Jak napisa dobre

streszczenie?
Poradnik dla ucznia
(i nauczyciela)

Instytut Bada Edukacyjnych

Warszawa 2014

Opracowanie:
dr Iwona Wrbel
(Pracownia Jzyka Polskiego)

Spis treci
1. Streszczanie i streszczenie w szkolnych wymaganiach ............................................................... 4
2. Dlaczego streszczenie? A moe: abstrakt, szkic, wycig lub zarys? .......................................... 5
3. Dlaczego streszczanie jest skomplikowane? ................................................................................. 5
4. Jeszcze troch o cechach streszczenia .......................................................................................... 6
5. Dobre praktyki ................................................................................................................................... 7
6. Na co zwraca uwag? Czego unika? Siedem najczstszych bdw ...................................... 9
7. Bibliografia ..................................................................................................................................... 11

1. Streszczanie i streszczenie w szkolnych

wymaganiach
Umiejtno okrelana umownie jako streszczanie jest przywoywana w Podstawie
programowej wielokrotnie.

Jej ksztacenia wymaga si nie tylko od nauczycieli polonistw

streszczanie jest bowiem operacj zoon, zwizan z procesem interpretacyjnym towarzyszcym

nauczaniu kadego przedmiotu szkolnego. Nie ulega jednak wtpliwoci, e najwicej uwagi naley
powici temu zagadnieniu na lekcjach jzyka polskiego.
Podstawa programowa wskazuje, by wprowadza ju na pierwszym, a rozwija na drugim
etapie ksztacenia umiejtno poszukiwania interesujcych [ucznia] wiadomoci, a take ich
porzdkowania oraz wypowiadania si w mowie i w pimie na tematy poruszane na zajciach
1

(PP , s. 29). Tak sformuowane zapisy uwidaczniaj konieczno przygotowywania uczniw

od najmodszych lat do wnikliwego czytania, odbioru informacji i tworzenia prostych wypowiedzi.
Na etapie gimnazjum pojawia si i termin, i rezultat zrozumienia tekstu na poziomie podstawowym
streszczenie. Warto jednak podkreli, e powinna to by atwiejsza wersja, zwana umownie
streszczeniem linearnym (majca raczej charakter konspektu), w ktrym ucze przedstawia
najistotniejsze treci w takim porzdku, w jakim wystpuj one w tekcie (PP, s. 80). O najdojrzalszej
wersji streszczenia mwi si w Podstawie programowej dla szk rednich. Ucze, oprcz
wnikliwego czytania i porzdkowania informacji, powinien wykonywa rne dziaania na tekcie
cudzym (PP, s. 49). Owe dziaania obejmuj tworzenie tekstw o wielorakim charakterze, w tym:
parafrazowanie i streszczanie.
Jak atwo zauway, forma streszczenia towarzyszy polskim uczniom od pocztku szkolnej
edukacji

a do zakoczenia

ksztacenia

oglnego.

Stopie

komplikacji

streszczenia

wynika

bezporednio z poziomu umiejtnoci ujtych w postaci wymaga formalnych wpisanych

w ksztacenie na danym etapie edukacyjnym.
Streszczanie, cho wynika i bezporednio kojarzy si nauczaniem ujtym w oficjalne ramy,
jest umiejtnoci bardzo zoon, ktra ksztacona bywa take w wyniku edukacji nieformalnej.
Ponadto w dydaktyce peni funkcj wspomagajc uczenie si poprzez uruchomienie pamici
sensomotorycznej (mietao, 2008), a stopie jej opanowania oraz jako efektu podlegaj codziennej
weryfikacji i ocenie.

