analizujc
argumenty za i przeciw. Mogli zaryzykowa atak mimo zych warunkw
pogodowych lub czeka do lipca. O operacji poinformowano ponad dwiecie
tysicy ludzi, wic wydawao si nieuniknione, e kiedy dojdzie do przecieku
i tajemnica si wyda. Tego wieczoru meteorolodzy donieli o tym, e nadciga
kolejny front atmosferyczny: do rana 6 czerwca miay panowa wzgldnie
dobre warunki, a pniej pogoda miaa ulec zaamaniu. Eisenhower wezwa
swoich dowdcw. Szef si powietrznych, sir Arthur Tedder, obawia si, e
chmury mog przeszkodzi jego samolotom, ale Montgomery odpar: Ja bym
rusza. Eisenhower podj decyzj: 6 czerwca alianci wylduj na plaach
Normandii.

6 czerwca, gdy nowy dzie mia zaledwie pitnacie minut wedug

brytyjskiego, przesunitego o dwie godziny, czasu letniego, osiemnastoletni
spadochroniarz nazwiskiem Murphy wyldowa w ogrodzie dyrektorki szkoy
w Sainte-Mre-glise. Rozpocz si D-Day. W cigu nastpnej godziny do
stanowiska dowodzenia niemieckiej Sidmej Armii zaczy napywa niejasne
i sprzeczne raporty. Dopiero o trzeciej rano czasu niemieckiego Rundstedt
poinformowa naczelne dowdztwo w Obersalzbergu, e w Normandii
wyldowali spadochroniarze i szybowce desantowe. Trzy godziny pniej szef
sztabu Rundstedta powiadomi Warlimonta, e najprawdopodobniej
rozpocza si inwazja. Zwrci si te z prob o przesunicie bliej rejonu

ldowania czterech pancernych dywizji zmotoryzowanych z rezerwy

Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu.
Jodl uzna, e jest to jedynie atak pozorowany. Alianci wyprowadzili go
w pole dziki operacji Bodyguard faszywy plan inwazji sprytnie
podrzucony zosta do kwatery gwnej Fhrera sugerujcej, e gwne siy
wylduj znacznie dalej na pnoc, w rejonie Calais, gdzie kana La Manche
by najwszy. W konsekwencji Jodl odmwi obudzenia Hitlera w celu
przeprowadzenia konsultacji.
Wywoao to konsternacj w kwaterze gwnej Rundstedta. Wedug szefa
operacji poczerwieniay stary feldmarszaek kipia gniewem, a wcieko
powodowaa, e nie dao si zrozumie jego sw. Inny dowdca zadzwoniby
bezporednio do Hitlera, ale arystokratyczny Rundstedt, ktry otwarcie
nazywa Fhrera czeskim kapralem, nie zniyby si do roli petenta.
Pozostawi bagania podwadnym, ktrzy zasypywali dowdztwo telefonami,
aby zmieni decyzj Jodla.
Fhrera obudzono dopiero o dziewitej rano. Byo to wczeniej ni zwykle,
gdy mia w planie spotkanie z Horthym, Tiso i Antonescu dyktatorami
Wgier, Sowacji i Rumunii w paacu Klessheim. Wyszedszy w szlafroku ze
swojej sypialni, Hitler spokojnie wysucha ostatnich doniesie przed
posaniem po Keitla i Jodla. Nie by ju jednak spokojny, kiedy przybyli. To
inwazja czy nie?! wrzasn, a nastpnie odwrci si na picie i wyszed.
Wkrtce jego nastrj uleg zmianie. Poklepywa ludzi po plecach
w niezwykym gecie poufaoci, jakby oywia go myl, e w kocu zmierzy
si z zachodem. Teraz bdziemy mogli da im tgiego upnia! krzykn,
klepic si po udach. By w wesoym nastroju podczas malowniczej godzinnej
podry do Klessheim. Mog powstrzymywa Rosjan tak dugo, jak zechc
zakomunikowa swoim towarzyszom, a potem zacz si przechwala, jak
rozgromi Anglosasw przed Waem Atlantyckim 15.
Wydarzenia na zachodzie zdominoway poudniow narad powicon
biecej sytuacji na froncie, ktra odbya si tu przed spotkaniem z trjk
dyktatorw. Kiedy Hitler wszed do sali narad, w ktrej czekali jego wojskowi
doradcy skupieni wok map i tablic, niektrzy odwrcili si z pewnym
podnieceniem i zaniepokojeniem. Ku ich zaskoczeniu rozpromieniony Fhrer
wszed energicznym krokiem do sali. Po austriacku przecigajc goski,
powiedzia: A zatem si zaczo! i zacz chichota, jakby znajdowa si
w kawiarni. W kocu stao si to, czego cay czas pragn, oznajmi. Stanem
twarz w twarz z moimi prawdziwymi wrogami!16.
W Berlinie agencja prasowa DNB z upowanienia niszego rang urzdnika
ogosia, e inwazja na zachodzie si rozpocza, ale najwyraniej Goebbels nie
potraktowa tej informacji zbyt powanie. Najwaniejsz wiadomoci dnia,
wedug notatki w dzienniku jego sekretarza prasowego Wilfreda von Ovena,
byo przyjcie, podczas ktrego Goebbels gra na pianinie w duecie z jak
hrabin. Trbi na prawo i lewo o kulturze, a pniej znikn z hrabin

w barze za fortepianem zanotowa. Ona piewaa piosenki, a pozostali

pili17.
O szesnastej Hitler wrci do Berghofu na pny obiad z Ew oraz kilkoma
partyjnymi dygnitarzami i ich onami. Gwn atrakcj posiku bya jego
obserwacja na temat wegetarianizmu: So jest najsilniejszym ze zwierzt,
a nie je misa. Potem towarzystwo jak zwykle przenioso si do herbaciarni,
gdzie Fhrer uraczy si herbatk z kwiatu lipy. Nastpia godzinna drzemka
i kolejna narada wojskowa o dwudziestej trzeciej. Powiedzia, e wtpi, aby
bya to prawdziwa inwazja. To jedynie marna sztuczka majca skoni go do
przesunicia si w ze miejsce. Do gwnego uderzenia dojdzie niechybnie
w okolicy Calais, gdy to tam kana La Manche jest najwszy. Nie pozwoli si
uwolni od kamstwa sprytnie podsunitego dziki operacji Bodyguard
moe dlatego, e by to szlak, ktrym sam planowa przeprowadzi inwazj na
Angli.
Do pnocy alianci wbili si gboko w zachodni Festung Hitlera na froncie
dugoci pidziesiciu kilometrw. Niemcy byli kompletnie zaskoczeni. Ich
lotnicwo i marynarka okazay si bezsilne, a umocnienia na wybrzeu zostay
rozbite w py. Nieprzyjaciel osign wielkie zwycistwo na wybrzeu za cen
niecaych dwch i p tysica zabitych, ale nadal by czas, eby odepchn go
z powrotem do kanau La Manche gdyby bezzwocznie podjto odpowiednie
dziaania.

3
3 czerwca Goebbels rzuci palenie, a trzy dni pniej si upi. 7 czerwca
zapewni swojego sekretarza prasowego, e jest to prawdziwa inwazja, a w
poudnie zaskoczy wybrane grono suchaczy zoone z wyszych urzdnikw
i przemysowcw stwierdzeniem (jeli wierzy zapiskom w dzienniku byego
ambasadora von Hassella), e pewnego dnia przedstawiciele wielkich
mocarstw zasid ponownie przy tym samym stole, ucisn sobie donie
i spytaj jedni drugich: Waciwie, jak do tego doszo?. To ostatnie sowo
mdroci!. Goebbels wypowiada tylko opini swojego pana, ale 10 czerwca
stara si, jak mg, przekona Hitlera, e jedyn nadziej Niemiec jest
krwawe
odparcie
inwazji.
Wwczas
zachd
zacznie
zabiega
o porozumienie18.
Hitler by w dalszym cigu przekonany, e desant w Normandii jest
operacj pozorowan, wic nie podj zdecydowanych dziaa przeciwko
przyczkowi aliantw. Na dodatek, odmawiajc dania wolnej rki swoim
dowdcom polowym, pozbawi ich ostatniej szansy na przejcie inicjatywy.
Bitwa bya ju przegrana. Stao si jasne, e alianci maj cakowit przewag
powietrzn nad Francj. Hitler zwrci si przeciwko Gringowi, ktrego
chwali jeszcze kilka dni wczeniej. Spyta sarkastycznie, czy to prawda, e po

klsce w wojnie z zachodem jego osawiona Luftwaffe dostanie wypat

ubezpieczenia bez wzgldu na orzeczon win19.
12 czerwca, dwa dni przed terminem, zrozpaczony Fhrer rozpocz naloty
na Londyn z uyciem rakiet V-1. Poganiane zaogi wyrzutni zdoay wystrzeli
jedynie dziesi rakiet. Cztery rozbiy si zaraz po starcie, dwie znikny,
a inne zniszczyy most kolejowy. Po tym spektakularnym fiasku Gring nie
omieszka przypomnie Hitlerowi, e by to program Milcha, a nie jego, ale
gdy dwa dni pniej dwiecie czterdzieci cztery rakiety wywoay wielki
poar w Londynie, marszaek natychmiast przypisa sobie sukces.
Nie miao to jednak adnego wypywu na sytuacj w Normandii. W cigu
dziesiciu dni alinaci zdoali wysadzi we Francji prawie milion ludzi i p
miliona sztuk sprztu. Sytuacja bya tak rozpaczliwa, e 17 czerwca Hitler
pojecha samochodem na zachd, do wioski niedaleko Soissons. Tam,
pierwszy raz od D-Day, spotka si z Rundstedtem i Rommlem. By blady
i niewyspany wspomina genera Hans Speidel bawi si nerwowo
okularami i kolorowymi kredkami, ktre trzyma w palcach (), a pniej
rozgoryczonym gosem opowiada o swoim niezadowoleniu z udanego
ldowania aliantw, o co wini dowdcw polowych20.
To Rommel, a nie Rundstedt, wzi na siebie ciar odparcia zarzutw.
Wykaza z bezlitosn szczeroci, e toczyli beznadziejn walk
z przewaajcymi siami wroga na morzu, ldzie i w powietrzu. Bya tylko
jedna nadzieja: porzucenie samobjczej taktyki obrony kadego metra ziemi
i szybkie wycofanie wszystkich dywizji pancernych spod przygniatajcego
ognia nieprzyjacielskiej marynarki w celu przegrupowania przed decydujc
bitw. Hitler zapewni dowdcw, e jego nowe rakiety sprawi, i
Brytyjczycy bd bagali o pokj. Dla Rundstedta i Rommla by to draliwy
temat, gdy Fhrer odrzuci ich prob o uycie pociskw przeciwko
angielskim portom na poudniu, z ktrych zaopatrywano wojska inwazyjne,
twierdzc, e wszystkie powinny zosta wykorzystane do ataku na wany cel
polityczny. Dwaj feldmarszakowie ograniczyli si do krytyki pod adresem
Luftwaffe: jak mona odnie zwycistwo bez choby minimalnego wsparcia
z powietrza? Hitler odpowiedzia, e niebawem caa chmara myliwcw
odrzutowych oczyci niebo z amerykaskich i brytyjskich samolotw.
Zapomnia wspomnie, e wbrew stanowczym sprzeciwom Milcha samolot
odrzutowy, ktry by ju w fazie produkcji, stanowi hybryd myliwca
i bombowca nienadajc si do adnego ze wspomnianych zada.
Daleki warkot nadlatujcych samolotw wroga zmusi ich do zejcia do
podziemnego betonowego bunkra. Zmiana miejsca omielia Rommla do
jeszcze bardziej zdecydowanego wystpienia. Wojska aliantw, powiedzia,
nieuchronie przerw front w Normandii i wkrocz do Niemiec. Hitler
z zacinietymi ustami wysucha przepowiedni, e padnie take front
wschodni i Rzesza zostanie politycznie odizolowana. Na koniec Rommel
zwrci si z dramatyczn prob o zakoczenie wojny. Nie martw si

przyszymi kolejami tej wojny przerwa mu ostro Hitler. Pilnuj wasnego

frontu i powstrzymuj siy inwazyjne.
Podczas przerwy na jednodaniowy obiad dwaj esesmani penicy stra za
krzesem Hitlera sprbowali ryu i warzyw na talerzu Fhrera, zanim ten
zabra si do jedzenia. Speidel uzna, e by to widomy dowd braku zaufania
Hitlera do armii. Chwil po zakoczeniu narady rakieta V-1, ktra
wystartowaa w kierunku Londynu, zmienia tor lotu i eksplodowaa na
szczycie ich bunkra. Hitler, ktry nie odnis adnych obrae, natychmiast
wyruszy do swojej kryjwki w Obersalzbergu. Przyby na miejsce w zym
nastroju i oznajmi: Rommla zawiody nerwy. Sta si pesymist. W tych
czasach jedynie optymici zdoaj co osign.
Dwa dni pniej odebra telefon od innego pesymisty. Rundstedt wyjani,
e Amerykanie si przebili i nacieraj w kierunku pwyspu Cotentin. Jeli
niemieckie oddziay nie zostan natychmiast wycofane z Cherbourga, mog
zosta odcite. Twierdz Cherbourg trzeba utrzyma za wszelk cen
odpar Fhrer, a nastpnie wyda sensowne zezwolenie, by obrocy wycofali
si w ostatniej moliwej chwili, eby unikn dostania si do niewoli.
Kompromis nie oznacza, e zdecydowanie Hitlera osabo, mimo
zniechcajcych wieci od jednego z jego gwnych sojusznikw. Japoczycy
ponieli wanie druzgoczc klsk w bitwie na Morzu Filipiskim, tracc
trzy cikie krowniki i czterysta siedemdziesit pi samolotw. Fhrer
zachowywa zimn krew mimo poraek na wszystkich frontach, okazujc
spokj, ktry zadziwi nawet czonkw jego najbliszego otoczenia. Nie byo
te prawd, e nie sucha ju gosw krytyki pod swoim adresem. Podczas
pnej narady 23 czerwca genera Dietl, zdenerwowany pogardliwymi
uwagami Fhrera na temat Finw poddajcych si Rosjanom, grzmotn
pici w st. Mein Fhrer, musz pomwi z panem jak Bawarczyk
z Bawarczykiem! wykrzykn w dialekcie i oskary Hitlera, e nie jest
sprawiedliwy. Ku zdumieniu wszystkich Hitler odrzek Dietlowi, e ma
cakowit racj, serdecznie go poegna, a nastpnie zwrci si do pozostaych
i oznajmi: Panowie, chciabym, eby wszyscy moi generaowie byli tacy jak
on21.
Z podobnym szacunkiem odnosi si do admiraa Dnitza, nowego
dowdcy marynarki, ktry rwnie otwarcie i stanowczo sprzeciwi si jego
planom. Od tego dnia Hitler traktowa go z niezwyk uprzejmoci
i cierpliwie sucha, obdarzajc nieograniczonym zaufaniem. W tym
niespokojnym okresie Fhrer przyjmowa sowa krytyki nawet od swojej
najmodszej sekretarki. Pewnego dnia, obserwujc, jak Hitler oglda zdjcia
zniszcze po alianckich nalotach powietrznych, Traudl Junge nie moga si
powstrzyma, by nie powiedzie, e fotografie nigdy nie oddadz prawdziwej
tragedii. Powinien cho raz pojecha i zobaczy na wasne oczy ludzi
grzejcych donie nad zwglonymi krokwiami, gdy cay ich majtek poszed
z dymem. Hitler nie by rozgniewany, syszc te sowa. Wiem, jak to jest

odpar z westchnieniem. Mam zamiar wszystko zmieni. Zbudujemy nowe

samoloty i wkrtce cay ten koszmar si skoczy!22.
Jedyn grup, ktrej uparcie nie chcia sucha, byli dowdcy polowi
w Normandii. Postpowanie Fhrera doprowadzio do tego, e sytuacja staa
si beznadziejna. 26 czerwca amerykaskie wojska zdobyy Cherbourg.
Niemcy utraciy nadziej na odzyskanie inicjatywy, gdy Hitler ba si, e do
gwnego ldowania dojdzie w rejonie Calais, a dziki Ultrze alianci znali
niemieckie rozkazy czsto ju dziesi minut po ich wydaniu. Kiedy
niemieckie wojska stany przed perspektyw ponurego, denerwujcego
okresu biernego stawiania oporu, III Rzesza znalaza si na krawdzi
katastrofy.
W kawiarni hotelu Platterhof, grujcego nad Berghofem, zagubiony
i rozkojarzony Fhrer zapewnia setk przedstawicieli przemysu
zbrojeniowego, e opowiada si za nienaruszalnoci prywatnej wasnoci
i swobod dziaalnoci gospodarczej. Na koniec nerwowego wystpienia
obieca, e przedsibiorcy mog liczy na jego wdziczno, gdy zapanuje
pokj, ale oklaski byy tak sabe, e zakoczy grob: Nie mam wtpliwoci,
e jeli przegramy wojn, niemiecki przemys prywatny tego nie wytrzyma.
Jeeli nadejdzie klska, oznajmi ironicznie, jego suchacze nie bd si
musieli martwi przestawieniem dziaalnoci na tory gospodarki pokojowej.
Wszyscy bd myle wycznie o tym, jak przey. Czy si powiesi, czy
umrze z godu albo zgin w obozie pracy na Syberii oto niektre z pyta,
na ktre trzeba bdzie sobie wwczas odpowiedzie23.
Trzy dni pniej Hitler wezwa do Berghofu Rundstedta i Rommla.
Odmwi rozwaenia propozycji tego drugiego, aby wycofa si do Sekwany,
umoliwiajc armiom stacjonujcym w poudniowej Francji utworzenie
nowej linii obrony wzdu tej rzeki a do Szwajcarii. Zamiast posucha
Rommla, mwi z optymizmem o nowej ofensywie. Nie bdzie powszechnego
odwrotu ani taktycznej zmiany linii frontu.
Wojna zostanie wygrana przy pomocy nowych cudownych rodzajw
broni, oznajmi w monologu, ktry szefowi sztabu Rundstedta wyda si
jedn nieprawdopodobn dygresj. Dwaj feldmarszakowie, ktrym
zalecono nieskuteczn taktyk agresywnego i uporczywego stawiania oporu,
wyszli z narady zawiedzeni. Keitel podziela ich przygnbienie i zniechcony
wyzna Rommlowi: Wiem, e nic nie uda si wskra24.
Po dwch dniach kontratak Hitlera zakoczy si cakowit klsk.
Rundstedt ostrzeg Keitla, e przypomina to biblijn opowie o rce piszcej
na cianie. Co wwczas zrobimy? spyta Keitel. Pytam, co zrobimy?!.
Zawrzyjcie pokj, durnie! wybuchn Rundstedt. C innego mona
zrobi?!. Keitel przekaza t rad Hitlerowi, ktry rozmawia wanie
z feldmarszakiem Gntherem von Kluge. Pod wpywem emocji uczyni
Klugego odpowiedzialnym za front zachodni i wystosowa do Rundstedta
uprzejme pismo, w ktrym pozbawia go piastowanego stanowiska25.

4
Nic tak nie przeszkadza w powodzeniu spisku, jak pragnienie
zapewnienia sobie cakowitego bezpieczestwa i gwarancji
powodzenia. Taka prba wymaga udziau wielu osb, znacznego
czasu i niezwykle sprzyjajcych okolicznoci. Wszystko to zwiksza
ryzyko zdemaskowania, rozumiesz wic, czemu wszystkie spiski s
tak niebezpieczne!
FRANCESCO GUICCIARDINI
Ricordi (15281530)

Ludzie, ktrzy usiowali wysadzi samolot Hitlera przy pomocy butelek po

brandy wypenionych materiaem wybuchowym lub wyekspediowa go na
tamten wiat za spraw bomby ukrytej w kieszeni paszcza, nie byli adn
miar zniechceni porak. Pomidzy wrzeniem 1943 a 11 lutego 1944 roku
przeprowadzili cztery kolejne prby. Pierwsz podj genera Helmuth Stieff,
ktry chcia podoy bomb zegarow podczas poudniowej narady
wojskowej w Wilczym Szacu, ale w ostatniej chwili zawiody go nerwy.
Miesic pniej kapitan piechoty Bussche zamierza wysadzi w powietrze
siebie i Hitlera podczas prezentacji nowego paszcza wojskowego, lecz tym
razem interweniowa los w postaci nieprzyjacielskiej bomby lotniczej. Dzie
przed pokazem paszcze zostay zniszczone w trakcie brytyjskiego nalotu
powietrznego, a Bussche wrci na front.
W dzie po Boym Narodzeniu 1944 roku inny mody oficer frontowy
wyruszy do sali narad z teczk, w ktrej znajdowaa si ukryta bomba.
Z jakiego powodu narada zostaa w ostatniej chwili odwoana. Par tygodni
pniej przeprowadzono kolejn prb paszcza. Tym razem modelem
ochotnikiem okaza si Ewald Heinrich von Kleist, syn jednego z pierwszych
spiskowcw. RAF ponownie ocali Fhrera, gdy nalot, ktry rozpocz si tu
przed pokazem, zmusi organizatorw do jego odwoania.
Dwa tygodnie po ostatniej prbie zadano druzgoczcy cios ruchowi oporu.
Hitler nakaza Himmlerowi poaczy Abwehr i SD. Oznaczao to zniszczenie
gwnego orodka spisku. Z powodu podejrze ju wczeniej zwolniono
generaa Ostera. Chocia znajdowa si na wolnoci, by zbyt uwanie
obserwowany, aby si do czego nada. Wygldao, jakby los faktycznie
ochrania Hitlera, wic w szeregi spiskowcw wdaro si poczucie beznadziei.
Mogo to oznacza koniec ich potajemnej wojny z Hitlerem, ale otrzymali
zacht ze strony nowego przywdcy, hrabiego Clausa Schenka von
Stauffenberga, oficera sztabowego w randze podpukownika. Prawnuk
Gneisenaua, bohatera wojny wyzwoleczej z czasw Napoleona, Stauffenberg
zrezygnowa z marze o zostaniu architektem i w 1926 roku wstpi do
Reichswehry. Jak wielu niemieckich oficerw popiera pobr ogoszony przez
Hitlera, Anschluss Austrii i okupacj Czechosowacji. Da si te porwa

zwycistwu w Holandii i Francji. Iluzj rozwiaa dopiero operacja

Barbarossa. Stauffenberg z caego serca opowiada si za planem Rosenberga
wyzwolenia wszystkich nierosyjskich narodw Zwizku Radzieckiego, a gdy
polityk t zastpiono uciskiem i masowym ludobjstwem, powiedzia
innemu oficerowi, e jedynym rozwizaniem dla Niemiec jest zabicie Fhrera.
Przypadkiem pozna przywdcw ruchu oporu, ktrzy nie mieli problemu
z przyjciem go do swych szeregw. Jego rola wydawaa si jednak
krtkotrwaa. Samochd Stauffenberga wjecha na min. Wskutek wybuchu
podpukownik straci oko, praw rk i dwa palce lewej. Inny mczyzna
przeszedby na emerytur, ale Stauffenberg uzna, e tylko on moe
przeprowadzi zamach na Hitlera, i pod koniec 1943 roku wrci do suby. To
wanie on wnis bomb w teczce na narad u Fhrera w dzie po Boym
Narodzeniu. Niepowodzenie pchno go do podobnego, cho jeszcze bardziej
ambitnego planu. Tym razem po zabjstwie mia nastpi starannie
zaplanowany przewrt wojskowy w Berlinie, Paryu i Wiedniu.
Nowa pozycja szefa sztabu przy dowdcy Oglnego Urzdu Si Zbrojnych
w Berlinie pozwolia mu odbudowa osabione szeregi spiskowcw.
Stauffenberg przej ster z rk zmczonych, starszych przywdcw i dziki
dynamicznej osobowoci zdoby poparcie wpywowej grupy w Wehrmachcie:
wasnego dowdcy, gwnego kwatermistrza armii, szefa cznoci
Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, generaa, ktrego wojska miay przej
wadz w Berlinie po zamachu, i innych wanych oficerw redniego szczebla.
aden feldmarszaek nie udzieli jednak zdecydowanego poparcia intrydze.
Kluge by niepewny, a Manstein nie chcia si przedwczenie zobowiza, gdy
czu, e kady taki przewrt doprowadziby do klski na froncie
wschodnim26. Najbardziej obiecujcym kandydatem wydawa si Rommel,
ale nawet on mia zastrzeenia. Wierz, e moim obowizkiem jest suy
Niemcom, oznajmi, ale sprzeciwi si zamachowi. Zamach spowoduje, e
Hitler zamieni si w mczennika. Fhrer powinien zosta aresztowany przez
armi i postawiony przed niemieckim sdem, eby odpowiedzia za swoje
zbrodnie27.
Na wiosn 1944 roku Rommel zosta gbiej wtajemniczony w spisek przez
nowego szefa sztabu, generaa porucznika Hansa Speidla, onierza filozofa,
ktry uzyska tytu doktora filozofii summa cum laude na uniwersytecie
w Tybindze. Speidel przekona Rommla, eby spotka si potajemnie
z generaem Karlem Stlpnaglem, wojskowym gubernatorem Francji,
w wiejskim domu niedaleko Parya. Wanie tam dwaj panowie z pomoc
energicznych szefw sztabu wypracowali plan zakoczenia wojny na
zachodzie poprzez zawieszenie broni. Wszystkie niemieckie wojska miay
wrci do Niemiec, a alianci zaprzesta bombardowania ich kraju. Wojna na
wschodzie miaa by kontynuowana, zakadano bowiem, e amerykaskie
i angielskie wojska przycz si do krucjaty przeciwko bolszewizmowi.
Rommel by tak entuzjastyczny, e prbowa wcign do intrygi Rundstedta,

ale ten, cho aprobowa dziaania spiskowcw, odmwi osobistego udziau.

Jeste mody powiedzia. Znasz i kochasz ludzi. Ty to zrb28.
Stauffenberg i jego grupa nie byli radzi z przystpienia Rommla do spisku,
gdy uwaali go za nazist, ktry opuci Hitlera tylko dlatego, e wojna bya
przegrana. Nie aprobowali rwnie planu kontynuowania walki z Rosj
i uwaali za nierozsdne oczekiwanie, e zachd zawrze odrbny pokj
z Niemcami. Co wicej, krg Stauffenberga opowiada si raczej za
przeprowadzeniem zamachu na Hitlera ni jego aresztowaniem. 1 czerwca
1944 roku spiskowcy uwaali, e trzeba to zrobi przed rozpoczciem
alianckiej inwazji. Kiedy nieprzyjacielskie wojska wkrocz do ojczyzny, nie
bdzie mona zawrze adnego honorowego pokoju. Mieli ju gotowy
scenariusz zamachu bazujcy, jak na ironi, na rodkach zaaprobowanych
przez samego Fhrera. Oficjalna operacja nosia kryptonim Walkiria i bya
planem Hitlera na wypadek wybuchu rozruchw wrd milionw robotnikw
przymusowych pracujcych na terenie Niemiec. Plan zakada ogoszenie
sytuacji wyjtkowej i byskawiczn mobilizacj odpowiednich si, aby
spacyfikowa zamieszki. Stauffenberg zamierza wykorzysta alarm operacji
Walkiria jako sygna do rozpoczcia wasnego przewrotu w Rzeszy i na
wszystkich frontach. Hitler zleci ogoszenie alarmu dowdcy Armi
Rezerwowej, generaowi pukownikowi Friedrichowi Frommowi, ktry bez
przekonania flirtowa z myl o przyczeniu si do ruchu oporu.
D-Day wywoa konsternacj w szeregach spiskowcw. Starsi
przekonywali, e nawet udany zamach nie ocali Niemiec przed
nieprzyjacielsk okupacj. Najlepiej bdzie zaufa, e zachd przyzwoicie
potraktuje Niemcw i nie pozwoli Rosji spustoszy ich ojczyzny. Stauffenberg
by zdecydowany podj ostatni prb zamachu, a los niemal natychmiast
si do niego umiechn. Zosta awansowany na pukownika i mianowany
szefem sztabu Fromma. Teraz powodzenie przewrotu przestao zalee od
niepewnego czynnika. Stauffenberg mg sam wyda odpowiednie rozkazy
Armii Rezerwowej i w ten sposb przej wadz w Berlinie. Nowe stanowisko
sprawiao rwnie, e mia czsty dostp do Fhrera. Zaplanowa przystpi
do dziaania na pocztku czerwca: tego dnia mia si stawi u Hitlera na
codziennej naradzie, umieci w sali bomb zegarow, ktra zabije Fhrera
oraz Gringa i Himmlera, a nastpnie polecie do Berlina i osobicie przej
wojskowe dowdztwo w stolicy.
Jego wsplnicy ze sztabu generalnego byli pod wraeniem sposobu, w jaki
obmyli skomplikowany plan. Mio byo patrze wspomina jeden
z modszych porucznikw, rzebiarz Urban Thiersch jak rozmawia przez
telefon, jak wydaje krtkie, jasne rozkazy, uprzemie traktuje wanych ludzi
i przez cay czas panuje nad sytuacj29.
Szansa przeprowadzenia zamachu pojawia si 11 lipca, kiedy Hitler
wezwa do siebie Stauffenberga w celu zoenia raportu o posikach
wysanych na wschd. Stauffenberg przyjecha do Berghofu z teczk pen

oficjalnych dokumentw i angielsk bomb, ale ku swojemu zaskoczeniu

odkry, e w sali narad nie byo Himmlera. Wyszed pod pretekstem, e musi
zadzwoni do sztabu generalnego przy Bendlerstrasse nieopodal berliskiego
Tiergarten. Czy nie powinnimy byli mimo wszystko przeprowadzi
zamachu? spyta szefa Oglnego Urzdu Si Zbrojnych, generaa Olbrichta.
Bomba moga przecie umierci Hitlera i Gringa. Olbricht doradzi mu, eby
poczeka, a zdoa zabi jednoczenie wszystkich trzech.
Okazja nadarzya si cztery dni pniej. Stauffenberg zosta ponownie
wezwany do Hitlera, ktry przenis swoj kwater gwn do Wilczego
Szaca. Pukownik przyjecha z bomb ukryt w teczce. Tym razem
spiskowcy byli tak pewni powodzenia, e genera Olbricht wyda rozkaz
rozpoczcia operacji Walkiria o jedenastej, dwie godziny przed
zaplanowanym pocztkiem narady. Pozwolioby to oddziaom Armii
Rezerwowej i czogom z pobliskiej szkoy wojsk pancernych wczesnym
popoudniem wkroczy do stolicy.
Narada rozpocza si dokadnie o trzynastej dziesi. Stauffenberg zoy
krtki raport Fhrerowi, a nastpnie wyszed z sali, aby zadzwoni na
Bendlerstrasse. Oznajmi, e Hitler jest na naradzie. On sam za chwil tam
wrci, aby podoy bomb. Kiedy doczy do pozostaych, okazao si, e
Fhrer z jakiego powodu wyszed i ju si nie pojawi. Pitnacie minut
pniej Stauffenberg wymwi si ponownie, eby ostrzec Berlin. Bya
trzynasta trzydzieci i wojska zaczy si zblia do Berlina. Olbricht
popiesznie odwoa alarm Walkiria i oddziay dyskretnie powrciy do
koszar.
Niektrzy z konspiratorw byli zaszokowani i zniechceni ostatnim
niepowodzeniem, ale Stauffenberg nie straci zapau. Spotka si z modszymi
kolegami w willi w Wannsee, aby wysucha zachcajcego raportu swojego
kuzyna, ktry by ich cznikiem z grup RommlaSpeidla we Francji.
Spodziewano si, e alianci wkrtce przeami lini frontu, powiedzia,
a Rommel jest zdecydowany poprze spiskowcw niezalenie od tego, co zrobi
nastpca Rundstedta, marszaek von Kluge. Jednak take tym razem los ocali
Hitlera. Nastpnego dnia Rommel odnis cikie rany, gdy jego samochd
zosta ostrzelany przez nieprzyjacielskie samoloty.

Czonkowie sztabu, ktrzy wrcili do Wilczego Szaca, ledwie rozpoznali

okolic. W miejscu maych, niskich bunkrw pojawiy si ogromne budowle
z betonu i stali, z dachami sprytnie zamaskowanymi przesadzon traw
i drzewami. Panowa upa, wic Hitler spdza wikszo czasu w nowych
bunkrach, gdzie byo znacznie chodniej ni w drewnianych barakach. By
w kiepskim nastroju wspominaa Traudl Junge skary si na bezsenno
i ble gowy. Adiutanci starali si go zabawi, zapraszajc ciekawych goci.

Hoffmann, ktry pi teraz wicej ni kiedykolwiek, mu si znudzi, ale

architekt profesor Giesler niezawodnie wywoywa umiech na twarzy
Fhrera zrcznym naladowaniem innych. W tamtych parnych dniach Hitler
by bardzo rozdraniony, ale stara si stwarza pozory optymizmu. Zapewni
Goebbelsa (ktry znowu zacz pali i przyjmowa rodki nasenne), e szala
historii niebawem przechyli si ponownie na stron Niemiec.

5
Po poudniu 18 lipca Stauffenberg otrzyma rozkaz, by za trzy dni stawi si
w Wilczym Szacu. Mia zoy Hitlerowi raport o posikach, ktre mona
przerzuci na wschd, gdy front rodkowy mg si w kadej chwili zaama
po ostatnich klskach na obu skrzydach. Stauffenberg spdzi 19 lipca
w gmachu przy Bendlerstrasse, czynic kocowe przygotowania do zamachu,
a po poudniu przewodniczy ostatniej naradzie spiskowcw. Popiesznie
uzgodniono hasa na nastpny dzie. Wikszo wiadomoci miaa by
przekazana drog ustn we wczeniej umwionej kolejnoci. Sowa hasa
miay zosta uyte podczas komunikowania si przez telefon i dalekopis
jedynie w wyjtkowych sytuacjach, gdy wszystko kontrolowao Gestapo.
Spiskowcy wiedzieli o tym, poniewa wrd nich znajdowao si kilku
funkcjonariuszy Gestapo, m.in. genera SS, ktry kierowa central Gestapo
w Berlinie. W samym SS pojawiy si nastroje wrogie Hitlerowi. Na przykad
genera Felix Steiner, ktry przygotowa niedokoczony plan porwania
Fhrera i ogoszenia go obkanym, wraz z innymi dowdcami Waffen SS
zapewni Rommla, e popr kady bunt przeciwko Hitlerowi30. Nawet
hierarchia SD zarazia si bakcylem rebelii. Szef wywiadu zagranicznego,
Schellenberg, podobnie jak spiskowcy z armii, by gotw pozby si Hitlera
w imi ratowania Niemiec. Pod koniec 1942 roku podstpnie nakoni
Himmlera do poparcia tajnego planu zawarcia odrbnego pokoju z zachodem,
jeli bdzie trzeba za cen zdradzenia Hitlera. Za zgod Himmlera Carl
Langbehn, cywil nalecy do ruchu oporu, spotka si w Sztokholmie
z przedstawicielami Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, aby wybada
szanse na negocjacje pokojowe. Nastpnie wybra si do Berna, aby odby
osobist rozmow z majcym niemieckie korzenie zastpc Allena Dullesa,
przedstawicielem amerykaskiej agencji wywiadowczej OSS w Szwajcarii.
W ostatniej chwili wszystko wzio w eb. Gestapo przypadkiem przechwycio
i rozszyfrowao radiowy meldunek, z ktrego wynikao, e prawnik
Himmlera przyby do Szwajcarii na rozmowy pokojowe, a nastpnie
przesao go bezporednio Hitlerowi. Stojc twarz w twarz z Fhrerem,
Himmler przysig mu dozgonn wierno i zapewni, e jest niewinny. Hitler
postanowi da mu wiar, pewnie dlatego, e jego usugi by dla niego
nieocenione. Himler natychmiast aresztowa Langbehna, wysa go do obozu

koncentracyjnego i zerwa wszelkie kontakty z ruchem oporu, na wypadek

gdyby szef kaza kontynuowa ledztwo31. Schellenberg dalej snu swoj
intryg, nawizujc w Hiszpanii kontakt z przedstawicielem amerykaskiej
armii w celu przeprowadzenia skomplikowanej operacji godnej powieci
szpiegowskiej, aby porwa Hitlera i odda go w rce aliantw.
Cho moe si to wyda niewiarygodne, ani Schellenberg, ani Himmler nie
wiedzieli, e 19 lipca ma doj do zamachu zaplanowanego przez spiskowcw
z armii. Wiedzieli o poczynaniach grup oporu zoonych z konserwatywnych
urzdnikw, emerytowanych oficerw, prawicowych chrzecijaskich
intelektualistw i socjalistycznych politykw, ale nigdy nie podejrzewali
Stauffenberga i jego modych oficerw. Kilka miesicy wczeniej Stauffenberg
zasign rady Wilhelma Wulffa, jednego z astrologw znajdujcych si na
licie pac SS, w sprawie odsunicia Hitlera. Wulff powiedzia mu, e samo
usunicie Fhrera nie zaatwi sprawy. Za duo si stao, aby byo to moliwe.
Badam horoskop Hitlera od dwudziestu lat. Przypuszczalnie zginie z rki
zamachowca, najpewniej pod znakiem Neptuna ten fragment wydaje si
zagadkowy w okolicznociach, w ktrych odegra rol jaka kobieta. Co
wicej, Neptun zajmuje wane miejsce w horoskopie Hitlera, dlatego od
pocztku mona byo oczekiwa, e jego wielkie przedsiwzicia wojskowe
dadz wtpliwy wynik32.

Pnym popoudniem 19 lipca przebywajcy na Bendlerstrasse

Stauffenberg zakoczy ostatnie przygotowania do operacji zaplanowanej na
nastpny dzie. Poinstruowa kierowc, ktry nie mia pojcia o planowanym
zamachu, eby odebra teczk od pewnego pukownika w Poczdamie.
Wyjani, e zawiera dwie bardzo wane poufne przesyki, dlatego nie moe
ani na chwil spuci jej z oczu. Tej nocy szofer zgodnie z poleceniem postawi
teczk przy swoim ku. W rodku znajdoway si dwie bomby.
Podczas wieczornej herbaty w Wilczym Szacu Hitler by tak
podenerwowany i niespokojny, e panna Schroeder spytaa, co tak go
absorbuje. Mam nadziej, e nie spotka mnie nic zego, odrzek tajemniczo,
a po chwili niezrcznego milczenia doda: Nie znisbym, gdyby teraz
wydarzyo si co zego. Nie mog zachorowa, bo nie ma nikogo, kto mgby
mnie zastpi w trudnej sytuacji, w jakiej znalazy si Niemcy33.

20 lipca 1944 roku

Krtko po szstej rano Stauffenberg zosta odwieziony z domu do miasta.
Tam doczy do niego porucznik, jego adiutant. Na lotnisku w Rangsdorf
spotkali si z generaem Stieffem i wsiedli do samolotu podstawionego przez
gwnego kwatermistrza. O dziesitej pitnacie maszyna wyldowaa w bazie

lotniczej niedaleko Ktrzyna. Pilotowi polecono czeka w pogotowiu do

poudnia, eby zabra pasaerw z powrotem do Berlina.
Po trzydziestu minutach jazdy przez las trjka konspiratorw mina
pierwsz bram kwatery gwnej Fhrera. Przejechali pole minowe i piercie
umocnie liczcy niemal cztery kilometry szerokoci, by w kocu dotrze do
drugiej bramy, ktra prowadzia do duego kompleksu otoczonego drutem
kolczastym pod napiciem. Po dwch kolejnych kilometrach dotarli do
punktu kontrolnego dla oficerw. Jak zwykle sprawdzono ich dokumenty, ale
nikt nie zajrza do teczek. Po dwustu metrach dotarli do nastpnego
kompleksu. Bya to strefa bezpieczestwa A, gdzie mieszka Hitler
i czonkowie jego sztabu. Ten wewntrzny kompleks, otoczony drutem
kolczastym, bez przerwy patroloway strae SS i osobista ochrona Fhrera.
Aby wej do rodka, nawet feldmarszaek potrzebowa specjalnej przepustki
wystawionej przez szefa ochrony Hitlera, ale i tym razem nikt nie sprawdzi
lnicej teczki zawierajcej bomby.
Kiedy adiutant zaopiekowa si teczk, Stauffenberg wzi inn,
zawierajc oficjalne dokumenty. Wszed jakby nigdy nic do kantyny
i spokojnie zjad niadanie w towarzystwie adiutanta komendanta obozu. Na
zewntrz spokojny i rozluniony, rozejrza si za generaem Fellgieblem,
szefem wydziau cznoci Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, od ktrego
zaleao powodzenie operacji po zdetonowaniu bomb. To on mia da
konspiratorom w Berlinie sygna do dziaania, a nastpnie odizolowa Wilczy
Szaniec przez odcicie cznoci telefonicznej, telegraficznej i radiowej.
Upewniwszy si, e Fellgiebel jest gotw wykona swoje zadanie,
Stauffenberg zamieni swko z innym oficerem Naczelnego Dowdztwa i w
poudnie ruszy wolnym krokiem do biura Keitla. Feldmarszaek powita go
niepokojc wiadomoci: poniewa po poudniu ma przylecie Mussolini,
poudniowa konferencja powicona biecej sytuacji zacznie si p godziny
wczeniej dokadnie za trzydzieci minut. Keitel poradzi, eby Stauffenberg
zabra swoj teczk, gdy Fhrer chcia jak najszybciej wyj. Keitel co chwila
niecierpliwie spoglda na zegarek i tu przed dwunast trzydzieci oznajmi,
e pora przej do baraku konferencyjnego. W korytarzu Stauffenberg
podszed do adiutanta Keitla, Ernsta Johna von Freyenda, i spyta, gdzie
mgby si odwiey. Skierowano go do pobliskiej toalety. Czeka ju tam na
niego adiutant z brzow teczk. Nie byo to odpowiednie miejsce na
uzbrojenie bomb, wic obaj wrcili na korytarz i spytali Freyenda, gdzie
pukownik mgby zmieni koszul. Ten zaprowadzi ich do wasnej sypialni
i zostawi samych. Stauffenberg chwyci szczypce trzema palcami jedynej rki
i zacz wpycha zapalnik bomby. Musia rozgnie szklan kapsuk
zawierajc kwas, ktry w cigu pitnastu minut przere cienki przewd
i spowoduje eksplozj. Adiutant mia si zaj drug, zapasow bomb.
Gdy tylko ostronie umiecili bomb w brzowej teczce, do rodka zajrza
sierant, eby ich ponagli, a z korytarza doleciao woanie Freyenda:

Szybciej, Stauffenberg! Szef czeka!. Kiedy pukownik wyszed z pokoju,

Freyend zaproponowa, e poniesie brzow teczk wetknit pod jedyne
rami Stauffenberga. Ten odrzuci propozycj i ruszyli w stron pobliskich
barakw konferencyjnych. Prowadzili swobodn rozmow, przechodzc
przez kolejne punkty kontrolne do strefy najwyszego bezpieczestwa. Gdy
byli ju niemal u celu, Freyend ponownie zaproponowa, e pomoe
Stauffenbergowi. Tym razem pukownik przyj propozycj i poprosi:
Mgby mnie posadzi jak najbliej Fhrera, ebym mg wszystko
zrozumie?. Wskutek wybuchu mia upoledzony such34.
Narada ju trwaa. Keitel, ktry czeka niecierpliwie w drzwiach,
poprowadzi gocia rodkowym korytarzem, obok pokoju cznoci, do sali
konferencyjnej z podwjnymi drzwiami wahadowymi. Wszystkich dziesi
okien baraku otwarto z powodu upau. Uczestnicy narady skupili si wok
dugiego wskiego dbowego stou na mapy wyposaonego w gruby blat
i dwie masywne podpory. Tylko Hitler siedzia, odwrcony plecami do drzwi,
porodku stou. Na mapie leay okulary. Fhrer bawi si lup, kiedy stojcy
z prawej strony genera Adolf Heusinger odczytywa ponury raport z frontu
wschodniego. Hitler spojrza na nowych przybyszw i odpowiedzia na ich
pozdrowienie. Stauffenberga umieszczono z drugiej strony generaa
Heusingera. Pukownik niepostrzeenie wsun brzow teczk pod st, tak
blisko Hitlera, jak to moliwe. Teczka opara si o wewntrzn stron cikiej
dbowej podpory stou, niecae dwa metry od Fhrera. Bya dwunasta
trzydzieci siedem. Bomba miaa eksplodowa za pi minut. Dowdcy byli
tak zaabsorbowani ponurym meldunkiem Heusingera, e Stauffenberg zdoa
wyj z pokoju niezauwaony przez nikogo. Pobieg dugim korytarzem
i wypad z baraku.
Heusinger wiedzia o antyhitlerowskim spisku w armii, ale nie zna
szczegw zamachu. Kiedy ujrza wchodzcego Stauffenberga, nie pomyla,
e co si wici, gdy konspiratorzy obiecali go ostrzec przed nastpn prb.
Jednak gdy przypadkiem spojrza w d i zauway, e Stauffenberg wsuwa
pod st teczk, przemkno mu przez gow, e co si moe wydarzy.
Zaaferowanie Hitlera sprawio, e podejrzenia znikny rwnie szybko, jak si
pojawiy. Jego adiutant pochyli si nad konferencyjnym stoem, eby lepiej
widzie map, ale przeszkodzia mu w tym brzowa teczka. Nie mg pchn
jej butem, wic si schyli i przesun j na zewntrz cikiej podpory stou.
Ten banalny ruch mia zmieni bieg historii35.
Admira von Puttkamer przysun si do okna, aby zaczerpn wieego
powietrza i przysiad na parapecie, zastanawiajc si, czy nie powinien si
dyskretnie ulotni i zaoy najlepszych spodni na przyjazd Mussoliniego. Bya
dwunasta czterdzieci jeden. Fhrer pochyli si gboko nad stoem, eby
przyjrze si mapie. Heusinger mwi: Jeli ostatnia Grupa Armii nie zostanie
wycofana znad jeziora Pejpus, katastrofa.

Dokadnie o dwunastej czterdzieci dwie jego sowa zaguszy potny huk.

Buchny pomienie i na uczestnikw narady posypa si grad odamkw
szka, drewna i tynku. Sal wypeni dym. Puttkamer poczu dziwne drenie
tu przed eksplozj. Padajc, ujrza stojcy pod oknem grzejnik i pomyla:
Boe, grzejnik eksplodowa!, a chwil pniej zda sobie spraw, e to
nonsens. Przecie nadeszo lato. Moe bya to intryga uknuta przez
robotnikw przymusowych, ktrzy pracowali przy wznoszeniu kompleksu?
Chocia by oguszony, wiedzia, e najlepiej bdzie pozosta na pododze.
Pniej usysza czyje woanie: Poar! i zacz pezn do drzwi. Nagle
zaciekawio go, gdzie s pozostali, i odwrci si, eby odszuka Fhrera. W tej
samej chwili Hitler, w postrzpionych spodniach i z twarz poczernia od
sadzy, ruszy ku niemu wraz z Keitlem. Obaj byli pokryci kurzem i kawakami
drewna. Minli go niczym lunatycy i dopiero wtedy Puttkamer zda sobie
spraw, e ledwie oddycha powietrzem szczypicym od kwasu. Ruszy dugim
korytarzem w lad za Hitlerem i Keitlem. Kiedy znalaz si na zewntrz,
kolano nie wytrzymao i run na ziemi. apczywie wdycha powietrze,
obserwujc, jak Hitler i Keitel wlok si do bunkra Fhrera w towarzystwie
trzeciej osoby.
Adiutant SS Gnsche nawet nie usysza eksplozji, gdy popkay mu
bbenki w uszach. Mia zakrwawione czoo i spalone brwi. Sala bya
poczerniaa od dymu, a podoga uniosa si o metr. Gdzie jest Fhrer?
zapyta. Wiedziony onierskim instynktem, doczoga si do rozbitego okna,
wyszed na zewntrz i przebieg na drug stron budynku w chwili, gdy
pojawili si Keitel i Hitler. Chocia spodnie Fhrera byy w strzpach, a wosy
potargane, Gnsche nie zauway adnych ladw krwi. Was ist los? zapyta
Fhrer, gdy adiutant prowadzi go ciek. Czy to bomba zrzucona
z rosyjskiego samolotu?36.

Po opuszczeniu sali narad Stauffenberg popieszy do biura Wydziau

cznoci Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu w bunkrze osiemdziesitym
smym. Razem z generaem Fellgieblem stali na zewntrz, nasuchujc
wybuchu. Rozmawiali tak obojtnie, jak to moliwe, kiedy oficer z kwatery
gwnej Wydziau cznoci zameldowa, e samochd Stauffenberga jest
gotowy, a nastpnie przypomnia mu, i komendant zaprasza go na obiad.
Stauffenberg potwierdzi zaproszenie, ale powiedzia, e najpierw musi wrci
na narad. W tym momencie doszo do eksplozji.
Co si stao? wykrzykn Fellgiebel, a oficer cznoci lekcewaco
odpowiedzia, e pewnie kolejne zwierz weszo na min. Tym razem
Stauffenberg zaprzeczy samemu sobie. Powiedzia, e nie wrci na narad,
ale pojedzie bezporednio do komendanta. Poegna Fellgiebla umwionym
hasem i ruszy ze swoim adiutantem do samochodu37. Chwil pniej szofer

zdumiony tym, e Stauffenberg nie ma czapki ani pasa, stan na pierwszym

posterunku kontrolnym. Stra zamkna bram po usyszeniu eksplozji i nie
chciaa jej otworzy. Stauffenberg bez sowa popieszy do pokoju
wartowniczego i poprosi zaprzyjanionego porucznika penicego dyur, aby
pozwoli mu skorzysta z telefonu. Wykrci numer, powiedzia kilka sw
przyciszonym gosem, a nastpnie odoy suchawk i oznajmi spokojnie:
Poruczniku, otrzymaem pozwolenie na wyjazd. Szlaban podnis si bez
pytania i o dwunastej czterdzieci cztery Stauffenberg i jego ludzie minli
bram.
Dziewidziesit sekund pniej rozleg si alarm i Stauffenberg nie zdoa
przejecha przez nastpny posterunek. Starszy sierant z batalionu
wartowniczego kategorycznie odmwi przepuszczenia jakichkolwiek
samochodw. Pukownik ponownie uy telefonu; tym razem zadzwoni do
adiutanta komendanta obozu. Mwi pukownik hrabia von Stauffenberg
oznajmi dzwoni z zewntrznego poudniowego posterunku. Kapitanie,
pamita pan, e jedlimy niadanie dzi rano? Z powodu jakiego wybuchu
wartownicy nie chc mnie przepuci. piesz si. Po chwili skama.
Genera pukownik Fromm oczekuje mnie na lotnisku. Rozczy si szybko.
Sysza pan, starszy sierancie. Pozwoli mi przejecha. Sierant nie da si
wyprowadzi w pole. Zadzwoni, eby uzyska potwierdzenie i ku gbokiej
uldze Stauffenberga otrzyma je.
Dochodzia trzynasta, kiedy Stauffenberg i jego adiutant podjechali do
swojego heinkla 111. Chwil pniej byli w powietrzu. Czeka ich trzygodzinny
lot. Mogli si jedynie martwi, gdy radio zainstalowane na pokadzie
samolotu nie odbierao komunikatw z Berlina. Czy Fellgiebel zawiadomi
spiskowcw na Bendlerstrasse? A jeli tak, czy mieli do odwagi, eby zaj
stolic i przesa dowdcom na froncie zachodnim uprzednio przygotowany
komunikat?38.
Hitler przypuszczalnie by zgin, gdyby brzowa teczka nie zostaa
przesunita na zewntrz podpory stou. Na szczcie dla Fhrera drzwi za jego
plecami prowadziy do dugiego wskiego korytarza, ktrym zostaa
uwolniona gwna sia wybuchu. Niewiarygodne szczcie ponownie ocalio
Adolfa Hitlera.
Lekarze i ratownicy pojawili si ju kilka minut po eksplozji. Karetki
przewiozy ciko rannych do szpitala polowego w Ktrzynie. Doktor
Hanskarl von Hasselbach, osobisty lekarz Fhrera, pierwszy go opatrzy.
Zabandaowa rany, a nastpnie umieci prawe rami powanie skrcone
na temblaku. Dopadn drani! wykrzykn raczej z radoci ni gniewem
Fhrer. Nareszcie bd mg podj odpowiednie kroki!39.
Pniej przyjecha doktor Morell, zbada serce Hitlera i zrobi mu zastrzyk.
Pacjent znajdowa si w stanie ekstazy, bez koca powtarzajc: Pomyl tylko!
Nic mi si nie stao! Tylko si zastanw!. Ku zaskoczeniu Morella ttno
Fhrera byo w normie. Po chwili przybiegy trzy sekretarki, aby przekona

si na wasne oczy, e Fhrer yje. Traudl Junge o mao nie wybuchna

miechem na widok jego wosw, ktre sterczay nastroszone jak
u jeozwierza. C, drogie panie powiedzia z umiechem Hitler znowu mi
si udao. To kolejny dowd, e los wybra mnie do wykonania tej misji.
W przeciwnym razie ju bym nie y. By niezwykle gadatliwy, oskarajc
o spisek tchrzy, niewtpliwie jednego z robotnikw budowlanych. Nie ma
innej moliwoci powiedzia i odwrci si do Bormanna, szukajc
potwierdzenia. Ten jak zwykle skin potakujco gow40.
Nastpnie zjawi si Himmler z gratulacjami. On take uwaa, e to
robotnicy budowlani podoyli bomb w baraku. Dopiero zupeny amator
wskaza waciwy trop. Sucy Linge poszed do barakw, w ktrych
odbyway si narady, i usysza od sieranta penicego dyur, e Stauffenberg
czeka na pilny telefon z Berlina. Pniej kto sobie przypomnia, e
pukownik zostawi teczk pod stoem. Zadzwoniono na lotnisko i ustalono, e
tu przed trzynast Stauffenberg odlecia popiesznie do Berlina. Hitler nie
mia ju wtpliwoci, e za wybuch odpowiada jedynie Stauffenberg. Wyda
rozkaz jego aresztowania.
Z powodu dziwnego zbiegu okolicznoci rozkaz nigdy nie dotar do Berlina.
Na chwil przed wybuchem jeden z adiutantw Hitlera poleci pukownikowi
Sanderowi z kwatery gwnej cznoci przerwa wszelk czno
telefoniczn i dalekopisow. Zrobi to, a nastpnie zawiadomi o wszystkim
szefa Wydziau cznoci, Fellgiebla. Fellgiebel, ktrego konspiracyjne
zadanie polegao na odciciu od wiata kwatery gwnej Fhrera, oficjalnie
potwierdzi, e Sander podj odpowiednie dziaania, ale gdy chwil pniej
dowiedzia si, e Hitler przey, wezwa swoich podwadnych. Stao si co
strasznego! oznajmi swojemu szefowi sztabu. Fhrer yje! Zablokujcie
wszystko!. Szef sztabu zrozumia dziwne polecenie, gdy take on nalea do
spiskowcw. Kilka minut pniej w centrali cznoci kwatery gwnej
Fhrera i armii zapada cisza41.
Blokada komunikacyjna daa spiskowcom w Berlinie czas na zajcie
stolicy, ale nie podjli dziaania, poniewa tego dnia na Bendlerstrasse
panowao kompletne zamieszanie. Konspiratorzy, nie majc pewnoci, e
Hitler zgin, nie chcieli rozpocz operacji Walkiria. Informacje dochodzce
z Wilczego Szaca byy zbyt niejasne, aby zaryzykowa popenienie bdu
z 15 lipca i wszcz faszywy alarm.
Wszyscy zgromadzili si nerwowo w gmachu sztabu generalnego, czekajc
na Stauffenberga, ktrego od stolicy nadal dzielio trzydzieci minut lotu. Dwaj
nominalni przywdcy spisku, genera Beck i feldmarszaek von Witzleben,
powinni byli wyda przygotowane owiadczenie do narodu, e tyrania Hitlera
dobiega kresu, jednak aden nie zjawi si jeszcze na Bendlerstrasse.
Moe zawinia pogoda. Powietrze byo cikie, a niebo zasnute ciemnymi
chmurami. Jeden ze spiskowcw zauway ponuro, e Francuzi ruszyli na
Bastyli w rwnie paskudny lipcowy dzie. Cenny czas mija, a konspiratorzy

czekali na kolejn wiadomo od Fellgiebla z Wilczego Szaca. Ta jednak nie

nadesza.

Po poudniowym posiku Hitler odmwi udania si na spoczynek. Wybra

si na samotn przechadzk, eby porozmawia z robotnikami budowlanymi,
ktrych w pierwszej chwili podejrzewa. Obserwujcy go z oddali adiutant SS
pomyla, e chcia im pokaza, i nadal yje i nie sdzi, aby to oni byli
zamieszani w zamach. Podczas obiadu panna Schroeder ze zdumieniem
zauwaya, e twarz Hitlera jest modziecza i spokojna, chocia w urzdzonej
po spartasku sali jadalnej paliy si jedynie goe arwki. Bez sowa zachty
szczegowo opisa, co si stao. Miaem niewiarygodne szczcie
powiedzia i wyjani, e ochronia go cika podpora stou. Z dum pokaza
swoje poszarpane spodnie. Gdyby do wybuchu doszo w duej sali
konferencyjne w bunkrze, a nie w drewnianych barakach, z pewnoci
wszyscy by zginli. To intrygujce. Od jakiego czasu miaem dziwne
przeczucie, e stanie si co niezwykego42.
Po posiku kaza si zawie na ma bocznic kolejow obok Wilczego
Szaca. Soce przesoniy chmury, ale kilka kropli deszczu nie przynioso ulgi
w skwarne popoudnie. Fhrer zacz chodzi po peronie z czapk nasunit
na czoo i czarn peleryn opoczc za plecami, dopki na bocznic nie
wtoczy si pocig Mussoliniego. Jego go przypomina cie. Zdoa utworzy
nowy faszystowski rzd, ale zosta zmuszony przez Hitlera do stracenia
pewnej liczby zdrajcw, m.in. wasnego zicia, hrabiego Ciano. Fhrer
myla wycznie o ostatnich wydarzeniach. Duce powiedzia, wycigajc
lew rk kilka godzin temu miaem najwiksze szczcie w yciu!. Upar
si, eby natychmiast zaprowadzi gocia na miejsce zamachu. Podczas
trwajcego trzy minuty marszu opowiedzia mu, co si stao w sposb tak
monotonny, jakby nie bra w tym udziau.
Dwaj mczyni w milczeniu obejrzeli zniszczon sal konferencyjn.
Kiedy Mussolini usiad na krzele, a Hitler usadowi si na skrzyni, dokadnie
opisa, co si stao, ze znawstwem przewodnika oprowadzajcego turystw po
ruinach Rzymu. Mussolini wywrci oczami ze zdumienia. Pniej Hitler
pokaza mu swoje podarte w strzpy spodnie i beztrosko zauway, e
najbardziej zasmucia go utrata nowej czci garderoby. Il Duce wybuchn
sztucznym miechem. Pniej Hitler odwrci gow, pokazujc gdzie pomie
wypali mu wosy.
Mussolini by przeraony. Jak mogo do tego doj w kwaterze gwnej
Fhrera? Hitler triumfowa. Powtrzy, e inni uczestnicy narady odnieli
powane rany, a jednego sia wybuchu wyrzucia przez okno. Spjrz na mj
mundur! Spjrz na oparzenia!. Opowiedzia mu o innych zamachach na jego
ycie, ktre o may wos nie zakoczyy si powodzeniem. To, co si dzisiaj

stao, jest punktem kulminacyjnym! wykrzykn. Jego ostatnie cudowne

ocalenie to pewny znak, e wielka sprawa, ktrej suy, przetrwa trudne czasy.
Mussolini si rozpromieni, zaraony jego entuzjazmem. Nasze pooenie jest
ze stwierdzi kto mgby nawet powiedzie, e rozpaczliwe, ale to, co si
dzisiaj stao, natchno mnie now odwag.
Opucili gruzowisko i ruszyli ciek, eby kontynuowa rozmow przy
herbacie. Podczas drogi Hitler ponownie podszed do ogrodzenia z drutu
kolczastego i zacz rozmawia z robotnikami. Poinformowa ich, e pierwsze
podejrzenia byy pozbawione podstaw, a jego ledczy wykryli prawdziwego
winowajc. W herbaciarni nastrj Fhrera uleg nagej zmianie. Sta si
dziwnie niespokojny i rozkojarzony, a jego rozmow tymczasem bowiem
czno zostaa czciowo przywrcona z Il Duce ustawicznie przeryway
telefony od generaw, ktrzy chcieli si dowiedzie, czy doniesienia o jego
mierci s prawdziwe. Hitler zapad w ponure, pene podejrzliwoci milczenie.
Siedzia ze wzrokiem utkwionym przed siebie, ssc kolorowe piguki
i ignorujc gniewny spr Gringa, Keitla i Ribbentropa, ktrzy oskarali si
wzajemnie o zepchnicie Niemiec na skraj katastrofy. Spr przybra inny
kierunek, gdy doczy do nich Dnitz, krytykujc aosne osignicia
Luftwaffe. Ribbentrop chcia przytakn, ale marszaek Rzeszy unis buaw,
jakby mia zamiar zdzieli go po gowie. Zamknij si, Ribbentrop! Ty
sprzedawco szampana!. Nadal jestem ministrem spraw zagranicznych
odparowa tamten i nazywam si von Ribbentrop!.
Lekki deszczyk nieprzerwanie stuka o szyby. Dopiero wzmianka o puczu
Rhma przywrcia Hitlera do ycia. Pochyli si do przodu i zacz powtarza,
e jest dzieckiem szczcia. Pniej skoczy na rwne nogi i wybuchn
gniewem. Zdrajcy wasnego narodu zasuguj na najbardziej upokarzajc
mier i bd j mieli! Jego gos gronie zachrypia. Trzeba ich
unicestwi! Tak, unicestwi!. Wcieko znikna rwnie szybko, jak si
pojawia. Nagle poczu pustk, gdy obraz zemsty przyblak. Jego oczy utraciy
blask, a twarz poszarzaa jak popi.
Instynkt podpowiedzia Mussoliniemu, e tylko on moe ocali sytuacj.
Pooy do na ramieniu Hitlera i spojrza na niego z delikatnym umiechem,
wytrcajc Fhrera z zadumy. Kto otworzy drzwi prowadzce na zewntrz.
Hitler posa po paszcz Il Duce, wyjaniajc, e po poudniu zwykle wieje
rzeki wiatr ze wschodu. Nie chcia, eby jego go si przezibi. Mussolini
odpar po wosku: W takich czasach duce si nie przezibia!, ale woy
ciki wojskowy szynel43.

O pitnastej czterdzieci dwie Stauffenberg w kocu wyldowa na lotnisku

w okolicach Berlina i z zaskoczeniem stwierdzi, e nikt na niego nie czeka,
przyjaciel ani wrg. Jego adiutant zatelefonowa na Bendlerstrasse, poprosi

generaa Olbrichta i poda umwione haso oznaczajce pomylne

przeprowadzenie zamachu. Niejasna odpowied Olbrichta upewnia go, e nie
rozpoczto operacji Walkiria. Stauffenberg cisn suchawk i zada, by
uczynili to bez czekania na jego przybycie, a nastpnie kaza si zawie do
Berlina samochodem Luftwaffe.
Olbricht przystpi do dziaania dopiero o pitnastej pidziesit. Genera
Kortzfleisch, komendant Wehrmachtu w Berlinie, otrzyma rozkaz
postawienia w stan alarmowy wszystkich jednostek batalionu wartowniczego,
garnizonu w Spandau i dwch szk wojskowych. Kortzfleisch wykona
rozkaz, cho nie nalea do spisku.
eby przypieszy spraw, genera Olbricht osobicie powiadomi innego
spiskowca, generaa von Hasego, dowdc garnizonu berliskiego.
O szesnastej dziesi jego oddziay byy gotowe do wymarszu, podobnie jak te,
ktre znajdoway si poza granicami Berlina. Na Bendlerstrasse postawiono
strae w stan alarmu, a ich dowdca otrzyma ustny rozkaz od Olbrichta, eby
uy siy, jeli oddziay SS bd prboway wej do rodka. W cigu kilku
minut wstrzymano wszelki ruch tranzytowy i zablokowano drogi wylotowe
z miasta.
Olbricht robi to, co powinien by uczyni trzy godziny wczeniej. Wpad do
generaa Fromma, ktry nie nalea do spisku, cho o nim wiedzia, i wyjani,
e Hitler nie yje. Wezwa Fromma jako dowdc Armii Rezerwowej, aby
ogosi alarm Walkiria i przekaza go wszystkim dowdcom okrgw
wojskowych. Fromm, czowiek ambitny i prowadzcy wystawne ycie, waha
si tak, jak to robi od miesicy. Upar si, eby zadzwoni do Keitla i upewni
si, e Hitler nie yje.
U nas wszystko po staremu odpar Keitel, ktry siedzia akurat
w herbaciarni, a kiedy Fromm powiedzia, e przed chwil otrzyma raport
o mierci Fhrera, wybuchn. To jaki nonsens!. Fhrer yje, zosta tylko
lekko ranny. Nawiasem mwic, gdzie jest twj szef sztabu, pukownik von
Stauffenberg?. Wzburzony Fromm odpowiedzia, e pukownik jeszcze si
u niego nie zameldowa, i milczco odstpi od spisku44.
Kilka minut pniej wikszo spiskowcw zebraa si w duym gabinecie
Olbrichta, niespokojnie czekajc na przybycie Stauffenberga. Kto
z oywieniem oznajmi, e pukownik wanie wjecha na dziedziniec! Chwil
pniej Stauffenberg wszed energicznym krokiem do pokoju, wnoszc ze
sob aur entuzjazmu i pewnoci siebie. Opowiedzia im o tym, co widzia:
o wielkiej eksplozji, pomieniach i kbach dymu. Uwaam, e Hitler nie yje
powiedzia. Musieli natychmiast podj zdecydowane dziaania! Nawet jeli
Hitler zdoa przey, powinni uczyni wszystko, eby obali reim. Beck si
z nim zgodzi.
Stauffenberg zadzwoni do swojego kuzyna w paryskiej kwaterze gwnej,
generaa von Stlpnagla, i opowiedzia mu o eksplozji. Droga jest wolna!
oznajmi. Dobre wiadomoci sprawiy, e Stlpnagel przystpi do dziaania.

Wyda rozkaz wyszym oficerom cznoci we Francji, aby przerwali wszelk

czno radiow i telefoniczn midzy Francj i Niemcami z wyjtkiem linii
z Berlinem, ktrej potrzebowali, aby porozumiewa si z innymi
konspiratorami.
Wrciwszy na Bendlerstrasse, Stauffenberg robi, co mg, eby
przecign generaa Fromma na stron spiskowcw. Kiedy zapewni go, e
Hitler zgin, Fromm ujawni, czego si dowiedzia od Keitla. Feldmarszaek
jak zwykle kamie odpar Stauffenberg i sam skama: Na wasne oczy
widziaem, jak wynieli go martwego.
W takiej sytuacji wtrci Olbricht przesalimy dowdcom wszystkich
okrgw umwione haso o rozruchach. Fromm zerwa si na rwne nogi, co
byo zdumiewajce u tak potnego i ociaego mczyzny. Grzmotn
pici w st i wrzasn, jakby by na placu apelowym: To jawna
niesubordynacja! Jacy my?!. Chwil pniej nakaza odwoanie alarmu
Walkiria.
Stauffenberg podj kolejn prb przekonania Fromma, e Hitler nie yje.
Nikt z obecnych na sali nie mg przey argumentowa, ale Fromm
pozosta niewzruszony. Hrabio von Stauffenberg powiedzia zamach si
nie powid. Powinien pan niezwocznie si zastrzeli. Pukownik odmwi,
a Olbricht ponowi baganie, eby teraz zaatakowa. W przeciwnym razie
ojczyzna zostanie nieodwracalnie zniszczona. Fromm spojrza na niego
badawczo. Olbricht, ty te bierzesz udzia w przewrocie?. Tak, ale nie nale
do najcilejszego krgu spiskowcw.
Fromm spojrza z gry na Olbrichta i owiadczy: W takim razie aresztuj
ca wasz trjk!. Olbricht nie da si zastraszy. Odpowiedzia mu
gniewnym spojrzeniem. Nie moe pan nas aresztowa! Nie wie pan, kto
sprawuje wadz?! To my moemy aresztowa pana!. Dwaj generaowie
przeszli od sw do czynw. Stauffenberg interweniowa i podczas
szamotaniny zosta uderzony w twarz. Ogromny Fromm podda si dopiero
pod grob pistoletu. Naoyli na niego areszt i zamknli w ssiednim pokoju.
O siedemnastej ustawiono strae przy wszystkich wejciach prowadzcych do
ogromnego gmachu oraz tylnej czci zniszczonej bombardowaniami.
Wszyscy wchodzcy musieli teraz okazywa pomaraczow przepustk
podpisan przez Stauffenberga. Nikt te nie mg opuci budynku bez
podobnej przepustki lub podpisanych rozkazw45.

6
Chocia kwatera gwna na Bendlerstrasse znalaza si w kocu pod
kontrol spiskowcw, ich towarzysz, genera von Hase, kry niespokojnie po
swoim gabinecie przy Unter den Linden. Godzin wczeniej jako dowdca
garnizonu berliskiego kaza batalionowi wartowniczemu otoczy ca

dzielnic rzdow. Kordonu nie mg przekroczy aden genera ani minister.

Major Otto Remer, dowdca wspomnianego oddziau, by kiedy przywdc
Hitlerjugend i to on pierwszy zarzda potwierdzenia, e Fhrer naprawd nie
yje. Hase zapewni go o tym, dodajc, e zosta zamordowany przez SS. Kto
jest jego nastpc, zapyta Remer, ktry wyczu co podejrzanego. Hase
powiedzia, eby przesta zadawa gupie pytania, i wyruszy ze swoim
batalionem 46.
Towarzysz Remera, porucznik Hans Hagen (ktry przyjecha do Berlina,
eby wygosi wykad na temat narodowego socjalizmu onierzom batalionu
wartowniczego), te mia podejrzenia i gdy zostali sami, powiedzia Remerowi,
e jego zdaniem to przewrt wojskowy. Poprosi o pozwolenie wyjanienia
sprawy z Goebbelsem, ktry by jego przedwojennym pracodawc. Remer da
mu motocykl i poleci, aby jak najszybciej do niego wrci. Kiedy major
wyruszy, eby dokona przegldu blokady w centrum miasta, Hagen (ktry
w cywilu by pisarzem) podskakiwa w koszu motocykla mkncego do
oficjalnej rezydencji ministra propagandy Rzeszy. Syszano, jak co jaki czas
wykrzykuje niczym teutoski Paul Revere: Przewrt wojskowy!.
W rezydencji Goebbelsa panowa nieopisany chaos. Zjawili si burmistrz
Berlina i przewodniczcy rady miejskiej, zdezorientowani sprzecznymi
doniesieniami. Rwnie zagubiony by Speer, kiedy niedawno zauway ludzi
Remera posuwajcych si w kierunku Bramy Brandenburskiej z karabinami
maszynowymi. Spocony jak mysz Goebbels siedzia przy telefonie,
wydzwaniajc do partyjnych funkcjonariuszy i dowdcw garnizonw.
Wszystko wskazywao na to, e oddziay z Poczdamu i garnizonw na
prowincji maszeruj w kierunku stolicy. Sytuacja wydawaa si rozpaczliwa,
ale Goebbels dostrzeg promyk nadziei w tym, e rebelianci nie ogosili jeszcze
swojego zwycistwa przez radio. Zacz si szykowa do wasnego
wystpienia, co byo skomplikowanym przedsiwziciem, gdy proste
przedstawienie faktw mogo wywoa panik.
W tym momencie rozczochrany Hagen zacz si przepycha przed oblicze
ministra. Po niecierpliwym wysuchaniu raportu zdyszanego onierza
Goebbels spyta, czy Remerowi mona ufa. Cakowicie! Czy nie zosta
omiokrotnie ranny na froncie? Minister nadal mia pewne wtpliwoci, wic
poleci, aby Hagen sprowadzi do niego majora. Jeli obaj nie wrc w cigu
p godziny, Goebbels uzna, e Remer jest zdrajc albo zosta zatrzymany si
i wyda oddziaom SS rozkaz zajcia kwatery gwnej berliskiego garnizonu
przy Unter den Linden47.
Kilka sekund pniej Goebbels zosta ponownie wezwany do telefonu.
Dzwoni Hitler. Kaza mu niezwocznie wystpi z ordziem do narodu, aby
ludzie wiedzieli, e uszed z yciem. Goebbels zatelefonowa do Rundfunkhaus
i przekaza tekst wystpienia. Gmach radia zosta ju zajty przez zbuntowane
oddziay ze szkoy piechoty, ale ich dowdca by tak zdezorientowany lub

przeraony syszc gos Goebbelsa, e zgodzi si nie przerywa transmisji

obwieszczenia.
W tym czasie Hitler, pod naciskiem podenerwowanych doradcw, zacz
podejrzewa, e minister propagandy jest jednym ze zdrajcw. Ponownie
zatelefonowa do Goebbelsa i tym razem zbeszta go za to, e zwleka
z obwieszczeniem. Goebbels zapewni go gwatownie, e to nie jego wina, ale
kogo z Wydziau Radiowego. Hitler mu uwierzy, a przynajmniej tak
powiedzia, i odoy suchawk.

Pogoski o mierci Hitlera doprowadziy do zawej histerii ca rzesz

telefonistek. Plotki zaczy zatacza coraz szersze krgi, wywoujc fal
konsternacji, dopki nastpna wiadomo, tym razem pokrzepiajca, nie
sprowokowaa kolejnych ez, cho byy to zy radoci. Do Wilczego Szaca
zaczy napywa wiadomoci z gratulacjami. Feldmarszaek Milch przekaza
telegraficznie wyrazy:
SZCZEREJ RADOCI, E ASKAWA OPATRZNO OCALIA HITLERA PRZED NIKCZEMN PRB
ZAMACHU, RATUJC GO DLA NARODU NIEMIECKIEGO I WEHRMACHTU.

Wyrazy ulgi nie wynikay jedynie z wyrachowania. Wikszo Niemcw

nadal uwaaa, e przyszo narodu ley w rkach Fhrera.

Tymczasem w Berlinie major Remer koczy otacza kordonem dzielnic

rzdow. By w ponurym nastroju, gdy nie dosta jeszcze potwierdzenia, e
Hitler yje. Wykonywa swoje zadanie ze zym przeczuciem, ktre ulego
nasileniu, gdy zameldowa si u Hasego i na kade zadane pytanie otrzyma
niejasn odpowied. Niezadowolony Remer by w buntowniczym nastroju,
kiedy Hagen wycign go na zewntrz i przekaza nowin, e minister
Goebbels chce go niezwocznie widzie! To wojna domowa, pomyla
i zaprowadzi Hagena na gr, aby powtrzy Hasemu polecenie Goebbelsa.
Genera uda, e jest zaniepokojony, a gdy Remer oznajmi, e musi si
natychmiast stawi u ministra propagandy, kaza mu zaczeka w poczekalni.
Inny konspirator, take major, porozumiewawczo mrugn okiem do Hasego.
Zasugerowa, e obowizkiem Remera jest spotka si Goebbelsem
i aresztowa go. Remer opuci kwater gwn w stanie najwyszej
konsternacji. C, bd musia zaryzykowa ycie rzuci adiutantowi
i wyruszy do ministra propagandy Rzeszy z dwudziestoma ludmi.
Goebbels zerka niecierpliwie na zegarek. Nie udao mu si nawiza
cznoci telefonicznej z Remerem, a do wyznaczonego czasu dziewitnastej
pozostay zaledwie dwie minuty. Remer zjawi si w ostatniej chwili. Nie

powiedzia Goebbelsowi, e otrzyma rozkaz jego aresztowania, nie uwierzy

te zapewnieniom ministra, i przed chwil rozmawia z Fhrerem. Uwierzy,
e Hitler yje jedynie wwczas, gdy usyszy to z ust wodza.
Jak pan sobie yczy, majorze odpowiedzia Goebbels i poprosi
o poczenie z Ktrzynem. Nieca minut pniej mwi z Hitlerem. Mam tu
majora Remera, dowdc batalionu wartowniczego. Remer nieufnie odebra
suchawk. Przecie gos mg zosta nagrany. Kto mg naladowa Fhrera.
Jest pan tam, majorze Remer? usysza. Co pan tam robi?. Gos
przypomina gos Fhrera, wic Remer opowiedzia, co zrobi do tej pory.
W jego sowach musiaa jednak pobrzmiewa niepewno. Wierzy pan, e
yj?. Remer odpowiedzia Jawohl, cho nie by do koca przekonany.
Hitler oznajmi, e upowania Remera do podjcia wszelkich dziaa w celu
zapewnienia bezpieczestwa rzdowi. Prosz zrobi to, co uzna pan za
stosowne. Od tej chwili wszyscy oficerowie, niezalenie od stopnia, znajduj
si pod pask komend!. Zada, aby Remer niezwocznie przywrci
porzdek. Jeli to konieczne, brutaln przemoc (brachial). Sowo brachial
upewnio Remera, e naprawd mwi z Hitlerem. Stukn obcasami, prc
si na baczno. Odpowiada pan wycznie przede mn zakoczy Fhrer
i awansowa majora do stopnia pukownika.
Remer zamieni ministerstwo propagandy w stanowisko dowodzenia.
Najpierw zatelefonowa do generaa von Hasego i owiadczy, e przed chwil
rozmawia z Fhrerem, ktry przekaza mu dowdztwo. Wyda rozkaz, eby
Hase niezwocznie si u niego zameldowa. Hase nie kry oburzenia. Od kiedy
genera biegnie truchtem na rozkaz jakiego majorzyny?.
Generale, jeli nie chce pan przyj, bd musia pana aresztowa
odpar Remer i wysa onierzy, eby zajli kwater gwn Hasego.
Nastpnie poinformowa wszystkie oddziay wojskowe w rejonie Berlina, e
od tej pory znajduj si pod jego osobist komend. Nie zaskoczyo go, e
dowdcy, niezalenie od stopnia, bez sowa sprzeciwu podporzdkowali si
jego wadzy. Na koniec pukownik zgromadzi onierzy wasnego batalionu
w ogrodzie ministerstwa, aby wysuchali wiadomoci o Attentat (prbie
zamachu) z ust samego Goebbelsa.
W tym momencie zjawi si poskromiony genera von Hase. Nie by
wcieky, ale zachowywa si tak, jakby mia ochot uciska Remera. Sypa
komplementami i zadawa tyle pyta, e Remer musia go uprzejmie zby,
aby przystpi do przywracania porzdku. Goebbels potraktowa Hasego
wyniole. Genera zacz si lekko jka, gdy minister szorstko go
przepytywa. Czy minister nie miaby nic przeciwko temu, gdyby zadzwoni
do ony i co zjad? Oto nasi rewolucjonici wzdrygn si Goebbels, kiedy
genera si oddali, aby co przeksi. Myl wycznie o jedzeniu, piciu
i telefonach do onki48.

