Olej palmowy niszczy wiat

Gaszcz na zdrowie

Komu szkodzi wiato

YN
MAGAZ

Znika prd,
woda i internet.
Czy przetrwasz?

245
2/245 www.focus.pl | luty 2016

YWNY
INTERAKT

Najlepszy magazyn popularnonaukowy

NUMER

JAK

PRZYGOTOWA SI

NA WOJN
Medycyna

DUGOWIECZNI

Naukowcy testuj leki, dziki ktrym

bdziemy y po 120130 lat
Kosmos

ZAGADKI WSZECHWIATA

Cztery rzeczy, ktre s w kosmosie,

cho nie powinno ich by
2820318
2820318

FO1602_OKLADKA.indd 1

1/5/16 12:39 PM

Przyjd do Autoryzowanego Salonu Forda

i poznaj ofert wyprzeday

MODELI Z ROCZNIKA 2015.

Zuycie paliwa oraz emisja CO2: Ford Fiesta 1.0 EcoBoost 100 KM; 4,6 l/100 km, 105 g/km;

Ford Kuga FWD 2.0 TDCI 150 KM; 4,7 l/100 km, 122 g/km; Ford Focus 1.0 EcoBoost 100 KM; 4,8 l/100 km, 109 g/km
(zgodnie z rozporzdzeniem WE 715/2007 z pniejszymi zmianami w WE 692/2008, cykl mieszany).
Na zdjciu samochody z wyposaeniem opcjonalnym. Oferta detaliczna ograniczona w czasie i iloci.
Ford OneCall: 22 522 27 27 opata za poczenie zgodna z taryf operatora. ford.pl

2820318
2820318

Punkt widzenia
Zobacz
wybuch
Etny

Najwyszy czynny wulkan w Europie

(ok. 3340 m). Etna wybucha od
500 tys. lat, a ksztat obecny zacza
przybiera 30 tys. lat temu.

Kazimierz
Pasek

FOT. DEMOTIX/PROFIMEDIA

redaktor naczelny
Focusa

a pewno zaczniecie od tematu numeru,

ktry brzmi gronie, ale jak si przekonacie, niesie wiele praktycznych rad. Mog si
one przyda nie tylko w wypadku konfliktu
zbrojnego, ale odpuka! gronej w skutkach katastrofy, klsk ywioowych, terrorystycznych zamachw. Okazuje si, e stare powiedzenie, i przezorny jest
zawsze ubezpieczony, ma zastosowanie take w tym wypadku. O czym trzeba myle w pierwszej kolejnoci, co mie
pod rk, jak si zachowywa w sytuacjach nadzwyczajnych,
dowiecie si z tego artykuu. Nage wydarzenia, wywoujc
strach, przeraenie, ch ucieczki, mog zakci nasze logiczne mylenie i utrudni racjonalne dziaanie, dlatego lepiej chucha na zimne i wczeniej opracowa plan dziaania
w sytuacjach ekstremalnych.
Jeli ju o niezwykych wydarzeniach mwimy,
to 3 grudnia ubiegego roku Etna na Sycylii po
dwch latach spokoju znw si obudzia. Erupcja
bya najsilniejsza od kilku dziesitkw lat. Z krateru
wydobyway si pomienie, chmury pyu, pary, toksycznych

gazw; katastroficzny obraz dopeniay pioruny. Te ostatnie pojawiaj si tylko w trakcie erupcji kilkunastu z 1500
czynnych wulkanw na caym globie. Takie zjawisko nazywa
si burz wulkaniczn albo brudn burz. Meteorolodzy
twierdz, e rdem wyadowa elektrycznych jest wzajemne tarcie drobinek popiou, co powoduje ich naelektryzowanie.
Wedug Woskiego Instytutu Geofizyki i Wulkanologii (INGV),
w czasie 50-minutowej erupcji lawa bya wyrzucana na wysoko kilometra, a chmury gazw i popiow na wysoko
7 kilometrw. Zjawisko to z kosmosu filmowa europejski
satelita pogodowy Eumetsat, bdc 36 tys. km nad Ziemi.
Sycylijskiemu fotografowi Marco Restivo udao si uchwyci wyadowania elektryczne w chmurze dymu i pyu. Ale
uwaga, to nie jest prawdziwy obraz wybuchu. Fotografia,
ktr ogldacie, jest kompozycj z naoonych na siebie piciu kadrw.

ZOBACZ WICEJ Z TAP2C

Przygotowalimy dla Ciebie
wyjtkowe materiay
i niespodzianki. Moesz je
obejrze na smartfonie lub
tablecie. Potrzebujesz tylko
aplikacji TAP2C.

Film

Zdjcia

Nagranie

Oferta
specjalna

Pobierz i uruchom
darmow aplikacj
TAP2C dostpn
w Google Play
i AppStore.

Aplikacj TAP2C
zeskanuj kod
z okadki Focusa.

Znajd zdjcia
oznaczone
ikonami.

Dotknij ekran,
gdy pojawi si
na nim ikona,
i ciesz si dodatkow
treci.

Zamieszczone przez nas materiay mog by po polsku lub po angielsku.

2820318
2820318

fo0216_225_v1_FO1602_PunktWidzenia.indd 3

04/01/2016 17:54

LUTY 2016

44

54

wie zielone nale do

zwierzt, ktrym sztuczne
wiato przeszkadza
w normalnym funkcjonowaniu.
.............................................................. 6

Cywilizacja

Jak przygotowa si na wojn?

................... 14

Nie ma co liczy na pastwo, bo podczas katastrofy

bdziemy zdani sami na siebie Andrzej Fedorowicz

Motoryzacja

................................................................... 24

Kosmos

4 rzeczy, ktrych nie powinno by

wkosmosie ..................................................................... 28
Gigantyczne struktury zaobserwowane przez
astronomw nie pasuj do teorii fizycznych
Jan Stradowski
Psychologia

Gaskologia stosowana ....................................... 32

O tym, dlaczego z naukowego punktu widzenia warto
si przytula, pisze Agnieszka Fiedorowicz

Jak to dziaa: Nanomedycyna

....................... 36

Medycyna

Kto chciaby y
(prawie) bez koca?

............................................... 38

Ruszyy testy kliniczne leku, ktry moe

wydua ycie Jan Stradowski
Przyroda

Niech si stanie ciemno

................................ 44

Sztuczne wiato szkodzi ptakom, wiom

i owadom Ewa Nieckua

Rozrywka .......................................................................... 48
Cywilizacja

Znikajcy ludzie

Psychologia

Jzykowy tuning mzgu

Ekologia

Zjadamy dungl ......................................................... 74

Wybierajc olej palmowy, niszczymy lasy
tropikalne Jakub Urbaski
Technologia

Czego nie przetumaczy komputer? ....... 82

Cyfrowi tumacze nie radz sobie
z emocjami Grzegorz Kubera
Historia

Klan cigle ywy

Kulisy powstania Ku Klux Klanu

Katarzyna Surmiak--Domaska

Gadety ............................................................................. 92
Fotostrony:
Najpikniejsze strony wiata

......................... 94

Genialna bzdura:
Chemtrails pasma nieporozumie

....... 100

Pytania i odpowiedzi ............................................ 102

Felieton: Ktrdy wieje wiatr?

................... 106

52

Polska firma LOFI z Trjmiasta

stworzya proste w konstrukcji
edukacyjne roboty z drewna.

Co oznaczaj kolory
i symbole w Focusie

Przyroda
Ekologia
Technologia
Internet

E-WYDANIE FOCUSA JEST DOSTPNE NA:

egazety.pl, e-kiosk.pl, nexto.pl oraz publio

Nauka
Kosmos

FOCUS NA TABLECIE!

Medycyna
Psychologia

Fenomeny: sanie wycigowe .......................... 60

FOCUS POLECA:

Cywilizacja
Historia

Nauka

Czego moemy nauczysi

od gbek? ........................................................................ 62
Prymitywne zwierzta inspiruj architektw
i lekarzy Magdalena ukowiak

........................................................ 86

........................................................... 54

Co si dzieje z osobami, ktre spoeczestwom

s niepotrzebne? Kazimierz Pytko

Kultura

.................................... 70

Dwujzyczno zmienia nie tylko dziaanie mzgu,

ale nawet jego budow Anna Piotrowska

Kultura
Rozrywka

................................................................................ 68

OKADKA: PROJEKT OKADKI UKASZ KAMIENIAK,; ILUSTRACJA: IGOR MORSKI

Obserwatorium

Dla czonkw plemienia Dong

szczcie to posiadanie syna
i crki. Reszta potomstwa znika.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_229_v2_FO1602_Spis_tresci.indd 2

05/01/2016 16:23

2820318
2820318

F11_Adriatyka_2.10.indd 1

10/2/15 2:09 PM

Obserwatorium

2 MIEJSCE

Biomy
z Nowego Jorku
94 kwadratowe szalki
Petriego zawierajce
fluoryzujce bakterie
tworz wiecc map
Manhattanu. Prac
przygotowa zesp
prof. Christine Marizzi.

1 MIEJSCE

Neurony
Autorami pracy s
mikrobiolog Mehmet
Berkmen i artystka
Maria Penil.

Bakterie
s pikne
Jak szacuje prof. Charles Gerba, mikrobiolog z University of Arizona, na
1 cm2 przecitnej klawiatury komputera yje ok. 510 rnych gatunkw
bakterii, a na 10 cm2 deski kuchennej a 40 tys. rnych mikrobw. Skoro
jest ich tak wiele, to moe zaprzc je np... do namalowania obrazu?
W konkursie na nietypowe dziea sztuki zorganizowanym przez Amerykaskie Towarzystwo Mikrobiologw wzili udzia naukowcy z caego wiata. Do stworzenia prawdziwych obrazw wykorzystali wanie kolonie bakterii. Proces malowania przebiega
w paskich okrgych naczyniach laboratoryjnych, zwanych szalkami Petriego, ktre
wypenione farb i agarem peniy rol ptna. Bakterie, erujc na tak przygotowanym podou, koloroway przygotowane wzory, nierzadko wykazujc si kreatywnymi
waciwociami biofluorescencyjnymi.
Wrd kompozycji znalazy si zarwno inspirowane pracami mistrzw (np. Gwiadzista noc van Gogha), jak i wiele oryginalnych pomysw, w tym nagrodzone pierwszym miejscem Neurony obraz przedstawiajcy komrki nerwowe namalowany
tymi i pomaraczowymi bakteriami.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 6

04/01/2016 15:15

Ostatnie lwy na Ziemi

Wystarczyo sto lat zwikszonej aktywnoci czowieka w Afryce, aby liczba yjcych tam lww
spada z 200 tys. do zaledwie 10 tys. okazw. Badacze
ostrzegaj, e bez podjcia szybkich dziaa wnajbliszych
dwch dekadach lwia populacja skurczy si jeszcze opoow.
Najbardziej zagroonym podgatunkiem tego majestatycznego zwierzcia jest lew zachodnioafrykaski wwalce oprzetrwanie przegrywa zludmi, gwnie kusownikami irolnikami
zajmujcymi pod uprawy ich naturalne rodowisko.
Liczeniem lww w21 obszarach Afryki Zachodniej zajmuje
si Philipp Henschel zorganizacji Panthera. Jego trzyletnie
obserwacje wykazay, e Wybrzee Koci Soniowej, Ghana
iMali to tereny, na ktrych lwy cakowicie wyginy. Nieco lepiej sytuacja ma si wpoudniowej czci kontynentu,
m.in. wZimbabwe, gdzie lwy yj na terenach ogrodzonych,
aprzepisy dotyczce kusownictwa s bardziej restrykcyjne.

NAGRODA SPECJALNA
Cell to Cell
Wyrnienie Peoples Choice trafio do zespou Mehmeta
Berkmena i Marii Penil. Ich praca zdobya a 3,5 tys. gosw
w sondzie zorganizowanej na Facebooku.

FOT. MATERIAY PRASOWE, SHUTTERSTOCK (2)

3 MIEJSCE

niwa
Sielankowy obraz z bakterii stworzya Maria Eugenia Inda
z Argentyny. Do jego wykonania uya drody piwnych.

CZY WIESZ, E...?

Automaty
z napojami zabijaj
rocznie wicej ludzi
ni rekiny.
7
2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 7

04/01/2016 15:15

Afganistan
8

PERSKI

Obserwatorium

57

Pakistan 1
+
Iran 45

Nowa
Zelandia 3,8

WIETNAMSKI
Wietnam 65,8

67,8

LICZBA KRAJW, W KTRYCH MWI SI

NAJPOPULARNIEJSZYMI JZYKAMI WIATA

Malezja
3,7
Sri Lanka
3,7
+

wyrni kilkanacie spokrewnionych ze sob

jzykw i dialektw o rnym stopniu wzajemnego zrozumienia. Najwiksze z nich to:
mandaryski 848
wu 77,2
kantoski 66,2
minnan 46,6
jin 45,0
hunaski 36,0
hakka 30,1
gan 20,6
minbei 10,3
mindong 9,12
huizhou 4,6
minzhong 3,10
puxian 2,56

4,1 miliarda ludzi

posuguje si na co dzie jednym
z 23 najpowszechniejszych
jzykw wiata.

Angielski, hiszpaski
ifrancuski wywodz
si ze stosunkowo
maych europejskich
krajw. Tym, co
stanowi oich dzisiejszej popularnoci, jest kolonialna
przeszo Wielkiej
Brytanii, Hiszpanii
iFrancji.

29
31
33

ROSYJSKI 166

CHISKI
1197
Chiski to makrojzyk, w ramach ktrego mona

6,3 miliarda ludzi

objo badanie Ethnologue,
ktrego wyniki prezentujemy
na tej infografice.

11
12
13
16
18

Indie 51,5
Malezja
0,4
Zimbabwe 0,25
Ukraina 8,3 Biaoru
Trynidad i Tobago 1,3
6,7
+
Kazachstan
otwa 0,9
3,8
Irlandia
4,2 Singapur
1,1

Federacja Rosyjska
137

Infografika obok
przedstawia
23 jzyki,
ktre maj
przynajmniej
50 mln naturalnych
uytkownikw.

1
2
2
3
3
4
4
5
6
6
6
8

Kanada
19,4

URDU 64

7,2 miliarda ludzi

liczy populacja Ziemi
w 2016 roku.

marathi
telugu
japoski
wietnamski
jawajski
bengalski
hindi
koreaski
urdu
tamilski
lahnda
turecki
woski
portugalski
malajski
rosyjski
niemiecki
perski
hiszpaski
chiski
francuski
arabski
angielski

RPA
4,9

Pakistan 10

Sierra Leone 0,5

ANGIELSKI 335

51

TA

Indie 6

Chiny 1152
+

MM (Mjanma 0,5),
MO (Makau 0,5),
FI (Filipiny 0,7),
SG (Singapur 1,8),
TAJ (Tajlandia 1,2),
WT (Wietnam 0,9)

60

110 pastw

Focus Luty 2016

Malezja 5,1
FI

MO
WT TAJ
MM
SG

Tajwan
21,8

Hongkong
6,5

Belgia 3,9
+
USA 1,3

FRANCUSKI 75,9

CH (Szwajcaria 1,8),
Francja 60
IT (Wochy 0,1),
PF (Polinezja Francuska 0,2)
RE (Reunion 0,6),

PF

CH

IT
RE Kanada
+
7,3

2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 8

an

Wielka
Brytania
55,6

Na wiecie mwi si ponad

7 tys. rnych jzykw. Zaledwie
23 znich stanowi mow rodzim dla a
poowy mieszkacw naszego globu. Korzystajc zdanych bazy Ethnologue.com,
umiecilimy kady ztych 23 jzykw
woddzielnym polu, anastpnie zaznaczylimy liczb ich uytkownikw wposzczeglnych pastwach.

Stany Zjednoczone
225

Wochy 57,7
Francja 1
Szwajcaria 0,7
Nepal 0,7 +

be
kis
t

Australia
15,6

WOSKI
63,8

Japonia
127

Uz

wiat
jzykw

JAPOSKI 128

04/01/2016 15:15

BEN

MALAJSKI Malezja
15

57

60,5

n 45

OSKI

3,8

57,7

aria 0,7

tan 10

Europa rodkowa
i Wschodnia
Europa
Zachodnia

Azja
rodkowa
i Pnocna

FOT.RDO: ETHNOLOGUELANGUAGES OF THE WORLD, CIA-US, UNESCO, UNITED NATIONS,

UNIVERSITY OF DSSELDORF, THE WASHINGTON POST, GRAFIKA: ALBERTO LUCAS LPEZ

RSKI
1

INFOGRAFIK JZYKW WIATA PODZIELILIMY KOLORAMI

Indonezja 44

Ameryka
Pnocna
IZ (Izrael 0,91),
Azja
IR (Iran 1,4),
Wschodnia
KW (Kuwejt 1,0),
Indie 71,8
KA (Katar 0,47),
Afryka
Bliski
Oceania
CZ (Czad 0,9),
Ameryka
Wschd
Algieria 26
TR (Turcja 0,5)
Pou+
dniowa
+
Tunezja
Syria 10,8
Pastwa, w ktrych grupy uytkownikw poszczeglnych
11,5
Sudan 15
jzykw s zbyt mae, aby mona je byo wyszczeglni
na infografice, oznaczylimy symbolem +.
Maroko
Jemen
18,8
14,4
Indie 258
Irak 17,9
ZEA CZ
Arabia
+
2,9
Saudyjska
JAKICH JZYKW OBCYCH
ILOMA JZYKAMI
Palestyna
1,61
14,2
Jordania
UCZ
SI
DZIECI
MWI
SI W RNYCH
4,2
KW KA TR
W
SZKOACH
NA
WIECIE
KRAJACH
WIATA
Libia Liban 3,9
13
Wielka
Brytania
4 Oman 1,16
14 Kazachstan
Egipt 72,7
IR IZ
15 Holandia
17
Polska
23
Francja
angielski
Polska 0,5
24
Ukraina
1,5 miliarda
Szwajcaria 0,7
27
Niemcy
uczniw
Indie 74
28
Botswana
28
Holandia
35
Izrael
Niemcy 69,8
+
35
Turcja
Pakistan 85,5
35
Wochy
Korea
37
Gwinea
Poudniowa 48,4
38
Nowa Kaledonia
Indonezja
Indie 3,2
38
Senegal
+
84,2
40
Afganistan
francuski
41
Bangladesz
41
Uganda
82 mln
Chiny Rosja Japonia 1
42
Gabon
0,1
2,7
43
Boliwia
43
Mozambik
Korea Pnocna
chiski
43
Togo
23,3
30 mln
44
Wenezuela
Indie 60,7
46
Zambia
Brazylia 187
55
Benin
+
hiszpaski
62
Kongo
Mozambik 1,3
14,5 mln
66
Mali
Bugaria 0,6
67
Kenia
Francja 0,75
68
Sudan Poudniowy
+
70
Burkina Faso
Portugalia
USA 34,2
niemiecki
Turcja
71
Wyspy Salomona
Peru
10 ia
Indie
0,25
14,5
mln
71
R. rodkowoafrykaska
66,5
24
Kuba
72
Pakistan
GT
Fr Be
74
Tajlandia
Par Gi
11,2
+
7,27 SV 6,1
Portoryko 3,54
Kostaryka
76
Sudan
woski
Wenezuela
Dominikana NI
76
Iran
4 PA
8 mln
Chile
26,3
5,31
81
Ghana
8,5
2,5
15
Boliwia 4,2
81
Wybrzee Koci Soniowej
84
Kolumbia
Ekwador
japoski
85
Laos
13,5
86
Etiopia
3 mln
89
Kanada
93
Peru
Meksyk 103
Hiszpania
GT (Gwatemala),
108
Wietnam
38,4
NI (Nikaragua),
110
Vanuatu
PA (Panama),
125
Tanzania
SV (Salwador),
131
Czad
UY (Urugwaj)
138
Malezja
Honduras
182
Filipiny
Kolumbia 41
5,9
210
DR Konga
212
Australia
216
USA
216
Brazylia
Argentyna
280
Kamerun
38,8
UY
283
Meksyk
23 NAJPOPULARNIEJSZE
Bangladesz
297
Chiny
3,17
106
JZYKI WIATA
447
Indie
520
Nigeria
(liczba ich uytkownikw
706
Indonezja
Indie
oglnie i w poszczeglnych 839
Papua-Nowa Gwinea
82,5
jzykw
Tajlandia 1
Singapur 0,5

MARATHI 71,8

HINDI 260

aoru
6,7

ARABSKI 242

kis
t

an

wa 0,9

yjska

Malezja
3,7
i Lanka
,7

be

TELUGU 74

Uz

166

NIEMIECKI 78,1

JAWAJSKI 84,3
KOREASKI 77,1

TAMILSKI
68,8

LAHNDA 88,7

PORTUGALSKI 203

TURECKI 70,9

HISZPASKI 399

eB rF
iG raP

BENGALSKI 189

krajach w mln)

Fr Be 9
Par Gi
2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 9

04/01/2016 15:15

Jak pachnie
choroba?

Obserwatorium

24

KARTKA Z KALENDARZA

LUTEGO 1968

Jak
powstaje
pulsar

Ogoszenie odkrycia pulsarw

Nagroda Nobla za odkrycie pulsarw przyznana w 1974 roku jest jedn
z najbardziej dyskusyjnych, poniewa nie uhonorowano ni faktycznej
odkrywczyni Jocelyn Bell (dzi Bell Burnell), lecz jej szefa Anthonyego Hewisha. Sama Bell nie podzielaa oburzenia, argumentujc, e zarwno za poraki, jak
isukcesy studentw odpowiada ich przeoony.
W1967 roku Jocelyn Bell miaa 24 lata ipracowaa nad doktoratem pod kierunkiem Hewisha na Uniwersytecie wCambridge. Jej zadaniem bya analiza obserwacji
odlegych obiektw astronomicznych za pomoc radioteleskopu, ktry grupa Hewisha
zbudowaa wasnorcznie. Na wykresie danych z28 listopada Bell zauwaya zaskakujco regularne sygnay radiowe pojawiajce si mniej wicej co sekund. Mg to
by przypadkowy szum, Bell wykazaa si jednak dociekliwoci iustalia, e sygnay
nie byy wydarzeniem jednorazowym. Nie miay zpewnoci rda na Ziemi, wydaway si zbyt czste jak na gwiazd, wic astronomowie przypuszczali nawet, e nadaje je obca cywilizacja. artobliwie nazywali rdo zagadkowych impulsw skrtem
LGM 1, od Little Green Men (mae zielone ludziki).
Tu przed Boym Narodzeniem na jednym z30-metrowych wykresw codziennie
produkowanych przez radioteleskop Bell dostrzega zapis szybkich rytmicznych impulsw dochodzcych zinnej czci nieba. Tym samym utwierdzia si wprzekonaniu
onaturalnym pochodzeniu sygnaw (istnienie drugiej cywilizacji kosmitw prbujcych nawiza kontakt zZiemi byo zbyt niewiarygodne). Kilka dni pniej odnalaza
na wykresach kolejne dwa rda.
Wkrtce po ogoszeniu odkrycia wNature 24 lutego 1968 roku astrofizycy skojarzyli, e pulsarami musz by gwiazdy neutronowe, ktrych istnienie przewidziano
ponad 30 lat wczeniej.

Na wiecie yje 6 milionw osb dotknitych

parkinsonem. Wspczesna medycyna nie dysponuje jednak badaniem, ktre pozwolioby t chorob
odpowiednio wczenie zdiagnozowa. Przeomem mog by niezwyke zdolnoci Joy Milne, ktra rozpoznaje parkinsona za pomoc nosa.
Kiedy kobieta zauwaya zmiany
zapachu skry ma, nie powizaa
cikiej pimowej woni zchorob
neurodegeneracyjn. Dopiero gdy
przyczya si do organizacji Parkinsons U.K, spotkaa osoby, uktrych
wyczua t sam wo.
Naukowcy zManchesteru przebadali Milne wwarunkach laboratoryjnych. Okazao si, e potrafi
ona po zapachu odziey bezbdnie
wskaza, ktra osoba jest dotknita
parkinsonem. Przyczyn charakterystycznej woni okazay si zmiany
wsebum, czyli naturalnym oleju
znajdujcym si wskrze, wyczuwalne jedynie dla osb oponadprzecitnie rozwinitym zmyle wchu.
Naukowcy maj nadziej, e
wprzyszoci odkrycie pomoe diagnozowa chorob, nawet gdy nie
daje jeszcze widocznych objaww.

Co by si stao,
gdyby kto ukrad Ksiyc?
Na pewno zniknyby pywy morskie. To wanie ksiycowa
grawitacja odpowiada za podnoszenie si iopadanie wd woceanach. Brak przycigania ze strony naszego satelity mgby ale dopiero po jakim czasie zmieni te nachylenie osi Ziemi. To zpewnoci spowodowaoby niewyobraalne zmiany klimatyczne.
Na szczcie pojawienie si kosmicznego zodzieja jest mao prawdopodobne. Co wic realnie mogoby zagrozi naszemu naturalnemu
satelicie? Przede wszystkim kosmiczna kolizja. Gdyby uderzony asteroid Ksiyc rozlecia si na kawaki, spowodowaoby to na Ziemi co
wrodzaju zimy nuklearnej. Fragmenty ska odciyby nas od wiata
sonecznego, awatmosferze pojawiyby si grone pyy. Wymaryby
roliny izwierzta, nasza planeta staaby si nieprzyjazna dla ycia.
10

Ksiyc uformowa si ok. 4,5 mld

lat temu z materii Ziemi. Jego
strata miaaby fatalny wpyw
na klimat naszej planety.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 10

04/01/2016 15:15

Ile jest eko wekoywnoci?

Badania laboratoryjne pokazuj, e eko niekoniecznie oznacza lepsze
w analizie niezalenej niemieckiej Fundacji Warentest tak zwana ywno
organiczna czsto wypadaa gorzej ni tradycyjne produkty spoywcze. Szczeglnie ze noty otrzymay gotowe organiczne dania dla dzieci decydowa brak wielu cennych
skadnikw odywczych.
Produkty zekologicznych upraw nie wykluczaj, niestety, obecnoci pestycydw. Dyrektywy unijne dopuszczaj bowiem stosowanie substancji opochodzeniu naturalnym, np.
rotenonu, mogcego zwiksza ryzyko zapadnicia na chorob Parkinsona, atake szkodliwych zwizkw miedzi, ktre wuprawach ekologicznych wykorzystuje si jako rodek
owadobjczy.
Wytwarzanie itransport produktw ekologicznych wymaga take wikszej iloci energii,
co wpywa na zwikszenie tzw. ladu wglowego iloci wyemitowanych do rodowiska
gazw cieplarnianych.
Jak nie da si zapa na marketingowy haczyk imie pewno, e produkty, po ktre
sigamy, s warte wyszej ceny? Zwracajmy uwag na opakowania prawdziwy ekoprodukt
powinien mie na etykiecie certyfikat, np. Rolnictwo ekologiczne, lub tzw. euroli.
Zarwno woskie,
jak i polskie prawo
zabrania chowania
ludzi poza obszarem
cmentarzy, wic
ekologiczne lasy
pamici pozostaj
na razie jedynie
konceptem.

