1

Zasady prawa (czasem w ujciu szkoy poznaskiej) x7

W polskiej kulturze prawnej dominujc pozycj zdobya koncepcja zasad prawa

sformuowana przez S. Wronkowsk, M. Zieliskiego i Z. Ziembiskiego (lata 70).
Podkreli naley, e koncepcja ta jedynie systematyzowaa sposb pojmowania
zasad przyjtych w polskim prawoznawstwie.
W wietle tej koncepcji termin zasada prawa uywany jest w dwch
znaczeniach opisowym i dyrektywalnym.
W znaczeniu opisowym to pewien wzorzec uksztatowania instytucji prawnej,
zespou instytucji, gazi prawa czy caego systemu prawnego. Moe tu chodzi o
wzorzec odtworzony z faktycznej regulacji prawnej bd wzorzec, ktry wedle
kogo powinien by zrealizowany przez ustawodawc, np. zasada trjpodziau
wadzy, zasada pisemnoci.
W znaczeniu dyrektywalnym to normy postpowania, ktre maj w stosunku do
innych norm szczegln, wyrnion, nadrzdn pozycj i peni szczegln rol.
[zasady prawne SN]
1. Swoisto zasad prawa polega na tym, e odtwarzane s przede wszystkim z
przepisw najwyszego rzdu, Konstytucji lub najwaniejszych ustaw, gwnie
kodeksw, ordynacji.
2. Zasady s najwysze hierarchicznie z punktu widzenia mocy prawnej, tzn.
pozostae normy systemu musz by z nimi zgodne i w przypadku
niezgodnoci treciowej normy z zasad, norma traci moc lub nie moe by
stosowana.
3. Zasady prawa maj szczeglnie szeroki zakres zastosowania oraz normowania,
np. zasada dobra dziecka, zasada in dubio pro reo.
4. Zasady peni szczegln rol w konstrukcji systemu prawnego w tym senesie,
e wyznaczaj uporzdkowanie zespow norm prawnych i s jakby osiami,
wok ktrych grupowane s normy prawne dotyczce danej materii,
najwaniejszymi s zasada wolnoci umw i autonomii woli. Zasady czsto
wyznaczaj okrelone cele do realizacji, zwaszcza przez ustawodawc,
natomiast zwyke normy wyznaczaj obowizek podjcia okrelonych dziaa
jako rodkw do realizacji tego celu. W rezultacie mwi si niekiedy, e zasady
stosowane s niejako porednio, poprzez stosowanie norm wyznaczajcych
obowizki instrumentalne konieczne dla realizacji wartoci wyraanej przez
zasad.
5. Szczegln cech zasad jest rwnie to, e o ile w przypadku kolizji zasady ze
zwyk norm zwyka norma traci moc, o tyle kolizja zasad prowadzi do
doprecyzowania ich, tak by przy zachowaniu obowizywania konfliktowych
zasad, obydwie nadal obowizyway.
Podstawy mocy obowizujcej zasad
Zasady rni si tym od zwykych norm, e stosunkowo rzadziej formuowane s
w peni i wyranie w tekstach prawnych. Nierzadko jest tak, e tekst prawny
stanowi tylko czstkowe oparcie dla zasad prawa, e wybrane fragmenty teksu
uzasadniaj przyjcie i, w systemie obowizuje oglna zasada.
Niekiedy take podstaw obowizywania zasad prawa s zgodne pogldy
doktryny, ktre dla wykazania obowizywania okrelonej zasady siga do
argumentw aksjologicznych, historycznych czy prakseologicznych.
Rola zasad przejawia si zarwno w paszczynie tworzenia prawa, gdzie
porzdkuj one i kierunkuj proces tworzenia prawa, zwaszcza w wykadni
systemowej i funkcjonalnej, jak i w stosowaniu prawa, gdzie do zasad prawa
odwoujemy si zwaszcza przy czynieniu uytkw z przyznanych przez
ustawodawc tzw. luzw decyzyjnych.
1

Prawo a moralno(w rnych aspektach) x4

I. Prawo a moralno
Stosunek prawa
paszczyznach:

do

moralnoci

rozwaa

mona

kilku

aspektach

kilku

1) chodzi moe o stosunki pojciowe pomidzy pojciem prawa i pojciem

moralnoci,
2) o stosunki funkcjonalne, czyli wzajemnego oddziaywania pomidzy prawem
a moralnoci,
W aspekcie pojciowym chodzi o to, jak maj si do siebie pojcie prawa i pojcie
moralnoci, przy czym stosunek tych poj rozpatrywa mona w odniesieniu do zakresu
oraz w odniesieniu do treci. Ponadto, w kadym z tych przypadkw chodzi nam moe o
nazw prawo jak nazw dla pewnego systemu i odpowiednio moralno jako nazw
dla pewnego zespou norm, bd o prawo jako norm prawn i moralno jako norm
moraln.
Jeli chodzi o relacj pojciow pomidzy pojciem normy prawnej i pojciem normy
moralnej, to atwo zauway, e zachodzi pomidzy zakresami tych nazw stosunek
krzyowania. S bowiem takie normy prawne, ktre pokrywaj si treciowo z normami
moralnymi, s takie normy prawne, ktre nie s normami moralnymi i odwrotnie. W
przypadku stosunkw midzy zakresami nazw system prawny i moralno wydaje si,
e mona zaryzykowa stwierdzenie, e zakresy tych nazw wykluczaj si nie ma
bowiem adnego takiego systemu moralnego, ktry byby jednoczenie systemem
prawnym. Nie oznacza to oczywicie, e nie ma takich elementw systemu prawnego,
ktre nie s jednoczenie elementami systemu moralnego i odwrotnie.
W aspekcie porwnania treci nazw prawo i moralno chodzi o cechy, ktre
przysuguj desygnatom tych nazw. Z tego punktu widzenia naley zauway, e:
1) odmienne s sposoby uzasadnienia obowizywania norm prawnych i norm
moralnych:
a. normy prawne uzasadniamy odwoujc si do tak czy inaczej pojmowanego
uzasadnienia tetycznego,
b. normy moralne uzasadniamy odwoujc
pojmowanego uzasadnienia aksjologicznego;

si

do

tak

czy

inaczej

2) odmienny jest stopie formalizacji i instytucjonalizacji prawa i moralnoci zarwno

co do procesu tworzenia, jak i oddziaywania na spoeczestwo:
a. formalizacja dotyczy procedury tworzenia i stosowania danych norm,
b. instytucjonalizacja dotyczy tego jaki podmiot reaguje na przekraczanie ich;
Jeeli podmiotem tym jest dana spoeczno jako cao, to mamy do
czynienia z systemem niezinstytucjonalizowanym. Jeeli natomiast reakcje
2

na przekroczenie normy wymierza w imieniu spoecznoci okrelony organ,

to system ten jest zinstytucjonalizowany;
3) normy prawne i moralne rni si co stopnia precyzji:
a. Normy prawne s i powinny by jak najbardziej precyzyjne,
b. Normy moralne nie s precyzyjne, s formuowane w sposb nieostry i z
punktu widzenia terminologii teoretyczno-prawnej s to najczciej nie tyle
normy, co wypowiedzi normatywne niezupene. W filozofii moralnoci
uwaa si wrcz niekiedy, e niedookrelono jest konstytutywn cech
norm moralnych;
4) problem zakresu podmiotowego:
a. Prawo wyznacza obowizki zarwno ludziom (osobom fizycznym), jak i
innym podmiotom prawa, w szczeglnoci osobom prawnym.
b. Moralno w pierwszym rzdzie wyznacza obowizki i przewiduje
odpowiedzialno moraln pojedynczych ludzi, czyli s moralne obowizki
zbiorowoci. Niekiedy w filozofii moralnoci przyjmuje si, e ludzie maj
okrelone obowizki moralne jako czonkowie danej spoecznoci i z tego
tytuu ponosz odpowiedzialno moraln.
5) problem zakresu przedmiotowego:
a. Powszechnie przyjmuje si, e przedmiotem regulacji prawnej s jedynie
tzw. zachowania zewntrzne. Trzeba jednak zauway, e stany psychiczne
ludzi uwzgldniane s przez prawo jako determinanty kwalifikacji
normatywnej takich czy innych zachowa zewntrznych.
b. Przedmiotem kwalifikacji moralnej s zarwno zachowania zewntrzne, jak
i tzw. akty wewntrzne, czyli przeycia psychiczne odnoszce si do
sytuacji innych osb.
6) problem tzw. wieloci systemw prawnych i moralnych:
Typowo do czasw wspczesnych przyjmowano, e tym co rni prawo od moralnoci jest
to, e o ile na danym terytorium moe obowizywa jeden tylko system prawny, o tyle
w spoecznoci pastwowej moe jednoczenie funkcjonowa wiele rnych moralnoci.
Wspczenie istotnym problem jest okrelenie relacji pomidzy tzw. krajowym
porzdkiem prawnym, a systemem prawnym Unii Europejskiej. W jednym ujciu, na
terenie danej spoecznoci pastwowej pastwa czonkowskiego UE obowizuj dwa
systemy (porzdki) prawne krajowy i system prawa Unii Europejskiej. Natomiast w
drugim ujciu, przyjmuje si, e take w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej
obowizuje tylko system prawny danego pastwa, tyle e elementami tego systemu s
take akty normatywne wydawane przez inne podmioty (pochodzce od innych
podmiotw) ni organy danego pastwa.