Centrala na Bendlerstrasse zablokowaa si od telefonw oficerw

pragncych uzyska dokadniejsze informacje na temat ogoszonego
komunikatu. Ci, ktrzy otrzymali sygna alarmowy Walkiria, dali, aby
Fromm osobicie potwierdzi wczeniejszy raport o mierci Fuhrera.
Stauffenberg odpowiada im, e Hitler nie yje albo, jeli naleeli do spisku, e
operacja trwa nadal. Zapewni towarzyszy, i ostatnie doniesienia to podstp.
Armia panuje nad sytuacj i wszystko rozwija si zgodnie z planem.
W kocu jeden z nominalnych przywdcw rewolty, feldmarszaek von
Witzleben, zjawi si w penej gali, aby obj dowodzenie. Cay dzie
zachowywa si z dystansem, ale w kocu zmczy si wasn opieszaoci
i tu przed dziewitnast trzydzieci przesa stanowcz dyrektyw jako nowy
gwnodowodzcy Wehrmachtu:
Fhrer, Adolf Hitler, nie yje. Pozbawiona skrupuw klika przywdcw partyjnych
uchylajcych si od udziau w walce wykorzystaa istniejc sytuacj, by dgn w plecy
nasze wojska walczce na froncie i przej wadz we wasnym interesie.
W godzinie najwyszej prby rzd Rzeszy w celu utrzymania prawa i porzdku ogosi stan
wyjtkowy i mianowa mnie gwnodowodzcym niemieckich si zbrojnych ()49.

Wiadomo tchna nowe ycie w innego feldmarszaka. Kluge, ktry by

bliski porzucenia paryskich spiskowcw, wykrzykn: Wybia dziejowa
godzina!, i zaproponowa, eby podjli prb niezwocznego ogoszenia
zawieszenia broni na zachodzie. Nowy rzd niemiecki zgodzi si zaprzesta
nalotw rakietowych na Londyn, jeli alianci zrezygnuj z bombardowa.
Entuzjazm Klugego ostudzi dopiero telegram od Keitla: Fhrer yje, a rozkazy
zdradzieckiej bandy WitzlebenaBecka z Bendlerstrasse maj by ignorowane.
Zapa Klugego przygas. Poprosi szefa swojego sztabu, eby ustali, co si
dzieje w kwaterze gwnej Fhrera, ale nawizanie kontaktu telefonicznego
z Warlimontem oraz Jodlem i Keitlem okazao si niemoliwe. Ich
nieobecno wydawaa si tak intrygujca, e nadzieja Klugego oya na nowo.
Koniec kocw, moe Beck powiedzia mu prawd i Hitler naprawd nie yje?
Zadzwoniono do jednego ze spiskowcw w Wilczym Szacu. Ten mg
potwierdzi jedynie najgorsz wiadomo: Fhrer yje! Kluge z rezygnacj
odoy suchawk. C oznajmi prba zamachu na jego ycie si nie
powioda. Dla marszaka to przesdzio spraw. Panowie powiedzia to
bezdyskusyjne50.
W Berlinie czowiek, ktry wyda rozkaz przejcia wadzy, take opuci
spiskowcw. Feldmarszaek von Witzleben, zdegustowany chaosem
panujcym na Bendlerstrasse, wymaszerowa z gmachu i pojecha do kwatery
gwnej armii w Zossen. Tam powiadomi gwnego kwatermistrza, generaa
Wagnera, e wszystko stracone, i uda si do swojego domu na wsi.

W Wilczym Szacu Keitlowi udao si przesa rozkaz oddajcy Armi

Rezerwow pod dowdztwo Himmlera. Keitel doda, e wojsko ma
wykonywa rozkazy pochodzce jedynie od niego lub ode mnie. Dalekopis
wyszed o dwudziestej dwadziecia. Dziesi minut pniej sekretarz partii,
Bormann, wysa wszystkim gauleiterom piln wiadomo o morderczej
prbie zamachu na ycie Fhrera podjtej przez pewnych generaw. Wyda
polecenie, aby ludzie honoru przyjmowali rozkazy wycznie od Fhrera51.
O dwudziestej pierwszej drog radiow poinformowano nard, e wkrtce
Fhrer zwrci si do osobicie. Wymagao to jednak duszego czasu, gdy
w Wilczym Szacu nie byo urzdze umoliwiajcych bezporednie nadanie
przemwienia.

Przypadkiem w Berlinie bawi ulubiony dowdca Hitlera, Otto Skorzeny,

ale gdy usysza, e Fhrer yje, nie widzia powodu, aby opni swj wyjazd
do Wiednia, gdzie mia przeprowadzi inspekcj szkoy petwonurkw
sabotaystw. Kiedy o zmierzchu wsiada do pocigu na dworcu Anhalt, na
peron wbieg oficer. Krzykn, e w miecie doszo do wojskowego przewrotu
i Skorzeny otrzyma rozkaz przywrcenia porzdku.
Skorzeny pogna do kwatery gwnej SD, gdzie mu powiedziano, e jacy
zdrajcy, dowdcy wojskowi, przejli kontrol nad miastem. Sytuacja jest
niejasna i niebezpieczna oznajmi poblady Schellenberg. Wykona
teatralny gest, wskazujc na lecy przed nim pistolet. Jeli tu przyjd, bd
si broni!. Przedstawia tak zabawny widok, e Skorzeny nie mg si
powstrzyma od miechu. Poradzi Schellenbergowi, eby schowa bro,
zanim niechccy si postrzeli.
Skorzeny zaalarmowa kolegw z innej szkoy sabotau na przedmieciach
Berlina, a nastpnie uda si do miasta na rekonesans. W dzielnicy rzdowej
panowaa cisza. Dowiedziawszy si z raportu, e onierze Waffen SS s
zamieszani w spisek, popiesznie sprawdzi ich koszary w Lichterfelde. Take
tam panowa zupeny spokj. Pojecha wwczas do kwatery gwnej dywizji
SS Leibstandarte, eby zdoby jakie informacje. Niewiele si dowiedzia, wic
ruszy do kwatery gwnej wojsk spadochronowych niedaleko Wannsee.
Znalaz generaa Kurta Studenta na tarasie jego willi, pochylonego nad stert
dokumentw. Genera mia na sobie dugi szlafrok. Obok niego siedziaa ona,
zajta szyciem. Ujrzenie jednego z najwaniejszych niemieckich dowdcw
w tak sielankowych okolicznociach, gdy w stolicy trwa przewrt wojskowy,
musiao wywoa komiczne wraenie. Student odmwi powanego
potraktowania sprawy, dopki telefon od Gringa nie potwierdzi
alarmujcych wieci Skorzenyego. Mieli ignorowa wszystkie rozkazy
z wyjtkiem otrzymanych z kwatery gwnej Wehrmachtu. Kiedy Student
zacz przekazywa je dalej, Skorzeny wrci do gabinetu Schellenberga. Gdy

przyby, poproszono go do telefonu. Ilu masz ludzi? spyta Jodl. Tylko

jedn kompani. Dobrze. Zabierz ich na Bendlerstrasse, aby wesprze majora
Remera i jego batalion wartowniczy, ktry dosta rozkaz otoczenia
budynku52.
Tymczasem na Bendlerstrasse zapanowaa rozpacz. Jednostki batalionu
wartowniczego, ktre ochraniay naczelne dowdztwo, zostay wycofane na
rozkaz ich dowdcy. Nakaza on, eby onierze zebrali si w ogrodzie za
oficjaln rezydencj Goebbelsa. Przy gwnej bramie pozostao zaledwie
trzydziestu piciu wartownikw. O dwudziestej drugiej trzydzieci genera
Olbricht trzeci raz tego wieczoru wezwa oficerw i powiedzia, e bd
musieli broni si w budynku, gdy oddziay wartownicze zostay wycofane.
Kade z szeciu wyj, oznajmi, musi zosta obstawione przez oficerw sztabu
generalnego.
Nikt si otwarcie nie sprzeciwi, ale uzbrojona grupka lojalistw bya
zdecydowana dochowa przysigi zoonej Fhrerowi. Okoo dwudziestej
drugiej pidziesit ludzie ci, w sumie omiu mczyzn, wpadli do gabinetu
Olbrichta z granatami u pasa, uzbrojeni w pistolety i pistolety maszynowe.
Stauffenberg wszed do pokoju, kiedy Olbricht prbowa ich uspokoi.
Odwrci si na picie i w gradzie pociskw zacz ucieka przez poczekalni.
Zachwia si, jakby zosta trafiony, a nastpnie wpad do ssiedniego pokoju.
Szybko zosta jednak schwytany razem z Beckiem, Olbrichtem i innymi
spiskowcami. Niebawem wszyscy stanli przed Frommem, ktrego
uwolniono z aresztu. C, panowie oznajmi rosy genera, bawic si
pistoletem potraktuj was tak, jak wy potraktowalicie mnie. Kaza im
odda bro.
Chyba nie zada pan tego ode mnie, swojego dawnego dowdcy
powiedzia cicho Beck. Sam wycign wnioski z tej nieszczsnej sytuacji.
Mwic to, sign do teczki, w ktrej trzyma pistolet.
Fromm ostrzeg go, eby trzyma bro skierowan w swoj stron. Beck
zacz wspomina. W takich chwilach myl o dawnych czasach. Nie
mamy ochoty tego sucha przerwa mu Fromm. Niech pan przestanie
gldzi i zabierze si do roboty. Beck mrukn co pod nosem i wypali. Kula
musna gow. Zachwia si i run na krzeso. Pomcie starszemu panu
poleci dwm modszym oficerom Fromm. Podeszli i prbowali odebra
Beckowi bro. Nie chcia jej odda, by podj kolejn prb samobjstwa, ale
znw straci przytomno. Fromm zwrci si do pozostaych spiskowcw.
Panowie, dam wam kilka minut na napisanie listw, jeli macie tak wol.
Wrci pi minut pniej i oznajmi, e sd wojenny w imieniu Fhrera
wyda wyrok mierci na Olbrichta, Stauffenberga i ich dwch adiutantw.
Stauffenberg, ktrego lewy rkaw przesikn krwi, trzyma si sztywno, gdy
prowadzono ich na dziedziniec.
Twarz Becka bya ubrudzona krwi. Ponownie poprosi o pistolet i go
otrzyma. Zaprowadzono go do poczekalni, ale stojcy na zewntrz usyszeli,

jak mwi: Jeli i tym razem si nie uda, prosz mi pomc. Hukn strza.
Fromm wyjrza z pokoju i stwierdzi, e byy szef sztabu generalnego
ponownie chybi. Pom starszemu panu powiedzia do jakiego oficera,
ale ten odmwi. Wwczas sierant wywlk nieprzytomnego Becka z pokoju
i strzeli mu w kark53.
Wewntrzny dziedziniec by sabo owietlony przyciemnionymi
reflektorami wojskowych samochodw. Zbliaa si pnoc. Czterej skazacy
ustawili si przed stosem workw z piaskiem uywanych podczas nalotw.
Olbricht by spokojny. Kiedy dano rozkaz do strzau, Stauffenberg krzykn:
Niech yj wite Niemcy! i zgin101*.
W drzwiach budynku pojawia si ogromna posta Fromma. Przeszed
przez dziedziniec, eby dokona przegldu plutonu egzekucyjnego. Przemwi
krtko, koczc gromkim Heil Hitler!, a pniej nieco pompatycznie
odmaszerowa w kierunku bramy. Kaza podstawi samochd i znikn
w ciemnoci. W tym czasie w centrum cznoci przy Bendlerstrasse
przekazywano wiadomo dalekopisem: Prba puczu podjta przez
nieodpowiedzialnych generaw zostaa krwawo stumiona. Wszyscy
przywdcy zostali rozstrzelani54.
Kiedy Fromm mija bram, z piskiem hamulcw przystan biay sportowy
samochd. Za kierownic siedzia Speer, a jego pasaerem by pukownik
Remer. W kocu jaki uczciwy Niemiec! Fromm westchn, jakby sam by
niewinny. Przed chwil kazaem rozstrzela paru przestpcw. Kiedy
Remer zauway, e na jego miejscu by tego nie zrobi, Fromm wrzasn:
Chce mi pan wydawa rozkazy?!.
Nie, ale zostanie pan pocignity do odpowiedzialnoci za swoje czyny.
Remer zasugerowa, aby genera zameldowa si natychmiast u Goebbelsa55.
Kiedy Fromm odjecha ze Speerem, przyby Otto Skorzeny ze swoimi ludmi.
Zdziwiony, e wany genera odchodzi w tak dramatycznym momencie,
spyta Remera, co si dzieje. Ten te nie mia pojcia, dosta jedynie rozkaz
otoczenia budynku.
Skorzeny oznajmi, e ma zamiar wej do rodka, i po rozmieszczeniu
swojej kompanii na dziedzicu ruszy schodami do biur sztabu generalnego.
W korytarzu min kilku oficerw uzbrojonych w pistolety maszynowe.
Spojrzeli na niego z nieskrywan wrogoci. W poczekalni gabinetu Olbrichta
zasta kilku znajomych oficerw sztabowych, ktrzy zoyli mu krtk relacj
o tym, co si stao. Ich sowa brzmiay niedorzecznie, ale potwierdziy jego
przypuszczenia. Po nieudanej prbie zatelefonowania do kwatery gwnej
Fhrera zrozumia, e musi dziaa na wasn rk, aby przywrci ad
i porzdek w tym niespokojnym roju. Najlepszym lekarstwem by powrt
do pracy, wic po zebraniu oficerw, ktrych zna, zasugerowa, eby zajli si
robot. Ich koledzy na froncie nadal pilnie potrzebowali posikw
i zaopatrzenia.

Oficerowie sztabowi przyznali mu racj, tylko kto mia podpisywa

rozkazy? Dowdcy zniknli albo byli martwi. Skorzeny powiedzia, e sam
podpisze i wemie na siebie pen odpowiedzialno. Kiedy machina
naczelnego dowdztwa ponownie ruszya, Skorzeny poczy si z Jodlem,
ktry kaza mu obj komend. Prosz mi przysa paru generaw
zasugerowa Skorzeny, ale Jodl nalega, eby obj dowodzenie w imieniu
Fhrera. Skorzeny przystpi popiesznie do rozsyania rozkazw
odwoujcych alarm Walkiria i nakazujcych wszystkim dowdcom czeka
na nowe instrukcje56.
Speer zawiz Fromma do gmachu Ministerstwa Propagandy Rzeszy, ale
Goebbels odmwi spenienia proby generaa, ktry chcia osobicie
porozmawia z Hitlerem. Zamiast tego kaza go umieci w oddzielnym
pokoju, poprosi Speera, eby wyszed, i sam na osobnoci zatelefonowa do
Fhrera. Po pewnym czasie stan w drzwiach swojego gabinetu i poleci
umieci stra przed drzwiami pokoju, w ktrym przebywa Fromm.
W gmachu ministerstwa by take Himmler, ktry niedawno przylecia
z Ktrzyna z wyranym rozkazem i upowanieniem Fhrera do zdawienia
rebelii. Zastrzel kadego, kto bdzie stawia opr, kimkolwiek bdzie
powiedzia mu Hitler. Mimo tak szerokich uprawnie m.in. do wyznaczenia
tymczasowego dowdcy Armii Rezerwowej cichy i trzymajcy si na uboczu
Himmler pozwoli, aby to Goebbels obj dowodzenie. Wedug asystenta
Goebbelsa, Naumanna, wydawa si obojtny, natomiast minister propagandy
by w stanie euforii. Jego wersja wydarze tamtego dnia sprawiaa wraenie,
e sam zdawi bunt praktycznie bez niczyjej pomocy. Gdyby nie byli tak
niezdarni! przechwala si Himmlerowi mieliby ogromn szans! C za
durnie! Czysta dziecinada! Ja zrobibym to cakiem inaczej! Czemu nie zajli
rozgoni radiowej i nie zaczli rozpowszechnia najbardziej niedorzecznych
kamstw?.
Spokojny Himmler uprzejmie skin gow, nie zdradzajc, e przed
przyjciem do Goebbelsa wykorzysta rodki terroru, aby uniemoliwi
przewrt, i wprawi w ruch wielk machin w celu przeprowadzenia ledztwa
dotyczcego przewrotu57.
Genera Fellgiebel przebywajcy w Wilhelmstrasse wiedzia, e jego los jest
przesdzony, ale nie podj prby samobjstwa, gdy chcia przedstawi
motywy swojego dziaania podczas oficjalnego procesu. Jeli wierzysz
w ycie pomiertne powiedzia, egnajc si ze swoim modszym
adiutantem moemy powiedzie sobie auf Wiedersehen!58.
Hitler by w herbaciarni, niecierpliwie czekajc na przyjazd wozu
transmisyjnego z Krlewca, aby wygosi mow do narodu. Wezwa do siebie
czonkw najbliszego krgu, aby wysuchali popiesznie naszkicowanego
komunikatu. Zjawili si adiutanci i sekretarki oraz Keitel i Jodl, cay
w bandaach, ale wozu transmisyjnego nadal nie byo, wic Hitler
wykorzysta okazj, by szerzej powiedzie, co sdzi o Attentat. Ndzni

tchrze! krzykn. Powiadam, tchrze! Gdyby mieli odwag do mnie

strzeli, miabym dla nich odrobin szacunku, ale oni bali si narazi ycie!59.
W kocu wz transmisyjny przyjecha i 21 lipca, przed pierwsz w nocy,
w niemieckim radiu rozlegy si fanfary. Po krtkiej pauzie Hitler zacz
opowiada o zamachu oraz zabitych i rannych kolegach, ktrzy byli mu
niezwykle drodzy. Powtrzy bdn opini, e krg spiskowcw liczy bardzo
mao czonkw, e nie mieli nic wsplnego z duchem panujcym
w Wehrmachcie i narodzie niemieckim. Bya to niewielka banda
kryminalistw, ktrzy zostan niezwocznie bezlitonie zlikwidowani. Cho
zostaem oszczdzony przez los, ktry uchroni mnie przed tymi
potwornociami, ostatnie wydarzenia bd miay doniose konsekwencje dla
narodu niemieckiego. Odbieram to jako znak Opatrznoci, e musz
kontynuowa swoj misj, i mam zamiar to uczyni.
Po nim w krtkich sowach wystpi Gring, lubujc wierno Fhrerowi
i zapewniajc o przywizaniu Luftwaffe, oraz Dnitz, ktry oznajmi, e
marynarka jest ogarnita witym gniewem i bezgraniczn wciekoci
z powodu przestpczej prby zamachu na ycie Fhrera. Pniej nadano
oficjalny komunikat, e prowodyrzy buntu w armii popenili samobjstwo lub
zostali rozstrzelani. W adnym miejscu nie doszo do incydentw. Spiskowcy
zamieszani
w
dziaania
kryminalne
zostan
pocignici
do
odpowiedzialnoci60.
Sowa te sprawiy, e konspiratorw zebranych wok radia w klubie
paryskiego hotelu Raphael przeszed zimny dreszcz. Udao im si opanowa
wszystkie koszary SS w okolicy i aresztowa dwch wyszych dowdcw SS
we Francji, Karla Oberga i Helmuta Knochena. Suchajc komunikatu, genera
von Stlpnagel by przekonany, e odczytuj im wyrok mierci. Pozostaa
ostatnia rozpaczliwa nadzieja. Moe Oberg i Knochen bd mieli do
przyzwoitoci, eby si za nimi wstawi. Uwolniono ich i przyprowadzono do
hotelu Raphael. Kiedy Stlpnagel wsta, aby ich przywita, Oberg si na niego
rzuci. Interweniowa ambasador Otto Abetz. Sytuacja w Berlinie to oddzielna
sprawa powiedzia. Tutaj liczy si jedynie wojna w Normandii, dlatego
wszyscy Niemcy musz si zjednoczy. Oberg si uspokoi. Uradzili, e on
i Knochen powinni potajemnie poczy siy z Wehrmachtem, aby
przeciwstawi si Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy Himmlera.
Uzgodnili, e bd zeznawa, i aresztowania w dowdztwie SS i SD zostay
sfingowane przez Oberga i Stlpnagla, aby wyprowadzi w pole puczystw61.

Po zakoczeniu swojego wystpienia Hitler oddali si do bunkra, gdzie

ponownie zbada go doktor Morell. Fhrer pragn potwierdzenia, e nie
odnis adnych powaniejszych obrae. Ludzie z jego najbliszego otoczenia
czekali w kawiarni, dopki Morell nie wrci i nie ogosi, e ttno Hitlera jest

w normie. Wszystko byo dobrze. Sam Fhrer, wstrznity wydarzeniami

ostatniego dnia, nie zdawa sobie jeszcze sprawy z rozmiarw spisku i nadal
czu pewne podniecenie z powodu cudownego ocalenia. Zdecydowa przesa
swj podarty mundur Ewie Braun do Berchtesgaden, eby zachowaa go na
pamitk. Podarte odzienie miao si sta historyczn relikwi, dowodem, e
Opatrzno naprawd chciaa, aby doprowadzi do koca swoj misj.

7
Tu po pnocy 21 lipca Otto Skorzeny cakowicie opanowa sytuacj na
Bendlerstrasse i naczelne dowdztwo zaczo ponownie funkcjonowa jak
naley. Znalaz rwnie szczegowe informacje na temat przewrotu w sejfie
Stauffenberga i kaza aresztowa kilku oficerw.
Tymczasem w Ministerstwie Propagandy Rzeszy Goebbels i Himmler
przesuchiwali grup generaw, m.in. Fromma. Generaowie byli uprzejmie
traktowani, czstowani winem i cygarami, a niektrym, jak Kortzfleischowi,
pozwolono wrci do domu po potwierdzeniu ich niewinnoci. Przesuchania
zakoczyy si o czwartej nad ranem. Goebbels wyszed z gabinetu
rozpromieniony. Panowie, pucz dobieg koca oznajmi. Odprowadzi
Himmlera do samochodu i poegna dawnego rywala dugim uciskiem doni,
a nastpnie wrci na gr, eby uraczy najbliszych wsppracownikw
opowieci o swoich dokonaniach. Wyranie uradowany, energicznie
przysiad na stole obok brzowego popiersia Fhrera. To bya oczyszczajca
burza powiedzia. Kto mia mie nadziej, e wszystko zakoczy si tak
szybko i pomylnie, gdy wczorajszego popoudnia nadeszy straszne wieci.
To istny cud. Gdyby Hitler zgin, ludzie uznaliby, e to sd Boy. Trudno
przewiedzie, jakie byyby tego konsekwencje, ale w historii licz si jedynie
fakty, a tym razem fakty s po naszej stronie. Naley pouczy pras, eby
pomniejszya znaczenie spisku62.
W Wilczym Szacu Bormann nadal wysya instrukcje gauleiterom.
O trzeciej czterdzieci poinformowa ich, e pucz mona uzna za
zakoczony, a o jedenastej trzydzieci pi przekaza piln prob od
Himmlera, aby powstrzymali niezalene dziaania przeciwko oficerom,
ktrych postawa bya dwuznaczna, a nawet tym, ktrych mona uzna za
jawnych przeciwnikw. Inaczej mwic, jedynie on, Reichsfhrer,
odpowiada za przywrcenie adu i przeprowadzenie wnikliwego ledztwa.
W typowy dla siebie metodyczny sposb wprawi w ruch machin
obsugiwan przez czterystu urzdnikw skupionych w jedenastu rnych
sekcjach63.
W Paryu szef sztabu Klugego pozostajcy w staej cznoci z Obergiem
i Knochenem, najwyszymi dowdcami SS we Francji robi, co mg, eby
zatrze lady pozostawione przez swojego szefa i Stlpnagla. Ten drugi, jeszcze

niedawno najpotniejszy czowiek w Miecie wiata, utraci wszelk

nadziej, kiedy otrzyma rozkaz stawienia si w Berlinie. Zamiast polecie
samolotem, Stlpnagel wyruszy samochodem pnym rankiem, w strugach
deszczu. Kaza szoferowi odwiedzi po drodze miejsca, w ktrych toczono
bitwy podczas I wojny wiatowej. Minli Chteau-Thierry i las Argoski,
a pniej Sedan, gdzie w 1916 roku polego tylu starych towarzyszy z puku
grenadierw z Darmstadt. Stlpnagel cae popoudnie kontynuowa
sentymentaln podr. W kocu wysiad, eby odby krtk przechadzk.
Kiedy znikn za wzniesieniem w pobliu kanau Mozy, szofer usysza jeden
albo dwa strzay. Stlpnagel ledwie y, ale podejmujc prb samobjstwa,
ponad wszelk wtpliwo potwierdzi wasn win. Czekaa go mier przez
powieszenie.
W Wilczym Szacu stao si jasne, e rany gowy odniesione przez Hitlera
nie s powierzchowne. Fhrer cakowicie straci such w prawym uchu, a jego
oczy drgay nerwowym tikiem. Podczas wieczornej przechadzki dwukrotnie
zszed ze cieki. Doktor Karl Brandt nalega, aby kilka dni polea w ku, ale
Fhrer nie chcia go sucha. Przecie byoby mieszne, gdyby zagraniczni
gocie dowiedzieli si, e taki zdrowy czowiek jak on ley w ku.
Nastpnego dnia mimo przykrego blu ucha upar si odwiedzi rannych
oficerw lecych w pobliskim szpitalu polowym. Dwaj byli bliscy mierci,
a genera Schmundt znajdowa si w krytycznym stanie. Gboko poruszony
Hitler zwierzy si dwm rannym oficerom marynarki, Puttkamerowi
i Assmannowi, ktrzy dzielili pokj. Usiadszy na ku tego drugiego, wyrazi
al, e padli ofiar zamachu. Tym panom chodzio o mnie, wycznie
o mnie. A jednak jeszcze raz w cudowny sposb umkn zamachowcom. Nie
uwaacie, e powinienem to uzna za znak od losu? e mnie ocali, abym
doprowadzi do koca swoje dzieo?. 20 lipca powiedzia: Ten zamach
utwierdzi mnie w przekonaniu, e zostaem powoany przez Boga
wszechmogcego, abym stan na czele narodu niemieckiego nie w celu
doprowadzenia do jego ostatecznej klski, ale zwycistwa64.
W kolejnych godzinach bl ucha tak si nasili, e Morell posa po
profesora van Eickena, znanego berliskiego specjalist chorb garda, nosa
i uszu, ktry w 1935 roku przeprowadzi operacj krtani Fhrera. Poniewa
Eicken by nieosigalny, wezwano innego specjalist z pobliskiego szpitala
polowego. Doktor Erwin Giesing mia doskonae kwalifikacje, gdy po dwch
latach praktyki w klinice profesora van Eickena otworzy wasny gabinet.
Giesing stwierdzi, e bona bbenkowa zostaa powanie rozerwana i doszo
do uszkodzenia ucha wewntrznego. Doda, e to nic powanego, jeli nie
dojdzie do infekcji ucha rodkowego.
W tym momencie zjawi si doktor Morell i ciko dyszc, zbeszta
Giesinga za to, e nie poinformowa go o stanie chorego. Nastpnie oschle
oznajmi, e obowizkiem oficera jest zoenie raportu przeoonemu, a nie
cywilowi. Chocia Hitler niewiele sysza, zauway wzburzenie Morella. Daj

spokj! Zakocz t ktni, drogi profesorze poprosi. Doktor Giesing by

asystentem profesora van Eickena. Powiedzia mi, e jutro wykona niewielk
kauteryzacj bbenka, jeli krwawienie nie ustanie. Morell chcia uy
zacisku hemostatycznego, ale w kocu wyrazi niechtn zgod na posanie
do Berlina po lekarstwa przepisane przez rywala65.
Chocia Hitler by przekonany, e nigdy nie odzyska suchu w prawym
uchu, pozostawa w stosunkowo dobrym nastoju. Znalaz nawet czas, eby
wystuka na maszynie list do Drogiej Tschapperl, jak po wiedesku
pieszczotliwie nazywa Ew Braun. Pismo ze szkicem barakw, w ktrych
dokonano zamachu, miao j upewni, e nie spotkao go nic zego. Czuje si
tylko nieco zmczony. Mam nadziej, e bd mg odpocz. Pragn odda
si w twoje rce. Bardzo potrzebuj spokoju.
Odpisaa niezwocznie na swojej bkitnej papeterii, e jest gboko
nieszczliwa. Omal nie
umaram, gdy
usyszaam, e
jeste
w niebezpieczestwie. Napisaa, e nie mogaby y, gdyby spotkao go co
zego. Od chwili naszego pierwszego spotkania postanowiam, e bd ci
wszdzie towarzyszy, nawet w mierci. Wiesz, e mio do Ciebie to cae
moje ycie66.

23 lipca ledczy Gestapo przypadkiem w ruinach zbombardowanego domu

odnaleli obciajce dzienniki, z ktrych wynikao, e w przewrt byli
zamieszani Canaris i inne osobistoci. Admira zosta aresztowany, podobnie
jak byy minister gospodarki, Schacht. Pocztkowo Hitler nie mg uwierzy,
e tacy wani ludzie do tego a tylu! naleeli do spisku. Zachwiao to jego
przekonaniem, e w prbie przewrotu braa udzia jedynie maa grupka
zdrajcw, i gboko zranio. Moje ycie jest tak smutne, przygniecione tak
cikim brzemieniem wyzna Traudl Junge e mier bdzie
wybawieniem. Inna sekretarka podsuchaa, jak beszta psa za to, e go nie
sucha: Spjrz mi w oczy, Blondi! Czy ty te jeste zdrajczyni, jak moi
generaowie?67.
Nastpnego ranka, podczas narady powiconej biecej sytuacji, Fhrer
oznajmi, e Anglicy wspierali Stauffenberga, a nastpnie prbowa przekona
swoich suchaczy, e intryga nie miaa szerszego zasigu. Dlatego tak wane
jest wyjanienie caemu wiatu, e przytaczajca wikszo kadry oficerskiej
nie miaa nic wsplnego z tymi winiami. Trzeba nagoni w prasie, e
dowdcy z Bendlerstrasse odmwili przyczenia si do garstki zdrajcw
i sami niezwocznie rozstrzelali czterech z nich. Jestem zbyt dobrym
psychologiem zakoczy aby nie dostrzec, e Boska rka sprowadzia tego
czowieka z bomb w najbardziej korzystnym dla nas czasie. Gdybym zgin
razem z caym sztabem, byaby to prawdziwa katastrofa.

Goebbels wykona instrukcje Hitlera i przemwi do narodu na falach

wszystkich niemieckich rozgoni radiowych. Bya to inteligentna mowa,
pena teatralnych moraw i grania na emocjach. Przedstawi Stauffenberga
jako satanicznego przywdc niewielkiej garstki oficerw, ktrzy nie
reprezentowali caego Wehrmachtu. Oskary Stauffenberga, e spiskowa
z aliantami, i przedstawi cztery dowody: stae nawizywanie angielskiej prasy
do grupy niemieckich generaw sprzeciwiajcych si Hitlerowi, uycie
angielskiego materiau wybuchowego, zwizki Stauffenberga z angielsk
arystokracj oraz nadziej wyraon przez londyskie gazety po pierwszych
doniesieniach o zamachu bombowym, e upadek Niemiec jest bliski.
Raporty gauleiterw dowiody, e propaganda Goebbelsa przyniosa
podany efekt. Na przykad w szpitalu w Brunszwiku pacjenci spontanicznie
udekorowali kwiatami wszystkie portrety Fhrera. W wielu miastach
zorganizowano demonstracje poparcia. Nauczyciele szk oglnoksztaccych
wyjaniali uczniom, e ostatni spisek tumaczy poraki wojskowe w Rosji
i Afryce. Zdrajcy uniemoliwiali przekazywanie rozkazw Fhrera
niemieckim dywizjom.

25 lipca doktor van Eicken przyjecha z Berlina i zosta serdecznie powitany

przez Fhrera, ktry przepowiedzia, e majc takie troski, poyje najwyej
dwa, trzy lata. Byo tylko jedno pocieszenie: do tego czasu ukoczy swoje
dzieo, aby inni mogli je kontynuowa. Z grymasem blu osun si na krzeso
i szczegowo opisa, co mu dolega68.
Doktor Giesing, ktry chlubi si doskona pamici, dyskretnie notowa
wszystkie sowa Hitlera w tym kieszonkowym notatniku. Aby nikt nie mg
go odczyta, posugiwa si szyfrem, uywajc kombinacji aciny i wasnych
znakw. Profesor van Eicken potwierdzi diagnoz Giesinga i zaordynowane
leczenie, ale Fhrer sprzeciwi si zaleceniu, by pozosta w ku przynajmniej
tydzie. Zmwilicie si, eby zrobi ze mnie chorego!.
Nastpnego dnia poskary si Giesingowi, e w lewym uchu nadal jest
wewntrzne krwawienie. Chcia, eby ponownie wykonano kauteryzacj,
niezalenie od tego, jak miaoby go bole. Ju nie czuj blu doda jakby po
namyle. Bl stworzono po to, eby uczyni czowieka twardym. Dowid
tego minut pniej, kiedy adiutant przynis mu raporty o prbie zamachu.
Ja odrzek, przegldajc strony. Nie sdziem, e Helldorf jest takim
draniem. Przysig wyrwa tych zdrajcw z korzeniami, a nastpnie
napitnowa Stauffenberga za tchrzostwo. Powinien mie odwag stan
obok mnie z teczk. Na niego szkoda nawet byo kuli.
Dwa dni pniej uskara si na bezsenno, ale kiedy Giesing zaleci mu
rezygnacj z nocnych spotka przy herbacie, odpar, e ju tego prbowa,
lecz zanicie byo jeszcze trudniejsze. Musz si zrelaksowa, porozmawia

o innych sprawach. Jeli tego nie zrobi, widz przed oczami mapy sztabu
generalnego i mj mzg nie przestaje pracowa. Musz upyn dugie
godziny, zanim zdoam si uwolni od tych obrazw. Gdybym wczy wiato,
mgbym dokadnie naszkicowa pozycj wszystkich grup armii. Wiem, gdzie
stacjonuje kady z oddziaw. Cignie si tak caymi godzinami, dopki nie
zasn okoo pitej albo szstej nad ranem. Wiem, e nie jest to dobre dla
zdrowia, ale nie potrafi zmieni swoich przyzwyczaje.

8
Dzie po zamachu bombowym Hitler zastpi swojego niedomagajcego
szefa sztabu, Zeitzlera, czowiekiem, ktrego wysa kiedy na frontow
banicj za to, e mu si sprzeciwia. Kiedy Guderian, najbardziej szanowany
dowdca wojsk pancernych w Wehrmachcie, przyby do Ktrzyna, eby obj
dowdztwo, znalaz kwater Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu
praktycznie opustosza. Zeitzler ju odjecha w niesawie. Odszed Heusinger,
a wielu szefw wydziaw aresztowao Gestapo.
Jednym z pierwszych zada Guderiana byo wydanie wojsku rozkazu
dochowania wiernoci, zoenie Hitlerowi przysigi lojalnoci przez
generaw, kadr oficersk i onierzy. Wieczorem Guderian posun si
jeszcze dalej. Nakaza, aby kady oficer sztabu generalnego sta si
narodowosocjalistycznym przywdc poprzez aktywne wspdziaanie
w politycznej indoktrynacji modych dowdcw zgodnie z zasadami Fhrera.
Kady oficer, ktry nie mg wykona tego rozkazu, mia niezwocznie
wystpi o przeniesienie. Nikt tego nie uczyni i w ten sposb
podporzdkowanie partii elitarnej grupy oficerw zapocztkowane
w 1933 roku dotaro do upadlajcego finau69.
W tym czasie cay front na zachodzie chwia si pod zmasowanymi
atakami Amerykanw na zachodniej flance przyczka w Normandii.
O zmierzchu 30 lipca rozpocza si zaarta bitwa pancerna w wwozie
Avranches stanowicym ostatni przeszkod na drodze do serca Francji.
Warlimont i inni naciskali na natychmiastowe wycofanie z Francji, kiedy
jeszcze jest czas, ale Guderian zadowoli si przedstawieniem Fhrerowi
szkicu rozkazu moliwego wycofania z czci wybrzea.
Nastpnego wieczoru amerykaskie czogi dotary do Avranches. Hitler
chcia natychmiast jecha na front zachodni, aby osobicie obj dowodzenie,
ale Giesing i Eicken zabronili mu podrowania samolotem. Uwiziony
w Wilczym Szacu, mg jedynie obserwowa, jak sze dywizji pancernych
Georgea
Pattona
przedostaje
si
przez
wyrw
w
Avranches
i przypiecztowuje los Francji. Bya to tylko jedna z jego wielu trosk. 1 sierpnia
liczca trzydzieci pi tysicy ludzi sabo uzbrojona Armia Krajowa

zaatakowaa niemiecki garnizon w Warszawie, a nastpnego dnia Turcja

zerwaa stosunki dyplomatyczne z Rzesz.
Jakim sposobem Hitler zdoa zapanowa nad wszystkimi troskami
i 2 sierpnia wcieli si w rol obiecujcego studenta medycyny. Zasypa
Giesinga pytaniami na temat ucha wewntrznego, a nastpnie przywdzia
biay fartuch chirurga i z lusterkiem na czole zacz z zapartym tchem
zaglda do prawego ucha Lingego. Nie mg nic zobaczy. Kiedy kolejny raz
sprbowa na prno, Giesing zasugerowa uycie elektrycznego lusterka. Ja!
wykrzykn Fhrer z podnieceniem. Teraz co widz widz ma t
lini! Pewnie to bona bbenkowa!. Kaza Lingemu si odwrci i wsun
ortoskop do lewego ucha sucego. By podekscytowany, e bdzie mg
sprawdzi such Lingego przy pomocy kamertonu i stopera. Wie pan,
doktorze powiedzia z pewn niemiaoci kiedy byem mody, zawsze
chciaem zosta lekarzem. Pniej pojawiy si inne moliwoci kariery
i zrozumiaem, jaka jest moja prawdziwa misja. Gdy Giesing wyszed, doktor
Hitler na nowo przystpi do bada. Wezwa Lingego i dwch ordynansw SS
i bada ich, dopki nie nauczy si obsugiwa elektrycznego lusterka.
Nastpnie poprosi o egzemplarz ksiki profesora Knicka o leczeniu chorb
oczu, uszu i krtani70.
Nawet jeli jego nastrj uleg poprawie, Fhrer nadal by zbyt oszoomiony,
eby chodzi. Rozstawia nogi niczym marynarz na koyszcym si statku.
Mimo to nalega, aby 4 sierpnia osobicie porozmawia z gauleiterami. Chodzi
od jednego do drugiego, ciskajc im donie. Wielu, jak Friedrich Karl Florian
z Dsseldorfu, nie mogo powstrzyma ez na widok stanu, w jakim si
znajdowa. Nie zrozumcie mnie le wyzna Hitler kiedy powiem, e od
osiemnastu miesicy byem gboko przekonany, e pewnego dnia zastrzeli
mnie kto z najbliszego krgu. Poprosi, eby sprbowali sobie wyobrazi,
jak straszna musiaa by wiadomo, e mier moe nadej w kadej chwili.
Ile wewntrznej energii musiaem wkada w to, by zabiega o ocalenie
naszego narodu! eby rozmyla, zastanawia si i pracowa nad
rozwizaniem palcych problemw. Wszystko musiaem robi sam, bez
wsparcia innych, ogarnity depresj, ktra nigdy mnie nie opuszczaa. Po tej
smtnej przemowie podano posiek zoony z jednego dania. W kocu Hitler
podnis si wolno na nogi. Teraz si oddal powiedzia a wy, panowie.
Kiedy przyoy dwa palce do ust i wyszed, aby ukry, e si chwieje, gocie
wycignli papierosy 71.
Himmler niedawno zapewni czonkw tej samej grupy, e wymierzy
bezwzgldn sprawiedliwo nie tylko przestpcom biorcym udzia w spisku,
ale rwnie ich rodzinom. Rodzina Stauffenberga oznajmi zostanie
wyrwana wraz z korzeniami i gaziami!. Dosta entuzjastyczne brawa.
Stanie si to ostrzeeniem i przykadem dla innych! Raz na zawsze!72.
W podobnym duchu prowadzi dochodzenie. Aresztowano czonkw rodziny
i najbliszych krewnych gwnych konspiratorw, w tym przynajmniej tuzin

kobiet w wieku ponad siedemdziesiciu lat. Rzesze detektyww przewietlay

spisek pod kadym ktem z takim popiechem i wnikliwoci, e pierwsza
rozprawa odbya si 7 sierpnia przed sdem ludowym, ktremu
przewodniczy Roland Freisler, specjalista w dziedzinie prawa radzieckiego
i metod karania. Okrelony przez Hitlera mianem naszego Wyszyskiego,
zosta osobicie pouczony przez Fhrera, aby postpowa surowo i dziaa z
prdkoci wiata.
Oskareni weszli do wielkiej sali sdowej Kammergericht w Berlinie
w starych, brudnych ubraniach. Feldmarszaek von Witzleben, pozbawiony
sztucznej szczki, wyglda niczym wczga z jakiej komedii, gdy stale
podciga zbyt obszerne spodnie pozbawione paska. Freisler, przyodziany
w czerwony strj, zacz pokrzykiwa jak radzieccy sdziowie, ktrych tak
podziwia: Ty plugawy starcze, czemu cigle majstrujesz przy spodniach?!.
Taki by ton i poziom pokazowego procesu w Berlinie. Jeszcze nigdy
w dziejach niemieckiego wymiaru sprawiedliwoci wspomina jeden ze
stenotypistw oskareni nie byli tak brutalnie traktowani, z rwnie
fanatyczn bezwzgldnoci, jak podczas tego procesu. Wyrok wydano
z gry. Freisler ogosi gromkim gosem, e wszyscy j s winni zdrady Fhrera
(faktycznie go zdradzili) i Niemiec (tej zbrodni nie popenili). Zgodnie ze
szczegow instrukcj Hitlera caa semka zostaa przewieziona do wizienia
Pltzensee, a nastpnie wprowadzona do maego pomieszczenia z hakami na
miso dyndajcymi u sufitu. Obnaono ich do pasa i powieszono na ptlach
wykonanych ze strun od fortepianu73. Ich przedmiertne drgawki utrwalono
na tamie filmowej i jeszcze tego wieczoru pokazano w Wilczym Szacu.
Wedug Speera Hitler uwielbia ten film i kaza go sobie wielokrotnie
pokazywa, ale adiutant von Below i inni z najbliszego otoczenia Fhrera do
dzi powtarzaj, e Hitler nigdy go nie oglda74.
Wkrtce odbyy si kolejne dochodzenia i procesy, ale publicznie pokazano
jedynie egzekucj pierwszych omiu skazanych. Stracono niemal pi tysicy
mczyzn i kobiet, z ktrych wikszo nie uczestniczya bezporednio
w przewrocie 20 lipca.

9
15 sierpnia alianckie wojska wyldoway w poudniowej Francji. Uwaga
Guderiana, e nawet dzielna postawa wojsk pancernych nie zdoaa
skompensowa poraki si powietrznych i marynarki, rozwcieczya Hitlera.
Prbujc si opanowa, przeszed do ssiedniego pokoju, aby pomwi
z Guderianem sam na sam, ale ich gosy byy tak dononie, e adiutant musia
przestrzec Fhrera, i kade jego sowo sycha wyranie na zewntrz. Czy
mgby zamkn okno?75.

Przedstawienie i tak byo umiarkowane w porwnaniu z tym, jakie Hitler

da pnym wieczorem, kiedy usysza, e feldmarszaek von Kluge znikn
w tajemniczych okolicznociach. Rano Kluge mia si uda na front, eby
odby narad z dowdc wojsk pancernych, ale nigdy nie dotar na miejsce
spotkania. Hitler wykrzykn, e feldmarszaek musia by zamieszany
w zamach bombowy i wylizgn si potajemnie, eby prowadzi rozmowy
z wrogiem o kapitulacji!
W rzeczywistoci przybycie Klugego na front zostao opnione przez atak
nieprzyjacielskich myliwcw bombardujcych, ktre zniszczyy jego
samochd i dwa nadajniki. Feldmarszaek nie tylko utkwi na zakorkowanej
drodze, odizolowany od wiata, ale stan przed osobistym dylematem.
Chocia robi wszystko, eby uniemoliwi aliantom przerwanie frontu,
wiedzia, e niewiele osignie. Pozostajcy w uporczywej depresji od czasu
powanego wypadku samochodowego w Rosji, kry po swoim gabinecie jak
bestia w klatce, rozdarty midzy przysig zoon Hitlerowi a obowizkiem
wobec Boga, narodu i sumienia.
Pn noc Kluge dotar w kocu do celu, ale wwczas Hitler ju
zdecydowa zastpi go feldmarszakiem Modlem. 17 sierpnia Model
przyjecha do Francji z wasnorcznie napisanym listem od Fhrera i obj
dowodzenie na froncie zachodnim. Kluge siedzia za biurkiem, oszoomiony
dymisj. Pod Avranches straciem ca reputacj powiedzia swojemu
szefowi sztabu, wskazujc na map. Wszystko zaleao ode mnie.
Nastpnego dnia, podobnie jak Stlpnagel, wyruszy na wschd w powoln
podr samochodem przez dawne pola bitew we Francji. Jak Stlpnagel,
planowa odebra sobie ycie, ale jemu si udao. W pobliu Clermont-enArgonne, po zjedzeniu obiadu w cieniu drzewa, da adiutantowi list do brata
i pokn kapsuk z cyjankiem 76.
Inny list by ju w drodze do Fhrera. Po wyuszczeniu powodw, dla
ktrych nie udao mu si pokona aliantw, prosi Hitlera o zakoczenie
wojny i pooenie kresu niewysowionym cierpieniom niemieckiego narodu.
W Wilczym Szacu Fhrer przeczyta list, a nastpnie bez sowa komentarza
przekaza go Jodlowi, ktrego zdumiay jego ostatnie sowa. Kluge chwali
Hitlera za elazn wol, geniusz i wspania, honorow walk, ktr stoczy.
Oka si teraz rwnie wielki i po kres, jeli zajdzie potrzeba, tym
beznadziejnym zmaganiom. Chocia list wydawa si ostatecznym
upokorzeniem Wehrmachtu, wcale nie by wyrachowany. Kluge nie mia nic
do stracenia. Mg jedynie podj ostatni prb przysuenia si krajowi
poprzez ostrzeenie Fhrera.
Ostrzeenie okazao si jednak daremne, gdy Hitler nadal czu si
zwizany misj uwolnienia wiata od ydw zadania, ktre jak w sierpniu
donosi Eichmann, byo ju bliskie ukoczenia. Oznajmi Himmlerowi, e
unicestwiono sze milionw ydw: cztery miliony w obozach zagady,
a reszt przy uyciu ruchomych komr gazowych na samochodach.

Przynaglony szybkimi postpami Armii Czerwonej i kolejnymi ledztwami

niezmordowanego Konrada Morgena, ktry take oszacowa liczb
wymordowanych ydw na co najmniej sze milionw, Hitler poleci
Himmlerowi podjcie przygotowa do likwidacji wszystkich obozw zagady
z wyjtkiem Auschwitz102*77. Na Wgrzech i Sowacji, w odzi i Theresienstadt
nadal byli ydzi, ktrych naleao zagazowa, ale komendant Hss mg
dokoczy robot, pod warunkiem e wojska na wschodzie nie pozwol, eby
Armia Czerwona przeamaa front.

10
Sytuacja militarna bya tak rozpaczliwa, e tylko czowiek niezwykle silnie
zmotywowany zdoaby odsun wszelkie myli o kapitulacji. Od Batyku po
Ukrain, na caej dugoci frontu wschodniego, Armia Czerwona gromia
i otaczaa oddziay Wehrmachtu. Na poudniu zajmowaa pola naftowe
w Rumunii, na pnocy otoczya pidziesit niemieckich dywizji, a na froncie
rodkowym zbliaa si do Warszawy.
W tej nadzwyczajnej sytuacji 24 sierpnia Goebbels ogosi now drakosk
polityk: w cigu tygodnia miay zosta zamknite wszystkie teatry i rewie,
szkoy teatralne i kabarety. Zapowiedzia, e wkrtce zostan rozwizane
wszystkie orkiestry, szkoy muzyczne i konserwatoria (z wyjtkiem kilku
czoowych uczelni w kraju), a artyci wo mundury lub zaczn pracowa
w fabrykach zbrojeniowych. Wstrzymane zostanie wydawanie powieci, a w
caym kraju bd wychodzi jedynie dwa pisma ilustrowane.
Nastpnego dnia, po czterech latach okupacji, wyzwolono Pary. Rumunia
i Finlandia zwrciy si do aliantw z prob o rozejm. Dwadziecia cztery
godziny pniej Rumuni, ktrzy zorganizowali przewrt i obalili marszaka
Antonescu, wypowiedzieli Niemcom wojn. Mimo klski grocej na
wszystkich frontach Hitler si nie zawaha. Jego odpowiedzi na oznaki
dezintegracji w szeregach Wehrmachtu bya groba aresztowania wszystkich
krewnych onierzy, ktrzy zdezerteruj.
Ostatniego dnia sierpnia Hitler oznajmi Keitlowi i dwm innym
generaom, e jeszcze nie czas na podjcie politycznej decyzji. Pora jest
odpowiednia jedynie wwczas, gdy zwyciamy. Powiedzia, e nadal ma
nadziej na zwycistwo. Napicia midzy aliantami wkrtce stan si tak
due, e dojdzie do powanego rozamu. Musimy jedynie zaczeka na
odpowiedni chwil, niezalenie od tego, jak byoby to trudne. Popad
w ponur zadum nad problemami na wschodzie i zachodzie, a nastpnie
zacz si uala nad sob. Chyba to oczywiste, e obecna wojna nie sprawia
mi najmniejszej przyjemnoci. Na pi lat zostaem odcity od wiata. Nie
byem w teatrze, nie wysuchaem koncertu, nie obejrzaem filmu. Jego gos
przybra gniewny ton. Oskaram czonkw sztabu generalnego, e nie dali

przykadu elaznej determinacji, negatywnie wpywajc na morale oficerw

walczcych na froncie, a kiedy ju pojechali na front, siali nastroje
pesymizmu!. On sam bdzie walczy, dopki Niemcy nie uzyskaj pokoju,
ktry zabezpieczy istnienie narodu na kolejnych sto lat i ktry, nade
wszystko, nie skala po raz drugi naszego honoru, jak to si stao w 1918 roku.
Jego myli natychmiast powrciy do niedawnego zamachu bombowego.
mier, powiedzia, byaby jedynie uwolnieniem od zmartwie, bezsennych
nocy i ogromnego nerwowego cierpienia. To tylko uamek sekundy, po
ktrym czowiek staje si wolny od wszystkiego, ma spokj i wieczne
wytchnienie78.
Ten fatalistyczny nastrj mg wynika z pogarszajcego si zdrowia.
Chocia artowa z sekretarkami o swojej prawej rce, ktra draa tak, e nie
mg si ju goli, powanie dokucza mu katar wzmagany przez stay bl
ucha. Stan Fhrera dodatkowo si skomplikowa, gdy kilka dni pniej
pojawio si uczucie lekkiego nacisku na gow, szczeglnie w rejonie czoa.
Gos mu ochryp i Hitler zacz si uskara na ble brzucha, ale zignorowa
ostrzeenie doktora Giesinga, e moe by to skutek licznych piguek
przepisanych przez doktora Morella. Na pocztku wrzenia zgodzi si jednak
na przyjmowanie dziesicioprocentowego roztworu kokainy w celu
zagodzenia blu zatok, a rano i wieczorem posusznie siedzia godzinami
pochylony nad inhalatorem.
Wizyty Giesinga stay si tak przyjemne, e Hitler zacz mu okazywa tak
sam wdziczno jak Morellowi. Wdziczno pacjenta przerodzia si
w zaufanie i niebawem nowy lekarz nawiza rzadk osobist relacj
z Fhrerem. Po zabiegach nieodmiennie nastpoway dugie dyskusje na
rne tematy, od przyszoci Rzeszy po zagroenia zwizane z paleniem
tytoniu. Podczas wszystkich tych rozmw Giesing robi szczegowe notatki.
Podj nawet co jeszcze bardziej niebezpiecznego: zacz potajemnie
przeprowadza testy psychologiczne. Robi to w sposb tak dyskretny, e
Hitler nigdy si nie domyli, e jest obiektem bada, ktre zdaniem Giesinga
byy prymitywnymi testami psychologicznymi. Giesing okreli swojego
pacjenta mianem neurotyka z mani Cezara.
Mimo e Hitler by wyjtkowo draliwy w okresie cierpienia i depresji,
nigdy nie straci panowania nad sob w kontaktach z najmodsz sekretark,
Traudl Junge, ani nie przesta interesowa si jej sprawami. Podczas jednego
z poudniowych posikw Traudl zauwaya, e Fhrer dziwnie si zachowuje.
Nie odzywa si do niej ani sowem, a kiedy ich oczy si spotkay, jego wzrok
by powany i przenikliwy. Zacza si zastanawia, czy kto nie zacz
rozpowiada plotek na jej temat. Kilka godzin pniej zadzwoni genera SS
Otto Hermann Fegelein i zapyta, czy nie mogaby przyj do jego baraku.
Otoczywszy j ramieniem niczym ojciec, oznajmi, e jej m poleg w walce.
Wyjani, e Fhrer wiedzia o tym od wczoraj, ale nie by w stanie przekaza
jej zej wiadomoci. Pniej wezwano j do gabinetu Fhrera. Uj donie

Traudl i rzek cicho: Drogie dziecko! Tak mi przykro. Twj m by

wspaniaym towarzyszem. Poprosi, eby pozostaa na swoim stanowisku,
i obieca, e zawsze jej pomoe79.

Na pocztku wrzenia profesor van Eicken wrci na kolejne badania

i dowiedziawszy si o zastrzykach i pigukach podawanych przez Morella,
zmartwi si, jak Giesing i dwaj chirurdzy Hitlera, Brandt i Hasselbach. Czterej
lekarze odbyli potajemne spotkanie, ale Eicken wtpi, by pacjent posucha go
bardziej od trzech kolegw, Morell bowiem cieszy si cakowitym zaufaniem
Fhrera.
Tydzie pniej Hitler zdradzi, e prawie wcale nie sypia. Lea bezsennie
ca noc z powodu bolesnych skurczw brzucha. Nie ustpio rwnie
zapalenie zatok. Lewa strona gowy nieprzerwanie go bolaa. Spraw
dodatkowo pogarsza haas motw pneumatycznych uywanych na okrgo
przez robotnikw budowlanych, ktrzy pracowali nad wzmocnieniem jego
bunkra przed spodziewanymi radzieckimi nalotami. Skutkiem ubocznym
zego stanu zdrowia byo pogorszenie niezwykej pamici Fhrera. Kiedy
wystarczyo, eby spojrza na dugi dokument, aby powtrzy go sowo
w sowo. Teraz mia kopot z zapamitaniem nazwisk. Na szczcie, zauway
ironicznie, w ostatnim czasie mia do czynienia jedynie z ma garstk osb.
12 wrzenia Hitler nagle dosta zawrotw gowy, kiedy Giesing poda mu
roztwr kokainy. Zacz si skary, e pociemniao mu przed oczami, i zapa
si stou, aby nie upa. Mia przypieszone ttno i wyranie osab, ale po
dziewidziesiciu sekundach atak mg to by lekki zawa min i puls
wrci do normy. Hitler przeszed podobny atak dwa dni pniej, ale tym
razem zala si zimnym potem. Morell, ktrego wezwano do Fhrera, zrobi
trzy zastrzyki, ktre na chwil mu ulyy, ale 16 wrzenia doszo do trzeciego
lekkiego ataku. Tym razem Hitler zgodzi si na to, do czego Giesing namawia
go od miesica: na wykonanie przewietlenia gowy 80.

Rozdzia 29
BITWA O ARDENY
(21 lipca 194417 stycznia 1945)

1
Tego samego dnia Hitler wyda rozkaz wzywajcy kadego mczyzn
zdolnego do walki na zachodzie do fanatycznego powicenia. Amerykanie
dotarli do granicy Niemiec, a na poudnie od Akwizgranu nawet j
przekroczyli. Nie zdoamy przeprowadzi adnej operacji na wiksz skal.
Moemy jedynie utrzyma nasze pozycje albo zgin1. Wydawao si, e
Hitler wzywa do rozpaczliwej obrony ojczyzny, ale by to podstp.
Podejrzewano, e wrg ma szpiega w kwaterze gwnej, ktry zna wszystkie
dyrektywy Fhrera. (Szpiegiem tym bya oczywicie Ultra). Wkrtce
zakoczyy si regularne narady wojskowe i Hitler zaprosi czterech
najbliszych wsppracownikw do bocznego pomieszczenia. Za Keitlem
i Jodlem do sali weszli szef sztabu Guderian i genera Kreipe reprezentujcy
Gringa. Kiedy po cichu zastanawiali si nad tym, jak niespodziank
zgotowa im Fhrer, wdz wszed do sali. Pochyli si nad map, zmizerniay
i blady po trzecim ataku. Jego wodniste oczy bkay si gdzie daleko, a usta
sprawiay wraenie zwiotczaych.
Skin gow Jodlowi, ktry zwile podsumowa sytuacj: sojusznicy
Niemiec zostali pokonani, przeszli na stron wroga lub planowali to uczyni.
Chocia Wehrmacht dysponowa ponad dziewicioma milionami onierzy,
w cigu ostatnich trzech miesicy milion dwiecie tysicy zostao rannych,
z czego niemal poowa na froncie zachodnim. Na wschodzie nastpia chwila
wytchnienia, gdy wszystko wskazywao, e radziecka letnia ofensywa
dobiega koca. Za to na zachodzie czeka nas cika przeprawa w Ardenach.
By to ostatni grzysty rejon Belgii i Luksemburga, ktry podczas wielkiej
wojny i kampanii 1940 roku sta si autostrad wiodc do zwycistwa
Niemiec.
Na sowo Ardeny Hitler nagle si oywi. Unis do i wykrzykn:
Stop!. Zapada grobowa cisza. W kocu Fhrer przemwi: Podjem
decyzj ogromnej wagi! Rozpoczniemy kontrofensyw! Tutaj! W Ardenach!.
Grzmotn lew pici w rozoon map. Przez Moz do Antwerpii!.
Generaowie spojrzeli na niego ze zdumieniem. Wyprostowa ramiona, a jego
oczy zabysy, co byo znakiem, e troski i choroba miny. Ponownie sta si
dynamicznym Hitlerem z 1940 roku2. W cigu kilku nastpnych dni, peen

dawnego wigoru, nadzorowa przygotowania do ambitnej kontrofensywy:

wyda rozkaz utworzenia nowej armii pancernej i zastanawia si nad
potajemnym cigniciem w Ardeny dwustu pidziesiciu tysicy onierzy
oraz tysica pojazdw.
Dopiero wwczas dotrzyma obietnicy i wykona przewietlenie gowy.
Pnym popoudniem 19 wrzenia przewieziono go do szpitala polowego
w Ktrzynie i zaprowadzono do gabinetu rentgenowskiego, ktry wczeniej
starannie sprawdzono w poszukiwaniu ukrytej bomby. Potem ponownie
odwiedzi rannych oficerw, ale tym razem widok umierajcego Schmundta
wywoa jego zy 103*. Na zewntrz powitay go gromkie okrzyki: Sieg heil!
wydawane przez tum cywilw i powracajcych do zdrowia onierzy. Ich
podniecenie na widok Fhrera pewnie ujrzeli go pierwszy raz w yciu byo
zrozumiae, ale na Giesingu najwiksze wraenie zrobi pomienny entuzjazm
ciko rannych i tych, ktrym amputowano koczyny.
Nastpnego ranka Giesing obejrza z Morellem trzy zdjcia rentgenowskie
i ze zdumieniem stwierdzi, e jego kolega wzi koci policzkowe za zatoki.
Pniej odbyo si codzienne badanie pacjenta w jego bunkrze. Giesing
zauway, e w sztucznym wietle twarz Hitlera ma dziwne czerwonawe
zabarwienie. Kiedy bl odka powrci, Hitler upar si wzi ponad p
tuzina maych czarnych piguek przepisanych przez Morella. Zaniepokojony
dawkami lekw przyjmowanych przez pacjenta, Giesing zacz ostronie
wypytywa. Linge pokaza mu pudeko z pigukami. Na naklejce napisano:
Pastylki na wzdcia, doktor Koster, Berlin, wycig z nux vomica 0,04, wycig
z wilczej jagody 0,04.
Giesing by przeraony. Hitler zaywa du dawk dwch trucizn:
strychniny i atropiny. Moe to wyjaniao jego napady gniewu, narastajce
osabienie, rozdranienie i awersj do wiata, ochrypy gos i dziwne
czerwonawe zabarwienie skry. Dwa kardiogramy miay nieprawidowe
zaamki T. Mogo by to skutkiem stwardnienia cianek ttnic lub wysokiego
cinienia krwi, co w kontekcie innych dolegliwoci pacjenta budzio due
zaniepokojenie. Podczas kolejnej wizyty Hitler poskary si Giesingowi na
dolegliwoci jelitowe. Skurcze s tak silne, e czasami mam ochot krzycze.
Po kolejnym spotkaniu 25 wrzenia doktor Giesing mia okazj
porozmawia z pacjentem przed bunkrem. Ku jego zaskoczeniu
w promieniach soca skra Hitlera nie bya czerwonawa, ale ta.
Najwyraniej cierpia na taczk. Rankiem, po kolejnej nocy spdzonej
w mczarniach, Hitler nie mia siy wsta z ka. Jego sekretarki, adiutanci
i sucy byli zaniepokojeni. Nikt nie pamita, eby Hitler zosta w ku,
choby by powanie chory. Nie chcia nikogo widzie i nie mia apetytu.
Poruszony Gnsche powiedzia Traudl Junge, e jeszcze nigdy nie widzia
szefa pogronego w tak wielkiej apatii i obojtnoci. Przestaa go interesowa
nawet krytyczna sytuacja na froncie wschodnim.

Morell zaleci Hitlerowi leenie w ku, ale ten upar si, eby wsta na
regularne badanie Giesinga. Doktor Giesing zasugerowa zaniechanie
podawania wycigu z kokainy, ale Hitler ze znueniem pokrci gow. Nie,
drogi doktorze odrzek. Sdz, e moje osabienie wynika ze zego
funkcjonowania jelit i skurczw. Giesing zawaha si, a nastpnie ostrzeg
pacjenta, eby o siebie zadba, w przeciwnym razie stan jego zdrowia jeszcze
si pogorszy. Wychodzc, zabra opakowanie z czarnymi pigukami Morella
i pokaza je doktorowi Hasselbachowi. On te by przeraony, kiedy si
dowiedzia, e zawieraj strychnin i atropin, ale ostrzeg Giesinga, by nic nie
mwi, dopki nie naradz si z doktorem Brandtem 4.
Tymczasem Morell wyda polecenie, aby nie wpuszcza do Fhrera innych
lekarzy, wic gdy 27 wrzenia Giesing zjawi si na badanie, zosta odprawiony
przez Lingego. Odmwiono dostpu do pacjenta nawet doktorowi van
Eickenowi, ktry przyjecha z Berlina, aby przepuka opuchnite zatoki
Hitlera. Do koca miesica Morell robi, co mg, aby odizolowa Hitlera od
innych lekarzy. Upiera si, e Fhrer nie jest chory na taczk.
Przypuszczalnie byo to przelotne zapalenie pcherzyka ciowego. W tym
czasie Hitler schud trzy kilogramy i lea w ku, wijc si z blu. Prawie nic
nie jad i okazywa niewielkie zainteresowanie sytuacj na frontach. Czasami
wzywa do siebie sekretarki, ale natychmiast je odprawia. Byam
zrozpaczona wspominaa Traudl Junge widzc czowieka, ktry mg
powstrzyma t tragedi jednym pocignieciem pira, lecego apatycznie na
ku i rozgldajcego si zmczonymi oczami, gdy wok szalao pieko.
Pomylaam, e jego ciao nagle zrozumiao, jak bezsensowne s wszystkie
wysiki mzgu i woli, i ogosio strajk. A on lea i mwi: Ju nigdy nic nie
zrobi5.
Fizyczne cierpienie nie byo jedyn przyczyn gbokiej depresji Hitlera.
W sejfie kwatery gwnej armii w Zossen nieoczekiwanie odkryto kolejny
zbir obciajcych dokumentw. Wynikao z nich, e dua cz dowdztwa
armii bya zamieszana w prb zamachu. Zdruzgotao to Fhrera, a niektrzy
z jego najbliszego otoczeniu mieli wraenie, e wanie ta wiadomo,
bardziej od taczki czy blw brzucha, ktre znosi od lat, zamaa go na
duchu.
Doktor Brandt wrci do Wilczego Szaca 29 wrzenia. Podniecony tym, e
w kocu bdzie mg zdemaskowa Morella jako szarlatana, po poudniu
zdoa wej do pokoju Hitlera. Pocztkowo pacjent sucha z powag oskare
Brandta, ale Morellowi udao si przekona Fhrera, e nie popeni adnego
bdu. Jeli Fhrer cierpia z powodu skutkw ubocznych, byo to
spowodowane
samowolnym
zwikszeniem
dziennej
dawki
leku.
Niepocieszony Brandt pozostawi kolegom zadanie zdyskredytowania Morella.
Hasselbach uda si do Bormanna, ktry by ostatnim kandydatem na
sojusznika, gdy od miesicy stara si usun Brandta. Bormannem
kieroway skomplikowane motywy: postrzega Brandta jako wsplnika

Speera, ktrego niebezpieczny wpyw na Fhrera chcia za wszelk cen

osabi. Po uprzejmym wysuchaniu Hasselbacha i wyraeniu zdumienia
opowieci o tabletkach Bormann uda si natychmiast do Hitlera i ostrzeg
go, e Brandt skuma si z Hasselbachem i Giesingiem, eby zniszczy
nieszczsnego doktora Morella z powodu wasnych egoistycznych celw6.
Kiedy lekarzom odmwiono dostpu do Hitlera, wszystko wskazywao, e
Bormann wygra, jednak pnym popoudniem 1 padziernika Linge
zatelefonowa do Giesinga. Fhrer cierpia na silne ble gowy i nalega, by
Giesing natychmiast do niego przyszed. Lea na spartaskiej pryczy w nocnej
koszuli. Lekko unis gow, eby powita lekarza, ale natychmiast opuci j
na poduszk. Oczy mia puste, pozbawione wyrazu. Skary si na ucisk gowy.
Nie mg te oddycha przez lewe nozdrze. Kiedy Giesing usiad obok ka,
Hitler nagle zmieni temat rozmowy. Doktorze zapyta w jaki sposb
dowiedzia si pan o pigukach na wzdcie?.
Kiedy Giesing wyjani, Hitler zmarszczy brwi. Czemu nie przyszed pan
z tym do mnie? Nie wiedzia pan, e mam do pana ogromne zaufanie?.
Lekarza przeszed zimny dreszcz, ktrego powodem nie bya wentylacja
wczona w maym pomieszczeniu. Odrzek, e nie pozwolono mu do niego
wej. Hitler zby jego wyjanienie, podobnie jak podejrzenie Giesinga, e
problemy jelitowe zostay wywoane przez strychnin. Czsto cierpia na
podobne ataki, nawet jeli nie byy tak silne. Ustawiczne zmartwienia
i poirytowanie nie daj mi chwili wytchnienia. Caymi dniami i nocami
pracuj i myl o narodzie niemieckim. Ju poczu si lepiej i za kilka dni
powinien wsta z ka. Napdzi pan stracha Morellowi powiedzia. By
blady i przeraony. Obwinia siebie, ale dodaem mu otuchy. Sdziem, e to
zwyke piguki usuwajce gazy jelitowe. Zawsze dobrze si czuem po ich
zayciu. Giesing wyjani, e dobre samopoczucie byo iluzj.
Przypuszczalnie ma pan racj przerwa mu Hitler ale to lekarstwo nie
wyrzdzio mi krzywdy. I tak miabym skurcze brzucha z powodu cigego
napicia nerwowego, ktre w kocu, okoo dwudziestego lipca, mnie dopado.
Do tej pory miaem do siy woli, eby nad tym zapanowa, ale teraz wola si
zaamaa.
Giesing zdiagnozowa jego chorob jako taczk, ale Hitler zaprotestowa.
Nie! Chce pan ze mnie zrobi chorego na pcherzyk ciowy! miao, prosz
mnie zbada. Odsun kodr, eby Giesing mg go obejrze. Giesing
pierwszy raz mia okazj przeprowadzi cakowite badanie. Sprawdzi
odruchy bezwarunkowe, wzy chonne i wszystkie czci ciaa. Odetchn
z ulg, gdy zoliwe plotki o upoledzonych organach pciowych Fhrera
okazay si faszywe. Pod tym wzgldem by cay i zdrowy 104*7.
Hitler ponownie przeistoczy si w studenta medycyny, zaabsorbowanego
kadym elementem badania. Drogi doktorze powiedzia, kiedy Linge
i Giesing pomagali mu zaoy nocn koszul mimo niedawnej
nadaktywnoci nerwowej mam bardzo silny ukad nerwowy i licz, e

niebawem wszystko bdzie dobrze. Po chwili paplania wprawi si w stan

euforii. Podzikowa Giesingowi za to, e zagodzi jego bl. Los pana zesa,
aby wywszy t spraw z pigukami na wzdcia. Uratowa mnie pan przed
wikszym uszczerbkiem na zdrowiu, bo po wyzdrowieniu ponownie
signbym po te piguki. Paradoksaln konkluzj zakoczya wprawiajca
w zakopotanie tyrada pena wyrazw wdzicznoci i pochwa. Drogi
doktorze, Opatrzno nam pana zesaa, eby wykona badania i odkry to,
czego nie dostrzegby aden inny lekarz. Jestem panu ogromnie wdziczny
i pozostan paskim dunikiem, chocia zaatakowa pan Morella. Jeszcze raz
dzikuj za wszystko. Uj donie Giesinga i mocno je ucisn, a nastpnie
poprosi o nastpn dawk tego rodka z kokain. Po zabiegu Fhrer
natychmiast poczu si lepiej. Powiedzia, e w gowie mu si rozjanio
i wkrtce bdzie czu si na tyle dobrze, eby wsta z ka. Jednak jego sowa
zaczy cichn, oczy niespokojnie zamrugay, a twarz zacigna miertelna
biel. Giesing chwyci do Hitlera, aby sprawdzi ttno. Byo szybkie i ledwie
wyczuwalne. Mein Fhrer, nic panu nie jest? zapyta, ale nie dosta
odpowiedzi. Hitler zemdla.
Lekarz obejrza si za siebie. Linge wyszed, bo kto puka do drzwi. Nagle
Giesing zda sobie spraw, e Hitler jest cakowicie zdany na jego ask. Ujrza
przed sob tyrana, ktry tak sabo zna si na ludziach. Nie chciaem, eby
taki czowiek istnia zapisa w swoim dzienniku i w arbitralny sposb
sprawowa wadz nad yciem i mierci innych. Wewntrzny gos kaza mu
zanurzy wacik w butelce z kokain druga dawka narkotyku byaby
miertelna i szybko potrze wntrze nosa Hitlera substancj, ktra przed
chwil pozbawia go przytomnoci. Kiedy Giesing wysun wacik z lewej
dziurki, usysza gos za plecami: Kiedy skoczy pan zabieg?. Linge wrci8.
Giesing wybka, e za chwil. Jeszcze bledsza twarz Hitlera wykrzywia si
w grymasie. Podcign nogi, jakby poczu bl. Fhrer ma kolejny skurcz jelit
zauway Linge. Pozwlmy mu odpocz. Na zewntrz opanowany
Giesing poegna Lingego i wrci na rowerze do szpitala polowego,
zastanawiajc si, czy zabi Hitlera. Przeraony, zadzwoni do Hasselbacha.
Opowiedzia mu, co si stao, i poinformowa, e bierze dzie wolnego,
rzekomo, aby obejrze swj gabinet w Berlinie, ktry zosta uszkodzony
podczas nalotw.
Gdy nastpnego dnia Giesing zadzwoni ze stolicy, okazao si, e Hitler
yje i nikt nie podejrzewa, i lekarz dwukrotnie wykona zabieg z uyciem
kokainy. Mg bezpiecznie wrci do Wilczego Szaca. Kiedy przyjecha,
otoczya go atmosfera podejrze, ale nie pochodziy one od Fhrera, ktry by
rwnie przyjacielski, jak zawsze. Mimo to da mu jasno do zrozumienia, e
chce puci w niepami epizod z pigukami przeciw wzdciom, gdy ma
cakowite zaufanie do Morella. Osobicie wyjani t spraw i poprosi
Brandta, aby zobaczy si z nim po poudniu.

Hitler rozwiza problem po swojemu, zwalniajc Brandta i Hasselbacha.

Wczesnym wieczorem Giesing zosta wezwany do gabinetu Bormanna. Drogi
doktorze powiedzia Bormann, widzc, e lekarz zjawi si w penym
uniformie czemu przywdzia pan taki oficjalny strj? Chciaem tylko omwi
z panem pewn kwesti. Wydawa si rozbawiony strachem Giesinga. Nie
ma potrzeby tragizowa. Nie mamy panu nic do zarzucenia. Wrcz
przeciwnie, Fhrer bardzo pana chwali. Poprosi, ebym przekaza panu ten
list. Fhrer podzikowa w nim za doskonae leczenie i doczy czek na
dziesi tysicy marek. Doktor odoy czek, ale Bormann zmusi go do jego
przyjcia, mwic, e odmowa byaby obraz dla Hitlera.
Po spakowaniu manatkw Giesing stawi si w bunkrze Fhrera. Hitler
wycign do niego rk. Z pewnoci rozumie pan powiedzia e ta
sprawa z pigukami na wzdcia musiaa zosta raz na zawsze rozwizana.
Wiem, e dziaa pan z idealistycznych i czysto zawodowych pobudek.
Ponownie podzikowa Giesingowi za doskonae leczenie i go awansowa9.
W taki sposb zakoczya si afera z maymi czarnymi pigukami:
odprawieniem trzech lekarzy o dobrej reputacji. Niewielu ludzi z najbliszego
otoczenia Hitlera dawao wiar narastajcym plotkom, e doktor Morell stara
si celowo otru Fhrera. Wikszo podzielaa opini Gerdy Christian, e
mimo niechlujnego wygldu Morell by dobrym lekarzem. Nawet lekarskie
trio, ktre zarzucio Morellowi brak kompetencji, nie wierzyo, by usiowa
otru Hitlera. Pamitali szok na jego twarzy, kiedy Brandt zwrci uwag, e
piguki cho nieszkodliwe, jeli s przyjmowane z umiarem zawieraj
niewielk ilo strychniny. Wydawao si, e Morell nigdy nie analizowa
skadu, a opar si jedynie na nazwie nux vomica. Dlatego takim ciosem byo
dla niego odkrycie, e lek sporzdzono z nasion zawierajcych strychnin.

Kiedy Hitler podnis si z ka, zgromadzono dostateczn ilo dowodw

potwierdzajcych, e Rommel by zamieszany w niedawny zamach bombowy.
Fhrer wysa dwch generaw z przykrym zadaniem przedstawienia
feldmarszakowi miertelnej propozycji. 14 padziernika odwiedzili Rommla,
ktry w swoim zamku niedaleko Ulm wraca do zdrowia po wypadku
samochodowym. Godzin po ich odejciu blady jak ptno Rommel powiedzia
onie: Za p godziny bd martwy. Wyjani, e zosta oskarony o udzia
w zamachu na ycie Fhrera. Hitler da mu wybr: poknie trucizn lub stanie
przed sdem ludowym.
Po poegnaniu ony i syna wzi na stron swojego bliskiego
wsppracownika. Aldinger rzek sytuacja jest nastpujca. Powtrzy mu
propozycj i plan Hitlera: wyruszy do Ulm w towarzystwie dwch generaw
i po drodze poknie trucizn. Godzin pniej miaa nadej wiadomo o jego
mierci w wypadku samochodowym. Dostanie pogrzeb pastwowy, a jego

rodzina nie bdzie przeladowana. Aldinger baga, eby si sprzeciwi, ale

Rommel odpar, e to niemoliwe. Wioska zostaa otoczona przez SS, a linia
cznoci z jego oddziaami odcita. Postanowiem zrobi to, co konieczne.
Rommel odjecha o trzynastej pi, ubrany w skrzan kurtk Afrika
Korps, trzymajc w rku buaw feldmarszaka. W drodze do szpitala w Ulm
popeni samobjstwo. Jego mier, wedug raportu lekarskiego, zostaa
spowodowana przez zator wywoany wczeniejszym uszkodzeniem czaszki.
Najblisi krewni wspominali, e na twarzy zmarego malowa si wyraz
najwyszej pogardy10.