Na czym
to polega

Wosi wymylili prosty sposb na recykling ludzi. Zamiana klasycznych trumien na biodegradowalne worki ma sprawi, e ludzkie
szcztki stan si nawozem dla przyszych drzew.
Na czym polega pomys? Nagie ciao ukada si wpozycji embrionalnej,
wspecjalnym worku uszytym zcakowicie naturalnych materiaw. Na wierzchu ekologicznego sarkofagu rodzina
umieszcza ziarenko drzewa wybranego
przez zmarego jeszcze za jego ycia. Po
pogrzebie pielgnuje kieki.
Brzmi jak scenariusz horroru? Twrcy projektu Capsula Mundi: Anna Citelli
iRaoul Bretzel przekonuj, e aby stworzy miejsce dla jednej trumny, trzeba
wyci kilka drzew. Tymczasem okres
dojrzewania nowego drzewa wynosi od
dziesiciu do nawet czterdziestu lat.
Trumna za potrzebna jest na zaledwie kilka dni obrzdw pogrzebowych.
Nowa procedura pochwku uatwiaby
naturze wypenienie naturalnego cyklu
ycia, aklasyczne ponure cmentarze
zostayby zastpione przez estetyczne
ifunkcjonalne lasy pamici.
Jeli wzi pod uwag przeludnienie
Ziemi igwatown degradacj rodowiska naturalnego, co wtym jest.

FOT. GETTY IMAGES, MATERIAY PRASOWE (2), SHUTTERSTOCK (2)

Ludzkie kapsuy

11
2820318
2820318

fo0216_215_v1_FO1602_Obserwatorium.indd 11

04/01/2016 15:16

Mamy w Polsce wielu utalentowanych naukowcw i wynalazcw. Dwa lata temu wprowadzilimy w naszym plebiscycie trzy kategorie,
w ktrych nominujemy ludzi zaangaowanych w ciekawe projekty badawcze. Ostateczn decyzj dotyczc wyboru nagrodzonych zostawiamy
Wam! Na nominowanych moecie gosowa od 22 stycznia do 29 lutego 2016 r. za porednictwem strony internetowej www.soczewki.focus.pl

INNOWACJE MEDYCZNE

5
12

IMPLANT DO LECZENIA
PRZEPUKLINY

PYN DO PRZECHOWYWANIA
NARZDW

WIETLNY POMIAR
POZIOMU GLUKOZY

TERAPIA
SZUMW USZNYCH

TERMOGRAFICZNE
WYKRYWANIE RAKA PIERSI

INNOWACJE TECHNICZNE
Uczeni z Pomorskiego Uniwersytetu
Medycznego i Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego
stworzyli implant uatwiajcy
operowanie przepuklin. Pynny
polimer po wstrzykniciu do
organizmu zamienia si w gbczast
substancj, wzmacniajc osabione
miejsce. Zabieg ma trwa tylko p
godziny.

Naukowcy z firmy Ryszka Florian

Biochefa FZNP we wsppracy ze
UM opracowali pierwszy w Polsce
pyn do przechowywania i przemywania narzdw pobranych do przeszczepu: nerek, wtroby, trzustki lub
serca. Biolasol posiada unikatowy
skad chemiczny i jest o poow taszy ni zagraniczne odpowiedniki.
Wicej: www.biochefa.pl

Aby zmierzy poziom glukozy

uchorego na cukrzyc, trzeba dzi
pobra krew. Grupa studentw
Wojskowej Akademii Technicznej
wWarszawie pracuje nad technologi iSULIN, dziki ktrej badanie
jest nieinwazyjne. Wystarczy
przystawi palec do czujnika
diodowego, apotem odczyta wynik
np. na ekranie smartfona.

Suchawki poczone
z tzw. neuroprocesorem pomagaj
pacjentom cierpicym na dokuczliwe
szumy uszne. Popraw wida ju po
kilku miesicach staej terapii.
Nowatorsk technologi Terapii
Adaptacji Synaptycznej Arc
opracowali specjalici z warszawskiego Centrum Nowoczesnej Audiologii
Kinetic. Wicej: www.kinetic-cna.pl

Firma Braster z Oarowa Mazowieckiego skonstruowaa tester do

diagnostyki raka piersi. Dziki
technologii termografii kontaktowej
mona wykry ogniska komrek
nowotworowych, ktre maj wysz
temperatur ni zdrowe tkanki.
Braster Tester ma by stosowany
samodzielnie przez kobiety w domu.
Wicej: www.braster.eu

BUTELKA IZOTERMICZNA

MONITOROWANIE
PSZCZ W ULU

PYNNY PANCERZ
KULOODPORNY

PORTFEL Z WKNA
WGLOWEGO

ROBOT KOLEJOWY

Zesp zPolitechniki Gdaskiej

postanowi ulepszy termos.
Wefekcie powsta pojemnik, ktry
pozwala na utrzymanie niskiej
temperatury napoju nawet przez
kilkanacie godzin. Moe mie
dowolny ksztat iby wykonany
zarwno ze szka, jak izplastiku.
Jest przy tym tani wprodukcji
ibezpieczny dla zdrowia.
Pszczelarze maj duo pracy przy
dogldaniu pasieki. Pomc im wtym
ma system elektronicznego
monitorowania ula, opracowany
przez studenta Akademii Grniczo-Hutniczej. Dziki czujnikom
ipowiadomieniom SMS pszczelarz
bdzie wiedzia np., kiedy pszczoy
zaczynaj chorowa. Wicej: www.
fb.com/ProjektMaja
Kamizelki chronice przed kulami s
najczciej cikie igrube. Polscy
naukowcy wsppracujcy zdzk
firm Moratex chc to zmieni,
zastpujc sztywny materia ciecz
reologiczn, ktra twardnieje pod
wpywem uderzenia. Dziki temu
kamizelki bd wygodniejsze
ilejsze.

Jak ochroni zblieniow kart

patnicz przed zdalnym odczytaniem
zniej danych? Mona zawija j
wfoli aluminiow, ale bardziej
stylowym rozwizaniem jest portfel,
ktry nie przepuszcza fal radiowych.
Firma Carbon Workshop wykorzystaa
wtym celu bardzo wytrzymay
materia, jakim jest wkno wglowe.
Wicej: www.carbonworkshop.pl
Obsuga lokomotyw towarowych
iich wagonw to zadanie trudne
iniebezpieczne. Aby zmniejszy
ryzyko wypadku, inynierowie Grupy
Zarmen zChorzowa pracuj nad
robotem kolejowym, ktry sam
bdzie wykonywa manewry,
podcza iodcza wagony oraz
przewozi adunek na miejsce.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_230_v2_FO1602_SOCZEWKI.indd 2

05/01/2016 16:27

,15
INNOWACJE INFORMATYCZNE

LOGOWANIE SI
ZA POMOC GOSU

SERWIS
DLA MIONIKW ZWIERZT

SPOECZNOCIOWE
KONKURSY FOTOGRAFICZNE

WYKRYWANIE
AUTYZMU U DZIECI

ZAKUPY PATRIOTYCZNE

Zagosuj na www.soczewki.focus.pl
Na gosujcych, ktrzy odpowiedz na pytanie
konkursowe, czekaj atrakcyjne nagrody:

6GIFT CARD

DingDog pozwala wacicielom psw

na poznawanie si iumawianie na
wsplne spacery. Moemy sprawdzi
na mapie, kto spaceruje zpsem
wpobliu, lub ogosi, e sami
wybieramy si na przechadzk.
Cz zyskw zaplikacji ma by
przeznaczona na pomoc dla zwierzt
(np. wschroniskach).
Wicej: www.dingdog.pl

Jazda ferrari, wizyta

wSPA, amoe lot
wtunelu aerodynamicznym? To tylko
kilka przey, na ktre
moesz wymieni
Gift Card! Ponad
2000 WYJTKOWYCH prezentw
znajdziesz na stronie:
www.wyjatkowyprezent.pl

Serwis Shuttout pozwala mionikom

fotografii na zarabianie na swoich
zdjciach. Wystarczy je zgosi do
konkursu lub zorganizowa wasny.
Nagrody s finansowane zniewielkich opat za wpisowe, wnoszonych
przez kadego uczestnika rywalizacji.
Wicej: www.shuttout.com

5BON ITAKA

Krakowska firma Harimata stworzya

aplikacj uatwiajc rozpoznanie
autyzmu udzieci. Kilkulatek bawi si
zestawem prostych gier na tablecie,
aprogram analizuje jego zachowanie.
Aplikacja Play.Care przeznaczona jest
dla rodzicw (wersja dla profesjonalistw ma pojawi si wkrtce).
Jej skuteczno siga 90 proc.
Wicej: www.playcareapp.com

Bon Wakacyjny

Numer

Niniejszy bon wakacyjny jest wany tylko z podpisami

dwch upowanionych osb

Kwota sownie

Kwota liczbowo

Beneficjent

Termin wanoci

Uwagi

Wyjazd moe by zarezerwowany w Punktach Sprzeday B.P. ITAKA wyszczeglnionych na odwrocie.

Wystawiony przez oddzia / punkt sprzeday / pracownik / data.

Za Zarzd Nowa Itaka Sp. z o.o.

Regulamin znajduje si na odwrocie

Autoryzowany przez:

D1

Data wystawienia:

D2

D3

Wany do:

D4

Uwagi

Kwota
Debet

Kredyt

Bony wakacyjne
o wartoci
1500 z kady.
Uwagi

Beneficjent

Wystawiony przez: oddzia / punkt sprzeday / pracownik / data.

Aplikacja onazwie Pola potrafi

sprawdzi, czy kupowany przez nas
produkt pochodzi zpolskiej firmy.
Po zeskanowaniu kodu kreskowego
smartfonem dowiemy si, czy
producent opiera si na polskim
kapitale, ma zakady wPolsce
iinwestuje w pracownikw.
Wicej: www.pola-app.pl

ROCZNA
PRENUMERATA
MIESICZNIKA
FOCUS

Regulamin konkursu na www.soczewki.focus.pl

FOT. MATERIAY PRASOWE, KRZYSZTOF KRZEMPEK

Wikszo znas cay czas wpisuje

hasa wkomputerze czy PIN
wtelefonie. Krakowska firma
proponuje alternatyw rozpoznawanie uytkownika po gosie. System
moe by stosowany wtelefonicznych
centrach obsugi klienta, np. bankw
czy firm ubezpieczeniowych.
Wicej: www.voicepin.com

13

2820318
2820318

fo0216_230_v2_FO1602_SOCZEWKI.indd 3

05/01/2016 16:28

Cywilizacja

Aby pokona pastwo, wystarcz dzi

precyzyjne uderzenia w czue punkty
infrastruktury: parali sieci komputerowych,
telefonicznych, transportu, odcicie dostaw
wody, prdu, ywnoci, lekw, pienidzy
i informacji. Do tego akty dywersji,
dezinformacja i wywoanie paniki.
Czy pastwo i obywatele mog si na to
przygotowa? Jak wyglda to w Polsce?

Jak

i
s

a
w
o
t
o
g
przy
?

n
j
o
na w
CO POWI
NI E

N E M I E

W OD A I
Y W N O
- z apas w
ody bu telk
owan ej
i yw noci
na d wa ty g
odni e
(ry, k asze
, kons erwy
i su rwki
w soi k ach
, ziem ni aki)

- czyste,
ni e uywan e
do in ny ch
c elw wiad
ro na wod
, ktra
b dzie roz
woon a be
czko woz am
i

- duo workw plast ikowych

do stos owan ia w razie
nieczynn ej toalety (brak wody)
- kuch enka turystyczna
z zapasem butli , kart uszy
lub paliwa na dwa tygo dnie

14

L EK I
- z apas r
odkw m e d
yczny ch
i lek ar st w,
zwaszcz
a rodki
p ierwszej
pom oc y, p rz
eciwblo we
i p rzeciwg
orczko we
, take
w syropach
dla dzieci

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 14

05/01/16 13:03

PAKIET PRZETRWANIA
woda w saszetkach

6 x 50 ml

TYPU MRE DLA JEDNEJ

Temat
Numeru

OSOBY*

do picia suchary spec

jalne

45g

napj herbaciany
instant o smaku
owocowym
(do spoycia
na gorco
i na zimno)

sztuce

1 kpl.

15g

suszona woowina
BEEF JERKY

bezpomieniowy
podgrzewacz
chemiczny

24g

tabletka energety
czna
Carbonex NUTREN
D

1 szt.

1 szt.

cukierek z witamin

cukierek kawowy

300g

*posiek Meal Rea

dy
to Eat dostpny w
sklepach
z militariami;
cena ok. 40 z;
waga 910 g;
warto energetyc
zna
1063,37 kcal

2 szt.

kubek jednorazow
y
odksztacalny
(nie ulega zgniece
niu)

1 szt.

chusteczka nawilo

2 szt.

na sl,
szczoteczka jedno
razowa z porcj pa
pieprz
sty

1 szt.

a
EN ER G I A
owiet leni
p rdu do
,
w
- rdo
on
ani a telef
i doado w
enon y
rz
p
,
a
w
ni
np. fo to o g
lub na
yn
na benz
r
o
t
ra
rzysta
ne
e
g
te wyk o
na
o
m
;
k orb k
m o ch d
t ro w ni sa
jak o elek
t worn ic a
rz
jest p e
a
bn
e
rz
gro do wy,
t
(p o
uacz o
d
e
rz
p
i
au ta
12/23 0V
z asi lani e z
i
z
d
a
w
ro
by dop
u)
do bu dynk

KOMU NIKACJA
- przenone radio, by odbiera
komunikaty o zagroeniach plus
zapas baterii na wypadek braku
prdu
- adowarka samochodowa
pasujca do rnych typw
telefonw (mona ni naadowa
komrk z auta), zewntrzny
akumulator (na baterie wymienne,
soneczne lub na korbk)

2 szt.

kurczak w sosie
z warzywami

PREPPERSI W AMERYCE

rick (Kolorado), 15 osb przez

Aby sfotografowa zapasy rodziny Douglasw z Frede
musiaa opuci swoj
bdzie
a
sze godzin wynosio je z piwnicy. Jeli ta rodzin
SUV wyposaony
wany
yfiko
zmod
a
twierdz-dom, w pogotowiu czek
tankowania.
w zapasy, ktry moe przejecha 1300 km bez
FOT. DWIGHT ESCHLIMAN/NEW YORK TIMES MAGAZINE, SHUTTERSTOCK, INFOGRAFIKA LECH MAZURCZYK

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 15

05/01/16 13:03

Gotowo
na wypadek

Odsetek
populacji
mogcej znale
miejsce
w schronach
Szwajcaria

114%

316
Dania

112

Szwecja

80%

Finlandia

72%

Niemcy

Holandia

Szwecja

1126

Szwajcaria

7,3%

Polska

Finlandia

6,5%

Francja

312

Hiszpania

3%
700 tys. na 9,6 mln
mieszkacw

520 tys. na 8 mln

104

Polska

1,9%

Pol

39

Odsetek ludnoci zaangaowanej w obron cywiln

60%

USA

Szwe

13

Austri
Szwajcaria

457

304

Sowenia

135

100 tys. na 5,4 mln

Dla ilu osb wystarczy

masek przeciwgazowych

Szwajcaria

36%
Kamienica
Krlewska

Szepietowo
ow
Komor o
Strzakowo
Lemierz

Niemce

Wwa

Lisowice

paliwo

65%

ncji Rezerw
Skadnice Age przechowujce
h
Materiaowyc giczne
te
a
tr
s
y
rezerw

180 tys. na 38,5 mln

Polska

1,9%

Liczba dni do wyczerpania zapasw ARM (wg przep isw)

zapasy potwierdzone
zapasy niezweryfikowane
zapas
paliwo paliwa pynne
gaz LPG

Lubliniec
Zalesie

ywno mroona wieprzowina

Stary Scz

pozostaa ywno

Liczba Polakw mogcych liczy na udzielenie pomocy

medycznej z zapasw ARM w razie wojny

og populacji

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 16

Wyda
Mate

Ek

Resko

16

Se

69

0,5%

05/01/16 13:03

Temat
Numeru

Bro palna (w sztukach)

na 1000 mieszkacw

Niezaleny dziennikarz, autor tekstw

o tematyce historycznej, ekonomicznej
i technologicznej. Publikowa take
w Polityce, Wprost, Gazecie Wyborczej i Focusie Historia.

Finlandia

291
Szwecja

316

otwa

Dania

190

112

caria

Andrzej Fedorowicz

Rosja

Biaoru

13

Austria

304

89

79

Polska

Ukraina

Sowacja

66

83

wenia

Wojna pod kontrol

Serbia

697

y
ych

Wydatki Agencji Rezerw

Materiaowych (ARM)

paliwo

ywno

65%

22%

artykuy
medyczne

6%

pozostae

7%

wg przep isw)

zapasw brak

90 dni
60 dni
90 dni
90 dni

nie pomocy

ok. 15 tys.

FOT. INFOGRAFIKA LECH MAZURCZYK

yfikowane

na cztery spusty, liczc na to, e rzd przywrci

porzdek. Na prno.
Wsubach panuje decyzyjny ikompetencyjny chaos, podsycany przez dezinformacj
wroga. Internetowe strony instytucji publicznych zostay zablokowane lub zmienione, stajc
si narzdziem nieprzyjacielskiej propagandy.
Faszywa informacja oewakuacji rzdu za granic wywouje panik ludzie zaczynaj opuszcza
domy. Kiedy kocz si zapasy ywnoci, rwnie my prbujemy wydosta si autem zmiasta. Stoimy wkorku, blokujc drog, co uniemoliwia wojsku sprawne przemieszczanie si
wrejony walk. Kiedy koczy si paliwo, trzeba
i pieszo. Stacje benzynowe s puste, kluczowe
dla gospodarki wojennej przedsibiorstwa nie
wdroyy planw na wypadek konfliktu.
Jeli zostalimy w domu, musimy stawi
czoa nowym zagroeniom. Kady sygna alarmowy wywouje paniczne reakcje. Jest ju wielu
chorych irannych, anie zorganizowano adnych
dodatkowych punktw pomocy medycznej.

Rano budzi nas komunikat, e rzd ogosi stan

wojny. Zmasowany cyberatak wroga na wraliwe obszary infrastruktury sparaliowa ycie
kraju. Uszkodzona zostaa sie energetyczna
iwodocigi, nie dziaaj telefony, zbankomatw nie mona wypaci pienidzy. Trwa szturm
na sklepy iapteki, zktrych wcigu kilku godzin zostaj wykupione wszystkie produkty.
Jeli nie przygotowalimy wczeniej adnych
zapasw, moemy liczy ju tylko na pastwo.
Prbujemy skontaktowa si z lokalnymi
wadzami, ale one nie wiedz, co robi. Nie
przygotoway planw dziaania na wypadek
kryzysu, nie maj informacji, kiedy dotr dostawy ywnoci ilekw zpastwowych magazynw. Nie wiemy jeszcze, e strategiczne rezerwy
pastwa to wduej mierze fikcja urzdnicy
wykorzystywali przeznaczone na nie fundusze
interwencyjnie skupujc wieprzowin iwgiel.
Jeli wcigu kilku dni skocz si nam zapasy
ywnoci iwody, moemy ju tylko liczy na
pomoc lepiej zaopatrzonych ssiadw. Po wod
rozwoon straackimi samochodami stajemy
wdugiej kolejce.
Ale nawet jeli zgromadzilimy domowe
rezerwy na czas kryzysu, nie jestemy wduo
lepszej sytuacji. Na terenach, gdzie zaczyna
brakowa ywnoci, zaczynaj si pierwsze
zamieszki irabunki. Policja prbuje nad tym
zapanowa, ale nie ma jej kto pomc. Obrona
cywilna nie istnieje, pozbawieni dostpu do
broni obywatele nie maj czym broni si przed
grupami przestpczymi. Zamykaj si wdomu

Moliwy jest te inny scenariusz. Zaczyna si tak samo: rano budzi nas komunikat, e
rzd ogosi stan wojny. Sprawdzamy stan domowych zapasw. Ich lista jest znana wszystkim
domownikom, podobnie jak miejsca, wktrych przechowujemy latarki izapasowe baterie.
To na wypadek odcicia prdu lub koniecznoci
udania si do schronu dzieci znaj ich lokalizacj ju od szkoy podstawowej, w ktrej
szkolenie obronne jest czci edukacji. Wrd
domowych rezerw strategicznych mamy take niezbdne lekarstwa oraz spisan procedur
rodzinnej ewakuacji ikomunikacji na wypadek
problemw zkomrk.
O zagroeniu bylimy informowani od
dawna, nie ma wic paniki. Wadze samorzdu,
ktrego urzdnicy zostali przeszkoleni na profesjonalnych kursach obronnych, ju wiele dni
wczeniej uruchomili stae dyury. Prowadzona
bya akcja informacyjna, wiemy wic, podobnie
jak nasi ssiedzi, co oznaczaj sygnay iznaki
alarmowe, kto organizuje ewakuacj, akto opiek, gdzie bd si mieciy dodatkowe punkty
pomocy medycznej. Niezalenie od przygotowa wadz lokalnych icaego pastwa kady
wie rwnie, e powinien zadba osiebie sam.
Wwarunkach wojny dostawy ywnoci czy lekw bd utrudnione, moliwe s wyczenia
wody, prdu, gazu isieci telefonicznych.

80 proc. masek
przeciwgazowych
w magazynach obrony
cywilnej wyprodukowano
przed 1985 rokiem
17

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 17

05/01/16 13:03

Cywilizacja

GOTOWI NA NAJGORSZE
Preppersi przygotowuj si na kataklizm:
gromadz odpowiednie zapasy, tworz bunkry,
kocz kursy strzeleckie, ucz si podstaw
cznoci, survivalu i mylistwa.

Jak yje
witokrzyski
preppers

Mamy wic przygotowane zapasy przynajmniej na kilka pierwszych dni, atake wyposaenie umoliwiajce nam wmiar normalne
funkcjonowanie wwarunkach kryzysowych.

Powszechna mobilizacja

Jeli jestemy zatrudnieni wjednej ze stu

kilkudziesiciu najwikszych firm wczonych
do Programu Mobilizacji Gospodarki, bdziemy pracowa wprzedsibiorstwie zmilitaryzowanym, ktre przejdzie pod bezporedni zarzd si zbrojnych, obrony cywilnej lub innych
organw odpowiedzialnych za obron pastwa.
Naszym zadaniem bdzie wdroenie przygotowanych wczeniej na wypadek wojny planw
dziaania wcelu zapewnienia dostaw energii,
ywnoci, broni, amunicji oraz bezpiecznej
cznoci ikomunikacji. Jeli podlegamy obowizkowi suby wojskowej, otrzymamy kart
powoania: uruchomiona wtym celu przez samorzdy akcja kurierska ju trwa.
Mobilizacja obejmie te zawody szczeglnie
cenne wprzypadku wojny izagroenia. Nasz ssiad lekarz bdzie prowadzi w szkole kryzysowy punkt pomocy medycznej. Drugi, prywatny
przedsibiorca zbrany transportowej, przygotuje tabor do ewentualnej ewakuacji. Jego syn
informatyk wejdzie wskad powoanego przez
burmistrza zespou, ktrego celem jest likwidowanie skutkw cyberatakw dokonywanych
przez wroga na sie komputerow iczno
lokalnej administracji. ona nauczycielka bdzie organizowa opiek nad dziemi, ktrych
rodzice zostali powoani do wojska lub innych
zada zwizanych zobron kraju.
Jeli mieszkamy w miejscu, ktre stanie
si bezporednim zapleczem frontu, anasza
18

Na wypadek skaenia
wody dostp do studni
awary jnych miaoby
tylko 40 proc. Polakw
obecno nie jest tam konieczna, zostaniemy
ewakuowani wbardziej bezpieczne miejsce. Zabieramy najwaniejsze dokumenty, pienidze,
lekarstwa, ubrania, rodki higieny, troch atwej
do przechowania ywnoci.
Wewakuacji pomagaj czonkowie obrony cywilnej. Jej czci s zarwno ochotnicze
strae poarne, WOPR czy GOPR, jak idziesitki paramilitarnych organizacji, wspieranych
przez ministerstwo obrony. Jeli do nich naleymy, zostalimy ju przeszkoleni we wspdziaaniu zarwno zarmi iobron terytorialn,
jak isamorzdem oraz krajowym systemem
ratowniczo-ganiczym. Znamy swoje zadania
na wypadek konfliktu oraz miejsce, wktrym
powinnimy si stawi.
Jako czonkowie obrony cywilnej jestemy te przygotowani na ewakuacj lokalnej
administracji i policji. Wtedy wyposaeni
wprywatn bro bdziemy tworzy strae
obywatelskie, by nie dopuci do aktw przemocy igrabiey opuszczonych mieszka.
Historia pokazuje, e tak zorganizowane
spoeczestwo trudno jest pokona, nawet jeli
armia kraju ulegnie silniejszemu przeciwnikowi. To scenariusz, wktrym nie pozostawiono miejsca na improwizacj, chaos iradosn
twrczo wasn. Aby przewidzie, ktra
z tych wersji wydarze stanie si udziaem

Polski, postanowilimy sprawdzi, jak do wojny przygotowane jest nasze pastwo. Ile mamy
zapasw ywnoci, wody, lekw ipaliw? Czy
istniej procedury iinfrastruktura, ktra zapewni nam bezpieczestwo energetyczne, informacyjne ikomunikacyjne?

Rezerwy iProgram
Mobilizacji Gospodarki

Magazynami przechowujcymi rezerwy

strategiczne na wypadek wojny zarzdza Agencja Rezerw Materiaowych (ARM) instytucja
zniemal pmiliardowym rocznym budetem.
Zgodnie zunijnymi normami Polska ma
obowizek posiadania zapasw benzyny ioleju
napdowego na co najmniej 90 dni. Skadaj si
na nie zapasy obowizkowe (tworzone przez
przedsibiorcw zbrany paliwowej) oraz zapasy agencyjne AMR. Poziom zapasw obowizkowych jest ustalony na 68 dni. Oznacza
to, e wARM powinno by paliwo na 22 dni.
Nikt jednak dokadnie nie wie, ile naprawd
jest paliwa wrezerwach przedsibiorcw. Ich
spisy s rzadko uaktualniane, astatystycznie
kontrola moe pojawi si ukadego znich raz
na 94 lata!
Misa wystarczy dla Polakw na ok. trzy
tygodnie, pozostaej ywnoci wmagazynach
jest gra na tydzie. Zapasy wojskowe powinny wystarczy na wyywienie naszego wojska
przez miesic. Biorc pod uwag, e wramach
umowy Host Nation Suport (Wsparcie przez
Pastwo-Gospodarza) trzeba bdzie te ywi
onierzy innych krajw NATO, nie jest to ilo
powalajca. Rezerwy medyczne pozwol dodatkowo leczy co najwyej kilkanacie tysicy
poszkodowanych.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 18

05/01/16 13:04

Temat
Numeru

ogoszenie
alarmu

Sygnay alarmowe

sygna wizualny

sygna akustyczny
syreny
modulowany dwik
trwajcy 3 minuty

ty znak
w ksztacie
trjkta

inne rda dwiku

rodki masowego przekazu

powtarzana trzykrotnie zapowi

ed:

UWAGA, UWAGA, UWAGA!