PP - Podstawa programowa z komentarzami. T. 2. Jzyk polski w szkole podstawowej, gimnazjum

i liceum.
1

2. Dlaczego streszczenie? A moe: abstrakt, szkic,

wycig lub zarys?
Streszczenie jako forma krtkiej, skondensowanej treciowo wypowiedzi, jest zestawiane
z innymi tekstami o podobnym charakterze, takimi jak abstrakt, konspekt, zarys, skrt, wycig i szkic.
Trzy ostatnie odnosz si do tekstu zredukowanego pod wzgldem objtoci, zawierajcego
najwaniejsze tezy, przemylenia i wnioski tekstu gwnego. Zarys bywa te okrelany mianem planu
i wskazuje na faz pocztkow projektu, odnosi si zatem do tekstu relacjonujcego podstawy
jakiego pomysu. Konspekt ujmuje najistotniejsze, kluczowe, ale i podstawowe, niepogbione
problemy i wnioski w porzdku linearnym. Abstrakt z kolei zazwyczaj bywa rezerwowany dla dyskursu
naukowego. Teksty tego gatunku s zunifikowane, zawieraj kilka stale wystpujcych elementw,
przy czym oprcz prezentacji wynikw badania zawieraj informacj o przyjtej metodzie bada oraz
licznie reprezentowane sowa kluczowe (Ufnalska 2008, s. 6365).
Streszczenie to krtka wypowied powstaa na bazie innego tekstu w wyniku zastosowania
metody skrtu, parafrazy czy uoglnienia (Wolaski 2003, s. 341342), zawierajca najwaniejsze
informacje, elementy treci lub problemy pochodzce z przeksztacanego tekstu.

3. Dlaczego streszczanie jest skomplikowane?

Streszczanie nie naley do najatwiejszych umiejtnoci, czego dowodzi nie tylko codzienna
praktyka nauczycielska. Umiejtno pisania tekstw reprezentujcych ten gatunek wymaga zatem
intensywnego wiczenia.
Streszczanie naley do grupy umiejtnoci zoonych, a zatem jest procesem wieloetapowym,
przy czym mona kademu etapowi mona przyporzdkowa rezultat czstkowy (por. Schemat 1).
Stopie realizacji jednej skadowej bezporednio wpywa na realizacj kolejnego etapu, dlatego efekt
kocowy jest uzaleniony od przebiegu caego procesu.
Pierwszym krokiem w tworzeniu streszczenia jest wnikliwe zapoznanie si z tekstem bazowym
streszczanym. Uwane czytanie i rozumowanie skutkuje poprawnym rozpoznaniem tzw. struktury
tematyczno-rematycznej tekstu. Umiejtno wyodrbniania tematu i rematu uatwia take tworzenie
logicznych, spjnych i zrozumiaych wypowiedzi o czytanym tekcie.
Temat zawiera informacj wstpn, ju znan odbiorcy; jest to skadnik konstytuujcy
semantyczn (komunikatywn) struktur zdania, zwan struktur tematyczno-rematyczn, okrelany
zazwyczaj jako przedmiot, o ktrym si w zdaniu mwi, ktrego zdanie dotyczy lub oglniej to, o czym
si w zdaniu mwi (Polaski, red., 2003, s. 596). Remat za to informacja prymarna, waciwa,
w danym momencie najwaniejsza. Remat, reprezentowany przez najwaniejszy wyraz w wypowiedzi,
jest okrelany na og jako to, co si w zdaniu mwi o wyrnionym przedmiocie, czyli jako tre
charakteryzujca w przedmiot (Polaski, red., 2003, s. 493).

Na kolejny etap streszczania skadaj si operacje: porzdkowania, selekcjonowania i nadawania

rangi informacjom lub elementom fabuy. Te dziaania mog suy z kolei stworzeniu planu tekstu
bazowego, bdcego dobrym fundamentem do tworzenia wasnego tekstu. Niezalenie od tego,
czy zdecydujemy si na zapis planu tekstu, kolejne stadium stanowi redakcja streszczenia.