2
Pod koniec wrzenia 1944 roku Hitler straci trzech sojusznikw: Finlandi,
Rumuni i Bugari. Padziernik przynis kolejn zdrad. Horthy, wgierski
admira bez floty i nominalny wadca krlestwa bez krla, wysa do Moskwy
delegacj z baganiem o zawieszenie broni. Iluzja niepodlegoci prysa, gdy
w pierwszej poowie roku Niemcy rozpoczli okupacj Wgier, a wojska
radzieckie znajdoway si okoo stu pidziesiciu kilometrw od stolicy.
Poniewa w Budapeszcie o tajemnicach rozmawia si gono w kawiarniach,
Hitler wiedzia o prowadzonych negocjacjach. Kiedy wgierscy delegaci
bezowocnie zabiegali w Moskwie o lepsze warunki, Hitler wysa swoj
ulubion jednostk komandosw Ottona Skorzenyego na Wgry, eby
przywoa ich przywdcw do porzdku. Skorzeny wykona to zadanie przy
minimalnym rozlewie krwi, przeprowadzajc najbardziej pomysow
operacj tej wojny, susznie opatrzon kryptonimem Myszka Mickey.
Porwa syna Horthyego, Mikiego, zawin go w dywan (Skorzeny wpad na ten
pomys, ogldajc sztuk Shawa Cezar i Kleopatra) i dostarczy na lotnisko.
Nastpnie przy pomocy jednego batalionu spadochroniarzy zaj twierdz,
w ktrej mieszka i z ktrej panowa admira Horthy. Operacja trwaa p
godziny i kosztowaa ycie siedmiu onierzy.
Sze dni pniej Hitler powita Skorzenyego w Wilczym Szacu
radosnym okrzykiem: Dobra robota!. Opis uprowadzenia modego
Horthyego bardzo rozbawi Hitlera. Kiedy Skorzeny wsta, eby odej, Hitler
go zatrzyma. Dam ci teraz najwaniejsz robot twojego ycia. Po tych
sowach opowiedzia o planowanym niespodziewanym ataku w Ardenach.
Skorzeny, oznajmi, odegra kluczow rol w tej operacji, szkolc swoich ludzi,
aby udawali Amerykanw. Bd dziaali za liniami wroga w amerykaskich
mundurach, majc do dyspozycji amerykaskie pojazdy. Opanuj mosty na
Mozie, bd rozpowszechnia plotki, wydawa faszywe rozkazy, sia
zamieszanie i panik11.
Do tego czasu Jodl przedstawi Hitlerowi wstpny plan ofensywy.
Pocztkowo operacja nosia symboliczny kryptonim Christrose (ra Boego

Narodzenia), ale rano Fhrer zmieni go na Wacht am Rhein (Stra na

Renie), aby zmyli szpiegw. Miay w niej uczestniczy trzy armie o cznej
sile dwunastu dywizji pancernych i osiemnastu dywizji piechoty. Operacja
Stra na Renie opieraa si na dwch przesankach: cakowitym zaskoczeniu
i pogodzie, ktra uziemi alianckie samoloty. Planowano, e niemieckie wojska
zrobi wyom w szerokim froncie, drugiego dnia przekrocz Moz,
a sidmego dotr do Antwerpii. Ofensywa miaa doprowadzi do
rozgromienia ponad trzydziestu amerykaskich i brytyjskich dywizji oraz
wbicia wielkiego klina psychologicznego i fizycznego midzy Amerykanw
i Brytyjczykw. Sdzono, e druzgoczca klska skoni zachd do zawarcia
odrbnego pokoju z Niemcami. Nastpnie wszystkie niemieckie oddziay
miay zosta rzucone do walki z Armi Czerwon.
W celu zapewnienia cakowitej tajemnicy tylko nieliczna garstka wiedziaa
o planowanej ofensywie: uywano rnych kryptonimw operacji na kadym
szczeblu dowodzenia i zmieniano je co dwa tygodnie. adne dane
o przygotowywanej operacji nie mogy by przekazywane telefonicznie lub za
porednictwem dalekopisu. Jako kurierw wykorzystywano oficerw, ktrzy
zoyli przysig dochowania cakowitej tajemnicy. Hitler uzna, e tylko
stosujc najwysze rodki ostronoci, wyprowadzi w pole szpiega
dziaajcego w kwaterze gwnej.
Feldmarszaek Model, ktrego Fhrer osobicie wybra na dowdc
operacji, nie kry zaniepokojenia po zapoznaniu si ze szczegami. Ten
cholerny pomys nie ma jednej nogi, na ktrej mgby si oprze! narzeka.
Podzielajcy jego obawy Rundstedt przedstawi kontrpropozycj: bardziej
ograniczony atak dwudziestu dywizji na froncie dugoci szedziesiciu
kilometrw. Widz, e zapomniae o Fryderyku Wielkim zauway
sarkastycznie Hitler. Pod Rossbach i Lutyni Fryderyk pokona dwukrotnie
silniejszego przeciwnika. Jak? miaym uderzeniem. Powtrzya si stara
historia. Jego generaom brakowao wyobrani, aby odway si na miae
posunicie. Czemu nie uczycie si historii?.
Cierpliwie wyjani, e Fryderyk podj ogromne ryzyko, a nastpnie,
w nagrod za jego odwag, run grom z jasnego nieba doszo do
nieprzewidywalnego wydarzenia historycznego: nagle rozpad si sojusz
wymierzony przeciwko Prusom. Fryderyk, skazany na porak przez kadego
dowdc w Europie, wyruszy, aby odnie jedno z najwikszych zwycistw
w dziejach ojczyzny.
Historia si powtarza oznajmi Hitler z byskiem w oczach. Znowu sta
si dawnym Fhrerem, penym pewnoci siebie i miaych planw. Ardeny
stan si moim Rossbach i Lutyni. W wyniku tej operacji dojdzie do
kolejnego nieprzewidywalnego historycznego wydarzenia: sojusz przeciwko
Rzeszy nieoczekiwanie si rozpadnie!12.
Nawiasem mwic, jego wasny sojusz z Japoni okaza si niewiele warty.
Japoczycy doznali kolejnej druzgoczcej klski. Wojska MacArthura nie tylko

wyldoway w duej liczbie na filipiskiej wyspie Leyte, ale podczas bitwy

morskiej w zatoce Leyte cesarska marynarka stracia okrty o cznej
wypornoci trzystu tysicy ton: cztery lotniskowce, trzy pancerniki, sze
cikich krownikw, trzy lekkie krowniki i dziesi niszczycieli. Do koca
wojny japoska flota wojenna miaa odgrywa drugorzdn rol, toczc
beznadziejn walk w obronie ojczyzny. Na dodatek japoskie oddziay
w Mandurii przestay zagraa nemezis Hitlera, Armii Czerwonej, gdy
zostay wycofane do walki z Amerykanami.

10 listopada Hitler podpisa rozkaz rozpoczcia przygotowa do ofensywy

w Ardenach. Jasno zakomunikowa onierzom, e maj zwyciy albo
zgin, e to ostatnia rozgrywka. Ton jego dyrektywy wywoa protesty
w najwyszym dowdztwie aliantw, wic Hitler postanowi opuci Wilczy
Szaniec, eby osobicie przedstawi swoje cele mimo nagego osabienia. Gos
ochryp mu jeszcze bardziej, a badanie profesora van Eickena wykazao
obecno maego polipa na prawej strunie gosowej. Fhrer sta si zrzdliwy
i przygnbiony. Gocie byli wstrznici, widzc go rozcignitego na
spartaskiej pryczy, pobladego i wymizerowanego. Ignorowa zalecenia
doktora Morella, zwleka si z posania i szed do pokoju z mapami,
wymacujc drog niczym starzec. Ciko dyszc, w kocu opada na krzeso
i ociera czoo. Aby mg bra udzia w odprawach, doktor Morell musia mu
robi liczne zastrzyki.
Fhrerowi doradzono krtkie wakacje przed udaniem si w podr na
front zachodni, co byo mczcym, a by moe nawet niebezpiecznym
przedsiwziciem, zwaywszy jego obecny stan zdrowia. Hitler by jednak
obsesyjnie przekonany, e musi natchn dowdcw, ktrzy mieli
poprowadzi ofensyw. 20 listopada bawi si ze swoj wit. Musia zdawa
sobie spraw, e ju wicej nie ujrzy Wilczego Szaca, ale podtrzymywa fikcj
o powrocie, zezwalajc na kontynuowanie rozbudowy. Jego pocig wyjecha
dopiero o wicie, Hitler chcia bowiem dotrze do Berlina po zapadniciu
ciemnoci. Do obiadu siedzia w swoim przedziale, za zacignitymi
zasonami, a nastpnie przyczy si do innych w wagonie restauracyjnym.
Traudl jeszcze nigdy nie widziaa go rwnie przybitego i nieobecnego. Jego
gos zmieni si w cichy szept. Cay czas wpatrywa si w talerz lub plam na
biaym obrusie. Atmosfera bya tak przygnbiajca, e wszyscy mielimy
dziwne ze przeczucia13.
Bez adnych wstpw Hitler oznajmi, e profesor van Eicken
przeprowadzi kolejn operacj jego krtani. Zabieg nie jest ryzykowny,
powiedzia, jakby chcia doda sobie otuchy. Mog jednak zupenie straci
gos i. Urwa w p zdania. Pozosta w odosobnieniu kilka dni i tylko ludzie
z jego najbliszego otoczenia wiedzieli, e van Eicken usun polip wielkoci

ziarnka prosa. W kocu zszed nieoczekiwanie na niadanie. Wyranie szuka

towarzystwa. Wszyscy zgasili papierosy i otworzono okna, eby wywietrzy
pomieszczenie. Mg mwi jedynie szeptem. To polecenie doktora, wyjani.
Wkrtce wszyscy zaczli go podwiadomie naladowa. Moje uszy s
w porzdku, wic nie ma potrzeby ich oszczdza mrukn cicho i wszyscy
rozemiali si bardziej z ulgi, e by ponownie w dobrym nastroju, ni
z samego dowcipu.
Wrci do pracy z energi, ktra zdumiaa czonkw jego wity, nie
szczdzc si na przygotowanie planu ofensywy w Ardenach, ktra miaa
odmieni koleje wojny. 7 grudnia zaaprobowa ostateczn wersj. Plan
nieznacznie odbiega od tego, ktry przyj na pocztku. W celu zachowania
najwyszej tajemnicy radiooperatorzy przesyali zaszyfrowane rozkazy
fikcyjnym kwaterom gwnym. Fikcyjne rozkazy przekazywano do
istniejcych orodkw dowodzenia, a prawdziwe do kwater oddalonych setki
kilometrw od ich rzekomej lokalizacji. W piwiarniach i restauracjach wrd
dowdcw niszego szczebla rozpowszechniano nieprawdziwe plotki, aby
usyszeli je alianccy agenci.
Tymczasem Otto Skorzeny, ktry jako podpukownik dysponowa wiksz
wadz od niejednego generaa, dotar do poowy semestru w swojej szkole
dla Amerykanw. Chocia Skorzeny nigdy nie by w Stanach Zjednoczonych,
jego ochotnicy radzili sobie cakiem niele. Szkolenie obejmowao nauk
amerykaskiego slangu, przyzwyczaje i stylu bycia oraz metod szerzenia
paniki na tyach wroga w mundurach amerykaskich onierzy. 11 grudnia
szkolenie byo niemal zakoczone. Reichsbahn, koleje niemieckie, dokonay
istnego cudu, przewoc pierwsz grup wojsk do strefy przyszych dziaa
tak, aby wrg niczego nie spostrzeg. Tego dnia wczesnym rankiem Hitler
przenis si do swojej nowej kwatery gwnej koo redniowiecznego zamku
Ziegenberg. Byo to Adlerhorst (Orle Gniazdo), jego dawna kwatera gwna
z okresu inwazji na zachd w 1940 roku, ale tym razem Fhrer i jego wita
schronili si w gbokich podziemnych bunkrach.
Kilka godzin pniej spotka si z poow dowdcw swoich dywizji. Reszta
miaa si stawi nazajutrz. Zaraz po przybyciu pierwsza grupa generaw i ich
sztabowcw zostaa pozbawiona pistoletw i teczek przez Gestapo. Kady
musia przysic na wasne ycie, e nie zdradzi tego, o czym za chwil usyszy.
Ani jeden nie wiedzia, w jakim celu zostali wezwani. Wiedzieli jedynie, e od
tygodni kada dywizja krci si w kko.
Spotkanie odbyo si w duej podziemnej sali. Fhrer siedzia przy wskim
stole w otoczeniu Keitla i Jodla. Naprzeciw zasiedli Rundstedt, Model i genera
porucznik Hasso von Manteuffel, ktry mia stan na czele najpotniejszej
z trzech armii biorcych udzia w ofensywie. Potomek synnego rodu pruskich
generaw, baron von Manteuffel by dawnym dokejem i mistrzem Niemiec
w picioboju. Mierzcy niecae metr szedziesit wzrostu, by

zdeterminowany, obdarzony potn energi i nalea do nielicznych, ktrzy

omielali si otwarcie sprzeciwi Hitlerowi.
Ponad godzin Fhrer prawi okoo szedziesiciu oficerom o Fryderyku
Wielkim oraz dziejach Niemiec i narodowego socjalizmu. Jego gos by mocny,
a oczy byszczay z oywieniem, kiedy tumaczy motywy polityczne, ktre
zdecydoway o zmasowanej ofensywie. Pniej przedstawi szczegowy plan
operacji Jesienna Mga, jak mia brzmie ostateczny kryptonim ofensywy.
Atak mia si rozpocz 15 grudnia o pitej trzydzieci rano. Dowdcy dywizji
suchali z podziwem, nie tylko pod wraeniem rozmachu planu, ale wigoru
Fhrera i jego dobrego zdrowia. Jednak Manteuffel, ktry siedzia tak blisko,
e mgby go dotkn, zauway, e by zaamanym czowiekiem,
o niezdrowej cerze, zapadnitej twarzy i drcych rkach, siedzcym tak,
jakby ciar odpowiedzialnoci go przygniata. W porwnaniu do jego
wygldu z czasu ostatniej narady na pocztku grudnia jego ciao wydawao si
jeszcze bardziej schorowane. Wyranie si zestarza. Manteuffel zwrci
rwnie uwag na ukradkowe manewrowanie rkami pod stoem, tak by
jedna moga przesun drug, ktra staa si niemal cakowicie bezwadna.
Siedzcy dalej nie dostrzegli tego i pozostali pod wraeniem do samego
koca, ktry nadszed wraz z dwicznym owiadczeniem: Musimy walczy
w sposb brutalny, aby zama wszelki opr. Nadesza dramatyczna godzina
w dziejach ojczyzny, oczekuj, e kady z onierzy wykae si odwag
i jeszcze raz odwag. Wrg musi zosta pokonany teraz albo nigdy! Niech
yj Niemcy!14.
Nastpnego dnia, 12 grudnia, kolejna grupa dowdcw wysuchaa
identycznego apelu. Bya tylko jedna rnica: ofensywa zostaa ponownie
przesunita (jak w 1940 roku). Pocztek wyznaczono na 16 grudnia. Hitler
zapewni, e to ostateczna data. Ostateczna, pod warunkiem e pogoda bdzie
na tyle za, aby zatrzyma na ziemi alianckie samoloty.

3
Na froncie w Ardenach noc 15 grudnia bya chodna i cicha.
Stoczterdziestokilometrowej krtej linii frontu przebiegajcej przez teren
przypominajcy Berkshire bronio sze amerykaskich dywizji. Trzy z nich
byy wiee, a trzy wyczerpane i wykrwawione w bojach. Ten odcinek frontu
nazywano frontem duchw miejscem zimnym i spokojnym, gdzie od
ponad dwch miesicy kada ze stron odpoczywaa i obserwowaa
przeciwnika, unikajc jego dranienia.
Tej nocy aden z alianckich dowdcw nie spodziewa si niemieckiego
ataku. Kilka godzin wczeniej Montgomery oznajmi kategorycznie, e
Niemcy nie s zdolni do przeprowadzenia powanej ofensywy. Panowa taki

zastj, e spyta Eisenhowera, czy mgby w przyszym tygodniu wyjecha do

Anglii.
Trzy niemieckie armie dwiecie pidziesit tysicy onierzy i tysice
pojazdw przesuny si ukradkiem na lini ataku. Haas pojazdw
pgsienicowych tumi huk przelatujcych na niskim puapie samolotw.
O pnocy niemieckie oddziay byy ju na pozycjach do ataku. onierze stali,
dygoczc z zimna, suchajc z entuzjazem, jak oficerowie odczytuj im list
feldmarszaka von Rundstedta:
Rzucilimy wszystko na szal! Spoczywa na was wity obowizek bezgranicznego
powicenia, aby zrealizowa nadludzkie cele dla ojczyzny i Fhrera!

W ludziach oy entuzjazm podsycony wspomnieniem dawnych

zwycistw. Mieli ponownie ruszy do ataku. Deutschland ber alles!

O pitej trzydzieci front duchw rozbys ogniem i dymem. Na liczcym

sto czterdzieci kilometrw odcinku zaszczekay modzierze, zasyczay
rakiety na wyrzutniach, rykny osiemdziesitki semki. Ziemia zadraa.
Setki czogw wyday pomruk i zadudniy, a z tyu dolecia guchy huk dzia
kolejowych
wyrzucajcych
trzydziestoomiocentymetrowe
pociski
w kierunku celw lecych wiele kilometrw za amerykaskimi liniami.
Po godzinie kanonada ustaa. W jednej chwili zapada oguszajca cisza.
Biae, przypominajce cienie postacie, niemal niewidoczne na wieym
niegu, wyoniy si z mgy, posuwajc w kierunku amerykaskich onierzy
powolnym zowieszczym krokiem, stpajc dwunasto- i czternastoosobow
tyralier. Kiedy piechota Hitlera dotara do wysunitych amerykaskich
pozycji, ze wschodu z dziwnym terkoczcym rykiem nadleciay samoloty
nowej konstrukcji, rozwijajce niewiarygodn szybko. Niemcy spojrzeli
w gr na swoje odrzutowce i wielu umiechno si z dzikim entuzjazmem.
Cudowna bro Hitlera nie bya pustym gadaniem.
Sia i gwatowno zaskakujcego ataku napotkay na zaciek, cho
chaotyczn obron nowych i zmczonych walk amerykaskich oddziaw.
Na front popiesznie rzucono kucharzy i piekarzy, urzdnikw i muzykw,
drwali i kierowcw ciarwek, aby powstrzyma nadcigajc fal. Niektrzy
odwrcili si w przeraeniu i uciekli, ale wielu zostao i walczyo.
W niektrych miejscach Amerykanie utrzymali swoje pozycje, w innych
Niemcy przebili si niemal bez adnego oporu. Leca na pnocy wska
dolina zwana przecz Losheim bya sabo broniona, cho stanowia
klasyczny korytarz prowadzcy ze wschodu na zachd. Przez t liczc
jedenacie kilometrw przecz niemieckie wojska inwazyjne przeszy w 1870,
1914 i 1940 roku. Take teraz armia Hitlera tym razem w asycie czogw,

pojazdw opancerzonych i dzia samobienych swobodnie wesza do

Losheim.
O zmierzchu pnocny odcinek frontu bronionego przez Amerykanw
znajdowa si w rozsypce, ale genera Omar Bradley, dowodzcy wiksz
liczb onierzy ni jakikolwiek amerykaski dowdca polowy w dziejach,
otrzymywa tak fragmentaryczne wiadomoci, e zapewni Eisenhowera, i to
jedynie atak uprzedzajcy. Eisenhower by odmiennego zdania. To nie jest
lokalny atak, Brad powiedzia. To nielogiczne, aby Niemcy przypucili go
na nasze najsabsze pozycje. By zdania, e nie mog siedzie bezczynnie, a
to ustal, i kaza Bradleyowi wysa na pomoc dwie dywizje pancerne15.
Hitlera ogarna euforia na wie o wyomie dokonanym na pnocy.
Pn noc zatelefonowa do dowdcy Grupy Armii B operujcej na poudnie
od Ardenw. Od dzi, Balck powiedzia nie oddamy ani pidzi ziemi!
Ruszamy naprzd!. Oznajmi, e jego czogi dotary do wzgrz grujcych
nad drog do Bastogne. Na dodatek, zgodnie z prognoz, nadal utrzymywaa
si pogoda Hitlera: mga, mawka i niskie chmury, ktra miaa uziemi
samoloty aliantw. Balck! Balck! wykrzykn Fhrer. Na zachodzie
wszystko si zmienio! W naszym zasigu jest zwycistwo! Cakowite
zwycistwo!16.
Pasmo sukcesw trwao nadal. W poudnie 18 grudnia niemieccy spikerzy
radiowi obudzili nadziej w obywatelach Rzeszy. Nasze oddziay znowu pr
naprzd oznajmi jeden z radiowcw. Na Boe Narodzenie sprezentujemy
Fhrerowi Antwerpi. Przebywajcy w Orlim Gniedzie Hitler usysza, e
kolumna Manteuffla otworzya drog do Bastogne. Jak przewidywano,
niemieckie wojska zrobiy gboki wyom i Hitler zacz mwi pewnym
gosem o zwycistwie, ktre odwrci losy wojny. Czu si tak dobrze, e
wybra si na krtki spacer po okolicy. Wrci z niego tak odwieony, e
postanowi przechadza si codziennie.
W Paryu atmosfera w wielu instytucjach rzdowych zacza graniczy
z panik. Nadal bolenie pamitano o blitzkriegu z 1940 roku. Do kwatery
SHAEF (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, Naczelne
Dowdztwo Alianckich Si Ekspedycyjnych) w Wersalu przyjechaa
podenerwowana delegacja wyszych francuskich oficerw pod dowdztwem
generaa Juina, aby ustali, co si dzieje w Ardenach. Byli zdumieni, widzc
dyscyplin i spokj. Nie pojmuj! wykrzykn jaki poruszony genera. Nie
pakujecie si?!.
O pnocy w rejonie Ardenw panowaa wojenna zawierucha: nieopisane
zamieszanie nawet dla tych, ktrzy brali udzia w setkach bitew. Nikt
Niemiec ani Amerykanin, szeregowiec ani genera nie mia pojcia, co si
dzieje. W cigu dwch kolejnych dni obrocw dosiga caa seria katastrof.
Na zanieonych wzgrzach Schnee Eiffel wzito do niewoli co najmniej
osiem tysicy amerykaskich onierzy (moe dziewi tysicy, gdy

zamieszanie byo zbyt wielkie, aby kto zdoa to ustali). Obok Bataanu bya
to najwiksza masowa kapitulacja Amerykanw w historii.
Chocia tylko siedem dipw z ludmi Skorzenyego przebranymi
w amerykaskie mundury zdoao si przedrze przez linie wroga,
zamieszanie, ktre wywoali, przeszo najmielsze oczekiwania. Dowdca
jednej z druyn skierowa amerykaski puk na niewaciw drog, podczas
gdy jego ludzie przestawiali drogowskazy i przecinali linie telefoniczne. Grupa
w innym dipie zatrzymanym przez amerykask kolumn w celu
zasignicia informacji tak przekonywajco odegraa przeraenie, e
Amerykanom udzielia si panika i zawrcili. Trzecia grupa uszkodzia kable
telefoniczne czce kwater gwn Bradleya z jego dowdc na pnocy,
generaem Courtneyem Hodgesem.
Jednak najwiksz szkod wyrzdzia druyna, ktra dostaa si do niewoli.
Kiedy czterech z nich zdradzio swoj misj amerykaskiemu oficerowi
wywiadu, rozesza si wie, e tysice niemieckich sabotaystw
w amerykaskich mundurach dziaa za lini frontu. Informacj t
natychmiast skojarzono z potwierdzonym raportem o spadochroniarzach
zrzuconych na duym obszarze na pnoc od Malmdy by to nieudany
desant, ktry zakoczy si jeszcze wikszym fiaskiem ni operacja
Skorzenyego. Jednak z dwch poraek zrodzi si potny sukces.
20 grudnia p miliona Amerykanw w caych Ardenach spogldao na
siebie nieufnie na odludnych drogach, w gstych sosnowych lasach
i opustoszaych wioskach. Hasa i identyfikatory przestay by dowodem
tosamoci. Bye Amerykaninem jedynie wwczas, gdy wiedziae, jakie
miasto jest stolic Pensylwanii, kim jest Pruneface105* i ile strzaw na baz
zdoby w swojej karierze Babe Ruth.
W Paryu terror siany przez Skorzenyego i jego ludzi sign zenitu.
Wedug pewnego histerycznego raportu, ludzie Skorzenyego wyldowali
przebrani za zakonnice i ksiy. Jeden ze schwytanych zezna, e ich celem
byo Caf de la Paix. Tam mieli si przegrupowa i porwa Eisenhowera.
Amerykascy oficerowie bezpieczestwa gboko wierzyli w t sfabrykowan
wiadomo. Kwatera SHAEF zostaa otoczona drutem kolczastym, a strae
zwikszono czterokrotnie. W bramach ustawiono czogi, a przepustki
sprawdzano wiele razy. Wystarczyo, eby trzasny drzwi, a w biurze
Eisenhowera rozdzwaniay si telefony, gdy ludzie chcieli si upewni, e
genera jeszcze yje. Dwudziestu omiu ludzi Skorzenyego znakomicie
wykonao swoj robot.

Nastpnego ranka, 21 grudnia, bitwa przybraa bardziej okrelony ksztat.

Wysunita linia frontu przypominaa gigantyczne wybrzuszenie. Porodku,
w cakowicie otoczonym Bastogne, bronia si zbieranina amerykaskich

onierzy
pod
komend
tymczasowego
dowdcy
101.
Dywizji
Powietrznodesantowej generaa brygady Anthonyego McAuliffea z artylerii.
McAuliffe, wezwany do kapitulacji przez niemieckiego parlementaire, bez
wahania odpowiedzia: Gwno!. Ta krtka odpowied rozesza si echem po
caych Ardenach, umacniajc sabncego ducha obrocw. Czas odwrotu
dobieg koca. Duch oporu zbieg si z nagym kocem pogody Hitlera.
Nastpnego ranka nad Ardenami zawiecio soce i przed poudniem
szesnacie ogromnych samolotw transportowych C-47 zaczo zrzuca
zaopatrzenie wojskom otoczonym w Bastogne.
Koleje bitwy si odwrciy, ale Hitler jeszcze o tym nie wiedzia. Czogi
Manteuffla dawno miny amerykask enklaw w Bastogne i zbliay si do
Mozy, jednak genera by gboko zatroskany. Niemiecka piechota na prawej
flance zostaa daleko z tyu. 24 grudnia zatelefonowa do kwatery gwnej
Fhrera z chteau w pobliu La Roche. Mamy coraz mniej czasu
powiedzia Jodlowi. Jego lewe skrzydo byo odsonite i naleao sign po
zupenie nowy plan. Nie mg si nadal posuwa w stron Mozy,
a jednoczenie zdoby Bastogne. Kiedy Jodl zaprotestowa, przypominajc, e
Fhrer nie wyrazi zgody na rezygnacj z ataku na Antwerpi, Manteuffel
odpowiedzia, e nadal istnieje szansa na odniesienie wielkiego zwycistwa,
pod warunkiem e przystan na jego plan. Rusz na pnoc wschodnim
brzegiem Mozy. Otoczymy aliantw, ktrzy utkwili na wschd od rzeki. Ta
propozycja zaszokowaa Jodla, ale obieca przekaza j Fhrerowi17.
Hitler nie mg uwierzy, e nie da si osign cakowitego zwycistwa.
Jego pewno dotrwaa do Boego Narodzenia, ktre ku zaskoczeniu czonkw
swego najbliszego otoczenia uczci lampk wina. Panna Schroeder pierwszy
raz widziaa, aby pi wino z przyjemnoci. Kilka godzin pniej odrzuci
kolejn prob Manteuffla, eby zrezygnowa z ataku na Bastogne, cho
najbardziej wysunite dywizje pancerne zostay odcite przez amerykaskie
czogi i byy niszczone jedna po drugiej. 26 grudnia okaza si dniem chway
wojsk alianckich. nieg pokrywajcy Ardeny poczerwienia od krwi, ale
nigdzie nie doszo do wikszej rzezi ni w rejonie oddalonym o kilkanacie
kilometrw od Mozy, gdzie Druga Dywizja Pancerna generaa Ernesta Gravel
Voice Harmona w szeregu drobnych potyczek rozbia Drug Dywizj
Pancern Manteuffla.
Tymczasem w Orlim Gniedzie od rana trwa zacieky spr w sprawie
operacji Jesienna Mga. Jodl powtarza: Mein Fhrer, musimy si pogodzi
z faktami. Nie zdoamy przekroczy Mozy. Druga Dywizja Pancerna bronia
si resztkami si, a Patton otworzy wski korytarz z poudnia do oblonego
Bastogne. Podobna sytuacja panowaa w caych Ardenach. Na jaki czas obie
strony przeszy do wojny pozycyjnej i wielka ofensywa stana.
Kady mia wasny plan. Hitler wysucha wszystkich i na koniec zabra
gos. Napotkalimy nieoczekiwane przeciwnoci, bo mj plan nie by
realizowany co do joty. Zmarszczy brwi, ale po chwili jego twarz si

rozpogodzia. Jeszcze jest nadzieja. Powiedziawszy to, wyda nowe rozkazy:

Manteuffel ma ruszy na pnocny wschd i otoczy wikszo Amerykanw
w grnej czci wybrzuszenia. Chc trzech nowych dywizji i przynajmniej
dwadziecia pi tysicy wieych onierzy, ktrzy zastpi walczcych
w Ardenach oznajmi, zwracajc si do pkola zatroskanych twarzy. Nawet
jeli nie uda si rozgromi aliantw jednym silnym uderzeniem, jak
planowano, Jesienna Mga moe si przerodzi w zwycisk bitw
pozycyjn, ktra pozwoli Niemcom odnie wane zwycistwo polityczne18.
Niemieckie rozkazy zostay przechwycone przez Ultr i przekazane
Eisenhowerowi, ktry dopilnowa, aby atak Hitlera skoczy si
niepowodzeniem. Zesp obsugujcy Ultr nie wiedzia jednak, e Fhrer
i czowiek wybrany na jego nastpc popadli w gwatowny spr. Hitler
wybuchn, kiedy Gring zaproponowa, aby zwrcili si do aliantw z prob
o rozejm. Wojna jest przegrana powiedzia Gring. Musimy nawiza
kontakt z hrabi Bernadottem. Folke Bernadotte, ktrego ojciec by bratem
szwedzkiego krla Gustawa V, z pewnoci zgodzi si przyj rol mediatora
w negocjacjach dotyczcych zawieszenia broni.
Gring opowiedzia pniej onie, e Hitler poblad i wpad w sza,
wykrzykujc co o zdradzie i tchrzostwie, podczas gdy on sam odpowiada
w sposb powany i opanowany: Mein Fhrer, nigdy nie zrobibym niczego
za paskimi plecami. Zapewni Hitlera, e bdzie mu wierny w zych
i dobrych czasach, a nastpnie powtrzy, e jego zdaniem zawieszenie broni
jest konieczne. Powiedzia, e Hitler nieco si uspokoi, ale po chwili ostro
uci: Zabraniam ci podejmowania jakichkolwiek krokw. Jeli nie
posuchasz moich rozkazw, ka ci zastrzeli. Frau Gring nie widziaa
ma tak wstrznitego jak wwczas, gdy jej o tym opowiedzia. Nasze drogi
si rozeszy stwierdzi ponurym gosem. Nie ma sensu, ebym chodzi na
codzienne narady. On ju mi nie wierzy. Nie sucha, co do niego mwi19.

4
28 grudnia zacza si trzecia, ostatnia faza zmaga, ktre Niemcy nazywali
ofensyw w Ardenach, a Amerykanie bitw o wybrzuszenie (Battle of the
Bulge). Podczas specjalnej narady gwnych dowdcw wojskowych zwoanej
tego dnia Hitler przyzna, e sytuacja jest rozpaczliwa, ale nigdy nie nauczy
si sowa kapitulacja i do koca fanatycznie dy do zrealizowania swoich
celw. Chocia jestem udrczony problemami, wicej, fizycznie nimi
wstrznity, nic mnie nie skoni do zmiany decyzji, aby walczy, dopki szala
nie przechyli si na nasz stron. W dzie Nowego Roku na poudnie od
Ardenw rozpocz now ofensyw o kryptonimie Pnocny Wiatr. Szanse
na zwycistwo byy spore. Kocowa koncentracja wojsk zostaa cakowicie
ukryta przed okiem aliantw, ktrzy nie przeprowadzili ani jednego

rekonesansu lotniczego w tym rejonie. Nie uznali za konieczne si rozejrze.

Nie wierz, e przejmiemy inicjatyw. Moe sdz, e ju nie yj albo e
zachorowaem na raka. Oderwana aluzja na temat raka wydaje si
znaczca w kontekcie nadchodzcej rocznicy mierci jego matki, ktra
zmara na t chorob.
Potem oznajmi, e gwnym celem ich ofensywy jest rozstrzygnicie
sytuacji na zachodzie poprzez dziaania ofensywne. Musimy podejmowa
fanatyczne dziaania dla zrealizowania tego celu powiedzia. Po chwili doda
sarkastycznie: Niektrzy ludzie bd si temu potajemnie sprzeciwiali,
mwic: Zgoda, tylko czy nam si uda?. Panowie, podobne wtpliwoci
wyraano w 1939 roku. Mwiono mi i pisano, e stojce przed nami zadanie
jest niewykonalne. Nawet zim 1940 roku powtarzali: Nie moesz tego zrobi.
To niemoliwe. Czemu nie zatrzyma si za Waem Zachodnim?. Jego gos
stwardnia. Co by si z nami stao, gdybymy ich nie zaatakowali? Wanie
tak sytuacj mamy obecnie20.
Podczas narady wojskowej zwoanej tego samego dnia Rundstedt popeni
bd, wzywajc Hitlera do odwoania operacji Jesienna Mga i wycofania
wojska, zanim alianci rozpoczn kontrofensyw. Hitler wybuchn. Ponowi
atak na Moz, powiedzia, gdy tylko operacja Pnocny Wiatr nabierze
rozpdu. Wskaza palcem miejsce na duej ciennej mapie, oddalone setki
kilometrw od Ardenw. W caej historii noc sylwestrowa bya pena dobrych
znakw dla niemieckich wojsk. Take w tym roku okae si nieprzyjemn
niespodziank dla wrogw, ktrzy zawsze obchodzili raczej Nowy Rok ni
Boe Narodzenie. Pewny sukces operacji Pnocny Wiatr, powiedzia,
automatycznie usunie zagroenie z lewej strony dla gwnej ofensywy
w Ardenach. Nastpne sowa wypowiedzia z naciskiem: Ofensywy, ktra
zostanie podjta z now nadziej na sukces. Suchacze byli pod wraeniem
jego zapau, ktremu zadawao kam drenie lewej rki i wymizerowany
wygld. Pniej przypuci kolejne potne uderzenie na Bastogne.
Najwaniejsze, abymy zdobyli Bastogne!21. O pnocy dziewi dywizji
pancernych i grenadierw zaczo zmierza w kierunku miasta, ktre Hitler
postanowi zdoby za wszelk cen.
Cechy wojownika nie ujawniaj si podczas omawiania operacji na
makiecie terenu stwierdzi nastpnej nocy genera Thomale, generalny
inspektor wojsk pancernych. W ostatecznym rozrachunku wszystko
sprowadza si do zdolnoci stawiania oporu, wytrwaoci i determinacji. To
wanie one decyduj o zwycistwie. Geniusz jest mrzonk, chyba e opiera
si na wytrwaoci i determinacji. To najwaniejsze cechy decydujce
o ludzkim yciu. Histori wiata, powiedzia, moe napisa jedynie czowiek
o fanatycznej determinacji, czerpicy odwag ze swoich przekona. Nikt nie
moe si trzyma bez koca. Ani my, ani druga strona. Wszystko sprowadza
si do tego, kto wytrwa duej. Ten, ktry duej wytrzyma, zgarnie ca
wygran. Jeli Ameryka ulegnie, nie spotka jej nic zego. Nowy Jork

pozostanie Nowym Jorkiem. Gdybymy jednak powiedzieli sobie dzisiaj:

Mamy do, Niemcy przestayby istnie. Wanie dlatego Hitler uparcie
kontynuowa wojn, ktra wydawaa si przegrana. To, co dla kogo innego
byo czystym szalestwem, stanowio jedyne logiczne rozwizanie dla
czowieka owadnitego jego obsesj22.

Szef propagandy Rzeszy nie by rwnie peny optymizmu, przynajmniej

prywatnie. Podczas sylwestrowego posiku w gronie bliskich, do ktrego
nalea Hans Ulrich Rudel, synny pilot stukasw, Joseph Goebbels zauway
sardonicznie, e jego tytu Penomocnika Rzeszy do spraw Wysiku na rzecz
Wojny Totalnej (Reichsbevollmchtigter fr den totalen Kriegseinsatz an der
Heimatfront) by zupenie pozbawiony znaczenia. Nie pozostao ju nic, co
mona by wykorzysta doda. Wszystko, nawet kwiaciarnie, pozamykano
z powodu brytyjskich nalotw.
Frau Goebbels przerwaa mowi, zwracajc uwag, e aden z goci w to
nie uwierzy. Czemu nie powiesz tym starym onierzom, e od trzech i p
roku rzadko udawao ci si pomwi z Fhrerem sam na sam. Zakopotany
Goebbels prbowa j powstrzyma, ale ona nie daa si uciszy. Ci ludzie
maj prawo o tym wiedzie. Minister propagandy zwrci si do Heina Rucka,
ktry ostrzeg go w pierwszych dniach sprawowania urzdu kanclerskiego
przez Hitlera, e wielu ludzi z SA, podobnie jak on sam, nie byo
uszczliwionych kompromisem, ktry Hitler zawar z niemieckimi
nacjonalistami. Taki kompromis, zdaniem Rucka, doprowadzi kiedy do
zagady narodowego socjalizmu. Wwczas Goebbels gniewnie oskary Rucka,
e jest oportunist, ale teraz minister propagandy odrzek z alem: W
1933 roku powinienem by potraktowa twoje sowa bardziej powanie.
Zaczli rozmawia o politycznych i wojskowych bdach popenionych
w cigu ostatnich lat. Gocie byli zgodni, e wojna jest przegrana. Wszyscy
z wyjtkiem Rudla, ktry wykrzykn, e nowa tajna bro Hitlera przyniesie
Niemcom nieoczekiwane zwycistwo23.
Przed pnoc rozpocza si operacja Pnocny Wiatr majca osabi
natarcie aliantw w rejonie Ardenw. Osiem niemieckich dywizji ruszyo ze
swoich pozycji za Waem Zachodnim, z wielkim animuszem atakujc
amerykask Sidm Armi przy granicy z pnocn Alzacj. Na pnocy,
w Ardenach, o dwudziestej czwartej rozpocza si potna artyleryjska
kanonada. ywioowy George Patton rozkaza, aby kada z jego armat
wypalia na powitanie Nowego Roku.
Pi minut pniej Adolf Hitler przemwi przez radio do narodu nieco
ochrypym, ale pewnym gosem. Niemcy, oznajmi, powstan niczym Feniks
z popiow zrujnowanych miast, aby sign po ostateczne zwycistwo.
Pniej zabawia w prywatnym bunkrze ludzi z najbliszego otoczenia.

Wypity szampan spowodowa, e gocie si rozlunili, ale ponura atmosfera

nie ulega zmianie. Najbardziej entuzjastyczny by Hitler, ktry nie
potrzebowa adnego alkoholu. Gocie suchali w milczeniu jego proroctw
o wielkim zwycistwie Niemiec w 1945 roku. Pocztkowo sekundowa mu
jedynie Bormann, ale po godzinie pozostali wbrew sobie zarazili si jego
entuzjazmem.
O czwartej trzydzieci pi Fhrer opuci swoich goci, aby wysucha
pierwszych raportw z operacji Pnocny Wiatr. Dziaania rozpoczy si
pomylnie, ale zesp Ultry zdoa przekaza dyrektywy Hitlera
Eisenhowerowi, ktry szybko skrci front amerykaskiej Sidmej Armii,
uniemoliwiajc Niemcom wbicie si klinem pomidzy swoje wojska. Dziki
ostrzeeniu Amerykanie zdoali powstrzyma niemiecki atak, ktry zamar po
pokonaniu dwudziestu piciu kilometrw.
3 stycznia 1945 roku alianci przeszli do ofensywy w Ardenach,
przypuszczajc silny atak z pnocy i poudnia w kierunku rodkowej czci
wybrzuszenia, aby wbi potny klin midzy niemieckie wojska. Niemcy
walczyli zaarcie, kac paci wysok cen za kady metr pokrytej niegiem
ziemi. Okopali si na swoich pozycjach, jak zwykle skutecznie wykorzystujc
uksztatowanie terenu. Amerykaskie wojska poruszay si wolno, gdy gsta
mga uniemoliwiaa otrzymanie wsparcia z powietrza i ograniczaa uycie
artylerii. Czogi i dziaa samobiene lizgay si i zsuway po pokrytych lodem
drogach i ciekach, czsto wpadajc na siebie.
Churchill przylecia z Anglii, eby obserwowa przebieg kontrofensywy
wspieranej przez silne brytyjskie uderzenie skierowane w zachodni kraniec
wybrzuszenia. 6 stycznia spotka si z Eisenhowerem, ktry nie kry
zdenerwowania powolnym i mozolnym posuwaniem si brytyjskich oraz
amerykaskich oddziaw. Czy Rosjanie mogliby im pomc, ograniczajc
zaangaowanie niemieckich dywizji w rejonie Ardenw? Churchill wiedzia,
e Stalin szykuje now ofensyw, ale nie mia pojcia, kiedy si rozpocznie.
Sztabowcy mogliby si ociga odpowiedzia Eisenhowerowi ale Stalin by
mi powiedzia, gdybym go spyta. Mam sprbowa?. Usyszawszy pene ulgi
tak, Churchill niezwocznie przesa telegram Stalinowi z prob, aby dua
rosyjska ofensywa rozpocza si w styczniu. Odpowied Moskwy bya
natychmiastowa. Potna ofensywa, oznajmi Stalin, rozpocznie si nie
pniej ni w drugiej poowie stycznia24.
Jednoczesny atak aliantw z pnocy i poudnia zmierzajcy do okrenia
rodkowej czci wybrzuszenia, spowodowa, e rankiem 7 stycznia posunli
si znacznie naprzd. Nastpnego dnia dwie alianckie grupy znalazy si tak
blisko siebie, e Hitler by zmuszony wyrazi zgod na wycofanie oddziaw
z zachodniej czci Ardenw. W cigu godziny dywizje pancerne, ktre niemal
przekroczyy Moz, zawrciy i ruszyy na wschd drog BastogneLige.
By to koniec wielkiego snu Hitlera. Pozostao jedynie pytanie, czy setki
tysicy niemieckich czogw i dzia samobienych suncych na wschd zd

umkn, czy wpadn w okrenie. Czy prba odwrotu zakoczy si tak jak
pod Stalingradem?

9 stycznia Guderian przyjecha do Orlego Gniazda, aby trzeci raz ostrzec

Hitlera, e Armia Czerwona szykuje wielk ofensyw. Tym razem przywiz
ze sob mapy i wykresy sporzdzone przez Gehlena, szefa wydziau Obce
Armie Wschd, obrazujce rozkad si i zawierajce sugesti, aby natychmiast
wycofa wojska z Prus Wschodnich, jeli Berlin ma zosta utrzymany.
Kiedy Guderian rozoy mapy i wykresy, poirytowany Hitler uzna je za
kompletnie idiotyczne i kaza swojemu szefowi sztabu umieci w zakadzie
dla obkanych czowieka, ktry je sporzdzi. Guderian straci cierpliwo.
Czowiekiem, ktry je sporzdzi powiedzia jest genera Gehlen, jeden
z moich najlepszych oficerw sztabowych. Nie pokazabym ich panu, gdybym
si z nimi nie zgadza. Jeli chce pan umieci Gehlena w szpitalu, rwnie
dobrze moe mnie pan wysa razem z nim!. Gniew Hitlera opad i po chwili
zacz wygasza sowa otuchy poczone z pochwaami. Front wschodni
rzek nigdy nie mia tak silnej rezerwy jak obecnie. To paska zasuga.
Dzikuj panu za to.
Jednak Guderian nie da si udobrucha. Front wschodni odpar
przypomina domek z kart. Jeli zostanie przerwany choby w jednym
punkcie, wszystko runie, bo dwanacie i p dywizji to zbyt mao, eby
utrzyma tak dugi odcinek. Hitler jak zwykle mia ostatnie sowo. Odmwi
przesunicia oddziaw z Ardenw, twierdzc, e nadal istnieje szansa na
odniesienie ograniczonego sukcesu w tym rejonie. Front wschodni
zakoczy musi sam sobie pomc. Musi sobie poradzi z tym, co ma.
Guderian w ponurym nastroju wyruszy do swojej kwatery gwnej w Zossen.
Wiedzia, e Hitler i Jodl zdawali sobie spraw rwnie dobrze jak on, e kada
dua radziecka ofensywa przebije si bez trudu przez saby front. Czyby nie
chcieli dopuci do siebie myli o katastrofie grocej na wschodzie, bo aden
z nich nie urodzi si w tym rejonie? Dla Prusakw takich jak on bya to
ojczyzna nabyta za wysok cen, ktrej naleao broni bez wzgldu na
koszty 25.
Trzy dni pniej Stalin dotrzyma obietnicy danej Churchillowi. Niemal trzy
miliony radzieckich onierzy ponad dwanacie razy wicej ni aliantw,
ktrzy wyldowali w Normandii w D-Day zaatakoway okoo siedmiuset
pidziesiciu tysicy sabo uzbrojonych Niemcw na froncie rozcigajcym
si od Batyku, przez rodkow Polsk do Karpat. Wspierane przez silny
ostrza artyleryjski i niewyczerpane strumienie czogw IS-2 (Stalin) i T-34,
hordy czerwonoarmistw zaczy szturmowa aonie niewystarczajcy
system obronny stworzony przez Guderiana. Chocia pogoda uziemia
wikszo lotniczego wsparcia taktycznego Armii Czerwonej, o zmroku

pierwszy eszelon napastnikw posun si o blisko dwadziecia kilometrw na

zachd.
Niemcy znalazy si w kleszczach midzy potnymi siami napierajcymi
ze wschodu i zachodu, gdy tego dnia alianci odnieli wane zwycistwo
w Ardenach. Amerykaskie dywizje piechoty, w tym dawna Trzydziesta Pita
Dywizja wiceprezydenta Trumana, poczyy si z Szst Dywizj Pancern,
okrajc tysice znakomitych niemieckich onierzy na wschd od Bastogne.

Traudl Junge, ktra wrcia do Orlego Gniazda z Monachium po

boonarodzeniowej przerwie, znalaza Hitlera w pogodnym nastroju. Podczas
obiadu odpowiedzia obietnic na jej ponure opowieci o cikich nalotach
alianckich na Monachium. Ten nocny koszmar skoczy si za kilka tygodni
stwierdzi. Zwikszylimy produkcj nowych odrzutowcw. Niebawem
alianci bd si bali lata na Niemcami. W poowie stycznia Hitler i jego wita
przenieli si z Orlego Gniazda do nowej kwatery gwnej w Berlinie. Na
zewntrz Hitler nie sprawia wraenia przygnbionego i mia si razem
z innymi, gdy kto zaartowa, e Berlin by obecnie jedynym miejscem
nadajcym si na kwater gwn, gdy midzy frontem wschodnim
i zachodnim bdzie mona przemieszcza si metrem 26.
Alianci przeprowadzili kolejny manewr okrajcy z pnocy i poudnia,
biorc w kleszcze kurczce si wybrzuszenie. 16 stycznia dwie grupy spotkay
si kilkanacie kilometrw na pnoc od Bastogne. Jednym duym
uderzeniem wyrwano poow wybrzuszenia, odcinajc okoo dwudziestu
tysicy Niemcw. Zwycistwo przesoniy spory midzy Amerykanami
i Brytyjczykami. Wszystko zaczo si kilka dni wczeniej, kiedy Montgomery,
odpowiedzialny za pnocny rejon walk w rejonie Ardenw, zasugerowa
korespondentom, e osobicie uratowa sytuacj, a brytyjskie oddziay
wyswobodziy Amerykanw z puapki. Wikszo amerykaskich
korespondentw bya poirytowana protekcjonalnym tonem owiadczenia,
gdy dobrze wiedziano, e w walkach brao udzia stosunkowo niewielu
brytyjskich onierzy, a ostrona taktyka Montgomeryego utrudniaa
dziaanie amerykaskim generaom. Przez kilka dni wydawao si, e dziki
ludzkiej naturze zici si marzenie Hitlera o wbiciu klina midzy zachodnich
aliantw. Jednak Eisenhower, w rwnym stopniu dyplomata co genera,
skutecznie zaagodzi zadranienia w obydwu obozach.
17 stycznia Hitler nie zazna adnej pociechy. Armia Manteuffla przyczya
si do odwrotu. Pozostawiono garstk onierzy piechoty: bardzo modych,
starych i bezuytecznych. Ludzie ci dzielnie toczyli samotn i beznadziejn
walk, osaniajc tyy niemieckiej armii. Czternasto- i pitnastoletni chopcy
ginli z karabinami przymarznitymi do doni. W piwnicach znajdowano
pidziesicioletnich mczyzn ze stopami poczerniaymi od gangreny.

Cofajce si kolumny byy ostrzeliwane przez samoloty i dziaa cikiego

kalibru. aden z tych, ktrzy ocaleli, nie zapomnia obezwadniajcego
ostrzau amerykaskiej artylerii. Tysice ciarwek, czogw i dzia
samobienych z dudnieniem wycofywao si w kierunku ojczyzny krtymi,
pokrytymi lodem drogami i ciekami zatarasowanymi przez zaspy. Dugie
kolumny piechoty dreptay w niegu, udrczone paskudn pogod i atakami
nieprzyjaciela.
Bitwa o Ardeny dobiega koca. Pozostawia po sobie spustoszony region,
zniszczone domy i gospodarstwa, zabite bydo, martwe dusze i martwe
umysy oraz ponad siedemdziesit pi tysicy zabitych.
Jesienna Mga zacza pezn w kierunku Fhrera niczym ogromna
ranna bestia. Sceny rozgrywajce si na drogach przypominay odwrt
Napoleona spod Moskwy. Zbolali ludzie wlekli si przez nieg, ze stopami
owinitymi workami i z szalikami na gowach przypominajcymi niechlujnie
zawizane turbany. Ciko stawiali zmarznite stopy, nkani lodowatym
wiatrem, bombami i pociskami. Ranni i chorzy czogali si do ojczyzny
z gnijcymi wntrznociami, otwartymi wrzodami i rop cieknc
z uszkodzonych uszu. Wlekli si na wschd na zdrtwiaych nogach,
z rozpacz w sercu, poraeni czerwonk, ktra pozostawiaa krwaw smug
nieczystoci na niegu.
Ich wola walki zostaa zamana. Tylko nieliczni z tych, ktrzy przeyli
odwrt, wierzyli, e jest jeszcze nadzieja na zwycistwo Niemiec. Niemal
kady z powracajcych nis ze sob opowie o klsce, o potdze aliantw
i przeraajcej broni, ktrej uyli w Ardenach: amerykaskim wojowniku.
Zwyciscy onierze byli typowymi Amerykanami, w ktrych istnienie
powtpiewa Hitler.

Rozdzia 30
TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWA PI
MINUT PRZED PNOC
(17 stycznia20 kwietnia 1945)

1
Do 17 stycznia 1945 roku Armia Czerwona rozbia w py lub omina
niemieckie wojska w rejonie Batyku, a nastpnie przekroczya Wis na
odcinku od Warszawy do lska. Bya tak blisko Auschwitz, e winiowie
syszeli artyleryjsk kanonad. Od kilku tygodni stranicy SS palili magazyny
z butami, ubraniami i wosami, aby zatrze lady masowej eksterminacji.
W cigu dwch dni niemieccy urzdnicy z rejonu Auschwitz uciekli,
a podstarzae oddziay Volkssturmu poszy w rozsypk. Tego popoudnia
stranicy uformowali dug kolumn zoon z pidziesiciu omiu tysicy
licho ubranych, wygodzonych winiw i w lodowatym wietrze popdzili na
zachd, aby uy ich w charakterze zakadnikw. Sze tysicy innych, zbyt
chorych, aby i, pozostawiono w nadziei, e zostan zabici przez radzieckie
bomby i pociski. Jednak gdy 27 stycznia onierze Armii Czerwonej
przekraczali obozow bram z napisem Arbeit macht frei (Praca czyni
wolnym), w Auschwitz nadal znajdowao si blisko pi tysicy
wychudzonych ocalonych, tak osabionych, e ledwie mogli wiwatowa na
widok wyzwolicieli. Prby zatarcia ladw ludobjstwa na terenie
olbrzymiego obozu trway do rana, kiedy wysadzono komory gazowe i pi
krematoriw, ale nawet to nie mogo zniszczy makabrycznych dowodw
istnienia fabryki mierci Hitlera. Mimo poarw i eksplozji pracownicy
Czerwonego Krzya odnaleli 368 820 mskich garniturw, 836 255 kobiecych
paszczy, 13 964 dywany i siedem ton ludzkich wosw. Natrafili te na
wysokie sterty szczoteczek do zbw, okularw, butw i protez oraz masowe
groby kryjce zwoki setek tysicy ludzi.

Tego popoudnia genera Guderian i jego asystent wspili si po kilkunastu

stopniach prowadzcych do gwnego wejcia Kancelarii Rzeszy, aby wzi
udzia w wojskowej naradzie u Fhrera. Musieli pokona dug drog, by
dotrze do gabinetu Hitlera, gdy bezporednie przejcie zostao zamknite
z powodu uszkodze spowodowanych przez alianckie bomby. Minli okna

zasonite tektur, przeszli szeregiem korytarzy i pokojw pozbawionych

obrazw, dywanw i gobelinw, aby w kocu dotrze do poczekalni, gdzie
czekay strae z wycelowanymi automatami. Oficer SS uprzejmie poprosi,
aby oddali mu bro osobist i starannie przejrza ich teczki. Zasada ta,
wprowadzona 20 lipca, obowizywaa nawet gwnodowodzcego armii.
O szesnastej sal wypenili dowdcy niemieckiej armii, wrd ktrych
znajdowali si Gring, Keitel i Jodl. Chwil pniej otworzyy si drzwi
prowadzce do gabinetu Fhrera, odsaniajc przestronny, ascetycznie
urzdzony pokj. Przy jednej ze cian stao masywne biurko, za ktrym
spoczywa obity czarn tapicerk fotel zwrcony w stron ogrodu. Dowdcy
usadowili si w cikich skrzanych fotelach, a ich adiutanci i oficerowie
niszej rangi stali albo przysiedli na prostych krzesach.
O szesnastej dwadziecia zjawi si Adolf Hitler. Szed, powczc nogami,
ze zgarbionymi ramionami i bezwadnie zwisajcym lewym ramieniem.
Powita kilku goci sabym uciskiem kontuzjowanej prawej doni, a nastpnie
ciko opad na fotel podsunity przez adiutanta. Narad rozpocz Guderian,
przedstawiajc realistyczny obraz nadcigajcej klski na wschodzie. Co
znamienne, Hitler mia niewiele uwag, jakby sytuacja wymkna si spod jego
kontroli. Kiedy jednak poruszono kwesti frontu zachodniego, okaza ywe
zainteresowanie, czc sowa krytyki z nostalgicznymi wspomnieniami
poprzedniej
wojny
(Podczas
poprzedniej
wojny
wiatowej,
w 1915 i 1916 roku, mielimy tyle amunicji, e wosy stanyby wam dba),
a nastpnie wda si w duszy spr z Gringiem o obnienie stopnia oficerom
rezerwy powoanym do suby czynnej. Narada zakoczya si o osiemnastej
pidziesit. Zdegustowany Guderian wyruszy w drog powrotn do Zossen.
Rozmawiali dwie i p godziny, ale nie podjli adnej wanej decyzji
w sprawach, ktre miay krytyczne znaczenie na froncie wschodnim.
Jedna z nich dotyczya Himmlera, ktrego niedawno mianowano dowdc
ratunkowej grupy armii, majcej powstrzyma gwn ofensyw marszaka
ukowa. Zdaniem Guderiana taki wybr by czystym idiotyzmem, ale Hitler
utrzymywa, e Reichsfhrer jest jedynym czowiekiem zdolnym w cigu
jednej nocy sformowa siln grup. Sam dwik jego nazwiska sprawi, e
onierze bd walczyli do koca. Bormann popiera t nominacj, ale bliscy
wsppracownicy Himmlera uwaali, e bya to intryga majca na celu
zniszczenie ich szefa. Wyprawienie Himmlera na wschd oddalao go od
kwatery gwnej Fhrera, pozwalajc Bormannowi zwikszy kontrol nad
Hitlerem, a z drugiej strony miao dostarczy przekonujcego dowodu
wojskowej niekompetencji Himmlera.
Himmler, byy kadet, ktry potajemnie marzy o poprowadzeniu wojska
do bitwy, chwyci przynt, nie okaza jednak nadmiernego entuzjazmu.
Obawia si Bormanna, ale nie pomyla, e rywal szykuje mu upadek.
Wyruszy na wschd specjalnym pocigiem, zdecydowany zatrzyma Rosjan
na linii Wisy. W tym celu zabra ze sob kilku oficerw sztabowych, jedn

star map i nazw dla swojego oddziau: Grupa Armii Wisa. Dysponowa
nielicznymi rozproszonymi jednostkami, a poza tym by dowdc jedynie na
papierze. Kiedy przybyy nowe dywizje, Himmler zacz nierozwanie
formowa lini obronn na kierunku wschdzachd, od Wisy do Odry, ktra
chronia jedynie lece na pnocy Pomorze. Inaczej mwic, zabarykadowa
boczne drzwi, szeroko otwierajc frontowe wrota.
ukow omin niemieckie wojska, powstrzymywany przez nieliczne
oddziay. Gdy 27 stycznia zakoczya si narada wojskowa u Fhrera,
radzieccy onierze znajdowali si w odlegoci zaledwie stu pidziesiciu
kilometrw od Berlina. Przed nimi rozcigaa si Odra, ostatnia wiksza
przeszkoda geograficzna, ktr musieli pokona przed zakoataniem do drzwi
Kancelarii Rzeszy.

Trzy dni pniej Hitler przemwi do narodu. Przywoa widomo

midzynarodowego ydostwa i azjatyckiego bolszewizmu, a nastpnie wezwa
kadego Niemca, by do koca wypeni swj obowizek. Niezalenie od
powanego kryzysu, w ktrym si znalelimy zakoczy w kocu
przezwyciymy go nasz nieugit wol, gotowoci do ofiar
i umiejtnociami. Zapobiegniemy klsce. Ta walka nie zostanie wygrana
przez Azj rodkow, ale Europ, na ktrej czele stanie nard, ktry od tysica
piciuset lat reprezentowa j wobec wschodu i bdzie to czyni na wieki:
przez Wielk Rzesz i nard niemiecki!1.
Tego popoudnia Bormann znalaz czas, eby poradzi swojej ukochanej
dziewczynce, by zrobia zapas suszonych warzyw i zgromadzia dwadziecia
pi kilogramw miodu. Napisa jej te o bezecestwach popenianych na
wschodzie, gdzie bolszewicy upili kad napotkan wiosk. Nie moesz pod
adnym pozorem wpa razem z dziemi w rce tych dzikich bestii!2.
Mimo fatalnych wiadomoci Fhrer by w dobrym nastroju. Po wieczornej
odprawie niektrzy z goci zostali duej, by posucha, jak nieoficjalnie
wypowiada si o sytuacji politycznej. Przemawia swobodnie niczym profesor
zwracajcy si do grupy ulubionych studentw. Zacz od wyjanienia, czemu
zdecydowa si na przeprowadzenie operacji Jesienna Mga, majcej
porni aliantw. Chocia bitwa zostaa przegrana, powiedzia, Amerykanie
i Anglicy zaczli si otwarcie spiera o sposb prowadzenia wojny. Rozstanie
aliantw jest bliskie.
Guderian niecierpliwie zerka na zegarek, ale modsi oficerowie siedzieli
jak zahipnotyzowani, gdy Fhrer przepowiada, e niebawem zachd
zrozumie, i jego prawdziwym wrogiem jest bolszewizm, i przyczy si do
Niemiec we wsplnej krucjacie. Churchill wiedzia rwnie dobrze, jak on, e
jeli Armia Czerwona zdobdzie Berlin, poowa Europy natychmiast przejdzie
na stron komunistw, a za kilka lat pochonita zostanie druga. Nigdy nie

chciaem walczy z zachodem doda z gorycz. Zmusili mnie do tego.

Zamiary Rosji staway si coraz bardziej oczywiste, a Roosevelt musia zdawa
sobie z tego spraw, kiedy Stalin uzna polski rzd tymczasowy w Lublinie
popierany przez komunistw. Czas dziaa na nasz korzy oznajmi
Fhrer. Wanie dlatego wzywa do rozpaczliwej walki na wschodzie. Czy nie
rozumiej, e kada Festung, ktr utrzymaj, stanie si kiedy przyczkiem
do niemiecko-amerykasko-angielskiej krucjaty, ktra zetrze z powierzchni
ziemi ydowski bolszewizm? Podnis gos, przypominajc suchaczom, e
w 1918 roku sztab generalny zada ojczynie cios w plecy. Tym razem za
przedwczesn kapitulacj Niemcy musz uzyska honorowy pokj. Nie
zapanuje powojenny chaos, komunici nie podejm prby przejcia wadzy
w kraju, nie bdzie inflacji ani kryzysu gospodarczego. Tym razem
powtrzy swoje poprzednie zapewnienie nie moemy si podda pi minut
przed pnoc!3.
Ostatniego dnia stycznia obudzono Hitlera alarmujcymi wiadomociami:
radzieckie czogi wanie przekroczyy Odr! Od Berlina nie oddzielaa ich ju
adna naturalna bariera. Trzy dni pniej atmosfera paniki w stolicy ulega
nasileniu, kiedy miasto przeyo jedno z najciszych bombardowa tej
wojny. Niemal tysic amerykaskich bombowcw zrwnao z ziemi znaczn
cz centrum. Wrd ofiar by Roland Freisler, prezes Trybunau Ludowego,
ktry sdzi Fabiana von Schlabrendorffa za udzia w prbie przewrotu
20 lipca. Freisler lea przygnieciony potn belk, trzymajc w rku teczk,
w ktrej znajdoway si dowody winy Schlabrendorffa. Cudowne s drogi
Pana pomyla Schlabrendorff. Niedawno ja byem oskaronym, a on
sdzi. Dzi on jest trupem, a ja yj.
Razem z dwjk innych oskaronych Schlabrendorff zosta popiesznie
przewieziony maym samochodem do wizienia Gestapo. Byo wczesne
popoudnie, ale niebo pociemniao od dymu i opadajcego popiou. Wszdzie
buchay pomienie. Gmach Gestapo przy Prinz Albrechtstrasse 9 pon, ale
schron przeciwlotniczy by tylko lekko uszkodzony. Kiedy Schlabrendorff
mija innego winia, admiraa Canarisa, zawoa: Freisler nie yje!. Dobra
nowina rozesza si wrd winiw lotem byskawicy. Jeli szczcie dopisze,
alianci uwolni ich przed nastpn rozpraw4.
Kwatera gwna Hitlera zostaa powanie uszkodzona, a nastpnego dnia
Bormann opisa onie jej opakany stan. Nie mieli cznoci ze wiatem
zewntrznym, byli pozbawieni wiata, prdu i wody. Przed Kancelari
Rzeszy stoi beczkowz. To nasze jedyne rdo wody do gotowania i mycia!
Mller powiedzia mi, e najgorzej jest w toaletach. Te winie z Kommando
stale ich uywaj, ale aden nie pomyli, aby zabra ze sob wiadro wody
i spuka nieczystoci!5. W tym czasie Bormann, ktry uczestniczy teraz
w codziennych naradach wojskowych, zapewni sobie niezagroon pozycj
u boku Fhrera. Gring, Speer i Himmler nie byli ju jego rywalami
zabiegajcymi o zaufanie i sympati wodza, a Goebbels zda sobie spraw, e

jego wasna pozycja zaley od kontynuowania nieatwej wsppracy

z Bormannem.
Na pocztku lutego Bormann dostpi najwyszego zaszczytu. Fhrer
zacz mu dyktowa swj polityczny testament. Jeli Rzesza upadnie Hitler
mia nadal sab nadziej na jaki cud pragn, aby potomni wiedzieli, jaki
bliski by realizacji swojego wspaniaego marzenia. Jak zwykle chcia mie
ostatnie sowo. W ten sposb 4 lutego, gdy bolszewicy zaczli podchodzi do
bram Berlina, niezmordowany Bormann spisywa ostatni wykad Fhrera
o historii, ktra tak le si potoczya. Brytyjczycy, powiedzia, mogli pooy
kres wojnie na pocztku 1941 roku. Ale ydzi nie mieliby z tego adnej
korzyci. Ich lokaje, Churchill i Roosevelt, byli na miejscu, eby temu
zapobiec. Zawarcie pokoju powstrzymaoby Ameryk od mieszania si
w sprawy Europy i pod przewodnictwem Niemiec Europa zostaaby szybko
zjednoczona. Po usuniciu ydowskiej trucizny zjednoczenie staoby si
proste, Niemcy za, majc bezpieczne tyy, mogyby zrealizowa ambicj
mojego ycia i racj bytu narodowego socjalizmu: zniszczenie bolszewizmu.
Byoby to proste, gdyby Anglicy zdobyli si na logik i rozsdek! Skoro im tego
zabrako, Hitler jako stranik fundamentalnych interesw Niemiec by
zmuszony rozpocz wojn totaln.
Dwa dni pniej odbya si kolejna sesja. Nasi wrogowie dyktowa Hitler
gromadz siy, szykujc si do ostatecznego ataku. Nadchodzi ostatni
kwadrans. Sytuacja stawaa si rozpaczliwa. Naprzeciw nas stana
absurdalna koalicja poczona nienawici i zazdroci, umocniona panik,
ktr narodowosocjalistyczna doktryna napenia t zbieranin dotknit
ydowsk zaraz. aden mecz nie jest przegrany, dopki nie zabrzmi ostatni
gwizdek. Gdyby Churchill nagle znikn, w mgnieniu oka wszystko mogoby
ulec zmianie! Zacz gono marzy, e brytyjska arystokracja wykona zwrot
o sto osiemdziesit stopni. Moemy nadal wyrwa zwycistwo w finaowym
sprincie!6.
Oprcz Bormanna w tamtych dniach najczciej widywa swojego
ulubionego architekta, Paula Gieslera. Spdzali dugie godziny pochyleni nad
owietlon drewnian makiet nowego Linzu, ktry mia przewyszy
Wiede jako klejnot Austrii, lub dyskutowali do biaego rana o architekturze
i bolszewizmie, sztuce i aliantach oraz marzeniu Hitlera ocalenia Europy
i poczenia jej w jeden wielki organizm. To wanie dua makieta miasta bya
mu inspiracj. Czasem w rodku nocy wycigano Goebbelsa z ka, aby Hitler
mg mu pokaza przy pomocy zmieniajcego si owietlenia, jak Linz bdzie
wyglda rano, w poudnie i noc. Rwnie dobrze mgby by modym
Hitlerem wygaszajcym Kubizkowi wykad o dziwach ich odbudowanego
miasta7.

12 lutego Wielka Trjka ogosia, e konferencja w Jacie zakoczya si

wyraeniem jednomylnej woli pokonania pastw Osi i okreleniem
przyszego porzdku wiata. Komunikat zosta powitany z zadowoleniem
w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Zwizku Radzieckim. Uradowa rwnie
Goebbelsa, da mu bowiem okazj do ponownego signicia po straszak
bezwarunkowej kapitulacji. Minister propagandy Rzeszy uwaa, e jataska
decyzja Roosevelta, Churchilla i Stalina w sprawie podziau Niemiec
i zmuszenia ich do wypacenia ogromnych reparacji wojennych sprowokuje
kraj do walki z odnowionym zapaem, pod grob unicestwienia.
Zadowolenie Hitlera z doskonaej propagandowej okazji przymi irytujcy
konflikt z Guderianem, do ktrego doszo nastpnego dnia podczas
poudniowej narady. Genera zuchwale owiadczy, e Himmler nie ma
dowiadczenia ani odpowiedniego sztabu, eby przeprowadzi kontratak na
szpic ukowa, ktra przekroczya Odr. Jak miesz krytykowa
reichsfhrera! wykrzykn Hitler. Guderian zbytnio si zagalopowa, eby
si wycofa, wic zada, by dowodzenie wspomnian operacj obj jego
zastpca, Walter Wenck. Hitler by wcieky. Kcili si z takim
zapamitaniem, e uczestnicy narady jeden po drugim niepostrzeenie
wymykali si z pokoju, a pozostali jedynie Himmler, Wenck i kilku
pobladych ze strachu adiutantw. Kiedy Hitler krzycza: Jak miesz! i bra
gboki oddech, Guderian flegmatycznie powtarza swoje danie, aby Wenck
zosta mianowany zastpc Himmlera, a za kadym razem, gdy to robi, twarz
reichsfhrera jeszcze bardziej blada.
W kocu Hitler przesta kry po pokoju, stan przed fotelem Himmlera
i oznajmi z westchnieniem rezygnacji: C, Himmler, dzi w nocy genera
Wenck doczy do Grupy Armii Wisa i obejmie stanowisko szefa sztabu.
Opad na krzeso wyczerpany. Wrmy do narady rzek i umiechn si
oschle. Herr Generaloberst, dzisiaj zwyciy sztab generalny8.
Nazajutrz znalaz wicej czasu na dyktowanie. Narodowi socjalici,
powiedzia Bormannowi, oczycili niemiecki wiat z ydowskiej trucizny
czynem, a nie sowami. By to dla nas konieczny proces dezynfekcji, proces,
ktry przeprowadzilimy do samego koca. W ten sposb uniknlimy
uduszenia i zagady. Wyjawi, e eliminacja ydw staa si dla niego
najwaniejszym celem tej wojny. W wigili napaci na Polsk ostrzeg ydw,
e nie zostan oszczdzeni, jeli wywoaj kolejn wojn, e raz na zawsze
wypleni t zaraz w caej Europie. Nie bya to groba, stwierdzi, ale jego
gwna misja historyczna. Usunlimy ydowski ropie. Przyszy wiat
bdzie nam za to dozgonnie wdziczny9.
Nastpnego dnia doktor Giesing mia okazj spotka Hitlera w schronie
przeciwlotniczym pod Kancelari Rzeszy. Fhrer by blady, a jego prawe
rami drao. Nie mg zrobi kroku bez trzymania si jakiej podpory.
Sprawia wraenie roztargnionego i jak zepsuta pyta po kilka razy zadawa to
samo pytanie. Skd pan przyjecha, doktorze? Ach tak, z Krefeld. Krefeld. No

tak, z Krefeld. Zacz si rozwodzi, zapewniajc Giesinga, e Amerykanie

nigdy nie pokonaj Zachodniego Wau, a nastpnie oznajmi, e jeli Niemcy
maj przegra t wojn, zginie razem ze swoimi onierzami. Na koniec zacz
si przechwala now broni nazywan bomb atomow. Uyje jej, nawet
gdyby biae klify Anglii miay si zapa pod wod. Powiedziawszy to, odszed
bez sowa poegnania10.
Take inni zwrcili uwag na zdarzajce si od czasu do czasu chwile
roztargnienia. Fhrer sta si jeszcze bardziej wybuchowy, gdy 13 lutego
alianci zbombardowali Drezno. Stare miasto zostao niemal cakowicie
zniszczone przez rozszala cian ognia, ktra spustoszya prawie sze i p
kilometra kwadratowego co niemal trzykrotnie przewyszyo zniszczenia
dokonane w Londynie podczas caej wojny. Ze wstpnego meldunku
wynikao, e w dwch nastpujcych po sobie nalotach zgino co najmniej
sto tysicy ludzi, a prawdopodobnie znacznie wicej. W ostatecznym raporcie
sporzdzonym przez komendanta miejscowej policji przypuszczaln liczb
ofiar, gwnie kobiet i dzieci, oszacowano na dwadziecia pi tysicy,
a trzydzieci pi tysicy innych uznano za zaginionych.
Pocztkowo Goebbels nie mg uwierzy, e Drezno zostao zniszczone,
a pniej si rozpaka. Kiedy w kocu odzyska gos, zacz pomstowa na
Gringa. Jaki ciar winy ten pasoyt zoy na moj gow swoim
rozleniwieniem i zabieganiem o wasne wygody. Czemu Fhrer nie posucha
moich ostrzee?11. Hitler zarezerwowa swj gniew dla brytyjskich
i amerykaskich lotnikw, ktrzy zrzucili bomby, ale odrzuci propozycj
Goebbelsa, aby w ramach odwetu zlikwidowa alianckich pilotw, ktrzy
dostali si do niewoli. Co do zasady si z nim zgadza, powiedzia, ale chciaby
zaczeka z podjciem ostatecznej decyzji. Ribbentrop i inni zdoali go odwie
od tego pomysu.

W lutym w prasie krajw neutralnych pojawiy si pogoski o negocjacjach

pokojowych. Zostay one wywoane gwnie przez ostatnie zabiegi Petera
Kleista, ktremu Hitler wyranie zakaza jakichkolwiek kontaktw
z Rosjanami. Pocztkowo Kleist zrobi, jak mu kazano, ale po pewnym czasie
wyruszy z now misj do Szwecji, podejmujc kolejn prb zawarcia
pokoju, tym razem z zachodem. Zacz od wyraenia zgody na rozmow
z Gilelem Storchem, wanym przedstawicielem wiatowego Kongresu ydw.
Podczas pierwszego spotkania w sztokholmskim hotelu Storch zaproponowa,
eby zacz negocjacje od uwolnienia okoo czterech tysicy trzystu ydw
z rnych obozw koncentracyjnych.
Kleist odpar, e nie mona rozwiza problemu ydw poprzez takie
indywidualne dziaania. Mona to zrobi jedynie metodami politycznymi.

Jeli uda si ocali Europ za cen uwolnienia ydw powiedzia Kleist

jestem gotw zaryzykowa ycie.
Storch nie kry entuzjazmu. Zasugerowa, aby Kleist porozmawia
z amerykaskim dyplomat z ambasady w Sztokholmie, Ivorem Olsonem,
osobistym doradc Roosevelta z Komitetu ds. Uchodcw Wojennych
z Europy Pnocnej i Zachodniej. Storch nawiza kontakt i wrci ze
wspania wiadomoci, e prezydent Roosevelt jest gotw metodami
politycznymi ocali ycie miliona piciuset ydw przetrzymywanych
w obozach koncentracyjnych. Wanie to Kleist pragn usysze, wic
powtrzy sowa Storcha Wernerowi Bestowi, nazistowskiemu komisarzowi
Danii, ktry doradzi zwrcenie si do zastpcy Himmlera, Kaltenbrunnera.
Kleist wrci do Berlina i postpi wedug tej rady. W nagrod zosta
umieszczony w areszcie domowym, jak to miao miejsce po rozmowach
z Claussem. Jednak po kilku dniach Kaltenbrunner poinformowa go, e
Himmler jest gotw rozway szwedzki wariant. Kleist mia pojecha do
Sztokholmu, aby rozpocz negocjacje, i na dowd powanych intencji
przywie ze sob dar w postaci dwch tysicy ydw. Handlowanie ydami
nie byo dla Himmlera niczym nowym. Prowadzi ju podobne negocjacje
w innych czciach Europy, wykorzystujc ydw jako instrument szantau
w negocjacjach pokojowych. Tym razem zachcio go do tego dwch ludzi
wtpliwej reputacji. Pierwszym by jego masaysta, lekarz bez dyplomu, Felix
Kersten, Bat pochodzcy z Estonii. Drugim z wyrachowanych cwaniakw
okaza si szef wywiadu Himmlera, Schellenberg. On take stara si
przekona Himmlera, e okazanie litoci winiom politycznym i jecom
wojennym dowiedzie wiatu, e nie jest potworem. Przekonany, e Hitler
prowadzi Niemcy i samego siebie do zguby, Schellenberg uparcie namawia
Himmlera, aby sprawdzi kad moliwo zawarcia pokoju.
Nie byo to atwe zadanie, gdy negocjacje musiay by prowadzone bez
wiedzy Hitlera. Nie uatwiao ich take to, e Kaltenbrunner pozostawa
wierny Fhrerowi oraz e nie lubi i nie darzy zaufaniem Schellenberga.
Kaltenbrunner stale ostrzega Himmlera, aby nie wpltywa si w intrygi
mogce wywoa niezadowolenie Hitlera lub przynie jeszcze gorszy skutek,
a przynajmniej robi tak do czasu, gdy usysza o ostatniej propozycji Kleista.
Kleist budzi jego zaufanie i by to niewtpliwie jeden z powodw, ktre
przekonay Himmlera do ponownego wysania dyplomaty do Szwecji12.
Intrygi rozgrywane w SS sprawiy, e gdy tylko Kleist zacz si szykowa
do podry, zosta ponownie wezwany do biura Kaltenbrunnera, ktry
owiadczy, e ta sprawa przestaa go interesowa. Kaltenbrunner nie mg
zdradzi, e jego zaarty wrg, Schellenberg, wanie przekona Himmlera,
aby nie dzieli si zasugami z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, wic
wysa doktora Kerstena zamiast Kleista, aby sfinalizowa umow. Kersten
natychmiast przystpi do negocjacji ze szwedzkim ministrem spraw
zagranicznych w sprawie uwolnienia skandynawskich winiw obozw

koncentracyjnych. Rozmowy szy tak gadko, e uznano, i hrabia Folke

Bernadotte powinien pojecha do Berlina, aby doprowadzi do ostatecznych
ustale w osobistej rozmowie z Himmlerem 13.
Poniewa Kleistowi kazano zachowa wszystko w najwikszym sekrecie,
jego przeoony, Ribbentrop, nie mia o niczym pojcia, dopki szwedzki
ambasador w Berlinie naiwnie nie przesa oficjalnego pisma do Himmlera
z prob, aby Bernadotte mg si spotka z Reichsfhrerem. Poniewa
wspomniane pismo miao oficjalny charakter, musiao przej przez
Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Dopiero wwczas Ribbentrop zda sobie
spraw, e rywal prowadzi negocjacje za jego plecami. Natychmiast posa po
Fritza Hessego, ktry przed wojn tak niestrudzenie dziaa na rzecz pokoju
z Wielk Brytani. Czy Hesse uwaa, e hrabia Bernadotte jest odpowiedni
osob do wysondowania moliwoci zawarcia pokoju? Hesse odpowiedzia
pytaniem: Czy Fhrer wyrazi zgod na takie negocjacje? Ribbentrop przyzna,
e nie, ale moe udaoby si go przekona. Wsplnie przygotowali
memorandum w tej sprawie i przedoyli je Hitlerowi. Chocia dokument nie
zawiera kluczowego sowa kapitulacja, Hitler nie da si zwie. Zauway,
e uyte okrelenie byo niewiele lepsze od kapitulacji. Osobicie mia
wtpliwoci, czy zachd przyjmie tak propozycj, ale powiedzia: C, moe
pan sprbowa, cho nie sdz, by cokolwiek z tego wyszo.
Ribbentrop rozpocz dyplomatyczne zabiegi od podjcia negocjacji ze
swoim osobistym wrogiem, Himmlerem. Ku jego zaskoczeniu reichsfhrer
okaza si wicej ni chtny do wsppracy. By przeraony, e Fhrer dowie
si o planowanym przyjedzie Bernadottea do Berlina w celu omwienia
innych kwestii oprcz czysto humanitarnych. Zacz od zapewnienia, e
Ministerstwo Spraw Zagranicznych bdzie miao jego pene wsparcie
w przyszoci, a nastpnie obieca wyda rozkaz anulujcy polecenie Hitlera,
aby zlikwidowa jecw wojennych i winiw obozw koncentracyjnych,
zamiast przekaza ich wrogowi. Ribbentrop z trudem opanowa zy radoci,
kiedy opowiada o tym Hessemu. Teraz moemy przynajmniej podj prb
ocalenia narodu niemieckiego powiedzia i 17 lutego wyprawi Hessego do
Sztokholmu14.
Himmler musia niemal natychmiast poaowa pochopnych obietnic
zoonych Ribbentropowi. Przestraszy si, e Fhrer moe odkry a take
le zrozumie jego dziaania, i odmwi przyjcia Bernadottea, ktry wanie
przylecia do Berlina, jeli jego dwaj antagonici, Kaltenbrunner i Ribbentrop,
wczeniej nie spotkaj si z hrabi. Uzna, e zniechci ich to do
zawiadomienia o wszystkim Hitlera. Obaj panowie przystali na jego
propozycj. Kaltenbrunner by pierwszy w kolejce, ale Bernadotte chcia si
ukada bezporednio z Himmlerem, wic postanowi zdradzi jak najmniej
szczegw jego zastpcy. Zaproponowa jedynie, aby pozwolono
szwedzkiemu Czerwonemu Krzyowi wkroczy do obozw koncentracyjnych.