Ogaszam alarm... dla...

trwajca 3 minuty sekwencja:

sygna 3 s, pauza 1 s
odwoanie
alarmu

powtarzana trzykrotnie zapowi

ed:

ZDJCIA POCHODZ Z SERIALU: PREPERSI GOTOWI NA WSZYSTKO Z TELEWIZJI FOKUS TV - KATARZYNA ZAREMBA /SE/ EAST NEWS, ARTUR HOJNY /FOKUS.TV/ EAST NEWS, LECH MAZURCZYK

dwik cigy
trwajcy 3 minuty

UWAGA, UWAGA, UWAGA!

Odwouj alarm... dla...

Podstaw gospodarki wojennej bdzie 177 firm wczonych do Programu

Komunikaty ostrzegawcze: powtarzan
a trzykrotnie zapowied sowna
Mobilizacji Gospodarki (PMG). Poouprzedzenie
wa znich to spki kontrolowane przez
uprz
edzenie
uprzedzenie o klskach
o zagroeniu
o zagroeniu
pastwo, jak Polski Holding Obronny,
ywioowych i zagroeniu
skaeniami
zakaeniami
rodowiska
Orlen, Lotos, Poczta Polska czy TVP.
sposb
UWAGA, UWAGA!
ogoszenia
Pozostae to firmy prywatne, m.in. PolInformacja o zagroeniu
komunikatu Osoby zna
Form i tre
jdujce si
komtel iNetia (czno), Polpharma
komunikatu uprzedzenia i sposobie postpowania
na terenie okoo
(produkcja lekw), Multimedia Polska
o zagroeniu zakaeniami
mieszkacw...
(telewizja kablowa) oraz samorzdowe,
ustalaj organy
godz. ... min ... moe
Pastwowej Inspekcji
(podany rodzaj zagroenia,
jak Szybka Kolej Miejska wTrjmiecie.
nastpi skaenie...
Sanitarnej
spodziewany czas
Wprogramie dominuj firmy przemywystpienia i wytyczne
w kierunku...
su obronnego, zajmujce si produkcj
dla mieszkacw)
sposb
iremontami sprztu wojskowego, ale
UWAGA, UWAGA!
odwoania
UWAGA, UWAGA!
UWAGA, UWAGA!
wiele jest te przedsibiorstw budowkomunikatu Odwouj
uprzedzenie Odwouj uprzedzen
ie
lanych, transportowych, telekomuniOdw
ouj uprzedzenie
o zagroeniu...
o zagroeniu...
kacyjnych, paliwowych ienergetyczo
zagroeniu...
dla...
nych oraz medialnych. Wwarunkach
dla...
dla...
wojennych zadaniem firm telefonii
komrkowej bdzie nie tylko zapewnienie instytucjom pastwowym bezpiecznej
cznoci, ale take wyczenie sieci na terenach zajtych przez wroga.
Aby zrealizowa zadania, firmy biorce
udzia wPMG musz mie plany awaryjne na
wypadek wojny oraz odpowiednio przeszkolonych pracownikw. Na te cele otrzymuj co Narodowej Rady Rozwoju przy prezydencie informatycznego stay si priorytetem dla
roku zbudetu ok. 120 mln z. Wwikszoci RP. Program Mobilizacji Gospodarki co krajw NATO. Wczasie cyberataku wEstonii
przypadkw przydzielone przez pastwo kwoty prawda istnieje, ale ma charakter wyspowy. wyczone zostay m.in. gwny serwer DNS.ee
s wystarczajce, jednak szefowie niektrych Brakuje systemu takiego jak w Niemczech, iserwery telekomw EMT, Elion iElisa, cza
firm skar si, e dotacje nie pokrywaj po- gdzie prywatny przedsibiorca, ktry kupuje teleinformatyczne zUni Europejsk iNATO,
noszonych kosztw.
np. kopark czy inny sprzt przydatny take na sieci komputerowe istrony internetowe preW sensie systemowym Polska nie jest wypadek wojny, moe go zarejestrowa jako zydenta, parlamentu, rzdu, policji, ministerprzygotowana na zagroenie wojenne. Istnieje zasb mobilizacyjny imie ztego tytuu ulgi stwa spraw zagranicznych oraz najwikszych
jeszcze wstarszym pokoleniu jaka pami podatkowe. Wrezultacie nasze pastwo nie bankw, firm transportowych igazet. Abyo
miniowa dotyczca struktur mobiliza- wie, jakimi zasobami na wypadek zagroenia to zaledwie ostrzeenie zwizane znapiciem
cji pastwowej gospodarki czy organizacji dysponuje dodaje profesor.
w stosunkach midzy Estoni a Rosj. Atak
obrony cywilnej, ale nie stworzono niczego,
przeprowadzio 85 tys. komputerw tzw. botnetu RBN (Russian Business Network) sieci
co umoliwioby wykorzystanie zasobw
Cyberobrona
prywatnej gospodarki w razie zagroenia
Od kiedy 27 kwietnia 2007 r. zmasowany komputerowej sucej do przeprowadzania
pastwa mwi prof. Przemysaw urawski cyberatak na Estoni doprowadzi do tego, e cyberprzestpstw ktrej szef (ps. Flyman)
vel Grajewski, politolog Uniwersytetu dz- czonkowie rzdu musieli porozumiewa si jest te wsppracownikiem rosyjskich sub
kiego, ekspert ds. polityki obronnej, czonek przez radiotelefony, sprawy bezpieczestwa specjalnych.

Zapasy polskiej armii powinny wystarczy

na wyywienie naszego wojska przez miesic

19
2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 19

05/01/16 13:04

Estonia zostaa sparaliowana na kilka dni,

straty liczono wdziesitkach milionw euro,
jednak wprzypadku prawdziwej wojny byyby
one trudne do oszacowania. Za pomoc umiejtnie przeprowadzonych cyberatakw mona
bowiem m.in. wyczy telefoniczne numery
alarmowe, uszkodzi lub przekonfigurowa
oprogramowanie wszpitalach ifirmach farmaceutycznych (m.in. suce do produkcji
lekw), spowodowa wyczenie sieci energetycznej iwodocigw oraz wybuchy gazocigw (poprzez gwatowny wzrost cinienia),
sparaliowa system informatyczny bankw,
uniemoliwiajc cakowicie wypaty pienidzy,
atake przej strony internetowe mediw iinstytucji pastwowych, zamieszczajc na nich
nieprawdziwe isiejce panik informacje.
To, czy taki atak si powiedzie, zaley zarwno od zabezpieczenia samych sieci, jak ikompetencji zespow powoanych do ochrony narodowej cyberprzestrzeni. Wtej ostatniej dziedzinie
Polska ma si czym pochwali w2014 roku
zesp informatykw zAgencji Bezpieczestwa
Wewntrznego, Suby Kontrwywiadu Wojskowego, MON, Wojskowej Akademii Technicznej i CERT.GOV.PL (Computer Emergency
Response Team Polska zesp powoany do
reagowania na zagroenia winternecie) zaj
trzecie miejsce na midzynarodowych zawodach
Locked SHIELDS. Lepsze od Polakw byy tylko
CERT NATO izesp zEstonii. Kiedy jednak
przyjrzymy si bezpieczestwu samych sieci,
sprawa nie wyglda ju tak rowo.
Zraportu CERT.GOV.PL za 2014 rok wynika, e co pita zwitryn internetowych instytucji
pastwowych zawieraa tzw. krytyczn podatno na cyberatak, ktry wskrajnym przypadku
mg zakoczy si przejciem uprawnie administratora! Wci dua jest te niefrasobliwo
urzdnikw pastwowych, masowo korzystajcych zportali spoecznociowych. Dla hakera przejcie hase iloginw do uywanej przez
nich poczty nie jest adnym problemem, czego
dowiodo wamanie do prywatnych skrzynek
pocztowych pracownikw MON iSztabu Generalnego, ktrzy informacje oswoich miejscach
zatrudnienia zamiecili na Facebooku.
Problem wtym, e wiele osb uywa tych
samych hase iloginw take do subowych
skrzynek, gdzie mona znale cenne dane oraz
hasa iloginy do wewntrznych systemw, co
umoliwia jeszcze gbsz penetracj wanych
dla bezpieczestwa instytucji. Wci dua jest
te naiwno urzdnikw, ktrzy bez sprawdzenia adresu nadawcy klikaj wprzesyane
mailem zaczniki. Jeden z takich cyberatakw, wykonany za pomoc faszywej aktualizacji oprogramowania finansowego BeSTi@,
doprowadzi wkilku wypadkach do przejcia
hase i loginw skarbnikw, dysponujcych
dostpem do rachunkw bankowych gmin
ipowiatw. Znany jest te przypadek przej20

cia kalendarza pracy urzdnika Ministerstwa

Spraw Zagranicznych.
Wwojnie informatycznej wana jest te
atwo dostpu do sieci atakowanego kraju.
Sabym punktem s sieci bezprzewodowe.
Firma Kaspersky Lab Polska przeskanowaa
135 tys. znich na trasie 616 km. Okazao si,
e a 34 tys. to sieci otwarte, do ktrych mona
zalogowa si bez uycia hasa. Najwicej byo
ich wTrjmiecie, Warszawie iCzstochowie;
najlepiej zabezpieczone s: Wrocaw, Szczecin
iPozna, gdzie ponad 60% uytkownikw sieci
korzysta zszyfrowania WPA/WPA2.
Ktre kraje s najlepiej przygotowane do
obrony przed cyberatakiem? Wielka Brytania
iEstonia mwi Focusowi Kamil Mazurek,
ekspert Centrum Inicjatyw Midzynarodowych
ds. bezpieczestwa iobrony. Nie jest jednak tak,
e cay Zachd jest dobrze przygotowany na wypadek wojny. Sabo wyglda to Niemczech, we
Francji zaczo si to zmienia po atakach terrorystycznych. Najlepiej przygotowane s kraje
Europy Pnocnej, co wynika przede wszystkim
zich wysokiej kultury spoecznej ipolitycznej.
Szwedzi maj wiadomo zagroe, wiedz, e
sytuacja moe si szybko zmieni ie pewne
dziaania trzeba podejmowa zwyprzedzeniem.

Obrona cywilna

150-osobowe kolumny ratownicze, wyposaone wsamochody, dwigi i300 sztuk rnego

rodzaju sprztw do niesienia szybkiej pomocy
ludnoci duych miast? To obrona cywilna Belgii. 60 tys. schronw w342 miejscowociach,

wktrych moe ukry si 80 proc. ludnoci kraju? To Szwecja. Puki obrony cywilnej, gotowe
do akcji wcigu trzech godzin od ogoszenia
alarmu, zktrych kady ma przygotowane zakwaterowanie, wyywienie, ubrania ipomoc
medyczn dla 600900 osb? Czechy. Obowizkowe szkolenie urzdnikw wAkademii
Obrony Cywilnej? WNiemczech.
WPolsce, jak wynika zraportu NIK, obrona cywilna istnieje tylko teoretycznie. Formalnie to liczca ok. 180 tys. osb organizacja,
ktr kieruje komendant gwny Pastwowej
Stray Poarnej. W praktyce wlicza si do
niej czonkw ochotniczych stray poarnych
(OSP), ktrych 155 tys. jest ju wczonych do
Krajowego Systemu Ratowniczo-Ganiczego,
przeznaczonego do wypeniania innych zada.
Ci sami ludzie s wic liczeni podwjnie.
Gdyby nie OSP, Polska nie miaaby adnej
masowej ochotniczej organizacji przeszkolonej
do niesienia pomocy. Sigajce 100 lat tradycje
oraz fakt, e dziaa wnich ponad p miliona Polakw, a90 tys. modych ludzi szkoli si
kadego roku, to wielki atut na wypadek wojny. Jednak OSP to gwnie wsie, miasteczka
iobrzea metropolii. Wmiastach obrona cywilna praktycznie nie istnieje, co spowodowane
jest m.in. likwidacj obowizku jej tworzenia
przez zakady przemysowe. Rezultatem tej zapaci jest m.in. brak przygotowanych schronw.
Istniejce mog pomieci niespena 3 proc.
Polakw. Przestarzay jest system alarmowania
ludnoci, a80 proc. masek przeciwgazowych
iodziey ochronnej zmagazynw OC wypro-

FOT. BOGDAN KREZEL/PRZEKROJ/FORUM (2), PIOTR MALECKI/NAPO IMAGES/FORUM

Cywilizacja

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 20

05/01/16 13:04

Temat
Numeru

POLSKIE ORGANIZACJE PARAMILITARNE

Po wybuchu wojny na Ukrainie
w Polsce zaczo przybywa
organizacji paramilitarnych.
Ich czonkowie nosz mundury, potrafi
strzela. W razie wojny bd funkcjonowa
jako oddziay pomocnicze, ubezpieczajc
np. strategiczne zasoby.

Do organizacji mogcych
tworzy obron
cywiln naley mniej
ni 1,5 proc. polskiego
spoeczestwa
dukowano przed 1985 r. Na wypadek skaenia
wody dostp do studni awaryjnych miaoby zaledwie 40 proc. Polakw, brakuje te urzdze
do odkaania odziey, samochodw izwierzt.
Paradoksem jest fakt, e do udziau wobronie cywilnej jest gotowych 60 tys. modych
ludzi, ktrzy ucz si wtzw. klasach mundurowych oraz dziaaj worganizacjach survivalowych istrzeleckich. Jak wynika zbada
przeprowadzonych przez Pawa Solocha, szefa
Biura Bezpieczestwa Narodowego, wPolsce
dziaa 17 organizacji paramilitarnych, tworzcych niemal 200 oddziaw we wszystkich wojewdztwach. WSkandynawii organizacje takie
s oczywist czci systemu obrony cywilnej,
wspomagan ihojnie dotowan przez ministerstwa obrony. WPolsce przez lata ignorowane
przez MON otrzymyway czn dotacj wysokoci 28,5 tys. z rocznie.
Kolejnym wanym elementem decydujcym o przygotowaniu pastwa na wypadek
zagroenia jest system planowania obronnego, obejmujcy trzy tysice podmiotw. Jeli
chodzi oPolsk, to sab stron systemu planowania jest zbyt dua ilo dokumentw plani-

stycznych, zwizanych zobronnoci zauwaa dr Marian Kuliczkowski, kierownik kursw

obronnych Akademii Obrony Narodowej, ktre
od 2009 roku ukoczyo 730 osb: Tylko na
poziomie starostwa powiatowego trzeba przygotowa a 47 rnego rodzaju planw. Pojawiaj si te kolizje kompetencji, co wynika
zfaktu, e cz tych instytucji podlega rnym resortom, cz starocie. Owiele lepsza
byaby koncepcja stworzenia jednego caociowego planu bezpieczestwa narodowego powiatu zzacznikami do niego. Skomplikowane
przepisy iprocedury nie pomagaj wdziaaniu.
Brakuje te kompleksowej, nowoczesnej ustawy
oobronnoci (w2011 roku prace legislacyjne
zostay wstrzymane). Konieczne jest ich wznowienie istworzenie spjnego systemu prawnego, obejmujcego organizowanie oraz finansowanie przygotowa obronnych realizowanych
przez podmioty systemu obronnego pastwa
apeluje dr Kuliczkowski.

Zadbaj osiebie sam

Po likwidacji obowizkowej suby wojskowej i przysposobienia obronnego po raz

pierwszy whistorii mamy sytuacj, e wikszo dorosych Polakw nigdy nie strzelaa
inie wie, jak si obchodzi zbroni. Wiadomo
jednak, e wtrakcie wojny obywatele musz
przede wszystkim zadba osiebie sami. Nasze
szanse moe zwikszy znajomo podstawowych zasad przetrwania.
By moe bdziemy musieli szybko opuci
dom, dlatego gotwk idokumenty trzymajmy wjednym miejscu. Wychodzc, zakrmy
zawory wody, gazu, wyczmy dopyw prdu.
Nie ubierajmy si na ciemno ani na zielono, by odrni si od onierzy, powiemy te
np. kolorow chustk na plecaku.

Zabierzmy ze sob podstawowe rzeczy

(patrz: Pakiet przetrwania), dbajc oto, by
w przypadku braku prdu mie moliwo
naadowania telefonu.
Gdy kontakt telefoniczny bdzie niemoliwy, azpowodu zagroenia musimy opuci
dom, konieczne jest wczeniejsze ustalenie,
gdzie mamy si szuka. Takim miejscem
umownym powinien by znany wszystkim
budynek, np. szkoa, koci, urzd itp. Moemy te zostawia sobie wiadomoci wustalonych wczeniej miejscach (tzw. martwych
skrzynkach kontaktowych) iumwi si na
system znakw tam pozostawianych, by byo
wiadomo, e jest w nich nowa wiadomo
lub zostaa odebrana radzi Krzysztof Lis,
preppers, autor strony domowy-survival.pl.
Sprawn komunikacj uatwia te opracowanie wczeniej wasnej procedury ewakuacji rodziny. Powinno zniej wynika, kto za
co odpowiada wprzypadku zagroenia. Na
przykad kto zabiera babci, kto psa, dokd si
udajemy, gdzie si spotykamy. Komunikacj
mona prowadzi te za pomoc CB-radia,
krtkofalwek lub wakie talkie.
21

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 21

05/01/16 13:04

Temat
Numeru

Cywilizacja

WPolsce jedynie wojewdztwo podkarpackie prowadzi sta ewidencj schronw

jest ich tam 90. Socjologowie tumacz ten
fenomen regionu najwyszym wkraju kapitaem spoecznym, czyli gotowoci ludzi do
wsppracy, ich wzajemnym zaufaniem iprzywizaniem do miejsca zamieszkania. Jeli
mamy piwnic, ktrej strop wykonany jest zco
najmniej pmetrowej warstwy betonu, mona
zaadaptowa j na domowy schron, robic osobne ujcie wody, np. wpostaci studni artezyjskiej
zpomp podpowiada Krzysztof Lis. Wejcie
do niej powinno znajdowa si od strony zawietrznej, by zmniejszy zagroenie skaeniami.

Schrony w Polsce
mog pomieci
trzy procent ludnoci

BUNKRY WCZORAJ I DZI

Schron przeciwatomowy z 1984 roku dla

czonkw zarzdu Stoczni Gdaskiej 1 .
Schron poatomowy z okresu zimnej wojny
w Twierdzy Toru 2 . Bunkier za 17,5 mln
dol. 3 . Luksusowy schron dla milionerw
w niemieckim Rothenstein 4 .

Ratuj nas jedynie kompetencje zespow

szybkiego reagowania odpowiedzialnych za cyberbezpieczestwo, nieza kondycja firm majcych stanowi rdze wojennej gospodarki,
spory mimo wszystko stan rezerw strategicznych (scenariusz wojenny nie musi oznacza
wystpienia brakw paliw iywnoci od razu
na caym terytorium kraju, ajedynie na jego
czci). Atake tradycje ochotniczych stray
poarnych oraz realizowane przez samorzdy
iorganizacje paramilitarne inicjatywy na rzecz
obronnoci Polska lokalna jest tu zdecydowanie lepiej zorganizowana ni due miasta iadministracja pastwowa. Najwicej grup paramilitarnych dziaa na Mazowszu iPodkarpaciu,
gdzie jest najwicej inicjatyw proobronnych.
S powiaty igminy, ktre musiay stawi czoa
klskom ywioowym, np. powodziom, itam ta
wiadomo koniecznoci przygotowania si
na zagroenia jest znacznie wiksza mwi
prof. Przemysaw urawski vel Grajewski.
Zapewne znalazoby si wPolsce kilka miejsc
dobrze przygotowanych, ktre po prostu ycie
zmusio do podjcia odpowiednich dziaa.
Jednak wskali kraju nie dziaa to jako system,
ktry mona by byo uruchomi na rozkaz.
Mwic o bezpieczestwie kraju, politycy
najczciej maj na myli uzbrojenie armii.
Historia pokazuje jednak, e nawet najnowoczeniej wyposaone wojsko moe przegra ze
sabszym technicznie i liczebnie, ale dobrze zorganizowanym, wyszkolonym, zaopatrzonym,
majcym wsparcie ludnoci i psychologiczn
przewag przeciwnikiem.

FOT. LUKASZ DEJNAROWICZ/FORUM, JACEK LAGOWSKI/FORUM, HARRYNORMAN.COM, VIVOS

Ocena: trzy zminusem

Andrzej Fedorowicz
DLA GODNYCH WIEDZY

Prepersi gotowi na wszystko serial

na Focus.tv o polskich preppersach
Gdy rozpta si pieko. Poradnik survivalowy na czas kataklizmu, Gody Lundin,
zdradza, jak sta si samowystarczalnym,
gdy wiat legnie w gruzach.

22

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_223_v2_FO1602_TN_Wojna.indd 22

05/01/16 13:04

2820318
2820318

Motoryzacja
NOWE TECHNOLOGIE

Jak powstaj
pojazdy ekologiczne?
Futurystyczna fabryka BMW i3 w Lipsku uzmysawia,
jak w przyszoci bdzie wygldaa produkcja samochodw

atoczone miasta, coraz bardziej

zanieczyszczone rodowisko czy
rosnce koszty utrzymania powoduj, e by moe wprzyszoci nie bdzie czego takiego jak
prywatny samochd. Zastpi go wz
zmiejskiej wypoyczalni ekonomiczny
iekologiczny.
Takie samochody powstaj m.in.
wfabryce BMW wLipsku, gdzie kadego dnia ztamy zjeda 750 nowych
elektrowozw i3. BMW i3 tworz dwa
moduy: aluminiowy Drive (skadaj si
na niego ukad napdowy zpodwoziem,
akumulator isystemy odpowiedzialne
za bezpieczestwo podczas zderzenia)
oraz modu Life (klatka przedziau pa-

24

saerskiego ztworzyw sztucznych, ktre

wzmocniono wknem wglowym). Do
produkcji i3 nie uywa si toczni, lecz
zaawansowanego klejenia, co skraca czas
produkcji opoow (wporwnaniu ze
zwyk lini montaow). Nie ma te
haasu pochodzcego ze spawania oraz
adnych iskier! Taka technologia jak
szacuj wBMW sprawia, e komponenty nadwozia s opoow lejsze ni
te ze stali, aponadto bardziej odporne na
korozj idrobne uszkodzenia.

Najpierw wkno!

Modu Life skada si wduej czci

zwkna wglowego. Podstawowy komponent (poliakrylonitryl) powstaje wmie-

cie Moses Lake wUSA. Wskomplikowanym procesie wamerykaskiej fabryce

uzyskuje si pojedyncze wkna czystego
wgla gruboci zaledwie 7 mikrometrw
(0,007 milimetra; dla porwnania wos
czowieka ma 50 mikrometrw). Dalszej
obrbce poddaje si 50 tys. poczonych
ze sob wkien. Pprodukt wdruje do
Niemiec, gdzie powstaj ultralekkie isupermocne poacie karbonu. Nastpnie
wglowe laminaty s przycinane do zaprojektowanych ksztatw. Specjalny podgrzewacz formuje znich trjwymiarowe
profile, akilka takich elementw czy si
wkawaki wikszych rozmiarw. Potem
pozostaje ju tylko wstrzyknicie wnie
ywicy pod wysokim cinieniem, eby

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_206_v2_FO1602_Moto_Otwarcie.indd 26

31/12/2015 09:33

Fabryki przyszoci
Fabryka BMW w Lipsku (Niemcy).

Fabryka Volkswagena
w Chattanooga (USA)

Smartville (Daimler-Benz)
w Hambach (Francja)

Fabryka BMW
w Lipsku
kosztowaa

1,5

miliarda
dol.

Nowoczesne fabryki samochodw ograniczaj szkodliwy wpyw

produkcji na natur, odpowiednio sterujc dostarczaniem energii,
regulujc zuycie wody i rozpuszczalnikw oraz skutecznie
zarzdzajc odpadami.

Fabryka Subaru w Lafayette (USA)

JAK POWSTAJE WKNO WGLOWE?

Ostateczny monta

Karbonowa klatka trafia nastpnie

domontaowni, gdzie montuje si
wyposaenie zamwione wsalonie,
apotem cao czy (tylko wczterech
punktach!) zaluminiowym podwoziem. Cay proces zajmuje zaledwie
20 godzin poow czasu potrzebnego do zbudowania konwencjonalnego auta. Dodajmy, e wliczono wten

czas produkcj ogniw litowo-jonowych, ktre zestawia a 20 robotw.

Obudowa akumulatora ito te ciekawostka nie tylko osania zesp
ogniw, ale take poprawia sztywno
auta. Akumulatory rdo energii
dla 170-konnego silnika elektrycznego powstaj wbawarskim miecie
Dingolfing is przeznaczone dla BMW
serii i oraz hybrydowych modeli serii
3, 5 oraz 7. Co dzieje si dalej?
To proste iju cakiem konwencjonalne samochody opuszczaj fabryk
is dostarczane do klientw.

Pojedyncze wkno
wglowe jest
10 razy
ciesze od
ludzkiego
wosa.
FOT. MATERIAY PRASOWE, GETTY IMAGES

cao bya jeszcze sztywniejsza oraz

eby nie utwardza materiau wosobnym piecu. Whali tworzenia karoserii
wLipsku modu Life (zoony zokoo
150 karbonowych elementw) po raz
pierwszy oglda wiato dzienne.

Najczciej stosowanymi materiaami do jego

produkcji s wkna poliakrylonitrylowe, ktre
w wyniku nagrzewania najpierw do 300C
w powietrzu, a nastpnie do 1000C
w atmosferze beztlenowej trac wikszo
skadnikw innych ni wgiel. Otrzymane w ten
sposb nici zawieraj a 8098 proc.
wgla uoonego w poczone ze sob
acuchy. Aby otrzyma mocniejsze wkno
grafitowe, ogrzewa si je do 3000C. Zawarto
wgla w tak przygotowanym wknie
przekracza 99 proc., a krystaliczna struktura
wewntrzna z charakterystycznymi dla
grafitu szecioktnymi piercieniami staje si
w wysokim stopniu uporzdkowana. Wkna
grafitowe s wytrzymalsze od stali.

Leszek Belke /Rafa Jeak

25
2820318
2820318

fo0216_206_v2_FO1602_Moto_Otwarcie.indd 27

31/12/2015 09:33

Motoryzacja
Honda Civic
zadebiutowaa
w

1972
roku

NOWO

Nawet
spojler
Hondy
Civic
zaprojektowano z myl
o mniejszym
zuyciu paliwa.