Opcjonalnie:
plan tekstu

TEKST
BAZOWY

czytanie
(samowerbalizacja)

rozpoznawanie
struktury
tematycznorematycznej,
kompozycji tekstu

selekcja i
hierarchizowanie

porzdkowanie

redakcja
streszczenia

STRESZCZENIE

Schemat 1. Od tekstu do tekstu streszczenia

4. Jeszcze troch o cechach streszczenia

Dobrze przygotowane (zgodnie z powyszym schematem) streszczenie powinno mie pewne stae
cechy. Naley sprawi, by streszczenie byo:

wierne treci, zgodne z tematem tekstu bazowego;

rzeczowe, konkretne przekazujce najwaniejsze informacje;

zwize bez powtrze treciowych;

krtkie nie powinno przekracza wskazanej dugoci tekstu wyraonej np. liczb sw;
standardowa dugo to 10% streszczanego tekstu;

logiczne, o uporzdkowanej strukturze;

oddajce kompozycj tekstu i relacje midzy elementami treci;

obiektywne pozbawione wasnych ocen i komentarzy;

napisane prostym i precyzyjnym jzykiem;

odznaczajce si poprawnoci jzykow, stylistyczn i ortograficzno-interpunkcyjn.

5. Dobre praktyki
Dobre praktyki zostay okrelone na podstawie badania Diagnoza przedmaturalna z jzyka
polskiego. Poniej zamieszczono tekst, ktry naleao streci w 4060 sowach.
Andrzej Markowski, O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym skrzydem
Skrzydlate sowa" to powiedzonka znanych postaci albo cytaty z literatury, ktre s czsto uywane
w rozmaitych tekstach, czasem wystpuj jako ozdobnik przemwienia albo innej wypowiedzi
publicznej i maj wiadczy o erudycji mwicego. Zdarza si jednak, e pewne takie cytaty literackie,
cho czsto uywane, s przytaczane niecile, przekrcane, modyfikowane. Niekiedy nie ma to
wikszego znaczenia, ale w innych wypadkach moe prowadzi do wypaczenia myli w nich zawartej,
do zmiany intencji autora.
Waciwie ma szkodliwo spoeczn" ma zmiana formy znanego cytatu z Trylogii. Rzekomo
za Sienkiewiczem mwimy, e kto co zrobi ku pokrzepieniu serc. Tymczasem zakoczenie Trylogii
jest uformowane nieco inaczej: na tym koczy si ten szereg ksiek pisanych w cigu kilku lat
i w niemaym trudzie - dla pokrzepienia serc". A wic Henryk Sienkiewicz zastosowa nie dawn
konstrukcj skadniow ku pokrzepieniu..., lecz wspczesn jemu (i nam): dla pokrzepienia.
Znieksztacajc cytat, przypisujemy autorowi intencje archaizacyjne, ktrych akurat w tym miejscu
nie przejawia.
Gorzej, jeli zmiana wyrazu w cytacie literackim znieksztaca wymow caoci. Ile to razy syszelimy
o tym, e rzeczywisto skrzeczy". Tymczasem Stanisaw Wyspiaski napisa we Weselu: tak by
gdzie het gnao, gnao, tak by si nam serce miao do ogromnych, wielkich rzeczy, a tu pospolito
skrzeczy, a tu pospolito toczy, wazi w usta, uszy, oczy". Tak wic u Wyspiaskiego skrzeczy
pospolito, a nie rzeczywisto. Zamiar poety jest jasny. Wok jest tyle pospolitoci, e nie sposb
realizowa rzeczy wyniosych. Wszechobecna pospolito ludzkich zachowa i dziaa niweczy
wszelkie starania o dokonania wielkie, niepospolite.
I wreszcie deformacja najdalej idca. Rzekomo za Rejem twierdzimy dumnie: i Polacy nie gsi
i swj jzyk maj". A c to byby za powd do dumy?! e nie jestemy gmi? Te mi powd
do chway! A przecie Mikoaj Rej napisa inaczej:
A niechaj narodowie wdy postronni znaj,
Iz Polacy nie gsi, i swj jzyk maj!
Drobna rnica: i", nie i". A zmiana zasadnicza: mamy tu bowiem paralelne porwnanie: i Polacy
nie gsi, i swj jzyk maj", czyli - uwspczeniajc - e nie gsi jzyk, e swj jzyk maj Polacy.
Gsi" jest tu przymiotnikiem: jaki jzyk? gsi (tak jak np. ptasi). A gsim jzykiem nazywano wwczas
acin - czy to od skojarze dwikowych, czy te raczej od tego, e pisano w tym jzyku - gsim
pirem. Sens Panarejowej sentencji jest wic taki: Niech wszyscy za granic wiedz, e Polacy maj
swj jzyk, a nie acin, i mog tworzy literatur w tym jzyku.
A moe - powie kto - te wszystkie zmiany s celowe, zamierzone i stanowi polemik z sentencjami
od dawna znanymi, a przez to wywiechtanymi? Moe jest to prba ich odwieenia? Przeciw temu
przemawiaj dwa argumenty: zmiany s nieznaczne i waciwie niezauwaalne dla czytelnikw
czy suchaczy, ktrzy myl, e jest to wierny cytat. Po drugie - zmodyfikowane cytaty s uywane
stale w takiej tylko formie i znowu - uchodz za orygina. Zy byby to publicysta czy mwca, ktry
wiadomie modyfikowaby tak, eby nikt tego nie pozna. Jeli wic cytujemy - rbmy to dokadnie.
Na podstawie: Andrzej Markowski, Polszczyzna znana i nieznana, Gdask 1999.