Ku jego zaskoczeniu Kaltenbrunner nie tylko skin gow, ale wyrazi zgod
na osobiste spotkanie Bernadottea z Himmlerem.
Nie mina godzina, a hrabia rozmawia ju z Ribbentropem
w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, cho moe bardziej na miejscu byoby
powiedzenie sucha. Ciekawy, jak dugo moe to potrwa, Bernadotte
dyskretnie wczy stoper. Ribbentrop przechodzi od jednej sprawy do
drugiej, powtarzajc jak papuga nazistowskie frazesy, a zakoczy
stwierdzeniem, e tym z yjcych, ktremu ludzko zawdzicza najwicej,
jest Adolf Hitler, bez dwch zda Adolf Hitler!. Zamilk, a Bernadotte
zatrzyma stoper i stwierdzi, e mino szedziesit siedem minut.
Nastpnego dnia Bernadottea zawieziono do sanatorium doktora
Gebhardta w Hohenlychen, sto dwadziecia kilometrw na pnoc od Berlina,
gdzie znajdowaa si nieoficjalna kwatera gwna Himmlera. Hrabia znalaz go
w irytujco yczliwym usposobieniu. W jego wygldzie nie dostrzeg niczego
diabolicznego. Reichsfhrer by cichy i uprzejmy, o starannie
wypielgnowanych, maych doniach. Bernadotte powiedzia, e Szwedzi s
oburzeni braniem zakadnikw i mordowaniem niewinnych ludzi. Hrabia,
odpar powanie Himmler, zosta najwyraniej wprowadzony w bd. Spyta,
czy jego go przywiz jakie konkretne propozycje.
Bernadotte zaproponowa, eby Himmler uwolni Norwegw i Duczykw
z obozw koncentracyjnych i przekaza ich pod opiek Szwecji. Ta skromna
proba wywoaa potok gwatownych oskare pod adresem Szwedw, ktre
dla Bernadottea nie miay adnego sensu, gdy zostay przypuszczalnie
wywoane jednym z nagych napadw lku nawiedzajcych reichsfhrera.
Gdybym wyrazi zgod na pask propozycj odpar Himmler szwedzkie
gazety ogosiyby wielkimi nagwkami, e przestpca wojenny Himmler,
przeraony kar za popenione zbrodnie, prbuje kupi sobie wolno.
Nastpnie w poowie zdania zmieni temat i oznajmi, e mgby speni
prob Bernadottea, gdyby Szwedzi i alianci zapewnili go, e w Norwegii
ustan akty sabotau.
To nie do pomylenia odpar hrabia i poprosi o kilka innych maych
ustpstw, ktre otrzyma. Zachcony Bernadotte zapyta, czy Szwedki, ktre
wyszy za Niemcw, bd mogy wrci do ojczyzny. Wywoao to gwatown
odmow. Cierpliwo Himmlera ulega wyczerpaniu, a jego nastrj nagle si
zmieni. Moe pan to uzna za sentymentalizm, nawet za absurd, ale
przysigem wierno Adolfowi Hitlerowi. Jako onierz i Niemiec nie mog
cofn zoonej przysigi. Dlatego nie zrobi nic, co sprzeciwiaoby si
zamiarom i pragnieniom Fhrera. Przed chwil poszed na ustpstwa, ktre
doprowadziyby Hitlera do furii, a teraz zacz powtarza jak katarynka jego
sowa o bolszewickim zagroeniu, prorokujc, e dojdzie do zagady Europy,
jeli front wschodni si zaamie. Po tych sowach przyszy sentymentalne
wspomnienia chwalebnych pierwszych dni ruchu nazistowskiego:
najpikniejszych lat mojego ycia.

Bernadotte zdoa mu przerwa uprzejmym pytaniem o to, jak Niemcy

traktuj ydw. Czy pan zaprzeczy, e wrd ydw s przyzwoici ludzie, jak
u innych nacji? Ja mam wielu ydowskich przyjaci. Ma pan racj usysza
w odpowiedzi ale w Szwecji nie ma problemu z ydami, dlatego nie moecie
zrozumie niemieckiego punktu widzenia. Na zakoczenie dwugodzinnej
rozmowy Himmler obieca udzieli jednoznacznej odpowiedzi na wszystkie
pytania Bernadottea, zanim ten wrci do Szwecji, a hrabia sprezentowa
gospodarzowi, ywo zainteresowanemu skandynawskim folklorem, prac
o szamaskich bbenkach ludu Saami.
Szwed wrci do biura Ribbentropa. Minister spraw zagranicznych
wydawa si bardziej skory do pomocy ni wczeniej, ale jego haaliwy dobry
humor zirytowa Bernadottea, ktry przy pierwszej nadarzajcej si okazji
oznajmi, e musi ju i15. Ribbentrop niezwocznie wezwa do siebie Kleista
i spyta, kto popiera hrabiego. Czego naprawd pragnie oprcz ocalenia
Skandynaww? Kleist zauway na krzele duy skrzany portfel peen
dokumentw. Nalea do Bernadottea. Kleist poda portfel ministrowi, sdzc,
e ten przejrzy znajdujce si w rodku papiery, ale Ribbentrop woy go do
szarej koperty i poprosi, eby zwrcono go wacicielowi. Kleist by pod
wraeniem. Uzna to za niezwykle rycerski gest porodku zepsucia
towarzyszcego wojnie totalnej16.

Hesse, wysannik Ribbentropa w Sztokholmie, otrzyma niewielk zacht

od szwedzkiego bankiera, Wallenberga, ktry twierdzi, e Roosevelt
i Churchill postanowili zniszczy Niemcy. Zasugerowa, aby sprbowali na
wschodzie. Zoenie Stalinowi konkretnej propozycji mogoby doprowadzi do
sukcesu. Stalin powiedzia nie jest oddany zachodowi.
Kilka dni pniej Hesse ujrza w szwedzkich gazetach fotografi, ktra
wzmocnia jego nadziej. Zdjcie przedstawiao brata Wallenberga na
schodach radzieckiej ambasady, obok Aleksandry Koontaj, ambasador ZSRR
w tym kraju. Mg to by sygna, e Kreml nie jest zadowolony ze wsppracy
z zachodem i jest gotw podj rozmowy z Hitlerem. Zachcony Hesse wrci
do Berlina, ale jego szef okaza cakowity brak zainteresowania wieciami ze
Szwecji. Ribbentrop lea w ku, chory i przybity. Wszystko na prno,
powiedzia aosnym gosem. Nie byo najmniejszych szans na rozpoczcie
rozmw z zachodem. Nasi wrogowie chc cakowicie niszczy Niemcy.
Dlatego odrzucaj wszelkie okazje do negocjacji, ktre mogyby ocali ycie
Niemcw.
Kiedy Hesse oznajmi, e nadal istniej dwie moliwoci rozpoczcia
rozmw, jedna z zachodem (Olson, osobisty doradca Roosevelta, zapewni go,
e prezydent jest gotw do negocjacji), a druga ze Zwizkiem Radzieckim,
Ribbentrop si oywi. Zatrzyma Hessego do pnej nocy, a rano posa po

niego ponownie. 16 marca zapowiada si sonecznie. Tym razem Ribbentrop

zwlk si z ka i niecierpliwie kry po pokoju. Dugo rozmylaem nad
twoimi raportami i uwagami stwierdzi i zaskoczy Hessego, kac mu
wrci do Sztokholmu, by rozpocz rozmowy z pani Koontaj. Za kilka
godzin przygotuje instrukcje. Przel je Fhrerowi do ostatecznej aprobaty.
Twj samolot ju czeka. Moesz wyruszy do Sztokholmu jeszcze dzi
wieczorem.
Do pnej nocy Ribbentrop i jego wsppracownicy udzielali Hessemu rad
dotyczcych prowadzenia rozmw z Rosjanami. Tu po pnocy zadzwoni
telefon. Mwi Hewel z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, jeden z najbardziej
zaufanych doradcw Fhrera. Ribbentrop sucha, a jego twarz blada jak
ptno. Prosz powtrzy powiedzia lakonicznie, a po kilku sekundach
odoy suchawk. Wydawa si opanowany, ale gos mu dra. Panowie,
Fhrer zabroni kontynuowania rozmw z obcymi mocarstwami! oznajmi.
Dzikuj wam! Moecie odej!.
Pniej Hewel opowiedzia Hessemu, co si wydarzyo w Kancelarii Rzeszy.
Hitler pocztkowo wyrazi zgod na nawizanie kontaktu z Rosjanami, ale po
przeczytaniu instrukcji si zawaha. Kry po gabinecie, suchajc muzyki ze
Zmierzchu bogw, a pniej podar pismo, kartka po kartce. Zakazuj
wszelkich dalszych kontaktw z wrogiem powiedzia Hewlowi. To nie ma
najmniejszego sensu. Ten, kto rozmawia z nieprzyjacielem, jest zdrajc idei.
Moemy ponie klsk w walce z bolszewizmem, ale nie bdziemy z nim
negocjowa. Dobranoc!17.

3
Miesic wczeniej Hitler poskary si pannie Schroeder: Wszyscy mnie
okamuj. Nie mg na nikim polega. Jeli spotka go co zego, Niemcy
pozostan bez Fhrera. Jego nastpca, Gring, utraci sympati narodu,
a reichsfhrer Himmler nie zostanie zaakceptowany przez parti. Przeprosi,
e rozmawia o polityce podczas obiadu, a nastpnie doda: Zastanwcie si
jeszcze raz, kto mgby zosta moim nastpc. Stale zadaj sobie to pytanie,
ale nie znajduj odpowiedzi18.
Tydzie pniej jego nastrj uleg poprawie, gdy Ewa Braun wrcia do
Berlina. Miesic wczeniej Hitler kaza jej opuci stolic i pojecha do
Monachium, gdzie byo nieco bardziej bezpiecznie, ale po dwch tygodniach
Ewa oznajmia swoim przyjacikom, e musi wrci i pozosta u boku
swojego mczyzny niezalenie od tego, co si wydarzy. Powiedziaa im, e
nie boi si mierci i musi podzieli los tego, ktrego kocha. Hitler udawa, e
gniewa si z powodu jej nieoczekiwanego powrotu, i zbeszta Ew na pokaz,
ale wieczorem powtrzy, e jest dumny z powicenia panny Braun.

Kilka dni pniej, pod koniec lutego, Hitler zwoa swoich gauleiterw na
ostatnie spotkanie. Byli zatrwoeni jego wygldem. Fhrer musia si
wspiera na Schaubie. Mwi niskim gosem, a jego lewa rka silnie draa.
Wszyscy oczekiwali sensacyjnego owiadczenia, ale zamiast niego Fhrer
wygosi paradoksalne kazanie, ktre jednoczenie dodawao otuchy
i wtrcao w przygnbienie. Zacz od zapewnienia gauleiterw, e cho adna
cudowna bro nie ocali Rzeszy w ostatnim momencie, wojna nadal moe
zosta wygrana, jeeli natchn nard niemiecki germask furi. Jeli nard
nie odpowie na wezwanie, okae si pozbawiony wszelkiej moralnej wartoci
i zasuy na zagad.
Podzikowa gauleiterom za ich wspprac i lojalno, a nastpnie zrobi
co zupenie nieoczekiwanego: powiedzia im wprost o swoim
podupadajcym zdrowiu. Wyjawi, e drenie nogi przenioso si na lewe
rami, i zaartowa: ma nadziej, e choroba nie przeniesie si na gow. Jego
ostatnie sowa byy niejasne i zowieszcze w przyszoci moe by zmuszony
do signicia po drastyczne rodki. Ma nadziej, e nie poczuj si zdradzeni,
jeli podejmie kroki, ktrych nie zrozumiej19.
Dominujc reakcj Hitlera w obliczu niemal pewnej katastrofy byy bunt
i gniew. Pomstowa na alianckich lotnikw, ktrzy zabili p miliona cywilw,
i na Niemcw, ktrzy witali amerykaskich onierzy, jakby byli
wyzwolicielami. 7 marca jego furia przekroczya wszelkie granice. Most
drogowy w Remagen na Renie zosta zajty przez Pierwsz Armi Hodgesa,
zanim obrocy zdyli go wysadzi. Dla Fhrera by to kolejny akt zdrady
i postanowi ukara ludzi, ktrzy za niego odpowiadali. Dao mu to rwnie
okazj do pozbycia si podstarzaego Rundstedta, ktry cay czas zaleca
odwrt. W kryzysowej sytuacji kaza swojemu najbardziej zaufanemu
specjalicie od problemw, Ottonowi Skorzenyemu, zniszczy most. Jedna
z grup petwonurkw Skorzenyego zdoaa podpyn do mostu z paczkami
materiau wybuchowego, ale zostali w por wykryci przez CDL, tajn bro
aliantw, potny reflektor zainstalowany na czogu.
W tym czasie zagroony zosta cay niemiecki system obrony na zachodzie.
Alianci zmietli Grup Armii B Modla, a jej niedobitki przeprawiy si na drugi
brzeg Renu. Na poudniu Grupa Armii G Haussera wycofywaa si do
zachodniego brzegu rzeki i bya bliska okrenia. W rwnie ponurych
barwach rysowaa si sytuacja na wschodzie. W rozpaczliwych dniach poowy
marca Hitler postanowi odwiedzi drugi front. Generaowie ostrzegali go, e
sytuacja jest tak zmienna, i moe si dosta do niewoli albo zgin, ale nie
chcia ich sucha. W ramach ustpstwa zgodzi si, eby Kempka zawiz go
volkswagenem, a nie jego synnym mercedesem. Celem wyprawy by zamek
nad Odr, w ktrym baga dowdcw Dziewitej Armii, aby powstrzymali
rosyjskie natarcie na Berlin. Kady dzie, kada godzina byy cenna,
powiedzia, gdy jego nowa tajna bro moga by gotowa lada moment.
W drodze powrotnej siedzia milczco u boku Kempki, pogrony

w mylach20. Wiedzia, e tajna bro bya mrzonk, co niedawno wyzna

swoim gauleiterom. Do zakoczenia prac nad niemieck bomb atomow
pozostao wiele miesicy, a inn tajn broni byy nierealistyczne oczekiwania
polityczne, np. nadzieja, e zachd przyczy si do jego krucjaty przeciwko
bolszewizmowi. Kiedy wrci do miasta, mia ju do frontu. Nigdy wicej nie
opuci Kancelarii Rzeszy. Jego jedyn nadziej pozosta polityczny cud
w ostatnim momencie.
Hitler zdawa sobie spraw, e oplata go sie intryg. Wiedzia, e Ribbentrop
prowadzi negocjacje w Szwecji, a Himmler targuje si aliantami, uywajc
ydw jako zakadnikw. Pozwala im na kontynuowanie rozmw, jakby
robili to w jego wasnym imieniu, nawet gdy deklarowa, e wszelkie
negocjacje s daremne. Gdyby rozmowy zawiody, mgby zaprzeczy, e
o nich wiedzia, a gdyby si powiody przypisa sobie zasug.
Nie wiedzia jednak, e jego zaufany powiernik, Speer, namawia takich
dowdcw jak Manteuffel, aby nie wykonywali rozkazu niszczenia mostw,
tam i fabryk, by nie wpady w rce wroga. 18 marca Speer w memorandum
przesanym Fhrerowi otwarcie zaprotestowa przeciwko taktyce spalonej
ziemi. W obecnym stadium wojny napisa nie ma sensu podejmowanie
niszczycielskich dziaa, ktre mog doprowadzi do zagady narodu. Jeli
Hitler kiedykolwiek si waha przed wypaleniem niemieckiej ziemi, sowa
Speera skoniy go do dziaania. Wezwa swojego dawnego architekta chwil
po przeczytaniu jego memorandum i owiadczy lodowatym tonem: Jeli
wojna zostanie przegrana, przegrany bdzie take nard. Nie ma potrzeby
martwi si o to, czego Niemcy bd potrzebowa do elementarnego
przetrwania. Wrcz przeciwnie, najlepiej wszystko zniszczy. Nasz nard
okaza si sabszy, przyszo naley do silniejszego narodu ze wschodu
[Zwizku Radzieckiego]. W kadym razie po wojnie pozostan jedynie nisze
osobniki, bo wszyscy dobrzy ju polegli21.

4
W 900 roku naszej ery granice Niemiec wyznaczay Odra i Ren. Na
pocztku marca 1945 roku Grossdeutschland Hitlera skurczya si do obszaru
midzy tymi rzekami. Jego tysicletnia Rzesza zacza si chyli ku upadkowi.
Wrogowie rozpoczli ze wschodu i zachodu zmasowane uderzenie, ktre
miao przynie szybkie, ostateczne zwycistwo. Rankiem 3 marca
Montgomery
rozpocz
natarcie
przez
Ren.
Dwie
dywizje
powietrznodesantowe, brytyjska i amerykaska, przeprowadziy desant na
drugim brzegu, aby wesprze oddziay piechoty. Bya to byskotliwa,
zaimprowizowana naprdce operacja wykonana bez wsparcia artyleryjskiego.
Zaledwie dwudziestu omiu onierzy zostao zabitych lub rannych. Przez Ren
przerzucono most pontonowy. Kiedy Patton przejeda na drug stron,

zatrzyma si na rodku rzeki. Marzyem o tym od dawna rzuci i nasika

do rzeki.
Szybkie posuwanie si na wschd wojsk Montgomeryego i Pattona
w kolejnych tygodniach wywoao konsternacj w kwaterze gwnej Fhrera.
Hitler by szczeglnie poirytowany postpowaniem kardynaa Klemensa
Galena, ktry wyjecha z Mnsteru, aby podda miasto Amerykanom. Jeli
dostan w swoje rce t wini wykrzykn Fhrer ka go powiesi!22.
Straci rwnie cierpliwo do swojego szczerego do blu, zadziornego szefa
sztabu. Guderian wiedzia o tym i rano 28 marca wyruszy do Berlina
przygotowany na ostateczn rozpraw. By szczeglnie zmartwiony losem
dwustu tysicy niemieckich onierzy, ktrzy utkwili w Kurlandii, setki
kilometrw za wschodnim frontem. Kiedy znalaz si w czciowo zniszczonej
Kancelarii Rzeszy, zosta pod zbrojn eskort sprowadzony schodami do
cikich stalowych drzwi pilnowanych przez dwch esesmanw. Tak
wygldao wejcie do nowego domu Hitlera ogromnego bunkra ukrytego
gboko pod ogrodem Kancelarii Rzeszy.
Zeszli kolejnymi schodami do wskiego korytarza, w ktrym staa woda do
kostek. Balansujc na deskach, dotarli do nastpnych drzwi, a pniej po
krtkich schodach dostali si do grnego poziomu bunkra. Dwanacie maych
pokojw wychodzio na centralny hol, ktry peni jednoczenie rol kantyny.
Guderian i jego adiutant przecili pomieszczenie, a nastpnie zeszli krtymi
schodami, pokonujc ostatnich dwanacie stopni i docierajc do dolnego
poziomu. Tu, w bunkrze Fhrera, znajdowao si osiemnacie maych
pomieszcze oddzielonych holem wejciowym, ktry podzielono na
poczekalni i sal konferencyjn. Za tymi pomieszczeniami, w maym holu,
znajdowao si wyjcie zapasowe z czterema biegami stromych betonowych
schodw prowadzcych do ogrodu Kancelarii. Z lewej strony sali
konferencyjnej byo mae pomieszczenie z mapami, wietlica, w ktrej moga
odpoczywa osobista ochrona Fhrera, i skadajcy si z szeciu pokojw
apartament Hitlera i Ewy Braun. Panowa zaduch mimo systemu
wentylacyjnego, ktrego piskliwy, monotonny szum sycha byo w kadym
pomieszczeniu. Bunkier ten mia si sta grobowcem Fhrera albo bastionem
jego cudownego zwycistwa. Moe przypomina mu potworne, cho
bohaterskie ycie w okopach wielkiej wojny.
Hitler wyszed z ssiedniego pokoju, powczc nogami. Poudniow
narad otworzy genera Theodor Busse, skadajc raport o nieudanej prbie
przyjcia z odsiecz pooonemu na wschodnim brzegu Kostrzyniowi. Hitler
zacz go krytykowa, ale przerwaa mu odwana obrona Guderiana.
Dotknity do ywego Fhrer zerwa si na nogi ze zwinnoci, ktra zdumiaa
uczestnikw narady, jednak Guderian nie da si przestraszy. miao podj
spraw, o ktr spiera si z Hitlerem od tygodni. Czy Fhrer ewakuuje armi
z Kurlandii? zapyta. Nigdy! wrzasn Hitler. Na jego miertelnie bladej
twarzy wystpiy czerwone plamy. Jodl i jego zastpca odcignli Guderiana

na bok, ale ten nie przestawa mwi podniesionym gosem. W kocu

adiutant wywoa go do przedpokoju, aby odebra telefon. Kiedy wrci do
sali konferencyjnej, by ju opanowany.
Hitler siedzia na krzele z napit twarz i cho rce mu dray, take on
si uspokoi. Cichym gosem poprosi, eby z pokoju wyszli wszyscy
z wyjtkiem Guderiana i Keitla. Generale Guderian powiedzia stan
paskiego zdrowia wymaga, aby niezwocznie wzi pan sze tygodni
urlopu. Guderian zacz wychodzi, ale Hitler kaza mu zosta do koca
narady, ktr podj, jakby nic si nie stao. Po kilku godzinach, ktre
Guderianowi wyday si wiecznoci, spotkanie zakoczyo si, lecz genera
nie mg jeszcze odej. Prosz o siebie zadba powiedzia zatroskanym
tonem Fhrer. Za sze tygodni sytuacja stanie si krytyczna, a wwczas
bdzie mi pan pilnie potrzebny. Guderian odpar, e wybierze sobie miejsce,
ktre do koca tygodnia nie wpadnie w rce wroga, zasalutowa i odszed23.
W wielkanocn niedziel wszelki opr w Zagbiu Ruhry usta i Hitler
musia stawi czoo perspektywie cakowitej klski Rzeszy rozrywanej na
strzpy przez zwycizcw i swojego narodu naraonego na barbarzyskie
ekscesy Rosjan i Amerykanw. Podyktowa jednak Bormannowi kolejne
proroctwo: Prawa historii i geografii zmusz oba mocarstwa do konfrontacji
militarnej albo gospodarczej i ideologicznej. Te same prawa nieuchronnie
spowoduj, e wspomniane kraje stan si wrogami Europy. Rwnie pewne
jest to, e Ameryka i Rosja prdzej czy pniej uznaj za podane zdobycie
poparcia jedynego ocalaego narodu Europy, narodu niemieckiego. Mwi
z naciskiem, e Niemcy musz za wszelk cen unikn odgrywania roli
pionka w kadym z tych obozw24.
Tego samego dnia, 2 kwietnia, Bormann napisa do ony, opowiadajc
o ostatnim bombardowaniu Berlina i atmosferze rozpaczy, ktra zawisa nad
miastem. Ostrzeg j, aby przygotowaa si w Wiedniu do najgorszego. Jeli
Rosjanie opanuj miasto, powinna niezwocznie wyjecha do Obersalzbergu.
Kilka dni pniej onierze Armii Czerwonej wkroczyli bez przeszkd do
stolicy Austrii, a czonkowie ruchu oporu ze skradzionymi przepustkami
i opaskami Volkstrmu chodzili swobodnie ulicami miasta, strzelajc do
kadego w niemieckim mundurze. Wieczorem paniczny exodus z miasta
uleg nasileniu, gdy do chaotycznych tumw opuszczajcych Wiede
doczyli straacy, czonkowie cywilnej obrony przeciwlotniczej, a nawet
policjanci.

5
Chocia sytuacja na obu frontach bya fatalna, Hitler stara si, jak mg,
zaszczepi ludziom nadziej. Wskazywa, e na fundamentach Nowej Europy
ustanowionej w Jacie przez jego wrogw ju zaczy si pojawia pierwsze

pknicia. Nie byy to jedynie pobone yczenia. Wielka Trjka niedawno

nakrelia plan wzgldnej harmonii, a ju zarysoway si rnice podczas jego
realizacji. Przedstawiciele trzech wielkich mocarstw, ktrzy przyjechali do
Moskwy w celu sformowania nowego polskiego rzdu, znaleli si w impasie.
Mootow oznajmi, e tymczasowy rzd w Lublinie naprawd reprezentuje
Polakw, podczas gdy Averell Harriman i brytyjski ambasador utrzymywali,
e trzeba powoa bardziej reprezentatywne wadze, obejmujce
przedstawicieli Polski na wychodstwie.
Konflikt ten by jedynie wstpem do bardziej niszczycielskiego sporu. Od
kilku miesicy genera Karl Wolff byy osobisty adiutant Himmlera,
a obecnie szef SS we Woszech prowadzi potajemne negocjacje
z Amerykanami za porednictwem Allena Dullesa, przedstawiciela agencji
wywiadowczej OSS w Szwajcarii. Wolff otrzyma mglist zgod Hitlera na
zbadanie tej moliwoci, ale z wasnej inicjatywy zaproponowa poddanie
wszystkich niemieckich wojsk stacjonujcych we Woszech, a nastpnie
spotka si w sekrecie w szwajcarskiej Asconie z dwoma alianckimi
generaami, eby ustali, jak mona byoby tego dokona bez wiedzy Hitlera.
Alianci od pocztku informowali Stalina o operacji Wschd Soca25, jak
nazwano to przedsiwzicie, a ten od pierwszego dnia nalega, aby radziecki
oficer uczestniczy w negocjacjach. Sprzymierzeni wyjanili, nie bez racji, e
wwczas Wolff nie przyszedby na spotkanie, ale to tylko wzmogo nieufno
Stalina. Kiedy dowiedzia si o spotkaniu w Asconie, zareagowa gwatownie.
Oskary aliantw, e umwili si z Niemcami za plecami Zwizku
Radzieckiego, ktry dwiga gwny ciar wojny z Hitlerem, i uzna, e caa ta
afera nie jest nieporozumieniem, ale czym znacznie gorszym. Pod koniec
marca Stalin oskary aliantw, e z powodu rozmw w Asconie Niemcy mogli
przesun trzy dywizje z Woch na front wschodni. Skary si te, e
jataskie uzgodnienie, aby zaatakowa Hitlera jednoczenie ze wschodu,
zachodu i poudnia, nie zostao zrealizowane przez aliantw na froncie
woskim. Wyjanienie Roosevelta doprowadzio do gniewnej depeszy Stalina,
ktry otwarcie zarzuci aliantom oszukacz gr. Telegram Stalina tak
zirytowa prezydenta, e 5 kwietnia przesa najbardziej agresywne, pene
oburzenia pismo, jakie kiedykolwiek wystosowa do sojusznika: Powiem
otwarcie, nie mog si powstrzyma przez gbok niechci do paskich
informatorw, kimkolwiek s, z powodu nikczemnego wypaczenia moich
dziaa lub dziaa podjtych przed podwadnych, ktrych darz najwyszym
zaufaniem. Stalin odpowiedzia popiesznie, e nigdy nie wtpi w prawo
i wiarygodno Roosevelta. Byy to jednak gniewne przeprosiny. Doda, e
Rosjanie powinni byli zosta zaproszeni do Ascony, i okreli swj punkt
widzenia jako jedynie suszny26.
Hitler nie zna szczegw sporu w obozie wroga, wiedzia jedynie, e
wczeniej go przewidzia. Pojawi si cie nadziei na cud, wic Fhrer chon
kade sowo, gdy Goebbels czyta mu opis Carlylea rozpaczliwych dni wojny

siedmioletniej: Fryderyk Wielki, przybity nadcigajc klsk Prus, oznajmi,

e jeli do 15 lutego sytuacja nie ulegnie zmianie, poknie trucizn. Mny
krlu napisa Carlyle zaczekaj jeszcze chwil, a twoje cierpienia ustan.
Soce pomylnoci wychyli si zza chmur i wkrtce zawieci nad tob.
12 lutego zmara caryca i los Fryderyka cudownie si odwrci.
Ta poruszajca opowie wyzna pniej Goebbels Schwerinowi von
Krosigkowi sprawia, e w oczach Fhrera bysny zy27. Wzmoga rwnie
zainteresowanie jego wasnym horoskopem; kaza sobie przysa dwa
horoskopy przechowywane w wydziale badawczym Himmlera. Obydwa
przepowiaday zwycistwa do roku 1941, a nastpnie seri poraek, ktre
osign punkt kulminacyjny w pierwszej poowie kwietnia 1945 roku.
W drugiej poowie tego miesica mia si pojawi chwilowy sukces, a po nim
zastj prowadzcy do zawarcia pokoju w sierpniu. Niemcy czekaj trudne
czasy do 1948 roku, a pniej odzyskaj dawn wielko28.
Z natury sceptyczny Goebbels, tym razem bez wahania uchwyci si wtej
nadziei. By pod tak silnym wraeniem historycznej paraleli, e 12 kwietnia
powtrzy opowie Carlylea podczas wizyty w kwaterze gwnej generaa
Bussego w pobliu Odry. Jeden z oficerw spyta ironicznie: Jaka caryca ma
umrze tym razem?. Nie wiem, ale los chowa w zanadrzu wiele moliwoci
odpar Goebbels i wyruszy w drog powrotn do Berlina w gstniejcych
ciemnociach29.
Po drugiej stronie Atlantyku, w Warm Springs w stanie Georgia, Franklin
Roosevelt jkn: Mam potworny bl gowy i po chwili straci przytomno.
Zmar dwie godziny i dwadziecia minut pniej. Goebbels otrzyma t
wiadomo po przybyciu do biura. Oto nasz punkt zwrotny! wykrzykn,
a nastpnie spyta z niedowierzaniem: Czy to prawda?. Kiedy telefonowa do
Hitlera, otoczyo go dziesi osb. Mein Fhrer rzek uroczycie skadam
panu gratulacje! Roosevelt nie yje! W gwiazdach zapisano, e druga poowa
kwietnia bdzie punktem zwrotnym dla Niemiec. Sta si cud! Sucha chwil
Hitlera, a potem zasugerowa, e Truman moe si okaza bardziej
umiarkowany od Roosevelta. Teraz wszystko si moe zdarzy. Goebbels
odoy suchawk z byszczcymi oczami i wygosi arliw mow, jakby
wojna bya ju niemal skoczona30.
Ribbentrop nie podziela jego entuzjazmu. Nastpnego ranka, 13 kwietnia,
wrci w ponurym nastroju z krtkiego spotkania u Hitlera. Fhrer jest
w sidmym niebie oznajmi swoim wsppracownikom. Ten dra Goebbels
przekona go, e mier Roosevelta jest punktem zwrotnym. To czysty
nonsens! Kryminalne dziaanie! Jakim sposobem mier Roosevelta moe
zmieni cokolwiek na nasz korzy?31.
Goebbels poinstruowa dziennikarzy, eby pisali o Trumanie w sposb
niezobowizujcy i obiektywny. Aby nie powiedzieli nic, co mogoby
zirytowa nowego prezydenta, i ukryli rado z powodu mierci jego

poprzednika. Jednak ju po poudniu entuzjazm ministra propagandy zacz

sabn. Kiedy zadzwoni genera Busse, aby spyta, czy mier Roosevelta
bya sytuacj, do ktrej zrobi aluzj poprzedniego dnia, Goebbels
odpowiedzia bez przekonania: Nie mam pojcia. Zobaczymy32. Doniesienia
z frontu wskazyway, e zmiana na stanowisku prezydenta nie wpyna na
operacje militarne wroga. Wieczorem Goebbels wyzna swoim ludziom:
Moe los ponownie okaza si okrutny i zrobi z nas gupcw. Moe nie
powinnimy byli dzieli skry na niedwiedziu.
Nawet jeli Hitler dowiadczy podobnego zaamania, nie okaza tego.
Zwoa specjaln narad i przedstawi osobliw strategi ocalenia Berlina.
Niemieckie wojska wycofaj si do stolicy, tworzc twarde jdro obrony
i pocigajc za sob Rosjan. To da wytchnienie innym niemieckim oddziaom,
ktre zaatakuj bolszewikw z boku. Decydujca bitwa rozegra si w Berlinie,
zapewni wtpicych suchaczy. On sam pozostanie w miecie, eby doda
otuchy obrocom. Kilku obecnych zasugerowao, eby wyjecha do
Berchtesgaden, ale Hitler odrzuci ten pomys. Jako gwnodowodzcy armii
i przywdca narodu ma obowizek pozosta w stolicy. Naszkicowa
omiostronicowe owiadczenie ostatnie, jakie mia skierowa do swoich
onierzy i przesa je Goebbelsowi. Nawet minister propagandy uzna, e
jego pompatyczny styl jest zbyt mieszny. Zacz wprowadza poprawki
zielonym owkiem, ale w kocu si podda i wyrzuci tekst do kosza. Chwil
pniej wycign go i zmieni kilka zda. Nie zaprztajc sobie gowy
wyczyszczeniem ostatecznej wersji, kaza wydrukowa owiadczenie
i 15 kwietnia rozpowszechni na froncie. Fhrer napisa, e jeli kady
onierz na froncie wschodnim wypeni swj obowizek, ostatni atak Azji
zakoczy si fiaskiem. Teraz, kiedy los usun z tego wiata Roosevelta,
najwikszego zbrodniarza wojennego wszech czasw, na froncie dojdzie do
decydujcego zwrotu33.
Chocia moe si to wyda niewiarygodne, sowa Hitlera doday otuchy
wielu onierzom. Wikszo obywateli nadal darzya go zaufaniem, mimo
alianckich nalotw i kurczcego si w zastraszajcym tempie obszaru Rzeszy.
Dla przecitnego Niemca Fhrer by wicej ni czowiekiem, by istot
nadnaturaln. Panowao przekonanie o jego niezniszczalnoci, a wielu ludzi
wierzyo w powszechny zabobon, e mur domu, na ktrym wisi portret
Hitlera, wytrzyma najgorsze bombardowanie. Cudowne ocalenie 20 lipca
potwierdzio niezniszczalno Fhrera i sprawio, e znacznie atwiej byo
podnie ludzi na duchu i tchn w nich nadziej takimi sloganami jak Hitler
to zwycistwo.
Prywatnie twrca wspomnianego hasa straci wiar. Niepocieszony
Goebbels zacz si szykowa na nadejcie koca, palc dokumenty i notatki
osobiste. Zawaha si na chwil przed zniszczeniem duej fotografii
z autografem jego wielkiej mioci, Lidy Baarovej. C za pikna kobieta!

mrukn do siebie. Przyglda si zdjciu dusz chwil, a potem podar je na

strzpy i cisn w ogie34.

Nastpnego dnia Niemcy otrzymali dwa potne ciosy: jeden na zachodzie,

gdzie wszystkie niemieckie wojska w okrgu Ruhry zoyy bro, a drugi na
wschodzie, gdzie zmasowane natarcie ukowa skierowane na Berlin
przeamao lini obrony na zachd od Odry, otwierajc drog do bunkra
Fhrera, ktry znajdowa si zaledwie siedemdziesit kilometrw dalej.
Chocia nadal mwi o zwycistwie, Hitler zacz si przygotowywa na
najgorsze. Zleci jednemu z partyjnych funkcjonariuszy, ktrzy go odwiedzili,
dwa zadania: przewiezienie niemieckich rezerw zota do kopalni soli
w Turyngii oraz umieszczenie w bezpiecznym miejscu zapiecztowanej
paczki, ktr otrzyma od Bormanna. Paczka zawieraa sowa, ktre
podyktowa Bormannowi jego testament przeznaczony dla Niemiec
i wiata106*.
Poniewa trudne czasy wymagay nadludzkiej siy, kilka godzin pniej
Hitler wyda rozkaz zebrania pod jedn komend wszystkich niemieckich
myliwcw odrzutowych. Hans Ulrich Rudel by w Niemczech legend. Swoim
myliwcem nurkujcym Stuka zatopi radziecki okrt wojenny i zniszczy
piset rosyjskich czogw. Kilka miesicy wczeniej straci nog w wypadku,
ale ju zacz chodzi i by gotw do dziaania. Szef sztabu Gringa nie kry
przeraenia wyborem Fhrera, gdy Rudel nie mia zielonego pojcia
o odrzutowcach. Hitler nie chcia go jednak sucha. Rudel to wietny go
powiedzia. Wszyscy inni w Luftwaffe byli aktorami i klaunami.
Rudel sprzeciwi si gwatownie przydziaowi, poniewa wola lata. Bez
wahania odmwi przyjcia zadania i zacz si wymawia. Jedyn
niewiadom jest dzie, w ktrym Rosjanie i alianci si spotkaj, oznajmi
Hitlerowi. Wydarzenie to doprowadzi do podziau Niemiec na dwie strefy
i sprawi, e operacje z uyciem odrzutowcw stan si niemoliwe. Czemu
Hitler nie stara si o rozejm z zachodem, aby osign zwycistwo na
wschodzie? atwo ci mwi odpar ze zmczonym umiechem Fhrer. Od
1943 roku stara si zawrze pokj, ale alianci obstawali przy bezwarunkowej
kapitulacji. Dlatego musimy zrobi wszystko, eby przetrwa kryzys, bo
wwczas ta bro moe nam przynie zwycistwo.
Byo ju pno po pnocy kiedy Rudlowi pozwolono si odmeldowa.
Kutykajc do poczekalni, zauway, e wypeniay j osoby pragnce jako
pierwsze zoy gratulacje Fhrerowi z okazji jego pidziesitych szstych
urodzin35.

Himmler przygotowywa si do witowania urodzin Fhrera

w sanatorium doktora Gebhardta. Sytuacja nie sprzyjaa jednak radosnym
obchodom. Na twarzy reichsfhrera malowao si zmartwienie i nerwowo
przekrca piercie z wem na palcu. Podobnie jak Hitler, wydawa si na
skraju fizycznego zaamania. Mia po temu a nadto powodw. Jego urzd by
niewiarygodnym gniazdem intryg. Niektrzy z podwadnych potajemnie
negocjowali ze Szwedami z niechtn aprobat reichsfhrera, a genera SS
Wolff nadal prowadzi rozmowy z aliantami w Szwajcarii, chocia Himmler
wyranie mu tego zakaza.
Nie mia pojcia, ile wiedzia Hitler, wic y w cigym strachu. Od
miesicy wszyscy oczekiwali od niego doniosych decyzji. Chcieli, eby co
zrobi. Kersten i Schellenberg pragnli, aby przeprowadzi zamach stanu
i obali Hitlera. Kilka godzin wczeniej hrabia Schwerin von Krosigk namawia
go, aby przekona Hitlera do podjcia negocjacji pokojowych za
porednictwem papiea. Reichsfhrer mg jedynie odrzec, e Fhrer ma inny
plan. Ale mi go nie ujawni doda.
Hrabia westchn wyczerpany. W takim razie musi si pan pozby
Fhrera tak, jak potrafi.
Wszystko stracone! Dopki Fhrer yje, nie ma moliwoci
doprowadzenia wojny do satysfakcjonujcego zakoczenia!. Himmler
rozejrza si wok z takim przeraeniem, e Schwerin von Krosigk nie by
pewien, czy reichsfhrer nagle nie zwariowa. Ogarn go stan graniczcy
z histeri. Kilkakrotnie powtrzy, e nie moe niczego obieca. Zamiast tego
uciek do sanatorium, gdzie czekao go jeszcze wicej problemw. Kersten
wanie wyldowa na lotnisku Tempelhof z Norbertem Masurem,
przedstawicielem wiatowego Kongresu ydw, ktry w ostatnim momencie
zastpi Storcha36. Na tym jednak nie koniec. Hrabia Bernadotte mia
niebawem przylecie do Berlina, aby spotka si ponownie z reichsfhrerem.
Wszystkie problemy Himmlera znalazy si w krytycznym stadium.
Wytrcony z rwnowagi, zacz duka nieudolne wymwki. Jak mg si
spotka z dwiema osobami jednoczenie? Czy oba spotkania nie mog zosta
przeoone? W kocu zrozpaczony poprosi Schellenberga, eby odby
rozmow wstpn z Masurem. Schellenberg zgodzi si, a poniewa byo ju
po pnocy, uczcili rocznic urodzin Fhrera lampk szampana37.

Rozdzia 31
PI MINUT PO PNOCY, CZYLI KAPITAN IDZIE NA
DNO RAZEM Z OKRTEM
(2030 kwietnia 1945)

1
Alianci uczcili urodziny Fhrera kolejnym nalotem z udziaem tysica
bombowcw. Wydawao si jednak, e nic nie zniszczy pewnoci siebie
Hitlera. 20 kwietnia przez cay dzie powtarza gociom, ktrzy zoyli mu
wizyt z okazji jubileuszu, e nadal wierzy, i Rosjanie ponios klsk pod
Berlinem. Po poudniu spotka si z grup modziey Hitlerjugend w ogrodzie
Kancelarii Rzeszy i podzikowa im za bohatersk walk w obronie stolicy.
Pniej zszed do podziemnego bunkra i przyj admiraa Karla Dnitza, ktry
uzna, e Fhrer przypomina czowieka dwigajcego nieznony ciar. Na
koniec serdecznie powita Keitla. Nigdy nie zapomn, e ocalie mnie
podczas Attentat i wydostae z Ktrzyna. Podje waciwe decyzje
i dziaania.
Keitel wybka, e naley niezwocznie przystpi do negocjacji
pokojowych, zanim Berlin stanie si polem bitwy. Wiem, czego chc, Keitel!
przerwa mu Hitler. Chc odej, walczc! W Berlinie lub poza nim!1. Po
krtkim sam na sam z Jodlem powoli przeszed wzdu szpaleru dowdcw
wojskowych i cywilnych, m.in. Bormanna, Ribbentropa i Speera, ciskajc
donie i wypowiadajc kilka sw do kadego. Niemal wszyscy wzywali go, aby
uciek do Berchtesgaden, dopki moe, ale Fhrer pozosta niewzruszony.
Oznajmi, e od tej pory Rzesza zostanie podzielona na dwie czci: Karl Dnitz
obejmie dowdztwo na pnocy. Logicznym kandydatem na dowdc czci
poudniowej wydawa si feldmarszaek Albrecht Kesselring, dowdca frontu
zachodniego, ale Hitler bra pod uwag take Gringa by moe z politycznej
koniecznoci i powiedzia, e pozwoli, aby wybraa Opatrzno. Zaleci
dokonanie podziau sztabu generalnego. Ci, ktrzy zostali przydzieleni na
poudnie, mieli jeszcze tego wieczoru wyjecha do Berchtesgaden. Gring
zapyta, czy ma wyjecha na poudnie, czy posa tam swojego szefa sztabu,
Kollera. Jed sam odpar Fhrer. Dwaj starzy towarzysze, niegdy tak sobie
bliscy, rozstali si w atmosferze chodnej uprzejmoci. Gring wyruszy do
Karinhall, gdzie jego kamerdyner czeka ju z czternastoma ciarwkami
ubra i dzie sztuki.

Hitler zjad obiad w towarzystwie Ewy i swoich sekretarek. Ponownie

namawiano go, aby wyjecha na poudnie, ale odpar, e byoby to tak, jakby
tybetaski lama obraca pusty mynek modlitewny. Trzeba wymusi podjcie
decyzji tu, w Berlinie albo zgin!2 Po pnocy wezwa dwie starsze
sekretarki do swojego prywatnego pokoju i owiadczy, e za p godziny maj
wyjecha samochodem do Obersalzbergu razem z admiraem von
Puttkamerem
i
osiemdziesicioma
innymi
osobami107*3.
Kobiety
wytrzeszczyy oczy ze zdumienia. Wyjani, e to dlatego, i byy z nim
najduej. Oprcz tego Frulein Wolf musiaa opiekowa si matk. Docz
do was tak szybko, jak to bdzie moliwe. Mwi szeptem, na prno starajc
si ukry drenie lewej rki. Wymkno mu si westchnienie, ktre panna
Schroeder uznaa za jk czowieka pozbawionego nadziei. Nieco pniej Hitler
zadzwoni do niej, aby powiedzie, e Berlin zosta okrony. Bdzie moga
wyruszy dopiero o wicie. Kilka minut pniej zatelefonowa ponownie.
Samolot wystartuje, gdy tylko zostanie odwoany alarm bombowy. Nie bya
pewna, czy dobrze zrozumiaa, gdy jego gos niewyczuwalnie bulgota, wic
poprosia o powtrzenie. Nie odpowiedzia. Ostatnie sowa, ktre
wypowiedzia do jej koleanki, Christy Wolf, brzmiay: To koniec4.

Nieco wczeniej, po zoeniu urodzinowych ycze Fhrerowi, Himmler

opuci bunkier i jecha kilka godzin w ulewnym deszczu na spotkanie
z Masurem, przedstawicielem wiatowego Kongresu ydw. Wyjani
Masurowi, e zosta wyznaczony do rozwizania problemu ydw i e
pocztkowo planowa humanitarne rozwizanie poprzez emigracj. Jednak
nawet kraje, ktre chlubiy si przyjacielskim stosunkiem do ydw,
odmwiy ich przyjcia. Podczas wojny na wschodzie wyjani
zetknlimy si z wielkimi masami ydowskiego proletariatu, co stworzyo
nowe problemy. Nie moglimy mie takiego nieprzyjaciela na karku. Ci ydzi
nie tylko pomagali partyzantom, ale byli zaraeni tyfusem i innymi
chorobami. W celu zapobieenia wybuchowi epidemii wyjani trzeba
byo zbudowa krematoria. Musielimy spali ciaa duej liczby ludzi, ktrzy
zmarli wskutek chorb. Teraz nas o to obwiniaj!
Nie mona cofn tego, co si stao odpar Masur. Jeli jednak
kiedykolwiek w przyszoci ma powsta most pomidzy naszymi narodami,
wszyscy ydzi, ktrzy przebywaj na terenach niemieckich, musz pozosta
przy yciu. Himmler zaprotestowa, wskazujc, e zawsze pragn przekaza
obozy koncentracyjne aliantom. Czy nie stao si tak w przypadku BergenBelsen i Buchenwaldu? Prosz spojrze, co otrzyma w zamian: Amerykanie
rozpowszechniaj sfaszowane zdjcia masowego ludobjstwa! A kiedy
pozwoli, eby dawa tysic siedmiuset ydw wyjechao do Szwajcarii, prasa
zagraniczna ogosia, e zrobi to tylko po to, aby mie alibi. Nie potrzebuj

alibi. Zawsze robiem to, co wedug mnie suyo zaspokojeniu potrzeb mojego
narodu. Bior za to pen odpowiedzialno. Na pewno si na tym nie
wzbogaciem5.
Kiedy Masur wyszed z pokoju, Himmler nagle spyta swojego masayst,
Kerstena, czy nie poleciaby do kwatery gwnej Eisenhowera i nie omwi
natychmiastowego zaprzestania wrogich dziaa. Zrb wszystko, aby
przekona Eisenhowera, e prawdziwym wrogiem ludzkoci jest radziecka
Rosja i e tylko Niemcy mog stawi jej czoa. Uznam zwycistwo zachodnich
aliantw. Musz da mi jedynie czas na odparcie Rosjan. Jeli pozwol mi
zachowa sprzt, nadal bd mg to uczyni.
Po powrocie Masura Himmler oznajmi, e wykona gest dobrej woli,
niezwocznie uwalniajc tysic ydowskich kobiet z obozu w Ravensbrck.
Zada, aby ich przyjazd do Szwecji zosta otoczony tajemnic, i zasugerowa,
by nazywa je raczej Polkami ni ydwkami. Przed witem poegna
Masura i wyruszy do sanatorium Gebhardta, gdzie czeka ju na niego hrabia
Bernadotte. Panowie zasiedli do wsplnego niadania. Wyczerpanie Himmlera
najwyraniej nie wpyno na jego apetyt, cho kompulsywnie stuka
paznokciami o przednie zby. Nie wiadomo, czemu sprzeciwi si skromnej
probie Bernadottego, aby pozwolono skandynawskim winiom przejecha
przez Dani do Szwecji, bo chwil pniej spontanicznie zaproponowa, eby
szwedzki Czerwony Krzy zaj si wszystkimi kobietami w Ravensbrck. Na
koniec przeprosi gocia i poszed si zdrzemn. Wczesnym popoudniem
wezwa do sypialni Schellenberga i powiedzia, e czuje si chory. Kiedy ich
limuzyna wloka si zakorkowan drog w kierunku pobliskiej kwatery
gwnej, reichsfhrer powiedzia: Schellenberg, lkam si tego, co moe
nadej.
Powinno da to panu odwag do dziaania.
Himmler milcza, a kiedy Schellenberg zacz krytykowa nierealistyczn
polityk ewakuacji wszystkich obozw koncentracyjnych, wyd usta jak
skarcone dziecko. Schellenberg, nie zaczynaj wszystkiego od nowa burkn.
Hitler wcieka si od wielu dni, e Buchenwald i Bergen-Belsen nie zostay
cakowicie ewakuowane6.

W chwili gdy Himmler zapewnia Masura, e akcja ewakuacji obozw

koncentracyjnych ustaa, winiowie Sachsenhausen lecego na trasie
natarcia ukowa na Berlin zostali w strugach deszczu wypdzeni z barakw
i ustawieni w kolumnach do wymarszu. Pitnacie kilometrw na wschd
gronie dudniy radzieckie armaty. Przedstawiciel Czerwonego Krzya zada
od komendanta obozu, aby przekaza Sachsenhausen jego organizacji, ale ten
odmwi, twierdzc, e Himmler kaza mu ewakuowa wszystko z wyjtkiem
szpitala, kiedy zbli si Rosjanie. W ten sposb niemal czterdzieci tysicy

winiw, wygodzonych, chorych i obdartych, uformowano w dwie

chaotyczne, falujce kolumny. Stranicy popdzili ich w strugach deszczu na
pnocny zachd, a tych, ktrzy nie wytrzymywali tempa, zabijali i zostawiali
w rowach.

Co mona zdziaa z narodem, ktrego mczyni nie chc walczy nawet

wwczas, gdy wrg gwaci ich kobiety!. Nastpnego dnia Goebbels
z rozgoryczeniem wyzna swoim wsppracownikom, e wojna jest
nieodwoalnie przegrana nie z powodu Hitlera, ale narodu, ktry go zawid.
Wszystkie plany, wszystkie idee narodowego socjalizmu byy zbyt wzniose,
zbyt szlachetne dla tych ludzi Zasuyli na los, ktry ich spotyka. Zwrci
si nawet przeciwko wasnym ludziom. A wy? Czemucie ze mn pracowali?
Podern wam garda! Kiedy bdziemy pada, niechaj zadry caa ziemia!.
Przez cay dzie Goebbels przechodzi od stanu rozpaczy do niezadowolenia.
Dowiedziawszy si, e jego dwie sekretarki ucieky na wie na rowerach,
jkn: Pytam was, jak mogo do tego doj? W jaki sposb zapewnimy stae
godziny pracy biura?7

Na froncie wschodnim kryy plotki, e dowdcy w Berlinie stracili

wszelk nadziej, a Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu ucieko do
Berchtesgaden. W kilkunastu miejscach Rosjanie przebili si przez linie Grupy
Armii Wisa. Jeden z oddziaw specjalnych Armii Czerwonej dotar niecae
czterdzieci kilometrw od bunkra Fhrera. W poudnie 21 kwietnia
Kancelaria Rzeszy znalaza si w zasigu radzieckich dzia. W bunkrze sycha
byo sabe wybuchy pociskw, kiedy Jodl meldowa, e wojska ukowa mog
w kadej chwili okry armi Manteuffla. Aby temu zapobiec, do walki
wprowadzono ostatni ma rezerw pod dowdztwem generaa SS Felixa
Steinera, stacjonujc w odlegoci czterdziestu kilometrw na pnoc od
Berlina.
Zgarbiony Hitler nagle si wyprostowa. Podobnie jak Skorzeny i Rudel,
Steiner by magiczn postaci. To jego rozpaczliwe lutowe natarcie z rejonu
Pomorza spowolnio atak ukowa. Hitler pochyli si nad map. W kocu
podnis gow. Jego oczy byszczay. Kontratak! wykrzykn
z narastajcym podnieceniem. Steiner przeprowadzi atak na poudniowy
wschd, przebijajc si przez szpic ukowa. W ten sposb jednym
uderzeniem ocali Berlin i zapobiegnie okreniu Manteuffla. Wyda osobisty
rozkaz Steinerowi, zakazujc wycofania si na zachd. Oficerowie, ktrzy nie
wykonaj tego rozkazu, maj zosta aresztowani i niezwocznie rozstrzelani.
Ty, Steiner, odpowiadasz za to gow!. Ze wszystkich niemoliwych do
wykonania rozkazw, ktre Steiner otrzyma od Fhrera, ten by najbardziej

absurdalny. Jego dywizja pancerna bya ni tylko z nazwy. Nie mia zamiaru
powici swoich onierzy dla tak beznadziejnej sprawy i tylko uda, e si
zgadza co byo atwym zadaniem dla czowieka, ktry kiedy chcia porwa
Fhrera8.
Take Bormann wiedzia, e nie ma ju adnej nadziei. Zatelefonowa do
swojej ony w Berchtesgaden i powiedzia, e znalaz w Tyrolu wspania
kryjwk dla ich dzieci. Pani Bormann miaa udawa dyrektork
zbombardowanego przytuku dla dzieci, ktra szuka schronienia. Aby
uwiarygodni t histori, kaza porwa szecioro maluchw z partyjnego
przedszkola w Garmisch9.

2
Rankiem 22 kwietnia Steiner by gwnym tematem rozmw
prowadzonych w bunkrze Fhrera. Czy przeprowadzi atak z pnocy, aby
ocali Berlin? A jeli tak, jak daleko dotar? Z kad godzin Hitler niepokoi si
coraz bardziej, gdy genera Hans Krebs, nowy szef sztabu Naczelnego
Dowdztwa Wojsk Ldowych, ktry zastpi Guderiana, powtarza, e nie ma
o czym meldowa. Kiedy podczas poudniowej narady Fhrer usysza, e
Berlin zosta w trzech czwartych okrony, zada, aby mu wreszcie
powiedzieli, jak poszo natarcie Steinera. W kocu Krebs wydusi z siebie, e
oddziay Steinera szykuj si do ataku i nadal nie ma adnych konkretnych
wiadomoci.
Fhrer pokrci gow i zacz ciko dysze. Chrapliwym tonem wyprosi
wszystkich oprcz swoich generaw i Bormanna. Ludzie wpadali jedni na
drugich, pragnc jak najszybciej uciec z pokoju. Zatrzymali si w poczekalni
i zamarli w penej lku ciszy. Kiedy drzwi si zamkny, Hitler zerwa si na
rwne nogi. Zacz kry tam i z powrotem, wykrzykujc, e jest otoczony
przez kamcw i zdrajcw. Wszyscy byli zbyt mali, zbyt maostkowi, eby
zrozumie jego wielkie denia. Pad ofiar zepsucia i tchrzostwa, a teraz
wszyscy go opucili. Cakowicie straci nad sob panowanie, co mu si
wczeniej nie zdarzyo. Zwrci oskarycielski palec w kierunku generaw,
obwiniajc takich jak oni o klski tej wojny. Jedyne sowo protestu pado z ust
Bormanna. Oficerowie byli zdumieni, cho sowa Bormanna miay na celu nie
tyle obron wojskowych, ile uspokojenie Fhrera.
Hitler krzykn co o Steinerze i nagle osun si na krzeso. Wojna jest
przegrana jkn z blem. Pniej drcym gosem doda, e III Rzesza
upada, wic on sam moe jedynie umrze. Jego twarz poblada, a ciao
zaczo spazmatycznie dygota, jakby dowiadczy silnego udaru. Nagle si
uspokoi. Szczka mu opada i zacz patrze przed siebie nieprzytomnym
wzrokiem, co zaniepokoio obecnych bardziej od napadu furii. Mijaa minuta
po minucie, cho pniej nikt nie potrafi powiedzie, jak dugo to trwao.

W kocu policzki Fhrera zadray i wystpiy na nich czerwone plamy: moe

mia zawa albo migotanie przedsionka. Bormann, Keitel i Burgdorf, szef
dziau kadr Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych, zaczli go baga, aby
nie traci wiary. Jeli take on j utraci, wszystko pjdzie na marne. Nalegali,
aby natychmiast wyjecha do Berchtesgaden, ale Hitler wolno pokrci gow
i guchym, zmczonym gosem oznajmi, e jeli chc, mog to uczyni, ale on
powita swj koniec w stolicy. Poprosi, eby sprowadzili do niego Goebbelsa.
Ci, ktrzy przebywali w zewntrznej poczekalni, syszeli niemal kade
sowo. Fegelein chwyci za telefon i powiedzia Himmlerowi, co si stao.
Wstrznity reichsfhrer zadzwoni do Hitlera i prosi go usilnie, eby nie
traci nadziei. Obieca wysa niezwocznie oddzia SS. Tymczasem Hitler
posa po Traudl Junge, Gerd Christian i now kuchark, Konstanz Manzialy.
Zameldoway si w poczekalni i czekay na Fhrera w towarzystwie Ewy
Braun. Jego twarz bya pozbawiona wyrazu, oczy wpatryway si w przestrze
martwym wzrokiem. W bezosobowy, a jednoczenie wadczy sposb
poinformowa cztery kobiety, e w cigu godziny polec na poudnie.
Wszystko jest stracone. Beznadziejnie stracone powiedzia.
Skamieniay pod wpywem szoku. Pierwsza poruszya si Ewa. Podesza do
Hitlera i uja jego donie. Umiechna si delikatnie, jak do zasmuconego
dziecka. Przecie wiesz, e z tob zostan. Nie pozwol, eby mnie odprawi.
Jej sowa sprawiy, e oczy Fhrera oyy i zrobi co, czego czonkowie jego
najbliszego otoczenia nie widzieli nigdy wczeniej: pocaowa j w usta.
Traudl wbrew sobie powiedziaa: Ja te zostaj. Gerda i kucharka
przyczyy si do tego chru. Hitler ponownie kaza im wyjecha, ale nie
chciay ustpi. Wtedy chwyci ich donie i powiedzia ze wzruszeniem:
Gdyby moi generaowie byli tacy odwani jak wy!. Zupenie wyczerpany,
powlk si do ssiedniego pokoju, gdzie czekaa na niego grupa oficerw.
Panowie oznajmi to koniec. Zostan w Berlinie i si zastrzel, gdy
nadejdzie ostatnia chwila. Kady z was musi sam zdecydowa, kiedy
wyjedzie10.

Goebbels znajdowa si nadal w swoim domu, kiedy powiedziano mu, e

Fhrer chce go niezwocznie widzie. Przygotowywa si do opuszczenia
ministerstwa, gdy otrzyma kolejn wiadomo, e Hitler chciaby zobaczy
take Magd i dzieci. O siedemnastej pani Goebbels spokojnie polecia
opiekunce, eby przygotowaa dzieci do wizyty u Fhrera. Byy uradowane.
Czy wujek Adi poczstuje je czekolad i ciastem, jak zwykle? Matka,
domylajc si, e jad na mier, umiechna si i powiedziaa: Kade z was
moe zabra jedn zabawk, ale nic wicej11.
W kocu Keitel wyprosi wszystkich z sali konferencyjnej, aby pomwi
z Hitlerem sam na sam. Chcia go przekona, eby pojecha bezporednio do

Berchtesgaden i stamtd rozpocz negocjacje pokojowe. Fhrer przerwa mu

w p zdania. Wiem, co powiesz: Trzeba niezwocznie podj decyzj
wychrypia. Ju zdecydowaem. Nie opuszcz Berlina. Bd go broni do
ostatniego tchu!12. Kiedy do pokoju wszed Jodl, Hitler powtrzy, e
postanowi umrze. Powinienem by podj t decyzj, najwaniejsz decyzj
w moim yciu, ju w listopadzie 1944 roku, przed opuszczeniem kwatery
gwnej w Prusach Wschodnich13.
Pniej wezwa do siebie Bormanna i rozkaza, eby polecia do
Berchtesgaden razem z Jodlem i Keitlem. Ten drugi mia obj dowdztwo
razem z Gringiem jako osobistym przedstawicielem Fhrera. Kiedy Keitel
zaprotestowa, Hitler odrzek: Wszystko rozpada si w kawaki, a ja nie mog
nic zrobi. Reszt, doda, trzeba pozostawi Gringowi. Czeka was zacieky
bj, a w negocjacjach marszaek jest lepszy ode mnie. Bd walczy o Berlin
i zwyci albo zgin. Nie moe ryzykowa wpadnicia w rce wroga,
powiedzia, wic zastrzeli si w ostatniej chwili14.
Generaowie zaczli si zaklina, e sytuacja nie jest jeszcze cakiem
beznadziejna. Dwunasta Armia Wencka moe zawrci i ruszy na odsiecz
Berlinowi. Nagle oczy Hitlera pojaniay. Cho to niewiarygodne, nadzieja
powrcia, a wraz z ni determinacja. Zacz zadawa pytania, a nastpnie
szczegowo opisa, jak mona ocali stolic. Kiedy Keitel odszed, eby
osobicie wyda rozkazy Wenckowi, Fhrer pogry si w kolejnej depresji.
Oznajmi ludziom z najbliszego otoczenia, e nie ma ju adnej nadziei. Kiedy
kto zwrci jego uwag na obraz przedstawiajcy Fryderyka Wielkiego
i spyta, czy ju nie wierzy, e w historii zdarzaj si cuda, Fhrer ze
znueniem pokrci gow. Armia mnie zdradzia, moi generaowie do
niczego si nie nadaj powiedzia. Moje rozkazy nie s wykonywane.
Wszystko jest skoczone. Narodowy socjalizm upad i ju nigdy si nie
podniesie!. Moe za sto lat pojawi si podobna idea posiadajca moc religii
i rozprzestrzeni si po wiecie. Ale Niemcy s zgubione. Nard nie by
wystarczajco gotowy lub wystarczajco silny, eby zrealizowa misj, ktr
mu wyznaczyem15.

3
Tego wieczoru genera Eckard Christian, dowdca operacji Luftwaffe,
wpad do kwatery Kollera za rogatkami Berlina. Fhrer jest zaamany!. Po
tych sowach zoy przeraajc relacj o tym, co si stao. Koller pojecha do
nowej kwatery gwnej Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu i poprosi Jodla
o potwierdzenie niewiarygodnej opowieci Christiana. Jodl odrzek spokojnie,
e to prawda. Koller spyta, czy Fhrer speni swoj grob i popeni
samobjstwo. Tak, w tej kwestii jest zdecydowany. Genera nie kry oburzenia.

Oznajmi, e musi natychmiast odej, aby osobicie poinformowa Gringa,

i Fhrer powiedzia: W negocjacjach marszaek jest lepszy ode mnie.
Przed zmrokiem 23 kwietnia Koller i jego personel wyruszyli do
Monachium pitnastoma junkersami Ju-52S. Tymczasem przebywajcy
w Berchtesgaden Gring usysza o wszystkim z zupenie nieoczekiwanego
rda. Tego ranka powiedzia swojemu dozorcy i nikomu wicej
o potajemnej wiadomoci radiowej od Bormanna z informacj, e Fhrer
przey zaamanie nerwowe i e Gring ma obj dowdztwo. Marszaek by
rozdarty midzy podejrzeniami i chci uwierzenia w histori Bormanna. Co
powinien uczyni? Niezwocznie przystpi do dziaania czy czeka?
Koller dotar do wygodnego, skromnego domu Gringa w Obersalzbergu
dopiero w poudnie. Z oywieniem opowiedzia mu o zaamaniu Hitlera.
Oczywicie, Gring ju zna sytuacj, wic ku zaskoczeniu Kollera nie okaza
wikszego zainteresowania. Zapyta, czy Hitler nadal yje. Czy wyznaczy
Bormanna na swojego nastpc? Koller odpar, e gdy wylatywa z Berlina,
Hitler y, nadal istniay take jedna lub dwie drogi ucieczki. Przypuszczalnie
miasto bdzie si broni jeszcze tydzie. W kadym razie zakoczy reszta
naley do pana, Herr Reichsmarschall!
Gring si waha. Czy Hitler nie mg wyznaczy na swojego nastpc
Bormanna, spyta ponownie. Bormann, jego dawny wrg, mg przesa
telegram, aby marszaek przedwczenie uzurpowa sobie wadz. Jeli zaczn
dziaa, nazwie mnie zdrajc. Jeli tego nie zrobi, oskary, e zawiodem
w najbardziej krytycznym momencie!. Posa po Hansa Lammersa, swojego
doradc prawnego, penicego piecz nad dwoma oficjalnymi dokumentami,
w ktrych Fhrer mianowa swojego nastpc, a sporzdzonymi osobicie
przez Hitlera w 1941 roku. Dokumenty te wskazyway Gringa jako nastpc
Hitlera w razie jego mierci. Mia take peni rol nastpcy Hitlera
w przypadku, gdyby Fhrer nie mg w sposb trway lub przejciowy
sprawowa swojego urzdu.
Marszaek zapyta, czy sytuacja militarna w Berlinie uzasadnia przejcie
przez niego wadzy, ale Lammers nie mg udzieli odpowiedzi. Zdajc sobie
spraw, e jego wpyw na Fhrera sab w miar umacniania si Bormanna,
Gring spyta, czy Hitler wyda jakie rozporzdzenia po 1941 roku, ktre
mogyby uniewani przejcie przez niego wadzy. Lammers zaprzeczy.
Fhrer tego nie uczyni, wicej, od czasu do czasu potwierdza, e
wspomniane dokumenty pozostaj w mocy. Oznajmi, e rozporzdzenie ma
moc prawn i nie musi by nawet ponownie ogoszone.
Kto zasugerowa, eby przesa wiadomo radiow z zapytaniem, czy
Fhrer nadal chce, aby Gring zosta jego zastpc. Naszkicowali tekst: Mein
Fhrer, czy w obliczu Paskiej decyzji pozostania w Berlinie nadal yczy Pan
sobie, abym obj wadz w Rzeszy, zgodnie z rozporzdzeniem z 29 czerwca
1941 roku?. Gring przeczyta wiadomo i doda: z penymi
uprawnieniami w sprawach wewntrznych i zagranicznych, aby mg

przystpi do negocjacji pokojowych z aliantami. Nadal zatroskany, spyta: A

jeli nie otrzymam odpowiedzi? Trzeba okreli termin, w ktrym musz
dosta odpowied.
Koller zaproponowa osiem godzin, wic Gring poda nieprzekraczalny
termin, a nastpnie popiesznie dopisa: W najtrudniejszej godzinie mojego
ycia jestem caym sercem z Panem. Nie potrafi wyrazi tego, co czuj. Niech
Bg Panu bogosawi i sprowadzi do nas tak szybko, jak to moliwe. Paski
niezmiennie oddany, Hermann Gring. Odchyli si ciko do tyu
i westchn: To przeraajce. Jeli nie otrzyma wiadomoci do dwudziestej
drugiej, bdzie musia podj drastyczne dziaania. Natychmiast zakocz t
wojn16.
Kiedy jego telegram dotar do bunkra Fhrera a by ostatnim
przechwyconym przez angielsk Ultr najbardziej rozwcieczony okaza si
Bormann. Z miejsca zada egzekucji Gringa. Hitler nie chcia si posun
tak daleko i wysa marszakowi trzy sprzeczne wiadomoci. W pierwszym
telegramie rezygnowa z wymierzenia mu kary mierci za zdrad stanu, jeli
natychmiast zoy wszystkie sprawowane urzdy; w drugim podtrzyma
rozporzdzenie wyznaczajce Gringa swoim nastpc. Trzeci telegram, by
moe najlepiej wyraajcy jego uczucia, zosta sformuowany w tak niejasny
sposb (Twoje przypuszczenie, e uniemoliwiono mi penienie urzdu, jest
cakowicie bdne. Nie mam pojcia, z jakiego absurdalnego rda
zaczerpne te informacje), e Bormann musia si wystraszy, i stanowi
wstp do przebaczenia. Ze swojej strony przekaza komendantowi SS
w Obersalzbergu wiadomo radiow, eby aresztowa Gringa za zdrad17.
Krebs zatelefonowa do Keitla z bunkra Fhrera i szczegowo opowiedzia
o odsuniciu Gringa. Przeraony Keitel powtarza, e musiao doj do
jakiego nieporozumienia. Nagle do rozmowy wtrci si Bormann,
wykrzykujc, e Gring zosta wylany nawet z urzdu gwnego owczego
Rzeszy. Keitel nie raczy odpowiedzie. Pomyla, e sytuacja bya zbyt
krytyczna na tak zoliwe metody. Po krtkiej i frustrujcej popoudniowej
naradzie u Hitlera Keitel wrci z Jodlem do swojej kwatery gwnej. Po
drodze doszlimy do zgody, e nie mona pozostawi sytuacji w takim stanie
dyskutowalimy nawet o uprowadzeniu Fhrera z jego bunkra, jeli trzeba,
z uyciem siy. W kocu jednak porzucili ten pomys. Nie zdoaliby skoni do
wsppracy stranikw SS oraz osobistej ochrony Fhrera18.

4
Kiedy Rosjanie zaczli si zblia do stolicy, zwykle radosne usposobienie
Ewy Braun przerodzio si w kontrolowany lk. Ktrego dnia chwycia donie
Traudl Junge i drcym gosem wyznaa, e jest miertelnie przeraona. Oby
to wszystko si wreszcie skoczyo!19 Napisaa poegnalny list do swojej

najlepszej przyjaciki Herty. To moje ostatnie sowa. Ostatni znak ycia, jaki
ode mnie otrzymasz zacza, a nastpnie wyjania, e przesya jej swoj
biuteri. Herta moe j rozda wedug wasnego uznania. Przeprosia, e jej
list jest tak chaotyczny. Szstka dzieci Goebbelsa robia piekielny harmider
w ssiednim pokoju. Nie mog poj, jak do tego doszo! Tyle si wydarzyo,
e mona straci wiar w Boga!. W postscriptum dodaa, e nawet sam Hitler
utraci nadziej20. Jednak nastpnego dnia, w poniedziaek 23 kwietnia, Ewa
napisaa siostrze, e nadal jest szansa. Nie musz chyba dodawa, e nie
pozwolimy schwyta si ywcem. Poprosia Gretl, eby zniszczya jej
dokumenty, z wyjtkiem listw Fhrera i jej odpowiedzi. Te miaa umieci
w wodoszczelnym opakowaniu i zakopa. List koczyo postscriptum
przepojone aosn nadziej: Przed chwil rozmawiaam z Fhrerem. Myl,
e dzi bardziej optymistycznie spoglda w przyszo21.
Take Himmler czyni ostatnie przygotowania. Przed pnoc spotka si
ponownie z Folke Bernadottem, tym razem w szwedzkim konsulacie
w Lubece. Ta wojna musi si zakoczy stwierdzi nieoczekiwanie.
Przyznaj, e Niemcy zostay pokonane. Fhrer mg ju nie y, wic nie by
duej zwizany przysig. Jest gotw ogosi kapitulacj na froncie
zachodnim, powiedzia, ale nie na wschodzie. Zawsze byem i pozostan
zaprzysigym wrogiem bolszewizmu. Spyta, czy hrabia jest gotw
przekaza t propozycj szwedzkiemu ministrowi spraw zagranicznych
z prob o zakomunikowanie jej aliantom.
Bernadotte nie by zachwycony tym pomysem, ale zgodzi si go
przekaza swojemu rzdowi. Co Himmler zamierza zrobi, jeli jego
propozycja zostanie odrzucona? Wwczas obejm dowdztwo na froncie
wschodnim i polegn w walce odrzek. Himmler i doda, e liczy na
spotkanie z Eisenhowerem i jest gotw niezwocznie zoy na jego rce
bezwarunkow kapitulacj. Obaj jestemy ludmi wyrobionymi towarzysko,
czy powinienem ucisn do Eisenhowerowi? spyta22.
Po oznajmieniu, e by to najczarniejszy dzie jego ycia, Himmler znikn
w ciemnoci. Usiad za kierownic swojego auta i wcisn gaz. Wz wbi si
w ywopot, zatrzymujc si na ogrodzeniu z drutu kolczastego. Szwedzi
i Niemcy zdoali wypchn samochd i Himmler odjecha z piskiem opon.
Hrabia zauway, e byo w tym wszystkim co symbolicznego.

Podczas narady wojskowej nastpnego ranka, 24 kwietnia, Hitler usysza,

e armia Manteuffla zostaa cakowicie odcita przez gbokie uderzenie
radzieckich dywizji pancernych. Zwaywszy szerok naturaln przeszkod
uformowan przez Odr powiedzia po chwili penego napicia milczenia
sukces Rosjan w starciu z Trzeci Armi Pancern mona przypisa jedynie
niekompetencji niemieckich wojskowych!. Krebs prbowa broni dowdc,

ale przypomniao to Hitlerowi o nieudanym ataku Steinera. Wskaza drc

rk map i oznajmi, e w cigu dwudziestu czterech godzin musi si
rozpocz kolejne natarcie z rejonu pooonego na pnoc od Berlina. Trzecia
Armia przeprowadzi zmasowany atak, bezwzgldnie wycofujc jednostki
z tych odcinkw frontu, ktre nie s celem ataku. Do jutra wieczr trzeba
koniecznie przywrci czno Berlina z pnoc. Prosz niezwocznie
przekaza ten rozkaz. Sugestia, aby Steiner poprowadzi atak, rozsierdzia
Fhrera. Nie mam najmniejszego poytku z tych uciliwych, aroganckich
i niezdecydowanych dowdcw SS!23.
Goebbels wyszed z narady, eby wyda swoje ostatnie obwieszczenie
skierowane do berliczykw. Mia nadziej, e mwic prawd, przestraszy
Niemcw i skoni ich do kontynuowania witej krucjaty przeciwko
czerwonym. Nasze serca nie mog si waha ani dre. Nasz dum i ambicj
musi si sta powstrzymanie bolszewickiego zmasowanego natarcia. Atak ze
wschodu wymierzony w serce Europy zostanie powstrzymany na murach
stolicy Rzeszy24. Kiedy rozlepiano obwieszczenie, Julius Schaub pali ostatnie
dokumenty z prywatnej korespondencji Fhrera. Po wykonaniu tej roboty
osobisty adiutant Hitlera polecia na poudnie z rozkazem zniszczenia innych
prywatnych dokumentw w monachijskim mieszkaniu Fhrera oraz
w Berghofie.

5
Komendant SS w Berchtesgaden podj dziaania natychmiast po
otrzymaniu telegramu od Bormanna, umieszczajc w areszcie domowym
Gringa i czonkw jego rodziny. Dwa ostatnie dni byy najbardziej burzliwe
w caej dramatycznej karierze marszaka Rzeszy: kiedy jego Fhrer upad,
sdzi, e odziedziczy III Rzesz. Pniej nadeszy trzy depesze od Hitlera.
Teraz lka si, e zostanie stracony. Rankiem 25 kwietnia kilku oficerw SS
prbowao przekona go w obecnoci ony i kamerdynera, aby podpisa
dokument stwierdzajcy, e z powodu zego stanu zdrowia rezygnuje ze
sprawowania wszystkich funkcji. Gring odmwi. Mimo otrzymanych
wiadomoci nie mg uwierzy, e Hitler naprawd mia na myli to, co
powiedzia. Kiedy jednak trzej esesmani wycignli bro, niezwocznie zoy
podpis. Ceremoni przerwao wycie nadlatujcych samolotw.
Alianckie samoloty czsto przelatyway nad Berchtesgaden w drodze do
Salzburga, Linzu i innych celw, ale ustronna rezydencja Hitlera pozostaa
nietknita. Tego dnia trzysta osiemnacie bombowcw typu Lancaster dostao
zadanie starcia jej z powierzchni ziemi. O dziesitej rano nad okoliczn gr
przesuna si pierwsza grupa, zrzucajc silne materiay wybuchowe na skraj
posiadoci Fhrera. P godziny pniej nadleciaa wiksza fala. Przez niemal
godzin jeden samolot po drugim zrzuca na Obersalzberg bomby burzce.