Relacje funkcjonalne dotycz oddziaywania moralnoci na prawo i ewentualnie prawa na

moralno. W tym zakresie od wiekw przyjmowano, e prawo powinno by jako
powizane z moralnoci. Klasycznym przejawem tej idei bya sformuowana przez
Georga Jelinka idea prawa jako minimum moralnoci. Cho moralno czonkw danej
3

spoecznoci pastwowej moe si rni, to prawo powinno zabezpiecza realizacj tych

wartoci, ktre s wsplne dla wszystkich czonkw danego spoeczestwa.
Wspczenie dyskusja o stosunku prawa i moralnoci w tym aspekcie powizana jest
z pytaniem o to, w jakim stopniu prawo moe ingerowa w sfer wolnoci czowieka.
Modelowo wyrnia si tutaj trzy stanowiska:
1) Neutralno prawa polegajc na tym, e nie ingeruje ono w to, czy czowiek
podejmuje dziaania, ktre w wietle czyjej moralnoci oceniane s negatywnie, a
nawet bardzo negatywnie. Stanowisko to zwizane jest oczywicie z
subiektywizmem etycznym i liberalizmem.
2) Paternalizm prawny polegajcy na tym, e prawo chroni nas przed skutkami
dziaa, ktre byyby szkodliwe dla nas samych,
3) Moralizm prawny polegajcy na tym, e prawo moe zabrania dziaa, ktre s
niezgodne z dan moralnoci, choby nie byy one szkodliwe ani dla nas
(dziaajcych), ani dla innych.
Oczywicie, mimo e powszechnie dominuje stanowisko neutralnoci moralnej prawa,
w kadym systemie prawnym wskaza mona elementy paternalizmu, a niekiedy nawet
moralizmu. W kadym jednak przypadku zwolennicy neutralnoci prawa staj przed
pytaniem jak daleko ma ona siga. W skrajnym ujciu naleaoby bowiem przyj, e
prawo nie powinno sankcjonowa czynw, ktre w wietle moralnoci danej osoby nie s
naganne. Aby unikn tej paradoksalnej konsekwencji systemy prawne sankcjonuj takie
naruszenie norm moralnych, ktre powoduje (wyrzdza) krzywd innym ludziom.
Wspczenie w coraz wikszym stopniu zwraca si uwag, e system prawny zawsze w
sposb konieczny powizany jest z przyjmowan w danej spoecznoci moralnoci i nie
mona postawi ostrej granicy pomidzy normami prawnymi, a normami moralnymi. Jest
to widoczne zwaszcza w systemie prawa anglosaskiego, w ktrym sdy orzekaj nie na
podstawie prawa pisanego, lecz na podstawie precedensw, ktre maj odzwierciedla
reguy szeroko pojmowanej moralnoci, przyjmowanej w danej spoecznoci.
Niezalenie od tego naley dostrzec, e nawet przy przyjciu pozytywistycznej wizji
prawa, w ktrej podstawow donioso maj rda prawa pisanego, zachodzi istotny
zwizek pomidzy prawem a moralnoci. Zwizek ten przejawia si w procesie tworzenia
prawa, w procesie szeroko pojtej wykadni prawa oraz w procesie stosowania prawa.
W pierwszym aspekcie (co do procesu tworzenia prawa), tre prawa, a niekiedy take
sposb jego tworzenia wyznaczone s przez pogldy moralne danego spoeczestwa
przede wszystkim tej jego czci, ktra ma w danym momencie decydujcy wpyw na
tre ustaw. Wpyw na tre prawa maj take pogldy moralne adresatw norm,
poniewa prawodawcy musz si z nimi liczy.
Po drugie, w procesie szeroko pojtej wykadni prawa, z odwoaniem do moralnoci mamy
do czynienia w wielu aspektach. Dotyczy to w szczeglnoci wykadni funkcjonalnej, a
take wykadni systemowej w jej aspekcie poziomym.
Po trzecie, do ocen odwoujemy si w tzw. wnioskowaniach aksjologicznych. W procesie
stosowania prawa odwoanie do ocen przejawia si uwzgldnieniem ocen moralnych. Przy
z jednej strony rozstrzygniciu o kwalifikacji stanu faktycznego jeeli terminy uyte
przez ustawodawc maj charakter nieostry, w szczeglnoci ukrycie odnosz si do
aspektu aksjologicznego oraz w przypadku gdy ustawodawca pozostawia organowi
stosujcemu prawo wyranie luz decyzji a jednoczenie nakazuje mu uczyni jak
4

najlepszy uytek z owych luzw decyzji ze wzgldu na przypisywany ustawodawcy

system ocen.
W procesie stosowania prawa zwizek prawa i moralnoci przejawia si w tym, e
odwoanie do ocen (zwaszcza ocen moralnych) stanowi uzasadnienie do tego jak
postpowa przy czynieniu uytku z luzw decyzji pozostawionych organowi stosujcemu
prawo w procesie stosowania prawa.

Wykadnia

rozszerzajca

zwajca

x3

II. Wykadnia rozszerzajca i zwajca

Odwoanie do wykadni pozajzykowej peni niekiedy tak funkcj, e wrcz przeamuje
jasne i oczywiste rezultaty wykadni jzykowej. Dotyczy to rnych sytuacji, gdy jest to
nie do pogodzenia.
Wykadnia rozszerzajca i zwajca jest szczeglnego rodzaju wykadni pozajzykow,
do ktrej odwoujemy si gdy przepisy s jzykowo jasne, tzn. wykadnia jzykowa daje
jednoznaczny rezultat. Jednake s one pryncypialnie nieakceptowalne. Owa
nieakceptowalno dotyczy moe tego, e normy otrzymane na gruncie wykadni
jzykowej nakazuj zachowania niemoliwe, czyli prakseologicznie prawie niemoliwe,
bd e normy wyinterpretowane na podstawie wykadni jzykowej naruszayby w sposb
racy podstawowe wartoci, ktre chroni ma system prawny. Wwczas dopuszczalne
jest by
wbrew
jzykowemu,
jednoznacznemu przepisw
rozszerzy zakres
wyinterpretowanych norm (wykadnia rozszerzajca), bd zawzi w stosunku do
rezultatu wykadni jzykowej, tak by niejako przywrci / uratowa zaoenie o
racjonalnoci prawodawcy.
Rnica pomidzy wykadni rozszerzajc i zwajc, a wykadni a simili i a contrario
dotyczy przede wszystkim tego, e ta pierwsza odnosi si do sytuacji gdy przepisy s
jzykowo jasne i polega na przeamaniu rezultatu wykadni jzykowej. Dopuszczalno
tego rodzaju wykadni jest bardzo ograniczana, gdy jest ona zasadniczo wkroczeniem w
interpretatora w sfer zastrzeon dla ustawodawcy.
Doktryna akademicka i sdowa dopuszcza odwoanie do wykadni rozszerzajcej i
zwajcej w przypadku bardzo silnego i bezspornego uzasadnienia aksjologicznego w
tych wartociach, ktre maj by szczeglnie chronione, np. wartociach konstytucyjnych.
W praktyce do wykadni rozszerzajcej lub zwajcej dochodzi zwykle ze wzgldu na
precedensowe orzeczenia organw sdowych najwyszej instancji.
W praktyce wykadnia rozszerzajca i zwajca stosowana jest do sytuacji ewidentnego
bdu ustawodawcy lub takiej zmiany sytuacji faktycznej uregulowanej prawnie, ktrej
ustawodawca nie tylko nie przewidzia, ale nie mg przewidzie. Jednake w doktrynie
uksztatoway si rwnie reguy, ktre wykluczaj zastosowanie wykadni rozszerzajcej
lub zwajcej w okrelonych przypadkach, bez wzgldu na to, e prowadzi to do
racego naruszenia systemu ocen przypisywanych ustawodawcy. Przyjmuje si zatem,
e:
niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca i zwajca w jasnej
jzykowo definicji legalnej
niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca czy zwajca przepisw
dotyczcych praw, wolnoci czy kompetencji obywateli. Oglnie to
5

taka, ktrej rezultaty obciayby obywateli. Regua ta jest w szczeglnoci

istotna w przypadku sytuacji publicznoprawnej obywatela, np. prawo karne
czy prawo podatkowe.
Niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca lub zwajca przepisw
kompetencyjnych, czyli przyznajcych kompetencje danemu podmiotowi
(kompetencji si nie domniemuje).
Niedopuszczalna
jest
wykadnia
rozszerzajca
przepisw
formuujcych wyjtki (oczywicie jednoznacznych jzykowo).
Nie jest dopuszczalna rozszerzajca interpretacja przepisw
przejciowych, utrzymujcych w mocy tymczasowo akty wykonawcze do
uchylonej ustawy.