http://www.cke.edu.pl/images/files/matura/diagnoza_przedmaturalna/2014/Diagnoza_Arkusz.pdf, [dostp online:

13.09.2014].
2

W dobrze napisanym streszczeniu powinny si znale:

1) informacja o temacie tekstu;
2) informacja o tym, co na ten temat powiedziano w tekcie.
Dodatkowe kryteria to: odpowiedni poziom uoglnienia treci, logicznie spjny porzdek tekstu oraz
wymagana dugo streszczenia.
Poniej zamieszczono prace speniajce wszystkie kryteria (liczba w nawiasie odzwierciedla liczb
sw):
Andrzej Markowski w artykule O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym skrzydem
poruszy problem modyfikacji sw znanych autorw przez wspczesnych ludzi. Zauway, i moe
stanowi to powany problem w odbiorze oraz waciwemu zrozumieniu znaczenia. W swoim artykule
przedstawia konkretne przykady, najczstszych przekrce znanych cytatw pochodzcych z polskiej
3
literatury. W zakoczeniu zwraca si z prob o dokadno w cytowaniu. (58)

Artyku Andrzeja Markowskiego mwi o modyfikacjach powiedzonek znanych postaci lub cytatw
z literatury i o wpywie na prawidowe ich zrozumienie. Autor poda trzy przykady, w ktrych
przedstawi rne konsekwencje tych przeksztace. Przedstawia on rwnie swoj opini na ten
temat nie zgadzajc si z celowoci takich zabiegw i przestrzega czytelnikw przez niedokadnym
cytowaniem. (52)

Artyku O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym skrzydem opowiada o niewiadomym

modyfikowaniu cytatw. Autor tekstu przedstawia trzy przykady przeksztace, ktre zmieniaj sens
sw znanych pisarzy. Tekst ma na celu uwiadomi czytelnika, aby uwanie i starannie cytowa sowa
artystw. Autor zaznacza, e nawet niewielkie zmiany stylistyczne, mog spowodowa due
modyfikacje znaczeniowe. (51)

Wszystkie egzemplifikacje to autentyczne prace licealistw.