Kiedy ostatnia maszyna odleciaa, genera si powietrznych Robert Ritter von

Greim, dowdca Szstej Luftflotte stacjonujcej w Monachium, przyjecha do
Berghofu. Rezydencja zamienia si w stert zgliszcz. Greim rozglda si
wok z przeraeniem. Dom Fhrera zosta bezporednio trafiony. Jedna
z bocznych cian runa, a rozerwany blaszany dach wisia w powietrzu.
Jako oddany nazista (to on w 1920 roku zabra Hitlera w pierwsz
przejadk samolotem) Greim otrzyma z Berlina telegram, aby zameldowa
si w bunkrze Fhrera. Teraz szuka Kollera, ktry, jak mu powiedziano,
dosta identyczny rozkaz. Greim zacz pomstowa na Gringa za to, e opuci
stolic i zachowa si jak zdrajca. Koller przeprosi za swojego szefa, ale na
Greimie nie zrobio to najmniejszego wraenia. Nie naley broni Gringa,
oznajmi i wyruszy do Berlina.

Pnym rankiem kleszcze Armii Czerwonej zacinite wok Berlina byy

bliskie zamknicia. Uczestnicy narady o dziesitej trzydzieci w ponurej
atmosferze czekali na przybycie Hitlera. On rwnie by przygnbiony, dopki
Heinz Lorenz z oficjalnej niemieckiej agencji prasowej nie donis, e wanie
przechwyci komunikat z neutralnego pastwa, z ktrego wynikao, e doszo
do sporu podczas pierwszego spotkania Rosjan i Amerykanw na rzece
Muldzie. Kiedy nie mogli si dogada w sprawie sektorw, ktre maj
okupowa, Rosjanie zarzucili Amerykanom naruszenie uzgodnie z Jaty.
Hitler si wyprostowa, a jego oczy zabysy. Panowie powiedzia to
kolejny dowd braku jednoci w szeregach naszych wrogw. Nard niemiecki
i historia napitnowayby mnie jako przestpc, gdybym dzi zawar pokj, bo
nadal istnieje szansa, e drogi naszych nieprzyjaci si rozejd!. Wydawao
si, e nabiera si w miar mwienia. Czy mona zaprzeczy, e kadego dnia
w kadej godzinie moe wybuchn wojna midzy bolszewikami
i Anglosasami o czekajc ich nagrod, Niemcy?. Odwrci si do Krebsa
i lekkim skinieniem gowy da sygna, eby rozpocz narad. Szef sztabu
generalnego zacz skada raport, ale Hitler przerwa mu dwukrotnie. Gdzie
jest Wenck? W odpowiedzi usysza zakopotane: Nie ma adnych
meldunkw25.
Przechwycone wiadomoci tak zaabsorboway Hitlera, e przez nastpn
godzin ni na jawie o kolejnym cudzie, ktry nastpi w ostatniej chwili.
Niebawem Anglosasi bd si musieli przeciwstawi czerwonym z czystego
instynktu samozachowawczego. Jeli to prawda, e w San Francisco pojawiy
si pierwsze rnice midzy aliantami [delegaci trzech mocarstw spotkali si
na pierwszej sesji Organizacji Narodw Zjednoczonych] a te musz si
pojawi nadejdzie punkt zwrotny, jeli zdoam odnie cho jedno
zwycistwo nad bolszewickim kolosem. Moe to przekona innych, e tylko
jedno zdoa powstrzyma Sowietw: on, partia narodowosocjalistyczna

i obecne pastwo niemieckie. Raport agencji prasowej DNB okaza si jednak

nieprawdziwy. Nie byo sporw midzy posuwajcymi si naprzd oddziaami
rosyjskimi i amerykaskimi. W rzeczywistoci onierze spotkali si dopiero
nastpnego dnia, 26 kwietnia, kiedy dwa amerykaskie patrole nawizay
kontakt z czerwonoarmistami w Strehli i Torgau nad ab. To miejsce miao
podzieli na dwoje kurczc si Rzesz Hitlera.
Pnym rankiem wszystko wskazywao, e armia generaa Wencka idzie
na odsiecz stolicy. Doniesienia radiowe o staych postpach Wencka doday
otuchy berliczykom. Nikt nie czeka na nie bardziej niecierpliwie od Hitlera.
Liczy, e dziki generaowi zdoa przecign bitw co najmniej do 5 maja,
aby mg umrze tego samego dnia co Napoleon. Prna nadzieja. Tylko
Dwudziesty Korpus naciera w kierunku stolicy, otrzymawszy skromn misj
dotarcia do Poczdamu i otwarcia korytarza dla wycofujcego si garnizonu
berliskiego. Gwny trzon armii Wencka par na wschd wbrew rozkazom
Fhrera aby ocali towarzyszy z okronej Dziewitej Armii.
Wczesnym wieczorem inny genera, istne uosobienie lojalnoci,
zaryzykowa ycie, aby zameldowa si u Fhrera. Ritter von Greim siedzia
za sterami maego samolotu obserwacyjnego leccego tu nad wierzchokami
drzew w kierunku oblonego Berlina. W grze toczyy si zacieke walki
powietrzne. Nagle w pododze kokpitu ukazaa si dua dziura, a Greim opad
na stery. Kiedy samolot zacz bezwadnie pikowa, jego pasaerka, Hanna
Reitsch, pochylia si i chwycia wolant. Jakim cudem zdoaa wyprostowa
storcha i bezpiecznie wyldowaa na szerokiej alei przebiegajcej przez Bram
Brandenbursk. Wezwaa samochd i pomoga Greimowi wsi do rodka.
Kiedy opatrzono mu zranion praw stop, pilot zosta zaniesiony na
noszach do bunkra Fhrera. Maa gromadka napotkaa Magd Goebbels, ktra
bardzo zdziwia si, e jaka ywa dusza zdoaa do nich dotrze. Chocia nigdy
nie poznaa Hanny Reitsch, obja j i zacza szlocha. Chwil pniej
w wskim korytarzu ukaza si Hitler. Ciko zwiesi gow, nieprzerwanie
wykrca rce i mia szkliste oczy, ale raport Greima tchn w niego nowe
ycie. Uj jego donie, a nastpnie zwrci si do Reitsch. Dzielna kobieta!
Widz, e na tym wiecie pozostaa jeszcze odrobina lojalnoci i odwagi!.
Po tych sowach opowiedzia im o zdradzieckim telegramie Gringa.
Ultimatum! Zuchwae ultimatum! Nic innego nam nie pozostao! Spjrzcie
tylko, przez co musz przechodzi! Nie dotrzymano adnej przysigi, nie
zachowano si z honorem! Nie oszczdzono mi adnych rozczarowa ani
zdrad, a teraz to!. Zatrzyma si, jakby nie mia siy i dalej. Pniej spojrza
na Greima przez pprzymknite powieki i wyszepta: Niniejszym mianuj
pana nastpc Gringa, bdzie pan gwnodowodzcym Luftwaffe. ciskam
pask do w imieniu narodu niemieckiego. Wzruszeni gocie poprosili,
eby pozwolono im zosta w bunkrze, by mogli odpokutowa zdrad Gringa.
Rwnie wzruszony Hitler wyrazi zgod. Ich decyzja, powiedzia, zapisze si na
dugo w dziejach Luftwaffe26.

O wicie 27 kwietnia Berlin zosta cakowicie okrony, a dwa ostatnie

lotniska zaja Armia Czerwona. Mimo to przez bunkier przepyna fala
optymizmu wraz z nadejciem meldunku radiowego od Wencka
informujcego, e Dwudziesty Korpus znajduje si w odlegoci kilku
kilometrw od Poczdamu. Biuro Goebbelsa natychmiast ogosio przez radio,
e Wenck dotar do Poczdamu, i przepowiedziao, e niebawem zjawi si
w stolicy. Skoro Wenck tego dokona, czy inni nie zdoaj? Sytuacja zmienia
si wyranie na nasz korzy oznajmiono berliczykom. Amerykaskie
wojska maszeruj na Berlin. Niebawem dojdzie do wielkiego zwrotu w tej
wojnie. Berlin musi zosta utrzymany do czasu przybycia armii Wencka, bez
wzgldu na koszty!.
Dzienny komunikat wojskowy, take nadany otwartym tekstem, ujawnia
dokadn pozycj Wencka. Genera by oburzony. Jutro nie posuniemy si
nawet o krok dalej! wykrzykn do swojego szefa sztabu. Rosjanie
z pewnoci usyszeli komunikat i skoncentruj wszystkie siy. To graniczy ze
zdrad, stwierdzi27.

Podczas poudniowej narady Hitler wyrazi swoj najwysz wiar

w Wencka, ktrego nazwa prawdziwym mczyzn, ale chwil pniej,
jakby zdajc sobie spraw, jak prne s nadzieje na ratunek, powiedzia:
Poo si dzi spa nieco spokojniejszy. Nie chc, eby mnie obudzono,
chyba e rosyjski czog zatrzyma si przed moj sypialni. Wtedy mnie
zbudcie, abym mg si odpowiednio przygotowa. Tym samym tchem
wyrazi nadziej, e Rosjanie wykrwawi si na mier w Berlinie. Pniej
nieoczekiwanie zakoczy spotkanie filozoficznym cytatem z Richelieu: C
utraciem? Najdrosze wspomnienia! Co to oznacza? e prdzej czy pniej
cay ten nieznony baagan zostanie za moimi plecami28.
Po naradzie Hitler udekorowa Krzyem elaznym maego chopca
o spuchnitych oczach, ktry przed chwil wysadzi rosyjski czog. Chopak
odwrci si i wyszed na korytarz, gdzie zwin si na pododze i szybko
zasn. Dwaj adiutanci Krebsa byli tak poruszeni, e zaczli gono narzeka na
nieznon sytuacj. Bormann podszed do nich z tyu i po przyjacielsku
pooy im rce na ramionach. Nadal bya nadzieja. Wenck ju maszeruje,
niebawem wyzwoli Berlin. Wy, ktrzy tu zostalicie i dochowalicie wiernoci
Fhrerowi w najczarniejszej godzinie powiedzia obudnie otrzymacie
w nagrod
wielk posiado29.
Adiutanci spojrzeli na
niego
z niedowierzaniem. Jako zawodowi onierze byli przez Bormanna i jego ludzi
traktowani z najwiksz podejrzliwoci.
Hanna Reitsch spdzia wiksz cz dnia w pokojach Goebbelsa. Minister
propagandy nie potrafi zapomnie o zdradzie Gringa. Marszaek, mwi
z yw gestykulacj, by czowiekiem niekompetentnym. Zniszczy ojczyzn

przez wasn gupot, a teraz chcia za sob pocign cay nard. Dowid, e
w gruncie rzeczy zawsze by sabeuszem i zdrajc. Goebbels uchwyci si
oparcia krzesa niczym mwnicy i oznajmi, e ludzie przebywajcy
w bunkrze pisz histori. Umierajc dla chway Rzeszy, sprawi, e Niemcy
pozostan wiecznie ywe.
Reitsch uznaa, e Goebbels zachowuje si zbyt teatralnie, ale dla jego ony
miaa wycznie wyrazy podziwu. W obecnoci szstki dzieci Magda bya
zawsze radosna. Kiedy tracia nad sob panowanie, wymykaa si z pokoju.
Moja droga Hanno poprosia musisz mi pomc zabra dzieci z tego wiata.
Nale do III Rzeszy i Fhrera. Jeli on i Rzesza przestan istnie, nie bdzie
dla nich miejsca na ziemi. Najbardziej obawiaa si tego, e w ostatniej chwili
osabnie. Reitsch opowiadaa dzieciom o swoich lotniczych przygodach
i uczya piosenek, ktre miay pniej zapiewa wujowi Adiemu. Odwiedzia
rwnie Ew Braun, ktr uznaa za pytk kobiet, gdy cay czas polerowaa
sobie paznokcie, zmieniaa stroje i czesaa wosy. Reitsch, ktra uwielbiaa
Fhrera, musiaa by zaszokowana, e otwarcie yje z kobiet30.
Podczas drugiej narady tego dnia Hitler pogry si we wspomnieniach.
Mwi o kompromisach, na ktre musia pj po przejciu wadzy
w 1933 roku, i o tym, e ta sytuacja trwaa a do mierci Hindenburga.
Wspomnienia doprowadziy do zoenia kolejnej przysigi, e pozostanie
w Berlinie. Uczyni to, powiedzia, aby z ca surowoci gromi oznaki
saboci. W przeciwnym razie nie miabym do tego moralnego prawa. Nie
mgbym grozi innym, gdybym uciek ze stolicy w krytycznej godzinie.
Musz czyni posusznie to, co nakazuje los. Nawet gdybym zdoa si ocali,
nie uczynibym tego. Kapitan idzie na dno razem z okrtem.
Gdy nadszed czas wieczornej odprawy, wojskowy komendant Berlina,
genera Helmuth Weidling, stara si wytumaczy Hitlerowi, e miasto jest
cakowicie okrone, a piercie obrony szybko si kurczy. Nie mog ju
otrzymywa zaopatrzenia drog lotnicz, doda. Rozwodzi si o cierpieniach
ludnoci cywilnej i rannych, ale Hitlera bardziej interesowao narzekanie na
tych, ktrzy go zdradzili. Wielu nie moe poj mojego rozgoryczenia. Nie
potrafi sobie wyobrazi partyjnego przywdcy, ktry po otrzymaniu mojego
rozkazu mgby pomyle o tym, eby go nie wykona. To niweczy kocowe
rezultaty i powoduje, e jednostki cierpi. Im wiksz odpowiedzialno
dwiga jednostka, tym wiksza konieczno posuszestwa. Przypomnia
sobie sowa feldmarszaka von Blomberga, ktry powiedzia mu, e zasada
posuszestwa obowizuje jedynie do stopnia generaa. To wanie ten
mechanizm zauway sarkastycznie pozwala na unikanie pewnych
sytuacji, gdy docieray faszywe meldunki i pojawiay si trudnoci.
Pniej zacz si martwi o wasny los. Nie pozwoli, eby Stalin pokazywa
go w klatce. Musz mie cakowit pewno powiedzia e nie zostan
schwytany przez jaki rosyjski czog wskutek chytrej sztuczki wroga.

Jednoczenie nie mg opuci Berlina. Czy mgby prosi kogokolwiek, aby

zgin za ojczyzn, gdyby sam odmwi kierowania bitw z serca narodu?31
Podczas takiego monologu Fhrera asystent Goebbelsa, Werner Naumann,
zosta wywoany do telefonu w poczekalni. Chwil pniej poinformowa
Hitlera o doniesieniach amerykaskich gazet, e grupa wysoko postawionych
nazistw, dziaajca bez upowanienia Fhrera, ale cieszca si poparciem
najwyszego dowdztwa wanie zaproponowaa zachodowi kapitulacj.
Propozycja Himmlera przekazana za porednictwem rzdu Szwecji w jaki
sposb wycieka do prasy, cho nie wymieniono jego nazwiska ani nie
ujawniono rda informacji.
Naumann wrci na narad i przekaza szeptem wiadomo Hitlerowi,
ktry szybko zamieni kilka powcigliwych sw z Goebbelsem. Komendant
berliskiego garnizonu, Helmuth Weidling, zosta odprawiony i wyszed do
poczekali, gdzie zasta Bormanna, adiutantw Fhrera i dwie sekretarki
prowadzcych oywion rozmow. Sfrustrowany Weidling (ktrego onierze
nazywali Kocistym Karlem) wyla przed nimi swoje ale, powiedzia
o wszystkim, czego Fhrer nie chcia sysze. Ich jedyn nadziej jest
opuszczenie Berlina, zanim bdzie za pno. Wszyscy przytaknli, take
Bormann. Zachcio to Weidlinga do powtrzenia sugestii Krebsowi, gdy ten
wyszed z sali konferencyjnej. Krebs przyklasn temu pomysowi i obieca, e
podczas nastpnej narady przedstawi plan przebicia si przez piercie
nieprzyjaciela32.
Siedemdziesit kilometrw dalej radiotelegrafista w kwaterze gwnej
Dwunastej Armii Wencka wystukiwa wiadomo dla Weidlinga:
KONTRATAK DWUNASTEJ ARMII ZOSTA POWSTRZYMANY NA POUDNIE OD POCZDAMU.
NASZE ODDZIAY TOCZ ZACIT WALK DEFENSYWN. SUGERUJ, EBYCIE SI DO NAS
PRZEBILI. WENCK 33.

Operator czeka na potwierdzenie odebrania wiadomoci, ale go nie

otrzyma.

6
Do kresu zbliao si rwnie panowanie najbliszego sojusznika Hitlera.
Od czasu uwolnienia przez oddzia komandosw Skorzenyego Mussolini mia
nadziej, e uda mu si doprowadzi do jakiego woskiego politycznego
rozwizania tej katastrofalnej wojny. Wysa nawet swojego syna, Vittoria, do
arcybiskupa Mediolanu z ustn propozycj rozpoczcia negocjacji
z zachodem. Watykan przekaza ofert aliantom, ale ta zostaa natychmiast
odrzucona.

Il Duce nie powiadomi o tym Hitlera, z ktrym ostatnio rzadko si

kontaktowa, nie powstrzyma si te przed potpieniem w obecnoci
dziennikarzy megalomaskiej napaci Fhrera na Rosj. Wyzna, e
waciwie jest niemieckim winiem, a jego gwiazda dawno zgasa.
25 kwietnia Mussolini wyjecha z Mediolanu w kawalkadzie dziesiciu
samochodw, zmierzajc do ostatniej reduty na pnocy, gdzie znajdowali si
najwierniejsi czonkowie jego czarnych koszul. W jednym z aut, Alfa Romeo
na hiszpaskich numerach, jechaa jego kochanka, Clara Petacci. Podam za
swoim przeznaczeniem napisaa przyjacice. Nie wiem, co ze mn bdzie,
ale nie mog si sprzeciwia losowi. Mussolini zostawi on w miecie,
przekazujc jej dokumenty, w tym listy do Churchilla; liczy, e dziki nim
ona wraz z dziemi bezpiecznie przekroczy granic. Jeli bd prbowali ci
zatrzyma lub wyrzdzi krzywd powiedzia popro, aby przekazali was
Anglikom.
26 kwietnia przed witem kawalkada skrcia na zachd, w krt drog
biegnc wzdu jeziora Como, urokliw nawet w gstej mawce. Trzydzieci
kilometrw dalej zatrzymali si w hotelu, aby poczeka na trzy tysice
czarnych koszul, ktre miay tam do nich doczy. Nastpnego dnia, kiedy
towarzysze si nie zjawili, karawana ruszya w dalsz drog. W pobliu Dongo
zostali zatrzymani przez partyzantw. Doszo do sprzeczki. Jedni chcieli
natychmiast zastrzeli faszystw, drudzy opowiadali si za przekazaniem
Mussoliniego aliantom. Spr zosta rozstrzygnity 28 kwietnia przez
trzyosobowy pluton egzekucyjny z Mediolanu, ktry zastrzeli z broni
maszynowej Mussoliniego i Clar Petacci34.

Rano niemieckie siy na wschodzie byy ju w niemal cakowitej rozsypce,

a ich dowdcy grozili otwartym buntem. Na przykad Trzecia Armia Pancerna
Manteuffla cofaa si na zachd, stawiajc zacieky opr Rosjanom, zamiast
zgodnie z rozkazem Fhrera broni swoich pozycji. Ich celem byo poddanie
si Anglikom i Amerykanom.
Proces dezintegracji dowdztwa wojskowego dawa si dostrzec nawet
w bunkrze Fhrera. Przed witem Bormann, Krebs i Burgdorf wdali si
w pijack sprzeczk. Dziewi miesicy temu wypenibym moje obecne
zadanie z niezachwian wiar i zaangaowaniem! grzmia Burgdorf. Raz po
raz prbowaem skoordynowa dziaania partii i Wehrmachtu!. Z tego
powodu inni oficerowie nim pogardzali, nazywali zdrajc kasty oficerskiej.
Dzisiaj jest jasne, e ich oskarenia byy suszne, a mj trud poszed na
marne. le ulokowaem swoj wiar. Wicej, byem naiwny i gupi!.
Krebs prbowa go uspokoi, gdy haas ju obudzi dwch adiutantw
w ssiednim pokoju. Usyszeli, jak Burgdorf przerywa Krebsowi, ktry prbuje
go uciszy. Zostaw mnie w spokoju, Hans! Trzeba to wyranie powiedzie! Za

czterdzieci osiem godzin moe ju by za pno Modzi oficerowie, peni

wiary i ideaw, szli tysicami na mier. W imi czego? Ojczyzny? Nie! Zginli
za ciebie!. Burgdorf skierowa swj atak na Bormanna. Zoono w ofierze
miliony, krzycza, eby czonkowie partii mogli robi karier. Zginli
z powodu twojego umiowania luksusu i dzy wadzy! Doprowadzie do
unicestwienia naszej tysicletniej kultury, do starcia z powierzchni ziemi
narodu niemieckiego. Na tym polega twoja straszna wina!
Mj drogi odkrzykn Bormann daruj sobie te osobiste wycieczki!
Moe inni si wzbogacili, ale ja jestem bez zarzutu! Przysigam na wszystkie
witoci! Twoje zdrowie, przyjacielu!. Modzi oficerowie podsuchujcy
rozmow z ssiedniego pokoju usyszeli brzk szklanek, po ktrym zapado
milczenie35.
Cay ranek genera Weidling przygotowywa plan przebicia si z Berlina
w trzech grupach. Byo oczywiste, e Rosjanie niebawem dotr do Kancelarii
Rzeszy. Kocisty Karl by tak pewny, i podczas wieczornej narady dostanie
zgod Fhrera, e wyda rozkaz, aby wszyscy dowdcy stawili si o pnocy
w jego bunkrze.
Magda Goebbels pisaa w swoim pokoju list do syna z pierwszego
maestwa, ktry by wwczas w niewoli. Informowaa go, e wielkie idee
nazizmu s bliskie upadku, a wraz z nimi cae pikno, szlachetno i dobro,
ktrych dowiadczya. wiat bez Hitlera i narodowego socjalizmu nie jest
wart tego, by w nim y. Dlatego zabraa ze sob szstk dzieci do bunkra. One
te s zbyt dobre, eby y w wiecie, ktry nastanie po klsce. Miosierny
Bg zrozumie, czemu chciaam im tego oszczdzi (). Niech Bg da mi si do
wykonania ostatniego, najtrudniejszego obowizku36. Bormann przesa
onie radiogram, e wszystko jest stracone i nie ma dla niego nadziei. Miaa
natychmiast wyjecha z Berchtesgaden i uda si do Tyrolu z wasnymi
dziemi i szstk sierot, ktre wczeniej porwano37.

7
W San Francisco, gdzie odbywaa si sesja Organizacji Narodw
Zjednoczonych, reporter Reutersa usysza, e Himmler przed chwil zoy
propozycj bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Jego telegram dotar do
Reutersa w nieocenzurowanej postaci i zosta przekazany wiatu w biuletynie
informacyjnym. 28 kwietnia tu przed dwudziest pierwsz pracownik DNB
przebywajcy na wyszym poziomie bunkra Fhrera usysza o tym na falach
BBC i przekaza wiadomo Hitlerowi. Fhrer przeczyta komunikat bez
emocji, jakby z rezygnacj przyj nadejcie koca, a nastpnie wezwa do
siebie Goebbelsa i Bormanna.
Bormann cay dzie grzmia na panoszc si zdrad i zaledwie godzin
wczeniej drog radiow przekaza Dnitzowi wiadomo:

WYDAJE SI, E ZDRADA ZAJA MIEJSCE LOJALNOCI.

Powane zarzuty ciyy take na szwagrze Ewy Braun. Otto Hermann

Fegelein, oficer cznikowy Himmlera w bunkrze Fhrera, zosta zatrzymany
przez Gestapo w swoim mieszkaniu w miecie. Poniewa by w cywilnym
ubraniu i mia przy sobie biuteri oraz znaczn sum pienidzy, m.in.
frankw szwajcarskich, agenci Gestapo uznali, e planowa ucieczk do
neutralnego kraju. Przyprowadzony do bunkra Fhrera w nieasce zosta
oszczdzony dziki wstawiennictwu Ewy. Bagaa o okazanie mu litoci, gdy
jego ona, jej siostra, miaa mae dziecko. Hitler jedynie zbeszta Fegeleina za
tchrzostwo, zerwa mu epolety i Krzy Rycerski i zamkn w ssiednim
pokoju. Wiadomoci BBC przekonay jednak Fhrera, e ucieczka Fegeleina
miaa zwizek ze zdrad jego szefa, Himmlera. Fegelein musia si wybiera
do Szwajcarii na rozmowy pokojowe. W cigu godziny oficer stan przed
sdem wojennym, zosta uznany za winnego zdrady i skazany na mier. Tym
razem nie ocaliy go zaczerwienione oczy Ewy. Niebawem dowiedziaa si, e
cz biuterii znalezionej w jego walizce bya jej wasnoci i e zdradza jej
siostr. Wszystko wskazywao, e Fegelein szykowa si do opuszczenia
Berlina w towarzystwie atrakcyjnej ony wgierskiego dyplomaty.
Kiedy Weidling przyby na wieczorn narad, w bunkrze Fhrera
panowao zamieszanie. Poinformowa Hitlera o ostatnich postpach Armii
Czerwonej. Wszystkie skady i zapasy ywnoci oraz amunicji znajdoway si
w rkach wroga lub byy pod silnym artyleryjskim ostrzaem. Za dwa dni jego
wojsko nie bdzie miao amunicji i opr stanie si niemoliwy. Jako onierz
sugeruj, abymy niezwocznie podjli prb przebicia. Zacz szczegowo
opisywa swj plan, zanim Hitler zdy zabra gos. Czysty obd, rzek
Goebbels. Krebs powiedzia, e z wojskowego punktu widzenia zadanie to jest
wykonalne. Naturalnie doda szybko musimy pozostawi t decyzj
Fhrerowi. Hitler milcza. Co si stanie, jeli uda im si przebi, zapyta
w kocu. Uciekniemy z jednej patelni na drug. Czy ja, Fhrer, mam spa
w polu albo w jakiej zagrodzie i czeka na nadejcie koca?38
Wyszed z narady, aby odwiedzi rannego Greima. Hanna Reitsch ju tam
bya. Fhrer z poszarza twarz przysiad ciko na skraju ka Greima
i powiedzia im o zdradzie Himmlera. Caa nadzieja w Wencku stwierdzi.
Trzeba uy wszystkich samolotw, ktre nam zostay, aby go wesprze.
Kaza Reitsh, eby przewioza Greima na lotnisko Rechlin, aby mg stamtd
pokierowa samolotami. Wenck zdoa si do nich przebi tylko z pomoc
Luftwaffe. To pierwszy powd, dla ktrego musi pan opuci bunkier.
Drugim jest konieczno powstrzymania Himmlera. Jego usta i rce zaczy
dygota. Gos zadra. Zdrajca nie moe zosta nastpc Fhrera. Musi pan
wydosta si z Berlina, aby temu zapobiec. Skrzywiony z blu Greim zacz
si ubiera, a Reitsch ze zami w oczach poprosia Hitlera, eby pozwoli jej
zosta. Odmwi. Niech pani Bg chroni.

Magda Goebbels przekazaa Reitsch dwa listy dla syna. Zdja piercionek
z brylantem i poprosia, eby nosia go na pamitk po niej. Take Ewa Braun
daa Hannie list do swojej siostry, pani Fegelein. Reitsch nie moga si pniej
oprze pokusie jego przeczytania. Uznaa go za wulgarny i teatralny,
w kiepskim stylu godnym podlotka, i podara kartk.
Noc rozwietlia una poncego miasta. Greim i Reitsch syszeli intensywny
ostrza z broni maszynowej, kiedy wz opancerzony wiz ich w kierunku
szkoleniowo-treningowego samolotu Arado 96 ukrytego w pobliu Bramy
Brandenburskiej. Reitsch podkoowaa maszyn na o wschdzachd
i wystartowaa w nawale ognia. Kiedy znalaza si na wysokoci dachw,
maszyn przechwyciy rosyjskie szperacze. Eksplodujce wok pociski
sprawiy, e samolotem zaczo rzuca jak pirkiem. Reitsch otworzya
przepustnic i wzniosa si wyej, uciekajc przed wojenn zawieruch.
W dole rozpociera si pogrony w morzu ognia Berlin. Skrcia na pnoc39.

8
Lepiej panowa w piekle ni
usugiwa w niebie.
LUCYFER z Raju utraconego
Miltona

Zdrada Himmlera pooya kres ostatnim wahaniom Hitlera i sabej

iskierce nadziei. Mimo popisu pewnoci siebie na uytek Greima wiedzia, e
natarcie Wencka zakoczyo si fiaskiem i trzeba si przygotowa na
nadejcie koca. Posa po Traudl Junge. Bya ciekawa, co ma zamiar jej
podyktowa, a pniej zauwaya st elegancko udekorowany na jak
uroczysto: obrus z inicjaami A.H., srebrn zastaw i lampki do szampana.
Czyby Fhrer chcia uwietni swoje ostatnie poegnanie?
Puci do niej oko. Moemy zaczyna powiedzia i zaprowadzi j do sali
konferencyjnej. Stan jak zwykle przed stoem z mapami, ktry tego dnia by
pusty, i spojrza na jego wypolerowan powierzchni. Podyktuj ci moj
ostatni polityczn wol oznajmi. Zapisywaa jego sowa drc rk. Na jej
oczach tworzya si historia! Bya pewna, e usyszy wyznanie,
usprawiedliwienie. Kt by kama, stojc na progu mierci? Jednak
dyktowane sowa okazay si jedynie oskareniami i zarzutami. Hitler zwykle
wprowadza poprawki, zmienia kade zdanie. Tej nocy mwi niemal bez
przerwy, z oczami utkwionymi w st. Stwierdzi z wyrzutem, e nikt
w Niemczech nie chcia wojny, e zostaa ona sprowokowana przez
midzynarodowych mw stanu, ktrzy byli ydami lub dziaali w interesie
ydw.

Oznajmi, e umrze z radoci w sercu, ale nakazywa swoim dowdcom,

aby kontynuowali zmagania narodu. Ku zdumieniu Traudl zacz
wymienia czonkw nowego rzdu. Na swojego nastpc jako prezydenta
Rzeszy i gwnodowodzcego si zbrojnych mianowa admiraa Dnitza.
Goebbels mia zosta kanclerzem, a Bormann szefem partii. Traudl nie moga
tego poj. Skoro wszystko byo stracone, skoro Niemcy zostay zniszczone,
a narodowy socjalizm unicestwiony na zawsze, czym mieli si zajmowa nowi
przywdcy?
Hitler skoczy mwi, ale nadal wpatrywa si w st. Milcza chwil.
Pniej zacz dyktowa swj prywatny testament. Poniewa czuem, e
w latach zmaga nie mog wzi na siebie obowizkw zwizanych
z maestwem, postanowiem teraz, przed kocem mojej ziemskiej kariery,
poj za on. Traudl podniosa gow i ze zdumieniem stwierdzia, e st
przygotowano na uroczysto lubn. Przypomniaa sobie tajemnicze sowa,
ktre godzin wczeniej Ewa wypowiedziaa do niej i Gerdy Christian: Dzi
wieczorem si popaczecie!. Tylko e Traudl nie miaa ju ez. Hitler cign:
poj za on kobiet, ktra po wielu latach wiernej przyjani przyjechaa
z wasnej woli do tego niemal oblonego miasta, aby dzieli mj los. Zgodnie
z wasn wol umrze ze mn jako moja ona. Wsplna mier wynagrodzi
nam to, czego zostalimy pozbawieni z powodu mojej suby dla narodu.
Swj majtek zapisa partii, a jeli ta nie bdzie istnie pastwu
niemieckiemu. Na wykonawc testamentu wyznaczy najwierniejszego
partyjnego towarzysza, Martina Bormanna. Zakoczy sowami, ktre mogy
zosta natchnione jedn z oper Wagnera albo librettem wiedeskiej opery
napisanej przez niego w modoci. Moja ona i ja postanowilimy umrze,
aby unikn haby klski lub kapitulacji. Pragniemy, aby nasze ciaa zostay
niezwocznie spalone tutaj, gdzie najczciej pracowaem podczas dwunastu
lat suby narodowi40.
Kiedy Traudl oddalia si do maego pokoiku, aby przepisa na maszynie
oba dokumenty, Hitler przyczy si do weselnego przyjcia w sali
konferencyjnej. Czsto powtarza przyjacioom, e nie zdoaby wzi na siebie
maeskiej odpowiedzialnoci. By moe obawia si te, e maestwo
osabi jego wyjtkow pozycj Fhrera. Dla wikszoci Niemcw by niemal
tak postaci jak Chrystus. Teraz, gdy wszystko byo ju skoczone,
mieszczaska strona jego natury zapragna nagrodzi wiern kochank
witym zwizkiem maeskim.
W przyjciu lubnym brao udzia omioro goci: Bormann, Goebbelsowie,
Gerda Christian, gwny adiutant Fhrera Burgdorf, Krebs, przewodniczcy
Hitlerjugend Arthur Axmann i kucharka, panna Manzialy. W pobliskim
oddziale
Volkssturmu
odszukano
urzdnika
stanu
cywilnego
i przyprowadzono do bunkra, aby poprowadzi uroczysto. Mia cakiem
stosowne nazwisko Wagner. Ewa woya dug sukni z czarnej jedwabnej
tafty. Hitler zjawi si w mundurze. Ceremonia bya krtka i zostaa

zapamitana jedynie z powodu dwch drobnych potkni i jednego

pomniejszego zakopotania. Obrczki okazay si za due. Wyszperano je
popiesznie w skarbcu Gestapo. Pniej Ewa podpisaa akt zawarcia
maestwa i jak wiele zdenerwowanych oblubienic popenia bd. Zacza
podpisywa dokument Ewa B, ale szybko przekrelia ostatni liter
i napisaa: Ewa Hitler z domu Braun. Wagner by tak zdenerwowany, e
bdnie zapisa swoje nazwisko przez dwa a a pniej Goebbels
i Bormann dodali wasne podpisy jako wiadkowie. By 28 kwietnia tu przed
pnoc108*.
Idc pod rk z pann mod, Hitler zaprowadzi goci do sali
konferencyjnej na lubne przyjcie. artowa i wypi odrobin tokaju. Ewa
bya rozpromieniona. Posaa po gramofon i jedn pyt, Czerwone re,
a pniej wysza na korytarz, eby przyj gratulacje od pracownikw.
Wiadomo si rozesza i niebawem mniejsze grupki zaczy witowa to
wydarzenie w rnych czciach bunkra. Hitler by wesoy, ale nieco
rozkojarzony. Kilka razy opuszcza goci, eby sprawdzi, jak Traudl radzi
sobie z przepisywaniem obydwu testamentw. Kiedy ju koczya, do pokoju
wpad blady i podekscytowany Goebbels. Wykrzykn, e Fhrer poleci mu
wyjecha z Berlina, eby obj czoow pozycj w nowym rzdzie. Jak mgby
go teraz zostawi? Nagle stan, nie zdajc sobie sprawy, e po policzkach
pyn mu zy. Fhrer za pno podj wiele decyzji! Czemu t jedn, ostatni,
podj zbyt wczenie?. Kaza jej zostawi maszyn do pisania, aby moga
zapisa jego ostatni wol i doczy j do testamentu Hitlera. Pierwszy raz
w yciu dyktowa musz kategorycznie odmwi wykonania rozkazu
Fhrera. Przyczaj si do mnie ona i dzieci. W koszmarze zdrady
oplatajcym Hitlera, cign, musi znale si przynajmniej jeden gotowy
pozosta z nim bezwarunkowo a do mierci41.
Kiedy Traudl koczya przepisywanie trzech dokumentw, dochodzia
czwarta rano. Bormann, Goebbels i Hitler pochylali si nad ni niecierpliwie.
Jeden z nich wyrwa z maszyny ostatni kartk. Caa trjka wrcia do sali
narad, gdzie Hitler zoy podpis u dou swojego politycznego testamentu,
a Goebbels, Bormann, Burgdorf i Krebs podpisali si jako wiadkowie.
Dokument stanowi potwierdzenie yciowej obsesji oraz caej politycznej
kariery Hitlera i przypisywa mu zasug unicestwienia ydw. To oni
rozptali wojn, owiadczy, wic dopilnowa, by za to zapacili, nawet jeli
stao si to w sposb bardziej humanitarny, ni zasuyli. Niczego nie aowa.
By dumny, e do koca pozosta niewzruszony. Nade wszystko zakoczy
przyczyem si do przywdcw i niemieckich obywateli, stajc na stray
prawa rasowego i sprzeciwiajc si uciskowi narodw przez midzynarodowe
ydostwo. Chlubi si tym, e doprowadzi do koca dzieo eksterminacji
ydw. Jego testament dowid, e cho mia wielu wsplnikw, bez niego nie
doszoby do ostatecznego rozwizania.

9
Pnym rankiem 29 kwietnia radziecka piechota nacieraa w kierunku
bunkra Fhrera z trzech kierunkw: wschodu, poudnia i pnocy. Piercie
wok umierajcego miasta si zacisn, kiedy oddziay Armii Czerwonej
dotary do zoo. Ptora kilometra dalej Martin Bormann czyni przygotowania
do przesania testamentu i ostatniej woli Hitlera jego nastpcy, admiraowi
Dnitzowi. Aby mie pewno, e dokumenty zostan dostarczone, Bormann
postanowi wysa dwch kurierw: wasnego osobistego doradc oraz Heinza
Lorenza. Take Goebbels pragn, aby jego testament dotar do wiata, wic
przekaza kopi Lorenzowi.
Trzeci egzemplarz politycznego testamentu Hitlera zosta powierzony
wojskowemu adiutantowi Fhrera, generaowi Burgdorfowi, ktry kaza go
dostarczy
nowemu
gwnodowodzcemu
armii,
feldmarszakowi
Schrnerowi. Posaniec otrzyma rwnie odrczn notatk z wyjanieniem,
e testament sporzdzono po otrzymaniu wstrzsajcej wiadomoci
o zdradzie Himmlera i e bya to nieodwoalna decyzja Fhrera. Dokument
mia zosta opublikowany niezwocznie na rozkaz Fhrera lub niezwocznie
po potwierdzeniu jego mierci.

Ewa wstaa dopiero w poudnie. Ordynans powita j budzcym

zakopotanie pozdrowieniem Gndiges Frulein. Odpowiedziaa z umiechem,
e moe zwraca si do niej pani Hitler. Pniej poprosia swoj suc,
Liesel, aby przekazaa lubn obrczk i nocn koszul jej najlepszej
przyjacice, Hercie Schneider. Na odchodnym daa Liesel na pamitk
piercionek. Nieco pniej przekazaa Traudl Junge inny skarb: futro ze
srebrnych lisw. Zawsze lubiam mie wok siebie elegancko ubranych ludzi
powiedziaa. We je, mam nadziej, e dostarczy ci wiele przyjemnoci.
Traudl bya zbyt przytoczona podarunkiem, aby pomyle, jak absurdaln
rzecz byoby uciekanie z Berlina w takim stroju42.
Przebywajcym w bunkrze Fhrera dzie cign si bez koca. Nie mieli
nic do roboty oprcz plotkowania i palenia. Teraz ju wszyscy nawet Ewa
otwarcie palili. Dym wydawa si nie przeszkadza Fhrerowi. W kocu
o osiemnastej zebra czonkw najbliszego otoczenia w swoim gabinecie
oddzielonym od poczekalni czerwon aksamitn zason ze zotymi frdzlami.
Po owiadczeniu, e Wenck nie przyjdzie im z odsiecz, powiedzia, e on
i jego ona zamierzaj umrze, jeli nie zdarzy si jaki cud. Rozda zebranym
fiolki z cyjankiem potasu. Powiedzia sekretarkom, e to marny podarunek na
rozstanie, i ponownie pochwali je za odwag. Goebbels spyta, czy wraz
z upywem czasu cyjanek nie utraci swojego miertelnego dziaania. Hitler
mia wtpliwoci innej natury, gdy fiolki dostarczy im ten zdrajca, Himmler.

Posa po swojego nowego chirurga, doktora Ludwiga Stumpfeggera, ktry

zaproponowa, aby wyprbowa jedn fiolk na Blondi. Hitler wyrazi zgod,
a pniej przypomnia sobie, e Stumpfegger suy w SS, wic posa po
lekarza ze szpitalnego bunkra. Medyk posusznie wla trucizn do garda
ukochanego psa Fhrera. Cyjanek zabi Blondi.
Wczesnym wieczorem nadesza wiadomo, e Mussolini i jego kochanka
zostali zamordowani przez woskich partyzantw, a ich ciaa powieszono za
nogi na stacji benzynowej w Mediolanie. Nie wpadn w rce wroga ywy ani
martwy! powiedzia z naciskiem Hitler. Po mierci moje ciao zostanie
spalone i nigdy go nie odnajd!43 Wiadomoci z Woch przygnbiy Hitlera.
Jego bl byby wikszy, gdyby wiedzia, e generaowi SS Wolffowi wanie
udao si potajemnie podda aliantom wszystkie niemieckie wojska we
Woszech.
Podczas ostatniej odprawy tego dnia genera Weidling mwi o zaciekej,
beznadziejnej walce na ulicach. Z cikim sercem oznajmi, e jego dywizje
skurczyy si do rozmiaru batalionu. Morale byo sabe, amunicja niemal na
wyczerpaniu. Machn gniewnie frontow gazetk z optymistycznymi
doniesieniami, e Wenck niebawem przyjdzie z odsiecz Berlinowi. Jego
ludzie znali prawd, warkn oskarycielsko, wic takie oszustwa tylko ich
rozgoryczay. Goebbels ostro zaatakowa Weidlinga, oskarajc go o defetyzm.
Wybucha kolejna sprzeczka. W kocu Bormann ich uciszy, aby Weidling
mg kontynuowa. Zakoczy swj raport druzgoczc przepowiedni, e
bitwa o Berlin zakoczy si w cigu dwudziestu czterech godzin.
Zapada martwa cisza. Hitler zmczonym gosem spyta komendanta
rejonu Kancelarii Rzeszy, generaa SS, czy jest podobnego zdania. Ten
przytakn. Weidling ponowi baganie, aby sprbowali si przebi. Hitler
wskaza map i zrezygnowanym, cho sarkastycznym tonem oznajmi, e
zaznaczy pozycje oddziaw na podstawie komunikatw zagranicznych
rozgoni radiowych, gdy jego oficerowie sztabowi przestali zaprzta sobie
gow skadaniem raportw. Jego rozkazy nie byy wykonywane, wic nie
miao najmniejszego sensu czego si po nich spodziewa.
Wsta z blem, aby si poegna. Weidling poprosi jeszcze raz, eby
zmieni zdanie, zanim skoczy si amunicja. Hitler mrukn co do Krebsa,
a nastpnie zwrci si do Weidlinga: Wyraam zgod na przebicie si
maych grupek, ale doda, e kapitulacja nie wchodzi w gr. Weidling ruszy
korytarzem, zastanawiajc si, co mia na myli Hitler. Czy przebicie si
maych grupek nie oznaczao kapitulacji? Nada przez radio polecenie
wszystkim dowdcom, aby nastpnego ranka stawili si w jego kwaterze
gwnej na Bendlerstrasse44.
Po pnocy Hitler poegna si z grup okoo dwudziestu oficerw
i sekretarek w gwnej sali jadalnej. Traudl Junge zauwaya, e Fhrer ma
wilgotne oczy i spoglda w dal. Przeszed przed szpalerem, ciskajc donie,
a nastpnie zszed krtymi schodami do swoich pokojw45.

W bunkrze runy spoeczne bariery i wysi oficerowie rozmawiali poufale

z modszymi. W kantynie jedli onierze i ordynansi. Zaczli nawet
spontanicznie taczy. Zachowywali si tak haaliwie, e wysannik
Bormanna musia ich ostrzec, aby si uciszyli. Jego szef prbowa si
skoncentrowa nad telegramem do Dnitza. Bormann skary si, e
nadchodzce raporty byy cenzurowane, tumione lub niszczone przez
Keitla, i poleci Dnitzowi, aby raz na zawsze rozprawi si ze wszystkimi
zdrajcami.

10
Pnym rankiem 30 kwietnia Armia Czerwona zaja Tiergarten, a jeden
z oddziaw dostrzeono na ulicy nieopodal bunkra Fhrera. Trudno
stwierdzi, czy ta wiadomo zrobia jakie wraenie na Hitlerze. Podczas
obiadu rozmawia z dwiema sekretarkami i kuchark tak, jakby byo to
kolejne spotkanie w rodzinnym gronie. Wydawa si opanowany, moe tylko
nieco bardziej cichy ni zwykle. Traudl uznaa to za bankiet mierci pod
radosn mask rezygnacji i opanowania.
Nie by to jednak zwyky dzie, wic gdy tylko trzy panie si oddaliy, Hitler
wezwa je ponownie do siebie razem z Bormannem, Goebbelsami i kilkoma
innymi. Bardziej zgarbiony ni zwykle, wyszed wolno ze swojego pokoju
razem z Ew, ktra miaa na sobie jego ulubion czarn sukni i starannie
uczesane wosy. Zacz egna wszystkich uciskiem doni. By blady, a jego
oczy wydaway si wilgotne. Spoglda na Traudl, kiedy ciska jej rk, ale
zdawa si jej nie dostrzega. Wymamrota jakie niezrozumiae sowa. Staa
bez ruchu, jak w transie, niewiadoma niczego innego. Czar prys, kiedy Ewa
Hitler pooya jej rk na ramieniu ze smutnym umiechem. Bagam,
przynajmniej sprbuj si std wydosta powiedziaa. Jej gos przeszed
w szloch. I prosz, pozdrw ode mnie Monachium.
Hitler wzi Gnschego na stron i oznajmi, e on i jego ona zamierzaj
popeni samobjstwo. Chcia, eby ich ciaa zostay spalone. Nie chc, aby po
mierci wystawiono nas w rosyjskim muzeum figur woskowych wyjani46.
Gnsche zatelefonowa do pokoju Kempki w bunkrze i spyta, czy ma co
mocniejszego, gdy niebawem do niego przyjdzie. Kempka wyczu, e dzieje
si co zego. W ostatnich dniach nikt nie myla o alkoholu. Znalaz butelk
koniaku i czeka. Zadzwoni telefon. Ponownie zgosi si Gnsche. Potrzebuj
natychmiast dwiecie litrw benzyny powiedzia ochrypym gosem.
Kempka pomyla, e to jaki art. Zapyta, na co mu tyle paliwa.
Gnsche nie mg mu tego wyjani przez telefon. Chc to mie przed
wejciem do bunkra Fhrera. Nie zawied mnie. Kempka powiedzia, e caa
benzyna, jaka im pozostaa okoo czterdziestu tysicy litrw jest
w zbiornikach zakopanych przy Tiergarten, w rejonie znajdujcym si pod

silnym ostrzaem wroga. Trzeba bdzie zaczeka do siedemnastej, kiedy ogie

osabnie.
Nie mog czeka ani godziny. Zobacz, ile uda ci si spuci
z uszkodzonych pojazdw47.

Hitler urzdzi wzruszajce poegnanie swojemu osobistemu pilotowi,

z ktrym lata od wielu lat. Kiedy podali sobie donie, Baur baga go, eby
uciek samolotem do Argentyny, Japonii lub jednego z krajw arabskich, gdzie
z powodu swojego antysemityzmu mia wiernych przyjaci. Fhrer nie chcia
go sucha. Trzeba mie odwag ponie konsekwencje zakocz wszystko
tutaj! Wiem, e jutro miliony ludzi bd mnie przeklina. Los tak chcia.
Podzikowa Baurowi za dugoletni sub i zaproponowa w prezencie swj
ulubiony portret Fryderyka Wielkiego. Nie chc, eby co mu si stao. Chc,
aby zosta ocalony dla potomnoci. Ma wielk warto historyczn.
Baur odpar, e moe przyj obraz, jeli bdzie mg go przekaza
muzeum lub galerii. Hitler nalega, e to osobisty prezent dla niego, a pniej
z lekkim umiechem przypomnia, jak czsto Baur marudzi, e trzeba
przewozi ten duy obraz z jednej kwatery gwnej do drugiej. Chwyci donie
pilota. Baur powiedzia z gorycz. Chc, eby napisali na moim grobie:
Pad ofiar wasnych generaw48.

Ewa i Adolf Hitler usiedli na kanapie w swoim apartamencie. Za ich

plecami znajdowaa si pusta ciana, na ktrej wisia portret Fryderyka
Wielkiego. Pierwsza umara Ewa, poknwszy mierteln trucizn. Okoo
pitnastej trzydzieci Hitler sign po swojego walthera kalibru 7,65 mm (Geli
zabia si z takiej samej broni, a Ewa prbowaa, ale chybia). Towarzyszy mu
od lat, bronic przed czerwonymi w pierwszych latach istnienia partii. To
z niego wypali w 1923 roku, eby zwrci na siebie uwag zebranych
w Brgerbrukeller. Podczas kilku napadw depresji grozi, e to z niego si
zabije. Tym razem nie artowa. Na szafce staa ramka ze zdjciem jego matki
jako modej kobiety. Przystawi luf do prawej skroni i nacisn spust.
Pitro wyej Traudl Junge zacza opowiada bajk dzieciom Goebbelsw,
eby nie zbiegy na d, kiedy wystrza odbi si echem od betonowych cian.
May Helmut sdzi, e to nieprzyjacielska bomba, i wykrzykn: Trafili
w dziesitk!. Przebywajcy w sali konferencyjnej Goebbels, Bormann,
Axmann i Gnsche zawahali si chwil, a nastpnie wpadli do przedpokoju
mieszkania Hitlera. Goebbels bieg na czele. Gnsche ujrza Fhrera
siedzcego na kanapie, z twarz spoczywajc bezwadnie na niskim stoliku.
Z lewej strony na porczy leao rozcignite ciao Ewy. Miaa zacinite wargi
i nozdrza odbarwione przez cyjanek potasu. Jej sukienka bya mokra, ale nie

od krwi. Stojcy na stole dzbanek musia upa, kiedy Fhrer run do przodu.
Wytrcony z rwnowagi Gnsche powlk si do sali konferencyjnej, gdzie
zagadn go Kempka.
Na Boga, Otto! Co si stao? zapyta szofer Hitlera. Chyba ci odbio!
Kazae mi posa ludzi na pewn mier dla dwustu litrw benzyny?!.
Gnsche min go bez sowa i zatrzasn drzwi przedpokoju, aby nikt nie mg
wej do rodka. Pniej zamkn drzwi do apartamentu Fhrera, odwrci si
do Kempki i wybekota z wytrzeszczonymi oczami: Szef nie yje!.
Kempka pomyla, e Hitler dosta ataku serca. Gnsche straci gos.
Chocia widzia otwr po kuli w prawej skroni Fhrera, zrobi z palcw
pistolet i przytkn go do ust. Gest wykonany w stanie szoku przyczyni si do
szeroko rozpowszechnionej wersji, e Hitler strzeli sobie w usta.
Gdzie jest Ewa?
Gnsche wskaza przedpokj apartamentu Hitlera i w kocu wykrztusi:
Razem z nim. Potrzebowa kilku minut, eby wydusi z siebie ca histori.
Linge wytkn gow z przedpokoju Hitlera i spyta o benzyn. Kempka
odpar, e udao mu si zdoby okoo siedemdziesiciu litrw, ktre ustawi
w kanistrach przy wyjciu do ogrodu. Linge i doktor Stumpfegger wynieli
ciao Hitlera owinite ciemnobrzowym wojskowym kocem. Twarz Fhrera
bya na p zasonita, a lewe rami zwisao bezwadnie. Za nimi ukaza si
Bormann, niosc ciao Ewy. Jej wosy spyway w nieadzie. Widok ciaa Ewy
Braun na rkach Bormanna okaza si dla Kempki zbyt duym szokiem.
Zawsze nienawidzia Bormanna, wic szofer pomyla: Ani kroku dalej.
Krzykn do Gnschego: Ja j ponios, a nastpnie odebra ciao z rk
Bormanna. W poowie drogi wiodcej czterema biegami schodw ciao omal
nie wylizgno mu si z rk. Kempka stan, nie mogc dalej i, dopki
Gnsche nie przyszed mu z pomoc. Wsplnymi siami zanieli Ew do
ogrodu.
Rozpocz si kolejny radziecki ostrza i pociski zaczy spada na
gruzowisko. Z gmachu Kancelarii Rzeszy pozostay jedynie poszarpane mury,
dygoczce z kad wstrzsajc ziemi eksplozj. Przez obok pyu Kempka
ujrza ciao Hitlera lece w odlegoci niecaych trzech metrw od wejcia do
bunkra. Spodnie mia podwinite, a prawa stopa przekrcia si do rodka,
tworzc charakterystyczn pozycj, ktr przyjmowa podczas dugich
podry samochodem.
Kempka i Gnsche uoyli ciao Ewy z prawej strony Hitlera. Artyleryjska
kanonada nagle si wzmoga, wic musieli si wycofa do bunkra. Kempka
odczeka kilka minut, a nastpnie chwyci kanister z benzyn i podbieg do
cia. Przysun lewe rami Hitlera do tuowia. Uczyni to tylko po to, eby
odwlec budzcy odraz obowizek. Nie potrafi si zmusi do polania cia
benzyn. Powiew wiatru poruszy wosy Hitlera. Kempka otworzy kanister.
W pobliu eksplodowa pocisk, pokrywajc szofera tumanem pyu i gruzu.

Szrapnel wisn nad gow, zmuszajc, by ponownie odczoga si

w bezpieczne miejsce.
Gnsche, Kempka i Linge czekali w drzwiach bunkra na przerw
w ostrzale. Kiedy nadesza, wrcili do cia. Kempka pola je benzyn, trzsc
si z odraz. Nie potrafi tego zrobi, a jednak to robi pomyla. Dostrzeg
podobn reakcj na twarzach Lingego i Gnschego, ktrzy tak jak on zaczli
polewa ciaa benzyn. Z drzwi bunkra z chorobliwym zainteresowaniem
przygldali si temu Goebbels, Bormann i doktor Stumpfegger.
Ubrania zmarych tak przesiky benzyn, e nawet najsilniejszy podmuch
wiatru nie mg ich poruszy. Ostrza zacz si na nowo, ale trzej mczyni
oprniali jeden kanister po drugim, a wskie wgbienie, w ktrym uoono
ciaa Hitlerw, wypenio si benzyn. Gnsche zasugerowa, eby podpali
benzyn granatem, ale Kempka si nie zgodzi. Pomys wysadzenia cia wyda
mu si zbyt odraajcy. Dostrzeg w wejciu du szmat obok straackiego
wa. Wskaza j Gnschemu, a ten pola materia benzyn.
Goebbels poda Kempce pudeko zapaek. Szofer przystawi pomie do
szmaty i rzuci j na ciaa. W niebo wystrzeli grzyb ognia, a po nim buchny
czarne kby dymu. W poncym miecie doszo do maej, ale przeraajcej
eksplozji. Zahipnotyzowani mczyni patrzyli, jak pomienie zaczynaj
poera ciaa Adolfa i Ewy Hitler. Gnsche i Kempka, wstrznici, cofnli si
do wejcia. Przynieli kolejne kanistry z benzyn i przez trzy godziny polewali
paliwem tlce si ciaa.
Oszoomiony Gnsche w kocu zszed do bunkra. Na grnym poziomie
zauway Traudl siedzc na maej awce z butelk steinhgera. Pocign yk
ginu. Jego wielkie donie dygotay. Wykonaem ostatni wol Fhrera
wyszepta. Jego ciao ponie. Nie odpowiedziaa, ale gdy wyszed, aby jeszcze
raz rzuci okiem na ciaa, poczua potrzeb zajrzenia do apartamentu Hitlera.
Drzwi byy otwarte. Na pododze obok kanapy leaa mosina kapsuka po
trucinie. Przypominaa puste opakowanie po szmince. Na prawej poduszce
kanapy zauwaya lady krwi krwi Hitlera. Na elaznym wieszaku wisiaa
smycz i prosty szary paszcz. Nad grze leaa jego czapka ze zotym godem
partii i cienkie rkawiczki z jeleniej skry. Postanowia zabra rkawiczki na
pamitk a przynajmniej jedn z nich. Jednak co j powstrzymao.
Dostrzega wiszce w szafie futro ze srebrnych lisw. Ewa chciaa podarowa
je Traudl, ale ta nie potrafia przyj prezentu. Zreszt, jaki miaaby poytek
z futra? Potrzebowaa jedynie kapsuki z trucizn.
Wieczorem zwglone szcztki Hitlera i Ewy zamieciono na grube ptno i
jak wspomina Gnsche wsypano do leja po pocisku obok wyjcia z bunkra,
przykryto ziemi i mocno ubito drewnian belk49.

Pochowano go w zgliszczach pokonanego Berlina, a nie, jak przykaza

architektowi Gieslerowi, w Monachium (Tam si urodziem, tam
zapocztkowaem nasz ruch i tam pozostao moje serce). Podczas
uroczystoci kto powinien by wyrecytowa wiersz Baldura von Schiracha
uoony ze sw Fhrera:
Czy to moliwe, aby kolumny, ktre tu stay
Niczym nieskoczone, brunatne szeregi mczyzn,
Zostay rozwiane przez wiatr, skruszone i rozsypane?
eby mnie opuciy? Czy to moliwe? Czy to moliwe
Pozostan wierny, nawet gdy wszyscy odejd
Potykajc si, samotnie ponios sztandar.
Umiechnite wargi bd bekotay obkane sowa,
Ale sztandar runie dopiero wtedy, gdy upadn,
Stajc si dumnym caunem okrywajcym moje ciao50.

Sztandar run wraz z nim. Razem z Fhrerem przemin narodowy

socjalizm i Tysicletnia Rzesza. Z jego powodu ukochane Niemcy leay
w gruzach.
Jak na ironi, sia, ktra nadaa kierunek jego yciu nienawi i strach
przed ydami zostaa powstrzymana. Pragn, by unicestwienie szeciu
milionw ydw stao si jego darem dla wiata. Zamiast tego doprowadzi do
powstania pastwa Izrael.

EPILOG

1
Ku zaskoczeniu wiata odejcie Hitlera doprowadzio do nagego
i cakowitego upadku narodowego socjalizmu. Pozbawiony jedynego
prawdziwego przywdcy nazizm prys niczym mydlana baka. Nie ostaa si
ani jedna enklawa fanatycznych naladowcw gotowych kontynuowa dzieo
mistrza. Budzca trwog Alpenfestung (Alpejska Twierdza) okaza si chimer.
To, co wydawao si najpotniejsz i najbardziej przeraajc polityczn si
dwudziestego wieku, znikno w cigu jednej nocy. mier adnego
przywdcy od czasw Napoleona nie przerwaa tak radykalnie rzdw
reimu.
Samobjstwo Fhrera nadal budzi kontrowersje, pozostaje osnute mgiek
tajemnicy. Chocia jego ciao spono, w bunkrze kryy plotki, e Axmann,
przywdca Hitlerjugend, umieci cz prochw Hitlera w pudeku, aby
w tajemnicy ukry je poza granicami Berlina. Wieci o mierci Fhrera zostay
przyjte z niedowierzaniem przez niektrych Niemcw. Rodzice Fegeleina
zapewniali agenta amerykaskiego kontrwywiadu, e ich syn i Hitler yj cali
i zdrowi w Argentynie1. Przecie otrzymali t wiadomo za porednictwem
kuriera. Take Stalin wyzna, e nie wierzy w jego samobjstwo. Powiedzia
Harryemu Hopkinsowi, e koniec Hitlera wydaje mu si podejrzany. Hitler
z pewnoci uciek i ukrywa si gdzie razem z Bormannem. Hipoteza ta bya
obowizujc wersj w radzieckiej historiografii do 1968 roku, kiedy
dziennikarz Lew Bezymienski wyda ksik ujawniajc, e 4 maja 1945 roku
Rosjanie odnaleli szcztki Adolfa i Ewy Hitlerw. Jako dowd Bezymienski
przedstawi raport z sekcji zwok przeprowadzonej przez Komisj Medycyny
Sdowej Armii Czerwonej, ktry stwierdza, e w ustach Fhrera wykryto
fragmenty ampuki cyjanku a w czaszce nie znaleziono otworu po kuli.
Innymi sowy, Rosjanie sugerowali, e Hitler wybra tchrzliwe rozwizanie.
Co wicej, z raportu wynikao, e mia tylko jedno jdro: badacze
psychologizujcy histori wysnuli z tego wiele dalekosinych wnioskw,
mimo owiadczenia trzech lekarzy, ktrzy zbadali Hitlera i potwierdzili, e by
normalnie zbudowany. Dugo odwlekane radzieckie objawienie wzbudzio
wiele wtpliwoci. Chocia pod szczegowym raportem podpisao si piciu
patologw i specjalistw z dziedziny medycyny sdowej, doczono do niego
jedynie fotografie przedstawiajce szcztki ciaa Hitlera. One same, przyzna
Bezymienski, ulegy cakowitemu spaleniu, a prochy zostay rozrzucone
przez wiatr.

Sceptycy pytali czemu w 1945 roku Stalin rozpowszechnia histori

o ucieczce Hitlera, skoro wiedzia, e odnaleziono jego ciao. Nie dali si
przekona wyjanieniem Bezymienskiego: Po pierwsze, postanowiono nie
upublicznia raportu specjalistw medycyny sdowej, ale zatrzyma go
w rezerwie, na wypadek gdyby kto prbowa si podszy pod Fhrera,
udajc, e cudem ocala. Po drugie, postanowiono kontynuowa badania,
eby wykluczy wszelk moliwo bdu lub celowego oszustwa2. aden
z przytoczonych powodw nie uzasadnia trwajcej dwadziecia trzy lata
zwoki. Nie podano rwnie adnego sensownego wyjanienia zniszczenia
szcztkw. Zdjcia fragmentw uzbienia zachoway si w aktach i w
1972 roku stomatolog Reidar Soggnaes, specjalista medycyny sdowej z UCLA,
ustali, e zby dokadnie pasuj do widocznych na zdjciach rentgenowskich
gowy Hitlera wykonanych w 1943 roku. Ten niezbity dowd, oznajmi doktor
Soggnaes podczas VI Midzynarodowej Konferencji Medycyny Sdowej
w Edynburgu, dowodzi ponad wszelk wtpliwo, e Hitler nie y, a Rosjanie
przeprowadzili autopsj waciwego ciaa. Gdzie by jednak dowd na to, e
Hitler si nie zastrzeli? Czaszka potwierdzajca, e nie byo otworu po kuli,
szczliwym trafem zostaa zniszczona. Co wicej, aden z naocznych
wiadkw przebywajcych w bunkrze nie dostrzeg na wargach Hitlera
charakterystycznych przebarwie, ktre pozostawiby cyjanek3.
W przeciwiestwie do samobjstwa Hitlera, mierci Goebbelsa nie otacza
nawet najsabsza aura tajemnicy. 1 maja, po bezowocnej prbie podjcia
negocjacji z Rosjanami, oznajmi swojemu adiutantowi Gntherowi
Schwgermannowi: Wszystko stracone. Po tych sowach wrczy mu
fotografi Fhrera w srebrnej ramce i poegna. Magda Goebbels obudzia
szstk dzieci. Nie bjcie si powiedziaa pan doktor zrobi wam zastrzyk.
Taki, jaki robi si teraz wszystkim dzieciom i onierzom. Kiedy dentysta
nazwiskiem Kunz wstrzykn im morfin, eby byy senne, pani Goebbels
wsuna kademu do ust rozgniecion ampuk z cyjankiem 4.
Ci, ktrzy pozostali w bunkrze Fhrera, czynili ostatnie przygotowania do
ucieczki. Podzielili si na sze grup. O dziewitej wieczorem pierwsza grupa
miaa przebiec do najbliszej stacji metra i przej torami do stacji
Friedrichstrasse. Tam mieli wyj na powierzchni, przekroczy Szprew
i ruszy na zachd lub pnocny zachd, aby dotrze do aliantw albo Dnitza.
Pozostaych pi grup miao ruszy t sam drog w pewnych odstpach
czasu. Kilkoro schwytano, ale cudownym zrzdzeniem losu tylko nieliczni
zginli.
O dwudziestej czterdzieci pi Kempka zapuka do apartamentu
Goebbelsw, aby si poegna. Dzieci ju nie yy. Frau Goebbels poprosia
Kempk cichym gosem, eby pozdrowi jej syna, Haralda, i powiedzia mu,
jak umara5. Goebbelsowie wyszli ze swojego pokoju, trzymajc si pod rami.
Goebbels spokojnym gosem podzikowa Naumannowi za jego lojalno
i zrozumienie. Magda zdoaa jedynie poda mu do. Naumann j pocaowa.

Goebbels cierpko wyjani, e pjd schodami do ogrodu, eby przyjaciele nie

musieli ich nie. Po uciniciu doni z Naumannem odprowadzi milczc
i blad maonk do wyjcia. Zniknli na stromych, betonowych schodach.
Chwil pniej rozleg si strza, a po nim kolejny. Schwgermann i szofer
Goebbelsw pobiegli na gr i znaleli ciaa lece na ziemi. Obok sta
ordynans SS, ktry ich zastrzeli. Wszyscy trzej polali ciaa czterema
kanistrami benzyny i podpalili. Nie czekajc, a spon, wycofali si do bunkra,
ktry kazano im zniszczy. Rozlali ostatni kanister benzyny w sali
konferencyjnej i podpalili6.
Los Martina Bormanna by bardziej kontrowersyjny od losu jego szefa.
Sdzi si powszechnie, e zgin podczas prby ucieczki z Berlina, ale
odtajnione materiay amerykaskiego i angielskiego wywiadu wskazuj, e
mg uciec do woskiego Bolzano, dokd jego ona przyjechaa
z Berchtesgaden wraz z dziewiciorgiem dzieci. Przez kolejnych dwadziecia
siedem lat pojawiay si doniesienia o pobycie Bormanna w Argentynie.
Pniej, pod koniec 1972 roku, amerykaski pisarz Ladislas Farago oznajmi,
e widzia Bormanna ywego w Ameryce Poudniowej. Kilka dni po tym
sensacyjnym doniesieniu nadeszo kolejne. Niemieckie wadze ogosiy, e
w pobliu bunkra Fhrera znaleziono ciao Bormanna. Doktor Soggnaes,
ktry zidentyfikowa ciao Hitlera, poprosi o zgod na zbadanie czaszki, aby
przeprowadzi identyfikacj dentystyczn. Pocztkowo nie otrzyma
pozwolenia, co tylko wzmogo podejrzenia, e ciao moe by kolejn
mistyfikacj. Wreszcie, latem 1973 roku, Soggnaes dosta zgod na zbadanie
szcztkw oraz fragmentw uzbienia, ktre znaleziono trzy miesice po
odkopaniu czaszki. Doktor wrci do UCLA, eby przeprowadzi ekspertyz
sdow danych. We wrzeniu 1974 roku przedstawi wyniki bada na
wiatowym Konkresie Midzynarodowej Federacji Dentystw w Londynie.
Doszed do wniosku, e czaszka faktycznie naleaa do Bormanna. Tajemnica
mierci najwierniejszego sugi Hitlera zostaa w kocu rozwizana7.

2
Heinrich Himmler do koca mia nadziej, e uda mu si doj do
porozumienia z aliantami, cho lka si, e co moe pj le. Po mierci
Hitlera uciek na pnoc i zada od nastpcy Fhrera, eby uczyni go
postaci numer dwa w nowym pastwie niemieckim. To niemoliwe odpar
admira Dnitz. Nie mam dla ciebie roboty8. Zrozpaczony Himmler zwrci
si o rad do Schwerina von Krosigka. Bagam, powiedz, co si ze mn
stanie? zwrci si do nowego ministra spraw zagranicznych. Nie obchodzi
mnie, co si stanie z tob i twoimi ludmi odpowiedzia wyczerpany
minister. Krosigk podsun Himmlerowi dwa rozwizania: samobjstwo lub
ucieczk w przebraniu. Na twoim miejscu pojechabym do Montgomeryego

i powiedzia: Jestem Himmler, genera SS. Przyjechaem, eby wzi

odpowiedzialno za moich ludzi9.
Tego samego wieczoru Himmler tajemniczo zakomunikowa najbliszym
przyjacioom, e czeka ich nowe wane zadanie. Kilku pojedzie razem z nim.
Zgoli wsy, zaoy opask na oko, zmieni nazwisko i wraz z dziewicioma
towarzyszami, m.in. gwnym adiutantem z Waffen SS, Wernerem
Grothmannem, zszed do podziemia. Kiedy Grothmann odkry, e szef ma
kapsuk z cyjankiem i w razie koniecznoci zamierza jej uy, oskary go, e
wybra atw drog i chce zostawi swoich. Obowizkiem reichsfhrera,
powiedzia, byo nie tylko wzicie odpowiedzialnoci za dziaania jego
podwadnych, ale stanowcze wyjanienie, e Waffen SS, SD i jednostki
wartownicze w obozach koncentracyjnych byy zupenie odrbnymi
formacjami. Himmler wyrazi sprzeciw. Kiedy pokn trucizn oznajmi
wy, modzi oficerowie, musicie opowiedzie wiatu, co si stao tutaj
w Niemczech. Co zrobiem, a czego nie10. Dwa tygodnie pniej zosta
schwytany przez Brytyjczykw. Lekarz przeprowadzajcy rutynowe badanie
zauway co podejrzanego w jego ustach. Kiedy stara si wycign dziwny
przedmiot, Himmler przegryz kapsuk z cyjankiem i zmar natychmiast.
Doszo rwnie do innych samobjstw, ale ich liczba bya nisza, ni
oczekiwano, szczeglnie w gronie najwyszego dowdztwa. Jeden z czonkw
nazistowskiej hierarchii Robert Ley popeni samobjstwo, czekajc na
proces w Norymbardze.
Najbardziej krnbrnym z winiw w Norymberdze okaza si Gring.
Zjawi si w wizieniu z niewiarygodnie duym zapasem piguek paradocin,
zaywajc po czterdzieci dziennie. Jednak w czasie skadania zezna by ju
cakowicie wolny od uzalenienia, a jego waga spada o czterdzieci procent,
do siedemdziesiciu kilogramw. Na sali sdowej niemal samotnie broni
swojego Fhrera. W przeciwiestwie do innych oskaronych nigdy nie
obwinia kolegw ani nie zasania si Hitlerem. Obj dowodzenie w awie
oskaronych, apodyktycznie dyktujc wspln strategi obrony. Wrciwszy
do celi, entuzjastycznie zaciera rce i nazywa siebie kapitanem
pierwszorzdnej sztafety i przechwala si, e da do wiwatu prokuratorom
i publicznoci. Jeli ktry ze wsposkaronych zaprotestowa lub osab,
Gring obraa go i terroryzowa, zmuszajc do milczenia. le mi si robi, gdy
widz Niemcw sprzedajcych dusz obcym! powiedzia kiedy podczas
obiadu, walc pici w st. Do licha! doda szkoda, e nie mamy odwagi
ograniczy naszej obrony do czterech sw: Pocaujcie nas w dup!11.
Spord dwudziestu dwch oskaronych uniewinniono jedynie trzech
(Schachta, Papena i Fritzschego). Omiu otrzymao dugoletni wyrok
wizienia. Reszt skazano na kar mierci. 15 padziernika 1946 roku
o dwudziestej drugiej czterdzieci pi Gring oszuka kata, poykajc
kapsuk z cyjankiem. Dwie godziny wczeniej rozpoczto egzekucje. Na
trzynasty stopie szubienicy pierwszy wspi si Ribbentrop. Boe, chro

Niemcy! powiedzia gono. Moim ostatnim pragnieniem jest ocalenie

jednoci Niemiec oraz porozumienie midzy wschodem i zachodem.
W Norymberdze trzeba byo niepodwaalnych dowodw, aby go przekona
o masowym ludobjstwie ydw, gdy Hitler zapewnia go wielokrotnie, e
problem ydowski zostanie rozwizany poprzez deportacj. Nigdy nie
sdziem, e tak si to wszystko skoczy! wyzna amerykaskiemu
psychologowi G.M. Gilbertowi12.
Po nim na szubienicy stan Keitel. Chocia przed chwil szlocha, gdy
kapelan udziela mu ostatniego rozgrzeszenia, teraz dumnie wysun brod.
Prosz Boga Wszechmogcego, aby okaza miosierdzie narodowi
niemieckiemu! Wszystko dla Niemiec! Dzikuj!. Odwrci si do
amerykaskiego kapelana. Z caego serca dzikuj panu i tym, ktrzy tu pana
przysali. Kat, starszy sierant John Woods, z niecierpliwoci czeka na
egzekucje. Umieci ptl na karku Keitla, a nastpnie zaoy mu na gow
czarny worek. W ostatniej chwili feldmarszaek krzykn Deutschland ber
alles! Podczas procesu Keitel zwierzy si Gilbertowi, e Hitler go zdradzi.
Jeli nie oszuka nas rozmylnie, pozwoli, abymy trwali w niewiedzy,
walczc pod faszywym pretekstem!13

3
Zdumiewajca liczba czonkw najbliszego otoczenia Hitlera zdoaa
przey ostatnie straszne dni: cztery sekretarki, dwch ulubionych
architektw (Speer i Giesler), pilot (Baur) i szofer (Kempka), sucy Linge oraz
Heim i Koeppen, ktrzy notowali rozmowy prowadzone przy stole. Ocalaa
take najlepsza przyjacika jego ony (Herta Schneider), dwch ulubionych
onierzy Fhrera (Skorzeny i Rudel) oraz trzy kobiety, ktre darzy
szczeglnym podziwem: Leni Riefenstahl, Gerdy Troost i Helene Hanfstaengl.
Kilku adiutantw Fhrera nie tylko przeyo, ale byo gotowych opowiedzie
o swoich dowiadczeniach: Puttkamer i Engel, Below i Wnsche, Schulze
i Gnsche. Kiedy ten ostatni wrci do Republiki Federalnej Niemiec po
dwunastu latach spdzonych w radzieckich i enerdowskich wizieniach, by
zdumiony widokiem modych mczyzn z brodami i dugimi wosami. Drogi
przyjacielu powiedzia mu Schulze przegralimy wojn. Wszystko si
zmienio. Modzi ludzie nie yj ju tak, jak kiedy. Aby wywoa szok
i pomc Gnschemu wrci do rzeczywistoci, zabra go do Berghofu. Oddzia
SS podpali budynek 4 maja 1945 roku, a jego zgliszcza byy stopniowo
uprztane przez Amerykanw. Nie potrafili sobie wyobrazi dugiego rzdu
schodw prowadzcych do rezydencji, ktra si tu kiedy znajdowaa. Gdy
dwaj mczyni ogldali okolic, ona Schulzego zrobia zdjcie, uwieczniajc
ich zdumione miny, adne bowiem sowa nie zdoayby opisa ostatecznego
kresu czowieka, ktrego czcili. Najbardziej niesamowita posta historii

dwudziestego wieku znikna opakiwana przez ma garstk wiernych

przyjaci14.

Podzikowania

Nie zdoabym napisa tej ksiki bez pomocy licznych osb w Niemczech,
Austrii, Anglii i Stanach Zjednoczonych. Nieocenionej pomocy udzielili mi
pracownicy archiww i bibliotek: National Archives (John E. Taylor, John
Mendelsohn, Robert Wolfe, George Wagner); Library of Congress; New York
Public Library; Ct. Public Library of Danbury, Connecticut; Yale University
Library, Franklin D. Roosevelt Library (Bettie Sprigg, Robert Parks); Wiener
Library, London; Imperial War Museum, London (Rose Coombs); Institut fr
Zeitgeschichte, Mnchen (pani Danyl); Bayerisches Hauptstaatsrchiv,
Mnchen; Forschungstelle fr die Geschichte des Nationalsozialismus,
Hamburg (Werner Jochmann); Bibliothek fr Zeitgeschichte, Stuttgartt
(Werner Haupt, Gerhard Buck, doktor Jrgen Rhwer); Bundesarchiv, Koblen;
Institut fr Zeitgeschichte, Wien (doktor Ludwig Jedlicka) i Landesarchiv, Linz
(doktor Hans Sturmberger).
Znaczny wkad wniosy take liczne instytucje, organizacje i pojedyncze
osoby:
Stany Zjednoczone: Charles MacDonald i Hannah Zeidlik z Office of the
Chief of Military History, Dept. of the Army; U.S. Army Inteligence Command,
Fort Holabird, Maryland (Elaine M. Pospishil); autorzy i historycy: Richard
Hanser, Telford Taylor, Richard Walton, doktor John Lukacs, doktor Harold J.
Gordon jr, doktor Eberhard Jckel, doktor Ernst Deuerlein, doktor Dietrich
Orlow, doktor Reginald Phelps, doktor Oron Hale, doktor Bradley F. Smith.
Dokumenty dostarczyli: Edward Whalen, Dave Stanton, Peter Thayer i Ben E.
Swearingen. Psychiatrzy i lekarze: doktorzy R. Walzar, Richmond Hubbard,
Jason Weiner i Warren Sherman; Edward Weiss; Raymond Garthoff; Michael
Erlanger; Arthur Shilstone; Sig Muller; Otto Zundricht; Peter Repetti; John
Stillman i Stewart Richardson z Doubleday & Company.
Austria: Alfred Janicek, kierownik Mnnerheim, Wiede; Josef Adler,
pracownik Asylum, Wiede; doktor Wilfried Daim i doktor Eleonore (Kandl)
Weber.
Anglia: Ellic Howe, Walter Henry Nelson i Hugh Trevor-Roper.
Hiszpania: Otto Skorzeny.
Niemcy: Bavaria Fernsehproduction GmbH (doktor Helmut Pigge);
Bayerischer Rundfunk i Bayerishes Fernsehen (Thilo Schneider i Dietmar
Ebert); profesor Gerdy Troost; Nerin Gun; Egon Hanfstaengl; Harry SchulzeWilde (H.S. Hegner); Gnter Syrup; Klaus Wiedemann; genera Gustav
Lombard; Erich Kempka; doktor Werner Koeppen; Heinrich Heim; Erich
Kernmayer; Helmut Sndermann; admira Karl Jesko von Puttkamer; genera

Hasso von Manteuffel; Luise Jodl; doktor H.D. Rhrs; Hein Ruck; Richard
Schulze-Kossens; Max Wnsche; Hans Ulrich Rudel; Ilse (Braun) FuckeMichels oraz dwoje asystentw i tumaczy: Inge Gehrich i Wolfgang Glaser.
Na koniec chciabym podzikowa jedenastu osobom, ktre w szczeglny
sposb przyczyniy si do powstania tej ksiki: Rogerowi Bellowi
z londyskiego Society for the Studies of the European Theater of Operations
194445 za dostarczenie licznych ksiek; doktorowi Rudolphowi Binionowi
i Johnowi Jamiesonowi, doktorowi Georgeowi Breitbartowi i doktorowi
Ericowi Romanowi, ktrzy przeczytali rkopis ksiki i dostarczyli licznych
cennych uwag; mojej gwnej asystentce badawczej i tumaczce w Niemczech
Karoli Gillich, niestrudzonej pomocniczce poczwszy od 1957 roku; mojej
sekretarce, tumaczce i maszynistce Ann Thomas, ktrej uwagi i poprawki
miay dla mnie nieocenion warto; dwojgu redaktorom z wydawnictwa
Doubleday, Carolyn Blakemore i Kenowi McCormickowi, ktrzy jakim
sposobem potrafili zmieni redagowanie tekstu w przyjemno. Na koniec
dzikuj mojej onie Toshiko, ktra przez ponad pi lat musiaa znosi Adolfa
Hitlera.