Honda na bogato
Jak pokazuj badania, Polacy kupuj
samochody dobrze wyposaone

roducenci samochodw dopasowuj ofert do specyficznych wymaga polskich klientw. Jak si okazuje, lubimy mie dobrze wyposaone auta. Silniki? Chcemy, eby byy oszczdne (to oczywiste)
idynamiczne, ale zdecydowanie nie chodzi nam osetki koni ijednostki wielocylindrowe. Na dowd wystarczy spojrze na to, co ju
si sprzedaje iczym na pocztku chc nas skusi. Najnowsz Hond Civic
mona wybra wrnych wersjach wyposaenia, a producent dokadnie
obserwujc rynek stworzy kompakt prawie idealny. Piciodrzwiowy Civic wwersji X Edition, bo onim mowa, ma pod mask 140-konny silnik
1,8 l (zuycie wcyklu mieszanym to tylko 6 l na setk, jednostka wukadzie 4-cylindrowym), natomiast na wyposaeniu znajdziemy 17-calowe
obrcze zlekkich stopw oraz nakadk zderzaka tylnego, zderzak przedni
inadkola wkolorze nadwozia. Specjalna oferta na Hond Civic w wersji
X Edition jest limitowana.

System Honda Connect z ekranem dotykowym pozwala

na korzystanie z nawigacji opartej na Google Maps.

TECHNOLOG IE

Ogniwa
pracuj
praktycznie
bezgonie.

Pierwszy sery jny

SUV na wodr

Na pierwszy rzut oka wodorowy SUV niczym nie rni

si od pozostaych ix35 ogldanych na polskich ulicach.
26

Hyundai zaprezentowa now odmian swojego SUV-a ix35 Fuel

Cell. Wyjtkowo tego pojazdu wie si zjego
ukadem napdowym: to pierwszy seryjnie produkowany samochd znapdem opartym na
ogniwach wodorowych iznadwoziem SUV.
Ogniwa generuj prd zmagazynowanego
wzbiorniku wodoru wchodzcego wreakcj
zpowietrzem. Jedynym produktem ubocznym
tego procesu jest para wodna! Samochd na
jednym baku wodoru moe przejecha prawie
600 kilometrw, czyli mniej wicej tyle samo,
co Hyundai benzynowy.

Wo

Prd elektryc
Tlen

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_227_v2_FO1602_MOTO_Kalejdoskop.indd 32

05/01/2016 17:11

Mody ma talent
20-letni Mateusz Przysta uczy si na
drugim roku architektury na Uniwersytecie Warszawskim. Co szczeglnego jest w tym
modym studencie z Grudzidza? C, nie kady
moe pracowa przy projektowaniu... Ferrari.

Focus: Mateusz, szczerze jak si zostaje

designerem?
Mateusz Przysta: Waciwie... ciko powiedzie (miech).
Na pewno trzeba cho wiem, e
zabrzmi to banalnie woy wprac
naprawd duo serca. Musz te potwierdzi, opierajc si na wasnym dowiadczeniu,
e wPolsce karier wprojektowaniu samochodw robi si znacznie trudniej ni winnych
krajach. Unas to wci moda brana, arynek
jeszcze raczkuje. Dotychczas opolskich projektantach syszao si waciwie tylko wkontekcie grafiki imody. Awracajc do pytania
trzeba duo pracowa, rysowa, mie otwart
gow inierzadko duo szczcia.
Focus: Wielu modych chopcw
maluje wasne samochody...
M.P.: Co wtym jest. Mona spokojnie
zaoy, e takich domorosych projektantw
jest przynajmniej kilkadziesit tysicy. Sam
mam kolegw, ktrzy tworz ciekawe wizje.
eby si jednak wybi, naley bra udzia
wkonkursach, pokazywa swoje prace ipuka
do wielu drzwi. To zreszt bardzo skuteczna
praktyka, co udowodni choby Kamil abanowicz. Dziki jednemu zkonkursw dosta
si na mediolask Scuola Politecnica di Design. Jego projekty spodobay si wAudi itak
Kamil znalaz prac ycia.

wa

cznie
onie.

Wodorowy ix35 ma 136 koni

mechanicznych i rozpdza si
do prdkoci 160 km/godz.

Wodr

Prd elektryczny
Oczyszczona
para wodna

Focus: W Polsce mamy tak

szko?
M.P.: Niestety nie. Pozostaj studia, ale
znowu unas nie bardzo jest gdzie si uczy
designu samochodw. Co raczkuje we Wrocawiu, ale do wielkiego wiata projektantw
jest wci bardzo daleko. Jakie studia wybra?
Na przykad Istituto Europeo di Design wTurynie albo Coventry University w Wielkiej
Brytanii. Wzrasta zainteresowanie uczeniem
si wBratysawie. Wsumie to niedaleko ipoziom cakiem wysoki, co tumaczy rosnce
powodzenie.
Focus: Miae 16 lat, gdy...
M.P.: Przepraszam, ale od razu sprostuj.
Miaem 15 lat!
Focus: Wiesz ju, o co chc zapyta? Miae 15 lat, gdy spotkae
Janusza Kaniewskiego, nieyjcego ju, niestety, znanego i bardzo utalentowanego polskiego
projektanta.
M.P.: Janusz prowadzi warsztaty Gdynia Design Days. Troch za pno si onich
dowiedziaem, abardzo chciaem pojecha.
Wogle to szalona historia, bo trzeba byo
najpierw wysa portfolio ze swoimi pracami idopiero po wstpnej weryfikacji mona
byo otrzyma zaproszenie. Dowiedziaem si
otych warsztatach dosownie dzie wczeniej.
Na zaproszenie ju sinie zaapaem, ale za to
nawizaem kontakt zbiurem Janusza. Umwilimy si na spotkanie i wkrtce zaczlimy
razem jedzi na jego wykady. Za kadym
razem staraem si pokazywa swoje projekty,
ktre Janusz korygowa. Ja te korekty nanosiem iprzywoziem na kolejne spotkania. Dziaaem w ten sposb tak dugo, a zaproponowa
mi sta.

Focus: Od czego zacze?

M.T.: Od mniejszych projektw. Wduej
mierze skupiaem si na nauce robienia ilustracji ido szybko opanowaem Photoshopa
w pierwszych miesicach. Potem pracy koncepcyjnej byo coraz wicej, aJanusz Kaniewski zacz mnie zaprasza do siebie na burze
mzgw. Wkocu zostaem penoetatowym
projektantem.
Focus: Jak to byo ze
wspprac
z Ferrari?
M.T.: Janusz
Kaniewski projektowa sporo
dla Wochw.
Pewnego dnia
zadzwoni z pytaniem, czy nie
wezm udziau wprestiowym, lecz na razie tajnym projekcie. Zgodziem si. Po tygodniu zadzwoni
znowu ipowiedzia, e bdziemy tworzy wntrze nastpcy Ferrari 458 Italia. Finalnie powsta
model 488 GTB, przy ktrego powstawaniu
miaem przyjemno pomaga. Wjego desce
rozdzielczej mona znale czstk mnie.
Focus: Teraz masz masz 20 lat i...
co dalej?
M.P.: Studiuj i jednoczenie pracuj
w biurze Kaniewskiego. Chciabym zajmowa si projektowaniem rodkw transportu
iwci si rozwija. Moe to bd samochody, amoe oglnie pojmowane wzornictwo
przemysowe? Mniejsze imniej eksponowane
projekty te daj sporo frajdy.
Focus: Co to jest Projekt
Kosynier?
M.P.: Wjakim sensie czy si zFerrari,
bo zkolegami tworzcymi tzw. polski pojazd
spotkalimy si na poznaskiej wystawie Gran
Turismo Expo 2015. Ja zostaem tam zaproszony przy okazji premiery Ferrari 488 GTB, aoni
przywieli swoj maszyn. Czytaem wczeniej
opolskim pojedzie ioinicjatywie na polakpotrafi.pl. Koledzy dziki uporowi zdobyli
troch grosza na dalszy rozwj izaproponowali mi wspprac. Teraz razem pracujemy
nad kolejnymi wersjami Kosyniera, czyli
roweru zsilnikiem elektrycznym. Pojawi si
ju wczerwcu!
Focus: Czym nas zaskoczysz?
M.P.: Rower pokazany na polakpotrafi.pl
wyglda jak motocykl wycigowy zpocztku
XX wieku (oprojekcie pisalimy wFocusie
9/2015 przyp. red.). Ja pracuj nad wersj
specjaln, ktra bdzie... kompletnie inna.
Warto poczeka, to przecie tylko kilka miesicy. Cierpliwoci!
Rozmawia: Rafa Jemielita (Playboy)

FOT. MATERIAY PRASOWE

Mateusz
Przysta
pracowa
przy projekcie
wntrza
Ferrari
488 GTB.

P O R O Z M AW I A J M Y O A U TA C H

27
2820318
2820318

fo0216_227_v2_FO1602_MOTO_Kalejdoskop.indd 33

05/01/2016 17:12

Kosmos

MAPA NIEBA WIDZIANEGO Z ZIEMI

Odlege galaktyki zostay oznaczone kolorami zalenie od ich

pooenia: te fioletowe s najbliej nas, te czerwone
najdalej. Nasza Galaktyka znajduje si w rodkowej
paszczynie. Wskazalimy przyblion lokalizacj czterech
wielkich struktur pooonych w konstelacjach Erydana (1),
Lwa (2), Ryb i Pegaza (3) oraz Herkulesa i Korony Pnocnej (4).

JAK WIELKI JEST WSZECHWIAT, W KTRYM SI ZNAJDUJEMY?

rudno to poj, dlatego sprbujmy wyobrazi sobie, e startujemy zZiemi ioddalamy si

od niej coraz bardziej. Gdy
docieramy do pobliskich
gwiazd, odlegoci zaczynamy liczy w latach wietlnych (jeden rok wietlny to
ok. 9,5 biliona czyli miliona miliardw kilometrw).

28

Ziemia

Ukad Soneczny

Pas Kuipera
7,5 mld km

12 756 km

pobliskie gwiazdy

120
lat wietlnych

nasza Galaktyk

100 tys.
lat wi etlnych

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_212_v1_FO1602_KOSMOS_Wielkie_kosmiczne_struktury.indd 2

31/12/2015 10:27

Nasz wiedz o Wszechwiecie czeka

wstrzs. Astronomowie zaobserwowali
gigantyczne struktury, ktrych istnienie
wydawao si do niedawna niemoliwe
Jan Stradowski

Szef dziau nauki Focusa,

z wyksztacenia lekarz medycyny,
z zamiowania biolog i przyrodnik.
W radiu TOK FM prowadzi audycj
Czowiek 2.0.

iedy naukowcy mwi, e kosmos

ma jednorodn budow, wpierwszym odruchu chcemy zaprzeczy. Wystarczy rozejrze si po
naszej planecie: s tu tropikalne
morza isigajce powyej chmur szczyty grskie,
ttnice yciem lasy deszczowe iniegocinne
pustynie, plujce law wulkany iogromne poacie lodu na Antarktydzie. Jeli zmienimy skal, widzimy nie mniejsz rnorodno: planety

nasza Galaktyka

100 tys.
lat wi etlnych

Grupa Lokalna Galaktyk

10 mln
lat wietlnych

spieczone Socem jak Merkury iolbrzymiego

Jowisza, zbudowanego gwnie zgazw; mgawice rodzce mode gwiazdy iwsysajce wszystko czarne dziury; jasne galaktyki idzielce je
mroczne, niemal puste przestrzenie.
Gdzie ta jednorodno? Z teorii, ktrym
pocztek day prace Alberta Einsteina, wynika, e pojawia si ona, ale dopiero wnaprawd
duej skali, liczonej wmiliardach lat wietlnych
(dla porwnania nasza Galaktyka ma rednic
zaledwie 100 tys. lat wietlnych). Wwczas kosmos staje si naprawd bardzo podobny grupy
galaktyk rozsiane rwnomiernie wprzestrzeni.
Wktrkolwiek stron bymy spojrzeli, powinnimy zobaczy to samo. Wrmy na chwil na
Ziemi: gdziekolwiek bymy si udali, zawsze
trafimy na bardzo podobne warunki. Na caej
planecie mamy ziemskie powietrze, ziemskie
skay iwod oraz ziemskie temperatury.

Supergromada Lokalna

pobliskie supergromady

widzialny Wszechwiat

110 mln
lat wietlnych

2 mld
lat wietlnych

92 mld
lat wietlnych

FOT. NASA (2), SHUTTERSTOCK

rzeczy, ktrych
nie powinno by
w kosmosie

29
2820318
2820318

fo0216_212_v1_FO1602_KOSMOS_Wielkie_kosmiczne_struktury.indd 3

31/12/2015 10:27

Kosmos
Nietrudno wyobrazi sobie, wjakim szoku
bylibymy, gdybymy odkryli, e wktrym
zzaktkw naszej planety panuj upay przekraczajce 400 stopni Celsjusza, tak jak na zwrconej ku Socu
powierzchni Merkurego. Albo e
atmosfera wjakim miejscu nie zawiera azotu itlenu, ale gwnie wodr ihel tak jak na Jowiszu. Taki
wanie wstrzs przeywaj obecnie
naukowcy, widzc wkosmosie wielkie
struktury, niepasujce do przewidywa
teoretycznych.
Nasz Wszechwiat narodzi si zbardzo maej, niewyobraalnie cinitej kuleczki mieszczcej ca materi ienergi. Wczasie
trwajcej blisko 14 mld lat ekspansji osigna
ona gigantyczne rozmiary. Astronomowie policzyli, e ta cz Wszechwiata, ktr moemy
dzi obserwowa, ma rednic ok. 92 mld lat
wietlnych (zakadamy przy tym, e Ziemia
znajduje si wjej rodku). Wydawaoby si,
e warto ta nie powinna przekracza 28 mld
lat wietlnych, bo tylko taki dystans mogoby
pokona wiato biegnce wkosmosie od momentu, wktrym udao mu si oddzieli od
materii. Moment ten nastpi 378 tys. lat po
narodzinach Wszechwiata. Wiadomo jednak,
e sama przestrze kosmiczna rozszerzaa si
irobi to nadal wbardzo szybkim tempie.
Dlatego Wszechwiat tak spuch, azarazem
wanie dlatego powinien by tak monotonny
wduej skali. Kuleczka, zktrej powsta, bya
na pocztku bardzo jednorodna to wynika
zpraw fizyki kwantowej. Jej szybka ekspansja
sprawia, e struktura kosmosu powinna by
wszdzie taka sama. Nieregularnoci, ktre
day pocztek galaktykom, gwiazdom itd., pojawiy si pniej, wmniejszej ju skali. Owe
anomalie nie powinny dzi by wiksze ni
1,2 mld lat wietlnych. Tymczasem astronomowie zaobserwowali ju kilka struktur, ktre
zdecydowanie przekraczaj ten limit.

rednica:
1,8 mld lat
wietlnych

DUA PUSTKA

szechwiat praktycznie nie zawiera czystej prni. Nawet z daleka od galaktyk

trafiaj si pojedyncze gwiazdy, nawet w midzygwiezdnej pustce bkaj si
atomy wodoru czy drobinki pyu. Do tego ca przestrze kosmiczn wypenia
promieniowanie ta (CMB). To pierwsze wiato w dziejach Wszechwiata swoiste
echo Wielkiego Wybuchu, ktre kiedy byo bardzo gorce, ale przez miliardy lat
ochodzio si. Dzi rednia temperatura tego promieniowania jest wiksza od zera
absolutnego o niecae 3 stopnie.
CMB od dawna interesowao fizykw. Podobnie jak cay Wszechwiat, wydawao
si ono bardzo jednorodne. Jednak coraz dokadniejsze pomiary wykazyway, e
temperatura promieniowania w rnych obszarach moe by nieznacznie
wysza lub nisza. Dopki te rnice byy malutkie, pasoway do obowizujcych
teorii fizycznych. Jednak w 2004 r. okazao si, e w CMB zieje dziura. By to rejon
chodniejszy ni pozostae i wikszy, ni ktokolwiek si spodziewa.
Od niedawna mamy dowody na to, e ta dziura odpowiada wielkiej kosmicznej pustce, majcej prawie 2 mld lat wietlnych rednicy i znajdujcej
si o 3 mld lat wietlnych od nas. W jej wntrzu jest o 10 tys. galaktyk mniej
ni wynosi rednia dla Wszechwiata wyjania Andrs Kovcs z wgierskiego
uniwersytetu Etvs Lornd, jeden z odkrywcw tej struktury. Naukowcy podkrelaj,
e prawa fizyki nie wykluczaj istnienia takiej kosmicznej anomalii, ale powinna by
wyjtkiem. Tymczasem wszystko wskazuje na to, e nie jest.

Jan Stradowski

SKD SI TO WSZYSTKO WZIO?

Nad
odpowiedzi
na to pytanie
gowi si dzi
uczeni z caego
wiata. Oto
trzy hipotezy,
ktre wydaj si
najciekawsze.

30

BY MOE TO TYLKO ZUDZENIE

Moliwe, e po dokadniejszym zbadaniu

okae si, e wielkie struktury jednak nie
istniej. Pomiary w przypadku tak
odlegych obiektw s obarczone
ryzykiem bdu. Wielkie obiekty mog
skada si zmniejszych, nieamicych
zasady jednorodnoci kosmosu (cho
wprzypadku pustki zpunktu 1 na razie
nie wida takiej alternatywy).

WIDZIMY BD MATRIKSA

Prof. Leon Lederman w ksice Boska czstka zada prowokacyjne pytanie: czy Bogini
stwarza to wszystko w miar postpu naszych
bada? Chodzio mu o to, e im dokadniej
badamy zjawiska fizyczne w skali subatomowej, tym wicej zagadek napotykamy. Dzieje si to skokowo, tak jakby kto
w pewnym momencie decydowa, e pokae
badaczom co nowego, eby mieli zajcie.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_212_v1_FO1602_KOSMOS_Wielkie_kosmiczne_struktury.indd 4

31/12/2015 10:27

rednica:
5,6 mld lat
wietlnych

CHODNA PLAMA W CMB

PIERCIE ROZBYSKW

Promieniowanie ta (CMB)
to swoiste echo Wielkiego
Wybuchu, wypeniajce
Wszechwiat. Naukowcy znaleli
w nim duy rejon o temperaturze
niszej ni przecitna.

Koncentryczna
struktura zoona
z galaktyk znajduje si
w odlegoci ok. 7 mld lat
wietlnych od nas.

wazary to bardzo jasno wiecce

galaktyki, ktre wida wkosmosie
z ogromnych odlegoci. Uczonym wydawao si, e s one rwnomiernie rozsiane po Wszechwiecie. Jednak w 2012 r. astronomowie
odkryli grup liczc 73 kwazary
i ukadajc si w ogromne pasmo
dugoci 4 mld lat wietlnych. To ju
dwa razy wicej ni wielka pustka (patrz
punkt 1).
Nasz pierwsz reakcj byo ogromne zdziwienie. Wiedzielimy od razu, e
trafilimy na co niezwykego mwi
dr Roger Clowes z University of Central
Lancashire, szef zespou, ktry zaobserwowa dziwny twr. Nazwano go Huge-LQG od Huge Large Quasar Group, co
mona przetumaczy jako wyjtkowo
wielka grupa kwazarw. Naukowcy
wci spieraj si, czy pomiary prowadzce do tego odkrycia wykonano
prawidowo. Wiadomo ju jednak, e
Huge-LQG nie jest najwiksz kosmiczn
struktur, jak zaobserwowano.

Podobnie mona myle o obserwacjach

Wszechwiata. Jeli zaoylibymy, e jest on
gigantyczn symulacj komputerow, tak
jak filmowy Matrix, to moe jaki Wielki
Programista popeni par bdw podczas jej
tworzenia? Pytanie jest retoryczne, bo nawet
jeli tak si stao, raczej nigdy nie uda nam
si tego sprawdzi na drodze dowiadczalnej.
Z takiego Matriksa nie moglibymy uciec.

HUGE-LQG

Ta grupa jasno
wieccych
galaktyk znajduje si
w odlegoci ok. 9 mld
lat wietlnych od nas.

GIGANTYCZNA CIANA

dugo:

ok. 10 mld lat

ajwikszym obiektem znanym czowiekowi jest
wietlnych
Wielka ciana wHerkulesie-Koronie Pnocnej,
oddalona od nas o10 mld lat wietlnych. To grupa galaktyk wykryta podobnie jak piercie zpunktu
3 dziki obserwacjom rozbyskw gamma. Take iwtym przypadku odkrycia dokona zesp zWgier iUSA, wywoujc sensacj wwiecie naukowym. Tym razem bowiem mwimy oczym,
co ma wielko od 6 do 10 mld lat wietlnych. Jeli kolejne
obserwacje potwierdz istnienie tej zbudowanej z galaktyk
ciany, bdziemy mieli do czynienia ze struktur zajmujc
okoo 1/10 znanego nam Wszechwiata.

INNE WSZECHWIATY ZDERZAJ SI Z NASZYM

Fizycy od dawna podejrzewaj, e otaczajcy nas kosmos ma wicej ni tylko
trzy wymiary przestrzenne i jeden czasowy. Najnowsze teorie zakadaj, e
istniej dodatkowe wymiary. Tworz one co w rodzaju wielkiego morza, w ktrym
pywa ogromna liczba wszechwiatw. Nasze czterowymiarowe uniwersum jest tylko
jednym z nich. Prof. Rainer Dick z kanadyjskiego University of Saskatchewan uwaa, e
wszechwiaty mog si ze sob zderza. ladami takich kolizji miayby by zudzenia
optyczne, wygldajce jak gigantyczne kosmiczne struktury. Tak tez mona sprawdzi
za pomoc dalszych obserwacji astronomicznych. To moe by pierwszy dowd na to,
e nasz Wszechwiat nie jest samotny mwi prof. Dick.

FOT. NASA (2), SHUTTERSTOCK, ESA

nnym widocznym zdaleka kosmicznym zjawiskiem s rozbyski gamma (GRB). Najczciej powstaj one wtedy, gdy bardzo
masywna gwiazda koczy swj ywot. Zapada si wwczas pod
wpywem grawitacji, tworzc czarn dziur lub gwiazd neutronow. Podczas tego gwatownego procesu uwalniane s ogromne
iloci energii wformie promieniowania gamma. Taki bysk moe do
nas dotrze nawet zodlegych galaktyk. Take iwtym przypadku
astronomowie nie spodziewali si, e GRB mog uoy si wjak
konkretn struktur. Ajednak zdaniem wgiersko-amerykaskiego zespou badaczy rozbyski gamma tworz w pewnym
miejscu piercie, ktrego rednica przekracza 5 mld lat
wietlnych. To blisko pi razy wicej ni grny limit wynikajcy
zteorii, wedug ktrej Wszechwiat jest jednorodny.

dugo:
4 mld lat
wietlnych

WIELKA AWICA

OGROMNY PIERCIE

31
2820318
2820318

fo0216_212_v1_FO1602_KOSMOS_Wielkie_kosmiczne_struktury.indd 5

31/12/2015 10:27

Psychologia

32

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_203_v2_FO1602_Dotyk.indd 2

31/12/2015 09:22

Gaskologia stosowana
Przytulajmy si nie tylko w walentynki! Dotyk okazuje si
wyjtkowo wany dla naszego rozwoju, inteligencji i zdrowia.
Pozbawieni go, umieramy
Dziennikarka naukowa, publikowaa
m.in. w Przekroju, Gazecie
Wyborczej i magazynie Coaching.

udz si. Ciasno wtulony wmoje

rami pi spokojnie mj czteroletni syn. Obok pod pach mojego
ma posapuje szecioletnia crka. Przyszli wnocy czy nad ranem? Czy co im si przynio niefajnego? Czy
po prostu chcieli si przytuli? Patrzc na nich,
mam nadziej, e nigdy zprzytulania nie wyrosn. Dla mnie przytulanie jest naturalne jak oddychanie, potrzebuj go kadego dnia. Inie tylko
ja. Amerykaska psychoterapeutka Virginia Satir uwaaa, e by przey, trzeba nam czterech
uciskw dziennie. By zachowa zdrowie, trzeba
omiu. By si rozwija dwunastu. Prbuj na
szybko zsumowa liczb codziennych gaskw
wnaszej rodzinie: poranne tulenie ma przy
ekspresie do kawy, dzieci wszkolnej iprzedszkolnej szatni (niezliczona ilo powtrek),
przytulenie koleanki, ktrej tata jest wszpitalu.
Tarmoszenie psa, ktry nie zdaje sobie sprawy,
e nie jest ju szczeniakiem, tylko 35-kilogramowym owczarkiem ibez skrpowania aduje
si na kolana. Przy czytaniu ksiek, ogldaniu
telewizji. Tulenie kucyka ezki wczasie jazdy
konnej (plus gaskanie caego stajennego przychwku: od kotw przez kozy iosa). Gaski na
dobranoc. Wychodzi sporo ponad dwanacie!

klubie. Przedstawia si i proponowa taniec,

wpoowie przypadkw lekko dotykajc ramienia
pytanej. Wdrugim badaniu trzej badacze starali
si zdoby numer telefonu 240 kobiet, mwic
im, e s pikne ichcieliby si znimi umwi na
kolacj. Wyniki obu eksperymentw pokazay
si dotyku: wklubie zaproszenie do taca przyjmowao 43 proc. kobiet, ale po dotkniciu ju
65 proc.; na ulicy badacze dostali numer telefonu
10 proc. zaczepionych, po dotkniciu ta liczba
wzrosa dwukrotnie. Jak tumaczy w ksice
59 sekund prof. Richard Wiseman: Delikatny
dotyk jest postrzegany jako oznaka wysokiej pozycji. Szczeglnie dotyczy to dotknicia ramienia
kobiety przez mczyzn.
Osoba, ktra nas delikatnie dotyka, wydaje nam si bliska, sympatyczna, co sprawia, e
chtniej spenimy jej prob wjednym zbada grupa studentw, ktra bya przypadkowo

Od pierwszego dotyku

Uwodzenie przez gaskanie

Ju za chwil walentynki: istna orgia tulenia.

Iniewane, gdzie si wtym roku wybierzecie: na
wsplny skok spadochronowy, do kina, kawiarni
czy od razu do ka zadbajcie, bycie mieli
okazj do jak najwikszej iloci przytule.
Dotyk, jak udowodni francuski badacz Nicolas Guguen, pomaga ju na etapie nawizywania znajomoci. Jego 21-letni pomocnik przez
trzy tygodnie zagadn 120 kobiet wnocnym

dotykana chtniej zgadzaa si wzi udzia

weksperymencie dodaje Leon Ciechanowski, psycholog ikulturoznawca zUniwersytetu
SWPS. Jak zauwaa, jeszcze waniejszy ni sam
dotyk jest jego kontekst czyli kto iwjakich
okolicznociach nas dotyka. Weksperymencie
przeprowadzonym w2012 roku heteroseksualnym mczyznom badano aktywno mzgu
za pomoc fMRI (funkcjonalnego rezonansu
magnetycznego). W czasie badania ogldali
film zosob, ktra ich dotyka raz kobiety, raz
mczyzny, irwnoczenie rzeczywicie byli dotykani. Dotyk kobiety by odbierany jako zdecydowanie bardziej przyjemny; obszar pierwotnej
kory czuciowej reagowa wyraniej. Mczyni
zostali jednak oszukani, gdy cho ogldali dwa
rodzaje nagra, cay czas dotykani byli przez kobiet tumaczy Leon Ciechanowski. Wynik
ten zaskoczy badaczy, gdy do tej pory uwaano,
e kora czuciowa odpowiada jedynie za identyfikacj prostych parametrw dotyku jak jego sia.