6. Na co zwraca uwag? Czego unika? Siedem

najczstszych bdw
4

1. Dugo tekstu
Streszczenie jest form, ktra zazwyczaj ma okrelon dugo wyraon liczb sw. Zamanie
kryterium dugoci moe zaszkodzi nawet bardzo dobremu treciowo, logicznie i jzykowo tekstowi,
np.:
Artyku O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym skrzydem mwi o czsto uywanych
w wiecie wspczesnym powiedze znanych osb lub cytatw z literatury. Wskazuje na bdy jaki s
popeniane podczas stosowania tego zabiegu. Autor stara si to uwidoczni na przykadach znanych
sw ku pokrzepieniu serc H. Sienkiewicza, pospolito skrzeczy S. Wyspiaskiego oraz i Polacy
nie gsi, i swj jzyk maj Rejenta [!]. Na kocu pojawia si stwierdzenie, ktre jednak nie
odpowiada na pytanie w jakim celu le cytujemy, ale przestrzega nas przed tym abymy cytujc robili
to rozwanie. (87)

2. Niezgodno z tekstem bazowym

Rol streszczenia jest dostarczenie czytelnikowi w moliwie skondensowanej formie prawdziwych
i kompletnych informacji o zawartoci tekstu bazowego. Jeli streszczenie odbiega w planie treci
od tekstu, obfituje w informacje spoza rzeczywistoci wewntrztekstowej, musi zosta uznane
za wadliwe, np.:
W artykule Andrzeja Markowskiego O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym
skrzydem, autor przedstawia problem modyfikowania cytatw znanych twrcw. Daje
do zrozumienia, e lepiej zachowa takie twierdzenia, gdy za kilka lub kilkadziesit lat nikt nie bdzie
wiedzia kto jest ich twrcom. (41)

3. Niewaciwe rozpoznanie skadnikw i wadliwa rekonstrukcja relacji zachodzcych midzy

nimi
Skutkiem

wymienionych

wyej

bdw

w streszczeniach pojawiaj si informacje oglne

i szczegowe, przy czym pomidzy oglnikowoci i szczegowoci zazwyczaj stawiany jest znak
rwnoci. Autor nie selekcjonuje przeczytanego materiau i nie docieka, ktre z elementw powinny
by w streszczeniu umieszczone, ktre za wyeliminowane.
Artyku Andrzeja Markowskiego pt. O przekrcaniu, czyli skrzydlate sowa ze zwichnitym skrzydem
uwiadamia spoeczestwo jak atwo dajemy si zmanipulowa innym, wierzc, e niektre
zmodyfikowane cytaty s oryginaem. Autor przedstawia czytelnikom bdy zaczynajc
od najdrobniejszego a koczc na tym, ktry potrafi zmieni cay sens cytatu. Odwieanie
i unowoczenianie nie wychodzi na dobre, bo czasem wany cytat traci swj pierwotny sens. Autor
w ostatnim zdaniu apeluje o dokadne cytowanie, a nie wasne modyfikacje. (71)

Katalog bdw omwiono na podstawie prac uczniw powstaych w ramach badania Diagnoza przedmaturalna
z jzyka polskiego.

4. Brak logiki
Zazwyczaj wynika z niezrozumienia istoty, tematu lub zachwiania relacji midzy elementami tekstu.
Artyku Andrzeja Markowskiego odnosi si cytatw, powiedze, myli przytoczonych bdnie.
Owe cytaty okrela mianem skrzydlatych sw, ktre czsto pojawiaj si w wypowiedziach ludzi
przemawiajcych publicznie. Maj one za zadanie urozmaici przemwienie. Jako przykad bdnie
przytoczonych sentencji autor podaje cytaty m.in. z twrczoci Wyspiaskiego, Sienkiewicza oraz
Reja. Drobna modyfikacja znaczco wpywa na kontekst. (52)