Sytuacje wyznaczone przez normy prawne (obowizek, wolno, uprawnienie, roszczenie, prawo
podmiotowe,

immunitet

przywilej)

x3

Sytuacje wyznaczone przez normy prawne (rozdzia VI podrcznika)

Prawo co do obyczajw i religii obowizuje to co podrcznika.
I. Sytuacje wyznaczone przez normy prawne, czyli modalnoci prawne, mona
dzieli na kilka sposobw:
Modalnoci podstawowe, dotyczce kwalifikacji postpowania adresata ze wzgldu
na dan norm oraz moralnoci pochodnej dot. kwalifikacji innych podmiotw ni
adresatw.
Modalnoci proste, dotyczce kwalifikacji czyjego zachowania ze wzgldu na
jedn norm oraz modalnoci zoone, dotyczce kwalifikacji zachowania ze
wzgldu na wiele norm.
Podstawow zasad charakterystyki pochodnych sytuacji prawnych jest to, e konieczne
jest traktowanie ich jako splotw rnych sytuacji prostych.
II. Podstawowe sytuacje prawne:
1) Sytuacja obowizku polega na tym, e wykonanie czynu C jest danemu podmiotowi
nakazane (obowizek pozytywny) lub zakazane (obowizek negatywny). Szczegln
odmian obowizku jest obowizek instrumentalny. Mamy z nim do czynienia wwczas,
gdy dana norma nakada na adresata obowizek wykonania czynu C, i w takiej sytuacji
przyjmuje si, e adresat ma take obowizek uczynienia wszystkiego co jest niezbdne
dla wykonania czynu C.
Kolejn szczegln odmian obowizku s obowizki autoreferencjalne. Taki obowizek
dotyczy sytuacji, gdy norma prawna nakada w warunkach W na adresata A obowizek
wykonania czynu C, a jednoczenie o tym czy ziciy si warunki W, rozstrzyga ma
adresat tej normy podmiot A, przy czym okrelenie tych warunkw sformuowane jest za
pomoc zwrotw niedookrelonych (nieostrych), zwaszcza zabarwionych ocennie.
2) Sytuacja wolnoci w podstawowym polega na tym, e wykonanie czynu C nie jest
podmiotowi A przez normy danego systemu ani nakazane, ani zakazane (wolno
dwustronna). Tak rozumian wolno odrni naley od indyferencji jako braku
doniosoci prawnej, ktra polega na tym e czyje zachowanie nie wywouje
konsekwencji prawnych. Wiele bowiem zachowa to zachowania dowolne, ale wywoujce

konsekwencje prawne (chocia te s zachowania dowolne, ktre nie wywouj

konsekwencji prawnych np. drapanie si po gowie).
Szczegln odmian wolnoci jest tzw. wolno prawnie chroniona. ktra polega na tym
e z jednej strony podejmowanie okrelonego dziaania bd dziaa w pewnej sferze nie
jest podmiotowi A ani nakazane, ani zakazane, a po drugie wszystkim innym ni A
zakazane jest ingerowa w sfer dziaa A, w szczeglnoci wykonywa tego rodzaju
czyn. Np. Waciciel moe, z wyczeniem innych, korzysta z rzeczy. Wolno prawnie
chroniona jest zatem stosunkowo prost, zoon sytuacj prawn.

3) Sytuacja uprawnienia ze wzgldu na wielo znacze sowa prawo / uprawnienie

mona mwi o trzech odmianach tego rodzaju sytuacji.
W pierwszym znaczeniu zwrot A ma prawo znaczy w sytuacji uprawnienia tyle
samo co wolno dwustronna bd prawnie chroniona (uprawnienie jako
synonim wolnoci).
W drugim znaczeniu A ma prawo do C dotyczy sytuacji gdy jaki inny podmiot
B ma obowizek wykona czyn C na rzecz A (uprawnienie A jako korelat
obowizku podmiotu B). Zachowanie B na rzecz A nazywamy wiadczeniem, a
osob na ktrej rzecz zobowizany wykonuje wiadczenie nazywamy
recypientem wiadczenia; typowo jest nim uprawniony, ale moe by tak, e B
ma obowizek wobec A do wykonania wiadczenia na rzecz C.
Zwrot ma prawo dotyczy sytuacji kompetencji, czyli sytuacji w ktrej A ma
prawo dokona czynno konwencjonaln CK wtedy, gdy ma do tego
kompetencj.
Te trzy znaczenia sowa prawo / uprawnienie naley dokadnie odrnia, co nie oznacza
e nie mog one wspwystpowa, np. gdy kto ma prawo (w sensie kompetencji) do
dokonania danej czynnoci konwencjonalnej, a jednoczenie ma prawo (w sensie wolno)
uczynienia uytku z tej czynnoci.
4) Sytuacja roszczenia termin roszczenie uywany jest w dwch znaczeniach:
Roszczenie materialne
gdy chodzi o roszczenie materialne, sytuacja
roszczenia polega na tym, e A ma roszczenie materialne wobec B wtedy, gdy
ma on do B zindywidualizowane i skonkretyzowane (chocia nie zawsze
aktualne) uprawnienie do okrelonego zachowania si B wobec A.
Roszczenie procesowe
jest szczeglnego rodzaju kompetencj
przysugujc danemu podmiotowi do czynnoci konwencjonalnej zwrcenia
si do organu pastwa z daniem rozpatrzenia okrelonej sprawy,
rozstrzygnicia jej i ewentualnego zmuszenia innego podmiotu do
okrelonego zachowania na rzecz dajcego.
Zwizek midzy roszczeniem materialnym a roszczeniem procesowym polega na tym, e
roszczenie procesowe suy do zabezpieczenia roszcze materialnych, chocia oczywicie
istniej sytuacj w ktrych roszczeniu materialnemu nie odpowiada roszczenie
procesowe.
5) Sytuacja przywileju jest szczeglnego rodzaju sytuacj uprawnienia. Polega na tym,
e podmioty okrelonej kategorii uprawnione s do pewnych wiadcze na okrelonych

warunkach w okrelonej wysokoci, a niektrzy uprzywilejowani uprawnieni s do tych

wiadcze na korzystniejszych warunkach.
6) Sytuacja immunitetu najoglniej rzecz biorc, sytuacja immunitetu dotyczy uchylenia,
ograniczenia lub zawieszenia kompetencji pastwa do reakcji na czyje postpowanie
bdce przekroczeniem norm prawnych. W zalenoci od tego immunitetu dzieli si min.
na bezwzgldne i wzgldne.
7) Sytuacja prawa podmiotowego szczeglnie zoon sytuacj jest sytuacja prawa
podmiotowego. Prawo podmiotowe stanowi funkcjonalnie powizany zesp wolnoci, w
tym wolnoci prawnie chronionych, uprawnie i wynikajcych z nich roszcze,
kompetencji do czynnoci konwencjonalnych, ktre suy maj realizacji akceptowanych
przez dany system prawny interesw danej osoby.

5. Pojcie wieloznacznoci w dyrektywach jzykowych x2

6. Wnioskowanie aksjologiczne ( oparte na konsekwencji ocen
prawodawcy)

x2

aksjologiczne s najsabsze i wcale nie s powszechnie przyjmowane; s one oparte na

konsekwencji ocen prawodawcy. Niby maj zapewni spjno aksjologiczn systemu
prawa, ale tak naprawd opieraj si na tym jakie wartoci interpretator przypisuje
prawodawcy.
- aksjologiczne wnioskowania oparte do konsekwencji ocen prawodawcy. Wnioskowania
a fortiori najmocniejsze w swoim rodzaju, dwa wzory:
a) A maiori ad minus jeli na gruncie jakich norm kto ma wiksz kompetencj
(uprawnienie, upowanienie), to ma te kompetencj itd. do czego mniej (np. jeli
mog kupi litr spirytusu, to mog kupi i p litra)
b) A minori ad maius skoro obowizuje norma zakazujca mniej, to obowizuje
te norma zakazujca czego wicej (np. jak nie mog wypi kieliszka, to nie mog
tym bardziej wypi p litra spirytusu)
Wnioskowania a fortiori wariant skoro B, to tym bardziej wicej ni B (mniej ni B).
Komu jest nakazane czyni wicej, temu nakazane jst czyni mniej / jeeli zakazane jest
naruszeniem pewnego dobra w stopniu mniejszym to naley przyj za obowizujc
norm zakazujc naruszanie tego samego dobra w wikszym stopniu. Jest to tylko
wariant a maiori ad minus albo a miniowi ad maius!
We wnioskowaniach a fortiori trzeba wskaza na czym polega wicej czy mniej oraz
trzeba wykaza, e nie obowizuje norma zakazujca zachowania bdcego rezultatem
tego rozumowania!
II. Analogia legis i analogia iuris
a) Analogia legis
1.1 A simili jest to rodzaj wnioskowania a simili. Jest to szczeglny przypadek
analogii, chronologicznie stosujemy analogie legis. Jest rodzaje wnioskowania z
podobiestwa. Polega na tym, e na podstawie przepisu czy przepisw wprost
8