Glosariusz

ABWEHRA, niemiecki wywiad i kontrwywiad wojskowy w latach 19211944.

ANSCHLUSS, przyczenie, unia. Szczeglnie przyczenie Austrii do Niemiec
w 1938 roku.
BLITZKRIEG, wojna byskawiczna.
BLAUE POLIZEI (granatowa policja), policja miejska zawdziczajca nazw
granatowym mundurom.
EINSATZGRUPPEN, grupy operacyjne Sipo i SD dziaajce na tyowym
obszarze operacyjnym frontu. Cho ich zadaniem byo utrzymywanie adu
i porzdku, zajmoway si gwnie likwidacj politycznych i ideologicznych
przeciwnikw
Rzeszy.
Einsatzgruppen
organizacyjnie
byy
podporzdkowane dowdztwu wojskowemu, ale rozkazy otrzymyway od
Wehrmachtu i RSHA.
ENDLSUNG, ostateczne rozwizanie, eksterminacja ydw.
FESTUNG, twierdza.
GAU, okrg, jednostka terytorialna NSDAP.
GAULEITER, wysoki urzdnik partii nazistowskiej, naczelnik okrgu (Gau).
Gauleiterzy byli odpowiedzialni za sytuacj polityczn i gospodarcz
w okrgu, zapewnienie siy roboczej oraz obron cywiln.
GENERALGOUVERNEMENT, Generalne Gubernatorstwo, cz obszaru Polski
okupowanego przez Niemcy, administrowana przez ministra Rzeszy,
doktora Hansa Franka.
GESTAPO, skrt od Geheime Staatspolizei. Tajna policja pastwowa (zob. SS).
GLEICHSCHALTUNG, ujednolicenie. Program partii nazistowskiej ogoszony
w 1933 roku.
GRNE POLIZEI (zielona policja), policja pastwowa zawdziczajca nazw
zielonym mundurom.
HEER, niemieckie wojska ldowe.
HITLERJUGEND (HJ), Modzie Hitlera, pastwowa organizacja modzieowa.
KREIS, powiat, okrg administracyjny wchodzcy w skad Gau.
KREISLEITER, urzdnik partii nazistowskiej, naczelnik powiatu.
KRIPO, Kriminalpolizei, policja kryminalna. Razem z Gestapo utworzyy
policj bezpieczestwa Sipo.
LEBENSBORN, rdo ycia, stowarzyszenie opiekuczo-charytatywne SS
suce promowaniu polityki rasowej Himmlera.
LEBENSRAUM, przestrze yciowa. Tereny potrzebne do ekspansji narodu
niemieckiego.
LEIBSTANDARTE SS ADOLF HITLER, oddzia stray przybocznej Adolfa Hitlera.

LUFTWAFFE, niemieckie lotnictwo wojskowe.

NSDAP,
Nationalsozialistische
Deutsche
Arbeiter
Partei,
Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw, pena nazwa partii
nazistowskiej.
OBERKOMMANDO DES HEERES (OKH), Naczelne Dowdztwo Wojsk
Ldowych.
OBERKOMMANDO DER WEHRMACHT (OKW), Naczelne Dowdztwo
Wehrmachtu, niemieckich si zbrojnych.
OSTMINISTERIUM, Ministerstwo Rzeszy ds. Okupowanych Terenw
Wschodnich.
REICHSFHRER, najwyszy stopie SS.
REICHSLEITER, najwysze stanowisko w partii nazistowskiej.
REICHSSICHERHEITSHAUPTAMT (RSHA), Gwny Urzd Bezpieczestwa
Rzeszy, na ktrego czele sta Heydrich, a po nim Kaltenbrunner (zob. SS).
REICHSWEHRA, liczca sto tysicy onierzy armia rebubliki weimarskiej. Jej
liczebno ograniczay postanowienia traktatu wersalskiego.
SCHUTZSTAFFELN (SS), Sztafety Ochronne NDSAP. SS skadao si
z nastpujcych czonw:
1. Allgemeine (powszechne) SS. Czon paramilitarny. Kierownicze
stanowiska w Allgemeine SS zajmowali gwnie wysi urzdnicy
pastwowi, przemysowcy, prawnicy, lekarze itd.
2. SD (Sicherheitsdienst, Suba Bezpieczestwa) organ wywiadu i nadzoru
politycznego wewntrz NSDAP nad aparatem pastwowym oraz
caoksztatem ycia kraju.
3. Waffen SS (zbrojne SS). Elitarna formacja wojskowa, wywodzca si
z oddziaw dyspozycyjnych SS. W czasie wojny jej czonkami byli nie
tylko Niemcy, ale te przedstawiciele rasy aryjskiej z innych krajw.
W dywizjach Waffen SS suyli ochotnicy z Belgii, Francji, Holandii,
Norwegii, Litwy, Danii, Szwecji, Wgier i Rumunii. Gwnym motywem
ich dziaania byo zwalczanie bolszewizmu.
4. Totenkopfverbnde (oddziay trupiej czaszki). Formacja policyjna. Jej
czonkowie penili funkcj stranikw w obozach koncentracyjnych
i obozach zagady. W 1940 roku najmodsi i najzdrowsi utworzyli
elitarny oddzia frontowy, dywizj Waffen-SS Totenkopf. Ca reszt
funkcjonariuszy wczono do rezerwy. W 1943 roku rekrutowali si ju
gwnie ze starszych lub rannych onierzy, ktrzy nie nadawali si do
suby frontowej. Okoo tysica piciuset suyo w Einsatzgruppen.
Dostarczyli gwnych si do likwidacji warszawskiego getta. onierze
Waffen SS walczcy na froncie nie mieli nic wsplnego z ludobjstwem
dokonywanym w obozach koncentracyjnych.
SICHERHEITSDIENST RFSS (SD), suba bezpieczestwa SS Reichsfhrera (zob.
SS).
SICHERHEITSPOLIZEI (Sipo), suba bezpieczestwa zoona z Gestapo i Kripo.

STAHLHELM, Stalowy Hem, nacjonalistyczna paramilitarna organizacja

zoona z weteranw I wojny wiatowej, utworzona w 1918 roku.
W 1933 roku przyczona do SA.
STURMABTEILUNGEN (SA), Oddziay Szturmowe NSDAP, brunatne koszule,
nazistowskie bojwki.
TOTENKOPFVERBNDE, oddziay trupiej czaszki (zob. SS).
VERTRAUENSMANN (V-mann), agent wywiadu lub informator. Hitler by Vmannem w 1919 roku.
VOLKSSTURM, oddziay obrony terytorialnej III Rzeszy.
WAFFEN SS, zbrojne SS. Zmilitaryzowane jednostki SS. W dziaaniach II wojny
wiatowej uczestniczyo niemal czterdzieci dywizji Waffen SS (zob. SS).
WEHRMACHT, siy zbrojne III Rzeszy (bez Waffen SS) wojska ldowe,
marynarka i lotnictwo.

Tablica funkcji w NSDAP oraz stopni

w organizacjach paramilitarnych i siach
zbrojnych Rzeszy

NSDAP

SA

Waffen SS

Wehrmacht

Wojsko Polskie

Reichsleiter
Hauptbefehlsfhrer

Stabschef

Reichsfhrer

Generalfeldmarschall

marszaek

Gauleiter
Oberbefehlsleiter

brak odpowiednika

Oberstgruppenfhrer
(od 1942)

Generaloberst

genera

Gauleiter
Befehlsleiter

Obergruppenfhrer

Obergruppenfhrer

General

genera broni

Gauleiter
Hauptdienstleiter

Gruppenfhrer

Gruppenfhrer

Generalleutnant

genera dywizji

Gauleiter
Oberdiensteleiter

Brigadefhrer

Brigadefhrer

Generalmajor

genera brygady

brak odpowiednika

Oberfhrer

Oberfhrer

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Gauleiter
Oberdiensteleiter

Standartenfhrer

Standartenfhrer

Oberst

pukownik

Kreisleiter
Oberdienstleiter
Hauptbereichsleiter

Obersturmbannfhrer

Obersturmbannfhrer

Oberstleutnant

podpukownik

Kreisleiter
Oberdienstleiter
Bereichsleiter
Hauptabschnittsleiter
Ortsgruppenleiter
Oberbereichsleiter

Sturmbannfhrer

Sturmbannfhrer

Major

major

Ortsgruppenleiter
Sturmhauptfhrer
Anschnittsleiter
Zellenleiter
Hauptgemeinschaftsleiter
Obergemeinschaftsleter

Hauptsturmfhrer

Hauptmann
Rittmeister

kapitan
rotmistrz

Zellenleiter
Gemeinschaftsleiter
Blockleiter
Hapteinsatzleiter

Obersturmfhrer

Obersturmfhrer

Oberleutnant

porucznik

Blockleiter
Obereinsatzleiter
Einsatzleiter

Sturmfhrer

Untersturmfhrer

Leutnant

podporucznik

Hauptbereitschaftsleiter

Haupttruppfhrer

Sturmscharfhrer

Stabsfeldwebel

starszy sierant sztabowy

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Stabsscharfhrer

Hauptfeldweber

sierant sztabowy

Oberbereitschaftsleiter

Obertruppfhrer

Hauptscharfhrer

Oberfeldwebel

starszy sierant

brak odpowiednika

Truppfhrer

Oberscharfhrer

Feldwebel

sierant

Bereitschaftsleiter

Oberscharfhrer

Scharfhrer

Unterfeldwebel

modszy sierant

Hauptarbeitsleiter

Scharfhrer

Unterscharfhrer

Unteroffizier

plutonowy

Oberarbeitsleiter

Rottenfhrer

Rottenfhrer

Obergefreiter

starszy kapral

Arbeitsleiter
Oberhelfer

Sturm mann

Sturm mann

Gefreiter

kapral

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Obermann
Oberschtze (od 1942)

Obersoldat

starszy szeregowy

Helfer

Mann

Mann

Soldat

szeregowy

Schtze

Bibliografia

A. WYWIADY AUTORA ZE WIADKAMI (niepena lista)

Dieter Allers (SA), 1971, nagranie
hrabina Haiga von Arco auf Valley, 1971
Stephen Bauchner (Leonding), 1971, nagranie
kapitan lotnictwa cywilnego Hans Baur, 1970, nagranie
pukownik Nicolaus von Below, 1971, nagranie
Werner Benecke (SA), 1971, nagranie
hrabina Estelle Manville Bernadotte, 1963
genera dywizji Gnther Blumentritt (2 wywiady), 1957109*
Wolfgang Boigs (DNB), 1963
Otto Brutigam (pracownik biura Rosenberga), 1971, nagranie
Carl J. Burckhardt, 1963
genera Theodor Busse, 1963
Gerda Daranowsky Christian (2), 1971, nagranie
Wilfried Daim (3) (pisarz), 1971, nagranie
Lon Degrelle (2), 1963, 1971, nagranie
genera Erich Dethleffson, 1971, nagranie
Wallace Deuel (Chicago Daily News), 1972
profesor Ernst Deuerlein, 1971, nagranie?*
SS-Oberstgruppenfhrer Josef (Sepp) Dietrich, 1963?*
Eugen Dollmann (3), 1971, nagranie
Wielki admira Karl Dnitz (2), 1963, 1971, nagranie
Allen Dulles, 1963
Hans Ehard, 1971, nagranie
genera Gerhard Engel (2), 1971, nagranie
Hermann Esser (2), 1971, nagranie
Hildegard Fath (3), 1971, nagranie
Werner Fink, 1971, nagranie?*
F.K. Florian (gauleiter), 1971, nagranie
Andr Franois-Poncet, 1971, nagranie
Albert Frauenfeld (2), 1971, nagranie
Walter Frentz, 1971, nagranie
Helmuth Fuchs (SS), 1971, nagranie
Gero von Gaevernitz (4), 19631964
genera Adolf Galland, 1971, nagranie
genera R.Chr. von Gerstdorff, 1971, nagranie
doktor Erwin Giesing (3), 1971, nagranie
Paul Giesler (2), 1971, nagranie
G.M. Gilbert, 1972, nagranie

Walter Grlitz (historyk), 1971

SS-Obersturmbannfhrer Werner Grothmann (2), 1971, nagranie
Nerin Gun (4), 19701971, nagranie
SS-Sturmbannfhrer Otto Gnsche (2), 1963, 1971
Dolly Haas, 1971, nagranie
Otto von Habsburg, 1971, nagranie
genera Franz Halder, 1963?*
Egon Hanfstaengl (4), 1971, nagranie
Ernst Hanfstaengl (15), 19701971, nagranie?*
Helene Hanfstaengl, 1971, nagranie?*
Heinrich Hrtle (2) (z biura Rosenberga), 19701971, nagranie
doktor Hanskarl von Hasselbach, 1971, nagranie
Heinz Haushofer, 1971, nagranie
genera SS Paul Hausser, 1963
Heinrich Heim (6), 1971, 19741975, nagranie
Richard Helms (2), 19711972, nagranie
Ilse Hess, 1971, nagranie
Fritz Hesse (2), 1971, nagranie
genera Adolf Heusinger, 1971, nagranie
Hans Hitler, 1971, nagranie
Wilhelm Hoegner, 1971, nagranie
Ellic Howe (pisarz), 1971
SS-Standartenfhrer Walter Huppenkothen, 1971
Werner Jochman, 1971
Luise Jodl (5), 19701971, nagranie
Rudolf Jordan (gauleiter), 1970, nagranie
Traudl Junge (2), 1971
Erich Kempka (3), 1963, 1971, nagranie?*
Robert M. W. Kempner, 1970
Josef Keplinger (Linz), 1971, nagranie
Erich Kernmayr (historyk), 1970
genera H. Kissel, 1971, nagranie
August Klapprott (Amerikadeutscher Bund) (2), 19711972, nagranie
Ewalt Heinrich von Kleist (2), 1971, nagranie
Peter Kleist (4), 1963, 19701971, nagranie?*
Werner Koeppen (4), 1971, nagranie
admira Theodor Krancke, 1971, nagranie
Carl-Vincent Krogmann (burmistrz Hamburga), 1971, nagranie
Robert Kropp (kamerdyner Gringa), 1963
G. Wilhelm Kunze (Amerikadeutscher Bund), 1972, nagranie
Helmut Kurth (fotograf Gringa), 1971, nagranie?*
Hermann Lauterbacher (gauleiter) (2), 1971, nagranie
Georg Leibbrandt (2) (z biura Rosenberga), 1971, nagranie
genera Gustav Lombard (2), 19701971, nagranie
major Bernd Freytag von Loringhoven (adiutant Krebsa), 1963
major SS Heinz Macher (adiutant Himmlera), 1971, nagranie
feldmarszaek Erich von Manstein, 1971, nagranie?*

genera Hasso von Manteuffel (5) 1956, 1963, 1970, 1971, nagranie
Johanna Mayrhofer (Leonding), 1971, nagranie
Dennis McEvoy, 1971
SS-Obersturmbannfhrer Hubert Meyer, 1971, nagranie
genera W. Meyer-Detring, 1971, nagranie
feldmarszaek Erhard Milch (4), 1971, nagranie?*
Konrad Morgen, 1971, nagranie
lady Diana Mosley, 1972
sir Oswald Mosley (3) 19711972, nagranie
Josef (Oxensepp) Mller (2), 1963
Johannes von Mllern-Schonhausen, 1971
Werner Naumann (2), 1971, nagranie
Theodor Oberlaender (2), 1971, nagranie
Piotr Olender (Auschwitz), 1971, nagranie
doktor Raimund von Ondarza (lekarz Gringa), 1971, nagranie
ambasador Hiroshi Oshima (4), 19661967, 1971
genera Eugen Ott (niemiecki ambasador w Japonii), 1963
genera Albert Praun, 1971, nagranie
admira Karl Jesko von Puttkamer (7), 19701971, nagranie
ambasador hrabia Edward Raczyski, 1963
genera Otto Remer (3), 1971, nagranie
Annelies von Ribbentrop, 1971, nagranie?*
Leni Riefenstahl (6), 1971, nagranie
ambasador Emil von Rinteln, 1971, nagranie
Annalies Rhm (bratowa Ernsta Rhma), 1971, nagranie
Robert Rhm (brat Ernsta Rhma), 1971, nagranie
doktor H.D. Rhrs, 1971, nagranie
Hein Ruck (3), 1971, nagranie
pukownik Hans Ulrich Rudel (2), 1963, 1971
admira Friedrich Ruge, 1971, nagranie
Hjalmar Schacht (2), 1963?*
ksi Schaumberg-Lippe, 1971, nagranie
Gustav Scheel (gauleiter), 1971, nagranie
doktor Ernst Schenck (lekarz w bunkrze Fhrera), 1971, nagranie
Fabian von Schlabrendorff, 1963
doktor Gustav Schlotterer (2) (z biura Funka), 1971, nagranie
genera Arthur Schmidt (2), 1971, nagranie
Anneliese Schmundt (ona gwnego adiutanta Hitlera), 1971, nagranie
Herta Schneider (4), 1971, nagranie
feldmarszaek Ferdinand Schrner (2), 1963?*
profesor Percy Ernst Schramm (kronikarz OKW) (2), 1963?*
genera Wilhelm Ritter von Schramm, 1971, nagranie
Ada Schultze (3), 1974, nagranie
doktor Walter Schultze (4), 1974, nagranie
Sigrid Schulz (3), 19711972, nagranie
Harry Schulze-Wilde (2) (pisarz), 1971, nagranie
Richard Schulze (Schulze-Kossens) (6), 1971,19731974, nagranie

Kurt von Schuschnigg, 1971, nagranie

Martin Schwaebe, 1971, nagranie
hrabia Lutz Schwerin von Krosigk (2), 1963, 1971, nagranie
Vera Semper (Lambach), 1971, nagranie
Ramon Serrano Suer, 1963
SS-Obersturmbannfhrer Otto Skorzeny (7), 1956, 1963, 1971, nagranie?*
Albert Speer (2), 19701971, nagranie
SS-Obergruppenfhrer i genera broni Felix Steiner, 1963?*
Otto Strasser (2), 1971, nagranie?*
Johann Sttz (Spital), 19701971, nagranie
Helmut Sndermann (3), 19701971, nagranie?*
Gnter Syrup (5), 1971, nagranie
genera Wolfgang Thomale, 1963
profesor Gerdy Troost (4), 1971, nagranie
Olga Czechowa, 1971, nagranie
markiz Ignacio de Valdeglesias, 1971, nagranie
admira Gerhard Wagner, 1971, nagranie
genera Walter Warlimont, 1971, nagranie
Rolf Wehser, 1971, nagranie
SS-Obergruppenfhrer i genera broni Walter Wenck, 1963
Klaus Wiedemann (syn Fritza Wiedemanna), 1971
pukownik Otto Wien (Luftwaffe) (2), 1971, nagranie
Johann Wiesinger (Leonding), 1971, nagranie
SS-Obergruppenfhrer i genera broni Karl Wolff, 1963
porucznik Max Wnsche (2), 1971, nagranie
doktor Werner Zabel, 1971, nagranie
Hans Severus Ziegler (pisarz), 1971, nagranie

B. DOKUMENTY, RAPORTY I ZAPISKI

The National Archives (British):
Cabinet Minutes and Memoranda, 19371939
Foreign Office, 19371939
Minutes of the Foreign Policy Committee of the Cabinet and Memoranda, 19371939
Papers of the Prime Ministers Office, 19371939
Records of the Committee of Imperial Defense, Londyn: Her Majestys Stationery Office
Correspondence Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the
USA and the Prime Ministers of Great Britain during the Great Patriotic War of 19411945, 2 tomy,
Moskwa 1957.
Correspondence between Gring and Negrelli 19241925, Ben E. Swearingen collection.
Der Hitler-Prozess, Monachium 1924.
Documents and Materials relating to the Eve of the Second World War, 19371939, 2 tomy, Moskwa 1948.
Dokumenty z: Bibliothek fr Zeitgeschichte, Stuttgart; Institut fr Zeitgeschichte, Monachium; Institut
fr Zeitgeschichte, Wiede; Imperial War Museum, Londyn; National Archives, Waszyngton;
Library of Congress, Waszyngton; US Army Military History Research Collection, Carlisle Barracks,

Pasadena (akta amerykaskiego wywiadu wojskowego); Bayerisches Hauptstaatsarchiv,

Monachium; Bundesarchiv, Koblencja.
Documents on British Foreign Policy 19191939, 7 tomw, Londyn b.d.
Documents on German Foreign Policy, Seria C, The Third Reich, tomy IIV, Waszyngton b.d.
Documents on German Foreign Policy, Seria D, tomy VXII, Waszyngton b.d.
The French Yellow Book, Diplomatic documents, 19381939, Londyn 1940.
Halder Franz, Kriegstagebuch, Stuttgart 1962.
Hitler Adolf, Dziennik (1 stycznia 193412 czerwca 1943), Sekretr des Fhrers, Fhrers Tagebuch,
Waszyngton, Library of Congress, Dodatek 5, Sejf 5,5.
Hitler e Mussolini-Lettere e documenti, Mediolan 1946.
Hitler Adolf, Przemwienia:
The Speeches of Adolf Hitler. April 1922August 1939, 2 tomy, red. Norman H. Baynes, Nowy Jork,
1942.
Hitlers Words, red. Gordon W. Prange, Waszyngton 1944.
Hitler War Directives 19391945, Londyn 1964.
International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals before the International Military
Tribunal, 14 November 19451 October 1946, 42 tomy.
Koeppen Werner, Hitlers Tabletalk, Dwadziecia osiem zachowanych raportw, National Archives
(USA).
Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht 19401945, Frankfurt nad Menem 19611965.
Linge Heinz, Bis zum Untergang, Monachium 1982.
Linge Heinz, Diaries. March 1943February 1945, National Archives (USA).
Lochner Louis, Letters and Papers, State Historical Society of Wisconsin, Madison, Wisc.
Milch Erhard, Dokumenty i wspomnienia, niewydane.
Nazi Conspiracy and Aggression, 10 tomw, Waszyngton 1946.
Nazi-Soviet Relations, 19391941. Documents from the Archives of the German Foreign Office, Waszyngton
1948.
OSS, Hitler Source Book, 1943. Do raportu Langera.
Smith Truman, Notebook and Report (o podry do Monachium, 1522 listopada 1922), Yale University
Library.
Trials of War Criminals before the Nuremberg Military Tribunals, 15 tomw, Waszyngton 19511952.
U.S. Embassy, Berlin Reports 19301939, National Archives (USA).
Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht 19401945, Frankfurt nad Menem 19611965.

C. ARTYKUY Z GAZET I CZASOPISM

Assmann Heinz, Adolf Hitler, US Naval Institute Proceedings, tom 79, nr 12.
Bach-Zelewski Erich von dem, Life of an SS-General, Aufbau, 23 sierpnia 1946.
Binion Rudolph, Hitlers Concept of Lebensraum: The Psychological Basis, History of Childhood
Quarterly, jesie 1973.
Bloch Edward, My Patient Hitler, Colliers, 15 i 22 marca 1941.
Deuerlein Ernst, Hitlers Eintritt in die Politik und die Reichswehr, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte,
nr 2, 1959.
Earle George H., FDRs Tragic Mistake, Confidential, 1958.
Eastman Lloyd E., Fascism in Kuomintang China: The Blue Shirts, China Quarterly, styczemarzec
1972.

Elstein David, Operation Sea Lion, History of the Second World War, cz 8.
Glaser Kurt, World War II and the War Guilt Question, Modern Age, zima 1971.
Goldhagen Erich, Albert Speer, Himmler, and the Secrecy of the Final Solution, Midstream, padziernik
1971.
Hale Oron James, Gottfried Feder Calls Hitler to Order, Journal of Modern History, grudzie 1958.
Hanisch Reinhold, I Was Hitlers Buddy, New Republic, 5, 12 i 19 kwietnia 1939.
Hoffmann Peter C., The Attempt to Assassinate Hitler on March 21, 1943, Canadian Journal of History,
nr 1, 1967.
Kempner Robert M.W., Blueprint of the Nazi Underground, Research Studies of the State College of
Washington, czerwiec 1945.
Linge Heinz, The Hitler I Knew, Chicago Daily News, padziernikgrudzie 1955.
Loewenberg Peter, The Unsuccessful Adolescence of Heinrich Himmler, Journal of Modern History,
wrzesie 1959.
Mayr Karl, I Was Hitlers Boss, Current History, listopad 1941.
Morell Theodor, Interview, New York Times, 22 maja 1945, s. 5.
Nyomarkay Joseph L., Factionalism in the National Socialist German Workers Party, 192526, Political
Science Quarterly, marzec 1965.
Orlow Dietrich, The Conversion of Myths into Political Power, American Historical Review, kwiecie
1967.
Phelps Reginald H., Hitler als Parteiredner im Jahre 1920, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, nr 3,
1963.
Phelps Reginald H., Hitlers Grundlegende Rede ber den Antisemitismus, Vierteljahreshefte fr
Zeitgeschichte, nr 4, 1968.
Phelps Reginald H., Hitler und die Deutsche Arbeiter Partei, American Historical Review, lipiec 1963.
Sauer Wolfgang, National Socialism: Totalitarianism or Fascism?, American Historical Review,
grudzie 1967.
Speer Albert, Wywiad przeprowadzony przez Erica Nordena, Playboy, czerwiec 1971.
Thompson Larry V., Lebensborn and the Eugenics Policy of the Reichsfhrer-SS, Central European
History, marzec 1971.

D. BIOGRAFIE, DZIENNIKI, WSPOMNIENIA,

OPRACOWANIA HISTORYCZNE
Absagen K.H., Canaris, Londyn 1956.
Alfieri Dino, Dictators Face to Face, Nowy Jork 1955.
Allen William Sheridan, The Nazi Seizure of Power, Chicago 1965.
Andrus Burton, I Was the Nuremberg Jailer, Nowy Jork 1969.
Ansel Walter, Hitler Confronts England, Durham 1960.
Ansel Walter, Hitler and the Middle Sea, Durham 1972.
Ausubel Nathan, Voices of History, Nowy Jork 1946.
Barnett Corelli, The Collapse of British Power, Londyn 1972.
Baur Hans, Ich flog die Mchtige der Erde, Kempten 1960.
Berndt A.I., Der Marsch ins Grossdeutsche Reich, Monachium 1939.
Best S. Payne, The Venlo Incident, Londyn 1950.
Bewley Charles, Hermann Gring and the Third Reich, Devin-Adair 1962.
Bezymenski Lev, The Death of Adolf Hitler, Nowy Jork 1968.

Blackstock Paul W., The Secret Road to World War II, Chicago 1969.
Boelcke Willi A., red., The Secret Conferences of Dr. Goebbels, Nowy Jork 1970 (Wollt Ihr den totalen
Krieg? Die geheimen GoebbelsKonferanzen 19391943, Stuttgart 1967).
Boldt Gerhard, Hitler: The Last Ten Days, Nowy Jork 1973 (Die letzten zehn Tage, Frankfurt nad Menem
1973).
Bormann Martin i Gerda, The Bormann Letters, red. H.R. Trevor-Roper, Londyn 1954.
Bracher Karl, The German Dictatorship, Nowy JorkWaszyngton 1970 (Die deutsche Diktatur, Kolonia
1968).
Bramsted Ernest K., Goebbels and National Socialist Propaganda, 19251945, East Lansing 1965.
Brutigam Otto, So hat es sich zugetragen, Wrzburg 1968.
Breker Arno, Im Strahlungsfeld der Ereignisse, Preussisch Oldendorf 1972.
Brook-Shepherd Gordon, The Anschluss, FiladelfiaNowy Jork 1963.
Broszat Martin, German National Socialism 19191945, Santa Barbara 1966.
Brown Anthony Cave, Bodyguard of Lies, Nowy Jork 1975.
Bullitt Orville, red., For the President, Personal and Secret. Correspondence Between Franklin D. Roosevelt
and William C. Bullitt, Boston 1972.
Bullock Alan, Hitler. A Study in Tyranny, Nowy Jork 1961 [wyd. polskie: Hitler. Studium tyranii,
Warszawa 1997].
Burckhardt Carl, Ma mission Dantzig, Pary 1961 (Maine Danziger Mission 19371939, Monachium
1960).
Burdick Charles B. i Lutz Ralph H., red., The Political Institutions of the German Revolution 19181919,
Nowy JorkWaszyngton 1966.
Cadogan Alexander, The Diaries of sir Alexander Cadogan 19381945, Nowy Jork 1972.
Carell Paul, Invasion Theyre Coming!, Nowy Jork 1963.
Carell Paul, Hitler Moves East: 19411942, Nowy Jork 1966.
Carell Paul, Scorched Earth, Boston 1970.
Carr William, A History of Germany 18151945, Nowy Jork 1969.
Carr William, Arms, Autarky and Aggression, Londyn 1972.
Cecil Robert, The Myth of the Master Race, Nowy Jork 1972.
Cervi Mario, The Hollow Legions, Garden City 1971.
Chambers Frank, This Age of Conflict, Nowy Jork 1962.
Ciano Galeazzo, The Ciano Diaries 19391943, Garden City 1946 [wyd. polskie: Dziennik 19371943,
Putusk 2006].
Colvin Ian, The Chamberlain Cabinet, Londyn 1971.
Colvin Ian, Hitlers Secret Enemy, Londyn 1957.
Compton James V, The Swastika and the Eagle, Boston 1967.
Craig Gordon, The Politics of the Prussian Army: 16501945, LondynOksfordNowy Jork 1968.
Creveld Martin van, Hitlers Strategy 19401941, Cambridge 1973.
Dahlerus Birger, The Last Attempt, Londyn 1948.
Dahrendorf Ralf, Society and Democracy in Germany, Nowy Jork 1969 (Gesellschaft und die Demokratie in
Deutschland, Monachium 1965).
Daim Wilfried, Der Mann, der Hitler die Ideen gab, Monachium 1958.
Dallin Alexander, German Rule in Russia, 19411944, Londyn 1957.
Dallin David, Soviet Russias Foreign Policy, 19391942, New Haven 1942.
Davidson Eugene, The Trial of the Germans, Nowy Jork 1966.
Dawson Raymond, The Decision to Aid Russia 1941, Chapel Hill 1959.
Deakin F.W., The Brutal Friendship, Nowy Jork 1962.

Delarue Jacques, The Gestapo, Nowy Jork 1964 [wyd. polskie: Historia Gestapo, Warszawa 2011].
Delmer Sefton, Trail Sinister, Londyn 1961.
Delmer Sefton, Black Boomarang, Nowy Jork 1962.
Dennis Peter, Decision by Default, Londyn 1972.
Deuerlein Ernst, Der Aufstieg der NSDAP 19191933 in Augenzeugen Berichtet, Dsseldorf 1968.
Deuerlein Ernst, Der Hitler Putsch, Stuttgart 1962.
Deuerlein Ernst, Hitler, Monachium 1969.
Dickinson John K., German and Jew, Chicago 1967.
Dietrich Otto, Hitler, Chicago 1955 (12 Jahre mit Hitler, Monachium 1955).
Dietrich Otto, Mit Hitler in die Macht, Monachium 1934.
Dirksen Herbert von, Moscow, Tokyo, London, Norman 1952.
Dodd Martha, My Years in Germany, Londyn 1938.
Dodd William, Ambassador Dodds Diary, 19331938, Londyn 1941.
Dollmann Eugen, The Interpreter, Londyn 1967 (Dolmetscher der Diktatoren, Bayreuth 1963).
Dnitz Karl, Memoirs, Londyn 1958 [wyd. polskie: 10 lat i 20 dni. Wspomnienia 19351945, Gdask 2001].
Dorpalen Andreas, Hindenburg and the Weimar Republic, Princeton 1964.
Douglas-Hamilton James, Motive for a Mission, Londyn 1971.
Eden Anthony, Facing the Dictators, Londyn 1962.
Eden Anthony, The Reckoning, Boston 1965 [wyd. polskie: Pamitniki 19381945, Warszawa 1972].
Eich Hermann, The Unloved Germans, Nowy Jork 1965.
Engel Gerhard, Heeresadjutant bei Hitler 19381943, Stuttgart 1974.
Falls Cyril, The Great War, Nowy Jork 1959.
Feiling Keith, The Life of Neville Chamberlain, Londyn 1946.
Fest Joachim, The Face of the Third Reich, Nowy Jork 1970 (Das Gesicht des Dritten Reiches, Monachium
1963).
Fest Joachim, Hitler, Frankfurt nad Menem 1973 [wyd. polskie: Hitler, Warszawa 1995].
Fischer Fritz, Germanys Aims in the First World War, Nowy Jork 1967 (Griff nach der Weltmacht,
Dsseldorf 1961).
Fischer Louis, Russias Road from Peace to War, Nowy Jork 1969.
Flannery Harry, Assignment to Berlin, Londyn 1943.
Franois-Poncet Andr, The Fateful Years, Londyn 1949.
Frank Hans, Im Angesicht des Galgens. Deutung Hitlers und seiner Zeit auf Grund eigener Erlebnisse und
Erkenntnisse, Monachium 1953.
Franz-Willing Georg, Die Hitlerbewegung. Der Ursprung, 19191922, Hamburg 1962.
Fredborg Arvid, Behind the Steel Wall, Nowy Jork 1944.
Freund Gerald, Unholy Alliance, Nowy Jork 1957.
Friedlnder Saul, Prelude to Downfall: Hitler and the United States, 19391941, Nowy Jork 1967 (Auftakt
zum Untergang. Hitler und die Vereinigten Staaten, Stuttgart 1965).
Friedlnder Saul, Pius XII and the Third Reich, Nowy Jork 1966.
Friedlnder Saul, Kurt Gerstein: The Ambiguity of Good, Nowy Jork 1969.
Frischauer Willi, Hermann Goering, Nowy Jork 1951.
Frischauer Willi, Himmler, Nowy Jork 1962.
Fromm Bella, Blood and Banquets, Londyn 1943.
Gallagher Matthew, Soviet History of World War II, Nowy Jork 1963.
Galland Adolf, The First and the Last, Nowy Jork 1957.
Gallo Max, The Night of Long Knives, Nowy Jork 1972 (Der schwarze Freitag der SA, Oldenburg 1970).
Gasman Daniel, Scientific Origins of National Socialism, Nowy Jork 1971.

Gatzke Hans, red., European Diplomacy Between Two Wars, 19191939, Chicago 1972.
Gedye G.E.R., Betrayal in Central Europe, Nowy Jork 1939.
Gehlen Reinhard, The Service, Nowy Jork 1972 (Der Dienst, Moguncja 1971).
Giesing Erwin, Diary, niewydane.
Gilbert Felix, Hitler Directs His War, Nowy Jork 1950.
Gilbert G.M., Nuremberg Diary, Nowy Jork 1961 [wyd. polskie: Dziennik norymberski, Warszawa 2012].
Gilbert G.M., The Psychology of Dictatorship, Nowy Jork 1950.
Gisevius Hans B., To the Bitter End, Boston 1947 (Bis zum bitteren Ende, 2 tomy, Hamburg) [wyd. polskie:
Dzienniki 19231945, 3 tomy, Warszawa 2013].
Goebbels Josef, The Early Goebbels Diaries, Londyn 1962.
Goebbels Josef, The Goebbels Diaries, red. Louis P. Lochner, Garden City 1948.
Goerlitz Walter, The German General Staff, Nowy Jork 1959.
Goerlitz Walter, Paulus and Stalingrad, Nowy Jork 1963.
Goodspeed D.J., Ludendorff, Londyn 1966.
Gordon Harold J. jr, Hitler and the Beer Hall Putsch, Princeton 1972 (Hitlerputsch 1923, Frankfurt nad
Menem 1971).
Greiner Joseph, Das Ende des Hitler-Mythos, Wiede 1947.
Griffiths Richard, Marshal Ptain, Londyn 1970.
Grunberger Richard, The 12-Year Reich, Nowy Jork 1971.
Guderian Heinz, Panzer Leader, Nowy Jork (Erinnerunger eines Soldaten, Heidelberg 1951) [wyd.
polskie: Wspomnienia onierza, Warszawa 2013].
Gun Nerin, Eva Braun, Nowy Jork 1969.
Gun Nerin, The Day of the Americans, Nowy Jork 1966.
Halder Franz, Hitler as Warlord, Londyn 1950.
Hale Oron J., The Captive Press in the Third Reich, Princeton 1964.
Hamilton Alistair, The Appeal of Fascism, Londyn 1971.
Hanfstaengl Egon, Memoirs, niewydane.
Hanfstaengl Ernst, Biographical Sketch of Hitler and Himmler, Raport OSS, 3 grudnia 1943.
Hanfstaengl Ernst, The Missing Years, Londyn 1957.
Hanfstaengl Ernst, Zwischen Weissem und Braunen Haus, Monachium 1970.
Hanfstaengl Ernst, Out of the Strong, 1974, niewydane.
Hanfstaengl Helene, Notes, niewydane.
Hanser Richard, Putsch!, Nowy Jork 1970.
Hassell Ulrich von, The Von Hassell Diaries, 19381944, Garden City 1947.
Hegner H.S. (Harry Schulze-Wilde), Die Reichskanzlei, Frankfurter Societats 1959.
Heiber Helmut, Joseph Goebbels, Berlin 1962
Heiden Konrad, Der Fhrer, Boston 1944.
Hedin Sven, Germany and World Peace, Londyn 1937.
Heinz Heinz A., Germanys Hitler, Londyn 1934.
Henderson Archibald, GBS: Man of the Century, Nowy Jork 1956.
Henderson Nevile, Failure of a Mission, Nowy Jork 1940.
Herzstein Robert, Adolf Hitler and the Third Reich, Boston 1971.
Hess Rudolf i Ilse, Prisoner of Peace, Londyn 1954.
Hesse Fritz, Hitler and the English, Londyn 1954.
Hesse Fritz, Das Spiel um Deutschland, Monachium 1953.
Higgins Trumbull, Hitler and Russia, Nowy Jork 1966.
Hilberg Raul, The Destruction of the European Jews, Chicago 1967.

Hildebrand Klaus, The Foreign Policy of the Third Reich, Berkeley 1973 (Deutsche Aussenpolitik 19331945,
Stuttgart 1971).
Hillgruber Andreas, Staatsmnner und Diplomaten bei Hitler, 2 tomy, Frankfurt nad Menem 19671970.
Hillgruber Andreas, Hitlers Strategie, Frankfurt nad Menem 1965.
Hillgruber Andreas, Die Weltpolitische Lage, 19361938. Deutschland in Weltpolitik 19331939, red.
Oswald Hauser, 1965.
Hills George, Franco, Nowy Jork 1967.
Hirszowicz ukasz, The Third Reich and the Arab East, Londyn 1966.
Hitler Adolf, Hitlers Secret Conversations, Nowy Jork 1961.
Hitler Adolf, Hitlers Secret Book, Nowy Jork 1961.
Hitler Adolf, Mein Kampf, Monachium 19251927. [wyd. polskie: Moja walka, Krosno 1992].
Hitler Adolf, The Testament of Adolf Hitler. The HitlerBormann Documents, Londyn 1961.
Hitler Brigid, My Brother-in-law Adolf, niewydane, New York Public Library.
Hoare Samuel, Complacent Dictator, Nowy Jork 1947.
Hoffmann Hans Hubert, Der Hitlerputsch, Monachium 1961.
Hoffmann Heinrich, Hitler Was My Friend, Londyn 1955.
Hhne Heinz, The Order of the Deaths Head, Nowy Jork 1970 (Der Orden unter dem Totenkopf, Gtersloh
1967).
Hhne Heinz, Codeword Direktor, Nowy Jork 1971.
Holborn Hajo, red., Republic to Reich, Nowy Jork 1972.
Holborn Hajo, red., Germany and Europe, Garden City 1970.
Horthy Mikls, Memoirs, Londyn 1956 (Ein Leben fr Ungarn, Bonn 1953).
Howe Ellic, Rudolph von Sebottendorf, niewydane.
Howe Ellic, Uranias Children, Londyn 1967.
Howe Quincy, Ashes of Victory, Nowy Jork 1972.
Hull David, Film in the Third Reich, Berkeley 1969.
Huss Pierre, Heil and Farewell, Londyn 1943.
Irving David, Breach of Security, Londyn 1968.
Irving David, Hitler und seine Feldherren, Berlin 1975.
Irving David, The Rise and Fall of the Luftwaffe, Boston 1973 (Die Tragdie der deutschen Luftwaffe,
Frankfurt nad Menem 1970).
Isherwood Christopher, The Berlin Stories, Nowy Jork 1963.
Jckel Eberhard, Hitlers Weltanschauung, Tybinga 1969.
Jenks William A., Vienna and the Young Hitler, Nowy Jork 1972.
Jetzinger Franz, Hitlers Youth, Londyn 1958 (Hitlers Jugend, Wiede 1956).
John Otto, Twice Through the Lines, Londyn 1972.
Jones Ernest, The Life and Work of Sigmund Freud, 2 tomy, Nowy Jork 1953.
Jones Thomas, A Diary with Letters, 19311950, Londyn 1954.
Junge Gertraud, Memoirs, niewydane.
Kallenbach Hans, Mit Adolf Hitler auf Festung Landsberg, Monachium 1943.
Keitel Wilhelm, Memoirs, Londyn 1965 [wyd. polskie: W subie a do klski. Wspomnienia
feldmarszaka Hitlera i szefa Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, Warszawa 2001].
Kele Max H., Nazis and Workers, Chapel Hill 1972.
Kelem Emery, Peace in Their Time, Nowy Jork 1963.
Kelley Douglas M., 22 Cells in Nuremberg, Nowy Jork 1947.
Kempka Erich, Ich habe Adolf Hitler Verbrannt, Monachium 1952.
Kennan George, From Prague After Monachium, Princeton 1968.

Kennan George, Memoirs 19251950, Boston 1967.

Kirkpatrick Clifford, Nazi Germany, Its Women and Family Life, IndianapolisNowy Jork 1938.
Kirkpatrick Ivone, Mussolini, Nowy Jork 1964.
Klein Burton, Germanys Economic Preparations for War, Cambridge 1959.
Kleist Peter, European Tragedy, Londyn, 1965.
Knickerbocker H.R., Is Tomorrow Hitlers?, Nowy Jork 1941.
Koehl Robert L., RKFDV: German Resettlement and Population Policy 19391945, Cambridge 1957.
Koehler Hans Jrgen, Inside Information, Londyn 1940.
Koller Karl, Der letzte Monat, Mannheim 1949.
Kramary Joachim, Stauffenberg, Nowy Jork 1967.
Krause Karl, Zehn Jahre Kammerdiener bei Hitler, Hamburg 1949.
Krausnick Helmut, Anatomy of the SS State, Nowy Jork 1968 (Anatomie des SS-Staates, Olten, 1965).
Kubizek August, The Young Hitler I Knew, Boston 1955 (Adolf Hitler. Mein Jugendfreund, Graz 1953).
Kuby Erich, The Russians and Berlin 1945, Nowy Jork 1968.
Khnl Reinhard, Die Nationalsozialistische Linke, 19251930, Meisenheim am Glan 1966.
Lammers Donald, Explaining Munich, Stanford 1966.
Lane Barbara Miller, Architecture and Politics in Germany 19181945, Cambridge 1968.
Langer Walter C., The Mind of Adolf Hitler, Nowy Jork 1972.
Laqueur Walter, Russia and Germany, Boston 1965.
Levin Nora, The Holocaust, Nowy Jork 1973.
Lewy Guenter, The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964.
Lochner Louis, Always the Unexpected, Nowy Jork 1946.
Lochner Louis, What About Germany?, Nowy Jork 1942.
Ldecke Kurt G.W., I Knew Hitler, Londyn 1938.
Ludendorff Erich, Auf dem Weg zur Feldherrnhalle, Monachium 1938.
Lukacs John, The Last European War, Garden City 1976.
Lukacs John, The Passing of the Modern Age, Nowy Jork 1970.
Maass Walter, Assassination in Vienna, Nowy Jork 1972.
MacLeod Iain, Neville Chamberlain, Nowy Jork 1962.
Macmillan Harold, Winds of Change, Nowy Jork 1966.
Macmillan Harold, The Blast of War, Nowy Jork 1968.
Maisky Ivan, Memoirs of a Soviet Ambassador, Nowy Jork 1968 [wyd. polskie: Iwan Majski,
Wspomnienia ambasadora radzieckiego, Warszawa 19671970].
Manchester William, The Arms of Krupp, Nowy Jork 1970.
Mandell Richard D., The Nazi Olympics, Nowy Jork 1971.
Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Dr. Goebbels, Nowy Jork 1960.
Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Hess, Londyn 1971.
Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Himmler, Nowy Jork 1965.
Maschmann Melita, Account Rendered, Londyn 1964.
Maser Werner, Die Frhgeschichte der NSDAP, Frankfurt nad Menem 1965.
Maser Werner, Adolf Hitler, Monachium 1971.
Maser Werner, Hitler, Nowy Jork 1975.
Maser Werner, Hitlers Briefe und Notizen, Dsseldorf 1973.
McRandle James, The Track of the Wolf, Evanston 1965.
McSherry James, Stalin, Hitler and Europe, 19331939, Cleveland 1968.
McSherry James, Stalin, Hitler and Europe, 19391941, Cleveland 1970.
Mellow James R., Charmed Circle, Waszyngton 1974.

Mend Hans, Adolf Hitler im Felde, Monachium 1931.

Meskill Johanna, Hitler and Japan, Nowy Jork 1966.
Milward Alan S., The German Economy at War, Londyn 1965.
Mitchell Allan, Revolution in Bavaria, Princeton 1965.
Mitchell David, 1919 Red Mirage, Nowy Jork 1970.
Mosley Philip, The Kremlin and World Politics, Nowy Jork 1960.
Mosley Oswald, My Life, Londyn 1970.
Mosse George, Nazi Culture, Nowy Jork, 1966.
Mllern-Schonhausen Johannes von, Die Lsung des Rtsels Adolf Hitler, Wiede 1959.
Murphy Robert, Diplomat Among Warriors, Garden City 1964.
Mussolini Benito, Memoirs 19421943, Londyn 1949.
Nelson Walter, The Soldier Kings, Nowy Jork 1970.
Nicolson Harold, The War Years 19391945. Nowy Jork 1967.
Nogueres Henri, Monachium, Nowy Jork 1965.
Nolte Ernst, Three Faces of Fascism, Nowy Jork 1966.
Nyomarkay Joseph, Charisma and Factionalism in the Nazi Party, Minneapolis 1967.
Oechsner Frederick, This Is the Enemy, Boston 1942.
Offner Arnold A., America and the Origins of World War II, Boston 1971.
ONeill Robert, The German Army and the Nazi Party, Nowy Jork 1966.
Orlow Dietrich, The History of the Nazi Party, 19191933, Newton Abbot 1971.
Orlow Dietrich, The History of the Nazi Party, 19331945, Pittsburgh 1973.
Oven Wilfred von, Mit Goebbels bis zum Ende, 2 tomy, Buenos Aires 19491950.
Papen Franz von, Memoirs, Londyn 1952.
Parkinson Roger, Peace for Our Time, Nowy Jork 1971.
Peterson Edward, Limits of Hitlers Power, Princeton 1966.
Phillips Peter, The Tragedy of Nazi Germany, Nowy Jork 1969.
Piotrowski Stanisaw, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1961.
Pope Ernest, Monachium Playground, Nowy Jork 1941.
Price G. Ward, I Know These Dictators, Londyn 1937.
Pridham Geoffrey, Hitlers Rise to Power, Nowy Jork 1973.
Raczynski Edward, In Allied London, Londyn 1962 [wyd. polskie: W sojuszniczym Londynie. Dziennik
ambasadora Edwarda Raczyskiego 19391945, Londyn 1997].
Reitsch Hanna, Flying Is My Life, Nowy Jork 1954.
Remak Joachim, Nazi Years, Englewood CliffsNowy Jork 1969.
Ribbentrop Annelies von, Die Kriegesschuld des Widerstandes, Leoni 1974.
Ribbentrop Joachim von, Ribbentrop Memoirs, Londyn 1962.
Rich Norman, Hitlers War Aims, 2 tomy, Nowy Jork 19731974.
Riess Curt, Joseph Goebbels, Nowy Jork 1948.
Ringelblum Emmanuel, Notatki z getta warszawskiego, Warszawa 1952.
Roberts Stephen, The House That Hitler Built, Londyn 1937.
Rhl J.C.G., From Bismarck to Hitler, Nowy Jork 1970.
Rosenberg Alfred, Memoirs, oprac. Serge Land i Ernst von Schenck, Chicago 1949.
Rosenberg Alfred, Das politische Tagebuch Alfred Rosenbergs, Getynga 1956.
Rosenberg Alfred, Alfred Rosenberg, Selected Writings, Londyn 1970.
Rothenbcher Karl, Der Fall Kahr, Tybinga 1924.
Rudel Hans Ulrich, Stuka Pilot, Nowy Jork 1958.
Rumpf Hans, The Bombing of Germany, Nowy Jork 1963.

Ryder A.J., The German Revolution of 1918, Cambridge 1967.

Santoro Cesare, Hitler Germany, Berlin 1938.
Sayers Michael i Kahn Albert, The Plot Against the Peace, Nowy Jork 1945.
Schacht Hjalmar, Account Settled, Londyn 1948.
Schacht Hjalmar, Confessions of the Old Wizard, Cambridge 1956.
Schellenberg Walter, Hitlers Secret Service, Nowy Jork 1958.
Schirach Henriette von, The Price of Glory, Londyn 1960 (Der Preis der Herrlichkeit, Wiesbaden 1956).
Schlabrendorff Fabian von, The Secret War against Hitler, Nowy Jork 1965 (Offiziere gegen Hitler,
Frankfurt nad Menem 1959).
Schmidt Paul, Hitlers Interpreter, Londyn 1951 (Statist auf diplomatischer Bhne, Bonn 1950).
Schramm Percy, Hitler: The Man and the Military Leader, Chicago 1971 (Hitler als militarischer Fhrer,
Frankfurt mad Menem 1962).
Schramm Wilhelm Ritter von, Conspiracy Among Generals, Nowy Jork 1957.
Schuschnigg Kurt von, Brutal Takeover, Nowy Jork 1971.
Schuschnigg Kurt von, Austrian Requiem, Londyn 1947 (Ein Requiem in Rot-Weiss-Rot, Zurych 1946).
Schweitzer Arthur, Big Business in the Third Reich, Bloomington 1964.
Seaburg Paul, The Wilhelmstrasse, Berkeley 1954.
Seaton Albert, The Russo-German War, 19411945, Londyn 1971.
Sender Toni, Autobiography of a German Rebel, Nowy Jork 1939.
Serrano Suer Ramon, Entre les Pyrnes et Gibraltar, Genewa 1947.
Shirer William L., Berlin Diary, Nowy Jork 1941.
Shirer William L., End of a Berlin Diary, Nowy Jork 1947.
Shirer William L., The Rise and Fall of the Third Reich, Nowy Jork 1960.
Siemsen Hans, Hitler Youth, Londyn 1940.
Simpson Amos, Why Hitler?, Boston 1971.
Skorzeny Otto, Skorzenys Special Missions, Londyn 1957.
Skorzeny Otto, Lebe gefhrlich, Siegburg-Niederpleis 1962.
Skorzeny Otto, Wir kmpften wir verloren, Siegburg-Niederpleis 1962.
Smith Bradley, Adolf Hitler, Stanford 1967.
Smith Bradley, Heinrich Himmler, Stanford 1971.
Smith Bradley i Peterson Agnes F., Heinrich Himmler Geheimreden 1933 bis 1945, Frankfurt nad Menem
1974.
Smith Howard K., Last Train from Berlin, Nowy Jork 1942.
Sontag Raymond James i Beddie James Stuart, red., Nazi-Soviet Relations 19391941, Nowy Jork 1948.
Speer Albert, Inside the Third Reich, Nowy Jork 1970 (Erinnerungen, Frankfurt nad Menem 1969).
Spengler Oswald, Spengler Letters, Londyn 1966.
Starhemberg E.R. von, Between Hitler and Mussolini, Londyn 1942.
Stein George, Hitler, Englewood Cliffs, Nowy Jork 1968.
Stern Fritz, The Failure of Liberalism, Nowy Jork 1972.
Strasser Otto, Hitler and I, Londyn 1940.
Strasser Otto, Mein Kampf, Frankfurt nad Menem 1969.
Strasser Otto, Ministersessel oder Revolution?, Berlin 1930.
Tobias Fritz, The Reichstag Fire, Nowy Jork 1964 (Der Reichstagsbrand, Rastatt 1962).
Toland John, Battle: The Story of the Bulge, Nowy Jork 1959.
Toland John, The Last 100 Days, Nowy Jork 1966.
Toland John, The Rising Sun, Nowy Jork 1970.
Trevor-Roper H.R., The Last Days of Hitler, Nowy Jork 1947.

Trunk Isaiah, Judenrat, Nowy Jork 1972.

Wagner Dieter, Anschluss, Nowy Jork 1971.
Wagner Friedelind, The Royal Family of Bayreuth, Londyn 1948.
Waite Robert G.L., Vanguard of Nazism, Nowy Jork 1952.
Warlimont Walter, Inside Hitlers Headquarters, Waszyngton 1964 [wyd. polskie: W kwaterze gwnej
Wehrmachtu, Warszawa 1965].
Watt Richard. The Kings Depart, Londyn 1968.
Weinberg Gerhard L., The Foreign Policy of Hitlers Germany, Chicago 1970.
Weiner Jan, The Assassination of Heydrich, Nowy Jork 1969.
Weiss John, Nazis and Fascists in Europe, 19181945, Nowy Jork 1967.
Weizscker Ernst von, Memoirs, Londyn 1951 (Erinnerungen, Monachium 1950).
Werth Alexander, France:19401955, Nowy Jork 1956.
Werth Alexander, Russia at War 19411945, Nowy Jork 1964.
Wheeler-Bennett John, Munich, Prologue to Tragedy, Londyn 1966.
Wheeler-Bennett John, The Nemesis of Power, Nowy Jork 1967.
Wiedemann Fritz, Der Mann, der Feldherr werden wollte, Velbert 1964.
Williams Robert C., Culture in Exile, Ithaca 1972.
Windsor Duke of, A Kings Story, Londyn 1951.
Winterbotham F.A., The Ultra Secret, Londyn 1974.
Wiskemann Elizabeth, The RomeBerlin Axis, Londyn 1966.
Wulff Wilhelm, Zodiac and Swastika, Nowy Jork 1973.
Zeller Eberhard, The Flame of Freedom, Coral Gables 1969 (Geist der Freiheit, Monachium 1963).
Ziegler Hans Severus, Wer war Hitler?, Tybinga 1970.
Zoller Albert, Douze ans auprs dHitler, Pary 1949 (Hitler privat. Erlebnisbericht seiner
Geheimsekretrin, Dsseldorf 1949).

Przypisy

WYKAZ SKRTW
BA

Bundesarchiv (Archiwum Federalne, Koblencja)

BFP

Documents on British Foreign Policy (dokumenty dotyczce brytyjskiej polityki

zagranicznej)

BH

Bayerisches Hauptstaatsarchiv (Bawarskie Gwne Archiwum Pastwowe, Monachium)

CAB

British Cabinet Papers (dokumenty brytyjskiego rzdu)

CICPH

Counter Inteligence Corps, przesuchanie Pauli Hitler przez kontrwywiad Armii Stanw
Zjednoczonych, 5 czerwca 1946 roku. US Army Military History Research Collection, Carlisle
Barracks, Pasadena

EGD

Early Goebbels Diaries (Wczesne dzienniki Goebbelsa)

GFP

Documents on German Foreign Policy (dokumenty dotyczce niemieckiej polityki

zagranicznej)

HA

Hauptarchiv der NSDAP (Archiwum Gwne NSDAP)

HBN

Maser, Hitlers Briefe und Notizen (Listy i notatki Hitlera)

HH

Fritz Hesse, Hitler and the English (Hitler i Anglicy)

HSB

OSS, Hitler Source Book (Materiay rdowe Biura Sub Strategicznych na temat Hitlera)

HSC

Hitlers Secret Conversations (Tajne rozmowy Hitlera)

IMT

International Military Tribunal (Midzynarodowy Trybuna Wojskowy, Norymberga)

MK

Mein Kampf, wyd. Houghton Mifflin, Boston 1943

MY

Hanfstaengl, The Missing Years (Utracone Lata)

NA

National Archives (Archiwa Narodowe, Waszyngton)

ND

Nuremberg Document (Dokument norymberski)

NSR

Nazi-Soviet Relations (stosunki nazistw z Sowietami w latach 19391941)

OCMH Office, Chief of Military History (Biuro Szefa Historii Wojskowej Armii Stanw
Zjednoczonych, Washington)
PHP

Protokoll des Hitler-Prozesses (Protok procesu Hitlera)

TAH

testament Adolfa Hitlera

TMWC Trial of the Major War Criminals (proces gwnych zbrodniarzy wojennych przed
Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym)
VB

Vlkischer Beobachter (organ prasowy NSDAP)

Prolog CIOS W PLECY

Heinz, 83.
Ibid.
3 List do Josefa Poppa, 4 grudnia 1914.
4 Wywiad Juliusa Hagemanna z Ignazem Westenkirchnerem, Archiwum Harryego SchulzegoWildea.
5 Chambers, 84.
6 MK, 203.
7 Informacje na temat doktora Forstera pochodz z tajnego raportu US Navy (amerykaskiej
marynarki wojennej), ujawnionego w 1972 roku przez autora, ktry odnalaz go w aktach OSS
przechowywanych w National Archives. Dokument zatytuowany Psychiatryczne studium Hitlera
zosta sporzdzony w 1943 roku przez doktora Karla Kronora, wczeniej wiedeskiego neurologa.
Kronor, ktry najwyraniej uczestniczy w badaniu Hitlera przeprowadzonym w Pasewalku,
przedstawi ustalenia doktora Forstera, doczajc definicj psychopaty jako osoby upoledzonej
psychicznie, zwykle z powodu odziedziczonych predyspozycji, charakteryzujcej si saboci
woli i niezdolnoci przystosowania do spoeczestwa, co wywouje skonno do wystpku
i zbrodni. Inne informacje na temat doktora Forstera zostay zaczerpnite z listw i artykuu
doktora Rudolpha Biniona zamieszczonego na amach History of Childhood Quarterly, 203206.
8 MK, 203.
9 Fragment notatek z procesu Hitlera w Monachium, 16 lutego 1924 roku. PHP.
10 MK, 203204.
11 Ibid., 204.
12 PHP, 16 lutego 1924.
13 Z raportu nr 31 963 wywiadu US Navy, NA.
14 HSB, 901; Karl von Wiegand, Hitler Foresees His End (Hitler przepowiada wasny koniec),
Cosmopolitan, kwiecie 1939, 152; Frankfurter Zeitung, 27 stycznia 1923, 1; Ludwell Denny,
France and the German Counter-Revolution (Francuska i niemiecka kontrrewolucja), Nation,
14 marca 1923, 295; Adolf Viktor von Koerber, Adolf Hitler. Sein Leben und seine Reden (Monachium
1923), 67.
2

Rozdzia 1 GBOKIE KORZENIE

1

MK, 5.
2 Informacje na temat wpisu do rejestru urodzin Schicklgrubera zaczerpnito z rozprawy doktorskiej
zoonej w Institut fr Zeitgeschichte Uniwersytetu Wiedeskiego.
3 Jetzinger, 41.
4 Z wywiadu udzielonego przez pann Schichtl, NA, HA, teczka 17, rolka 1.
5 Jetzinger, 57.
6 MK, 56.
7 HSB, 924 i 913.
8 Gilbert, Psychology, 18.
9 MK, 6.
10 Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.
11 Ibid. CIC-PH.
12 Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.
13 Zoller, 55.
14 MK, 6.

15

Ibid., 9.
Ibid., 10.
17 Heinz, 25.
18 Ibid., 26.
19 Wywiad z Josefem Keplingerem, 1971.
20 Remak, 14.
21 Jetzinger, 53.
22 Bradley Smith, Adolf Hitler, 100.
23 Heinz, 2627.
24 Informacje na temat zabaw Hitlera z dziemi Schmidtw, w tym wszystkie cytaty, zaczerpnito
z wywiadw przeprowadzonych z Mari Schmidt Koppensteiner i Johannem Schmidtem
w padzierniku 1938 roku, HA, teczka 17, rolka 1.
25 HSC, 625.
26 Jetzinger, 6869.
27 MK, 14.
28 Jetzinger, 7475.
29 HSC, 201.
30 Wiersz w BA, R43 II/957, s. 71, dziki uprzejmoci doktora Eberharda Jckela.
31 HSC, 202.
32 Informacje na temat zdrowia Hitlera: CIC-PH.
33 HSC, 202.
34 Cytaty z rozmw Kubizka z Hitlerem, Kubizek, 1113, 2627.
35 O yciu przy Humboldtstrasse: CIC-PH.
36 Kartki od Hitlera, Erinnerungen Kubizka, cyt. za: Jetzinger, 9899.
37 CIC-PH.
38 Kubizek, 99100.
39 CIC-PH.
40 Jetzinger, 94.
41 Kubizek, 119.
42 Artyku doktora Blocha zamieszczony na amach Colliers, 1941.
43 Kubizek, 5960.
44 Ibid., 84.
45 HA, teczka 17, rolka 1, Adolf Hitler w Urfahr.
46 Wywiad z Johann Mayrhofer, 1971.
47 Kubizek, 114.
48 MK, 20.
49 Fragment przesuchania doktora Blocha przez OSS, HSB, 21.
50 Kubizek, 122.
51 Wielu historykw uwaa, e Hitler wrci z Wiednia dopiero po mierci matki. Na przykad Franz
Jetzinger opiera swoje wnioski na wiadectwie ludzi, ktrzy po 1938 roku rozmawiali z pani
Presenmayer, on naczelnika poczty. Wedug Jetzingera: Opowiedziaa im wszystko, co
zapamitaa: jak si ni opiekoway wsplnie z Johann, siostr pani Klary, i co starsza pani
szczeglnie podkrelia jak jej syn, Adolf, przyjecha z Wiednia dopiero po mierci matki. Byo jej
bardzo przykro, e nie zdy si z ni poegna. W artykule zatytuowanym Adolf Hitler
w Urfahr! HA, teczka 17, rolka 1, Presenmayer potwierdzia, e to ona poinformowaa Hitlera
o stanie jego matki, a Adolf przerwa nauk i natychmiast przyjecha do umierajcej.
Potwierdzia rwnie relacj doktora Blocha o rysunku (narysowa pomiertny portret matki).
16

Co wicej, w 1938 roku powiedziaa reporterowi, e Hitler wrci do domu przed mierci Klary
i opiekowa si ni, jak przystao na kochajcego syna (HA, teczka 17A). Jetzinger postanowi nie
bra pod uwag wiadectw doktora Blocha i Kubizka. To prawda, e relacja doktora Blocha
zamieszczona na amach Colliers jest pena bdw, szczeglnie w przypadku zdarze,
w ktrych osobicie nie uczestniczy. Prawd jest rwnie, e opowieci Kubizka o Hitlerze
zawieraj pewn liczb bdw, szczeglnie w datowaniu. wiadectwa Kubizka naley czyta
ostronie, gdy cechuje je skonno do przesady i fantazjowania. Wikszo krytycznych uwag
Jetzingera pod adresem Kubizka jest, jak sdz, usprawiedliwiona, cho on sam ma skonno do
akcentowania zdarze, ktre przedstawiaj Hitlera w zym wietle. (Za czasw reimu Hitlera
Jetzinger przebywa w wiedeskim wizieniu). Jego wasna dobrze udokumentowana ksika ma
wiele zapoycze z opowieci Kubizka, ktry jest bezsprzecznie najlepszym rdem wiedzy na
temat modzieczych lat Hitlera.
Kolejnego dowodu potwierdzajcego relacje doktora Blocha i Kubizka o tym, jak Hitler
opiekowa si umierajc matk, dostarcza tekst przesuchania Pauli Hitler przez agenta CIC
w 1946 roku: Pomaga mi. Mj brat, Adolf, rozpieszcza matk w ostatnich dniach jej ycia,
otaczajc j ogromn czuoci. Opiekowa si ni niestrudzenie, stara si speni najdrobniejszy
kaprys i robi wszystko, aby okaza jej wielk mio. Innego dowodu dostarcza doktor Rudolph
Binion, ktry niedawno odczyta notatki medyczne doktora Blocha z 1907 roku, rekonstruujc
histori choroby Klary Hitler. Z notatek wynika, e 22 listopada 1907 roku doktor Bloch
konsultowa si z Hitlerem w Linzu.
52 Artyku Biniona w History of Childhood Quarterly, 197201.
53 Kubizek, 124125.
54 Bloch, Colliers.
55 Kubizek, 126.
56 Bloch, Colliers.

Rozdzia 2 MOJA SZKOA YCIA

1

Kubizek, 127.
Ibid., 139.
3 Z przesuchania Williama Patricka Hitlera przez OSS, HSB, 925926.
4 Kubizek, 143145.
5 Ibid., 149, 152153, 157158.
6 Wywiad z Albertem Frauenfeldem, 1971.
7 Kubizek, 150151.
8 Ibid., 189.
9 Ibid., 191.
10 Ibid., 204.
11 Arthur J May, The Habsburg Monarchy (Cambridge, Massachusetts, 1951), 308.
12 MK, 2324.
13 Kubizek, 166168.
14 Ibid., 154.
15 Jetzinger, 121. O napisaniu opery zob. Kubizek, 193202.
16 List Hitlera do Kubizka, 18 lub 19 kwietnia 1908, Maser, HBN, 2022.
17 Kubizek do Jetzingera, 6 maja 1949, Obersterreichisches Landesarchiv, teczka 64.
18 Kubizek, 235236.
2

19

Ibid., 255.
Jetzinger. 125126.
21 Ibid., 126127.
22 Jetzinger, 127128; Kubizek, 260262.
23 CICPH.
24 MK, 28.
25 Ibid., 19.
26 Ibid., 21.
27 Hanisch, 240.
28 Ibid., 272, 297.
29 Hanser, 31.
30 Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.
31 CIC-PH.
32 Teoria kastracji Freuda, zob. Ernest Jones, I, 292293, 330; ibid., 261.
33 List Hitlera zosta zamieszczony na stronie 195 ksiki Mllerna-Schnhausena zatytuowanej Die
Lsung des Rtsels Adolf Hitler, bdcej osobliw mieszanin faktw i fikcji. Z drugiej strony jestem
przekonany, e jego zbir oryginalnych dokumentw, przedmiotw osobistych i prac Hitlera jest
w duej czci autentyczny. Chocia Mllern-Schnhausen zabra mnie do wiedeskiego banku,
w ktrym s przechowywane wspomniane dokumenty, i wykona fotokopie pewnej liczby z nich,
nie pokaza mi oryginaw. Stwierdzi, e dosta je od Hansa Bleyera-Hrtla, austriackiego nazisty,
ktry by obroc zabjcw Dollfussa. Po Anschlussie Bleyer-Hrtl przey rozczarowanie
nazizmem i zgosi si na ochotnika do wojska, traktujc to jako form samobjstwa. Po
przekazaniu Mullernowi-Schonhausenowi swojej kolekcji zgin na froncie. Profesor Ernst
Deuerlein z Uniwersytetu Monachijskiego na krtko przed mierci wyzna mi, e potwierdzi
autentyczno pewnej liczby wspomnianych dokumentw, i zachci do spotkania z MllernemSchnhausenem. Zostao ono umwione przez doktora Wilfrieda Daima z Wiednia, ktry widzia
niektre z tych przedmiotw.
34 Jetzinger, 1938; wywiad z Johann Mayrhofer.
35 Greiner, 4142.
36 Stwierdzenie Karla Honischa, HA, teczka 17, rolka 1.
37 Ibid.
38 MK, 68.
39 Honisch.
40 MK, 125.
20

Rozdzia 3 OGARNITY NAJWYSZYM ENTUZJAZMEM

1

MK, 126
Ibid., 126.
3 Heinz, 50.
4 MK, 126.
5 Richard Seewald, Der Mann von gegenber (Monachium 1963).
6 MK, 154.
7 Maser, Hitler, 74.
8 Heinz, 5152.
9 MK, 126.
2

10

Ibid., 127.
Deuerlein, Der Aufstieg, 7677; Jetzinger, 149156; Maser, HBN, 4042.
12 Jetzinger, 155.
13 Fritz Fischer, 86.
14 Sayers, 91.
15 Wywiad Juliusa Hagemanna z Ignazem Westenkirchnerem, Archiwum Harryego SchulzegoWildea.
16 Mend, 15.
17 Heinz, 53.
18 Ibid., 53.
19 BA, NS 26/4.
20 Wiedemann, 13; HBN, 5557.
21 Maser, Hitler, 8384.
22 Mend, 2425.
23 Maser, HBN, 68.
24 HSC, 236.
25 Maser, HBN, 73.
26 BA, NS 26/4.
27 Wywiad z Westenkirchnerem.
28 HSC, 662.
29 Wiedemann, 40.
30 Wywiad Juliusa Hagemanna z Ernstem Schmidtem, Archiwum Harryego Schulzego-Wildea.
31 Mend, 124.
32 Price, 40.
33 Mllern-Schnhausen, 210.
34 Mend, 165166.
35 Heinz, 70, 71.
36 HSC, 235.
37 Wiedemann, 13.
38 MK, 191.
39 Ibid., 193.
40 Wywiad z Westenkirchnerem.
41 Wywiad udzielony przez Schmidta.
42 Jeden z najczciej cytowanych przykadw antysemityzmu Hitlera z okresu I wojny wiatowej
pojawia si na stronie 161 ksiki Menda Adolf Hitler im Felde: Hitler odmawia zasalutowania
ydowskiemu oficerowi Hugonowi Gutmannowi, a kiedy rozgniewany Gutmann odchodzi, mwi:
Oka szacunek temu ydowi jedynie na polu walki. Teraz stpa dumnie z ydowsk arogancj,
ale na froncie schowaby si w mysiej dziurze i nie zawraca sobie gowy salutowaniem.
Prawdziwo tego zdarzenia zostaa umniejszona przez wydany pniej Protok Menda,
w ktrym autor zaprzecza materiaowi zawartemu we wasnej ksice. Jeli chodzi o Gutmanna,
Westenkirchner potwierdzi, e porucznik nie by lubiany przez swoich ludzi. Nasza niech nie
miaa jednak nic wsplnego z antysemityzmem. Raz Westenkirchner usysza Hitlera
mwicego, e Gutmann to lizus i tchrz (wywiad z Westenkirchnerem). Pniej porucznik
Gutmann przedstawi Hitlera do odznaczenia Krzyem elaznym Pierwszej Klasy.
W rzeczywistoci Szesnasty Puk by znany z odwagi swoich oficerw ydowskiego
pochodzenia. Dwaj zostali nawet pochwaleni w ksice Wiedemanna. Porucznik rezerwy Kuh,
dowdca grupy szturmowej, malarz podobnie jak Hitler, mia reputacj nieustraszonego
11

onierza. Za najcudowniejsz rzecz na wiecie uwaam noc przed atakiem!, wyzna

Wiedemannowi. Jeden z lekarzy batalionu, doktor Georg Kohn, zosta odznaczony Bawarskim
Orderem Zasugi, najwyszym medalem przyznawanym lekarzom wojskowym za wybitne
mstwo w wykonywaniu obowizkw. Pierwsza wojna wiatowa dostarczya niemieckim ydom
pierwszej okazji do okazania patriotycznych uczu wobec narodu, ktry da im rwne prawa, jeli
nie rwno spoeczn. W godzinie potrzeby niemal jednomylnie stanli w obronie ojczyzny.
ydowski onierz czsto czyni wicej, ni wymaga tego obowizek, aby zaprzeczy
antysemickiej propagandzie goszcej, e yd z natury jest tchrzem. (Moe odwaga i entuzjazm
Hitlera take byy prb udowodnienia, e jest lepszym Niemcem do towarzyszy broni, ktrzy
urodzili si w tym kraju).
43 Wiedemann, 30.
44 HSC, 236.
45 Heinz, 75.
46 31 grudnia 1940 roku Sylvia Beach z Shakespeare and Company napisaa do Heinricha Heima,
ktry notowa rozmowy Hitlera przy stole i od czasu do czasu kupowa dla niego obrazy i rysunki,
nastpujcy list: Gordon Craig chciaby Panu podzikowa za uprzejmo okazan jemu i jego
rodzinie. Nie tylko ocali mu Pan ycie, bo zwaywszy jego obecne sabe zdrowie, nie przeyby
wielu tygodni w warunkach, ktre mi opisa, ale okaza Pan podziw dla jego sztuki, co dostarczyo
mu ogromnej radoci. To, co Pan uczyni, graniczy z cudem!.
47 HSC, 236.
48 Kradzie skrzanej teczki z pracami zakoczya malarsk karier Hitlera, cho po wojnie
namalowa jeszcze kilka obrazw. Jeden z nich, znajdujcy si w kolekcji Mllerna-Schnhausena
i datowany okoo 1919, przedstawia len scen i posiada walory artystyczne, ktrych s
pozbawione wczeniejsze prace Hitlera. Wiele lat pniej skradzione przedmioty zostay
odnalezione w sklepie z osobliwociami i sprezentowane Fhrerowi.
49 Wywiad ze Schmidtem.
50 Maser, HBN, 106107.
51 Frank, 4546.
52 MK, 194195.
53 Goodspeed, 207.
54 Ibid. 209.
55 Wywiad ze Schmidtem.
56 Doktor Rudolph Binion z Brandeis University uwaa, e wizja, ktrej Hitler dowiadczy
w Pasewalku wyzwolia jego podwiadom niech do ydowskiego lekarza Blocha. Hitler, ktry
mia wwczas prawie dziewitnacie lat, by intelektualnie i emocjonalnie opniony po kilku
latach bezczynnego ycia z owdowia matk w dusznym, ciasnym mieszkaniu. Chocia na
zewntrz darzy doktora Blocha synowsk mioci, podwiadomie obwinia go o chorob
nowotworow matki, leczenie przy uyciu trucizny i wysoki rachunek za leczenie zapacony
w wigili Boego Narodzenia. Oskarenia te wypyny na powierzchni po 1918 roku w postaci
intensywnego gniewu zwrconego przeciwko ydowskim spekulantom, ydowskiej trucinie
i ydowskiemu rakowi. Z drugiej strony, dowody wskazujce, e wbrew wasnej relacji w Mein
Kampf do czasu wybuchu I wojny wiatowej nie by antysemit, s przygniatajce. Na podstawie
wszelkich danych jego mierteln nienawi do yda i polityczn misj mona cakiem
precyzyjnie datowa na padzierniklistopad 1918 roku, kiedy zatrucie gazem wywoao u niego
przejciow lepot. Gaz musztardowy mia posta pynnej mgieki, ktra przepalaa skr jak
jodoform. Hitler czy wasne zatrucie gazem z podtruwaniem jego matki jodoformem, czego by
naocznym wiadkiem. Kiedy trafi do szpitala w Pasewalku (na pnoc od Berlina), musia si

znajdowa w stanie obdu, gdy umieszczono go na oddziale psychiatrycznym. Szef oddziau

bdnie uzna, e jego lepota ma podoe histeryczne. Gdy zgodnie z naturaln kolej rzeczy
zacz odzyskiwa wzrok, jego stan uleg ponownemu pogorszeniu na wie o rewolucji
i zawieszeniu broni. Tym razem pogorszenie zdrowia miao podoe histeryczne. Mogo ono zosta
czciowo wywoane bdn diagnoz, ktra zdeterminowaa sposb leczenia pacjenta (). To
wtedy dowiadczy halucynacji, w ktrej otrzyma nadprzyrodzon misj cofnicia i odwrcenia
klski Niemiec. Niemcy, ktre mia odbudowa i pomci, byy ewidentnie jego matk: wida to
wyranie w jednym z opisw wizji przedstawionym na pocztku lat dwudziestych, szczeglnie
w oficjalnej wersji propagowanej przez parti, ktr musia aprobowa. W stanie transu nie zosta
wprost powoany do mordowania ydw, jednak przebudzi si z niego, zdecydowany wkroczy
do polityki, eby mordowa ydw, co miao by sposobem wypenienia jego misji polegajcej na
cofniciu i odwrceniu klski Niemiec. Niepublikowany artyku Biniona Hitlers Concept of
Lebensraum: The Psychological Basis (Koncepcja Lebensraum Hitlera: przesanki psychologiczne).
57 Ibid.
58 Deuerlein, Hitler, 68.
59 MK, 207.
60 Heinz, 89.
61 Howard Becker, German Youth: Bond or Free (Londyn 1946), 51.
62 Peter Viereck, Stefan Georges Cosmic Circle, Decision, padziernik 1941.
63 W. Hoeppener-Flatow, Strosstrupp Markmann Greift an! (Berlin 1939), 95.
64 McRandle, 63.
65 Spengler, 6970.
66 Rosenberg, Memoirs, 29.
67 Alfred Rosenberg, Dietrich Eckart: Ein Vermchtnis (Monachium 1927), 45.
68 Vorwrts, 10 marca 1919.
69 Hanser, 182.
70 David Mitchell, 119.
71 Gustav Noske, Von Kiel bis Kapp (Berlin 1920), 136.
72 Thor Goote w: Aus der Geschichte der Bewegung, Deutsche Arbeitsfront, listopad 1934; zob. te list
Ernsta Schmidta do Wernera Masera, 16 sierpnia 1962.
73 Allan Mitchell, 319.
74 Ibid., 329.
75 Ambroise Got, La Terreur en Bavire (Pary 1922), 269286.
76 David Mitchell, 190.
77 Ernst Jnger, Der Kampf als inneres Erlebnis (Berlin 1933), 7677.
78 Mayr, 194.
79 MK, wydanie Ehera, 296.
80 Wielu innych na caym wiecie uwaao ydw za rdo rewolucji i komunizmu. W lipcu tamtego
roku na spotkaniu czonkw Klubu Angielsko-Rosyjskiego Winston Churchill wezwa do poparcia
Denikina, generaa biaych, w walce z Leninem, Trockim i zowrog band ydowskich
anarchistw, ktra ich otacza. Kilka miesicy pniej oznajmi przed Izb Gmin: Gdziekolwiek
si pojawia [Lenin], kiwa palcem tajemniczym osobom ukrytym w bezpiecznych kryjwkach
Nowego Jorku, Glasgow, Berlina i innych miast, gromadzc wok siebie prowodyrw najbardziej
zowieszczej sekty na wiecie (Lacquer 313314). Churchill wezwa czternacie krajw do
zorganizowania antybolszewickiej krucjaty, aby wesprze biaych, ktrzy toczyli w Rosji bj
z czerwonymi. Uzna za iluzj twierdzenie, e cay rok walczylimy u boku rosyjskich
antybolszewikw. Wrcz przeciwnie, to oni walczyli za nas: stao si to bolenie oczywiste, gdy

zostali wyrnici w pie, a wojska bolszewickie objy panowanie nad szerokimi poaciami
rosyjskiego pastwa (D. Mitchell, 236237).
Antybolszewicka krucjata przekroczya Atlantyk za spraw prokuratora generalnego A.
Mitchella Palmera, ktry przekona Kongres do sfinansowania polowania na czerwonych
kierowanego przez J. Edgara Hoovera. W wiecie zachodnim zaczy si szerzy pogoski, e za
rosyjsk rewolucj stay ydowskie pienidze. Najwaniejszym Niemcem odpowiedzialnym za
finansowanie Lenina mia by Max Warburg, ktrego brat, Paul, by dyrektorem Rezerwy
Federalnej Stanw Zjednoczonych. Czy teciem brata Felixa Warburga nie by Jacob Schiff
z Kuhn, Loeb & Company, ktra finansowaa bolszewick rewolucj? Oskarenie to powtrzono
3 lutego 1939 roku na amach nowojorskiego Journal-American: John Schiff, wnuk Jacoba,
szacuje, e jego stary utopi okoo dwudziestu milionw dolarw w ostatecznym zwycistwie
rosyjskiego bolszewizmu.
81 MK, 208.
82 Ibid., 120.
83 Ibid., 215.
84 Karl Alexander von Mller, Mars und Wenus (Stuttgart 1954), 338.
85 MK, 215216.
86 Oskar Maria Graf, Wir sind Gefangene (Monachium 1927), 114.
87 Mayr, 194.
88 Remak, 25.
89 Heinz Zarnke w licie do rodzicw, BA, NS 26/107. Raz poszedem na spotkanie z wasnej woli
pisa dalej. Zjawiy si dwadziecia trzy osoby. Pomylcie tylko, e by wrd nich Herr Gottfried
Feder, ktrego on jest Frau Richter. Herr Hitler znakomicie przemawia. Przedstawili go jako
robotnika budowlanego, ale by pewnie koleg Herr Federa, bo tylko czowiek wyksztacony
potrafi tak mwi. Herr Hitler walczy na froncie przez ca wojn i zosta ciko ranny. Na krtki
czas straci nawet wzrok, wic okaza ywe zainteresowanie moj chorob oczu.
90 Ellic Howe, Rudolph von Sebottendorff, 38.
91 Heinz, 106107.
92 MK, 218.
93 Ibid., 219.
94 Ibid., 219220.
95 Ibid., 220.
96 Wywiad z Lotterem, HA, 17 lutego, rolka 1.
97 MK, 222.
98 Ibid., 222.
99 Mayr, 195.
100 Deuerlein, Der Aufstieg, 9193.