PRZYTULANIE POTRZEBNE JAK POKARM

Potwierdzi to eksperyment Harryego Harlowa,

ktry bada mae makaki. Zastpi ich matki
kukami: drucian i mikk. Mimo e ta druciana
bya wyposaona w butelk z mlekiem, mapki
wolay t, do ktrej mona si byo przytuli.

Jzyk dotyku jest skomplikowany, ale to zarazem pierwszy jzyk, jaki opanowujemy. To
nasze pierwsze narzdzie kontaktu ze wiatem,
zmys ten wyksztaca si bardzo wczenie, ju
okoo smego tygodnia ycia podu mwi
Leon Ciechanowski. Ten zmys jest te kluczowym narzdziem poznawania wiata przez
noworodki, ktre jeszcze niezbyt dobrze widz
isysz. Dziecko gaskane iprzytulane uspokaja
si, amajc poczucie bezpieczestwa, otwiera
si na wiat. Warto doda, e to najrozleglejszy
znaszych zmysw, jego narzd, czyli skra, ma
udorosego okoo dwch metrw kwadratowych
powierzchni iway kilka kilogramw, niemal
15 proc. masy ciaa wyjania badacz. Prawidowo rozwijajce si niemowl prbuje zapa
wszystko, co jest wzasigu jego rki, agdy tylko zdoa chwyci przedmiot, wkada go do ust
iwysysa zniego kady bit informacji dotykowej
pisze dr Martin Grunwald wksice Human
Haptic Perception.
Idodaje: adna forma ycia nie miaaby
szans na samodzieln egzystencj bez zmysu
dotyku, dlatego te wprzyrodzie nie spotyka si
zupenego braku tego zmysu.

FOT. GETTY IMAGES[2]

Agnieszka Fiedorowicz

33
2820318
2820318

fo0216_203_v2_FO1602_Dotyk.indd 3

31/12/2015 09:23

Psychologia

KOCZOWNICY LUBILI
SI PRZYTULA

Ajego niedobr ma fatalne skutki dla wielu

gatunkw. Mode szczury, ktre badacze oddzielali od matki, zaczynay wydziela mniej hormonu wzrostu. Stan ten wraca do normy, gdy uczeni
gaskali gryzonie wilgotnym pdzelkiem. Znacznie gorzej reagoway mapy: pozbawione dotyku
wdziecistwie nie potrafiy pniej odnale si
wstadzie. Byy guche na emocje. Przez dugi
czas sdzono, e do rozwoju ssakw naczelnych
wystarczajce jest zapewnienie im poywienia.
Ale ju prowadzone wlatach 50. XX wieku dowiadczenia obaliy t tez mwi Leon Ciechanowski. Harry Harlow zUniwersytetu of Wisconsin-Madison odseparowa od matek mode
makaki. Zastpi je dwiema kukami: drucian
idrug, zmikkiej tkaniny. Mimo e tylko druciana mama bya wyposaona wbutelk zmlekiem, mapki, majc do wyboru obie opiekunki,
wolay kontakt zt, do ktrej mogy si przytuli.
Prowadzone take wXX wieku obserwacje
dzieci wychowywanych wsierocicach pokazay,
e dotyk jest niezbdny nie tylko do rozwoju, ale
34

wogle do ycia dodaje Leon Ciechanowski. Jako pierwszy zaobserwowa to zjawisko

wgierski psychiatra Rene Spitz. Porwna on
rozwj dzieci zdwch obkw: wiziennego,
wktrym dzieci na co dzie stykay si ze swoimi
mamami, oraz zochronki, prowadzonej przez
siostry zakonne, ktre co prawda karmiy imyy
podopiecznych, ale wogle ich nie przytulay.
miertelno w tym ostatnim zakadzie bya
druzgocca: umierao co trzecie dziecko, podczas gdy wwiziennym obku ani jedno. Jedyn
zmienn by dotyk. Prowadzone przez kolejne
dziesiciolecia badania pokazay, e nietulone
dzieci gorzej przybieraj na wadze is zdecydowanie mniej odporne ni ich tuleni rwienicy.

Oksytocyna dobra
na wszystko

Jak to moliwe, e dotyk czyni takie cuda?

To oksytocyna, tzw. hormon mioci. Odpowiada on za budowanie wizi, jego poziom wzrasta
po narodzinach dziecka, ale take wtedy, gdy do-

oka mi, jak reagujesz na dotyk,

a powiem ci, z jakiego krgu kulturowego jeste artuje Leon
Ciechanowski. Generalnie im dalej na
pnoc, tym wikszy dystans midzy
ludmi i zmniejszone przyzwolenie
na dotyk. Do kultur o duym dystansie, tzw. zimnych, zaliczaj si obok
Skandynaww m.in. Japoczycy oraz
Chiczycy, a do ciepych poudniowcy:
Latynosi, Wosi, Grecy czy Hiszpanie.
Jedna z hipotez wskazuje, e dystans zaley od tego, czy dany lud by
osiady, czy koczowniczy; te ostatnie
kultury s bardziej ciepe i gocinne,
bo to zapewniao im przetrwanie
tumaczy Ciechanowski. Kulturowych
rnic zwizanych z dotykiem jest
wicej. Np. w Indiach akceptowalny jest dotyk midzy mczyznami,
na ulicach czsto wida mczyzn
trzymajcych si za rce, albo nawet
za mae palce u rk, w krajach arabskich dozwolone jest powitanie znajomych mczyzn przez pocaowanie
w policzek. Tego typu kontakt w kulturze zachodniej dozwolony jest dla
dziewczt, ale w przypadku chopcw czsto wywouje homofobiczne komentarze. W Indiach dobrze
widziane jest te, by osob darzon
szacunkiem: rodzica czy nauczyciela,
wita, dotykajc palcw jego stp.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_203_v2_FO1602_Dotyk.indd 4

31/12/2015 09:23

16. miesica ycia wychowyway si wsierocicach, ale potem trafiy do rodzin zastpczych.
Dzieci gray zrodzicami wgr komputerow,
ktrej zadania wymagay np. dotykania palcw
opiekuna czy utulenia. Mierzono im wmoczu
stenie oksytocyny oraz wazopresyny, ktrej
prawidowy poziom jest niezbdny do rozpoznawania bliskich nam osb. Wobu grupach
kontakt zobc osob nie spowodowa wzrostu
hormonw. Podobnie byo wkontakcie dzieci
zrodzicami zastpczymi. Natomiast wkontakcie
dzieci zich rodzicami poziom hormonw rs.
Oksytocyna nie tylko obnia poziom kortyzolu czy cinienia krwi. Dziaa te rozluniajco iprzeciwblowo. Dotykanie czy masa jest
metod terapii stosowan wtakich schorzeniach
jak migreny wylicza Leon Ciechanowski. Ten
lek stosujemy odruchowo: np. gdy drczy nas
bl gowy, przyciskamy rce do czoa. Chorym
znadcinieniem wystarczyo codziennie przez
kwadrans lekko uciska plecy ikark, by po trzech
tygodniach cinienie spado do poziomu umoliwiajcego zmniejszenie dawki lekw wykazay badania przeprowadzone na Uniwersytecie
Poudniowej Florydy wTampa. Ojedn trzeci
udao si zkolei ograniczy dawk lekw przeciwblowych uchorych cierpicych na migreny
ifibromialgi, gdy do terapii wczano dwa seanse masau wtygodniu. Naukowcy zWydziau
Psychiatrii iNauk Behawioralnych Cedars-Sinai wLos Angeles wykazali zkolei, e uciskanie pobudza te organizm do produkcji biaych
krwinek, azwaszcza limfocytw T iB, ktre
pomagaj zwalcza wirusy ibakterie. Wgrupie,
ktra bya przez 45 minut masowana, nie tylko
wzrasta we krwi poziom biaych krwinek, ale
te spada poziom tzw. cytokin zapalnych, czyli
biaek, ktre wywouj choroby autoimmunologiczne, m.in. tocze.

Tajemnica wkna CT

Bodce dotykowe odbieramy za porednictwem 1,5 mln receptorw znajdujcych si na

skrze (najwicej jest ich na doniach iustach).
Gdy wychwyc ucisk lub pogaskanie, wysyaj
przez nerwy obwodowe sygnay do mzgu. Do
niedawna sdzilimy, e te same zakoczenia
nerwowe odpowiadaj za swdzenie, askotanie
czy bl. Okazao si jednak, e wkna rni
si midzy sob funkcjami iszybkoci przesyania informacji do mzgu mwi Leon
Ciechanowski.
Najszybsze s tzw. wkna A-beta, wyposaone wosonki mielinowe. Dziki tym szybkim
czom natychmiast odrywamy rk po dotkniciu gorcego piekarnika. Wkna C, pozbawione
mieliny, nios informacj 50 razy wolniej ni A-beta. Odpowiadaj m.in. za swdzenie czy tpy
bl, pojawiajcy si powoli np. po stuczeniu
kolana. Najciekawsze jednak s tzw. wkna CT,
ktre znajduj si jedynie na skrze przedramienia czy plecw. Reaguj na delikatny dotyk (czyli

BRO
SPRZEDAWCW

eli rozgldacie si po sklepie

wposzukiwaniu walentynkowego
prezentu uwaajcie! Jonathan
Levav iJennnifer Argo wykazali, e
nawet lekkie klepnicie wty ramienia
uatwia podejmowanie ryzykownych
decyzji finansowych. 67 badanych
miao do wyboru: bezpieczn wypat
pienidzy lub zaryzykowanie wikszej
nagrody (z50-procentow szans na
jej zdobycie). Cz uczestnikw na
pocztku badania zostaa przez badaczk lekko dotknita wty ramienia.
Osoby zgrupy dotknitej czciej
wybieray ryzykown opcj zdobycia
nagrody wporwnaniu z grup kontroln. Badanie Nicolasa Guguena
wykazao zkolei, e 25 proc. klientw,
ktrzy podczas skadania zamwienia
byli delikatnie dotykani przez kelnera,
zostawio napiwek. Wgrupie kontrolnej szczodro spadaa do 11 proc.
gaskanie itulenie), ale informacja znich dociera prosto do centralnego ukadu nerwowego,
pobudzajc tzw. ukad nagrody, czyli poczucie
przyjemnoci. Ju wlatach 40. zlokalizowano je
ukotw, uludzi ich istnienie udao si potwierdzi dopiero na pocztku lat 90. XX w. Jedna
zhipotez zwizanych ztymi wknami mwi, e
dziki dotykowi idostarczanej przeze przyjemnoci nauczylimy si wsppracowa wgrupie
dodaje Ciechanowski. Dotyk jest wic jzykiem
uniwersalnym, ktry jednoczy nas jako spoeczestwo. Tymczasem wielu z nas wicej czasu
powica dzi na dotykanie ekranu telefonu ni
ukochanej osoby. Tak wic witowanie walentynek warto zacz od pozbycia si rywala iwyczenia sobie ipartnerowi komrki.
Agnieszka Fiedorowicz

FOT. REX FEATURES/EAST NEWS, INDIGO

tykamy kogo, na kim nam zaley wyjania

Ciechanowski. Oksytocyna sprawia, e czujemy
si szczliwi ibezpieczni. Jej wydzielanie hamuje nasz ukad wspczulny, ktry uaktywnia si
wrazie niebezpieczestwa. Wtakiej sytuacji uciekamy lub walczymy, ale gdy ju pokonamy wroga, przychodzi moment uspokojenia wanie
oksytocyn. Ten mechanizm jest tak niezbdny
i silny, e dziaa nie tylko, gdy przytulamy osob
blisk, ale take zupenie obc, a nawet zwierz
lub maskotk. Bez tego mechanizmu nasze ciao
byoby wcigym stresie, ktry moe prowadzi
do mierci. Wjednym zeksperymentw szczury wkadano do klatki, ktrej podoga cay czas
traktowaa zwierzta impulsem elektrycznym.
Dawka bya niewielka, ale cigy stres, jakiemu
poddawano zwierzta, sprawia, e po pewnym
czasie poddaway si iumieray dodaje.
Prawdopodobnie podobny mechanizm
dziaa na dzieci wochronkach. Dowiadczay
cigego stresu, aprzybraku dotyku ioksytocyny nie potrafiy sobie znim poradzi. Brak
dotyku sprawia, e traciy te zainteresowanie
wiatem iprzestaway si rozwija. Niemota,
wycofanie zkontaktu, kiwanie tak w1994
roku Mary Carlson i jej m Felton Earls, ucze
Harryego Harlowa, opisywali symptomy, jakie
wykazyway dzieci zrumuskich sierocicw,
ktrymi nikt si nie interesowa. Wraz zpsychologiem dziecicym Josephem Sparlingiem postanowili sprawdzi, czy siniaki wmzgu, ktre
powoduje brak dotyku, da si zaleczy. Wjednej zgrup zwikszono liczb opiekunek, tak e
jedna przypadaa nie na dwadziecioro, lecz na
czworo dzieci, dziki czemu mogy okaza wicej
czuoci kadej zsierot. Wyniki byy szokujce: wcigu roku dzieciom zgrupy przytulanej
obniy si poziom kortyzolu, hormonu stresu,
wlinie podwysza si tylko rano po przebudzeniu, apotem wraca do normy, podczas gdy
winnych grupach podnosi si okoo poudnia
iutrzymywa na staym, zbyt wysokim poziomie przez cay dzie. Nawet po 18 miesicach
od zakoczenia programu lepiej radziy sobie ze
stresem, cho bez przytulania ich zyskane przez
dotyk umiejtnoci spoeczne saby.
Inne badania prowadzone na rumuskich
sierotach wykazay, e miay one gorzej ni rwienicy rozwinit tzw. kor okoooczodoow. Rozwija si ona wcigu pierwszych trzech
lat ycia pod wpywem interakcji spoecznych.
Umoliwia m.in. wczuwanie si wprzeycia innych ludzi iwyciganie wnioskw na podstawie
ich stanw umysu, kontrol zachowa emocjonalnych oraz reakcje na sygnay emocjonalne
pynce od innych osb.
Najnowsze badania potwierdzaj, e dotyk jest kluczowy na bardzo wczesnym etapie
rozwoju dodaje Ciechanowski. Naukowcy
zWydziau Psychologii Uniwersytetu Wisconsin-Madison porwnali czterolatki wychowywane wrodzinach ztymi, ktre mniej wicej do

35
2820318
2820318

fo0216_203_v2_FO1602_Dotyk.indd 5

31/12/2015 09:23

NANOTECHNOLOGIE

Jak to dziaa

Nanomedycyna

Choroby nkajce nasz organizm rozpoczynaj si

od zmian w dziaaniu poszczeglnych komrek.
Dziki nowym technologiom lekarze mog przenie
diagnostyk i terapi na poziom molekularny
MIKROSILNIKI

NANORUSZTOWANIA DO REGENERACJI NARZDW

Od wielu lat wiadomo, e nanotechnologia
moe znale realne zastosowania
w medycynie regeneracyjnej. Wystarczy
stworzy mikroskopijne rusztowania, na
ktrych rozwin si pobrane od pacjenta
komrki, by odtworzy przynajmniej
czciowo narzd, ktry przesta funkcjonowa

prawidowo. Ju w 1999 r. zesp

dr Anthonyego Atali z Wake Forest University
wyhodowa w ten sposb pcherze moczowe,
ktre zostay wszczepione siedmiu pacjentom.
Najnowsze eksperymenty pokazuj, e w ten
sposb mona uzyska take fragmenty
bardziej zoonych narzdw, np. nerek.

1 HODOWLA KOMREK
Lekarze pobieraj komrki z nerek pacjenta
i namnaaj je w warunkach laboratoryjnych.

NERKA

2 RUSZTOWANIE
Konstrukcja z materiau
ulegajcego biodegradacji
odpowiada ksztatem
uszkodzonemu narzdowi
lub jego fragmentowi. Na
rusztowaniu umieszczamy
komrki, ktre zaczynaj
odtwarza naturaln
struktur biologiczn.

BIODEGRADOWALNA
OSONA

Tak nazywamy technologie,

ktre dotycz skali mierzonej
w nanometrach (nm) miliardowych czciach metra
(czyli milionowych czciach
milimetra). Tak mae struktury
s najczciej budowane
z pojedynczych czsteczek
czy wrcz atomw. Nanoczstki s od 100 do 10 tys. razy
mniejsze ni rednica typowej
ludzkiej komrki. Jeli ich rozmiary nie przekraczaj 50 nm,
mog przedosta si do prawie
kadej tkanki. Nanoczstki
poniej 20 nm potrafi przenikn przez cian naczynia
krwiononego.

Maj rozmiary mniejsze

ni rednica ludzkiego
wosa. Bd integraln
czci mikroskopijnych
maszyn, zdolnych do
poruszania si po naszym organizmie w celu
wykrycia i zniszczenia bakterii czy komrek
nowotworowych.

NANORURKI

S zbudowane z pojedynczej warstwy atomw

wgla zwinitej w rurk o rednicy mierzonej w nanometrach. Dugo takiej
struktury moe siga milimetra.
W efekcie powstaj wkna
o wiele bardziej
wytrzymae
ni stal.

3 DZIAAJCA NERKA
Odtworzony narzd zostaje poczony z odywiajcymi go
naczyniami krwiononymi, a rusztowanie rozpuszcza si.

NANORURKI
WGLOWE
Stosuje si je
midzy innymi
w elektronice i optyce.

ODBUDOWYWANIE POCZE NERWOWYCH

Naukowcy opracowali metod pozwalajc na zregenerowanie uszkodzonych neuronw.
Wykorzystuj w tym celu acuchy biakowe gruboci ok. 7 nanometrw (to tysic razy
mniej ni rednica czerwonej krwinki). Po wstrzykniciu do mzgu te nanoczstki tworz sie
wspierajc wypustki komrek nerwowych, ktre mog na nowo si poczy.
SIE
Dziaa jak rusztowanie dla komrek
nerwowych, uatwiajc im odtworzenie utraconych pocze.

POCZENIE
Neurony przekazuj sobie informacje za porednictwem synaps.
Takie poczenia
s niezbdne
do funkcjonowania ukadu
nerwowego.

NEURON

AMINOKWASY
Te podstawowe cegieki
tworzce biako
odczepiaj si od rusztowania i wspieraj
regeneracj neuronw.

36

MODYFIKOWANE FULERENY

Kuliste struktury zbudowane z wgla mona

modyfikowa, wymieniajc poszczeglne
atomy, np. na wodr czy siark.
SIARKA
WGIEL
WODR

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_201_v2_FO1602_JTD_Nanomedycyna.indd 2

31/12/2015 09:16

NANOCZSTKI

UAMKI METRA
(W KOLEJNOCI MALEJCEJ)
decymetr, centymetr, milimetr, mikrometr
(mikron), nanometr, angstrem, pikometr
(bikron), femtometr (fermi)

Z bada na zwierztach wynika, e czsteczki zaprojektowane przez naukowcw

mog pomc w zwalczaniu chorb takich jak nowotwory. Nanoczstki s zbudowane przede wszystkim z wgla. Dziki dodatkowym elementom s w stanie
rozpozna i zniszczy komrki rakowe, nie naruszajc zdrowych tkanek.
NANOCZSTKA

1 NANOOSONKA
Na jej powierzchni znajduj
si molekuy, ktre cz
si tylko z komrkami
nowotworowymi. Gdy
to nastpi, zaczyna si druga
faza.

UCHO IGIELNE

30 tys.
nanometrw

SKALA

Wspczesne technologie
potrafi manipulowa
coraz mniejszymi obiektami. Aktualnie osignlimy poziom mikrometrw (mniej ni rednica
komrki) i nanometrw
(mniej wicej tyle, co pi
czsteczek wody uoonych obok siebie).

2 UWOLNIENIE ADUNKU
KOMRKAznajduj si
Wewntrz nanoosonki
RAKOWAZostaj uwolnione,
toksyczne substancje.
gdy nanoczstka przeniknie do wntrza
komrki.

3 ZNISZCZENIE
CELU
Komrka rakowa zostaje
zniszczona i rozpada
si. Zdrowe tkanki nie
ulegaj uszkodzeniu.

MILIMETR
tysiczna cz metra
skrt: mm
10-3 m
MIKROMETR
milionowa cz metra
skrt: m
10-6 m

UMIERAJCA
KOMRKA

PORWNANIE SKALI
Nanoczstka atakujca
komrk rakow ma si
do niej tak jak ziarnko piasku
do stadionu pikarskiego.

NANOMETR
miliardowa cz metra
skrt: nm
10-9 m
ANGSTREM
dziesiciomiliardowa
cz metra
skrt:
10-10 m

INFOGRAFIKA: SOL90 IMAGES

STOSUNEK
WIELKOCI
Komrka macierzysta ma si
mniej wicej tak
do nanoczstki jak
asteroida do pieczki
tenisowej.

WIELKO
KOMRKI

NANOCZUJNIKI
Dziki nanotechnologii mona wyprodukowa mikroskopijne wkna, pokryte
przeciwciaami. Reaguj one na obecno czsteczek biakowych produkowanych
przez nowotwory. Takie nanoczujniki umieszczone w organizmie mogyby wykrywa raka na bardzo wczesnym etapie rozwoju.

1 Komrka rakowa produkuje

specyficzne biaka, inne ni
w przypadku zdrowych tkanek.
KOMRKA
RAKOWA

20 tys.
nanometrw

2 Biaka cz si z przeciwciaami, co prowadzi do zmiany

ksztatu nanowkien.
KOMRKA
RAKOWA

biaka
przeciwciaa

KOMRKA RAKOWA
nanoczujniki

37

2820318
2820318

fo0216_201_v2_FO1602_JTD_Nanomedycyna.indd 3

31/12/2015 09:16

Medycyna

Kto chciaby y
(prawie) bez koca?
Od wiekw marzymy o yciu jeli nawet nie
wiecznym, to przynajmniej dugim (i szczliwym).
Jednak dopiero niedawno zaczlimy na powanie
bada leki hamujce starzenie si
Jan Stradowski

Szef dziau nauki Focusa,

z wyksztacenia lekarz medycyny,
z zamiowania biolog i przyrodnik.
W radiu TOK FM prowadzi audycj
Czowiek 2.0.

edno znajstarszych dzie literackich

wiata sumeryjski Epos oGilgameszu, ktry powsta ok. 3000 r.
p.n.e. opowiada owadcy, prbujcym odnale cudown rolin
dajc niemiertelno. Eliksiru ycia, zwanego te taczc wod, wod yw, witym
Graalem czy kamieniem filozoficznym poszukiwali alchemicy od najdawniejszych czasw
iwe wszystkich kulturach. Nawet wchrzecijastwie, ktre wszak kadzie nacisk na wieczne ycie duszy, pobrzmiewaj echa tsknoty za
dugowiecznoci: biblijni patriarchowie mieli
y setki lat, arekordzista Matuzalem prawie
tysic.
Zdaniem naukowcw ludzie s jedynym
gatunkiem wiadomym swego istnienia izarazem wiedzcym, e kiedy si ono skoczy. Ito
wanie strach przed mierci sprawia, e od tysicleci szukamy czego, co pozwoli nam poy
co najmniej przysowiowe sto lat. Jednak, jak si
okazuje, kamie filozoficzny wcale nie jest tu
niezbdny. Wyglda na to, e od dawna stosujemy leki hamujce proces starzenia si, tylko
po prostu otym nie wiedzielimy wyjania prof. Brian Kennedy, szef amerykaskiego
Buck Institute.

Dzieci albo ycie

Aby wynale skuteczny eliksir modoci,

trzeba najpierw zrozumie, co wywouje starzenie si ido czego jest ono potrzebne. Bo e
jest potrzebne, nie ulega wtpliwoci: starze38

j si praktycznie wszystkie bardziej zoone

organizmy ywe, od robakw po ludzi. Ato
oznacza, e staro jest jeszcze jednym zwynalazkw ewolucji iniezbdnym elementem
ycia.
Czemu miaaby suy? Skoro gwnym
celem biologicznego ycia jest przekazanie
dalej wasnych genw, to ciao pozbawione
moliwoci rozmnaania si jest po prostu
zbdne inie ma sensu marnowa energii na
utrzymywanie go przy yciu (jeli nie bdzie
jeszcze potrzebne np. do opieki nad modymi).
Wydanie na wiat potomstwa to dla organizmu wielki wysiek, zuywajcy nierzadko
wikszo zasobw energetycznych. Uniektrych zwierzt proces ten wyglda bardzo dramatycznie np. pewne gatunki ososi pacyficznych po zoeniu tysicy jajeczek zaczynaj
gwatownie si starze igin po zaledwie kilku
tygodniach. Zkolei te stworzenia, ktre pno
dojrzewaj irodz niewielk liczb modych,
zreguy yj dugo.
Do tego modelu pasuje te czowiek ito
bardziej, ni bylibymy skonni przypuszcza.
To, e w krajach rozwinitych kobiety yj
duej, moe wsporej czci wynika ztego,
e rodz coraz mniej dzieci idecyduj si na
nie wcoraz pniejszym wieku. Spord brytyjskich arystokratw najduej yli ci, ktrzy
mieli najwiksze problemy zpodnoci. Podobne efekty zaobserwowano podczas bada
nad zwierztami laboratoryjnymi, ktrym
przeduono ycie wskutek manipulacji genetycznych. Czy oznacza to, e upragniony przez
ludzko eliksir modoci bdzie zarazem eliksirem bezpodnoci? Na szczcie nie jest to
jedyne rozwizanie.

Piguka zamiast diety?

Nasz organizm mona oszuka, wykorzystujc pradawne mechanizmy wbudowa-

METFORMINA POD LUP

W 2016 r.
rozpoczynaj si
pierwsze badania
kliniczne, ktrych
celem jest ustalenie,
czy metformina,
lek na cukrzyc,
przedua ycie.

ne we przez ewolucj. Zasada jest

prosta: gdy nie ma zbyt sprzyjajcych
warunkw, wcz program y jak najduej, natomiast gdy nastpi poprawa,
szybko przecz si na program gotowy
do rozmnaania. Miao to gboki sens dla
praktycznie wszystkich naszych praprzodkw, poniewa przez wikszo czasu chodzili
godni. Staa obfito czy wrcz nadmiar pokarmu to sytuacja, zktr nasze organizmy
maj do czynienia tak naprawd od zaledwie
kilkudziesiciu lat is zupenie do tego nieprzygotowane. Mechanizmy odpowiadajce
za dugowieczno zostaj wyczone, natomiast pojawiaj si choroby takie jak miadyca czy cukrzyca.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_220_v1_FO1602_MED_Dlugowiecznosc.indd 2

04/01/2016 14:46

NIEWYPAY
PRZECIWUTLENIACZE

do dzi pokutuje przekonanie, e due dawki witamin C, E, beta-karotenu czy likopenu mog ochroni nasze komrki przed uszkodzeniem
przez wolne rodniki; badania wykazuj jednak, e nadmiar przeciwutleniaczy nie tylko nie pomaga, ale moe by wrcz szkodliwy.