odnoszcego si do C odtwarza si norm odnoszc si nie tylko d C, ale i do

podobnego do niego D. Tradycyjnie ujmuje si analogi legis jako metod
wnioskowania prawniczego na podstawie normy wyinterpretowanej z danego
przepisu, i znajdujce uzasadnienie aksjologiczne w okrelonej ocenie przypisanej
prawodawcy.
1.2 A contrario ograniczeniem pojmowanej jak wyej analogii legis jest
argumentacja a contrario. Polega na tym, e jeeli w przepisie reguluje si
zachowanie typu C, to naley uzna za bezzasadne odtworzenie z tego przepisu
nie tylko normy odnoszcej si do C, ale i do podobnego D. Na gruncie ocen
przypisywanych prawodawcy nie ma podstaw do przyjcia podobiestwa co do
adresata, okolicznoci czy zachowania. Przyjmuje si e argumentacja a contrario
jest uwaana za dopuszczaln, gdy regulacja ma charakter zamknity i zupeny
(nie jest wic dopuszczalna gdy tre przepisu nie wyczerpuje caoci regulacji, tj.
gdy jest zwrot w szczeglnoci).
2. Uwaa si, e jeden z wariantw analogia legis moe polega na tym, e uznaje
si za obowizujc norm odnoszc si do D, bo jest podobna do normy
odnoszcej si do C. Jest to dopuszczalne wtedy i tylko wtedy gdy dotyczy
uzupeniania systemu prawa przez wypenianie luk konstrukcyjnych (brak regu
korzystania z przyznanej kompetencji czy uprawnienia). Rygoryzm wynika z
prawotwrczego charakteru tego wykonania.
Nie wolno myli analogii legis z wykadni rozszerzajc! Analogia legis to zoony
proces inferencyjny, a wykadnia rozszerzajca wie si z przeamaniem sensu
jzykowego i wie si z odtworzeniem normy z przepisu.
b) Analogia iuris
1.1 Jest to jeszcze sabsze wnioskowanie aksjologiczne. Brak jest tu jakiejkolwiek jednej
normy jako podstawy dalszego rozumowania.
Na podstawie wielu norm wyranie ustanowionych w odniesieniu do jakiej dziedziny
czynw ustala si jakie ich domniemane uzasadnienie aksjologiczne czy celowociowe, a
na podstawie tego uzasadnienia aksjologicznego ustala si obowizywanie jakiej normy,
ktra nie zostaa ustanowiona (ale ma uzasadnienie w tych ocenach).
Trudnoci wi si z adekwatnym zrekonstruowaniem aksjologicznych podstaw danego
zespou norm. Analogie iuris naley stosowa dopiero wwczas, gdy brakuje podobnej
regulacji, przez co nie ma moliwoci zastosowa analogii legis.
1,2 Wnioskowanie z zasad prawa jako szczeglna odmiana anlogii iuris.
Wnioskowanie indukcyjne z szeregu norm jednostkowych wyprowadzamy wniosek
oglny. Moe by zupene lub niezupene.
Wnioskowanie z zasad prawa pozyskanych z tekstw prawnych quasi indukcyjne. Zasady
prawa jako normy wyeksponowane w przepisach z osobna lub normy uoglnione w drodze
wnioskowania jak gdyby indukcyjnego z innych norm w caym systemie lub tylko gazi
prawa.
III. Reasumujc:
Jeli zasady s normami wyeksponowanymi w przepisach, to stosuje si do nich wynikanie
logiczne, instrumentalne lub analogi legis.
9

Jeli zasady to normy uoglnione w drodze wnioskowania jak gdyby indukcyjnego z innych
norm w caym systemie lub tylko gazi prawa to stosuje si do nich analogi iuris.
Wnioskowania aksjologiczne s wysoce dyskusyjne pod wzgldem ich zakresu
zastosowania, zwaszcza ze wzgldu na sporno odtworzenia zaoe aksjologicznych.
Dotyczy to w mniejszym stopniu prawa prywatnego, a w wikszym stopniu prawa
publicznego.

7.

Wykadnia

pozajzykowa

x2

Dyrektywy wykadni pozajzykowej.

Stosujemy j zawsze aby sprawdzi lub potwierdzi rezultat wykadni jzykowej albo gdy
nie mamy jednoznacznoci jzykowej tego co interpretujemy.
I. Typy dyrektyw pozajzykowych:
systemowe
funkcjonalne
Stosujemy je rwnolegle, mimo e chronologiczne pniej s dyrektywy funkcjonalne.
Krtko mwic, dyrektywy funkcjonalne chroni pewne wartoci, takie jak spjno
systemu prawa, a to wanie z t spjnoci wi si dyrektywy systemowe. W wykadni
pozajzykowej dyrektywy systemowe i funkcjonalne peni tak sam rol i maj tak
sam wag nie jest tak, e systemowe s waniejsze poniewa s chronologicznie
pierwsze. Po prostu tak przyjo si je wymienia.
II. Dyrektywy systemowe
Dyrektywy systemowe naley odrnia argumentum a rubrica. Dyrektywy jzykowe
wi si z systematycznym rozmieszczeniem przepisw w tekcie prawnym, co trzeba
odrnia od systemu norm.
Dyrektywy systemowe wykadni zmierzaj do zapewnienia zgodnoci interpretowanego
zwrotu z sensem norm hierarchicznie wyszych i z zasadami prawa.
Wykadnia systemowa pionowa spord moliwych znacze naley odrzuci to,
ktre prowadzi do niezgodnoci z norm hierarchicznie wysz (bierzemy pod
uwag take umowy midzynarodowe i prawo UE).
Na marginesie doktor mwi e w lexie i komentarzach te s bdy i mamy
wykorzystywa swoj wiedze i krytyczne mylenie.
Wykadania systemowa pozioma naley odrzuci take znaczenie ktre
prowadzioby do niezgodnoci z zasadami prawa o szczeglnej doniosoci.
Niezgodno moe polega na sprzecznoci (jedna norma zakazuje tego, czego
druga nakazuje) w przeciwiestwie w tych samych okolicznociach dwie lub wicej
norm nakazuj realizacj niedajcego si pogodzi obowizku.
Uwzgldniamy take niezgodnoci prakseologiczne
niweczyoby skutki, choby czciowo, innej normy).
III. Dyrektywy funkcjonalne wykadni

10

(zrealizowanie

jednej

normy

W jej ramach mamy dyrektywy celowociowe, ktre nawizuj do ratio iuris, czyli celu
caego aktu normatywnego, a w tych ramach cel poszczeglnych norm. Stosujc
dyrektywy funkcjonalne trzeba wskaza rdo danej dyrektywy (pokaza skd pochodzi
warto czy cel), a sam dyrektyw sformuowa precyzyjnie.
Dyrektywy funkcjonalne wykadni nakazuj interpretowa zwrot zgodnie z zaoeniem o
racjonalnoci prawodawcy intelektualne i aksjologiczne. W aspekcie intelektualnym
przypisujemy prawodawcy wiedz, w szczeglnoci merytoryczn wiedz z danej
dziedziny (w tym zakresie ustalamy najnowsz, najpeniejsz wiedz z danej dziedziny
wiedz eksperck) oraz dobr wiedz jzykow.
W aspekcie aksjologicznym przypisujemy prawodawcy spjny system apropobowanych
spoecznie wartoci, a wic prawodawcy w zasadzie przypisujemy takie wartoci ktre
jestemy w stanie zidentyfikowa jako reprezentatywne dla danej wsplnoty spoecznej.
Patrz wykad o racjonalnym prawodawcy.
Zmieniamy jasne znaczenie interpretowanego zwrotu, by zapewni spjno
aksjologiczn (wykadnia zwajca albo rozszerzajca), w pewnych jednak wypadkach
mimo e co do zasady dajemy pierwszestwo wartociom, nie wolno przeama jasnego
rezultatu wykadni jzykowej (znowu patrz wykad o racjonalnym prawodawcy
dyrektywy preferencyjne, czyli dyrektywy mwice jak postpi w przypadku
uzyskania niezgodnych ze sob rezultatw wykadni).
I. Szczegln odmian wykadni pozajzykowej jest wykadnia a simili i a contrario, czyli z
podobiestwa i z przeciwiestwa. Dotyczy ona sytuacji, gdy wykadnia jzykowa nie daje
jednoznacznych rezultatw tak, i wypowied normatywna wyinterpretowana z przepisw
prawa na gruncie wykadni jzykowej jest co do zakresu zastosowania lub zakresu
normowania nieostra.
W takiej sytuacji odwoanie do wykadni a simili i a contrario dotyczy rozstrzygnicia, czy
jeeli wyinterpretowalimy z przepisw wypowied normatywn ktra niewtpliwie
obejmuje swoim zakresem przypadki wewntrz pasa nieostroci, powinna by rozumiana
w ten sposb e obejmuje ona swoim zakresem take przypadki jzykowo wtpliwe.
Decydujce dla rozstrzygnicia jest tutaj to, czy objcie przypadkw z pasa nieostroci
zakresem
wyinterpretowanej
normy
znajduje
uzasadnienie
aksjologiczne
w
przypisywanych ustawodawcy ocenach, ktre legy u podstaw danej regulacji co do
przypadkw niewtpliwych. Jeeli tak bdzie, naley a simili (z podobiestwa) ze wzgldu
na identyczne uzasadnienie aksjologiczne, wyinterpretowa dan norm w ten sposb, by
obja ona take przypadki jzykowo wtpliwe.
Jeeli natomiast objcie przypadkw jzykowo wtpliwych wyinterpretowan norm nie
znajduje uzasadnienia w ocenach ktre legy u podstaw danej regulacji co do przypadkw
niewtpliwych, naley a contrario (z przeciwiestwa) zakres wyinterpretowanej normy
okreli w ten sposb, e nie obejmuje on przypadkw jzykowo wtpliwych.
Wykadnia a simili i a contrario dotyczy sytuacji, gdy wykadnia jzykowa nie daje
jednoznacznych rezultatw.
Wykadnia a simili nazywa bywa niekiedy wykadni z analogii legis (zwaszcza Z.
Ziembiski), co Czepi uwaa za pewien bd. Takie utosamienie terminologiczne
(wykadnia a simili czyli analogia legis) jest bdne, gdy analogia legis nie jest
rodzajem wykadni w cisym tego sowa znaczeniu, ale rodzajem wnioskowania
prawniczego, obok analogii iuris.
11