5. Pominicie istotnych informacji

Wan cech streszczenia jest jego rzeczowo i komplementarno w stosunku do streszczanego
tekstu. Jeli w tekcie zamieszczono stanowisko autora w odniesieniu do jakiego zjawiska,
nie sposb tego stanowiska pomin.
Fragment tekstu Andrzeja Markowskiego opowiada nam o powiedzonkach znanych postaci oraz
cytatach z literatury, ktre bardzo czsto pojawiaj si w rnych tekstach kultury. Autor przedstawia
nam trzy przykady ze znanych ksiek m.in. cytaty z Trylogii, Wesela oraz frag. tekstu Mikoaja Reja.
We wszystkich przykadach mamy ukazane niecisoci, przekrcenia lub modyfikacje rnych
wyrazw przez ktre sens caej wypowiedzi zupenie si zmienia. Przykady s uporzdkowane tak,
e kady kolejny bd jest gorszy od poprzedniego. (71)

6. Umieszczanie wasnych ocen lub komentarzy

We wspczesnym wiecie ludzie interpretuj wiersze, opowiadania pisarzy z przed wielu lat.
le dobrana konstrukcja skadniowa moe doprowadzi do zego tumaczenia tekstu. Archaizowanie
niektrych sw moe upikszy cay utwr, a take przytoczy czasy, w ktrych byy pisane. Wedug
Wyspiaskiego jest duo pospolitoci, przez ktre trudno jest pokaza co nowego. Polak ma swj
jzyk, swoj literatur i nie musi pisa w innym jzyku, jakim jest np. acina. Wystpuj zdania
retoryczne, ktre chc nam da do mylenia, po co to wszystko jest robione. (81)

7. Mylenie formy streszczenia z konspektem

W streszczaniu naley zwraca baczn uwag na hierarchizowanie informacji. Jeli dokonamy
linearnej prezentacji tekstu, bdziemy twrcami konspektu, nie za streszczenia, np.:
W pierwszym akapicie artykuu autor wyjania pojcie skrzydlate sowa oraz przedstawia problem,
z ktrym si zmierzy, mianowicie problem przekrcania cytatw. W akapicie drugim omawia pierwszy,
najmniej szkodliwy bd w cytacie Henryka Sienkiewicza. W akapicie trzecim jest podany drugi bd
w cytowanych zazwyczaj sowach Stanisawa Wyspiaskiego. Akapit czwarty to omwienie bdu,
ktry zmienia sens sw wypowiedzianych wczeniej przez Mikoaja Reja. Ostatni akapit zawiera
wnioski dotyczce niedokadnego cytowania oraz osobiste zdanie autora. (70)

10

7. Bibliografia
Bartmiski J., Streszczanie [w:] J. Bartmiski, S. Niebrzegowska-Bartmiska, Tekstologia, cz. 2,
Lublin 2004.
Iwanowicz M., Sztuka pisania wypracowa. Streszczenie, plan, notatka, konspekt. Poradnik
z wiczeniami dla uczniw, d 2004.
Kuziak M., Rzepczyski S., Sztuka pisania po polsku. Poradnik praktyczny, Bielsko-Biaa 2008.
Makiewicz J., Jak dobrze pisa? Od myli do tekstu, Warszawa 2010.
Marzano R.J., Paynter D.E., Trudna sztuka pisania i czytania. Prze. J. Bartosik, Gdask 2004.
Podstawa programowa z komentarzami. T. 2. Jzyk polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum.
MEN, Warszawa 2008
Polaski K. (red.) Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, Wrocaw 2003.
mietao K., Jak uczy si szybciej i skuteczniej?, http://www.iceow.uwb.edu.pl/pliki/ks_jussis.pdf
[dostp online: 30.08.2014].
Ufnalska S., Abstracts of research articles: readers expectations and guidelines for authors,
http://www.ease.org.uk/sites/default/files/august_2008343.pdf, [dostp online: 09.09.2014].
Wolaski A., Streszczenie jako ponadgatunkowa forma przetwarzania komunikatu, [w:] Praktyczna
stylistyka nie tylko dla polonistw, red. E. Bakowska, A. Mikoajczuk, Warszawa 2003.
Zako-Zieliska M., Majewska-Tworek A., Piekot T., Sztuka pisania. Przewodnik po tekstach
uytkowych, Warszawa 2008.

11