MELATONINA

hormon ten odpowiada przede wszystkim za cykl dobowy, ale ma te waciwoci

przeciwutleniajce; adne badania nie dowiody, e moe skutecznie hamowa
starzenie.

HORMON WZROSTU

mae dawki pono zwikszaj sprawno organizmu, ale skutki uboczne mog by powane
(przedawkowanie moe doprowadzi do tzw. akromegalii przerostu niektrych
czci ciaa, w tym koci doni i twarzy).

DHEA (DEHYDROEPIANDROSTERON)

badania przeprowadzone w renomowanej amerykaskiej Mayo Clinic wykazay,

e hormon ten nie ma adnego realnego wpywu na minie, tkank
tuszczow czy jako ycia u starszych osb.

a u ko w c y
cay czas poszukuj substancji, ktra mogaby spowolni
proces starzenia si organizmu.
Niektre odnosz wielki sukces
rynkowy mimo braku rzetelnych
bada potwierdzajcych ich
skuteczno. Inne dopiero
s testowane w laboratoriach.

NOWE NADZIEJE
METFORMINA

lek zwikszajcy wraliwo komrek na insulin, stosowany w terapii cukrzycy typu 2;

prawdopodobnie wywouje w organizmie podobne zmiany, jak przejcie na
diet niskokaloryczn, a wic aktywuje geny zwizane z dugowiecznoci.

EWEROLIMUS

lek immunosupresyjny, stosowany w transplantologii i onkologii; w maych

dawkach moe spowalnia starzenie si ukadu odpornociowego.

STATYNY I KWAS ACETYLOSALICYLOWY

FOT. PROFIMEDIA, SHUTTERSTOCK

lek na obnienie poziomu cholesterolu oraz popularny rodek przeciwblowy i przeciwgorczkowy; niewielkie dawki obu w eksperymentach z udziaem zwierzt wyduaj ycie, prawdopodobnie
dziki dziaaniu przeciwzapalnemu.

39
2820318
2820318

fo0216_220_v1_FO1602_MED_Dlugowiecznosc.indd 3

04/01/2016 14:46

Medycyna

JAK DOY SETKI

Orodek opieki dla seniorw
w Nago na Okinawie
i jego podopieczni. Okinawa synie
z dugowiecznoci swoich mieszkacw,
a seniorzy traktowani s tu z szacunkiem.

Odmodzi
komrki

Macierz
mitochondrialna

Prawa fizyki s nieubagane entropia musi rosn,

wic jeli czego intensywnie
uywamy, to si szybko zuyje.
40

Organizm ludzki jest

przyzwycza jony do
niedojadania. Wwczas
aktywu je si w nas
ewolucy jny mechanizm
y j jak na jduej

wykazay, e umyszy, drody irobakw starzenie si mona zahamowa za pomoc niewielkich dawek rapamycyny. To lek immunosupresyjny, stosowany wtransplantologii wcelu
zwikszenia szans na to, e przeszczepiony narzd zostanie zaakceptowany przez organizm.
Niewielkie dawki rapamycyny odmadzaj
ukad odpornociowy. Wprzypadku ludzi podobne dziaanie ma lek onazwie ewerolimus,
przetestowany ju zpowodzeniem na seniorach.
Nasz organizm nie jest wyjtkiem. Wproce- Stosujc kombinacj lekw takich jak ten mosach starzenia si wan rol odgrywa ukad emy stworzy preparat, ktry da nam kilka doodpornociowy. Im duej musi nas chroni datkowych lat ycia przewiduje prof. Mikhail
przed nowotworami iinfekcjami, tym gorzej Blagosklonny zRoswell Park Cancer Institute.
mu to wychodzi.
Istnieje te inna moliwo.
Kluczow rol odgrywaj
Jest jednak szansa na powstrzymanie tego procesu.
wniej mitochondria
Kilka lat temu badania
elementy skadowe
komrki, porwnywane czsto
do elektrowni.
Produkuj one
energi biologiczn
Grzebie
wprocesach utleniania, ale jednoczenie
emituj zanieczyszczePrzestrze
nia,
czyli wolne rodniki.
midzybonowa
Te bardzo reaktywne zwizki chemiczne uszkadzaj rne czci komrki, wtym same
mitochondria, ktre staj si jeszcze
mniej szczelne, ikoo si zamyka.
Bona
wewntrzna
Bona
zewntrzna

FOT. SPL/EAST NEWS, SHUTTERSTOCK

Recepta na odzyskanie modoci jest wic

prosta iznana od dawna: je mniej. Oczywicie nie chodzi tu ogodzenie si, lecz odostarczanie organizmowi wszystkich niezbdnych
skadnikw odywczych tyle e ilo uzyskiwanych znich kalorii powinna by ook. 30 proc.
nisza ni to, co zwyklimy uwaa za optimum dla danej osoby. Takie umiarkowane
niedojadanie czsto zreszt pojawia si wopisach wspczesnych stulatkw: najczciej s
to osoby prowadzce skromne ycie, pracujce
fizycznie iunikajce wikszych iloci uywek.
Niestety, wielu znas nie ma do silnej woli,
by przej na tak diet. Itu zpomoc przychodzi farmakologia. Badania wykazay, e efekt
podobny do niedojadania wywouje zaywanie
metforminy leku na cukrzyc typu 2, stosowanego powszechnie od dziesicioleci. Badania na
duej grupie brytyjskich pacjentw wykazay,
e przedua on ycie take osobom zdrowym.
Metformina jest dobrze przebadana i ma
stosunkowo niewiele skutkw ubocznych. To
oznacza, e mamy waptekach lek przeciw
starzeniu si, ktrego moemy uy
praktycznie od razu komentuje prof. Nir Barzilai zAlbert
Einstein College of Medicine w Nowym Jorku. Jego
zesp rozpocznie wkrtce
takie badania zudziaem
osb po 70. roku ycia.

MITOCHONDRIUM

W komrce, w zalenoci od jej typu, moe

znajdowa si od kilku nawet do kilku
tysicy mitochondriw.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_220_v1_FO1602_MED_Dlugowiecznosc.indd 4

04/01/2016 14:46

 jak lubisz

ywiec. Chce si
2820318
2820318

ZYWIEC_Focus_210x280.indd 1

12/22/15 1:22 PM

Medycyna

Naukowcy twierdz,
e nawet w na jbardziej
sprzy ja jcych
warunkach Homo
sapiens nie moe y
duej ni 120130 lat.
To maksymalny czas
dziaania mitochondriw

WIELORYB GRENLANDZKI
to najduej yjcy ssak.
W 2007 r. u wybrzey Alaski zapano
okaz, ktry mia w ciele resztki
harpuna wyprodukowanego
w New Bedford w 1890 r. Biolodzy
oszacowali, e tamten
wieloryb liczy 211 lat.

le funkcjonujce komrkowe elektrownie prowadz do chorb, ktrych objawy przypominaj szybkie starzenie si. Dochodzi do
zmian degeneracyjnych wnarzdach, przewlekych stanw zapalnych, ato moe zwiksza
ryzyko zachorowania na nowotwory. Gob
yje 35 lat, ale szczur ktry ma tak sam
mas ciaa itempo metabolizmu zaledwie
34 lata. Wikszo tej rnicy tumaczymy
rnym stopniem wyciekania wolnych rodnikw zmitochondriw. Gdybymy mogli wyhamowa ten proces, mielibymy due szanse na
dusze izdrowsze ycie uwaa dr Nick Lane,
chemik zUniversity College London.
Nie bdzie to jednak atwe. Nowe komrki powstajce wstarym organizmie zreguy
maj ju mocno zuyte mitochondria. Dlatego naukowcy twierdz, e Homo sapiens
nie jest wstanie y duej ni 120130 lat,
bo maksymalnie tyle wynosi czas funkcjonowania naszych elektrowni. Co ciekawe,
wiadomo t mona znale... wStarym Testamencie: Wtedy Bg rzek: Nie moe pozostawa duch mj wczowieku na zawsze, gdy
czowiek jest istot cielesn; niechaj wic yje

tylko sto dwadziecia lat (Ks. Rodzaju 6,3,

Biblia Tysiclecia).
Nie jest to jednak aden cud, apo prostu
efekt obserwacji. Wkadym spoeczestwie zdarzali si ludzie, ktrzy dziki kombinacji dobrych

FASZEROWANI JDRAMI

rzeduaniem ycia od stuleci interesowali

si oszuci, prbujcy sprzedawa ludziom
najrniejsze odmadzajce preparaty
czsto zreszt z powodzeniem. Niejaki John
R. Brinkley zbi majtek w latach 20. i 30.
XX wieku, oferujc Amerykanom wszczepianie zmielonych jder kozw. Pseudoterapia
zostaa skrytykowana przez lekarzy, a oszustowi wytoczono proces i odebrano uprawnienia lekarskie
lekarskie. Brinkley przenis si wwczas do Meksyku, gdzie udao mu si
nacign jeszcze wielu pacjentw. O tym, e kozie jdra
byy nieskuteczne, wiadcz losy samego szarlatana, ktry
nkany rnymi chorobami przey zaledwie 57 lat.

42

genw i szczliwych zbiegw okolicznoci

(tzn. uniknicia mierci wskutek poarcia przez
drapienika czy najazdu innego plemienia) docierali do tej fizjologicznej granicy wieku. Dzi
po prostu zdarza si to czciej, wic coraz wicej
ludzi chciaoby sign boskiego limitu.
Ale czy faktycznie musimy si tak ogranicza? Wieloryby grenlandzkie mog osign
wiek rzdu 200 lat, awie olbrzymie nawet
250. Jeli naukowcom uda si wjaki sposb
podrasowa nasze mitochondria, bdziemy
mogli nie tylko y dugo, ale izdrowo. Do rozwizania pozostaje jeszcze tylko kwestia, czy
szczliwie...

FOT. GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK

Duej ni 130 lat?

Jan Stradowski
DLA GODNYCH WIEDZY

Nasz artyku o chorobach zwizanych

z niewaciwym dziaaniem mitochondriw
www.bit.ly/fc14mito
Amerykaskie instytucje zajmujce si naukowymi badaniami nad procesami starzenia www.nia.nih.gov, www.agingsociety.
org, www.geron.org

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_220_v1_FO1602_MED_Dlugowiecznosc.indd 6

04/01/2016 14:46

N
O
W
SP W
RZ
O
ED

Y!
!
JU

JAK NAJSKUTECZNIEJ DBA O WASNE ZDROWIE

PRZEOMOWE ODKRYCIA
NOWOCZESNE TERAPIE
www.focus.pl

www.facebook.com/MagazynFocus

2820318
2820318

FO_MED_Promo_210x280.indd 1

12/21/15 9:32 AM

Przyroda

Niech si stanie ciemno

Ludzie ciesz si z jasno owietlonych ulic
i mienicych si kolorowymi refleksami fasad
budynkw. Dla wielu zwierzt sztuczne
wiato oznacza jednak zagad
Ewa Nieckua

Niezalena dziennikarka, popularyzuje

biologi, antropologi, psychologi
ewolucyjn. Tumaczka ksiek
popularnonaukowych

ojedyncze organizmy icae ekosystemy znaj naturalny rytm

dnia inocy, wiata iciemnoci.
Wyznacza im pory na sen, jedzenie, polowanie, rozmnaanie,
hibernacj. Ten porzdek zaburza sztuczne
owietlenie. Miasta pochaniaj coraz wiksze
obszary, ktre noc nie s ju ciemne. uny
nad zurbanizowanymi terenami wida nawet
zkosmosu. Naukowcy oceniaj, e sztuczne wiato jest dzi najbardziej rozpowszechnionym inajszybciej zwikszajcym swj zasig zanieczyszczeniem
rodowiska naturalnego. Przyroda
cierpi na ciki niedobr ciemnoci.

Lampy prowadz
na manowce

Najwczeniej zauwaono, e wiato dezorientuje izabija cae stada ptakw.

Wiee telewizyjne iradiowe, kominy, wysokie budynki s dla nich wielkim zagroeniem.
Krytyczne okresy to wiosna ilato, gdy miliony
ptasich podrnikw ruszaj wdrog. Ksiyc
igwiazdy s dla ptakw punktami orientacyjnymi. Kiedy trafi wrejon jasno owietlony, zderzaj si ze sob, wpadaj na skpane
wwietle konstrukcje albo kr wok nich
a do wyczerpania. Ornitolodzy podejrzewaj,
e maszty radiowe dodatkowo zakcaj funkcjonowanie ptasiego zmysu magnetycznego.
Jeden znajbardziej spektakularnych wypadkw zdarzy si w1981 roku, wKanadzie
wstanie Ontario. Ponad 10 tys. ptakw rozbio
si tam okomin elektrowni Hydrox. Na wiecie
straty wrd maych gatunkw wokresie migracji liczone s wmilionach. Ptaki morskie
take nie s bezpieczne.
44

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_207_v1_FO1602_PRZYR_Sztuczne_swiatla.indd 2

29/12/2015 18:42


GLOBALNE ZANIECZYSZCZENIE WIATEM
Nocne wiata
widziane
z orbity

Cho wiele rejonw nadal tonie nocami w ciemnoci, trudno dzi znale miejsca
bez sztucznego owietlenia w Europie i Ameryce Pnocnej. Sytuacja pogarsza
si w szybkim tempie take na Bliskim Wschodzie i w Azji Poudniowo-Wschodniej.

Czemu
wie lubi
ciemno?

Ten pikny gad

jest zagroony
wyginiciem
wskutek zmian,
jakie dokonuj si
w jego rodowisku.
Szkodz mu zarwno
rakotwrcze cieki,
jak i sztuczne
owietlenie.

FOT. SHUTTERSTOCK, NASA

W ZIELONY

45
2820318
2820318

fo0216_207_v1_FO1602_PRZYR_Sztuczne_swiatla.indd 3

29/12/2015 18:42

Przyroda

Wpyw
wiata na
nietoperze

PODKOWIEC DUY

Naley do nietoperzy
latajcych powoli
i unikajcych terenw
owietlonych.
Miejskie wiata
odstraszaj go
i utrudniaj mu
zdobycie poywienia,
czyli ciem
i chrzszczy.

Zwaszcza takie jak nawanik duy, ywicy si planktonem, ktry emituje wiato (to
tzw. bioluminescencja). Blask bijcy zplatform
wiertniczych czy latarni morskich jest dla niego
faszyw zapowiedzi posiku.
Ju wlatach 60. XX w. uwag naukowcw
przycigny plae Florydy, na ktrych rok
wrok rozgrywa si inny dramat. S to tereny
lgowe trzech gatunkw wi: karetta, skrzastego izielonego. Jaskrawe wiato pochodzce
zhoteli wyrastajcych tu za pla zniechca
samice do wychodzenia na ld. Dla maych
wikw jest nie mniej grone. Im szybciej
po wykluciu si zjaja trafi do morza, tym dla
nich lepiej. Tam gdzie nie ma ludzkich osiedli, radz sobie wietnie zwyborem drogi. Po
prostu odwracaj si tyem do najciemniejszej
strony, czyli rolinnoci porastajcej wydmy.
Woda odbija wiato, wic jest zawsze janiejsza. Na terenie nadmorskich kurortw zdezorientowane wie pezn jednak wgb ldu
lub wzdu play. Czasami ta wdrwka trwa
a do rana, awtedy s zjadane przez ptaki,
miadone przez samochody lub wysychaj
na socu.
Zroku na rok wi jest coraz mniej. Jak
mona je uratowa? Montowane s czujniki
ruchu, ktre wczaj wiato tylko wtedy, gdy
wpobliu znajduj si ludzie. Stosuje si te
arwki osabszej mocy iosony na zewntrzne
owietlenie, by nie byo go wida zplay. Te rozwizania s skuteczne tam, gdzie zaludnienie
jest niewielkie, ale nie wmiastach, wktrych
jest tak wiele rde wiata, e niebo nad nimi
rozjania una widoczna zdaleka wyjania
Focusowi prof. Michael Salmon z Florida
Atlantic University.

Jednych przyciga,
innych poszy

Kolejnym dobrze znanym przykadem

s owady, ktre gin wok lamp. W Niem46

RUDZIK

Samce wabi swe wybranki piewem

od samego rana. Na terenach ze
sztucznym owietleniem zaczynaj
popisy wczeniej, wprowadzajc
samice w bd i zdobywajc przewag nad
konkurentami z zaciemnionych okolic.

czech oszacowano, e podczas kadego lata

latarnie miejskie doprowadzaj do zguby setki miliardw najrniejszych stworze: ciem,
chrzszczy, sieciarek, chrucikw, komarnic,
os, pasikonikw.
wiato przyciga wiele zwierzt, ale rwnie wiele najzwyczajniej wwiecie odstrasza.

ROZWIELITKA

W owietlonych wodach czciej pada

ofiar ryb. W efekcie zjada mniej glonw,
ktre mno si bez przeszkd.

Niektre gatunki gryzoni eruj tylko podczas nowiu, anajmniej jedz podczas peni
Ksiyca, bo wtedy noce s najjaniejsze. Nic
dziwnego wiato pomaga drapienikom
znajdowa ofiary. Aktywne wnocy s rwnie we, salamandry iaby. Niektre gatunki
eruj tylko tu po zmierzchu. wiato, ktrym
czowiek rozprasza ciemnoci, powoduje, e
te zwierzta pozostaj wukryciu okilka godzin duej. Wanie wten sposb reagoway salamandry badane przez dr Sharon Wise
i prof. Bryanta Buchanana z Utica College.
Niestety, wniektrych regionach nigdy nie
panuj korzystne warunki w rezerwacie
w okolicach San Diego wyginy wszystkie polujce noc we zgatunkw Arizona
elegans iRhinocheilus lecontei.
Prof. Buchanan odkry, e nawet krtki
bysk wiata moe spowodowa, e rzekotki
niewielkie pazy spdzajce wikszo ycia
na drzewach na dugo nieruchomiej. To
skutek przystosowa ich oczu do nocnego trybu ycia. Nagy rozbysk moe je olepia. Niekiedy potrzebuj duo czasu, by znw ostro

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_207_v1_FO1602_PRZYR_Sztuczne_swiatla.indd 4

29/12/2015 18:43

Polowanie pod latarni

S te gatunki, ktre nauczyy siwykorzystywa sztuczne wiato dla wasnych korzyci. Foki wKanadzie bardzo sprytnie api
migrujce mode ososie. Noc tworz szpaler,
ustawiajc si rami wrami wnurcie rzeki
Puntledge blisko jej ujcia do morza. Miejsce
na zasadzk wybieraj starannie zawsze czekaj pod owietlonym mostem. ososie pyn
do Pacyfiku tu pod powierzchni wody ifoki
chwytaj je zatwoci. Wygaszenie wiate
na mocie skutecznie utrudnia im zdobycie
pokarmu.
Wpoudniowej Szwecji sprawdzano, ktre
znietoperzy ywi si owadami gromadzcymi si wok ulicznych lamp. Okazuje si,
e potrafi to tylko szybko latajce gatunki,
ktre maj dugie wskie skrzyda inamierzaj
owady wotwartej przestrzeni zduej odlegoci. Do tej grupy nale borowiec wielki,
mroczek posrebrzany, mroczek pozocisty
oraz karlik malutki. Spotykano je na terenie
wsi, na przedmieciach, anawet wmiastach.
Zupenie inaczej zachowuj si nietoperze
oszerokich ikrtkich skrzydach, ktre lataj
wolno, sprawnie manewruj wpowietrzu ipotrafi wyszuka pokarm wrd gstej rolinnoci inad powierzchni wody. WWielkiej
Brytanii badano, jak wiato dziaa na podkowce mae bardzo ju rzadki wEuropie
gatunek nietoperza. Podkowiec lata powoli,
wic bardziej ni innym gatunkom zagraaj mu drapiene ptaki. Nie tylko nie prbuje
chwyta owadw gromadzcych si wwietle
lamp, ale wrcz omija je zdaleka.

Co innego pajki. Te specjalnie rozsnuwaj

sieci pod lampami. Podczas bada odkryto, e
nawet wlaboratorium, gdzie nie ma adnych
owadw, robi swoje sieci wowietlonych miejscach. Ta umiejtno jest wic cech dziedziczn. Ale poniewa elektryczne owietlenie pojawio si zaledwie sto lat temu, takie ewolucyjne
przystosowanie mogo si wyksztaci tylko
ugatunku, ktry bardzo krtko yje. Take dla
gekonw ijaszczurek wiato oznacza bardziej
udane polowanie.
Obfito pokarmu jednak nie zawsze jest
dobra. abdzie, ktre zimuj wWielkiej Brytanii, maj wniektrych miejscach do wiata,
by je przez ca noc icay dzie. Wefekcie
szybciej odkadaj zapas tuszczu is gotowe
do przelotw na tereny lgowe. Docieraj tam
wczeniej ni normalnie, awwczas trafiaj na
gorsz pogod imniej pokarmu.

Kto nie lubi seksu

przy wietle?

Sztuczne owietlenie wpywa take na rozmnaanie ptakw. WWiedniu przez kilka lat
badano pi gatunkw ptakw: zib zwyczajn, sikor modr, sikor wielk, kosa irudzika.
Sprawdzano, jak zachowuj si wlesie, ajak
w pobliu lamp. W owietlonych miejscach
samice sikory modrej wczeniej skaday jaja.
Nie jest to bez znaczenia, bo moe prowadzi
do rozmijania si okresu, w ktrym mode
wgniedzie maj najwikszy apetyt, ze szczytem
obfitoci pokarmu, ktry rodzice mog znale.
Sztuczne owietlenie powodowao take, e
samce wszystkich badanych gatunkw zaczynay wczeniej rano piewa. piew uptakw jest
miernikiem ich kondycji ijakoci genw. Im
lepiej samiec piewa, tym lepiej si zapowiada
jako ojciec przyszego potomstwa itym chtniej
przyjmuj go samice. Poranne trele przekaday si na wicej skokw wbok idwukrotnie
wiksz liczb potomstwa znieprawego oa ni

wprzypadku samcw mieszkajcych wgbi

lasu. Owietlenie sprawia wic, e cz samcw
dostaje niezasuone fory.
Natomiast samice aby Physalaemus pustulosus obniaj wymagania wobec partnerw.
Zwykle s bardzo wybredne, ale pod wpywem
wiata latarni szybko dokonuj wyboru. Prawdopodobnie nie chc przeciga zachowa
godowych, by nie naraa si na niebezpieczestwo. Niektre pazy po prostu rezygnuj
zrozmnaania. Tak dziao si podczas eksperymentu prowadzonego przez prof. Buchanana.
aby wzagrodzie przestaway kopulowa, gdy
na pobliskim stadionie trway wieczorem mecze piki nonej. Zwierzta reagoway na un,
ktra rozjaniaa niebo wokolicy. Zkolei samce
rzekotek wpobliu wiata milkn, zamiast kumkaniem wabi samice. Nie cz si wic wpary.
Zwierzta yjce cay czas wwodzie take
s wraliwe na zanieczyszczenie wiatem. Mae
skorupiaki zwane rozwielitkami wypywaj
wnocy na powierzchni jeziora iwyjadaj glony. Za dnia opadaj wgb zbiornika. Sztuczne
owietlenie zatrzymuje je kilka metrw od powierzchni wody, gdzie s poerane przez ryby.
Wkonsekwencji moe dochodzi do zakwitw
glonw, ajako wody si obnia. Takie zjawisko
czciej obserwuje si wzbiornikach na terenach
zabudowanych.
Kopoty maj rwnie koralowce. Sztuczne
wiato moe zakca rytm ich rozmnania,
w naturze wyznaczany przez fazy Ksiyca. Blask dobiegajcy noc zmetropolii, pl
naftowych czy odzi rybackich szkodzi rafom
koralowym m.in. wMorzu Czerwonym, Zatoce Perskiej, uwybrzey Tajlandii iChin. To
kolejny przykad na to, e wwikszoci przypadkw ssiedztwo czowieka nie jest dobre
dla przyrody.

FOT. STEPHEN DALTON/MINDEN PICTURES/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK (2), NIGEL CATTLIN /ALAMY STOCK PHOTO/BE&W

widzie. Marc Mazerolle udowodni wczasie

eksperymentw, e aby przestaj si porusza, gdy pada na nie wiato samochodu. By
moe to jest wanie przyczyna ich wysokiej
miertelnoci na drogach opowiada Focusowi prof. Buchanan.

Ewa Nieckua

47
2820318
2820318

fo0216_207_v1_FO1602_PRZYR_Sztuczne_swiatla.indd 5

29/12/2015 18:43

Rozrywka

CYWILIZACJA

Szkoa wpasiece
Gdzie yj najwiksze pszczoy
wiata? Ile kwiatw potrzeba, aby
powsta kilogram miodu? Na te iinne pytania bdzie mona znale odpowied
wOgrodzie Botanicznym wZabrzu. Przy
wsppracy pszczelarzy, bartnikw, ekologw ipedagogw powstanie tam pierwsza
wPolsce pasieka edukacyjna dostosowana do potrzeb dzieci dotknitych autyzmem oraz osb niepenosprawnych, niewidomych iniedowidzcych.
Miejscowi pszczelarze zadbaj ospecjalnie zabezpieczone ule, odzie ochronn isprzt pszczelarski niezbdny do
wykonywania miodobra dziki temu
dzieci bd mogy podej do uli, aby obserwowa zbliska ycie pszczelej rodziny.
Na terenie ogrodu powstanie take Wystawa Magiczny wiat Owadw,
azwiedzajcy bd mogli wzi udzia
wwielu atrakcjach, m.in. wfestynie
zokazji Dnia Pszczoy.
Autorzy projektu chc przede wszystkim uwiadomi odwiedzajcym istot
ochrony pszcz miodnych, ktrych zroku
na rok jest coraz mniej istotnym czynnikiem wpywajcym na ginicie owadw
jest bowiem stopniowe kurczenie si ich
naturalnego rodowiska.
Na terenie ogrodu botanicznego
iwjego okolicach pszczoy bd miay
do dyspozycji ponad 70 hektarw terenw zielonych wszystko wolne od upraw
rolnych, pozbawione pestycydw, czyli
przyjazne owadom.

48

Akcj mona wesprze na stronie:

www.polakpotrafi.pl/projekt/pasieka-edukacyjna-w-ogrodzie-botanicznym

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_217_v1_FO1602_Rozrywka.indd 48

04/01/16 09:17

TECHNOLOG IA

Wcigym ruchu
Szybki. Smuky. Pikny. Taki wanie jest ASUS ZenBook
UX305. Laptop zosta starannie zaprojektowany iwykonany
zwysokiej jakoci aluminium. Ma jedynie 12,3 mm gruboci przy
wadze 1,2 kg, co nie przeszkadza mu wosiganiu najwyszej wydajnoci dziki procesorowi Intel Core iszybkiemu dyskowi SSD.
Prezentowany model zosta wyposaony wpenowymiarow, ergonomiczn klawiatur zkomfortowym ukadem przyciskw, co pozwoli uytkownikowi na prac wkadych warunkach. ZenBook UX305
zapewnia do 10 godzin pracy na baterii, ato czyni go doskonaym
towarzyszem podry. Za najlepsze wraenia wizualne odpowiada
matowy ekran IPS orozdzielczoci Full HD. Urzdzenie dostpne jest
wcenie od 2999 z.