II. Wykadnia rozszerzajca i zwajca

Odwoanie do wykadni pozajzykowej peni niekiedy tak funkcj, e wrcz przeamuje
jasne i oczywiste rezultaty wykadni jzykowej. Dotyczy to rnych sytuacji, gdy jest to
nie do pogodzenia.
Wykadnia rozszerzajca i zwajca jest szczeglnego rodzaju wykadni pozajzykow,
do ktrej odwoujemy si gdy przepisy s jzykowo jasne, tzn. wykadnia jzykowa daje
jednoznaczny rezultat. Jednake s one pryncypialnie nieakceptowalne. Owa
nieakceptowalno dotyczy moe tego, e normy otrzymane na gruncie wykadni
jzykowej nakazuj zachowania niemoliwe, czyli prakseologicznie prawie niemoliwe,
bd e normy wyinterpretowane na podstawie wykadni jzykowej naruszayby w sposb
racy podstawowe wartoci, ktre chroni ma system prawny. Wwczas dopuszczalne
jest by
wbrew
jzykowemu,
jednoznacznemu przepisw
rozszerzy zakres
wyinterpretowanych norm (wykadnia rozszerzajca), bd zawzi w stosunku do
rezultatu wykadni jzykowej, tak by niejako przywrci / uratowa zaoenie o
racjonalnoci prawodawcy.
Rnica pomidzy wykadni rozszerzajc i zwajc, a wykadni a simili i a contrario
dotyczy przede wszystkim tego, e ta pierwsza odnosi si do sytuacji gdy przepisy s
jzykowo jasne i polega na przeamaniu rezultatu wykadni jzykowej. Dopuszczalno
tego rodzaju wykadni jest bardzo ograniczana, gdy jest ona zasadniczo wkroczeniem w
interpretatora w sfer zastrzeon dla ustawodawcy.
Doktryna akademicka i sdowa dopuszcza odwoanie do wykadni rozszerzajcej i
zwajcej w przypadku bardzo silnego i bezspornego uzasadnienia aksjologicznego w
tych wartociach, ktre maj by szczeglnie chronione, np. wartociach konstytucyjnych.
W praktyce do wykadni rozszerzajcej lub zwajcej dochodzi zwykle ze wzgldu na
precedensowe orzeczenia organw sdowych najwyszej instancji.
W praktyce wykadnia rozszerzajca i zwajca stosowana jest do sytuacji ewidentnego
bdu ustawodawcy lub takiej zmiany sytuacji faktycznej uregulowanej prawnie, ktrej
ustawodawca nie tylko nie przewidzia, ale nie mg przewidzie. Jednake w doktrynie
uksztatoway si rwnie reguy, ktre wykluczaj zastosowanie wykadni rozszerzajcej
lub zwajcej w okrelonych przypadkach, bez wzgldu na to, e prowadzi to do
racego naruszenia systemu ocen przypisywanych ustawodawcy. Przyjmuje si zatem,
e:
niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca i zwajca w jasnej
jzykowo definicji legalnej
niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca czy zwajca przepisw
dotyczcych praw, wolnoci czy kompetencji obywateli. Oglnie to
taka, ktrej rezultaty obciayby obywateli. Regua ta jest w szczeglnoci
istotna w przypadku sytuacji publicznoprawnej obywatela, np. prawo karne
czy prawo podatkowe.
Niedopuszczalna jest wykadnia rozszerzajca lub zwajca przepisw
kompetencyjnych, czyli przyznajcych kompetencje danemu podmiotowi
(kompetencji si nie domniemuje).
Niedopuszczalna
jest
wykadnia
rozszerzajca
przepisw
formuujcych wyjtki (oczywicie jednoznacznych jzykowo).
Nie jest dopuszczalna rozszerzajca interpretacja przepisw
przejciowych, utrzymujcych w mocy tymczasowo akty wykonawcze do
uchylonej ustawy.

12

9. Doktryna Sprawiedliwoci Johna Rawlsa-

Zasady teorii sprawiedliwoci

Rawlsa s oparte na wymylonym tworze, zwanym przez niego pierwotnym pooeniem,

znajdujc si w ktrym jednostki ustalaj struktur spoeczestwa, ktrego s czci. Pierwotne
pooenie spenia tzw. zaoenia "zasony niewiedzy", czyli jednostki znajdujce si w nim nie
dysponuj takimi informacjami jak: miejsce w spoeczestwie, status spoeczny, majtek itd.
Wedug Rawlsa spenienie tych zaoe prowadzioby do wprowadzenia zasad sprawiedliwych
dla wszystkich. Jeeli jednostka nie zdaje sobie sprawy w jakiej pozycji skoczy w ustalanym
przez siebie adzie spoecznym, prawdopodobnie nie bdzie nadawaa przywilejw jakiejkolwiek
grupie spoecznej, a raczej skupi si na stworzeniu systemu sprawiedliwego dla wszystkich. Taki
system sprawiedliwy dla wszystkich bdzie opiera si na dwch podstawowych zasadachpierwsza to rwne prawo do jak najszerszego caociowego systemu rwnych podstawowych
wolnoci a druga to Nierwnoci spoeczne i ekonomiczne maj by tak uoone aby: byy z jak
najwiksz korzyci dla najbardziej upoledzonych (Zasada dyferencji) i byy zwizane z
dostpnoci do urzdw i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej rwnoci szans

10. Dyrektywy okrelenia znaczenia wyraenia w wykadni jzykowej.

Tradycyjnie wyrnia si dyrektywy jzykowe oraz pozajzykowe, dokonujc nastpnie
podziau tej ostatniej grupy.
Dyrektywy jzykowe wskazuj jak odtworzy normy z przepisw, biorc pod uwag
jedynie jzykowe brzmienie przepisw.
Ta grupa dyrektyw nie jest jednorodna. Wyrnia si wrd nich takie, ktre wskazuj jak
postpowa w procesie wykadni jzykowej (dyrektywy pragmatyczne). Po drugie
wyrniamy dyrektywy wskazujce, jak rozumie poszczeglne wyrazy czy wyraenia
taki charakter maj np. definicje ustawowe. W ramach dyrektyw jzykowych, niektre
maj charakter szczegowy w tym sensie, e wskazuj sposb rozumienia okrelonego
pojedynczego wyrazu czy wyraenia, inne maj charakter oglny w tym sensie, e
wskazuj jak wybiera midzy dopuszczalnymi sposobami wykadni jzykowej danego
przepisu.
W kulturze prawnej powszechnie przyjtej w Polszy i Europie, przyjmuje si e dyrektywy
wykadni jzykowej s t grup dyrektyw, ktra ma charakter pierwszorzdny. Przejawia
si to w dwch aspektach:
a) Po pierwsze, do dyrektyw jzykowych odwoujemy si jako do pierwszych w aspekcie
czasowym, a dopiero potem do dyrektyw pozajzykowych jest to pierwszestwo
chronologiczne.
b) Po drugie, zmiana rezultatu wykadni osignita za pomoc dyrektyw jzykowych
wymaga zasadniczo uzasadnienia jest to pierwszestwo wagi.
Szczegln grup dyrektyw jzykowych s takie dyrektywy, ktre dotycz tego, jakie
znaczenie naley przypisa okrelonemu wyrazowi (lub wyraeniu zoonemu). Dyrektywy
te stosujemy przede wszystkim w fazie percepcyjnej. Wbrew powszechnie przyjmowanym
dawniej pogldom, punktem wyjcia nie jest znaczenie wyrazw (czy wyrae) uytych w