Rozdzia 4 NARODZINY PARTII

1

Illustrierter Beobachter, nr 31, 3 sierpnia 1929.

2 Ibid.
3 MK, 354.
4 Ibid., 355.
5 Ibid., 358.
6 Deuerlein, Hitlers Eintritt, 207.

Deuerlein, Der Aufstieg, 99.

MK, 390.
9 Heinz, 140.
10 Ibid., 141.
11 MK, 356.
12 Frank, 39.
13 Ibid., 41.
14 Ibid., 52.
15 VB, 22 lutego 1922.
16 Ernst Rhm, Die Geschichte eines Hochverrters (Monachium 1928).
17 Eckart, cyt. w: MK, 687.
18 Dietrich, Hitler, 163.
19 Ten wolny przekad w duym stopniu nieprzetumaczalnego wiersza jest dzieem Richarda
Hansera, ktry zakwestionowa przepowiedni Mehringa. W tamtych czasach i okolicznociach
odpowiedzia poeta musiaem przeczuwa nadcigajce potwornoci i zawieruch. Hanser
przyj to mgliste wyjanienie sowami, e poeci czsto bywaj prorokami, nie majc pojcia,
w jaki sposb tego dokonuj. Hanser, 338339.
20 Hans Spethmann, Zwlf Jahre Ruhrbergban (Berlin 1928), 133134.
21 Maximilian Scheer, red., Blut und Ehre (Pary 1937), 43.
22 Dietrich, 164.
23 Heinz, 240.
24 BA, NS8-177.
25 Heinz, 240.
26 Phelps, Hitlers Grundlegende; Franz-Willing, 150, 152.
27 Sayers, 91.
28 Maser, HBN, 229353.
29 Phelps, Hitler als Parteiredner, 314.
30 Maser, HBN, 305.
31 Heinz, 143.
32 Otto Strasser, Mein Kampf, 1619.
33 Niewydane wspomnienia Egona Hanfstaengla, 101.
34 MK, 481.
35 Deuerlein, Der Aufstieg, 128.
36 MK, 498.
37 Ibid., 500.
38 Ibid., 501.
39 Hanser, 285.
40 E.J. Gumbel, Vier Jahre politischer Mord (Berlin 1923).
41 Franz-Willing, 110.
42 Deuerlein, Der Aufstieg, 138140.
43 Maser, Die Frhgeschichte, 270.
44 Ibid., 273.
45 Konrad Heiden, A History of National Socialism (Londyn 1936), 73.
46 Ibid., 31. O incydencie z Ballerstedtem: Deuerlein, Der Aufstieg, 46.
47 Heinz, 119.
48 Heiden, 117.
49 HSC, 428.
8

50

Notatki Hella z 1922 roku, Institut fr Zeitgeschichte, Monachium, ZS 640, folio 6, Josef Hell.
Baynes, 2841.
52 Ldecke, 2225.
53 Ibid., 6061.
54 Hamilton, 125.
55 Ldecke, 74.
56 Ibid., 81.
57 Ibid., 90.
58 Sowa Hitlera wypowiedziane do Jurgena von Ramina.
59 Wyrazem aprobaty dla przewrotu Mussoliniego, ktra obja kraje zachodniej Europy i Stany
Zjednoczone, moe by wiersz zamieszczony w styczniu 1923 roku na amach Wall Street
Journal:
Nie zna si na parlamentarnej robocie,
Na precedensach i sztuczkach,
Nie mia wdziku ani czaru,
Ale nie czynio go to sabym,
Bo jego atutami byy
Proste sowo i czyn,
Przekuwajce marzenia w rzeczywisto!
Zdemaskowa czerwone brednie,
A cho jego czarne koszule
Nie przejy wadzy elegancko i grzecznie,
Jak inaczej mona byo utrzyma lejce?
Syn kowala wyda szorstk komend
czerwonemu Rzymowi.
Uratowa i oczyci woski dom,
Ale na tym nie poprzesta!
Zakaza gadulstwa i nierbstwa,
Zastpujc je sub i potem.
Ludzie ruszyli do pracy, kiedy A.M. wyda rozkaz,
Gnune Wochy ogarno zdumienie!
51

Rozdzia 5 BARDZO ROZSDNY, CHOCIA FANATYK

1

Gilbert, Psychology, 93.

Ibid., 9192. Niepublikowany fragment norymberskiego dziennika Gilberta, 2 lutego 1946.
3 Ibid., 93.
4 Heiden, 9899.
5 Philipp Bouhler, Kampf um Deutschland (Monachium 1938), 83.
6 HSC, 168.
7 Ibid., 223224.
8 Bouhler, 78.
9 Raport Trumana Smitha.
10 MY, 33.
11 HSB, 891.
12 MY, 35.
2

13

Prange, 122.
Hanfstaengl, Out of the Strong, niewydana ksika.
15 MY, 35.
16 HSC, 534.
17 HSB, 892.
18 Ibid., 892.
19 NA, Raport ambasady Stanw Zjednoczonych w Berlinie, Archiwum Departamentu Stanu.
20 Karl Alexander von Mller, Im Wandel einer Welt (Monachium 1966), 144.
21 Denny, The Nation, 295.
22 MY, 48.
23 HSC, 249.
24 Zbir Rehsego, 791, Biblioteka Kongresu.
25 HSC, 22.
26 MY, 43.
27 Ibid., 49.
28 Ibid., 49.
29 Hanfstaengl, Out of the Strong.
30 MY, 39.
31 Helene Hanfstaengl, Notes, 281283. Helene Niemeyer (dawniej Helene Hanfstaengl) w 1940 roku
zgodzia si napisa ksik dla Lippincotta. Dotara do koca opowieci o puczu wyjani jej
syn Egon i owiadczya Lippincottowi, e ma do. Nigdy nie pokazaa im tego, co napisaa Dzi
wiemy, e w 1940 roku bya rozczarowana nazizmem, zrozumiaa rwnie, e gdyby wydaa
ksik, nazici mogliby szykanowa jej krewnych. List do autora, 16 lutego 1973.
32 Akta CIA: Hanfstaengl, OSS Biography, 48.
33 Ibid., 3132.
34 MY, 52.
35 Gun, Eva Braun, 8, 59.
36 Hanfstaengl, OSS Biography, 12.
37 MY, 57.
38 Ibid., 60.
39 Ibid., 61.
40 Ibid., 65.
41 Ibid., 64.
42 Baynes, 5153.
43 MY, 6869.
44 Ibid., 267268.
45 HSC, 183.
46 Hanfstaengl, Out of the Strong.
47 HSC, 270.
48 F.W. Heinz, Sprengstoff (Berlin 1930), 222.
49 NA, Archiwum Departamentu Stanu.
50 HSC, 218.
51 Hanfstaengl, OSS Biography, 3537.
52 Deuerlein, Der Aufstieg, 181182.
53 Hanser 321322.
54 VB, 7 wrzenia 1923.
14

55

Zdaniem Wilhelma Hoegnera, ktry przeprowadzi rozlege badania rde finansowania NSDAP
od 1924 do 1928 roku, Hitler pojecha do Szwajcarii w latach 1921 i 1922, eby zebra pienidze na
walk z niemieckim Kocioem katolickim (Wywiad z Hoegnerem, 1971). 25 listopada 1924 roku
dwie gazety wychodzce w Genewie ujawniy, e we wrzeniu Hitler zatrzyma si w hotelu St.
Gotthard w Zurychu, gdzie otrzyma dotacj wysokoci trzydziestu trzech tysicy frankw,
pochodzc czciowo z francuskich rde. Pewn kwot przekazaa take Gertruda von Seidlitz,
ktra miaa udziay w fiskich papierniach, Bechsteinowie, producent lokomotyw Borsig
i monachijski przemysowiec Hermann Aust. Podobno najwiksz kwot ofiarowa Fritz Thyssen
z Vereinigte Stahlwerke AG. W tym czasie w kasie NSDAP znajdowao si okoo stu
siedemdziesiciu tysicy marek w zocie.
56 BH, MA 103476, 1020.
57 MY, 88.
58 Helene Hanfstaengl, Notes.
59 BH, MA 103476, 1151.

Rozdzia 6 PUCZ MONACHIJSKI

Niezwykle cenne informacje na temat puczu monachijskiego przekazali mi profesor Ernst
Deuerlein, Richard Hanser i doktor Harold J. Gordon jr.
1 List od Marii Heiden, Monachium, 30 wrzenia 1923.
2 Ellic Howe, Uranias, 9091.
3 Wulff, 39.
4 Howe, Uranias, 98.
5 F. Wagner, 8.
6 Ibid., 9.
7 HSB, 933.
8 Rhl, 5253.
9 Helene Hanfstaengl, Notes, 301.
10 New York Times, 4 padziernika 1974.
11 Stein, 9798.
12 Carl Suckmayer, Als wrs ein Stck von mir (Frankfurt nad Menem 1966), 384.
13 Eduard Hamm do Theodora Wolffa, 3 stycznia 1922, BA, R431, 2681
14 NA, Raport ambasady Stanw Zjednoczonych w Berlinie, 22 padziernika 1923.
15 Mnchener Zeitung, 22 padziernika 1923, BA, R431, 2264.
16 Z nagra telewizyjnych, Der Frhe Hitler, Bayerische Rundfunk.
17 MY, 90.
18 Helene Hanfstaengl, Notes, 295.
19 Ernst Rhm, Die Geschichte eines Hochverrters, 229.
20 BH, MA 103476, 691.
21 PHP.
22 Gordon, 256.
23 Egon Hanfstaengl, Memoirs, 101.
24 MY, 91.
25 Wywiad z Esserem, 1971.
26 BH, MA 1042221, Aigner Bericht.
27 Heinz, 154.

28

NA, EAP, 10517, I, 97.

Ibid., 98.
30 Ibid.
31 Mller, Im Wandel, 162163.
32 Bullock, 80.
33 MY, 100.
34 Mller, 163.
35 Jednym ze suchaczy, ktrzy nie dali si przekona mowie Hitlera, by mczyzna siedzcy obok
Mllera, doktor Max von Gruber, profesor higieny rasowej z Uniwersytetu Monachijskiego. Ten
arliwy nacjonalista nie by zadowolony po bliszym przyjrzeniu si Hitlerowi: Spjrz na jego
twarz i ksztat gowy! To za rasa, mieszaniec. Niskie, cofnite czoo, szerokie koci policzkowe,
mae oczy, ciemne wosy; wyraz twarzy czowieka, ktry nie sprawuje nad sob penej kontroli,
ale zdradza chorobliwe podniecenie. Na dodatek ten wyraz bogiego egotyzmu (Heiden, 190).
36 Goodspeed, 239.
37 Bullock, 81.
38 Bawarski dokument pastwowy nr 72 z Allgemeines Staatsarchiv, Monachium.
39 Gordon, 293294.
40 NA, Dokumenty Departamentu Stanu.
41 Murphy, 22.
42 Hanser, 356.
43 BH, MA 104221, Wilde Bericht.
44 Hanser, 359.
45 Ibid., 359.
46 Heiden, 193.
47 Frank, 6162.
48 BH, MA 104221, Goebel Bericht.
49 Hanser, 362.
50 Heinz, 159.
51 Ludendorff, 65.
52 PHP.
53 Przemwienie Hitlera, 11 listopada 1935.
54 BH, MA 104221, Eckart Bericht.
55 Ibid.
56 Ludendorff, 67.
57 BH, MA 104221, Godin Bericht.
58 Murphy, 22.
59 Wywiady z doktorem Schultzem, 19741975.
60 Notatka bez daty, Frankel, BA, NS 26/115.
61 BH, MA 104221, Salbey Bericht.
62 BH, Aigner Bericht.
63 Wywiady z doktorem Schultzem, 19741975.
64 Wywiad z Ilse Hess, 1971; list do autora, 1975.
65 Zeznanie Karla Haushofera, Norymberga, 7 padziernika 1945.
66 Helene Hanfstaengl, Notes, 322327.
67 Wywiady z doktorem Schultzem, 19741975.
68 Heinz, 170.
69 Fritz Stern, The Politics of Cultural Despair (Uniwersytet Kalifornijski 1961), 237238.
29

70
71

Mller, Das Dritte Reich (Hamburg 1931), 3, 78.

BH, Generalstaatskommissariat, 575.

Rozdzia 7 WIZIENIE W LANDSBERGU

1

Helene Hanfstaengl, Notes, 333.

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.
3 Otto Lurker, Hitler hinter Festungsmauern, ein Bild aus trben Tagen (Berlin 1933), 911, 68. Doktor
Walter Schultze, ktry leczy Hitlera w dniach 911 listopada, w 1974 roku owiadczy, e przerwa
opisana przez doktora Brinsteinera bya niemoliwa. Doda, e doktor Brinsteiner by kamc albo
czowiekiem niekompetentnym. Wywiad z doktorem Schultzem, 1974.
4 BH, MA 104221, Drexler Bericht.
5 Schlabrendorff, 345346.
6 MY, 113.
7 Wywiad z Ehardem, 1971.
8 Hans Hitler Collection.
9 Edward Whalen Collection.
10 Rosenberg, Memoirs, 74.
11 Ldecke, 186.
12 Hoffmann, 57.
13 Old Wizard, 181183.
14 Raport Brinsteinera.
15 Przemwienie Hitlera, Prange, 160.
16 Gordon, 408409.
17 Frank, 47.
18 Wywiad z Hanfstaenglem, 1971.
19 Howe, Uranias, 9293.
20 Bewley, 5657.
21 Spengler, Politische Schriften (Monachium 1932), 148.
22 PHP.
23 Frank, 52.
24 Rosenberg, 77.
25 Memoirs oraz wywiady z Egonem Hanfstaenglem, 1971; MY, 113.
26 PHP.
27 Hans von Hulsen, Zwillings-Seele, Monachium 1947, I, 207 i nast.
28 PHP
29 HSC, 282.
30 BA, NS 26/114.
31 Heinz, 171.
32 MllernSchnhausen, 117.
33 Heinz, 182, 174. Opis wiziennej rutyny na nastpnych stronach zaczerpnem z ksiki Heinza
i Hansa Kallenbacha, Mit Adolf Hitler auf Festung Landsberg.
34 Wywiad z doktorem Weberem, Schulze-Wilde Collection.
35 Heinz, 183184.
36 Bewley, 58; hrabina von Wilamowitz-Moellendorff, Carin Gring (Sztokholm 1933).
37 NA, mikrokopia T-81, rolka 116, ramka 136437.
2

38

Frank, 4849.
Ldecke, 210.
40 Heinz, 185, 188, 189.
41 HSC, 46.
42 Heinz, 179, 181182.
43 MY, 114115.
44 Wywiad z Ilse Hess, 1971.
45 Zeznanie Karla Haushofera w Norymberdze, 7 padziernika 1945, s. 7.
46 List Hessa do Heinricha Heima, ktry mia zosta pniej sekretarzem Bormanna i jako taki
notowa rozmowy Hitlera prowadzone przy stole.
47 Der Nationalsozialist, czasopismo wychodzce w Lipsku, 17 sierpnia 1924. Bibliothek fr
Zeitgeschichte, Stuttgart, Flugblattsammlung, Karton: Deutschland IV.
48 Raport Leybolda, 22 wrzenia 1924: BH, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych.
49 Heinz, 185, 192.
50 Ben E. Swearingen Collection.
51 HSC, 282.
52 Hoffmann, 61.
53 HSC, 282283.
54 Ibid., 284.
55 Ibid., 284.
56 MY, 119122; HSB 893; wywiady z Helene i Egonem Hanfstaenglami, 1971.
39

Rozdzia 8 SEKRETNA KSIGA HITLERA

1

Hoffmann, 145.
Strasser, Hitler and I, 71.
3 Ldecke, 249250.
4 Ibid., 257.
5 Mller, Im Wandel, 301.
6 BH, Raport monachijskiej policji, listopad 1929.
7 Wywiad z Heinzem Haushoferem, 1971; korespondencja, 1975.
8 Ernst Rhm, Die Memoiren des Stabschefs (Saarbrcken 1934), 160.
9 Ldecke, 265.
10 HSC, 586.
11 MY, 133, 134, 129.
12 Gun, Eva Braun, 61.
13 F. Wagner, 30, 41.
14 Mein Kampf, Eher, 69.
15 Richard Hunt, Joseph Goebbels, rozprawa doktorska, Harvard University, 1960, 101.
16 EGD, 47, 50. Dzienniki Goebbelsa z lat 19251926, mimo dramatyzowania zdarze i przesady, krel
intertesujcy autoportret autora. Zostay odkryte dopiero po wojnie i przekazane Herbertowi
Hooverowi. Stanowi znacznie bardziej wartociowe wiadectwo od Zmaga o Berlin Goebbelsa,
ktre przypuszczalnie na nich oparto.
17 EGD, 62.
18 Orlow I, 70.
19 EGD, 78.
2

20

Mllern-Schnhausen, 118.
EGD, 91, 95, 100101.
22 Deuerlein, Der Aufstieg, 264265.
23 Tell, 136.
24 MK, 652, 651.
25 E.A. Walsh, Total Power (Garden City 1948).
26 Frank, 46.
27 BH, Sonderabgabe I, nr 1762.
28 Wywiad z Erichem Kempk, 1971.
29 Riess, 32.
30 Bramsted, 20.
31 Strasser, Mein Kampf, 31.
32 Heiber, 5152; Riess, 3336.
33 Riess, 36.
34 Ibid,. 40.
35 Albert Krebs, Tendenzen und Gestalten der NSDAP (Stuttgart 1959), 131 i nast.
36 Strasser, Mein Kampf, 3941.
37 Der Angriff, 2 kwietnia 1928.
38 HSC, 221.
39 To Hitler zasugerowa, eby Hess i Ilse Prhl si pobrali. Pocztkowo Hess nie by zadowolony
z interwencji Fhrera, ale pniej wydawa si ni rozbawiony. Hitler okazywa osobiste
zainteresowanie wszystkimi, ktrzy byli z nim na pocztku powiedziaa Ilse Hess podczas
wywiadu przeprowadzonego w 1971 roku. Tworzylimy bardzo zwarty krg. Bylimy te bliskimi
przyjacimi Geli. Jeli chodzi o nas, m i ja bylimy zbyt zajci, eby myle o maestwie. M
rzadko bywa w domu, cigle pracowa. Powica si polityce i mia niewiele czasu na prywatne
ycie.
40 O Geli: wywiady z Ilse Hess oraz Ernstem i Helene Hanfstaenglami, 1971; Hoffmann, 48; Schirach,
178179.
41 Wywiad z Ilse Hess, 1971.
42 Hitlers Secret Book, 6.
43 Ibid., 29.
44 Ibid., 211212.
45 Nigdy wczeniej Hitler nie poszed tak daleko w zrwnaniu ydw z innymi narodami. Co
miaoby ich jednak wwczas odrnia? Brak terytorium? Nie, rnica tkwi w zmaganiach
o przetrwanie. Jckel, 103. Autor dzikuje profesorowi Jckelowi za informacje w tej kwestii.
46 Hitlers Secret Book, 213.
47 Ibid., 29, 79, 23, 76, 41.
48 Wywiad z profesorem Ernstem Deuerleinem, 1971.
21

Rozdzia 9 MIER W RODZINIE

1

Der Angriff, 19 listopada 1928.

Prange, 4041.
3 Der Angriff, 19 listopada 1928.
4 Lochner, What About Germany?, 102103.
5 Speer, 1516.
2

MY, 162.
Hoffmann, 148, 150.
8 Schirach, 73.
9 Gun, Eva Braun, 21.
10 Ibid., 4243.
11 G.M. Gathorne-Hardy, A Short History of International Affairs (Londyn 1950), 357.
12 Heiber, 6869.
13 MY, 149.
14 Der Angriff, 27 lutego 1930.
15 MY, 149.
16 Heiber, 70.
17 Strasser, Ministersessel.
18 Khnl, 374.
19 Ibid., 253.
20 BA, Slg. Ach. Teczka 313: list Gregora Strassera do Rudolfa Junga, 22 lipca 1930.
21 Niepublikowany list z 7 kwietnia 1930, Ben E. Swearingen Collection.
22 Der Angriff, 14 wrzenia 1930.
23 HSC, 179.
24 MY, 151.
25 Frankfurter Zeitung, 26 wrzenia 1930.
26 Baynes, 994995.
27 Ibid., 192.
28 Sender, 276.
29 O Williamie Patricku Hitlerze i jego matce: wywiad z Hansem Hitlerem, 1971; przesuchanie W.P.
Hitlera przez OSS, HSB, 926927; Paris-Soir, 5 sierpnia 1939.
30 Frank, 330331.
31 Korespondencja doktora Hansa Dietricha Rhrsa i rotmistrza von Schuha; korespondencja doktora
Rhrsa z autorem ksiki, 1972.
32 Frank, 9394.
33 Heiden, 409.
34 Hhne, Order of Deaths Head, 6768; wywiady z Heinem Ruckiem, 1971.
35 MY, 157158.
36 Wywiad z F.K. Florianem, 1970.
37 Konferencja gauleiterw, 1314 czerwca, Raport kwatery gwnej SS, Berliskie Centrum
Dokumentacji, mikrofilm 87.
38 Mnchener Post, 11/12 kwietnia 1931.
39 NA, Niemieckie Dokumenty, rolka 85.
40 Delmer, Trial, 106107, 115117.
41 Gun, Eva Braun, 8.
42 Ibid., 9.
43 Przesuchanie Williama Patricka Hitlera przez OSS, HSB, 929930.
44 Wywiady z Ernstem i Helene Hanfstaenglami, 1970, 1971.
45 Gun, Eva Braun, 10.
46 Hoffmann, 151.
47 Ibid., 154.
48 Wywiad z pani Reichert, Schulze-Wilde Collection.
49 Gun, Eva Braun, 13.
7

50

Hoffmann, 153.
Zachoway si sprzeczne relacje o okolicznociach znalezienia ciaa. Anny Winter zeznaa, e
zapukaa do drzwi, a gdy Geli nie odpowiedziaa, zawoaa ma i razem je wywayli. Ilse Hess
poinformowaa autora ksiki, e jej m zosta wezwany przez pani Winter i to on wyama
drzwi.
Ewa Braun zwierzya si siostrom, e Hitler powiedzia jej, i Geli owina pistolet myjk do
twarzy, aby stumi huk wystrzau, a nastpnie strzelia sobie w usta. Wspominano rwnie
o niedokoczonym licie Geli adresowanym do profesora muzyki z Wiednia, w ktrym wyrazia
yczenie pobierania u niego lekcji. Wrka (Hitler wspomnia o tym Friedelind Wagner) miaa
kiedy przepowiedzie, e ycie Geli przerwie kula rewolwerowa i e od tego czasu histerycznie
obawiaa si broni. Wagner OSS, 938.
52 Frank, 98.
53 Wywiady z Frauenfeldem, 1971; korespondencja z Frauenfeldem, 1975.
54 Hoffmann, 159.
55 Gilbert, Psychology, 62.
56 Wywiad z Ilse Hess, 1971.
51

Rozdzia 10 NICZYM SEN

1

VB, 31 padziernika 1931.

Werner Conze, Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, 1 (1953), 261 i nast.
3 Goebbels, Vom Kaiserhof zur Reichskanzlei (Monachium 1936), 1920.
4 Schweitzer, 100; Prange, 253.
5 Frank, 101.
6 Isherwood, 86.
7 Goebbels, Vom Kaiserhof, 5556, 62.
8 Dietrich, 15.
9 Frank, 8889.
10 Delmer: Trail, 155156.
11 Krebs, Tendenzen, 136137.
12 A.M. Koktanek, Oswald Spengler in seiner Zeit (Monachium 1968), 246.
13 Hamilton, 142143.
14 Papen, 152.
15 Dorpalen, 333334.
16 Fragment powicony Baurowi w ksice Zieglera; Wywiad z Baurem, 1970.
17 Hanfstaengl, Memoirs, 95.
18 Papen, 196.
19 Memorandum Meissnera w ksice Walthera Hubatscha, Hindenburg und der Staat (Gttingen 1966),
338339.
20 HSB, 911.
21 MY, 188.
22 Rudolf Olden, Hitler (Nowy Jork 1936).
23 Dorpalen, 356.
24 HSB, 911.
25 Dietrich, 31.
26 Stein, 111.
2

27

Wywiad Wieganda z Hitlerem, Wisconsin Magazine of History, lato 1967, 286290.

Wywiad z Ottonem von Habsburgiem, 1971.
29 Hoffmann, 161162.
30 Goebbels, Vom Kaiserhof, 181.
31 Delmer, Trail, 173174.
32 Fragment norymberskiego przesuchania nastpcy pruskiego tronu ksicia Fryderyka Wilhelma.
Na jego prob zdanie to zostao wykrelone ze stenogramu, ale odnotowane we wstpnych
uwagach.
33 Papen, 213.
34 Hegner, 16.
35 HSC, 226227.
36 Dorpalen, 279281; Hegner, 1819.
37 Dorpalen, 386.
38 H.A. Turner, Fritz Thyssen and I Paid Hitler, w: Faschismus und Kapitalismus in Deutschland, 25.
39 Memorandum Meissnera z 2 grudnia 1932, Vierteljahreshefte, VI (1958), 105107; Papen 217218.
40 Dorpalen, 395406.
41 Frank, 108.
42 Goebbels, Vom Kaiserhof, 206.
43 Orlow I, 293.
44 Goebbels, Vom Kaiserhof, 206.
45 MY, 190191; Heiber, 104.
46 Rosenberg, Memoirs, 148.
47 Goebbels, Vom Kaiserhof, 209.
48 VB, 1819 grudnia 1932.
49 Krause, 52.
50 Wagner, 73.
51 Bullitt, 23.
52 Mllern-Schnhausen, 155156.
53 MY, 195.
54 HSC, 467.
55 Dorpalen, 416.
56 Ribbentrop, Memoirs, 23.
57 Meissner, IMT, XXXII, 152; sprawa nr 11, wycig 11, 4494; Hans Otto Meissner i Harry Wilde, Die
Machtergreifung (Stuttgart 1958), 161164. Relacja w pamitniku Papena o styczniowych
negocjacjach jest niedokadna. Pisze na przykad: Nie kontaktowaem si z Hitlerem midzy
4 a 22 stycznia, co jest ewidentnym kamstwem. Nie wspomina te o nagej zmianie swojego
stosunku do Hitlera, ktra nastpia wieczorem 22 stycznia.
58 Ribbentrop, Memoirs, 24.
59 Pozbawiona podpisu notatka z narady Hindenburga ze Schleicherem, 28 stycznia 1933, cyt. z: Thilo
Vogelsang, Reichswehr, Staat und NSDAP (Stuttgart 1962), 490491.
60 Memorandum Hammersteina, w: John Wheeler-Bennett, Nemesis, 280.
61 Papen, 239.
62 Dorpalen, 440.
63 Ibid., 441442.
64 Hoffmann, 68.
65 Hanfstaengl, Memoirs, 191.
66 Hoffmann, 69.
28

67

Papen, 264.
Frank, 111.
69 Wywiad z H. Ruckiem, 1971.
70 Maschmann, 1013.
71 Franois-Poncet, 48.
72 Frank, 129130.
73 Louis Untermeyer, Heinrich Heine, Paradox and Poet (Nowy Jork 1937), I, 230.
68

Rozdzia 11 GODZINA NIEROZWAGI

1

Cz powicona pani Goebbels w ksice Zieglera.

Ewald von Kleist-Schmenzin, Die Letzte Mglichkeit, Politische Studien, 1939, 92.
3 New York Times, 31 stycznia 1933.
4 NA, Archiwum Departamentu Stanu, Raport ambasady w Berlinie, 2 lutego 1933.
5 Institut fr Zeitgeschichte, ZS 1055, Horstom Mellenthin; ONeill, 125126.
6 Heiden, A History of National Socialism, 216.
7 Bewley, 9798.
8 Wywiad z Hanfstaenglem, 1970.
9 Delmer, Trail, 187188; Papen, 268269; Tobias, 84.
10 Tobias, 8487; Holborn, Republic, 168.
11 HSC, 604.
12 Tobias, 8990.
13 Holborn, Republic, 183.
14 Bewley, 100101.
15 Delmer, Trail, 192194.
16 Bullock, 223224.
17 Wywiad Austriakiem Kurtem Schuschniggiem, 1971.
18 Bullock, 219.
19 Wywiad z Schachtem, 1963; Manchester, 407.
20 Eich, 92.
21 Frank, 137138.
22 Wywiad z Ehardem, 1971.
23 Frank, 156.
24 Franois-Poncet, 62.
25 Dorpalen, 466.
26 Baynes, 426.
27 Bullock, 229.
28 John Wheeler-Bennett, Wooden Titan (Nowy Jork 1936), 449.
29 Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1971.
30 R. Binding, Die Briefe (Hamburg 1957), 182.
31 Isherwood, 180181.
32 E. De Felice, Storia degli ebrei italiani sott il fascismo (Turyn 1961), 113.
33 Isherwood, 183.
34 Walther Hubatsch, Hindenburg und der Staat, 375378.
35 Baynes, 729.
36 GFP, C, I, 347.
2

37

Franois-Poncet, 6970.
Prange, 349.
39 State Historial Society of Wisconsin: List Lochnera, 28 maja 1933.
40 HSC, 470.
41 New York Times, 10 lipca 1933.
42 VB, 6 lipca 1933.
43 Papen, 304.
44 Przemwienie, 6 lipca 1933; Baynes, 865866.
45 Przemwienie, 13 lipca 1933; Baynes, 848885.
46 Heinz, 232.
47 Spengler Letters, 290.
48 Kohler, 6768.
49 Papen, 279.
50 Wywiad ze Sttzem, 1971.
51 F. Wagner, 89.
52 Egon Hanfstaengl, Memoirs, 216229.
53 Literary Digest, 26 sierpnia 1933, 13.
54 J.R.M. Butler, Lord Lothian (Londyn 1960), 206.
55 Herzstein, 24.
56 Papen, 297298.
57 Martin Gilbert, Plough My Own Furrow (Londyn 1965), 340341.
58 Freiburger Studentenzeitung, 10 listopada 1933.
59 GFP, C, II, 2829.
60 Amtsblatt Passau, nr 25, 10 listopada 1933.
61 Berlin, 10 listopada 1933.
62 Dorpalen, 474.
63 Bracher, 231.
64 Jahresbericht der Deutschen Mathematiker-Vereinigung XLIII (1934), 8182.
65 Tobias, 124.
66 Ibid., 126127.
67 Neue Zricher Zeitung, 6 listopada 1933.
68 MY, 203.
69 Martha Dodd, 58.
70 Ibid., 5860.
71 Eden, Facing, 6165.
72 GFP, II, 611.
73 Franois-Poncet, 122123.
74 GFP, II, 6364.
75 Hanfstaengl, Out of the Strong.
76 Bojano, 3031.
77 Knicerbocker, 56.
78 Sisley Huddleston, In My Time (Londyn 1938), 309.
79 Wiedemann, 32.
80 Bojano, 31.
81 GFP, C, III, 18.
82 Weizscker, 101.
38

Rozdzia 12 DRUGA REWOLUCJA WSZYSTKIE REWOLUCJE

POERAJ WASNE DZIECI
1

Schweitzer, 244.
Heiden, Der Fhrer, 724.
3 Niepublikowane wspomnienia feldmarszaka von Weichsa, w: ONeill, 3941; Hhne, Order, 96;
Helmut Krausnick, Der 30 Juni 1934, w: Das Parlament 30 Juni, 1954, 320.
4 Przemwienie Rhma, 18 kwietnia 1934.
5 Baynes, 315316.
6 Wywiad ze szwagierk Rhma, 1971.
7 Papen, 305307.
8 Baynes, 309.
9 Dziennik Lutzego, Frankfurter Rundschau, 14 maja 1957.
10 Hhne, Order, 109.
11 VB, 26 czerwca 1934.
12 Delmer, Trail, 231233.
13 Dziennik Lutzego.
14 Holborn, Republic, 235.
15 Niepublikowane pisemne owiadczenie feldmarszaka Ewalda von Kleista zoone w Norymberdze
w 1946 roku. Institut fr Zeitgeschichte, Monachium.
16 The Answers of Ernst von Salomon (Londyn 1954), 273274.
17 Hhne, Order, 112; Sprawa przeciwko Jozefowi Dietrichowi, Sd Krajowy w Monachium I, 4 lipca
1956, 56, 80.
18 Baynes, 321.
19 Dziennik Lutzego.
20 Sprawa przeciwko Dietrichowi, 77.
21 Gallo, 207.
22 Dziennik Lutzego.
23 Wywiady z Kempk, 1971.
24 Przesuchanie Wilhelma Brcknera przez CIC.
25 Dziennik Lutzego.
26 Przesuchanie Wilhelma Brcknera przez CIC; Wywiad z Kempk, 1971.
27 Baynes, 321322.
28 Wyrok w sprawie Josefa Dietricha, Monachium, 14 maja 1957, 60.
29 List SA-Gruppenfhrera Karla Schreyera do komendy gwnej monachijskiej policji, Hhne, Order,
116.
30 Papen, 315.
31 Delmer, Trail, 234.
32 Wywiad z Dietrichem, 1963.
33 Hhne, Order, 117.
34 Frank, 149151.
35 Wyrok w sprawie Dietricha, 1516; Sprawa przeciwko Dietrichowi, 6970, 72.
36 Wyrok w sprawie Dietricha, 61.
37 Gisevius, 156.
38 Wheeler-Bennett, Nemesis, 323.
39 NA, Raport amerykaskiej ambasady w Berlinie, 2 lipca 1934.
2

40

Kryy plotki, e Ernst by zamieszany w tajemnicze zabjstwo astrologa Hanussena, ktrego

ciao znaleziono w lesie niedaleko Stahnsdorfu kilka tygodni po tym, jak przepowiedzia poar
Reichstagu. Niektrzy spekulowali, e Hitler, rzekomo wzburzony morderstwem, zemci si na
Erncie. Hegner, 21.
Co ciekawe, take inny znany astrolog pad ofiar czystki Rhma: doktor Karl-Gnther
Heimsoth, bliski przyjaciel Gregora Strassera, ktrego korespondencja z Rhmem powicona
homoseksualizmowi i astrologii zostaa szeroko upowszechniona w 1932 roku, eby
zdyskredytowa SA i parti nazistowsk. mier doktora Heimsotha moga mie rwnie zwizek
z niedawnym zakazem uprawiania w rejonie Berlina wszelkich form wrbiarstwa.
Przepowiednie Hanussena i jego nastpcw stay si kopotliwe dla III Rzeszy. Na przykad
w horoskopie Franka Glahna opublikowanym w lutym 1933 roku przepowiedziano, e Fhrer nie
bdzie zdolny uformowa skutecznego rzdu.
Mimo to horoskop Hitlera nie przestawa fascynowa wielu Niemcw i pewna liczba
przepowiedni krya w drugim obiegu. Wkrtce po czystce Rhma Hans Blher, zaoyciel ruchu
Wandervgel, spotka si w berliskiej restauracji z zaprzyjanionym astrologiem, hrabi
Finckensteinem, aby porozmawia o horoskopie Fhrera. Mj przyjaciel, Ulrich, rozejrza si
ostronie, eby sprawdzi, czy nikt nas nie podsuchuje zapisa w swoim dzienniku Blher.
Pniej schyli si ku mnie i wyszepta do ucha, zasaniajc usta doni: To maniakalny
morderca!. Od tego czasu wiedziaem, e Niemcy powierzyy swj los psychopacie. Howe,
Uranias, 109.
41 Gisevius, 160161.
42 Dorpalen, 479.
43 Owiadczenie Lipperta, Stuttgarter Zeitung, 7 maja 1957; VB, 1 lipca 1934; Sddeutsche Zeitung,
3031 marca, 11 maja i 14 maja 1947; Frankfurter Rundschau, 8 maja 1957; Hhne, Order, 126
127.
44 Martha Dodd, 136.
45 NA, Raport amerykaskiej ambasady w Berlinie, 9 lipca 1934.
46 Ibid.
47 Hhne, Order, 127.
48 Delmer, Trail, 235.
49 Wheeler-Bennett, Nemesis, 325326.
50 Papen, 318.
51 Wywiad z Schwerinem von Krosigkiem, 1971.
52 Frank, 152154.
53 Anonimowe rdo Das Neue Tage-Buch w Paryu.
54 Baynes, 290328.
55 Orlow II, 115.
56 Dnitz, 304.
57 Gallo, 289.
58 Heinz Assmann, 289 i nast.; zob. te artyku Assmanna Adolf Hitler Genius and Demon.
59 Wheeler-Bennett, Nemesis, 329331.
60 Wywiad z Ruckiem, 1971.
61 Wywiad z Naumannem, 1971.
62 Raport Roberta Schulza, 21 sierpnia 1935, RFSS, mikrofilm 33, NA (Grupa T-175).
63 Ivone Kirkpatrick, 297.
64 Przesuchanie przez OSS, HSB, 934.
65 GFP, C, III, 235241.

66

Papen, 337341.
Schacht, Old Wizard, 292.
68 Starhemberg, 164168.
69 MY, 262.
70 Zeznanie Raedera w Norymberdze, 1946.
71 Wheeler-Bennett, Nemesis, 339.
72 What About Germany?, 120.
73 Papen, 333.
74 MY, 263264.
67

Rozdzia 13 TRIUMF WOLI

1

Harpers Bazaar, grudzie 1934.

William Dodd, 154.
3 Przesuchanie Maxa Jttnera, Sd Krajowy w Monachium I, 8 kwietnia 1949.
4 Speer, 5859.
5 Wywiady z Leni Riefenstahl, 1971.
6 Shirer, Berlin Diary, 19.
7 Frank, 154155.
8 Speer na amach Playboya, czerwiec 1978, 78.
9 Shirer, Berlin Diary, 22.
10 Niepublikowane wspomnienia feldmarszaka von Weichsa: BA, H 07-19/1, 19/14.
11 William Dodd, 164.
12 Wywiady z Leni Riefenstahl, 1971.
13 Przesuchanie Friedelind Wagner przez OSS: HSB, 939.
14 Wiedemann, 35.
15 Zoller, 101.
16 Relacja Brigid Hitler i jej syna: HSB, 927; rkopis Brigid Hitler.
17 Wywiad z Hansem Hitlerem, 1971.
18 Weinberg, 202.
19 Price, 31.
20 Shirer, Berlin Diary, 27.
21 Ibid., 29.
22 Wywiad z Franois-Poncetem, 1971.
23 GFP, III, 10431044.
24 Eden, Facing, 134, 133, 135.
25 Schmidt, 1920. Na wypowiedzi doktora Schmidta przytoczone w tej ksice rzuciy wiato dwa
wywiady, ktre przeprowadziem w 1963 roku.
26 Eden, Facing, 138139.
27 Schmidt, 25.
28 F. Wagner, 129.
29 Mosley, 365; wywiady z Mosleyem, 19711972.
30 GFP, C, IV, 49.
31 List Lochnera do crki, kwiecie 1935. State Historical Society of Wisconsin.
32 Robert Ingrim, Hitlers glcklichster Tag (Stuttgart 1962).
33 Schmidt, 3233.
2

34

Windsor, 254.
GFP, IV, 331.
36 Wiedemann, 35.
37 HSC, 247248.
38 Speer, 104.
39 Baynes, 732.
40 Orlow II, 138.
41 GFP, IV, 1017.
42 Ibid., 1063, 11421143.
43 Maser, Hitlers Mein Kampf (Monachium 1966), 4748.
44 Eden, Facing, 337338.
45 Hoffmann, 84.
46 Wiedemann, 111.
47 Eden, Facing, 338339.
48 Ibid., 343.
49 Wywiady z Helmsem, 1971.
35

Rozdzia 14 Z PEWNOCI LUNATYKA

1

Schmidt, 41.
Frank, 204 i nast.
3 Shirer, Rise, 293.
4 Feiling, 279.
5 Mowa Hitlera, Monachium, 14 marca 1936.
6 HSC, 259.
7 Prange, 110.
8 Thomas Jones, 197198.
9 Ibid., 198201.
10 Ivone Kirkpatrick, The Inner Circle (Londyn 1959), 9798.
11 F. Wagner, 127.
12 Ribbentrop Memoirs, 5960.
13 Mandell, 227.
14 Dietrich, Hitler, 3031.
15 Current History, lipiec 1936.
16 Cz ksiki Zieglera powicona Ilse Hess.
17 Wywiad z Hansem Hitlerem; CIC-PH.
18 Wywiad z Dieterem Allersem, 1971.
19 Wywiad z Hildegard Fath, 1971.
20 Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971; korespondencja z Egonem Hanfstaenglem, 1973.
21 Egon Hanfstaengl, Memoirs, 362 i nast.
22 Gerhard Meinck, Hitler und die Deutsche Aufrstung (Wiesbaden 1959), 234.
23 Thomas Jones, 245246.
24 Linge, Wypowied nr 12.
25 Schmidt, 59.
26 Wywiad z Helmsem, 1971.
27 Wiskemann, 90.
2

28

Cianos Diplomatic Papers (Londyn 1948), 60.

Ivone Kirkpatrick, 347.
30 IMT, IX, 40.
31 Shirer, Rise, 300.
32 Windsor, 332.
33 HH, 3132.
34 Windsor, 411.
35 HH, 33.
36 Wywiad z dr. Giesingiem, 1971.
37 Baynes, 13341347.
38 New York Times Book Review, 22 kwietnia 1973.
39 HSC, 425.
40 Hans Schemm spricht: Seine Reden und sein Werk (Gauverlag Bayerische Ostmark 1935), 175178.
41 CAB 27/599.
42 Siemsen, 145, 154; wywiad z Lauterbacherem, 1971; owiadczenie Lauterbachera w Norymberdze,
27 maja 1936, 534.
43 Santoro, 416.
44 David Schoenbaum, Hitlers Social Revolution (Garden City 1966), 105.
45 Ibid., 58.
46 Artyku G.S. Coxa zamieszczony na amach nowojorskiego Times Magazine, 28 padziernika
1934.
47 Kennan, Memoirs, 118.
48 Carr, 5261.
49 Mowa Gringa z 28 padziernika 1936, tekst przedrukowany w: Der Vierjahresplan, stycze 1937,
3335.
50 Santoro, 423.
51 Schacht, Account, 9899.
52 Shaw broni dyktatorw w przedmowie do Millionairess oraz licznych czasopismach i gazetach
w tym Hitlera (), Mussoliniego (), Lenina () i Trockiego (), a nade wszystko Stalina, ktrego
uwaa za najwybitniejszego z yjcych. Archibald Henderson, GBS, 311.
53 Hedin, 71, 99.
54 Wywiad z Degrelleem, 1971.
55 Eastman, 45. Z rozprzestrzenianiem si nowej europejskiej filozofii sza w parze pomoc wojskowa
ze strony Niemiec. W 1929 roku Republika Weimarska wysaa do Czang Kajszeka doradc
wojskowego, pukownika Hermanna Kriebla, ktry odsiadywa z Hitlerem wyrok w Landsbergu za
udzia w puczu monachijskim. The Development of German-Chinese Military Relations, 19281936,
praca magisterska Thomasa M. Williamsona, Wydzia Historii, Graduate School of Arts and
Sciences, Duke University, 1967.
29

Rozdzia 15 TAKI MAY LUDZKI ROBACZEK

1

Es spricht der Fhrer, red. Hildegarda von Kotze i Helmuth Krausnick (Gtersloh 1966), 123177.
Niemiecki rolnik odnalaz tamy w rowie, do ktrego zostay wrzucone w ostatnich dniach III
Rzeszy. Obecnie w Bundesarchiv.
2 Speer, Inside, 41.
3 Wywiady z Gerdy Troost, 1971; korespondencja z Gerdy Troost, 1975.

Baynes, 584592.
Grunberger, 426.
6 Ibid., 425.
7 Schmidt, 71.
8 Ibid., 73.
9 Knickerbocker, 4950.
10 Fest, Face, 48.
11 IMT, IX, 307.
12 Szczegowe notatki Hossbacha: GFP, D, I, 29 i nast.; Hossbach, Zwischen Wehrmacht und Hitler
(Hanower 1949), 207220.
13 Zeznanie Raedera w Norymberdze, 16 maja 1946, 35.
14 Adolf von Kielmansegg, Der Fritsch Prozess 1938 (Hamburg 1949), 586.
15 CAB 27626, FP (36) 23.
16 Feiling, 319.
17 Times, 28 maja 1973.
18 Lord Birkenhead, Halifax, (Londyn 1965), 373.
19 Schmidt, 7677.
20 Kirkpatrick, Inner Circle, 9498.
21 Schmidt, 78.
22 CAB 43 (37).
23 Times, 28 maja 1973.
24 Relacja Gnschego zoona Rosjanom, Bezymenski, 16.
25 Krause, 5355.
26 CAB 237, 626, FP (36) 41.
27 Wiedemann, 58.
28 Ibid.
29 Keitel, 4547.
30 Wiedemann, 62.
31 Guderian, 28.
32 Annelies von Ribbentrop, 80.
5

Rozdzia 16 POWRT KRAJANA

1

Papen, 406408.
Przesuchanie Guidona Schmidta, IMT, XVI, 152.
3 Schuschnigg, Austrian, 1219; wywiad z Schuschniggiem, 1971.
4 Ibid., 2426; Keitel, 57; IMT, X, 505.
5 Schuschnigg, Austrian, 2527.
6 Papen, 420; Schuschnigg, Austrian, 27.
7 Mllern-Schnhausen, 162.
8 Schuschnigg, Brutal, 225.
9 Gedye, 232.
10 Living Age, sierpie 1938, 512514.
11 Gedye, 233.
12 Schuschnigg, Brutal, 230.
13 Gedye, 238239; wywiad z Schuschniggiem, 1971.
2

14

Brook-Shepherd, 103.
Ibid., 85.
16 Toland, Rising Sun, 49.
17 Schmidt, 86.
18 Henderson, 115116.
19 Schuschnigg, Brutal, 250.
20 Ibid., 249.
21 Starhemberg, 272.
22 Shirer, Rise, 335.
23 GFP, D., I, nr 352.
24 Schuschnigg, Brutal, 264.
25 IMT, XIV, 131132.
26 Rozmowy telefoniczne midzy Berlinem i innymi miastami (w caym rozdziale): Schuschnigg,
Austrian, Dodatek, 290 i nast.
27 Cadogan, 60.
28 BFP, III wyd., I, 13.
29 Schuschnigg, Austrian, 4849.
30 Ibid., Austrian, 4852; wywiad z Schuschniggiem, 1971.
31 Shirer, Berlin Diary, 99; Guido Schmidt, protokoy z rozprawy, Norymberga, 290.
32 Zeznanie Grolmanna zoone pod przysig, cyt. za: Eichstaedt, Von Dollfuss zu Hitler Eichstaedta
(Wiesbaden 1955), 411.
33 Papen, 429; Wiedemann, 64.
34 Schuschnigg, Austrian, 5455.
35 Keitel, 5859; Grlitz, Keitel (Gttingen 1961), 179.
36 Santoro, 102.
37 Guderian, 32.
38 Keitel, 59.
39 Guderian, 37.
40 Linge, nr 21.
41 Guderian, 33.
42 Brook-Shepherd, 193.
43 Mussolini, 190.
44 Memorandum Seyss-Inquarta, 9 wrzenia 1945; ND, 3254-PS.
45 Ernest Jones, 294.
46 Gedye, 299.
47 BFP, I, 44.
48 Huss, 1920; IMT, XV, 633.
49 Papen, 432433; Schmidt, protokoy z procesu, 383.
50 Gun, Eva Braun, 12728.
51 List Lochnera, 15 marca 1938.
52 Baynes, 1427.
53 Santoro, 108110.
54 Brook-Shepherd, 202.
55 Wywiad z Schuschniggiem, 1971.
56 Kubizek, 277281.
57 Baynes, 1459.
15

Rozdzia 17 NA OSTRZU NOA

1

Linge, nr 22.
2 Fragment ksiki Zieglera powicony Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.
3 Dziennik Ciano, 7 maja 1938; wywiad z Dollmannem, 1971.
4 Lochner, What About Germany?, II.
5 Dollmann, 110.
6 Dziennik Ciano, 5 maja 1938.
7 List Chamberlaina, 10 marca 1938, prywatny zbir w bibliotece Birmingham University.
8 Louis Fischer, 311.
9 Wheeler-Bennett, Munich, 57.
10 GFP, D. 11, 317.
11 Weizscker, 135136.
12 Nazi Conspiracy and Aggression, Vlkisch, 3037-PS, 743744; zeznanie Wiedemanna, Norymberga,
24 padziernika 1945, 3; Braddick, 22.
13 ONeill, 155156.
14 Keitel, 6364.
15 GFP, II, 359.
16 Ibid., 363.
17 Wiedemann, 94.
18 Heinz, 4051; list Hessego, 1974.
19 ONeill, 157158; Wolfgang Frster, Ein General Kmpft gegen den Krieg (Monachium 1949), 98102.
20 McSherry I, 63.
21 BFP, 3 II-68386.
22 Ibid., 118.
23 List Schwerina von Krosigka do autora.
24 Zeznanie Wiedemanna, Norymberga, 28 wrzenia 1945, 23; Wiedemann, 97.
25 BFP, II, 257.
26 Frank, 320.
27 GFP, II, 729.
28 Keitel, 6970.
29 Dziennik Jodla, 10, 12 i 13 wrzenia 1938; Warlimont, 116.
30 Nogueres, 107.
31 Shirer, Berlin Diary, 125.
32 BFP, II, 680682.
33 Feiling, 360.
34 Nogueres, 116.
35 BFP, II, 314.
36 L.B. Namier, Diplomatique prelude (Londyn 1948), 35.
37 Dziennik Ciano, 14 wrzenia 1938.
38 Nogueres, 124.
39 Schmidt, 9293; Feiling, 366367.
40 Times, 16 wrzenia 1938.
41 Dziennik Ickesa, 18 wrzenia 1938.
42 BFP, II, 387396.
43 Feiling, 368.
44 BFP, II, 416417.

45

Nogueres, 148.
BFP, II, 425.
47 Nogueres, 155.
48 MacLeod, 242.
49 Schmidt, 9697; GFP, II, 876; BFP, II, 472.
50 Wiedemann, 126.
51 Schmidt, 99100.
52 Ibid., 100103; BFP, II, 502; MacLeod, 246; GFP, II, 907908.
53 CAB 23/95, 42 (38); BFP, II, 510; Parkinson, 4142.
54 Parkinson, 43; CAB 23/95, 43 (38); Barnett, 540.
55 Parkinson, 47.
56 Ibid., 48.
57 Schmidt, 103; GFP, II, 555557.
58 Colin Cross, Adolf Hitler (Londyn 1973), 268.
59 Prange, 114115; Parkinson, 52.
60 Bullitt, 296.
61 BFP, II, 565; Schmidt, 104105; Bullock, 410; GFP, II, 965.
62 Shirer, Berlin Diary, 141, 143.
63 Wiedemann, 101.
64 Fest, Face, 43.
65 Feiling, 372; Nogueres, 212213.
66 BFP, II, 578.
67 Feiling, 373.
68 Ibid., 373.
69 Weizscker, 153154.
70 Henderson, 167.
71 Schmidt, 105107.
72 Wiedemann, 104.
73 Henderson, 168169.
74 MacLeod, 249250.
75 Bullitt, 297.
76 BFP, II, 604.
77 Dziennik Ciano, 2930 wrzenia 1938.
78 Kirkpatrick, Mussolini, 383.
79 Nogueres, 250251.
80 Schmidt, 110.
81 Wywiad z Dollmannem, 1971.
82 Dollmann, 131132; wywiad z Dollmannem, 1971.
83 G.M. Gilbert, Nuremberg, 88.
84 Shirer, Rise, 418.
85 Franois-Poncet, Fateful, 273.
86 Schmidt, 112113; Feiling, 376377.
87 Linge, nr 13.
88 Engel, 4041.
89 Feiling, 378379.
90 Ibid., 377.
91 Times, 1 padziernika 1938.
46

92

Feiling, 381.
Gatzke, 214.
94 Nelson, 447.
95 Wiedemann, 108.
96 Feiling, 377.
97 Parkinson, 69.
98 Ibid., 70.
99 Irving, Breach, 50.
100 Franois-Poncet, Fateful, 275.
101 French Yellow Book, 2226.
102 Blanton, 101102.
103 Knickerbocker, 4556.
93

Rozdzia 18 NOC KRYSZTAOWA

1

ND, NG-4067.
2 Mowa Streichera wygoszona na wiecu Niemieckiego Frontu Ludowego, 4 padziernika 1935, ND, M35.
3 Fromm, 235236.
4 Arthur Morse, While Six Million Died (Nowy Jork 1967), 222.
5 Zeznanie Schallermeiera zoone pod przysig, 5 lipca 1946, ND, SS (A) 5.
6 Bradley Smith i Agnes Peterson, 2449.
7 ND, PS-3051.
8 Levin, 80.
9 New York Times, 11 listopada 1938.
10 Zeznanie Louise Funk zoone pod przysig, 5 listopada 1945, Funk-3.
11 IMT, IX, 277.
12 Wywiad z Gerdy Troost, 1971.
13 HH, 5961.
14 Hassell, 123.
15 Owiadczenie Gutterera zoone pod przysig w Neuengamme, 19 padziernika 1947,
uwierzytelnione przez Moritza Augustusa von Schirrmeistera.
16 Levin, 87.
17 Die Welt, 10 listopada 1962.
18 GFP, D, IV, nr 501.
19 Morse, 231.
20 Hassell, 28.
21 Gun, Eva Braun, 104105.
22 Schacht, Account, 134137.
23 Wiedemann, 146147.
24 Wywiad z Gerdy Troost, 1971.
25 French Yellow Book; 210; Krausnick, 44.
26 GFP, IV, 932933.
27 Baynes, 740741.
28 Ciano, 3.
29 Cadogan, 151152.

30

BFP, III wyd., IV, 165.

Henderson, 209.
32 BFP, IV, 183184.
33 Ibid., 210211.
34 Ibid., 223.
35 Schmidt, 236.
36 BFP, IV, 439; GFP, D, IV, 243245.
37 BFP, IV, 250.
38 Schmidt, 122; GFP, IV, 263269; HSC, 211; French Yellow Book, 96.
39 Zoller, 9192.
40 Hoffmann, 95.
41 IMT, IX, 303304.
42 Kennan, Memoirs, 98.
43 BFP, IV, 255, 257.
44 Ibid., 595.
45 Linge, nr 14.
46 Wywiad z Kempk, 1971.
47 Ciano, 44; Bullock, 433.
48 Erich Kordt, Nicht aus den Akten (Stuttgart 1950), 298.
49 BFP, IV, 271.
50 British Blue Book, 5.
31

Rozdzia 19 LIS I NIEDWIED

1

BFP, IV, 596.

Polish White Book, nr 64.
3 Bullock, 444.
4 Prange, 303304.
5 Gisevius, 363.
6 Keitel, 84.
7 Hhne, Order, 232.
8 Kleist, 15.
9 NSR, 2.
10 Grgoire Gafencu, Derniers jours de lEurope (Pary 1946), 89.
11 Gregor Ziemer, Education for Death (LondynNowy Jork 1941), 120.
12 Schwarzes Korps, 31 lipca 1935; Grunberger, 86.
13 Amtsblatt Mainz, nr 7, 17 kwietnia 1939.
14 Nowojorski Post, 1974; korespondencja z senatorem Cranstonem, 1975.
15 Prange, 306; Shirer, Rise, 471475.
16 A. Rossi, Deux ans dalliance germano-sovitique (Pary 1949), 27.
17 Kleist, 2122; Gustav Hilger i Alfred Meyer, The Incompatible Allies (Nowy Jork 1953), 293297;
McSherry I, 149150.
18 GFP, D, VI, 574580; Shirer, End, 233.
19 McSherry I, 153.
20 Louis Fischer, 337338. Ta przeomowa wiadomo, nieopublikowana w adnym zbiorze
oficjalnych dokumentw, zostaa odnaleziona w 1966 roku przez Fischera w archiwum
2

niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Bonn.

NSR, 5.
22 CAB 23/100, rega 33 (39).
23 Deakin, 8.
24 Kubizek, 287289.
25 NSR, 41.
26 Ibid., 45.
27 Speer, Inisde, 161.
28 Burckhardt, 378388.
29 HH, 7174; wywiad z Hessem, 1971.
30 Wiskemann, 191192.
31 Dollmann, 168; Schmidt, 132133; Wiskemann, 194198; Ciano, 119120.
32 HH, 75.
33 NSR, 63.
34 Ibid., 83.
35 Speer, Playboy, czerwiec 1971, 88.
36 Hoffmann, 102103.
37 HSC, 38.
38 Cz ksiki Zieglera powicona Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.
39 HSC, 190191.
40 Nie jest to dosowna relacja z narady, ktra odbya si 22 sierpnia, ale wersja oparta na notatkach
kilku oficerw biorcych w niej udzia. GFP, D, VII, 200206, 557559; Shirer, End, 252255.
41 IMT, IX, 492.
42 Kleist, 35.
43 BFP, III wyd., VII, 171.
44 GFP, VII, 210213, Weizscker, 203.
45 BFP, VII, 201202; GFP, VII, 214.
46 von Ribbentrop, Memoirs, 111.
47 Ibid., 111113; von Ribbentrop, De Londres Moscou (Pary 1954), 147; NSR, 72; Schmidt, 137; wywiad
z Richardem Schulzem, 1971; GFP, VII, 228.
48 TAH, 99100.
49 Dietrich, 64.
50 Speer, Inside, 161.
21

Rozdzia 20 NIESZCZCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH

1

BFP, VII, 212213.

Toland, Rising, 59.
3 Delmer, Trail, 386.
4 Hoffmann, 113.
5 Zoller, 141.
6 Schmidt, 142.
7 GFP, VII, 279.
8 Ibid., 280281; Schmidt, 143.
9 GFP, VII, 293.
10 Ibid., 285286.
2

11

Schmidt, 145146.
GFP, VII, 286.
13 IMT, X, 514.
14 Warlimont, 3.
15 Engel, 5961.
16 Dahlerus, 53.
17 Wiskemann, 206.
18 GFP, VII, 314.
19 Ibid., 232.
20 Dahlerus, 6062.
21 GFP, VII, 357359.
22 Dahlerus, 7273.
23 GFP, VII, 332; Henderson, 276; BFP, VII, 351, 381382, 388.
24 Engel, 61.
25 Henderson, 280; Schmidt, 149; BFP, VII, 393.
26 Dahlerus, 9094.
27 BFP, VII, 395.
28 Dahlerus, 9899.
29 Schmidt, 150.
30 BFP, VII, 415417.
31 Schmidt, 151153; von Ribbentrop, Memoirs, 124.
32 Irving, Breach, 113, 32.
33 BFP, VII, 442.
34 HH, 8283.
35 HWD, 34.
36 Zeznanie Naujocksa zoone pod przysig; 2751-PS; Hhne, Order, 264265.
37 Schmidt, 154: GFP, VII, 463.
38 GFP, VII, 465.
39 German White Book (Nowy Jork 1939), 3536.
40 Fest, Hitler, 585.
41 Wywiady z Engelem, Belowem i Puttkamerem, 19701971.
42 Irving, Breach, 39.
43 Hoffmann, 115.
44 Albert Kesselring, A Soldiers Record (Nowy Jork 1954), 35.
45 GFP, VII, 483.
46 Gun, Eva Braun, 151152.
47 D.H. Lawrence, Movements in European History (Londyn 1922), 306.
48 BFP, VII, 517.
49 Dahlerus, 119.
50 Kleist, 70.
51 Raczyski, 2526.
52 GFP, VII, 521.
53 Feiling, 415.
54 Heinz, 8485; Hesse, Das Spiel, rozdz. 4; wywiad z Hessem, 1970. O propozycji Hitlera: Annelies von
Ribbentrop, 380; wywiad z Frau von Ribbentrop, 1971.
55 Nicolson, Diaries and Letters, 19301939 (Londyn 1969), 412.
56 BFP, VII, 521.
12

57

Parkinson, 215.
HH, 8588; wywiad z Hessem, 1971.
59 CAB 23/100, rega 49 (39); Parkinson, 216.
60 Schmidt, 157.
61 Ibid., 158.
62 Dahlerus, 129130.
63 Henderson, 300.
64 Feiling, 415416; Colvin, Chamberlain Cabinet, 253254.
65 GFP, VII, 541.
66 Ibid., 538539.
67 Zoller, 175.
68 Linge, nr 15.
58

Rozdzia 21 ZWYCISTWA NA ZACHODZIE

1

Zoller, 156157.
2 Hesse, Das Spiel, rozdz. 5; wywiad z Hessem, 1971.
3 Schmidt, 162.
4 GFP, D, VIII, 161.
5 von Ribbentrop, Memoirs, 129131; GFP, VIII, 943.
6 von Ribbentrop, Memoirs, 129.
7 ND, EC-307, PS-3362.
8 Irving, Hitler, 28.
9 Wywiady z Richardem Schuzzem, Helmuthem Fuchsem i Herbertem Meyerem, 1971.
10 Hesse, Das Spiel, rozdz. 5.
11 GFP, VIII, 140145.
12 Warlimont, 37.
13 Cadogan, 220.
14 Prange, 173; Shirer, Rise, 641642.
15 Nazi Conspiracy and Aggression, VII, 800814.
16 Remak, 113114.
17 IMT, IX, 50; wywiad z Milchem, 1971.
18 Wywiad z Mllerem, 1963.
19 Dziennik Haldera, 45 listopada 1939; zeznanie Brauchitscha, IMT, XX, 575; Wheeler-Bennett,
Nemesis, 471.
20 Howe, Uranias, 169
21 Wywiad z Gerdy Troost, 1971.
22 Wywiady z sir Oswaldem Mosleyem i lady Dian Mosley, 19711972.
23 Nagranie przesuchania, Der Stern, 10 maja 1966.
24 Wywiady z Kempk i Wnschem, 1971.
25 Wywiad z Heinem Ruckiem, 1971.
26 Zoller, 204. Istniej sprzeczne relacje o tym, kiedy Hitler dowiedzia si o zamachu bombowym.
Hhne napisa, e stao si to na dworcu kolejowym w Monachium (Order, 286). Herta Schneider
i Kempka twierdz, e usysza o nim niedaleko Augsburga (wywiady, 1971).
27 Schellenberg Memoirs (Londyn 1961), 110.
28 Wheeler-Bennett, Nemesis, 481.

29

Lewy, 311.
Frank, 408.
31 Hoffmann, 119.
32 Shirer, End, 256262; GFP, VIII, 439446; IMT, IX, 311; Warlimont 5859; wywiad z Warlimontem,
1971.
33 Ciano, 183.
34 GFP, VIII, 607609.
35 Ibid., 683.
36 Shirer, Berlin, 234.
37 John Lukacs, The Last European War (Garden City 1975).
38 Wywiad z Naumannem, 1971.
39 Boelcke, 8.
40 Irving, Rise, 83
41 CAB 65/5, War Cabinet 30 (40).
42 HWD, 2324.
43 Rich I, 142.
44 Wywiad ze Schlottererem, 1971; GFP, VIII, 722.
45 Higgins, 34.
46 GFP, VIII, 817.
47 Zoller, 178.
48 Schmidt, 173; Ciano, 223224; Dollmann, 183.
49 Schirach, 171172.
50 ND, 3596-PS; Shirer, Rise, 700.
51 Assmann; Warlimont, 7778.
52 Warlimont, 79; wywiad z Warlimontem, 1971.
53 Irving, Breach, 88.
54 Wywiady z Wnschem, Belowem, Puttkamerem, Mansteinem, 19701971; Dietrich, Hitler, 81; Keitel,
102103.
55 Allen Dulles, Germanys Underground (Nowy Jork 1947), 5861; wywiad z Dullesem, 1963.
56 HSC, 93.
57 Ibid., 94.
58 Times, 7 listopada 1938.
59 Boelcke, 40.
60 F.J.P. Veale, Advance Towards Barbarism (Appleton, Wisconsin 1953), 120.
61 Boelcke, 42.
62 Gerd von Klaus, Krupps, the Story of an Industrial Empire (Londyn 1954), 415.
63 Dziennik Jodla, 20 maja 1940.
64 Engel, 80; Irving, Rise, 8990.
65 Dziennik Haldera, 24 maja 1940.
66 Engel, 81.
67 Ansel, Hitler Confronts, 87.
68 TAH, 96.
69 Wywiad z Puttkamerem, 1971.
70 Wywiad z Gerdy Troost, 1971; korespondencja, 1975.
71 Wywiad z Franois-Poncetem, 1971.
72 Engel, 85.
73 Wywiady z sir Oswaldem Mosleyem i lady Dian Mosley, 19711972; Oswald Mosley, 411412.
30

74

Belgian Rapport, Zaczniki, 6975.

Engel, 82.
76 Warlimont, 102; wywiad z Warlimontem, 1971.
77 Wywiad z Walterem Frentzem, 1971; korespondencja, 1975; Ansel, Hitler Confronts, 92; Hoffmann,
121; Zoller, 92; Esquire, padziernik 1958.
78 Ciano, 265266.
79 Mllern-Schnhausen, 159.
80 Ciano, 266.
81 Shirer, Berlin, 422.
82 Linge, nr 17.
83 Schmidt, 181183.
84 Breker, 151167; korespondencja, 1975.
85 Wywiad z Gieslerem, 1971; korespondencja, 1975.
86 Speer, Inside, 172.
87 Wywiad z Gieslerem, 1971.
88 Breker, 167; Speer, Inside, 170171.
75

Rozdzia 22 ZWYCISTWO GUBI NAWET ZWYCIZCW

1

Hoffmann, 122.
HH, 114.
3 Dziennik Haldera, 13 lipca 1940.
4 Schmidt, 185.
5 Delmer, Black Boomerang, 1011.
6 Shirer,: Berlin Diary, 453.
7 GFP, D, X, 260.
8 Ibid., 298.
9 Ansel, Hitler Confronts, 163165; dziennik Haldera, 22 lipca 1940.
10 New English Weekly, 21 marca 1940.
11 Kubizek, 292.
12 Warlimont, 111112; wywiad z Warlimontem, 1971; Ansel, 181.
13 GFP, X, 370374; Ansel, Hitler Confronts, 184189; Shirer, Rise, 764766.
14 HWD, 3738: Fhrer Conferences on Naval Affairs, 8283.
15 Irving, Rise, 101.
16 Shirer, Berlin Diary, 486.
17 Ibid., 496; Ansel, 283.
18 Raport kontrwywiadu niemieckiej marynarki wojennej dla Fhrera, 7 wrzenia 1940; Ansel, 284
286.
19 Ansel, 250.
20 Churchill, Their Finest Hour (Nowy Jork, 1962) 282.
21 Wywiad z Puttkamerem, 1971.
22 Brown, 41.
23 GFP, D, XI, 9398.
24 Ibid., 106108.
25 Ibid., 296297; Toland, Rising, 64.
26 Ansel, Hitler and Middle Sea, 33; GFP, XI, 250251.
2

27

HSC, 532; Schmidt, 193197; Hills, 345, 342; GFP, XI, 371379; wywiady z Puttkamerem, Schulzem
(1971) i Serrano Suerem (1963); Linge, nr 19; Keitel, 126.
28 Francisco Franco, Discursos y mensajes del Jefe del Estado 195154 (Madryt 1955), 41.
29 Hamilton, 231232; Griffiths, 271.
30 Ciano, 305; Martin van Creveld, Hitlers Strategy 19401941: The Balkan Clue (Londyn 1973), 4347.
31 Schmidt, 199.
32 Weizscker, 244.
33 Engel, 88.
34 Keitel, 126127; Linge, nr 19; Ciano, 300; zapiski Ciano, 28 padziernika 1940; Wiskemann, 283; GFP,
XI, 411412.

Rozdzia 23 WIAT WSTRZYMA ODDECH

1

Schmidt, 210213; GFP, XI, 537538.

GFP, XI, 542561; Schmidt, 213219.
3 GFP, XI, 562570; Louis Fischer, 431432.
4 TAH, 6566.
5 Public Record Office, Londyn, FO 800/316, H/XV/212.
6 GFP, XI, 598606; Hills, 348; HSC, 567.
7 Wywiad z markizem de Valdeglesias, 1971.
8 Wywiad z Ottonem Skorzenym, 1971; Hoare, 31.
9 Halder, 41.
10 McSherry II, 191.
11 Prange, 3233.
12 Boelcke, 110, 112.
13 HWD, 4950.
14 TAH, 17.
15 Flannery, 107109; Hitler, My New Order (Nowy Jork 1941), 901924.
16 ND, 872PS; Shirer, Rise, 822.
17 TAH, 9798.
18 Lochner, What About Germany?, 122.
19 GFP, D, XII, 364, 369375; Weizscker, 25; Keitel, 138139; zeznanie Jodla w Norymberdze, 5 czerwca
1946, 422.
20 Schmidt, 227.
21 Toland, Rising, 6566; GFP, XII, 376383, 386394.
22 Ibid., 397398.
23 TAH, 97.
24 Keitel, 134136; zeznanie Haldera zoone pod przysig w Norymberdze, 22 listopada 1945;
Warlimont, 160161; dziennik Haldera, 30 marca 1941.
25 GFP, XII, 446.
26 David Dallin, Die Sowjetspionage (Kolonia 1956); Carell, Hitler Moves, 59.
27 Toland, Rising, 6667.
28 GFP, XII, 537.
29 von Ribbentrop, Memoirs, 152.
30 Listy od Trevor-Ropera i Lee, 1975.
31 GFP, XII, 6669.
2

32

Warlimont, 140.
Guderian, 125.
34 Hanfstaengl, Out of Strong, 34.
35 Hess, 14.
36 Wywiad z Hildegard Fath, 1971.
37 Hess, 138.
38 Hess, 1921, 3137; korespondencja z Ilse Hess, 1975.
39 Engel, 103104.
40 Przesuchanie Speera, czerwieclipiec 1945; Field Intelligence Agency, przesuchanie Bodenschatza,
30 maja 1945.
41 Hess, 27; Dietrich, Hitler, 6263.
42 Schmidt, 233.
43 Wywiad z Fath, 1971.
44 Hess, 2122; korespondencja z Ilse Hess, 1975.
45 Douglas-Hamilton, 163.
46 Ibid., 197198.
47 Boelcke, 162.
48 Frank, 411.
49 Douglas-Hamilton, 167.
50 Wywiad z Heinzem Haushoferem, 1971; korespondencja, 1975.
51 Engel, 105.
52 Ibid.
53 Herbert, Let Us Be Glum.
54 Ciano, 451.
55 Wywiad ze Schwaebem i Florianem, 1971.
56 Hess, 2627.
57 Ibid., 138.
58 GFP, XII, 870.
59 Shirer, Rise, 829.
60 Wywiad z Oshim, 1966.
61 Zeznanie Jodla zoone podczas procesu w Norymberdze, 3 czerwca 1946, 308.
62 Krausnick, 519520.
63 Werth, Russia, 125126.
64 A.M. Nekrich, June 22, 1941 (Moskwa 1965), 144145.
65 Frank, 408, 414.
66 Majski, 156.
67 GFP, XII, 10661069.
68 Ibid., XII, 1072.
69 Carell, Hitler Moves, 45.
70 Dietrich, Hitler, 66.
71 Wywiad z Puttkamerem, 1971.
72 Ciano, 372.
73 Winston Churchill, The Grand Alliance (Boston 1950), 366367.
74 Schmidt, 234.
75 Ansel, Hitler and Middle Sea, 441.
33

Rozdzia 24 DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU

1

Boelcke, 176.
2 Wywiad z Olg Czechow, 1971.
3 Churchill, Grand Alliance, 370372.
4 Kennan, Memoirs, 133.
5 James M. Burns, Roosevelt: the Soldier of Freedom (Nowy Jork 1970), 103.
6 Friedlnder, Pius, 78.
7 Bullock, 587.
8 Zoller, 160.
9 Dietrich, Hitler, 89.
10 Warlimont, 180.
11 Leo Alexander, Journal of Criminal Law and Criminology, wrzesiepadziernik 1948, 315.
12 ND, RSHA IV-A-1, Raport operacyjny, 12 wrzenia 1941, nr 3154.
13 Bach-Zelewski, Aufbau, 23 sierpnia 1946.
14 GFP, D, XIII, 149156; 606608; wywiady z Koeppenem, Brutigamem i Leibbrandtem, 1971.
15 Przesuchanie Steengrachta przez pracownikw amerykaskiego Departamentu Stanu, 4 wrzenia
1945.
16 Engel, 110.
17 Dollmann, 191192; Alfieri, 159.
18 Zoller, 160.
19 Wywiady z Koeppenem i Heimem, 1971, 19741975.
20 HSC, 5860.
21 Ibid., 66.
22 Ibid. 6970.
23 Fabian von Schlabrendorff, Offiziere gegen Hitler (Zurych 1946), 4748; dziennik Haldera, 4 sierpnia
1941.
24 VB, 5 padziernika 1941; Stein, 7882.
25 Zapiski Koeppena, 9 padziernika 1941.
26 Smith, 8688.
27 Boelcke, 186.
28 HH, 145146.
29 Zapiski Koeppena, 17 padziernika 1941; wywiad z Koeppenem, 1975; HSC, 9193.
30 Werth, Russia, 246, 248249.
31 Wywiad z Oshim, 1966.
32 Guderian, 191192.
33 Przesuchanie Rundstedta przez Amerykanw, 1945; Shirer, Rise, 861.
34 Zeznanie generaa Augusta Wintera na procesie w Norymberdze, 8 czerwca 1946, 604.
35 Percy Schramm, 2627.
36 Hillgruber, Staatsmnner, 300 i nast.
37 Hassell, 208.
38 Brasseys Naval Annual, 232233.
39 Prange, 366.
40 Huss, 208222.
41 Wywiad z Oshim, 1966; przechwycona wiadomo Oshimy do Tokio, 29 listopada 1941, ND, D-656.
42 ND, 3598-PS.
43 Dietrich, Hitler, 7071.