CYWILIZACJA

Wy jtkowa podr
zMasterCard
Od grudnia polskie karty patnicze zlogo MasterCard s
przepustk do wyjtkowych atrakcji wwielu miastach wiata. Ich posiadacze otrzymuj m.in. uprzywilejowane miejsca
wpierwszych rzdach na najwaniejszych wydarzeniach kulturalnych, bilety wstpu na popularne imprezy czy wejciwki za kulisy
ciekawych przedsiwzi artystycznych.
Wszystko za spraw globalnego programu MasterCard Priceless Cities, ktry wanie zawita do Polski. Dziki karcie patniczej
zlogiem MasterCard moliwe jest np. zarezerwowanie stolika
wsynnej restauracji wBeverly Hills bd wejcie za kulisy pokazw wLas Vegas. Na wyjtkowe traktowanie iatrakcyjne ceny
mona liczy rwnie wEuropie, np. wlondyskim domu handlowym Harrods czy sawnych hotelach sieci W. Na stronie www.
priceless.com odnajdziemy cztery sekcje: Zakupy, Restauracje,
Pobyt iZwiedzanie. Wkadej znich obszernie opisano dostpne
przywileje iwydarzenia.

P R Z Y R O DA

Ekstremofile to organizmy yjce

wekologicznych niszach prawdziwi twardziele ktre wystpuj
m.in. wgorcych rdach siarkowych iciemnych gbinach
oceanw. Badania kliniczne potwierdziy, e mieszanka enzymw zekstremofili chroni nasz
skr przed uszkodzeniem: Reparative Moisture Emulsion jest
jednym zpierwszych produktw
wykorzystujcych te niezwyke
waciwoci. Preparat intensywnie nawila iwygadza skr,
redukuje nawet gbokie
zmarszczki, zapewniajc zewntrzn iwewntrzn ochron. Moe by stosowany przy
kadym typie cery, nie zawiera
parabenw. Cena: 290 z

CYWILIZACJA

Stresujesz si? Przygarnij zwierzaka!

Marka Pet My Day powstaa zmyl
omionikach czworonogw. Jej nazwa parafraza angielskiego zwrotu make
my day wyraajca pozytywne uczucia,
jakie wywouj zwierzta, to wyrany komunikat: zwierzaki s czci mojego
ycia. Koszulki stworzya projektantka
mody Magorzata Wsik, grafiki to dzieo
Gregora Gonsiora iRoberta Kuty, utalentowanych polskich artystw. Wswoich projektach stawiaj przede wszystkim na jako,
wygod ioryginalno. 10 proc. zysku ze
sprzeday kadej koszulki jest przekazywane m.in. na leczenie weterynaryjne otym,
komu podarowa pienidze, decyduj kupujcy. Ajeeli moesz, zaadoptuj psa lub
kota; jak wskazuj badania, nawet kilkuminutowy kontakt zpsem lub kotem powoduje
spadek kortyzolu hormonu stresu.

FOT. MATERIAY PRASOWE, SHUTTERSTOCK (2)

Niezniszczalni
z natury

49
2820318
2820318

fo0216_217_v1_FO1602_Rozrywka.indd 49

04/01/16 09:17

Rozrywka

CYWILIZACJA

Rusz si
iorganizuj
imprezy
sportowe!
Bieg uliczny wdzielnicy, zajcia
zjogi wszkole czy turniej szachowy wpobliskim domu kultury? Nie
ma problemu. Ruszsie.org to nowa
platforma internetowa, za ktrej pomoc mona szuka wsparcia przy
organizowaniu imprez sportowych
wasnego pomysu. Wystarczy zarejestrowa si na stronie izgosi swj
projekt. Organizatorzy najciekawszych
mog liczy na praktyczne wskazwki,
ubrania sportowe od firmy Regatta
inagrody dla zwycizcw.

TECHNOLOG IA

Niezawodno iprecyzja
W1959 roku Certina opracowaa system zabezpiecze
Double Security DS Concept, ktry sprawi, e zegarki tej
marki cechuje wyjtkowa wytrzymao iwodoszczelno.
Nowy model Certina DS Action Chronograph zosta wyposaony wprofilowany pasek gumowy lub bransolet ztrzech rzdw ogniw ze szczotkowanej stali szlachetnej. Dziki szerokiemu piercieniowi lunety, duym szkieletowym
wskazwkom oraz wyranym indeksom odczyt czasu jest
moliwy niezalenie od panujcych warunkw. Optymaln
czytelno (np. wtrakcie nurkowania) zapewnia rwnie
luminescencyjna substancja wyznaczajca piciominutowe
odstpy oraz pasek Superluminova wzdu pierwszego kwadransa oznacze.
Szafirowe szko zobustronn powok antyrefleksyjn kryje
czarn tarcz stanowic to dla dwch licznikw chronografu:
30-minutowego i1/10 sekundy oraz maego sekundnika. Wszystkie
subtarcze podkrelono srebrzystym otokiem. Cena: 3060 z

50

Sportowa tarcza
DS Action jest dostpna
w kolorach czarnym lub
niebieskim.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_217_v1_FO1602_Rozrywka.indd 50

04/01/16 09:18

CAY WIAT
w zasigu rki.

Poznaj zupenie now stron

national-geographic.pl
2820318
2820318

xxx_FO_0216_nowa_strona_www_NG.indd 1

07.01.2016 12:07

Zajcia z budowy robotw LOFI

ruszyy od wrzenia na lekcjach
informatyki i techniki w jednej
z sopockich szk podstawowych.

Rozrywka

TECHNOLOG IA
Przepis
na robota

Zbuduj sobie robota

Na stronie LOFIrobot.com za niespena 500 zotych mona kupi zestaw do

samodzielnego montau domowego robota. To propozycja dla naprawd zapalonych majsterkowiczw. Znajduj si wnim laserowo wycinane drewniane elementy,
sterownik, dwa silniki, czujniki oraz moduy elektroniczne, ktre pozwalaj oywi
robota. Oprcz szczegowej instrukcji do zestawu doczono take rubokrt, ktry
jest jedynym narzdziem potrzebnym do wykonania montau. Seria zostaa zaprojektowana tak, eby uytkownik mg dokupywa kolejne czci itworzy coraz to nowe

wasne kombinacje.

NAUKA

Zdrowe przekski
Wedug bada przeprowadzonych przez naukowcw zBristol University osoby, ktre wdziecistwie spoyway produkty obfitujce wtuszcze trans (m.in. chipsy), maj nisze IQ ni
te odywiajce si od najmodszych lat zdrowo.
Jako rdo problemu naukowcy wskazali brak skadnikw odywczych niezbdnych do prawidowego rozwoju mzgu, ktrych
nie znajdziemy wwysokokalorycznych sonych potrawach.
Dobr alternatyw mog by przekski znisk zawartoci
tuszczu, bez dodatku glutaminianu sodu, fosforanw isztucznych
barwnikw chipsy woowe, wieprzowe idrobiowe Sokow S.A.
s polecane rwnie osobom dbajcym ozbilansowan diet.
Dopenieniem tej kategorii jest Beef Power, czyli kawaki bogatej wbiako suszonej woowiny.

TECHNOLOG IA

Dane ze wiatowodw
Dzi stay dostp do sieci to standard. Internet musi
by niezawodny imoliwie najszybszy. Wymagaj
tego nie tylko due przedsibiorstwa, ale te rednie imae
firmy. Dlatego Orange Polska wprowadzio do swojej oferty
internet wiatowodowy FTTH (dostpny wabonamencie
ju od 69 z), gdzie wiatowd czy dostawc bezporednio zlokalem, unikajc barier spowalniajcych transfer.
Prdko przesyu danych wynosi nawet 600 Mbps.

52

Firma Sokow
jest liderem
przeksek
misnych
w Polsce.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_217_v1_FO1602_Rozrywka.indd 52

04/01/16 09:18

PROMOCJA

KARNAWA
PO NIEMIECKU,

czyli pita pora roku

Nie trzeba jecha do Rio, aby poczu klimat szalonej
zabawy. Centrum karnawau w naszym regionie Europy
jest Nadrenia Pnocna-Westfalia, a kulminacja witowania przypada wanie na przeom stycznia i lutego

S muzycy itancerze zlicznych towarzystw karnawaowych czego na wzr

brazylijskich szk samby ktrzy chc
jak najlepiej wypa podczas tego najwaniejszego dla nich dnia wroku. Na
przystrojonych platformach od wiekw
wygasza si Bttenreden, czyli bazeskie przemowy mona bezkarnie parodiowa wszystko iwszystkich. Wspczeni bani mog wygasza swoje
Bttenreden na przykad wmasce Angeli
Merkel.

o roku karnawa w Niemczech

zaczyna si jeszcze przed Boym Narodzeniem izawsze tak
samo: 11 listopada punktualnie o11.11 dwiki uderze wwerble
sygnalizuj pocztek tak zwanej pitej
pory roku. Kolejne miesice upywaj na
licznych karnawaowych posiedzeniach,
gdzie piwo leje si strumieniami. Przez
cay ten czas trwaj te wielkie przygotowania do karnawaowej parady, ktra
zwieczy czas zabawy trwajcej a do
Wielkiego Postu (wtym roku roda Popielcowa przypada na 10 lutego).

Klle Alaaf!

Cho karnawa wituj cae Niemcy, to

nie bez powodu pooona wNadrenii Pnocnej-Westfalii Kolonia jest nazywana
karnawaow stolic tej czci Europy.
WKolonii od blisko dwch stuleci dziaa
lokalny Komitet Karnawaowy, ktrego
zadaniem jest organizacja hucznych zabaw. Jeli tylko wtym czasie bdziecie
wKolonii, nie wypada wam pozdrawia

si inaczej, jak hasem Klle Alaaf!. To

tradycyjne pozdrowienie zarezerwowane
na czas karnawau oznacza wmiejscowej gwarze mniej wicej tyle, co Kolonia
ponad wszystko!, asklepy istragany
pene s pamitek ztym wanie hasem.
Kulminacja zabawy przypada na tydzie
rozpoczynajcy si Tustym Czwartkiem
(Weiberfastnacht). Tego dnia tumy kolorowo ubranych kobiet kieruj si (podobnie jak winnych miastach regionu)
wprost do ratusza, gdzie noycami obcinaj urzdnikom krawaty, symbolicznie
przejmujc wadz nad Koloni.
Wostatni poniedziaek karnawau, zwany
wNiemczech Ranym Poniedziakiem
(Rosenmontag), przez miasto przetacza si barwna parada. S tony sodyczy
rzucanych wtum ikolorowego konfetti.

Karnawa jest obchodzony hucznie

w caym regionie Nadrenii Pnocnej-Westfalii, atradycja siga czasw pogaskich. Podczas zabaw zakada si tu
specjalne drewniane maski przedstawiajce diaby lub dzikie zwierzta. Takie
maski bywaj przekazywane zpokolenia
na pokolenie; wielu wierzy bowiem, e
maj moc odganiania zych mocy zwizanych zzim.
Cho Kolonia bezdyskusyjnie krluje
wkarnawaowym rozmachu, to warto
te zajrze do innych miast. Dsseldorf synie znawiza do redniowiecznych tradycji rycerskich i hucznych
balw kostiumowych. Tu wNowy Rok
wybiera si ksic par karnawau.
Z kolei w Moguncji mona obejrze
synn parad baznw, ktra co roku
odbywa si w poniedziaek zapustny
(wspomniany ju Rosenmontag). Ulice mieni si kolorami czerwieni, granatu, bieli i ci bo tak ubrani s
przebieracy.
Poegnanie zabawy w tym roku przypada na 9 lutego. Tego dnia Niemcy
bd pali somiane kuky zwane tu
Nubbelverbrennung.

FOT. SHUTTERSTOCK (2)

Nie tylko Kolonia

Wicej informacji o atrakcjach turystycznych Niemiec na www.germany.travel

2820318
2820318

fo0216_222_v1_FO1602_ADV_Niemcy.indd 3

04/01/16 07:34

Cywilizacja

54

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd 2

31/12/2015 11:35

Znikajcy ludzie
Kazimierz Pytko

Publicysta, reportaysta,
podrnik. Stay wsppracownik
Focusa i Focusa Historia.
Laureat Nagrody Kisiela.

tarsza pani przyjmowaa kondolencje od aobnikw przybyych

na pogrzeb. Wszystko toczyo si
zgodnie zodwiecznym rytuaem.
Mistrz ceremonii wygosi mow,
rodzina czstowaa tradycyjnymi potrawami,
kto zaintonowa pie dla duszy udajcej si
wzawiaty. Stypa trwaa do zachodu soca.
Gdy zapada ciemno, gocie utworzyli krg
wok trumny ustawionej na rodku izby. Staruszka podesza do niej iuoya si wrodku.
Zamkna oczy. To by jej pogrzeb!

Zmowa milczenia

Kilku mczyzn wynioso trumn zyw

kobiet iruszyo wstron gr. Wrcili nastpnego dnia. Babcia umara powiedzieli. Nikt
onic nie pyta.

Poudniowe prowincje Chin zamieszkuje

ponad 20 ludw, ktre zachoway odrbno
mimo presji najliczniejszego narodu wiata,
dzi ju ponadmiliardowej grupy etnicznej
Han. Spychane przez ni zyznych ziem nad
rzek Jangcy szukay schronienia w grach.
Tam byy bezpieczne, ale przetrwanie zaleao od zbiorw ryu posadzonego na tarasach
wycitych wstromych zboczach. Kady kaprys
pogody by zapowiedzi godu. Jeli nie miaa
wymrze caa rodzina, kto musia si powici. Kto? Ci, ktrzy musz je, anie mog ju
pracowa. Starzy schorowani ludzie wychodzili
wic zdomu iznikali. Dobrowolnie lub pod
naciskiem rodziny.
Rozwizanie wymuszone przez natur tak
si upowszechnio wrd ludu Miao, e zaczto
po nie siga nawet wtedy, gdy ryu nie brakowao. W wioskach na odludziu przetrwao do
dzi. Wadze nie interweniuj, bo ta specyficzna forma eutanazji nie stanowi zagroenia dla
ich polityki wobec mniejszoci narodowych.
Prbowaem si dowiedzie, co dzieje si
zwynoszonymi wtrumnach starcami. Wtych
wioskach Miao, do ktrych mog dotrze cudzoziemcy, zapewniano mnie, e by moe wprzeszoci urzdzano pogrzeby ywym ludziom, ale
dzi to si ju nie zdarza. Czy na pewno?
Zhao Lou, mody nauczyciel zKunmingu,
zosta zaproszony na pogrzeb yjcej babci
przez koleg ze studiw. Lou przypuszcza, e
niektrzy staruszkowie naprawd nie chc ju
y ipod wpywem traumatycznych wydarze
umieraj wcigu nocy. Innym podaje si prawdopodobnie trucizn. Sprawdzi tego nie sposb, gdy temat objty jest absolutn zmow
milczenia.

szybko; zwyczerpania, odwodnienia, wysokiej

temperatury. Ich ciaa poeray zwierzta.
Misjonarze iangielscy kolonizatorzy zwalczali ten proceder, ale pojedyncze przypadki
wci si zdarzaj. To przestpstwo, ale jego
zdemaskowanie jest trudne, bo Masajowie
na terenie wioski chowaj wycznie wodzw
i przywdcw najzacniejszych rodw. Reszt
zwok wynosz na er lwom iszakalom. Jedynie
wtajemniczeni wiedz, czy s to ju tylko zwoki.
yjcy wjeszcze trudniejszych warunkach
Inuici wierzyli, e zorza polarna lub gwizd wistaka to znaki od zmarych przodkw przywoujcych do siebie osoby, ktre stay si ciarem dla rodzin. Wezwani wsiadali wwczas
do odzi iwypywali wmorze tak daleko, e
powrt by niemoliwy. Jeli wody zamarzy,
szli przed siebie. Na zimnej, dalekiej pnocy
mier nie kazaa na siebie dugo czeka.

FOT. AGE FOTOSTOCK/EAST NEWS, INDIGO

Nie zrobili nic zego. Ich jedyn win jest to, e s niepotrzebni.
Gdy trac swoj spoeczn uyteczno, po prostu znikaj:
starcy, wdowy, chorzy, a nawet dzieci

Starcobjstwo

Miao to nie jedyny lud, ktry znalaz taki

sposb rozwizywania problemu zbdnych ludzi. Wkryzysowych sytuacjach starcobjstwo
stosowano zwaszcza wrodkowej Afryce.
Wwioskach Masajw niezdolni do pracy starcy wychodzili lub byli wypdzani za
ogrodzenie chronice zagrody przed atakami
drapienikw iznikali na sawannie. Umierali

GO NA WASNYM POGRZEBIE
W wioskach zamieszkanych przez lud
Miao wci odprawia si pogrzeby ywym,
ktrzy pniej tajemniczo znikaj.
55

2820318
2820318

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd 3

31/12/2015 11:36

Cywilizacja
Wpodobny sposb umierali zniedoniali
czonkowie koczowniczych ludw na Syberii
i indiaskich plemion Ojibwa w Kanadzie.
Tych, ktrzy nie mogli odej owasnych siach,
wynoszono do lasu, gdzie zamarzali. Wpnocnej Szwecji proceder ten nazywano ttestupa,
na Bakanach lapot. Dzi za zmuszanie do
eutanazji czy samobjstwa gro surowe kary,
wic wpolarnych regionach Kanady, USA (Alaska), Rosji czy Skandynawii do starcobjstw
ju oficjalnie nie dochodzi. Ostatni przypadek
uInuitw odnotowano w1939 r.

Zostawcie
spadek ispadajcie

Za relikt przeszoci uwaano take japoski rytua ubasute, co mona przetumaczy

jako porzucenie rodzicw. Shichir Fukazawa opisa go wpowieci Ballada oNarayamie,
na podstawie ktrej nakrcono film.
Tytuowa Narayama to gra, na ktr wynoszono staruszkw, ktrzy ukoczyli 70 lat.
Rodzina pozbywaa si ich, gdy rodzio si
dziecko i skromne zapasy ywnoci mogy
nie wystarczy na wyywienie kolejnej osoby.
Bohaterka powieci i filmu, 69-letnia Orin,
porzdkuje swe ziemskie sprawy ispokojnie
przygotowuje si do odejcia ze wiata. By przekona bliskich, e naprawd powinna umrze,
wybija sobie zby, co ma j postarzy iwiadczy oniedostwie.
Japoczycy przekonywali, e ubasute to
tylko mit. Wspomina onim jednak tak wiele
dawnych dokumentw itekstw literackich, e
trudno je uzna wycznie za legend. Zwaszcza e obecnie oyo wnowej, bardziej adekwatnej do wspczesnoci formie jako seizens
pogrzeb za ycia.

SYMBOLICZNE POEGNANIE
Japoscy seniorzy organizuj coraz
czciej wasne pogrzeby i przenosz si
do domu starcw, oddajc majtek dzieciom.
56

Wdowy w Indiach
przestano pali, jednak
traktu je si je jak
martwe. mier ma
oznacza dla nich
nie tylko bied, ale
i zepchnicie na dno
spoecznej hierarchii
Rodzina zbiera si wozdobionym kwiatami
pawilonie. Kapan odprawia rytuay, aobnicy
modl si, pal kadzida, unosz ramiona wgecie ostatniego poegnania. Trumny s jednak
puste, azmarli staruszkowie stoj przed nimi.
Cho obrzd nie koczy si kremacj, finalny efekt jest podobny. Seizens zwalnia bowiem
potomkw od wszelkich zobowiza wobec rodzicw idziadkw, zrywa czce znimi wizy,
jakby naprawd umarli. Modzi przejmuj spadek, astarcy przenosz si do domu opieki lub
hospicjum, gdzie czekaj na mier.
Zwolennicy seizens tumacz, e to dobre
rozwizanie, gdy jednoczesne utrzymywanie
rodzicw idzieci jest dla wielu Japoczykw nie
do udwignicia. Dotyczy to zwaszcza pokolenia 3040-latkw, ktre samo siebie nazywa generacj waiku. Tym sowem okrelano sytuacj
wieniakw uprawiajcych pola ryowe wnieurodzajnym roku, gdy musieli wicej pracowa,
wiedzc, e itak zbior mniej, ni potrzebuj.
Wspczeni waiku naciskaj wic na rodzicw,
by przekazali im majtek izniknli.

y jce sati

Wydaje si, e skuteczn zapor przeciw

tak nieludzkiemu traktowaniu tych, ktrzy
najbardziej potrzebuj pomocy, powinny stanowi religie, bo przecie wszystkie wzywaj do
poszanowania ycia iokazywania miosierdzia.
Nie dotyczy to jednak hinduizmu.
Wedug szacunkw Fundacji Loomby na
wiecie jest ju ponad 250 mln wdw, co druga
znich yje wubstwie. Dla 40 mln Hindusek
mier ma oznacza jednak nie tylko bied, lecz
zepchnicie na samo dno spoecznej hierarchii.
Sati, czyli zwyczaj palenia owdowiaej kobiety wraz ze zwokami ma, jest ju traktowany jak morderstwo iprzetrwa jedynie na
najbardziej zacofanej, konserwatywnej prowincji. Kobiet na miejsce kremacji doprowadza rodzina, wtym synowie ibracia. Mczyni wrzucaj j na stos iprzytrzymuj drgami,
by nie ucieka. Kapan polewa j roztopionym
masem, by szybciej pona. Szczliwe te,
ktrym wczeniej podano rodki odurzajce
lub trucizn.
Hinduscy mdrcy orzekli, e maestwo powinno czy ludzi na zawsze, tak-

e wnastpnych wcieleniach. Wdowa musi

wic zgin, eby odrodzone wnowych ciaach dusze znw si odnalazy. Gdyby nadal
ya, aco gorsza wysza za m, na wiecie
zapanowaby chaos. Goszcy te teorie bramini jako nie dostrzegali, e do podobnego
zamtu dojdzie, jeli wczeniej umrze ona,
am polubi inn kobiet. Na stosie nigdy
nie spon wdowiec.
Obrocom sati nokautujcej riposty udzieli dowdca wojsk brytyjskich wkolonialnych
Indiach Charles Napier: Mwicie, e sati to
wasz narodowy obyczaj. OK, ale my te mamy
swoje obyczaje, na przykad wieszamy ludzi,
ktrzy pal ywcem kobiety.
Zakaz zabijania wdw uchroni miliony
kobiet przed mierci, lecz nie przed traktowaniem jak yjcych sati. Dla rodziny issiadw
byy martwe. Golono im gowy; zakazywano
noszenia biuterii ikolorowych strojw, uywania kosmetykw, jedzenia misa iprzypraw, nawet soli. Wegetoway wszopie pod domem. Nie
mogy uczestniczy wadnych uroczystociach,
nawet zalubinach swoich dzieci. Wszystkim
tym szykanom podlegaj do dzi.

Miasto wdw

Raj Loomba, zaoyciel fundacji walczcej

zprzeladowaniem wdw, mwi, e do dziaania pchno go zachowanie kapana, ktry
udzielajc mu lubu, przepdzi ze wityni
jego matk. Powiedzia: Wyno si, bo przyniesiesz modej parze nieszczcie. To mnie
rozwcieczyo. Pomylaem: jak matka, ktra
mnie urodzia, wychowaa, wyksztacia, przez
cae ycie troszczya si omnie, moe wyrzdzi
mi krzywd? wspomina.
Ojciec Loomby by zamonym przedsibiorc, wic syn mg sobie pozwoli na bunt
i zadba o matk. Wikszo jego rodakw
wci trwa wprzekonaniu, e jeli wdowa nie
stanie si ywym trupem, to dusza jej ma
odrodzi si wistocie niszego rzdu zwierzciu albo, co gorsza, niedotykalnym pariasie.
Dlatego rodzina pilnuje, by kobieta nie zamaa
adnego zzakazw ijak najszybciej umara.
Udrka czsto trwa jednak dugo, gdy
hinduskie maestwa s aranowane przez
rodzicw, ktrzy chtnie wydaj modziutkie
crki za duo starszych mczyzn. Poowa
hinduskich wdw ma mniej ni 45 lat. Jedyne,
co im wolno, to modli si iczeka na mier.
Albo uciec tam, gdzie jak gosi przekazywana szeptem wie bdzie im lepiej, bo znajd
si pod opiek ktrego zbogw. To jednak te
tylko zudzenie.
Vrindavan ley przy turystycznej trasie
z Delhi do Agry. 60-tysiczne miasto synie
zniezliczonych wity Kriszny, ktry wtym
miejscu mia zstpi na Ziemi iflirtowa ze
miertelniczkami. Przeladowane kobiety maj
nadziej, e bg i na nie spojrzy askawym

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd 4

31/12/2015 11:36

MARTWE ZA YCIA
Kobiety w Indiach
s przeladowane
od urodzenia:
porzucane
w dziecistwie,
gwacone w modoci
i wypdzane na staro.
Indyjskie przysowie
mwi: Wychowywa
crk to jak podlewa
pole ssiada.
jzyka angielskiego, nawet obsugi komputera.
Kobieta, ktra sama zarobi na utrzymanie,
odzyskuje godno ijest wstanie wrci do
spoeczestwa wyjania dr Pathak.
Najwiksz przeszkod w tym powrocie
stanowi zakaz ponownego wyjcia za m. Na
jego zamanie decyduj si jedynie nieliczne,
a zdecydowana wikszo hinduskich mczyzn nie potrafi przezwyciy lku przed polubieniem yjcej sati. Wefekcie wIndiach,
gdzie co dziesita kobieta jest wdow, 40 mln
ludzi traktuje si tak, jakby nie istnieli.

To nie dziecko,
to dziewczynka

Gdy usiedlimy wkuchni, doszy nas jki

zsypialni (). Pacz stawa si coraz goniej-

szy inagle zapada cisza. Usyszelimy gboki

jk isurowy mski gos powiedzia: Do niczego
si nie nadaje napisaa Xue Xinran wksice Wiadomo od nieznanej chiskiej matki.
Cytowaa opowieci kobiet, ktre urodziy niepodane dzieci, czyli dziewczynki.
Wieniaczka zprowincji Shandong, ktrej
relacje spisaa Xinran, kontynuowaa: Nagle
wydao mi si, e usyszaam jaki ruch wwiadrze, ktre stao za mn, dostrzegam ma
stpk. Kobieta pomylaa, e poona przez
nieuwag upucia noworodka albo uznaa go
za nieywego iwrzucia do wiadra. Chciaa ratowa dziecko, ale zostaa powstrzymana przez
dwch mczyzn. Przecie to ywe dziecko!
krzykna. To nie dziecko, to dziewczynka
wyjaniono jej.