13

tekcie prawnym w jzyku potocznym, bowiem jzyk potoczny nie jest odmian jzyka
etnicznego, ale tzw. rejestrem. Zasadniczo tekst prawny formuowany jest w tej odmianie
jzyka, ktr jzykoznawcy nazywaj jzykiem oglnym (niekiedy powszechnym).
Jednake poniewa jzyk etniczny jest konglomeratem jzykw, dla ustalenia znaczenia
wyrazw (czy wyrae) uytych w tekcie prawnym, musimy niekiedy (a nawet czsto)
siga do innych odmian jzyka. W koncepcji opracowanej w ramach derywacyjnej
koncepcji wykadni reguy te ukadaj si w sekwencje.
Punktem wyjcia jest zawsze ustalenie, czy dla danego wyraenia sformuowano wic
definicj legaln. Jeeli tak, naley przyj znaczenie wyznaczone przez t definicj.
Odrbn spraw jest zakres zwizania definicj legaln. Powszechnie przyjmuje si
nastpujce wskazwki w tej kwestii:
definicja legalna danego wyraenia sformuowana w danej ustawie wie w
caym tekcie tej ustawy;
definicja ta wie rwnie w aktach wykonawczych do ustawy;
zasadniczo definicja sformuowana w jednej ustawie nie wie co do znaczenia
danego wyraenia, jeeli wystpuje ono take w innej ustawie! Moe to znaczy
to samo, ale nie musi wic chodzi o to, eby bezmylnie nie kopiowa, a nie, e
nie moe si zdarzy, e rozumiemy pod tym wyraeniem to samo, co w tamtej
ustawie.
jednake jeeli definicja danego wyraenia sformuowana zostaa w kodeksie lub
innej ustawie podstawowej dla danego rodzaju spraw, wie ona w stosunku do
owego wyraenia take wwczas, gdy wyraenie to wystpuje w innych
ustawach regulujcych sprawy danego rodzaju.
Po drugie jeeli brak jest definicji legalnej, naley zwrci uwag, czy dla danego wyrazu
(wyraenia) wydana zostaa wica interpretatora cudza decyzja interpretacyjna. Naley
zaznaczy, e do wicej interpretacji nie ma kompetencji organ nadzoru. Wspczenie
nie ma organu, ktry miaby kompetencje do wydawania powszechnie wicych decyzji
interpretacyjnych mia je swego czasu TK.
Obecnie jedynie niektre organy maj kompetencj do wykadni zwrotw ustawowych,
ktra to wykadnia jest wica w ograniczonym zakresie. Ograniczenia te mog mie
charakter podmiotowy, tzn. wi tylko niektre podmioty (np. tylko sdy albo tylko jeden
sd), albo przedmiotowy, gdy organ ma kompetencj do wykadni tylko danego rodzaju
aktw (np. Minister Finansw do przepisw prawa podatkowego, Pastwowa Komisja
Wyborcza do przepisw prawa wyborczego), a najwiksze kompetencje ma SN i NSA, ale
robi to w rnych formach.
Po trzecie jeeli brak wicej interpretatora decyzji interpretacyjnej, naley rozstrzygn
czy dany wyraz (wyraenie) ma cakowicie jasne, jednoznaczne i powszechnie przyjte
znaczenie w jzyku prawniczym, uywane jako zwrot tekstu prawnego (czy te jzyka
prawnego, jeeli uznamy, e taki istnieje).
Dopiero jeli okae si, e analizowany zwrot nie ma jednego, jasnego i konsekwentnie
przyjmowanego znaczenia w jzyku prawniczym jako zwrot jzyka prawnego (czy tekstu
prawnego), to naley zwrci si do jzyka naturalnego, w ktrym sformuowany jest
dany tekst, a wic sigamy do SJP. Jeeli w tej sytuacji mamy ustali jakie znaczenie ma
dany wyraz lub wyraenie w jzyku etnicznym w ktrym sformuowany jest dany tekst
prawny, pamita trzeba, e miarodajna jest tutaj nie wiedza, czy wrcz intuicja
14

znaczeniowa interpretatora (zwaszcza sdziego), ale wiedza o znaczeniu sw w danym

jzyku zgromadzona w sownikach.
Jeeli ustalamy znaczenie danego wyraenia na gruncie jzyka naturalnego, to
odwoujemy si przede wszystkim do jzyka oglnego. Niekiedy jednak dla niektrych
wyrae wskaza mona szczeglne dyrektywy ustalania znaczenia. Tak np. dla spjnikw
bdcych sownymi odpowiednikami funktorw logicznych bierzemy pod uwag takie
znaczenie, jakie tym spjnikom (funktorom) przypisuje logika. Oczywicie to jest
dyrektywa moliwa do uchylenia, bo ustawodawca moe le si tym posugiwa. W
stosunku do niektrych terminw, dla ktrych w sposb trway znaczenie danego terminu
ustalane jest przez doktryn, naley przyj takie znaczenie, jakie termin ten ma w
ustalonej doktrynie. Dotyczy to przede wszystkim tzw. zwrotw prawnych (np. wasno),
ale rwnie zwrotw faktycznych (np. czyn).
Jeeli w sowniku danego jzyka interesujcy nas zwrot ma wiele znacze, to niezalenie
od omwionych zabiegw dokonujemy tzw. wstpnej selekcji znacze: odrzucamy
(eliminujemy) archaizmy, wulgaryzmy, wyraenia dialektalne, regionalne. Niekiedy,
zwaszcza w aktach specjalistycznych adresowanych do specjalnego krgu odbiorcw
musimy si liczy ze znaczeniem, ktre dany wyraz ma w specjalistycznej (np.
zawodowej) odmianie danego jzyka.
Jeeli natomiast te wszystkie procesy nie doprowadz do wyonienia jednego znaczenia
jako waciwego, odwoujemy si do tzw. kontekstu jzykowego, ktre moe nam
wskaza, jakie znaczenie danego wyrazu lub wyraenia jest waciwe.
Dokonujc wykadni jzykowej w aspekcie systematycznym (tzw. wykadnia systemowa?)
odwoujemy si do makrokontekstu w ktrym uyto danego wyraenia, czyli miejsca
owego wyraenia w caym akcie prawnym w uwzgldnieniem tytuu; mediakontekstu,
czyli miejsca danego wyraenia w jednostce redakcyjnej tekstu (tzw. argumentum ad
rubrica); i mikrokontekstu, tzn. miejsca danego wyraenia w danym przepisie i przepisach
ssiadujcych.
Jeeli wszystkie te zabiegi nie pozwol na wyonienie jednego znaczenia danego
wyraenia jako waciwego, odwoujemy si do wykadni pozajzykowej.

11. Rozumienie zwrotu ma prawo

3) Sytuacja uprawnienia ze wzgldu na wielo znacze sowa prawo / uprawnienie
mona mwi o trzech odmianach tego rodzaju sytuacji.
W pierwszym znaczeniu zwrot A ma prawo znaczy w sytuacji uprawnienia tyle
samo co wolno dwustronna bd prawnie chroniona (uprawnienie jako
synonim wolnoci).
W drugim znaczeniu A ma prawo do C dotyczy sytuacji gdy jaki inny podmiot
B ma obowizek wykona czyn C na rzecz A (uprawnienie A jako korelat
obowizku podmiotu B). Zachowanie B na rzecz A nazywamy wiadczeniem, a
osob na ktrej rzecz zobowizany wykonuje wiadczenie nazywamy
recypientem wiadczenia; typowo jest nim uprawniony, ale moe by tak, e B
ma obowizek wobec A do wykonania wiadczenia na rzecz C.
Zwrot ma prawo dotyczy sytuacji kompetencji, czyli sytuacji w ktrej A ma
prawo dokona czynno konwencjonaln CK wtedy, gdy ma do tego
kompetencj.
15

Te trzy znaczenia sowa prawo / uprawnienie naley dokadnie odrnia, co nie oznacza
e nie mog one wspwystpowa, np. gdy kto ma prawo (w sensie kompetencji) do
dokonania danej czynnoci
konwencjonalnej, a jednoczenie ma prawo (w sensie wolno) uczynienia uytku z tej
czynnoci.