44

Keitel, 162.
Irving, Hitler, 354.
46 HWD, 107.
47 TAH, 8788.
48 TMWC, 297298; Shirer, Rise, 894.
49 Prange, 97, 367377.
50 Warlimont, 208.
51 Keitel, 166.
52 Ibid., 164.
53 Halder, 49.
45

Rozdzia 25 A TOWARZYSZYA MU OTCHA

1

ND, PS 710.
IMT, XI, 398.
3 HSC, 91.
4 Ibid., 108109, 111.
5 Engel, 31.
6 ND, PS-2233; IMT, XXIX, 498 i nast.
7 Notatki Eichmanna, ND, NG 2586; Hilberg, 264265; ND, PS-709; Krausnick, 8287; Rhl, 163; wywiady
z Leibbrandtem i Hessem.
8 Life, 28 listopada 1960, 24 i 101.
9 HSC, 238.
10 Prange, 83.
11 Fredborg, 69.
12 Guderian, 205206.
13 Irving, Hitler, 357; wywiad z Milchem, 1971.
14 HSC, 257; Schramm, 28.
15 HH, 148.
16 Speer, Inside, 195.
17 Wywiad z Richardem Schulzem, 1973; korespondencja, 1975.
18 HSC, 309.
19 Ibid., 327.
20 Wywiady z Koeppenem, 1971, 1975.
21 Keesings Archiv der Gegenwart, 1940, 5409.
22 IMT, XVII, 172173.
23 Goebbels Diaries, 138.
24 BBC Monitoring Report, ND, 1961-PS.
25 Ciano, 478479.
26 Wywiad z Syrupem, 1971.
27 Goebbels Diaries, 88.
28 Jan Wiener, The Assassination of Heydrich (Nowy Jork 1969), 8290; Hhne, Order, 494495.
29 Schellenberg, 294.
30 Commentary, grudzie 1958, 481483.
31 Charles Wighton, Heydrich (Londyn 1962), 270; Hhne, Order, 496.
32 Zeznanie Wislicenyego zoone pod przysig, 18 listopada 1946; Levin, 300.
2

33

Himmler do Bergera, 28 lipca 1942, ND, NO-626.

Friedlnder, Kurt Gerstein, 104113.
35 Toland, Rising, 476.
36 Wywiad z Richardem Schulzem, 1972.
37 Dziennik Haldera, 24 sierpnia 1942; Heusinger, Befehl im Widerstreit (Tybinga 1950), 200201.
38 Zeznanie Jodla w Norymberdze, 3 czerwca 1946, 300301; Warlimont, 256257; wywiady
z Warlimontem, Heusingerem i Wienem, 1971.
39 Wywiad z Warlimontem, 1971.
40 Goerlitz, Paulus, 159160.
41 Warlimont, 258.
42 Engel, 127128.
43 Dziennik Haldera, 24 wrzenia 1942; Keitel, 184; korespondencja z Halderem, 1971; Shirer, Rise, 917
918.
44 Wywiad z Heusingerem, 1971.
45 Warlimont, 260.
46 Keesings Archiv, 5657.
47 Fredborg, 129.
48 TMWC, XXV, 331342, ND 294-PS; wywiad z Brutigamem, 1971.
49 Wywiad z Warlimontem, 1971; korespondencja, 1975.
50 OCHM, MS A-914.
51 BBC Monitoring Report.
52 Percy Schramm, 27.
53 von Ribbentrop, Memoirs, 169.
54 Wywiad z Oshim, 1966.
55 Gehlen, 59.
56 Percy Schramm, 109.
57 Ibid., 113.
58 G.K. Zhukov, Memoirs of Marshal Zhukov (Nowy Jork 1971), 409 [wyd. polskie: Wspomnienia
i refleksje, Warszawa 1985].
59 Goerlitz, Paulus, 210.
60 Carell, Hitler Moves, 635.
61 Goerlitz, 234; wywiad ze Schmidtem, 1971.
62 Goerlitz, 236.
63 Warlimont, 292.
64 Wywiad ze Schmidtem, 1971; korespondencja, 1975.
65 Wywiad z Mansteinem, 1971; Goerlitz, 277.
66 Goerlitz, 280.
67 Boelcke, 312, 314315.
68 Carell, 664; Goerlitz, 260261; wywiad ze Schmidtem, 1971.
69 HH, 152.
70 Carell, 669; Goerlitz, 264.
71 Paulus do Hitlera, 29 stycznia 1943.
72 Goerlitz, 250.
73 Wywiad z Hansem Hitlerem, 1971; Maser, Adolf Hitler, 479; Swietana Alliujewa, Twenty Letters to
a Friend (Nowy Jork 1967), 161163.
74 Carell, 670.
75 Wywiady ze Schmidtem, 1971.
34

76
77

Warlimont 300306; Felix Gilbert 1722.

William Craig, Enemy at the Gates (Nowy Jork 1973), XV.

Rozdzia 26 W NAJBLISZYM OTOCZENIU

1

Niewydane wspomnienia Gertrudy (Humps) Junge; wywiad, 1971.

Zoller, Hitler Privat (Dsseldorf 1949), 4445.
3 Josef Goebbels Reden, II, 19391945 (Dsseldorf 1971), 177183.
4 Bormann, 67.
5 Holborn, Republic, 316.
6 Goebbels Diaries, 266269.
7 Wywiady z Milchem, 1971; Irving, Rise, 202.
8 Lochner, Always the Unexpected, 294295.
9 Wywiad ze Schlabrendorffem, 1963.
10 Wywiad z Gerstdorffem, 1971; korespondencja z Gerstdorffem, 1975; Peter Hoffmann, Canadian
Journal of History, 1967.
11 Junge, Memoirs.
12 Bormann, 4243.
13 Wywiad z Hert Schneider, 1971.
14 Pozzi, Come li ho visto Io (Mondadori 1947), 147148.
15 Dostojewski, The Brothers Karamazov, 5 [wyd. polskie:Bracia Karmazow, Warszawa 2004].
16 HSC, 306.
17 Junge, Memoirs; korespondencja, 1975.
18 Schirach, 187188.
19 Junge, Memoirs.
20 Goebbels Diaries, 354359.
21 Wywiad z Zabelem, 1971
22 Junge, Memoirs; korespondencja, 1975.
23 Wywiady z Mansteinem i Puttkamerem, 1971; Guderian, 246247; Seaton, 356; Gahlen, 6465.
24 Hitler e Mussolini, 165190; Alfieri, 237248.
25 Warlimont, 342586; Felix Gilbert, 39 i nast.
26 Junge, Memoirs.
27 Felix Gilbert, 44.
28 Dziennik Wilfreda von Ovena, 4 sierpnia 1943.
29 Galland, 163.
30 HH, 154155; wywiad z Hessem, 1971.
31 HH, 155156.
32 Kleist, 145152, 162168; wywiady, 1963, 19701971; Vojtech Mastny, Stalin and the Prospects of
a Separate Peace, grudzie 1942, 1371, 1387.
33 Goebbels Diaries, 435437.
34 Prange, 384.
35 Dziennik Ovena, 10 wrzenia 1943.
36 Skorzeny, Special Missions, 7090; wywiady ze Skorzenym, 1956, 1963, 1971; korespondencja, 1975.
37 Anfuso, Da Palazzo Venezie al Lago di Garda (Cappelli 1957), 326327; Zoller, 180; von Ribbentrop,
Memoirs, 170171.
38 Goebbels Diaries, 477
2

39
40

Kleist, 169170.
Mastny, 1384, 1388.

Rozdzia 27 I DANO IM WADZ NAD CZWART CZCI ZIEMI

1

IMT, XI, 5253.

Wywiad z G.M. Gilbertem, 1972; Gilbert, Nuremberg.
3 Piotrowski, 281282.
4 Krausnick, 371.
5 Ibid., 123.
6 TAH, 57.
7 Hilberg, 320326; Ringelblum, 310, 326; raport Stroopa, ND 1061-PS.
8 Alexis Curvers, Pie XII, Le Pape outrag (Pary 1964), 139.
9 Wywiad z Konradem Morgenem, 1971.
10 Hhne, Order, 30; wywiady z Gudrun Himmler (1974), Wehserem (1971).
11 Werner Angress i Bradley Smith, Diaries of Heinrich Himmlers Early Years, Journal of Modern
History, wrzesie 1949, 223224.
12 Larry V. Thompson, 54 i nast.
13 Toland, Last, 132133; wywiady z Hausserem (1963), Sndermannem (1970), Richardem Schulzem,
Milchem, Wehserem, Grothmannem (1971).
14 Gilbert, Nuremberg, 230; Gilbert, Psychology, 255.
15 Die Zeit, 25 czerwca 1965.
16 Krausnick, 315.
17 Smith i Peterson, 38, 89.
18 ND, 1919-PS.
19 Smith i Peterson, 162 i nast.; Goldhagen, 4448.
20 Kleist, 126128; wywiad, 1971.
21 Goebbels Diaries, 279.
22 Mllern-Schnhausen, 220224.
23 Wywiad z Gerstdorffem, 1971; Kunrat von Hammerstein, Spaehtrupp (Stuttgart 1963), 192193; Smith
i Peterson, 201.
24 Smith i peterson., 201.
25 Ibid., 202.
26 Wywiad z Morgenem, 1971; zeznanie Morgena podczas procesu w Norymberdze, 78 sierpnia 1946,
488515.
2

Rozdzia 28 ZAMACH WOJSKOWY

1

Shirer, End, 279286.

Assmann; wywiad z Mansteinem, 1971.
3 Junge, Memoirs.
4 Reitsch, 212.
5 Notatka Hoffmanna z 3 marca 1944 na podstawie zapiskw Heinricha Heima.
6 Horthy, 213216; Warlimont, 412213.
7 Gehlen, 96.
2

Junge, Memoirs.
Wywiad z Gnschem, 1971.
10 Speer, Inside, 346347.
11 Percy Schramm, 27.
12 Wywiad z Warlimontem przeprowadzony przez majora Kennetha Hechlera, 19 lipca 1945, 5.
13 Wywiad z Heusingerem, 1971.
14 Carell, Invasion, 1416.
15 Linge, nr 34; wywiad z Gnschem, 1971.
16 Wywiad z Warlimontem, 1971; Warlimont, 427.
17 Dziennik Ovena, 6 czerwca 1944.
18 Hassell, 349350.
19 Irving, Rise, 285.
20 Hans Speidel, Invasion (Chicago 1950), 93; Shirer, Rise, 10391041; Speer, Inside, 356; OCMH,
monografia Speidla.
21 Assmann.
22 Junge, Memoirs.
23 Speer, Inside, 359361
24 Speidel, Invasion.
25 Chester Wilmot, The Struggle for Europe (Londyn 1952), 347.
26 Wywiad z Mansteinem, 1971.
27 Desmond Young, Rommel The Desert Fox (Nowy Jork 1950), 223224.
28 Speidel, Invasion, 71.
29 Zeller, 286.
30 Wywiad ze Steinerem, 1963; Hhne, Order, 513.
31 Rainer Hildebrandt, Wir sind die Letzten (Berlin 1950), 135137; Allen Dulles, Germanys Underground,
153163; Douglas-Hamilton, 219223.
32 Wulff, 97.
33 Zoller, 207208.
34 Walkre, film dokumentalny wyprodukowany przez Bawaria Atelier, Monachium, oparty na
zeznaniach ocalaych wiadkw; Zeller, 302303.
35 Wywiad z Heusingerem, 1971.
36 Wywiad z Puttkamerem, 1973; wywiad z Gnschem, 1971.
37 Zeller, 345348; Walkre.
38 Zeller, 304, 344.
39 Wywiad z Hasselbachem, 1971.
40 Junge, Memoirs.
41 Zeller, 346348; artyku Petera Hoffmanna o spisku z 20 lipca.
42 Zoller, 206207.
43 Dollmann, 324; wywiad z Dollmannem, 1971; Schmidt, 275277; Walkre; Zeller, 337338.
44 Zeller, 306; Fabian von Schlabrendorff, They Almost Killed Hitler (Nowy Jork 1947).
45 Zeller, 307309; Walkre.
46 Wywiad z Remerem, 1971.
47 Walkre, Zeller, 355; Bramsted, 338339.
48 Wywiad z Remerem, 1971; Zeller, 339341, 355356; Bramsted, 339340; Walkre; Speer, Playboy,
czerwiec 1971, 193; dziennik Ovena, 20 lipca 1944.
49 Brassey, 408.
50 OCMH, MS B-272, Monografia Gnthera Blumentritta, 20 July 1944; wywiad z Blumentrittem, 1957.
9

51

Bormann, 6162.
Wywiad ze Skorzenym, 1971.
53 Zeller, 315318; zeznanie Hpnera, TMWC XXXIII, 299530.
54 Zeller, 319.
55 Wywiad z Remerem, 1971.
56 Skorzeny, Special Missions, 117118; wywiad ze Skorzenym, 1971.
57 Zeller, 339; wywiady z Remerem, 1971.
58 Zeller, 349.
59 Junge, Memoirs; wywiad z Christian, 1971.
60 Zeller, 342343.
61 Wilhelm von Schramm, Der 20 July in Paris (Bad Wrishofen 1953), 105; wywiad ze Schrammem,
1971.
62 Dziennik Ovena, 21 lipca 1944.
63 Bormann, 6465.
64 Wywiad z Puttkamerem; Assmann.
65 Wywiad z Giesingiem, 1971; niepublikowany Dziennik Giesinga.
66 Gun, Eva Braun, 179180.
67 Junge, Memoirs; Zoller, 193; Walkre.
68 NA Film, ML/125, 131; protok przesuchania Eickena przez Amerykanw, 30 wrzenia 1945.
69 Shirer, Rise, 10801081.
70 Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.
71 Wywiad z Florianem, 1971.
72 Vierteljahreshefte fr Zeitgeschichte, 4 (1953), 363394.
73 Zeller, 371375; IMT, XXXIII, 2999; zeznanie Petera Vossena penicego funkcj stenotypisty podczas
procesu: Shirer, Rise, 1070.
74 Speer, Playboy, czerwiec 1971, 193; wywiad z Belowem, 1971; korespondencja z Hasselbachem,
1975.
75 Guderian, 296.
76 Wilhelm Schramm, 189190, 207208; Carell, Invasion, 260; Percy Schramm, 167168.
77 Wywiad z Morgenem, 1971.
78 Felix Gilbert, 105106; Warlimont, 450455.
79 Junge, Memoirs.
80 Dziennik Giesinga.
52

Rozdzia 29 BITWA O ARDENY

1

HWD, 197.
OCMH, A-862, The Preparations for the German Offensive in the Ardennes; wywiad ze Schrammem,
1957.
3 Wywiad z pani Schmundt, 1971.
4 Dziennik Giesinga; kardiogramy Hitlera w: Hitler as Seen by His Doctor, NA USFET, OI/CIR/4.
5 Junge, Memoirs.
6 Bormann, 7980; Dziennik Giesinga.
7 Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.
8 Doktor Hasselbach nie wierzy, e Giesing poda Hitlerowi podwjn dawk kokainy
(korespondencja, 1975).
2

Dziennik Giesinga; wywiad, 1971.

Speidel, 152; Desmond Young, 251252; Milton Schulman, Defeat in the West (Nowy Jork 1948), 138
139; Zeller, 378379; Shirer, Rise, 10771079.
11 Wywiady ze Skorzenym, 1957, 1963, 1971.
12 Wywiad z Percym Schrammem, 1957; Schramm, Preparations.
13 Junge, Memoirs.
14 Wywiady z Manteufflem, Blumentrittem i Percym Schrammem, 1957; OCMH, MS B-151, Manteuffel;
Percy Schramm.
15 Dwight Eisenhower, Crusade in Europe (Garden City 1948), 350; wywiad z Bradleyem, 1957.
16 Toland, Battle, 51; wywiad z Balckiem, 1963.
17 Wywiad z Manteufflem, 1957.
18 OCMH, A858, The Course of Events of the German Offensive in the Ardennes.
19 Relacja Magdy Gring w ksice Zieglera.
20 Felix Gilbert, 158174.
21 Percy Schramm; wywiad z Blumentrittem, 1957.
22 Warlimont, 495496.
23 Wywiad z Ruckiem, 1971.
24 Churchill, Triumph and Tragedy (Nowy Jork 1962), 240241.
25 Guderian, 315; wywiad z Praunem, 1971.
26 Junge, Memoirs.
10

Rozdzia 30 TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWA

PI MINUT PRZED PNOC
1

Ausubel, 46.
Bormann, 164.
3 Guderian, 337; wywiady z dwoma pragncymi zachowa anonimowo oficerami SS, ktrzy byli
wwczas obecni, 1963.
4 Wywiad ze Schlabrendorffem, 1963.
5 Bormann, 168169.
6 TAH, 3334; 3841.
7 Wywiad z Gieslerem, 1971.
8 Wywiady z generaami Wenckiem i Thomalem oraz majorem Berndem Freytagiem von
Loringhovenem, 1963; Guderian, 342344.
9 TAH, 5057.
10 Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.
11 Rudolf Semmler, Goebbels: The Man Next to Hitler (Londyn 1947).
12 Kleist, 184190; wywiady z Kleistem, 1963, 1970.
13 Relacja o dokonaniach Kerstena zawarta w jego wasnej ksice jest niewiarygodna. Na przykad
twierdzenie, e przekona Himmlera, aby wymg na Hitlerze cofnicie rozkazu deportacji duej
liczby holenderskich cywilw, zostao obalone w 1972 roku przez znanego holenderskiego
historyka, profesora Lou de Jonga, ktry dowid, e Kersten sfaszowa cztery dokumenty, by
zyska uznanie i zaj w holenderskich podrcznikach szkolnych miejsce narodowego bohatera.
14 HH, 194303; wywiad z Hessem, 1971.
15 Folke Bernadotte, The Curtain Falls (Nowy Jork 1945), 2561; wywiad z Estelle Bernadotte, 1963.
16 Kleist, 191192; wywiad z Kleistem, 1970.
2

17

HH, 202215; wywiad z Hessem, 1971. W marcu 1975 roku, po przejrzeniu tego fragmentu swojej
opowieci, doktor Hesse owiadczy: Zostaem zmuszony do zaniechania sztokholmskiej misji
z powodu niedyskrecji szwedzkiej prasy (). Napisano, e miaem nawiza kontakt z brytyjsk
ambasad w Sztokholmie, ale brytyjski wysannik odmwi spotkania ze mn. Byo to cakowit
nieprawd. W Sztokholmie nie rozmawiaem osobicie z adnym Brytyjczykiem. Autorem tej
niedyskrecji by sam Schellenberg. Odkryem to dopiero wiele lat po napisaniu ksiki, dziki
pomocy doktora Kleista. Schellenberg powiedzia Kleistowi, e on i Himmler nie mogli pozwoli,
by Ribbentrop prowadzi negocjacje w imieniu ydw lub zwolennikw pokoju. Z tego powodu
uwaa za konieczne storpedowanie moich negocjacji poprzez kontrolowany przeciek. Nigdy
jednak nie zamierzali wyrzdzi mi krzywdy. To tumaczy, dlaczego Schellenberg stara si podj
negocjacje pod koniec wojny oczywicie, bez powodzenia i co waniejsze, dlaczego Himmler
nie cofn rozkazu zaprzestania eksterminacji ydw. W ten sposb okoo trzech milionw ydw
dostao si w rce Rosjan, a pniej okoo dwch milionw zdoao wyemigrowa do Izraela.
18 Zoller, 230231.
19 Wywiady z Florianem, Jordanem i Scheelem, 1971.
20 Wywiad z Kempk, 1971.
21 Speer, Inside, 436437, 440.
22 Boldt, 84.
23 Guderian, 356357; wywiady z Puttkamerem (1971), Freytagiem von Loringhovenem oraz
generaami Thomalem i Bussem (1963).
24 TAH, 104108.
25 Wywiady z generaami Wollfem, Aireyem i Lemnitzerem, Allenem Dullesem i Gero von
Gaevernitzem, 19631964.
26 Correspondence Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the
USA and the Prime Minister of Great Britain during the Great Patriotic War of 19411945, II, 206210.
27 Dziennik Schwerina von Krosigka (Shirer, End, 193). Sowa Carlylea zostay bdnie przytoczone;
caryca zmara 5 stycznia 1762 roku.
28 Horoskop Hanussena postawiony 1 stycznia 1933 roku przepowiada, e Hitler signie po wadz
w cigu trzydziestu dni i bdzie odnosi wielkie sukcesy, dopki nie dojdzie do zjednoczenia
trzech. Pniej, na wiosn 1945 roku, dzieo jego ycia legnie w gruzach w ogniu i pomieniach.
Chocia Hitler czsto drwi z astrologii w obecnoci najbliszych, okazywa autentyczne
zainteresowanie nie tylko horoskopem Hanussena, ale take przepowiedni pani Ebertin
z 1923 roku.
29 Wywiad z Bussem, 1963.
30 Semmler, 192 i nast.
31 HH, 218219.
32 Wywiad z Bussem, 1963.
33 Max Domarus, Hitler: Reden und Proklamationen (Wrzberg 19621963), 22232224.
34 Dziennik Ovena, 18 kwietnia 1945.
35 Rudel, 217220; wywiad, 1963.
36 Uniemoliwiono mi wyjazd ze Szwecji z kilku powodw napisa autorowi tej ksiki Storch
w 1965 roku. Po pierwsze, w ostatniej chwili odmwiono mi szwedzkiego paszportu, ale nie to
byo gwn przyczyn. Po drugie, Kleist dowiedzia si, e mam przyjecha, i dlatego nie
chciaem wyjecha ze Sztokholmu. Po trzecie, ju realizowalimy nasz cel przejcia obozw
koncentracyjnych i przetransportowania dziesiciu tysicy ydw do Szwecji. Jedynym motywem
naszych rozmw byo uniemoliwienie Kaltenbrunnerowi przeciwdziaania, jak to miao miejsce
w Buchenwaldzie (). Poniewa uniemoliwiono mi wyjazd, w ostatniej chwili wskazaem

Masura. Wybraem go, gdy mia brod i wydawa si starszy od innych. Niestety, Masur nie mia
pojcia o naszych negocjacjach, a w tak krtkim czasie (dwch godzin) nie mogem mu
wszystkiego wyjani.
37 Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1963.

Rozdzia 31 PI MINUT PO PNOCY, CZYLI KAPITAN IDZIE NA

DNO RAZEM Z OKRTEM
1

Keitel, 197.
Junge, Memoirs.
3 Zoller, 247248.
4 New York Times, 12 kwietnia 1945.
5 Norbert Masur, En Jood talar med Himmler (Sztokholm 1946); The Memoirs of Doctor Felix Kersten
(Garden City 1947), 284286; Schellenberg, 385386.
6 Schellenberg, 387.
7 Dziennik Ovena, 21 kwietnia 1945; Semmler.
8 Wywiad ze Steinerem, 1963; Cornelius Ryan, The Last Battle (Nowy Jork 1966), 426.
9 CIC Dokument 03649, 12 padziernika 1945, Carlisle Barracks.
10 Trevor-Roper 117119; wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Junge, Memoirs.
11 Semmler; Trevor-Roper, 120.
12 Keitel, 201.
13 Memorandum podyktowane przez Jodla onie jego obrocy w Norymberdze, 1946; cyt. za: Percy
Schramm, 204.
14 Keitel, 202; Generalfeldmarschall Keitel, Verbrecher oder Offizier?, red. Walter Grlitz (Gttingen 1961).
15 Junge, Memoirs.
16 Koller, Die Letze Monate (Mannheim 1949); Trevor-Roper, 128131.
17 Trevor-Roper 138139; Toland, Last, 431432.
18 Keitel, 206; Generalfeldmarschall Keitel; Toland, Last, 432.
19 Junge, Memoirs.
20 Gun, Eva Braun, 209210; wywiad z Hert Schneider, 1971.
21 CIC, Teczka Fegeleina, zacznik 18, Carlisle Barracks.
22 Bernadotte 106114.
23 Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Boldt, 166167.
24 Drahtloser Dienst (Nord), 4 kwietnia 1945, monitoring BBC.
25 Der Spiegel, stycze 1966.
26 Reitsch, 229; przesuchanie Reitsch przez Amerykanw, 8 padziernika 1945, The Last Days in
Hitlers Air Raid Shelter, ref. AIU/IS/1.
27 Wywiad z Wenckiem, 1963.
28 Der Spiegel, stycze 1966.
29 Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Boldt, 183184.
30 Reitsch, 229; przesuchanie Reitsch.
31 Der Spiegel, stycze 1966.
32 Wywiad z Naumannem, 1971.
33 Wywiad z Wenckiem, 1963.
34 F. Bandini, Le Ultime Ore di Mussolini (Suger 1959), 95; Deakin, 814817; Toland, Last, 475513.
35 Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963.
2

36

Manvell, Dr. Goebbels, 272273.

CIC, Teczka Bormanna 03649, Carlisle Barracks.
38 Dziennik Weidlinga.
39 Przesuchanie Reitsch.
40 Junge, Memoirs. Tekst dwch testamentw Hitlera: ND 3569-PS; przekad angielski, Stein, 8387.
41 Junge, Memoirs.
42 Ibid.
43 Ibid.
44 Dziennik Weidlinga.
45 Junge, Memoirs.
46 Wywiad z Gnschem, 1963.
47 Wywiady z Gnschem i Kempk, 1963.
48 Rozdzia ksiki Zieglera powicony Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.
49 Junge, Memoirs; wywiady z Kempk i Gnschem, 1963, 1971.
50 Schirach, 192.
37

Epilog
1

CIC, Teczka Fegeleina, tekst przesuchania, Carlisle Barracks.

Bezymenski, 66.
3 Korespondencja z Soggnaesem, 1973.
4 Bezymenski, 63.
5 Wywiad z Kempk, 1971.
6 Wywiad z Naumannem, 1971.
7 Korespondencja z Soggnaesem, 1975.
8 Wywiad z Dnitzem, 1963.
9 Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1963.
10 Wywiad z Grothmannem, 1971.
11 Gilbert, Pschychology, 109110.
12 Gilbert, Nuremberg, 260.
13 Andrus, 195196; Gilbert, Nuremberg, 300.
14 Wywiady z Richardem i Monik Schulze-Kossens, 1973.
2

Przypisy wyjaniajce

1*

Pierwsze wydanie ksiki ukazao si w 1976 roku.

Sugestia, e doktor Forster wywoa u pacjenta halucynacj przy pomocy hipnozy, pojawia si
w powieci o Hitlerze i Forsterze napisanej przez przyjaciela tego drugiego, lekarza Ernsta Weissa,
ktry zaj si pisaniem dramatw i powieci. W jego ksice Der Augenzeuge (Naoczny wiadek)
onierz o inicjaach A.H. przybywa do szpitala wojskowego w Pasewalku w 1918 roku i twierdzi,
e zosta otruty gazem. Psychiatra, narrator opowieci, diagnozuje jego przypadek jako lepot
spowodowan histeri i ordynuje wywoanie halucynacji za pomoc hipnozy.
3* Mogy nim kierowa take inne motywy. W wiosce krya plotka, e Alois by jego biologicznym
dzieckiem. Franz Jetzinger, autor do wiarygodnej ksiki o modoci Hitlera, sugerowa, e
Hiedler mg podj decyzj o uznaniu Aloisa, traktujc to jako swoiste zabezpieczenie kariery
modego mczyzny, co stanowio wany motyw, jeli jego naturalny ojciec by ydem.
4* Tu po samobjstwie arcyksicia Ferdynanda w Mayerlingu.
5* Hymny austriacki i niemiecki miay t sam melodi skomponowan przez Haydna, a zwolennicy
pangermaskich idei buntowniczo nucili sowa Deutschland ber Alles. Witali si te potajemnie
niemieckim pozdrowieniem Heil!
6* Tej wiosny, odwiedzajc pobliskie miasto, napisa wiele mwicy wiersz w ksidze goci. Kilku
sw nie dao si odczyta.
1. Gocie siedz w przestronnej, widnej sali,
Raczc si winem i piwem,
apczywie jedzc i pijc
() dopki nie skocz na czterech.
2. Wspinaj si na wysokie gry
() z dumn min,
A pniej spadaj w d, koziokujc w powietrzu,
I nie mog odzyska rwnowagi.
3. Na koniec smtnie wracaj do domu,
Zapominajc, ktra godzina,
A nieszczsnych () ony,
Biciem lecz ich rany.
Do wiersza doczono ilustracj przedstawiajc niskiego czowieczka okadanego dugim
kijem przez kobiet o ogromnych piersiach. Rysunek i wiersz byy dzieem chopaka, ktry
niedawno skoczy szesnacie lat. Zdumiewajce jest, e zrobi tak dziwny wpis w ksidze goci.
7* Jego wspczesny, Marc Chagall, nie zosta przyjty do Akademii Sztuki w Sankt Petersburgu.
8* W latach siedemdziesitych XX wieku.
9* Kilka lat temu wspomniane prysznice zostay rozebrane, gdy nikt ich nie uywa. Od czasw
Hitlera standardy czystoci i porzdku mimo wysikw obecnej administracji ulegy obnieniu.
10* Freud, rozgoryczony przesdami, ktre napotka w Wiedniu, doszed do wniosku, e u podstaw
antysemityzmu ley strach przed kastracj, gdy w tradycji ydowskiej istnia zwyczaj
obrzezania 32.
2*

11*

Cytowany list i wiele innych rwnie niezwykych pism i dokumentw nalecych do Hitlera,
wspominanych na kartach tej ksiki, pochodzi z budzcej kontrowersje prywatnej kolekcji
doktora Johannesa von Mllerna-Schnhausena z Wiednia, ktr nazywa H.B.H. Privat
Archiv33.
12* Mayrhofer powiedzia swojej crce Johannie, e w tej sprawie Hitler zachowa si przyzwoicie
oraz e nie byo adnych skarg pod jego adresem albo on o nich nie sysza.
13* Chocia Bawaria wchodzia w skad Cesarstwa Niemieckiego, zachowaa suwerenno do 1918
roku.
14* Fritz Wiedemann, ktry w 1935 roku zosta adiutantem Hitlera, a cztery lata pniej odsunity za
sprzeciwianie si polityce zagranicznej Fhrera, napisa w swojej ksice Der Mann, Der Feldherr
werden wollte, e Hitler doskonale pamita swoje wojenne dowiadczenia. Nigdy nie przyapaem
go na kamstwie lub przesadzie, kiedy o nich opowiada.
15* W swoim niepublikowanym dzienniku scenograf Gordon Craig uzna obrazy Hitlera z czasw
wojny za wyjtkowe pod wzgldem artystycznym. Jego pochway mogy po czci wypywa
z wdzicznoci. Podczas II wojny wiatowej Hitler dosownie wybawi go od mierci godowej
w Paryu, kupujc jego szkice46.
16* Poilu (wos.) okrelenie piechura armii francuskiej z I wojny wiatowej.
17* Oprcz przyznania elaznego Krzya pierwszej i drugiej klasy, ktrym zosta odznaczony w 1914
roku, Hitler otrzyma nastpujce odznaczenia: 17 wrzenia 1917 roku Krzy Wojenny
z Mieczami trzeciej klasy; 9 maja 1918 roku Pukowy dyplom uznania za wyjtkowe mstwo; 18
maja 1918 roku Czarna odznaka za rany; 25 sierpnia 1918 roku Odznaka za sub trzeciej
klasy.
18* Niem. vlkisch to nieprzetumaczalne sowo oznaczajce dosownie ludowy, ale posiadajce
take rasistowskie podteksty. Przetumaczenie go jako rasistowski oznaczaoby pominicie
ludowo-nacjonalistycznych implikacji.
19* Protokoy zostay napisane we Francji, ognisku antysemityzmu, przez agentw cara
i opublikowane kilka lat pniej w Rosji, pod koniec XIX wieku. W Niemczech opublikowano je
pierwszy raz rok po zawieszeniu broni, w rosyjskim pimie emigracyjnym, ale wywoay
niewielkie zainteresowanie. Mimo amatorskiego faszerstwa Wilhelm II i Mikoaj II traktowali
Protokoy jak ewangeli. Po zamordowaniu czonkw carskiej rodziny znaleziono je
w Jekaterynburgu obok Biblii oraz Wojny i pokoju.
20* Jak na ironi, pani Erlanger, wacicielka domu, w ktrym mieszka Hitler, cho ydwka,
zachowaa o nim jedynie mie wspomnienia: Czsto spotykaam go na schodach i przed drzwiami
zwykle zapisywa co w notatniku (). Nigdy nie da mi odczu, e traktuje mnie inaczej ni
innych ludzi25.
21* Nie byli jedynymi obrocami skrajnej prawicy. Sdziowie, funkcjonariusze policji oraz urzdnicy
pastwowi i lokalni, a nawet wojskowi, ktrzy chcieli powstrzyma Hitlera, wyranie skaniali si
ku nacjonalistom, ktrzy odwoywali si do przemocy. Spord trzystu siedemdziesiciu szeciu
zabjstw politycznych dokonanych w Niemczech od stycznia 1919 do czerwca 1922 roku
dwadziecia dwa zostay popenione przez zwolennikw lewicy, a trzysta pidziesit cztery przez
prawic. Politycy lewicowi otrzymywali przecitnie wyrok stu osiemdziesiciu miesicy wizienia,
podczas gdy prawicowi jedynie cztery miesice. Dziesiciu zwolennikw lewicy skazano na
mier, co nie spotkao adnego z czonkw partii prawicowej 40.
22* Gbi i zjadliwoci antysemityzmu Hitlera z 1922 roku dowioda rozmowa, ktr odby ze swoim
znajomym, Josefem Hellem. Kiedy Hell spyta Hitlera, co by zrobi, gdyby mia pen swobod
dziaania wobec ydw, ten drugi nagle straci nad sob panowanie. Nie patrzy ju na mnie
wspomina Hell ale gdzie daleko, w pustk, a po chwili zacz na nowo podniesionym gosem.

Uleg jakiemu paroksyzmowi gniewu i zacz do mnie wykrzykiwa, jakbym by du

publicznoci: Gdybym otrzyma wadz, unicestwienie ydw staoby si moim pierwszym
i najwaniejszym zadaniem. Kiedy dojd do wadzy, ka wznosi jedn szubienic po drugiej, na
przykad na Marienplatz w Monachium. Postawi ich tyle, na ile pozwoli zapewnienie
swobodnego ruchu. Pniej ka wiesza jednego yda po drugim i bd tam dynda, dopki nie
zaczn cuchn. Pozostan na sznurze tak dugo, jak dugo bdzie to moliwe ze wzgldw
higienicznych, a gdy zostan odcici, w ich lad pjd kolejni, a wytpiony zostanie ostatni yd
w Monachium. Podobne metody zastosuj w innych miastach, dopki Niemcy nie zostan
uwolnione od ostatniego yda!50.
23* Najbardziej przejmujcy film o tamtych czasach nie zosta nakrcony przez Niemca, ale
Amerykanina, Davida W. Griffitha. By to obraz zatytuowany Isnt Life Wonderful (Czy ycie nie
jest cudowne?), opowiadajcy o losach niemieckiego maestwa, granego przez Neila Hamiltona
i Carol Dempster, ktrego los zaley od maego poletka ziemniakw. W kulminacyjnej scenie
filmu pod oson nocy id na wykopki, zaprzgaj si do wozu niczym konie i zaczynaj go
cign przez las. Tam napadaj ich maruderzy i odbieraj zbiory. Najlepszym niemieckim
filmem by Die freudlose Gasse (Ulica pozbawiona radoci) Pabsta, z Gret Garbo w swojej
pierwszej gwnej roli, o losach crki buruazyjnej wiedeskiej rodziny, ktra goduje z powodu
machinacji niegodziwych maklerw giedowych. Reyser ukaza realistyczne sceny
przedstawiajce klientw czekajcych ca noc przed jatk. W finaowej sekwencji oszalay tum
atakuje budzcego odraz rzenika, ktry si wzbogaci na ich cierpieniu.
24* Nieporozumienia zdarzay si take w najbliszym krgu Hitlera, np. kapitan Rhm podj dwie
prby zdobycia poparcia ksicia Ruprechta. Za pierwszym razem pad na kolana i ze zoonymi
domi baga go, eby podj wspprac z Hitlerem. Zosta szybko odprawiony w niezbyt
przyjazny sposb. Za drugim, Rhm zasugerowa, e Hitler, Ludendorff i nastpca tronu mogliby
wsplnie rzdzi Bawari, uywajc kraju jako bazy do przeprowadzenia zbrojnej inwazji na
pnocne Niemcy, w ktrej wezm udzia rne organizacje patriotyczne. Powiedziaem mu, e to
nonsens, wspomina polityczny doradca Ruprechta 16.
25* Hitler czsto przedstawia odmienn wersj swoim wsppracownikom. Mg z miejsca odrzuci
pomys porwania, na co wskazywayby jego sowa skierowane do Hanfstaengla. Rosenberg by
jednak przekonany, e przygotowania do puczu trwaj nadal, dopki w Dniu Polegych nie odkry,
e alei pilnuj silne oddziay policji, i nie poinformowa Hitlera, e naley przerwa operacj.
Helene Hanfstaengl zauwaya, e Hitler czsto skca ze sob swoich doradcw i trzyma ich
w niewiedzy nigdy nie zwierzy si ze swoich planw, wizyt i nowych znajomoci wicej ni
jednemu lub dwm zwolennikom. Czsto prowadzio to do niezrcznych sytuacji, gdy rni
czonkowie partii odkrywali, e o niczym nie wiedzieli. Tak Hitler pojmowa cakowit osobist
kontrol18.
26* Kiedy Murphyemu nie pozwolono przesa zaszyfrowanego telegramu, oburzony domaga si
rozmowy z Hitlerem. Po godzinie sporw w kocu zobaczyem si z nim o trzeciej nad ranem,
tylko po to, aby usysze uprzejme owiadczenie, e nie mog przesa wiadomoci. Mj protest by
wwczas jedynie formalnoci, gdy ju wysaem koleg, Halsteada, eby pojecha samochodem
do Stuttgartu i stamtd nada telegram41.
27* Wikszo relacji opisuje odwag Ludendorffa, ktry sta wyprostowany, podczas gdy Hitler
niegodnie run na ulic, cho zwichnicie ramienia wskazuje, e zosta pocignity. Naley
wtpi, by Hitler pad na ziemi z wasnej woli, gdy by dowiadczonym onierzem frontowym.
Robert Murphy zawiadczy, e Ludendorff i Hitler zachowali si identycznie, jak zaprawieni
w boju onierze, ktrymi byli. Obaj padli na ziemi, by unikn gradu kul. Inny naoczny

wiadek, str, widzia, jak Ludendorff rzuca si na ziemi i chowa za ciaem zabitego lub
rannego. Kolejny str potwierdzi, e po pierwszej salwie nikt nie sta na nogach 58.
28* Powcigliwo Helene Hanfstaengl w poczeniu z elokwencj jej teciowej i bratowej Erny
wprowadzia w bd take kilku historykw, ktrzy napisali, e w Uffing Hitlerem opiekoway si
matka i siostra Hanfstaengla.
29* Korespondencja Gringa z Negrellim z lat 19241925 zostaa niedawno odnaleziona
i przetumaczona przez Bena E. Swearingena. Listy rzucaj wiato na nieznany okres w karierze
Gringa, zawieraj rwnie nowe informacje na temat wczesnych relacji midzy nazistami
i faszystami.
30* Oficjalne dane dotyczce liczby czonkw z tego okresu nie s wiarygodne. Schwarz celowo
przyporzdkowywa czonkom kolejne numery z listy, by zatuszowa straty wynikajce
z rezygnacji lub wydalenia niektrych. Co wicej, gauleiterzy i lokalni przywdcy stale faszowali
raporty, by nie przesya do centrali wszystkich skadek czonkowskich.
31* Hitler nie uwaa Jezusa za yda, ale Mischlinga (p-yda, ktry nie wyznawa religii ydowskiej,
a zatem by czowiekiem wolnym od wirusa ydostwa), powoujc si na niepokalane poczcie,
ktre spowodowao, e mia tylko dwch ydowskich dziadkw28.
32* Hanfstaengl napisa, e melodia kropka w kropk przypominaa wiedesk piosenk kabaretow
z przeomu wiekw, ktrej pierwotne sowa brzmiay mniej wicej tak:
Kiedy nasze oczy si spotkay,
A moje wargi dotkny twoich,
Ogarna nas mio.
Wessel jedynie dostosowa melodi do rytmu marsza13.
33* Badania przeprowadzone przez Nikolausa Preradovica z uniwersytetu w Grazu rzucaj pewne
wtpliwoci na dowody zebrane przez Franka. Preradovic nie odnalaz adnej wzmianki
o Frankenbergerach lub Frankenreitherach w ksigach gminy ydowskiej w austriackim Grazu.
To prawda, e zapiski rozpoczynaj si od 1856 roku, dziewitnacie lat po narodzinach ojca
Hitlera, ale stao si tak dlatego, e w 1496 roku ydzi zostali wypdzeni z regionu Steiermark
i dopiero w 1856 roku otrzymali zgod na powrt. Wczeniej, zdaniem Preradovica, w Grazu nie
byo ani jednego yda.
34* Hitler nie mg zamordowa Geli, gdy w tym czasie przebywa w Norymberdze, wydaje si te
mao prawdopodobne, aby on lub jeden z jego wsppracownikw nakazali zlikwidowa
dziewczyn, eby zapobiec skandalowi. Gdyby tak byo, z pewnoci nie zamordowano by jej
w mieszkaniu Fhrera. Niektrzy zwolennicy Hitlera utrzymywali, e mier bya przypadkowa,
e Geli przerazia si jakiego haasu i sama postrzelia ze strachu. Wysuwano rwnie hipotez,
e odgrywaa scen z pistoletem i bro wypalia. Zgromadzone dowody wskazuj, e
najprawdopodobniej popenia samobjstwo z rozpaczy, zazdroci albo innego nieznanego
powodu. Matka Williama Patricka Hitlera powiedziaa Hanfstaenglowi, e najblisza rodzina
doskonale wiedziaa, i przyczyn samobjstwa Geli bya cia, w ktr zasza z ydowskim
nauczycielem rysunku w Linzu. W 1971 roku drugi kuzyn Fhrera, Hans Hitler, przemawiajcy
w imieniu rodziny, kategorycznie temu zaprzeczy.
35* Ju wczeniej wygasza podobne uwagi i bawi si pomysem przejcia na wegetarianizm, cho
tym razem, wedug frau Hess, mwi jak najbardziej powanie. Od tej pory, twierdzia, Hitler nie
zjad kawaka miejsca z wyjtkiem wtrobianych knedli. Zmiana dokonaa si tak nagle!
Wczeniej jada miso. Trudno to zrozumie albo wyjani56.
36* Na pocztku 1932 roku austriacki kanclerz Dollfuss poprosi waciciela i redaktora Wiener Sonnund-Montags Zeitung o zbadanie pochodzenia Hitlera. Odnaleziono dokumenty wskazujce, e

ojciec Hitlera pochodzi z nieprawego oa, i opublikowano je w specjalnym wydaniu gazety,

liczc na to, e wpyn na wynik wyborw w Niemczech.
37* Hitler nie by jeszcze wwczas gwnym beneficjentem niemieckiego przemysu. Po
przeanalizowaniu wszystkich faktw pisa H.A. Turner trzeba stwierdzi, e dotacje finansowe
przedstawicieli krgw przemysowych szy w duej mierze na dziaania przeciwne nazistom.
Wikszo pienidzy w partyjnej kasie pochodzia ze skadek czonkowskich 38.
38* Hitler by peen podziwu dla zdecydowanego sposobu, w jaki prezydent obj ster rzdw. Mam
sympati dla pana Roosevelta powiedzia korespondentowi New York Timesa dwa miesice
pniej gdy zmierza do osignicia postawionych celw mimo oporu Kongresu,
parlamentarnych lobby i administracji. Hitler przypomnia dalej, e on by jedynym europejskim
przywdc, ktry wyrazi zrozumienie dla metod i motyww prezydenta Roosevelta41.
39* Urzdnicy pocztowi wymylili skrcon nazw nowej organizacji Gestapa ktra szybko
przeksztacia si w kolokwialny skrt Gestapo, synonim politycznego terroru.
40* Tekst misterium pasyjnego poprawiono dopiero w 1975 roku, obciajc win Lucyfera, upadego
zego anioa.
41* William Patrick Hitler w kocu przeprowadzi si do Ameryki razem z matk i podczas II wojny
wiatowej suy w US Navy. Obecnie mieszka w okolicach Nowego Jorku pod zmienionym
nazwiskiem i ma syna Adolfa 17.
42* Sednem porozumienia zawartego dziesi lat wczeniej w Locarno by traktat o wzajemnych
gwarancjach zobowizujcy sygnatariuszy do poszanowania granic midzy Niemcami, Francj
i Belgi oraz demilitaryzacja Nadrenii.
43* W pobliu od listopada 1915 do czerwca 1916 roku walczy Winston Churchill jako podpukownik
Szstego Batalionu Szkockich Fizylierw Krlewskich.
44* W numerze Time z 14 listopada 1938 roku zamieszczono wiadomo, e Hitler zwrci si
wczeniej do profesora Heinricha von Neumanna z Wiednia, najsawniejszego otolaryngologa na
wiecie, z prob, eby zbada mu krta. Neuman, ortodoksyjny yd, odmwi.
45* Inn koci niezgody, zdaniem Hansa Hitlera, drugiego kuzyna Fhrera, byo naleganie Angeli na
to, eby moga wystpowa publicznie. Lubia czu si wana (), Hitler nie mg tego cierpie.
Inny krewny ze strony matki, Fritz Pauli, by przyczyn znacznie wikszego ambarasu. Nie tylko
polubi ydwk, ale mia szczeglne poczucie humoru i wcale si z tym nie kry. Drukowa
pocztwki z drzewem genealogicznym Hitlera, umieszczonym u dou panieskim nazwiskiem
swojej ony (Rosenthal); rozdawa je ludziom z komentarzem, e to ydowska strona Adolfa
Hitlera.
Plotka, e Hitler le traktowa swoj modsz siostr, zostaa zdementowana po wojnie przez
sam Paul. Kiedy za sawa Hitlera dotara do Wiednia, zmienia nazwisko na Wolf. Mimo to
zwolniono j z pracy. Pojechaam do Monachium i opisaam bratu swoj trudn sytuacj
yciow. Okaza pene zrozumienie i zapewni, e zatroszczy si o moj przyszo. Przekazywa
jej dwiecie pidziesit marek miesicznie, a w 1938 roku podwyszy t kwot do piciuset. Prcz
tego co roku z okazji Boego Narodzenia dawa jej w prezencie trzy tysice marek i pomg
w zakupie willi. Paula czasami odwiedzaa go w Obersalzbergu, ale nigdy nie zabawia tam duej
ni dwa tygodnie17.
46* Do niedawna powszechnie wierzono, e incydent z samolotem by po prostu okrutnym artem
majcym ukara Hanfstaengla za krytyczne uwagi na temat ducha bojowego Niemcw
walczcych w Hiszpanii. W ksice Hanfstaengla Zwischen Weissem und Braunem Haus,
opublikowanej w 1970 roku, autor cytuje fragment listu generaa Luftwaffe von Schoenbecka,
z ktrego wynika, e mogo faktycznie chodzi o prb zabjstwa.

47*

Hitler antycypowa nowoczesn polityk gospodarcz napisa w 1973 roku ekonomista J.

Kenneth Galbraith rozumiejc, e szybkie zapewnienie penego zatrudnienia jest moliwe
jedynie wwczas, gdy zostanie poczone z kontrol cen i pac. To, e nard yjcy pod jarzmem
ekonomicznego lku zareagowa na Hitlera tak, jak Amerykanie na Franklina Delano Roosevelta,
nie jest zaskakujce. By moe Hitler zby sabo rozumia gospodark, aby wiedzie, co robi, ale
w ekonomii nie trzeba wiedzie, co nas skania do obstawania przy waciwym kursie
dziaania38.
48* W swoich pamitnikach Speer utrzymuje, e czsto towarzyszy Hitlerowi w wizytach w atelier
Troosta i uwaa profesora za swojego drugiego nauczyciela. Twierdzi, e czya ich bliska
relacja. Pani Troost temu zaprzecza. W wywiadzie udzielonym w 1971 roku powiedziaa, e Speer
nigdy nie pozna jej ma i przyjecha do jego pracowni w Monachium dopiero po mierci Troosta.
49* Jeden z nurtw Kocioa anglikaskiego.
50* Hitler aprobowa pniej awans Hossbacha na generaa.
51* Tre tej i kolejnych rozmw telefonicznych midzy Berlinem i innymi europejskimi stolicami
w cigu nastpnych dni zostaa zaczerpnita z oficjalnych zapisw odnalezionych przez aliantw
w Kancelarii Rzeszy.
52* Kategoryczny telegram wysany w 1870 roku przez francuskiego ministra spraw zagranicznych
do krla Prus Wilhelma, ktry pojecha do wd w Ems, zosta opublikowany w skrconej formie
przez Bismarcka. Usunite fragmenty czyniy francuskie dania obraliwymi i przypieszyy
wojn francusko-prusk.
53* Heydrich zajmowa si rwnie dyskretnym, ale wytrwaym zbieraniem wszelkich osobistych
informacji na temat Fhrera. Dollfuss i Schuschnigg mieli zgromadzi liczne dokumenty
potwierdzajce, e dziadek Hitlera mg by ydem, Geli Raubal moga zosta zamordowana,
a jego zachowanie podczas wojny nie byo adn miar tak bohaterskie, jak twierdzili partyjni
propagandyci. Ujawnienie takich materiaw, nawet gdyby opieray si jedynie na pogoskach,
mogoby wyrzdzi powan szkod wizerunkowi Fhrera w jednym z najbardziej krytycznych
momentw jego kariery. Niektre oskarenia wysuwane po wojnie okazay si rwnie
bezpodstawne. Powszechnie sdzono, e zaraz po zajciu Austrii Hitler kaza ostrzela wiosk
Dllersheim ogniem artyleryjskim, aby zetrze z powierzchni ziemi miejsce narodzin swojego
ojca i grb dziadka wraz z obciajcymi dowodami. Chocia to prawda, e Dllersheim ley dzi
w gruzach, wioska nie zostaa zniszczona przez Hitlera, ale przez Rosjan, i to po wojnie. Chocia
w okolicy wioski w 1941 roku powsta wojskowy poligon, domy i budynki gospodarskie byy
praktycznie nienaruszone, kiedy przybyli Rosjanie55.
54* Do 1943 roku czne tantiemy wypacone przez wydawnictwo Eher Verlag signyby 5 525 811
reichsmarek. Zapisa partii cay osobisty majtek, Berghof, meble i obrazy. Ewa Braun i jej dwie
siostry doywotnio otrzymywayby t sam kwot 12 000 marek rocznie, aby miay z czego y.
Alois dostaby jednorazowo 60 000 marek. W testamencie znalaz si te zapis dla kilku krewnych
w Spital, pani Winter i sucych. Poleci rwnie partii, aby godnie zadbano o jego adiutantw,
Brcknera i Wiedemanna.
55* W 1968 roku Wilson powiedzia dziennikarzowi Colinowi Crossowi, e potrafi zrozumie
odczucia Hitlera wobec ydw, i zada pytanie: Czy zdarzyo si panu pozna yda, ktrego pan
polubi?58.
56* W. Shakespeare, Henryk IV, cz 1, tum. L. Ulrich, Warszawa 1963, akt II, scena 3.
57* Johannes Popitz, pruski minister finansw, usysza podobn relacj z ust Gringa. Kiedy Popitz
stwierdzi, e ludzie odpowiedzialni za noc krysztaow powinni zosta ukarani, Reichsmarschall
odrzek beznamitnie: Mj drogi Popitz, czy chciaby ukara samego Fhrera?13.

58*

W odpowiedzi na wysuwane po wojnie twierdzenia, e Goebbels nie mia nic wsplnego z noc
krysztaow, jego osobisty doradca, Leopold Gutterer, zoy pisemne owiadczenie, e w 1942 roku
Goebbels przyzna si do swojego udziau przed maym gronem osb. Wpywowe krgi
narodowosocjalistycznych przywdcw gospodarczych mia powiedzie Goebbels zajy
zdecydowane stanowisko, e nie mona usun ydw z ycia gospodarczego Niemiec w stopniu
wikszym, ni to wczeniej uczyniono. Skoro tak powiedzielimy sobie zmobilizujemy ulice
i rozwiemy problem w dwadziecia cztery godziny15.
59* Gring przyzna podczas procesu w Norymberdze, e powiedzia czeskiemu prezydentowi: Bdzie
mi niezmiernie przykro, jeli bd musia zbombardowa pikn Prag. Nie mia takiego
zamiaru, gdy opr mona byo z atwoci stumi bez bombardowania. Sdziem jednak, e
mog uy tego argumentu, aby przypieszy spraw41.
60* Heydrich przechwala si pniej, e osabienie Armii Czerwonej byo jego robot. Po otrzymaniu
informacji, e klika Tuchaczewskiego spiskuje w celu obalenia Stalina, Heydrich przekaza t
wiadomo Rosjanom za porednictwem prezydenta Benea wraz ze sfaszowanymi
dokumentami, ktre miay to potwierdza. Niebawem w Berlinie zjawi si przedstawiciel ZSRR,
aby wynegocjowa z Heydrichem przekazanie obciajcych dokumentw. Heydrich otrzyma
trzy miliony rubli w znakowanych banknotach, wic za kadym razem, gdy niemiecki agent
prbowa zapaci nimi w Rosji, by natychmiast aresztowany. Znaczone banknoty nie byy jedyn
sztuczk Rosjan. To sam Stalin podsun sfaszowane materiay niczego niepodejrzewajcemu
Heydrichowi, gdy Tuchaczewski by zbyt silny i stanowi zagroenie dla jego dyktatorskich
rzdw7.
61* Przedstawiciele Fhrera niezwocznie pozwali wydawc do sdu, powoujc si na naruszenie
praw autorskich. Sd wyda wyrok korzystny dla Hitlera, nakazujc wydawcy wstrzymanie
dodruku oraz rozpowszechniania wersji Cranstona. To pikny przykad funkcjonowania
demokracji, skomentowa werdykt Cranston, w 1974 roku senator Stanw Zjednoczonych
z Kalifornii. Przyzna, e z prawnego punktu widzenia Hitler mia racj, a on sam by w bdzie.
Jednak p miliona sprzedanych egzemplarzy otworzyo oczy wielu Amerykanom na bdy
Hitlera, ktrego potworna polityka miaa niebawem pogry nasz kraj w wojnie wiatowej14.
62* Kiedy podczas procesu w Norymberdze pokazano mu film z przemwieniem Fhrera, ponownie
wybuchn miechem.
63* Wedug pewnej barwnej, cho zupenie nieprawdopodobnej relacji Gring wskoczy na st
i odtaczy dziki taniec, niczym barbarzyca, co byoby zaiste niesamowitym widokiem.
64* Zgodnie z decyzj Rady Ligi Narodw zaoga Westerplatte liczya we wrzeniu 1939 r. okoo 200
onierzy (przypis polskiego wydawcy).
65* Polskie lotnictwo wojskowe prowadzio akcje bojowe do 17 wrzenia, do zajcia wschodnich
rubiey Polski przez ZSRR. Okoo 100 ocalaych samolotw (25% stanu w momencie wybuchu
wojny) ewakuowano do Rumunii (przypis polskiego wydawcy).
66* Do zaamania si oporu polskiego wojska doszo w drugiej poowie wrzenia. Ostatnie
zgrupowanie zoyo bro 4 padziernika (przypis polskiego wydawcy).
67* Poniewa SS skadao si z wielu formacji posiadajcych odrbne zadania i charakterystyczne
cechy, kada powinna by oceniana oddzielnie, zob. Glosariusz. Dla przykadu, Waffen SS bya
elitarn, czysto wojskow formacj podporzdkowan Hitlerowi i Rzeszy, a nie Himmlerowi. Jej
odziay walczyy lepiej od zwykych oddziaw Wehrmachtu z powodu silniejszej motywacji
i bardziej demokratycznej struktury. Oficerowie rnili si niewiele od zwykych onierzy.
onierze Wehrmachtu musieli zamyka szafki, aby nie straci dobytku, natomiast czonkowie
Waffen SS uwaali si za paczk braci i mieli zakaz ich zamykania. Kady przypadek kradziey
by karany przez samych onierzy. Przyapanego zodzieja degradowano zgodnie z ich

rekomendacj. Do dzi kry wiele mitw na temat Waffen SS. Cieszcy si z saw tatua
noszony przez czonkw tej formacji nie czy si adn ponur symbolik. Byo to jedynie
oznaczenie grupy krwi na wypadek, gdyby onierz zosta ranny i naleao wykona transfuzj na
polu walki. Himmler, ktrego paczka braci uwaaa za outsidera, nie mia tatuau 9.
68* W tym samym czasie Hitler wyda rozporzdzenie legalizujce eutanazj pacjentw, ktrzy
wydawali si nieuleczalnie chorzy. Moe myla o swojej matce cierpicej na raka, ale
przypuszczalnie postanowi skorzysta z okazji i pozby si ludzi umysowo chorych,
bezproduktywnych starcw oraz czonkw grup, ktre uwaa za szkodliwe rasowo16.
69* Jeli wybuchnie wojna oznajmia Unity Mitford swojej siostrze Dianie podczas Festiwalu
Wagnerowskiego w Bayreuth popeni samobjstwo. ycie utraci dla niej sens, stwierdzia, jeli
dwa kraje, ktre kocha, zwrc si przeciwko sobie. Kiedy w radiu ogoszono, e Anglia
wypowiedziaa Niemcom wojn, posza do Englischer Garten i prbowaa popeni samobjstwo,
strzelajc sobie w gow z maego pistoletu. Zabrano j do kliniki przy Nussbaumstrasse, gdzie na
rozkaz Hitlera zostaa zoperowana przez synnego chirurga, profesora Magnusa. Ten zdecydowa,
e wyjcie kuli ze skroni byoby zbyt ryzykowane. Wiadomoci o prbie samobjstwa wyciszono,
a rodzice Unity zostali dyskretnie poinformowani o tym wydarzeniu przez niemieckiego ministra
w Bernie22.
70* Ju wczeniej doszo do kilku nieudanych prb zamachu na Hitlera. Jeden, o ktrym Fhrer nie
mia zielonego pojcia, zosta przygotowany przez rozczarowanego stranika SS okoo 1929 roku.
Esesman umieci bomb pod podium w Sportpalast, gdzie Hitler mia wygosi mow. Podczas
przemwienia niezadowolony stranik poczu nag potrzeb udania si do toalety. Przypadkiem
kto zatrzasn go w mskiej toalecie, wic nie mg zdetonowa bomby. To by najlepszy kawa
stulecia wspomina przyjaciel niedoszego zamachowca. Historia wiata potoczyaby si
inaczej, gdyby wtedy nie poszed do kibla25.
71* By moe wanie dlatego Himmler dopilnowa, eby Elser nie mia publicznego procesu i nie
zosta stracony. Zamiast tego umieszczono go jako uprzywilejowanego winia w jednym
z obozw koncentracyjnych. Tylko Elser mg potwierdzi, e SD faktycznie schwytao jedynego
sprawc zamachu. Pniej Elser przeszmuglowa list do jednego ze wspwiniw, kapitana
Besta. Przysiga w nim, e w padzierniku 1939 roku zosta wezwany do gabinetu komendanta
obozu w Dachau, gdzie dwaj ludzie przypuszczalnie agenci Heydricha namwili go, by
umieci bomb w Brgerbrukeller. adunek mia eksplodowa, kiedy Hitler wyjdzie z budynku,
zabijajc grup zdrajcw spiskujcych przeciwko Fhrerowi. Elser wyrazi zgod i zosta
wypuszczony z obozu koncentracyjnego, eby podoy bomb. W berliskiej kwaterze gwnej
Gestapo ci sami agenci powiedzieli mu, e zostanie wykorzystany jako wiadek oskarenia
podczas procesu angielskich agentw. Mia zezna, e Otto Strasser przedstawi go Bestowi
i Stevensowi, ktrzy zapacili mu za podoenie bomby. Jednak Best i Stevens nigdy nie stanli
przed sdem i przeyli pi lat w rnych obozach koncentracyjnych.
72* Ambasador Belgii w Rzymie popiesznie przekaza ostrzeenie do Brukseli. Wiadomo zostaa
przechwycona i rozszyfrowana przez Niemcw35.
73* Sekretarki Hitlera uyway specjalnej maszyny do pisania z du czcionk, eby wdz mg
publicznie czyta bez okularw.
74* Pod koniec lipca 1939 roku Biuro Szyfrw II Oddziau Wojska Polskiego przekazao francuskim
i brytyjskim sojusznikom swoj teoretyczn i praktyczn wiedz o niemieckiej maszynie
szyfrujcej Enigma, wraz z polskimi kopiami maszyny oraz innymi urzdzeniami do dekryptau.
Urzdzenia natychmiast zostay przewiezione do Parya i Londynu (przypis polskiego wydawcy).
Model Enigmy zosta umieszczony w Bletchley Park, wiktoriaskiej rezydencji lecej sto
kilometrw na pnoc od Londynu. Kiedy w 1939 roku Anglia wypowiedziaa Niemcom wojn,

maszyna szyfrujca (o nazwie Ultra) ju dziaaa. Pierwszym wanym sukcesem byo ostrzeenie
czonkw brytyjskiego sztabu generalnego, e Hitler zamierza zaatakowa Zachd.
75* Zachodnia kronika filmowa przeksztacia t przelotn chwil w dusz scen. Wedug
Laurencea Stallingsa materia zosta zmontowany przez Johna Griersona, producenta filmw
dokumentalnych, a pniej uywany w kanadyjskiej armii jako materia propagandowy. Stosujc
technik wykorzystan pniej w telewizyjnych reklamach karmy dla kotw, Grierson
przeksztaci gest Hitlera w groteskow seri wesoych piruetw. Walter Frentz, oficjalny operator
Hitlera, ktry sfilmowa t scen, zapewni, e kadrw byo zaledwie osiem, i pokaza je autorowi
tej ksiki.
76* Pniej udzieli Gieslerowi dokadnych instrukcji. Jego grb mia si cechowa niezwyk prostot
i znajdowa w Monachium. Tam narodziem si naprawd powiedzia. Tam zapocztkowaem
mj ruch i zostawiem serce87.
77* Kilka dni pniej radca prasowy ambasady w Waszyngtonie przedoy niemieckiemu ministrowi
spraw zagranicznych nastpujce memorandum po rozmowie z Fultonem Lewisem juniorem,
politycznym komentatorem pracujcym dla Mutual Broadcasting Company: L. wiele podruje
i utrzymuje dobre stosunki z republikanami i demokratami. Komentujc konwencje wyborcze,
spotyka si z Amerykanami ze wszystkich warstw spoecznych i czci kraju. W rozmowie ze mn
powiedzia, e amerykascy obywatele nie chc wojny, ale s bezradni wobec przebiegej taktyki
Roosevelta, zwaszcza obecnie, kiedy zalewem bdnych decyzji we wszystkich stanach sprowadzi
Kongres do roli kauczukowego stempla pozbawionego wasnej woli8.
78* Na pocztku w bitwie powietrznej wzio udzia 1434 brytyjskich oraz 145 polskich pilotw
(przypis polskiego wydawcy).
79* Po wojnie markiz de Valdeglesias w obecnoci Franco spyta generaa Vigona (bliskiego
przyjaciela Canarisa), czy to prawda, e admira dziaa przeciwko hiszpaskim interesom. Franco
zerwa si z krzesa. Nie! Nie! wykrzykn. Canaris by wielkim przyjacielem Hiszpanii!.
Moe zauway markiz by wikszym przyjacielem Hiszpanii ni wasnego kraju.
Valdeglesias wspomina: Niezwyke oywienie Caudillo potwierdzio moje przypuszczenie, e
faktycznie tak byo7.
80* Wiedzia o tym ambasador Wielkiej Brytanii w Hiszpanii, sir Samuel Hoare, oraz inni czonkowie
spoecznoci dyplomatycznej, cho jest rzecz wtpliw, by Hitler ktry niedawno skary si, e
Franco traktowa go jak maego kupczcego witociami ydka zosta o tym poinformowany
przez wasnych dyplomatw, ktry zataili przed nim take to, e ona Mootowa bya ydwk.
81* Od jakiego czasu czonkowie zespou Ultry starali si przekazywa wane informacje Sowietom
bez ujawniania ich rda. W tym celu wspomina Hugh Trevor-Roper mielimy oficera
cznikowego w Moskwie. Nieufno Rosjan bya jednak tak wielka, e nigdy nie udao mu si
spotka ze swoim rosyjskim odpowiednikiem. Do najwikszego zblienia doszo w operze, gdy
Rosjanin, w stopniu generaa, pomacha mu rk. Wicej szczcia mielimy z Rosjanami
przebywajcymi w Londynie powiedzia Asher Lee dostarczajc im informacje rozszyfrowane
przez Ultr bez wspominania o jej istnieniu. Lee mia do czynienia z rozmaitymi typami:
oficerem NKWD, attach lotniczym, pilotem oblatywaczem i czonkiem Rady Najwyszej
w stopniu pukownika. Wszyscy byli jednak zbyt nieufni i wedug Lee dosownie ignorowali
informacje uzyskane przy pomocy Ultry, w kadym razie w okresie przed Stalingradem 30.
82* W tym okresie doszo do masowych aresztowa wrd astrologw i okultystw podejrzewanych
o to, e znali Hessa. Zakazano seansw okultystycznych i spirytystycznych, spotka z udziaem
jasnowidzw i telepatw oraz imprez, w ktrych brali udzia astrologowie.
83* W nagrod Hess opisany przez Wiedemanna jako najczystsza posta wrd nazistw
odsiedzia ju ponad trzydzieci lat w samotnej celi. Pozostaje ostatnim winiem alianckiego

wizienia w Spandau. [Chodzi o lata 70. XX wieku; Hess zmar w 1987 roku]. Przez te wszystkie lata
od goci oddziela go szeroki st. Nigdy nie pozwolono mu obj ani pocaowa bliskich.
84* James Boswell, przyjaciel i biograf Samuela Johnsona.
85* Niektre z nich zostay pniej opublikowane w rnych wydaniach w Anglii, Francji i Niemczech
(w Niemczech pod tytuem Hitlers Tischgesprche, pod redakcj Henryego Pickera, ktry
zastpowa Heima jako nadworny protokolant od marca do lipca 1942 roku). aden z wydawcw
nigdy nie konsultowa si z Heimem, ten nie mia te okazji skomentowania swoich zapiskw lub
poprawienia bdw w opisie ich historii. Chocia fragmenty jego notatek wydaj si wierne,
zagino wiele wanych kartek. Dla przykadu, w wydaniu Pickera znalaza si zaledwie jedna
szsta oryginalnych materiaw. Heim twierdzi, e Hitler nie wiedzia, i jego wypowiedzi przy
stole byy notowane. Po wojnie zapewni go o tym Schaub, osobisty adiutant Hitlera. Heim
mieszka obecnie w Monachium, kilka przecznic od Koeppena, ale dopiero niedawno dowiedzia
si, e ten take prowadzi zapiski. [Stan z lat 70. Heim zmar w 1988 roku]. Obie relacje
uzupeniaj si wzajemnie. Heim ze wzgldw bezpieczestwa celowo pomija wszelkie sprawy
wojskowe, ale Koeppen tego nie robi. I notatki s cennym potwierdzeniem znacznie bardziej
szczegowych i osobistych zapiskw Heima.
86* Trzy tygodnie wczeniej Hitler zasugerowa Hewlowi, co zamierza zrobi. Czuj si jak doktor
Koch w wiecie polityki powiedzia podczas dugiej, nocnej dyskusji w ciepym bunkrze. Koch
odkry bakterie chorobotwrcze, otwierajc nowe horyzonty w medycynie. Ja odkryem, e ydzi
s zaraz i fermentem wszelkiego spoecznego rozkadu (), i dowiodem, e pastwo moe si bez
nich oby. e moe sobie bez nich poradzi gospodarka, sztuka, kultura itd. e moe
funkcjonowa nawet lepiej, co jest najciszym ciosem, ktry mogem im zada.
87* Wanie w tym celu utworzylimy grup, ktra miaa przeprowadzi zamach na Heydricha
w Czechosowacji przyzna po wojnie brytyjski pose partii laburzystowskiej R.T. Paget. Gwny
nurt ruchu oporu w Czechosowacji powsta w wyniku dziaa odwetowych SS30.
88* Heim przesta zapisywa rozmowy prowadzone podczas posikw, ale po powrocie Hitlera do
wsplnego stou kilka miesicy pniej Koeppen prowadzi notatki a do nastpnego stycznia.
Pniej kilka bahych rozmw zostao zanotowanych przez Bormanna lub reportera nazwiskiem
Mller.
89* Hitler mia dwch innych krewnych na froncie wschodnim: Hansa Hitlera, ktrego ojciec by
bratem stryjecznym Fhrera, oraz Heinza Hitlera, syna jego przyrodniego brata Aloisa juniora.
Hans uciek do Niemiec, ale Leo i Heinz dostali si do niewoli. Wedug relacji crki Stalina, Niemcy
zaproponowali wymian jednego z jecw (Leo albo Heinza) za jej brata, Jasz. Stalin
odpowiedzia jednak: Nie zrobi tego. Wojna to wojna. Podobno mody Stalin zosta zastrzelony
przez Niemcw. Heinz Hitler zmar w niewoli, ale brat Geli w 1955 roku wrci do domu,
pogodzony z faktem, e wuj nie zrobi nic, aby go ocali, i jeszcze bardziej przekonany, e Hitler
by absolutnie niewinny mierci jego siostry 73.
90* Columbushaus dziewiciopitrowy budynek sklepowobiurowy przy Potsdamer Platz w Berlinie.
91* W jaki sposb udao mu si przekona on, ktra bya niemal zawsze w odmiennym stanie, e
jego romanse su sprawie narodowego socjalizmu. W jednym ze swoich niezwykych listw
zasugerowaa nawet, aby przywiz ostatni kochank, M., do ich domu w Berchtesgaden, a potem
wyrazia nadziej, e Bormann zadba, eby M. miaa dziecko w przyszym roku, a w nastpnym
ja, aby mia zawsze u boku sprawn on12.
92* Dla Egona Hanfstaengla by wujkiem Dolfem, dla Geli wujem Alfem.
93* Ludzie Skorzenyego uciekli wagonikiem kolejki linowej z dziesicioma rannymi, ktrzy doznali
kontuzji podczas ldowania szybowcw.

94*

Himmler zamierza w cigu stu lat usun ras ciemnowosych Niemcw (jak on i Hitler),
kojarzc ich w pary wycznie z jasnowosymi kobietami. W celu promowania swojej polityki
rasowej zaoy Lebensborn (rdo ycia), organizacj opiekucz SS, ktrej gwnym celem byo
przekazywanie dzieci zdatnych rasowo do adopcji bezdzietnym rodzinom czonkw SS oraz
pomaganie zdrowym rasowo niezamnym matkom i ich potomstwu. Z krajw okupowanych
wywoono tysice dzieci, eby wychowywa je w specjalnych placwkach SS. Caa dobra krew
na wiecie oznajmi swoim generaom SS caa germaska krew, ktra nie znajdzie si po
stronie Rzeszy, moe pewnego dnia doprowadzi do naszej zguby. Kady Niemiec czystej krwi,
ktrego zdoamy przywie do kraju i wychowa na wiadomego obywatela Rzeszy, stanie si
naszym wojownikiem, a wrg bdzie mia jednego mniej. Mam zamiar zgromadzi niemieck
krew z caego wiata. Kra i rabowa gdzie popadnie. Drastyczne powojenne relacje opisuj
Lebensborn jako farmy rozpodowe, w ktrych esesmani i odpowiednio wyselekcjonowane
mode kobiety wspyli w celu stworzenia nowej rasy panw. Chocia program Himmlera nie
zniechca w aden sposb do podzenia nielubnych dzieci, nie istniej jednak dowody, e
Reichsfhrer zachca do nielubnych kontaktw seksualnych ani e porywano dzieci na du
skal. Fakt, e we wszystkich domach Lebensborn pracowao zaledwie siedmiuset pracownikw,
rzuca cie na takie twierdzenia. Himmler wyobraa sobie operacj zakrojon na szerok skal,
ale Lebensborn nigdy nie osigno swego penego potencjau z powodu przesiedle
i eksterminacji12.
95* wiadkowie Jehowy naleeli do najbardziej nieustraszonych ofiar Hitlera. Wikszo uwizionych
odmawiaa wyjcia na wolno za cen wyrzeczenia si wiary.
96* Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych przez Stanleya Milgrama i opisane w jego
ksice Obedience to Authority (Posuszestwo wobec autorytetu) dowiody, e lepe posuszestwo
nie ogranicza si do Niemcw. W trakcie eksperymentw Milgrama jedynie trzydzieci pi
procent badanych odmwio wykonania rozkazu zadania blu innej istocie ludzkiej. Wikszo
zwyczajnie suchaa przeoonych. Badania przeprowadzone w 1960 roku zostay potwierdzone
dowiadczeniami z Wietnamu i, do pewnego stopnia, afer Watergate.
97* Speer do dzi [tzn. do lat 70. XX wieku; zmar w 1981 roku] utrzymuje, e nie wiedzia
o ostatecznym rozwizaniu. Niektrzy historycy s przekonani, e wysucha wykadu
Himmlera, gdy Reichsfhrer zwrci si do niego. Speer twierdzi, e wyjecha do Ktrzyna zaraz
po swoim odczycie. Potwierdzi to feldmarszaek Milch. Nawet gdyby Speer nie by wwczas
obecny, trudno uzna, aby nie wiedzia o obozach zagady. Z tekstu mowy Himmlera jasno
wynika, e sdzi, i zwraca si bezporednio do Speera, i zakada, e jest jednym z wysoko
postawionych wspsprawcw.
98* Dokumenty wchodz obecnie w skad kolekcji Mllerna-Schnhausena.
99* Morgen zabiega rwnie o uzyskanie wyroku skazujcego dla Ilse Koch, ony komendanta
Buchenwaldu. By przekonany, e dopucia si sadystycznych czynw, ale nie mia
wystarczajcych dowodw. Po wojnie amerykaski urzdnik prbowa go zmusi do zeznania, e
Ilse Koch robia abaury ze skry winiw. Morgen odpar, e cho bya winna wielu
przestpstw, ten zarzut nie jest prawdziwy. Po osobistym zbadaniu sprawy usun go z wasnego
aktu oskarenia. Amerykanin w dalszym cigu nalega, aby Morgen zoy zeznanie pod
przysig, e pani Koch robia abaury do lamp z ludzkiej skry. Trudno oczekiwa, aby czowiek,
ktry nie da si zastraszy nazistom, uleg naciskom przedstawiciela demokratycznego kraju.
Odmowa powiadczenia nieprawdy spotkaa si z grob przekazania Morgena Rosjanom, ktrzy
z pewnoci zakatowaliby go na mier. Po drugiej i trzeciej odmowie zosta ciko pobity.
Chocia gardzi Ilse Koch, nic nie zdoao go skoni do zoenia faszywego zeznania. Na

szczcie Morgen przey i obecnie prowadzi praktyk prawnicz w Niemczech Zachodnich [stan
z lat 70. XX wieku. Morgen zmar w 1982 roku].
100* Podczas podobnej narady poprzedniej wiosny przemysowiec Paul Pleiger stwierdzi, e nie ma
wystarczajcej iloci wgla i koksu, aby zwikszy produkcj stali. Ku mojemu przeraeniu
wspomina jeden ze wiadkw Hitler odrzek oschym tonem: Pleiger, jeli nie zdoamy
wydoby wicej wgla i wyprodukowa stali, przegramy wojn11.
101* Dzi Bendlerstrasse nosi nazw Stauffenbergstrasse.
102* Rozkaz zamknicia obozw zagady zosta wydany przez Himmlera 24 listopada 1944 roku.
103* Po mierci Schmundta Hitler ponownie zapaka. Niech pani nie oczekuje, e j pociesz
powiedzia frau Schmundt. Sama musi pani mnie pocieszy w wielkiej stracie3.
104* Przynajmniej jeszcze dwaj inni lekarze przeprowadzili oglne badanie Hitlera. Doktor Morell
uzna jego narzdy pciowe za zupenie normalne, podobnie jak lekarz w berliskim szpitalu
Westend, ktry zbada Fhrera zaraz po objciu wadzy. Czowiek ten, syszc pogoski
o rzekomych homoseksualnych skonnociach Hitlera, zwrci szczegln uwag na jego
czonka i jdra.
105* Jeden z bohaterw historyjek obrazkowych z Dickiem Tracym, inynier o potwornie oszpeconej
twarzy sprzedajcy amerykaskie tajemnice nazistom i szpiegujcy przeciwko Stanom
Zjednoczonym.
106* Dokumenty te zostay umieszczone w skarbcu banku w Bad Gastein przez funkcjonariusza
partyjnego, ktry zosta pniej aresztowany za zbrodnie wojenne i wtrcony do wizienia.
Obawiajc si, e testament Hitlera jeszcze bardziej go obciy, poprosi swojego przyjaciela
prawnika, aby zniszczy papiery. Prawnik to zrobi, ale wczeniej sporzdzi fotokopie. W 1959
roku te odkrywcze dokumenty z podpisem Bormanna na kadej stronie zostay w kocu
opublikowane pod tytuem The Political Testament of Adolf Hitler, the Hitler-Bormann Documents
(Polityczny testament Adolfa Hitlera, dokumenty Hitlera-Bormanna).
107* Wrd tych, ktrzy pojechali na poudnie znalaz si doktor Morell. Zosta w gniewie skazany na
banicj za zasugerowanie, aby Hitler wzi zastrzyk z kofein na zmczenie. Byby gotw poda
mi morfin! wykrzykn Hitler i zakaza mu noszenia munduru jako prywatnemu lekarzowi
Fhrera. Masz si zachowywa tak, jakby nigdy mnie nie zna!. Morell pad mu do ng i trzeba
go byo odcign. Zmar zaamany wkrtce po zakoczeniu wojny 4.
108* Powszechnie sdzi si, e maestwo Ewy i Adolfa Hitlera zawarto 29 kwietnia we wczesnych
godzinach porannych, gdy na dokumencie widnieje wanie ta data. Zdenerwowany Wagner
umieci jedn kartk na drugiej, gdy atrament by mokry. P godziny pniej zauway, e
pierwotna data zostaa zamazana przez kleks i zacz na nowo wpisywa dat. Zanim to zrobi,
rzuci okiem na zegarek. Poniewa byo trzydzieci pi minut po pnocy, bez zastanowienia
wpisa 29 kwietnia. T zmian wida wyranie na oryginalnym dokumencie znajdujcym si
w Eisenhower Library, chocia nie jest widoczna na fotokopiach.
109* Zmary [stan na 1976 rok].