12. Rozczonkowanie norm i etapy wykadni

Tradycyjnie wyrnia si dyrektywy jzykowe oraz pozajzykowe, dokonujc nastpnie
podziau tej ostatniej grupy.
Dyrektywy jzykowe wskazuj jak odtworzy normy z przepisw, biorc pod uwag
jedynie jzykowe brzmienie przepisw.
Ta grupa dyrektyw nie jest jednorodna. Wyrnia si wrd nich takie, ktre wskazuj jak
postpowa w procesie wykadni jzykowej (dyrektywy pragmatyczne). Po drugie
wyrniamy dyrektywy wskazujce, jak rozumie poszczeglne wyrazy czy wyraenia
taki charakter maj np. definicje ustawowe. W ramach dyrektyw jzykowych, niektre
maj charakter szczegowy w tym sensie, e wskazuj sposb rozumienia okrelonego
pojedynczego wyrazu czy wyraenia, inne maj charakter oglny w tym sensie, e
wskazuj jak wybiera midzy dopuszczalnymi sposobami wykadni jzykowej danego
przepisu.
W kulturze prawnej powszechnie przyjtej w Polszy i Europie, przyjmuje si e dyrektywy
wykadni jzykowej s t grup dyrektyw, ktra ma charakter pierwszorzdny. Przejawia
si to w dwch aspektach:
a) Po pierwsze, do dyrektyw jzykowych odwoujemy si jako do pierwszych w aspekcie
czasowym, a dopiero potem do dyrektyw pozajzykowych jest to pierwszestwo
chronologiczne.
b) Po drugie, zmiana rezultatu wykadni osignita za pomoc dyrektyw jzykowych
wymaga zasadniczo uzasadnienia jest to pierwszestwo wagi.
Szczegln grup dyrektyw jzykowych s takie dyrektywy, ktre dotycz tego, jakie
znaczenie naley przypisa okrelonemu wyrazowi (lub wyraeniu zoonemu). Dyrektywy
te stosujemy przede wszystkim w fazie percepcyjnej. Wbrew powszechnie przyjmowanym
dawniej pogldom, punktem wyjcia nie jest znaczenie wyrazw (czy wyrae) uytych w
tekcie prawnym w jzyku potocznym, bowiem jzyk potoczny nie jest odmian jzyka
etnicznego, ale tzw. rejestrem. Zasadniczo tekst prawny formuowany jest w tej odmianie
jzyka, ktr jzykoznawcy nazywaj jzykiem oglnym (niekiedy powszechnym).
Jednake poniewa jzyk etniczny jest konglomeratem jzykw, dla ustalenia znaczenia
wyrazw (czy wyrae) uytych w tekcie prawnym, musimy niekiedy (a nawet czsto)
siga do innych odmian jzyka. W koncepcji opracowanej w ramach derywacyjnej
koncepcji wykadni reguy te ukadaj si w sekwencje.
Punktem wyjcia jest zawsze ustalenie, czy dla danego wyraenia sformuowano wic
definicj legaln. Jeeli tak, naley przyj znaczenie wyznaczone przez t definicj.
Odrbn spraw jest zakres zwizania definicj legaln. Powszechnie przyjmuje si
nastpujce wskazwki w tej kwestii:

16

 definicja legalna danego wyraenia sformuowana w danej ustawie wie w

caym tekcie tej ustawy;
definicja ta wie rwnie w aktach wykonawczych do ustawy;
zasadniczo definicja sformuowana w jednej ustawie nie wie co do znaczenia
danego wyraenia, jeeli wystpuje ono take w innej ustawie! Moe to znaczy
to samo, ale nie musi wic chodzi o to, eby bezmylnie nie kopiowa, a nie, e
nie moe si zdarzy, e rozumiemy pod tym wyraeniem to samo, co w tamtej
ustawie.
jednake jeeli definicja danego wyraenia sformuowana zostaa w kodeksie lub
innej ustawie podstawowej dla danego rodzaju spraw, wie ona w stosunku do
owego wyraenia take wwczas, gdy wyraenie to wystpuje w innych
ustawach regulujcych sprawy danego rodzaju.
Po drugie jeeli brak jest definicji legalnej, naley zwrci uwag, czy dla danego wyrazu
(wyraenia) wydana zostaa wica interpretatora cudza decyzja interpretacyjna. Naley
zaznaczy, e do wicej interpretacji nie ma kompetencji organ nadzoru. Wspczenie
nie ma organu, ktry miaby kompetencje do wydawania powszechnie wicych decyzji
interpretacyjnych mia je swego czasu TK.
Obecnie jedynie niektre organy maj kompetencj do wykadni zwrotw ustawowych,
ktra to wykadnia jest wica w ograniczonym zakresie. Ograniczenia te mog mie
charakter podmiotowy, tzn. wi tylko niektre podmioty (np. tylko sdy albo tylko jeden
sd), albo przedmiotowy, gdy organ ma kompetencj do wykadni tylko danego rodzaju
aktw (np. Minister Finansw do przepisw prawa podatkowego, Pastwowa Komisja
Wyborcza do przepisw prawa wyborczego), a najwiksze kompetencje ma SN i NSA, ale
robi to w rnych formach.

Po trzecie jeeli brak wicej interpretatora decyzji interpretacyjnej, naley rozstrzygn

czy dany wyraz (wyraenie) ma cakowicie jasne, jednoznaczne i powszechnie przyjte
znaczenie w jzyku prawniczym, uywane jako zwrot tekstu prawnego (czy te jzyka
prawnego, jeeli uznamy, e taki istnieje).
Dopiero jeli okae si, e analizowany zwrot nie ma jednego, jasnego i konsekwentnie
przyjmowanego znaczenia w jzyku prawniczym jako zwrot jzyka prawnego (czy tekstu
prawnego), to naley zwrci si do jzyka naturalnego, w ktrym sformuowany jest
dany tekst, a wic sigamy do SJP. Jeeli w tej sytuacji mamy ustali jakie znaczenie ma
dany wyraz lub wyraenie w jzyku etnicznym w ktrym sformuowany jest dany tekst
prawny, pamita trzeba, e miarodajna jest tutaj nie wiedza, czy wrcz intuicja
znaczeniowa interpretatora (zwaszcza sdziego), ale wiedza o znaczeniu sw w danym
jzyku zgromadzona w sownikach.
Najlepszy wg profesora jest sownik Doroszewskiego (13-tomowy), ale jest dosy stary
oraz sownik prof. Tadeusza i Ireny Zbukw (?) Praktyczny sownik jzyka polskiego (39
tomw). no ale poleca Stanisawa Dubisza Uniwersalny sjp oraz Andrzej Markowski (Itomowy), prof. Urbaczyka (III-tomowy) itd. Jeeli ustalamy znaczenie danego wyraenia
na gruncie jzyka naturalnego, to odwoujemy si przede wszystkim do jzyka oglnego.
Niekiedy jednak dla niektrych wyrae wskaza mona szczeglne dyrektywy ustalania
znaczenia. Tak np. dla spjnikw bdcych sownymi odpowiednikami funktorw
logicznych bierzemy pod uwag takie znaczenie, jakie tym spjnikom (funktorom)
17

przypisuje logika. Oczywicie to jest dyrektywa moliwa do uchylenia, bo ustawodawca

moe le si tym posugiwa. W stosunku do niektrych terminw, dla ktrych w sposb
trway znaczenie danego terminu ustalane jest przez doktryn, naley przyj takie
znaczenie, jakie termin ten ma w ustalonej doktrynie. Dotyczy to przede wszystkim tzw.
zwrotw prawnych (np. wasno), ale rwnie zwrotw faktycznych (np. czyn).
Jeeli w sowniku danego jzyka interesujcy nas zwrot ma wiele znacze, to niezalenie
od omwionych zabiegw dokonujemy tzw. wstpnej selekcji znacze: odrzucamy
(eliminujemy) archaizmy, wulgaryzmy, wyraenia dialektalne, regionalne. Niekiedy,
zwaszcza w aktach specjalistycznych adresowanych do specjalnego krgu odbiorcw
musimy si liczy ze znaczeniem, ktre dany wyraz ma w specjalistycznej (np.
zawodowej) odmianie danego jzyka.
Jeeli natomiast te wszystkie procesy nie doprowadz do wyonienia jednego znaczenia
jako waciwego, odwoujemy si do tzw. kontekstu jzykowego, ktre moe nam
wskaza, jakie znaczenie danego wyrazu lub wyraenia jest waciwe.
Dokonujc wykadni jzykowej w aspekcie systematycznym (tzw. wykadnia systemowa?)
odwoujemy si do makrokontekstu w ktrym uyto danego wyraenia, czyli miejsca
owego wyraenia w caym akcie prawnym w uwzgldnieniem tytuu; mediakontekstu,
czyli miejsca danego wyraenia w jednostce redakcyjnej tekstu (tzw. argumentum ad
rubrica); i mikrokontekstu, tzn. miejsca danego wyraenia w danym przepisie i przepisach
ssiadujcych.
Jeeli wszystkie te zabiegi nie pozwol na wyonienie jednego znaczenia danego
wyraenia jako waciwego, odwoujemy si do wykadni pozajzykowej.

13. Norma kompetencyjna, rodzaje norm kompetencyjnych, sytuacje

normy kompetencyjnej w
systemie prawa.
IV. Koncepcja normy kompetencyjnej
W szkole jakiejtam przyjmuje si, e szczeglnym rodzajem norm s szczeglne normy
kompetencyjne. Przyjtym w tej szkole ujciu norma kompetencyjna to norma o
strukturze: jeeli wystpi warunki W i podmiot P dokona czynnoci konwencjonalnej CK,
to podmiot A ma obowizek wykona czynno C.
Specyfik normy kompetencyjnej jest to, e mowa w niej o dwch podmiotach:
Podmiot P to podmiot kompetentny, czyli upowaniony do dokonania czynnoci
konwencjonalnej CK.
Podmiot A to podmiot podlegy kompetencji. Adresatem normy kompetencyjnej
jest podmiot A, poniewa norma wyznacza temu podmiotowi obowizek reakcji na
czynno konwencjonaln podmiotu P.
Mona zatem powiedzie, e norma kompetencyjna w tym ujciu to norma nakadajca
na podmiot A obowizek reakcji na czynno konwencjonaln podmiotu P.
W wietle koncepcji szkoy poznasko-szczeciskiej, podmiotem upowanionym do
dokonania czynnoci konwencjonalnej moe by kady podmiot prawa, zarwno zwyky
18

obywatel, jak i organ pastwa. Podobnie podmiotem podlegym kompetencji take moe
by kady podmiot prawa zarwno obywatel, jak i organ wadzy publicznej; bywa zatem
tak, e norma kompetencyjna nakada na obywatela obowizek reakcji na czynno
konwencjonaln organu wadzy (tak jest najczciej w prawie publicznym), ale bywa te
tak, e norma kompetencyjna nakada na organ pastwa obowizek reakcji na czynno
konwencjonaln obywatela.
Bywa take tak, e norma kompetencyjna wyznacza obywatelowi (obywatelom)
obowizek reakcji na czynno konwencjonaln innego obywatela (obywateli) lub / albo
wyznacza jednemu organowi wadzy obowizek reakcji na czynno konwencjonaln
innego organu wadzy, np. obowizek reakcji parlamentu na inicjatyw prezydenta.
Szkoa poznasko-szczeciska przeciwstawia si w tym zakresie dosy powszechnej
tendencji do zawania pojcia kompetencji prawnej i normy kompetencyjnej do dziaa
organw wadzy publicznej. W ujciu szkoy bowiem kompetencje do czynnoci
konwencjonalnych doniosych prawnie mog mie
zarwno charakter publicznoprawny, jak i prywatnoprawny.

14. Sposoby rozumienia zupenoci systemu prawa i rodzaje luk oraz

sposoby ich usuwania
ZUPENOC SYSTEMU PRAWNEGO
Wymg zupenoci systemu prawnego, cho przyjmowany jest dosy powszechnie,
pojmowany jest wielorako.
W jednym znaczeniu mwi si o zupenoci kwalifikacyjnej systemu.
Oznacza to, e dla kadego systemu powinno by tak, i dla dowolnego postpowania
mona bez wtpliwoci orzec, i jest ono nakazane, zakazane bd obustronnie
dozwolone.
Powszechnie przyjmuje si, e zupeno kwalifikacyjn systemu uzyskujemy przez
zaoenie, i zachowania, o ktrych normy (nie przepisy) milcz, czyli niezakazane ani
nakazane jest dozwolone. Zaoenie to znajduje, z jednej strony, uzasadnienie
aksjologiczne w postulacie naturalnej wolnoci czowieka, a z drugiej uzasadnienie
logiczne w tym, e przyjcie, i czyn, o ktrym normy milcz, jest zakazany, prowadzi do
sprzecznoci, (poniewa zakazany byby czyn oraz jego zaniechanie).
Zasada, i to, co nie jest zakazane ani nakazane jest obustronnie dozwolone dotyczy w
sposb oczywisty czynnoci psychofizycznych. W przypadku czynnoci konwencjonalnych
doniosych prawnie, pamita trzeba, e pierwotnym warunkiem ich wanego dokonania
jest to, i dany podmiot posiada kompetencj do dokonania czynnoci, a dopiero wwczas
powstaje pytanie czy czynno ta jest dozwolona.
Od systemu prawnego wymaga si, eby jego koncepcja rde prawa bya zamknita
w tym sensie, e na podstawie tej koncepcji mona dla kadej normy sformuowanej w
danym jzyku prawnym, bez wtpliwoci rozstrzygn czy obowizuje ona w systemie czy
te nie.
W trzecim znaczeniu postuluje si, by system prawny by zupeny w tym sensie, aby by
wolny od luk. W zwizku z wieloznacznoci tego terminu, postulat zupenoci, jako
wolnoci od luk moe by rnie pojmowany.
19

a) Luka aksjologiczna polega na tym, e w wietle czyich ocen okrelone

postpowanie powinno by w pewien sposb uregulowane, a jest
uregulowane odmiennie bd w ogle.
b) Szczegln luk jest luka prakseologiczna. Wedug niektrych jest
odrbn luk (tak S. Czepita), a wedug innych odmian luki aksjologicznej.
Polega na tym, e normy danego systemu najwyszej rangi wyznaczaj,
zwaszcza dla organw pastwa, obowizek realizacji okrelonych wartoci,
jednake brak w systemie prawnym norm nakada na odpowiednie
podmioty obowizek podjcia dziaa prakseologicznych koniecznych dla
realizacji tych wartoci.
c) Luka logiczna dotyczy sytuacji, e okrelone zachowanie jest w danym
systemie jednoczenie nakazane i zakazane, przy czym wskazana kolizja
norm jest nieusuwalna w odwoaniu do dyrektyw kolizyjnych. Luka logiczna
jest w istocie luk w katalogu dyrektyw kolizyjnych, ktra nie pozwala na
usunicie norm kolizyjnych w danym przypadku
d) Luka konstrukcyjna dotyczy sytuacji, w ktrej w systemie prawnym
przewidziana jest okrelona czynno konwencjonalna doniosa prawnie,
dla ktrej normy wskazuj okrelone konsekwencje, jednoczenie brak w
systemie regu dokonania owej czynnoci konwencjonalnej.
Tradycyjnie, w przypadku luk konstrukcyjnych przyjmowano, e ich usuwanie
naley do wycznej kompetencji ustawodawcy. W ostatnich latach jednak, ze
wzgldu na du ilo luk w orzecznictwie zarysowaa si tendencja, by luki te
zapenia w procesie interpretacji poprzez
swoiste rozumowanie per analogiam, ktre polegaoby na tym, e jeeli
przepisy prawne nie przewiduj jak dokona czynnoci konwencjonalnej Ck 1,
cho przewiduj konsekwencje dokonania danej czynnoci, to do sposobu
dokonania tej czynnoci naley zastosowa reguy dokonania czynnoci Ck 2
podobnej do Ck1, ktre ustawodawca wyranie sformuowa (np. SN- do wyborw
zwizkw spdzielni stosuje si przepisy o wyborze organw spdzielni).

15.

Normy

ich

podzia

Od normy postpowania wymaga si z jednej strony by posiadaa okrelone

elementy treciowe (wskazanie adresata, okolicznoci i obowizkowego
postpowania), za z drugiej by bya wypowiedzi jednoznaczn. Odrnia si w
tym zakresie jednoznaczno jzykow niezalen od kontekstu i sytuacyjn
polegajc na tym, e cho dana wypowied w oderwaniu od kontekstu mogaby
by rnie rozumiana, kontekst przesdza o wyborze jednego zaoenia jak
waciwe.
Typologii norm na indywidualne i generalne nie naley myli z podziaem norm na oglne,

jednostkowe i puste. Kryterium pierwszego podziau jest sposb wskazania

adresata. Natomiast kryterium drugiego- ilo adresatw w danym momencie.
Niekiedy jednak w jzyku prawnym i prawniczym utosamia si terminy (a nie
pojcia!) norma oglna i norma generalna.
W semantyce norm odrnia si normy autonomiczne i heteronomiczne,
przy czym odrnienie to ma wiele znacze ( auto nomos wasne reguy,
normy). Oglnie mwic normy autonomiczne to takie, w ktrych adresat i

20

normodawca to jedna i ta sama osoba, a heteronomiczne to takie, w ktrych

adresat i normodawca to rne osoby.
Szczeglna kategori norm s normy celowe (celowociowe). O ile
zwyke normy (zachowania, postpowania) wyznaczaj obowizek okrelonego
zachowania swoimi treci, o tyle normy celowe wskazuj na obowizek realizacji
okrelonego celu, przy czym dla realizacji tego celu niezbdne jest, na gruncie
okrelonej wiedzy, podjcie okrelonych dziaa, ktre nie s jednak opisane w
treci normy. Normy celowe odrni naley od dyrektyw celowociowych.
Przeciwstawienie norm konkretnych i abstrakcyjnych rozumiane jest w ten
sposb, e dotyczy norm wyznaczajcych obowizki aktualne i norm
wyznaczajcych obowizki potencjalne.
[ nie istniej normy zezwalajce, istniej przepisy zezwalajce]
Wbrew powszechnie przyjtym koncepcj odrnienie norm zakazujcych i
nakazujcych nie jest odrnieniem rodzajw norm, a odrnieniem sposobu
wysowienia normy.
Ze wzgldu na charakterystyk ludzkich czynw kada norma ma niejako dwie
strony.
Jeeli nakazuje wykona czyn C to jednoczenie domylnie zakazuje zaniechania
wykonania tego czynu. Jeeli natomiast zakazuje wykonania czynu C, to
jednoczenie domylnie nakazuje go nie wykonywa, zaniecha wykonania.

16. Motywacje wobec prawa

1. Czynniki wyznaczajce przestrzeganie prawa
Najoglniej, wrd czynnikw wyznaczajcych przestrzeganie prawa wyrnia si
znajomo prawa oraz motywacj wobec prawa do okrelonego postpowania.
W ramach motywacji wskazuje si, i przestrzeganie prawa wyznacza obecna
przed sankcj aprobata treci prawa, a niekiedy pewne nawyki postpowania czy
sytuacja
spoeczna.

21