FOT. REUTERS/FORUM, INDIGO, EUROPICS/EAST NEWS

okiem. Przemierzaj pieszo setki kilometrw,

by si otym przekona. Wefekcie Vrindavan
stao si miastem wdw. yje ich tam 15 tysicy.
Rzeczywisto szybko pozbawia je zudze.
Te, do ktrych umiechnie si szczcie, trafiaj do aramw wspieranych przez organizacje
humanitarne. pi w 30-osobowych izbach,
ale dostaj przynajmniej regularnie posiki.
Niektre znajduj schronienie wwityniach,
gdzie caymi dniami modl si za misk ryu.
Wikszo pozostaje na ulicy, yjc zebrania
albo prostytucji.
Miastem wdw stao si take Waranasi
nad Gangesem. Tam kobiety id ju tylko po
to, by umrze. Wedug wyznawcw hinduizmu
mier wtym najwitszym ze witych miast
zapewnia odrodzenie duszy wdoskonalszym
wcieleniu, moe nawet ostateczne wyrwanie
si zkoowrotu kolejnych narodzin izgonw.
Dr Bindeshwar Pathak, wspzaoyciel
dziaajcej wVrindavan iWaranasi organizacji
Sulabh International, przekonuje, e najwaniejsze jest wyrwanie kobiet nie zkoa sansary,
lecz poczucia bezradnoci. Waramach prowadzonych przez Sulabh zmian mentalnoci rozpoczyna si od podawania wdowom normalnego poywienia ciepego iprzyprawionego.
Po przeamaniu pierwszych barier wolontariusze pytaj, co potrafi lub chciayby robi.
Organizuj dla nich kursy szycia, fryzjerstwa,

57
2820318
2820318

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd 5

31/12/2015 11:36

Cywilizacja

SPOSB NA DWOJE
Co zrobi, by mie
crk i syna (jak
w plemieniu Dong)
lub tylko syna, skoro
pastwo nie pozwala
na wicej dzieci?
W ostatnich latach
w Chinach porzucono
tysice dzieci.
Prowadzona przez chiskie wadze polityka
jednego dziecka miaa zapobiec nadmiernemu
przyrostowi naturalnemu. Ale w poczeniu
ztradycyjnymi obyczajami doprowadzia do
sytuacji, ktr prof. Mary Ann Warren, filozofka badajca spoeczne uwarunkowania iskutki
aborcji, okrelia jako pciobjstwo.
Zgodnie zuwiconym przez wieki nakazem
obrzdy pogrzebowe, od ktrych zaley spokj
dusz zmarych, moe poprowadzi wycznie
syn. Wniosek std oczywisty, e jeli syna zabraknie, rodzina nie wywie si zobowizku
wobec przodkw, co jest haniebne iniebezpieczne: niezadowolone duchy mog si mci. Skoro
wic wadze pozwoliy na posiadanie tylko jednego dziecka, powinien nim by chopiec.
Wmiastach rzdow polityk demograficzn egzekwowano zelazn konsekwencj.
Rodzicw dwojga dzieci pozbawiano wiadcze
58

socjalnych ikarano grzywnami, nawet wwysokoci siedmioletnich zarobkw. Na wsiach

tolerowano dwoje dzieci, co pierwszej crce
dawao szanse przeycia. Druga raczej ich nie
miaa. Zraportw opublikowanych wBritish
Medical Journal wynika, e na 100 dziewczt
wwieku poniej 19 lat przypada wChinach 126
chopcw. Dotyczy to jednak pierwszych dzieci,
wprzypadku drugich proporcja ta zmienia si
na 100:160. Jest oczywiste, e takie zachwianie
rwnowagi nie mogo nastpi samoistnie.

Robaki wryu
isuche gazie

Wmiastach, mimo zakazu informowania

opci podu, na ogromn skal dokonywano
aborcji. Na wsiach dziewczynki zabijano po
urodzeniu albo porzucano. Kilka lat temu reporterzy amerykaskiego Newsweeka dotarli

do sierocicw wpobliu granicy zHongkongiem i odkryli, e niemowlta pci eskiej

przechowywano wciemnych pomieszczeniach
na zapleczu. Pozbawione opieki umieray zwycieczenia we wasnych odchodach.
Jedn z niewielu spoecznoci, na ktre
polityka demograficzna Pekinu nie wywara
wpywu, by lud Dong zamieszkujcy grzyste
poudnie kraju. Jego czonkowie od zawsze uwaali, e oznak igwarancj rodzinnego szczcia
jest posiadanie syna icrki. Dziwnym zrzdzeniem losu wikszo maestw dochowywaa
si wanie takiego potomstwa. Prbowaem si
dowiedzie, jak to moliwe, ale odpowiaday
mi jedynie umiechy izapewnienia, e dobrym
ludziom pomagaj bogowie iduchy przodkw.
Antropolog Yuan Jianhua z uniwersytetu kalifornijskiego wstudium Infanticide in
China: Missing Girls, Killed, Abandoned dowodzi, e wChinach, zwaszcza na prowincji,
rozpowszechnione byo i wci jest dzieciobjstwo. Poniewa za morderstwo grozi nawet
kara mierci, akuszerki wypracoway mnstwo
sposobw takiego umiercania noworodkw, e
uznaje si je za zmare przy porodzie. Najprostsze iskuteczne jest uduszenie ppowin.
Pi lat temu Chiska Akademia Nauk
ostrzega, e jeli polityka jednego dziecka
wrodzinie nie ulegnie zmianie, w2020 roku
chopcw wwieku poniej 19 lat bdzie wkraju

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd 6

31/12/2015 11:36

Im bogaciej, tym gorzej

adne restrykcje nie obowizuj w Indiach. Tam jednak narodziny crki uwaa si
za podwjne nieszczcie religijne, bo stos
pogrzebowy rodzicw moe podpali jedynie
syn, imaterialne, bo crk trzeba wykarmi, obdarowa posagiem, apo lubie itak przeniesie si
do teciw, wic poytek zniej aden. Dlatego
nowoecw bogosawi si sowami: Ioby rodzio si wam wielu synw.
Wystarczy przejrze rubryki kryminalne
dziennika India Today, by si przekona, do
czego to prowadzi. Djamila ze stanu Uttar Pra-

W Indiach lokalna
tradycja nakazu je, aby
noworodka zabia matka.
Crka ma szanse przey,
gdy kobieta po porodzie
z wyczerpania straci
przytomno
desh wlaa crce do ust trutk na szczury. Policji
tumaczya, e m nie chcia tego dziecka. Rolnik Bhagat zMadhya Pradesh ywcem zakopa
trzy crki. Akuszerki wRadastanie, widzc, e
rodzi si dziewczynka, wychodz zdomu pacjentki, aobecne tam kobiety namawiaj matk,
by podaa dziecku wywar zopium albo pooya mu na ustach woreczek zpiaskiem. Lokalna
tradycja nakazuje, by noworodka zabia matka,
wic dziecko ma najwiksze szanse przeycia,
gdy kobieta zblu iwyczerpania straci przytomno. Zagroenie znika dopiero po nadaniu
imienia. Wtedy ju dziecka zabi nie wolno.
Wykorzysta to w 2008 r. przedsibiorca
Dan Blacketor, ktry spotka kobiet niosc
niemowl do rzeki. Poniewa sysza orodzicach
topicych noworodki, zapyta oimi dziecka.

Matka odpowiedziaa, e crka jeszcze go nie

ma. Chcc ratowa malestwo, zaproponowa
kobiecie rwnowarto 10 dol. za moliwo
nadania imienia. Matka zgodzia si, aBlacketor
wybra imi Rhema itak samo nazwa zaoon
przez siebie organizacj walczc zzabijaniem
niechcianych dzieci Rhema Project. Liczby
ofiar nie sposb oszacowa, ale Blacketor ostrzega, e sytuacja si pogarsza. Wtruje mu Ranjana
Kumari zrzdowego Centrum Bada Spoecznych: Im stajemy si bogatsi ilepiej wyksztaceni, tym wicej tracimy dziewczynek. W2001 r.
wDelhi na tysic chopcw wwieku do 6 lat
przypadao 886 dziewczynek, dzi ju tylko 860.
Jeli tak wygldaj proporcje pci wstolicy, to co
dzieje si na prowincji? Zzagroe zaczynaj
sobie zdawa spraw nawet najwiksi tradycjonalici. Minister Faruk Abdullah postraszy ich
niedawno kuriozaln teori: Jeli nic si nie
zmieni, to wkocu zabraknie kobiet, nie bdzie
maestw iwszyscy zostaniemy gejami.
Moe trzeba siga ipo takie absurdalne
argumenty, by przestano mierzy warto ycia
jego uytecznoci. Znika powinni nie ludzie,
lecz wyznawane przez nich pogldy.

FOT. REUTERS/FORUM, ALAMY/BE&W

o3040 mln wicej ni dziewczt. Do tej pory

noworodki pci eskiej nazywano robakami
wryu. Teraz, gdy robaki tak skutecznie wytpiono, e dla 40-milionowej armii modych
mczyzn zabraknie partnerek, skazanych na
samotno samcw ochrzczono mianem suchych gazi. Naukowcy zaczli straszy trudnymi do przewidzenia reakcjami ogromnej
masy przymusowych celibatariuszy. Widmo
buntu, chuligaskich ekscesw, wzrostu przestpczoci czy wrcz rewolucji przemwio do
wyobrani komunistycznych wadz ikilka miesicy temu Chiny odstpiy od polityki jednego
dziecka. Bdzie mona mie dwoje.

Kazimierz Pytko

REKLAMA

Premiera z magazynem

gony film

Bartka Prokopowicza

Chemia

Chemia to inspirowana prawdziwymi wydarzeniami opowie

o niezwykej mioci dwojga modych ludzi balansujcych
na granicy ycia i mierci, mioci i szalestwa.

w sprzeday od

1 lutego!

2820318
2820318

Autopromocja Gala-Chemia Focus02.indd 1

fo0216_208_v1_FO1602_CYW_Znikajacy_ludzi.indd
7

04/01/16 16:01
05/01/2016
15:53

Cywilizacja

Fenomeny
Sanie rogate
pochodz
z Alp Austriackich.
Zim zwoono
nimi siano i drewno. Nazw (Hornschlitten)
zawdziczaj przypominajcym
rogi wygitym pozom, ktre suyy jako
uchwyty. Grale karkonoscy, ktrzy take
uywali sa rogatych do transportu, 200 lat
temu zaczli urzdza przejadki gociom.
Pierwszy odnotowany zjazd saniami rogatymi dla turystw odby si w 1815 r.
z Przeczy Okraj do Kowar. W 1945 r.
zaniechano tej atrakcji na 50 lat. Tradycj
udao si oywi i co roku w Kowarach
w pierwszych dniach marca odbywa si
Midzynarodowy Zjazd Saniami Rogatymi.
Sanki fiskie w Skandynawii s znane
od XIX wieku, u nas dopiero zyskuj popularno. Nie cignie si ich pod gr, by
przez chwil zjeda. Wprawia si je w
ruch, stojc jedn nog na pozie, a drug
odpychajc od podoa, czyli
kopic, std ich nazwa kicksled (z ang. kick kopa,
sled sanki). Druga osoba
w tym czasie moe siedzie
sobie na siedzisku. Sankami
fiskimi moemy wjeda
na wzniesienia, zjeda z nich
i sun po paskim terenie.
Najlepiej zachowuj si na
ubitym niegu, ale po zaoeniu plastikowych lizgaczy na pozy mona sun w niemal
kadych warunkach.
Nowoczesne sanki wykonane z tworzyw sztucznych s bardziej wytrzymae
od drewnianych, jednoczenie nie tak cikie jak metalowe. Podobne waciwoci
maj luksusowe sanki Porsche Aluminium
Sledge. Skadaj si z solidnej aluminiowej
ramy, pz ze stali nierdzewnej i nylonowego siedziska przypominajcego skr. Model kosztuje ok. 2000 z, spenia niemieckie wymogi bezpieczestwa, a po zoeniu
mieci si w specjalnej torbie. Do niedawna
sanki oferowao te Ferrari, ale ostatecznie
postawio na narty, podobnie jak Aston Martin czy Bentley.

Sanie
wycigowe
Najlepsze bobsleje
produkuj firmy
motoryzacyjne.
Amerykanie jed
BMW, Wosi ferrari,
Brytyjczycy mcLarenami
Pierwszy bobslej zbudowano w 1888 roku w Szwajcarii.
Byy to zwyke przeduone sanie metalowo-drewniane zdwiema cienkimi metalowymi pozami. Wspczesne bobsleje ztworzyw
sztucznych maj cztery ywy oraz zabudowane boki, poniewa opywowy ksztat zmniejsza opr powietrza. Dziki temu sanki mog pdzi nawet 130 km/godz. Przy takich prdkociach ukad kierowniczy
nie wystarcza i druyna musi te balansowa ciaem. Midzynarodowa Federacja Bobslejowa okrela wymiary i ciar sa. I tak oto
bobslej dwuosobowy way 165 kg (zzaog 375 kg), czteroosobowy
230 kg (zzaog 630 kg). Niedobr wagi uzupenia si balastem.
Tor do jazdy bobslejami musi by lodowy, dugoci minimum 1500
metrw, ospadku od 9 do 15 proc. i mie co najmniej 15 zakrtw.

Przednie pozy
s ruchome
i poczone
z ukadem
kierowniczym.
Tylne sztywne.

Najpierw wymylono sanie, potem koo

Pierwszy o saniach (i ich wykorzystaniu przez Germanw) napisa w II w.
Plutarch, ale sanie cignite przez ludzi, psy lub konie znano, jeszcze zanim
czowiek wymyli koo. Na drewnianych cignitych po rolkach, mokrej trawie lub bocie
transportowano wielotonowe megality ikamienne bloki do budowy egipskich piramid. Chiczycy cikie bloki marmuru na odbudow paacw Zakazanego Miasta przewozili na saniach
drog pokryt lodem. Naukowcy wyliczyli, e jeli j polewano wod, dodatkowo zmniejszano
wspczynnik tarcia iz cigniciem wacego 123 tonybloku mogo sobie poradzi zaledwie
46 mczyzn. Najtrudniejsze byy odcinki drogi wiodce nie pod gr, lecz wd zapanowanie nad rozpdzonymi saniami stanowio nie lada wyzwanie.

Egipcjanie transportowali elementy do budowy piramid saniami.

Polewanie suchego piasku wod uatwiao im prac, zuywali dwa razy mniej siy.
60

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_224_v1_FO1602_FENOMENY_sanki.indd 2

05/01/16 13:36

Kadub bobsleja
wykonany
jest z wkna
szklanego.
W celu
zmniejszenia oporu
powietrza ma
opywowy ksztat,
a z przodu jest
zabudowany.

Kulig niczym napad

Skadane
uchwyty oraz
buty
antypolizgowe
pozwalaj
rozpdzi sanki.

Dzisiejsze kuligi, czyli cignicie poczonych sanek przez traktor lub samochd, niewiele wsplnego maj z dawnymi zabawami. Od XVII wieku bya to
gwna atrakcja karnawaw, awzaprzonych saniach biesiadowano i muzykowano. Wszystko
zaczynao si, gdy dwch ssiadw zmawiao si, zabierao rodziny ijechao na saniach lub
wozach do najbliszego ssiada. Tam go zaskoczywszy, rozkazywali sobie dawa je, pi,
koniom iludziom pty uniego bawic, pki do szcztu nie wyprnili mu piwnicy, spiarni
ispichlerza. Gdy ju wyarli iwypili wszystko, co byo, brali nieboraka zsob, zca jego famili icignli do innego ssiada, ktremu podobnie pustki zrobiwszy, cignli dalej, a pki
wkolej do tych, ktrzy zaczli kulig, nie doszli zanotowa Jdrzej Kitowicz wOpisie obyczajw. Zabawa trwaa do upadego, ajeeli si kto obcy przez niewiadomo wmiesza do
tego kuligu, anie podoba si mu albo nie mg wystarczy zdrowiem pijastwu, zbili jak lene
jabko, suknie wpatki na nim podrapali iwypdzili, jakoby dla sabego zdrowia niegodnego
tak dzielnej kompanii.
Z kuligami walczyli reformatorzy skupieni wok krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego.
Kulig to zabawa jeszcze od Popiela, ma za cel, by kademu zalaa gardziela pokpiwano w1773 r. na amach owieceniowego Monitora. Udao si obrzydzi kuligi Polakom
na tyle, e zaczto postrzega je jako napady Tatarw, ktrych goszczono, aby unikn rabunku.
Jednak wczasach zaborw, wraz znarastaniem nostalgii za Rzeczpospolit, kuligi wrciy
do ask, cho brakowao im ju rozmachu iszalestwa. Jak pisa Tomasz Adam Pruszak
wksice Oziemiaskim witowaniu: Kawalkada sa cignitych przez konie jechaa
wczeniej wyznaczon tras, ewentualnie robic umwione przerwy wmijanych majtkach,
gdzie czstowano przybyych ciepymi napojami ikanapkami.

Sanie ze sklejki ze
migem i silnikiem
odrzutowym skonstruowa na pocztku XX w.
in. Igor Sikorski. Jego pomys Rosjanie twrczo rozwinli, wyposaajc aerosanie
w karabin maszynowy
iopancerzajc. Blaszane pudo na pozach nie nadawao
si jednak do jazdy wtrudnym terenie, manewrowao
si nim z trudnoci. Aerosanie wykorzystywano tylko do
zada rozpoznawczych,
transportu orazewakuacji
rannych (np. podczas wojny
rosyjsko-fiskiej). Na przeomie lat 50. i60. XX w. sanie
odrzutowe zwane snowplanes wytwarzay te Stany
Zjednoczone, ale produkcjzarzucono na rzecz gsienicowych ratrakw.

Z powodu maej
wytrzymaoci
na wybuchy
i ostrza
z modzierzy
aerosa nie
wykorzystywano
do bezporednich
atakw.

FOT. PROFIMEDIA, SHUTTERSTOCK (2), GETTY IMAGES, WIKIPEDIA, BRITISH MUSEUM, MATERIAY PRASOWE (2), DR

Aerosanie

61
2820318
2820318

fo0216_224_v1_FO1602_FENOMENY_sanki.indd 3

05/01/16 13:36

Nauka

Czego moemy si nauczy o

To jedne z najprymitywniejszych zwierzt na naszej planecie.
A jednak to im zawdziczamy nowe leki, projekty architektoniczne
czy pomysy na lepsze cza wiatowodowe
Magdalena ukowiak

Adiunkt w Instytucie Paleobiologii

Polskiej Akademii Nauk, specjalistka
od gbek.

ojawiy si na Ziemi co najmniej

545 mln lat temu. Nasi przodkowie
uywali ich szkieletw do mycia
si jako gbek toaletowych. Nie
maj tkanek ani narzdw, oukadzie nerwowym nie wspominajc. Przez wiele lat
naukowcy zastanawiali si, czy gbki wogle s
zwierztami. Dzi badania nad tymi stworzeniami dostarczaj odkry, ktre przekadaj si na
nowe terapie iobiecujce technologie.

180-metrowy wieowiec
30 St Mary Axe (zwany
potocznie korniszonem)
to jeden z najbardziej
charakterystycznych
budynkw w Londynie.
Architekt Norman
Foster zaprojektowa go,
wzorujc si na budowie
gbki zwanej koszyczkiem
Wenery (po prawej).

FOT. ALAMY/BE&W, DE AGOSTINI PICTURE LIBRARY/EAST NEWS, FRANCO BANFI/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK

Zadziwiajco
uniwersalne komrki

Organizm, ktry jest prymitywny, nie musi

wcale by prosty. Gbki najczciej yj na dnie
mrz, rzek czy jezior, filtrujc wod poprzez
tzw. system wodny iwyapujc zniej poywienie. Ten proces moliwy jest dziki wyspecjalizowanym komrkom zwanym choanocytami.
Kada znich jest wyposaona wwi, ktra suy do przemieszczania wody. Choanocyty pod
wieloma wzgldami przypominaj wiciowce
konierzykowe najbliszych krewnych zwierzt wrd jednokomrkowcw.
Jeszcze ciekawsze s archeocyty. Te komrki zajmuj si m.in. trawieniem pokarmu
itransportem substancji worganizmie. Potrafi wrazie potrzeby zamieni si wdowolny
inny typ komrek gbki. To zjawisko, zwane
totipotencj, wystpuje np. wprzypadku komrek ludzkiego zarodka. Jednak tam przemiana
odbywa si tylko wjedn stron. Zkomrki
macierzystej moe powsta dowolna tkanka,
ale nie na odwrt.
Tymczasem archeocyty mog zmienia si
wkomrki innego typu, potrzebne wdanym
momencie organizmowi, apotem znw wrci
do poprzedniego stanu. Nic dziwnego, e naukowcy prbuj zrozumie, jakie mechanizmy
za tym stoj.
62

200 cm
moe przekracza
wysoko najwikszych
okazw gbek

Gbka Theonella
swinhoei produkuje
substancje o silnym
dziaaniu bakterioi grzybobjczym.
By moe dziki niej
powstan nowe leki.

Badania nad
gbkami

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_202_v1_FO1602_NAUKA_Gabki.indd 2

29/12/15 09:51

 od gbek?
Koszyczek Wenery to gbka
wystpujca u wybrzey Filipin
i Japonii. Jej szkielet przypomina
misternie upleciony kosz.

63
2820318
2820318

fo0216_202_v1_FO1602_NAUKA_Gabki.indd 3

29/12/15 09:51

Nauka
By moe dziki tym badaniom powstan
nowe terapie prowadzce do regeneracji uszkodzonych narzdw.

Szkielet montuje si sam

Gbki s fabrykami
przetwarza jcymi
materi organiczn na
rafach koralowych. Dziki
nim substancje odywcze
sta j si dostpne
dla innych zwierzt:
miczakw, krabw i ryb

komrek zajmuje si osadzaniem icementowaniem igie wmiejscu docelowym.

Mechanizmy sterujce tym placem budowy
s cay czas badane. Nic dziwnego inynierom
od dawna marz si konstrukcje, ktre mogyby
same si montowa po wczeniejszym zaprogramowaniu. Taka technologia sprawdziaby si
wmiejscach trudno dostpnych dla czowieka,
np. na dnie oceanw lub na innych planetach.

Zakrcone wiatowody

Igy tworzce szkielet gbek mog jednak

da pocztek take innej, bardzo dzi potrzebnej technologii. Chodzi owkna wiatowodowe, ktre su do szybkiej transmisji danych.
Ich wielk wad jest maa elastyczno. Kabel
wiatowodowy atwo uszkodzi, jeli sprbujemy go np. zgi.
Przyroda w toku ewolucji wypracowaa rozwizanie, ktre moe pomc inynierom. Cienkie jak ludzki wos igy nalece do

otwr
wyrzutowy
(do usuwania wody
i resztek pokarmu)

choanocyty
(wyapuj pokarm z wody)
spongocel
(wewntrzna jama ciaa)

porocyty
(komrki z kanalikami,
przez ktre woda
dostaje si do gbki)

iga tworzca
szkielet gbki
pinakocyty
(okrywaj ciao
gbki)

64

200 lat

Gbki s wanymi elementami raf koralowych

jednych z najbardziej rnorodnych i zarazem
zagroonych ekosystemw na Ziemi.

Jak gbki
ltruj
wod?

mog y niektre
gbokowodnych
gatunki gbek
gbek z rodzaju
Euplectella su do
jej zakotwiczenia na
dnie morskim. Pomimo
e s zbudowane zkrzemionki ostrukturze przypominajcej szko, maj
ogromn wytrzymao. Sekret tkwi wich budowie wewntrznej. Skadaj si zszeregu koncentrycznych warstw krzemionki coraz mniejszej gruboci. Te warstwy s oddzielone od
siebie cienkimi porcjami materii organicznej.
Najwiksze zainteresowanie badaczy budz
igy wytwarzane przez gbk opiknej nazwie
koszyczek Wenery (Euplectella aspergillum).
Mona na nich zawiza supe, nie uszkadzajc
przy tym struktury. Aigy te przewodz wiato
wten sam sposb, wjaki odbywa si to wwiatowodach mwi prof. Joanna Aizenberg
zBell Labs. Wizka wietlna przechodzi przez
ig, odbijajc si wewntrz od jej cianek.

JAK DZIAA GBKA?

bki yj przede wszystkim na

dnie mrz i oceanw, rzadziej
w zbiornikach sodkowodnych.
S przyczepione do podoa ifiltruj
due iloci wody wcelu uzyskania poywienia. Przybieraj rne ksztaty: od
form dzbankowatych, tubowych italerzowatych przez sferyczne, krzaczaste
iliciaste, na cienkich skorupach koczc. Wich ciaach zazwyczaj mona
wydzieli stref zewntrzn, przez ktr
odbywa si zasysanie wody do wntrza,
oraz wklsy spongocel, ktrym przefiltrowana woda trafia zpowrotem na
zewntrz.

FOT. SHUTTERSTOCK, JOHN WOODCOCK/GETTY IMAGES

Rwnie niezwyke waciwoci ma szkielet

gbek. Skada si on zbardzo duej iloci spikuli, zwanych te igami maych mineralnych
elementw oprzernych ksztatach. Najczciej s zbudowane zkrzemionki, rzadziej ze
zwizkw wapnia. Czasami s ze sob zronite
na stae, aczasem czy je elastyczna biakowa
substancja spongina. Ztych prostych elementw powstaj zadziwiajco zoone iwytrzymae struktury.
Naukowcw interesuje sam proces powstawania takiego szkieletu. Uinnych zwierzt
krgowcw, stawonogw iszkarupni odbywa
si to od razu wdocelowej lokalizacji. Tymczasem uniektrych gbek bardziej przypomina
powstawanie budynku zprefabrykatw. Wich
ciaach istniej strefy, gdzie produkowane s
pojedyncze igy. Stamtd s dostarczane do
innego rejonu organizmu za pomoc komrek transportowych. Nastpnie kolejny rodzaj

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_202_v1_FO1602_NAUKA_Gabki.indd 4

29/12/15 09:51

WYJTKOWE WYPRAWY

Z EKSPERTAMI NATIONAL GEOGRAPHIC POLSKA

RUSZAJ Z NAMI W WIAT!

WSPINACZKA NA KILIMANDARO NURKOWANIE
NA RAFIE DZIKA SYBERIA KONNO PRZEZ
ARGENTYN POZNAJ TAJNIKI SURVIVALU
DOCZ DO EKSPEDYCJI FOTOGRAFICZNYCH

Marzycie o przygodzie ycia?

Mamy dla was dobr wiadomo.
Ju teraz moecie wyruszy na wypraw
z naszymi ekspertami

REDAKTOR NACZELNA NATIONAL GEOGRAPHIC POLSKA

Szukaj inspiracji na nolimits.national-geographic.pl

2820318
2820318

No Limits do Focus_0216.indd 1

22/12/15 16:13

Nauka

Igy tworzce
szkielety gbek
maj zadziwiajco
rnorodn budow.
Niektre z nich
stanowi inspiracj
dla inynierw
i architektw.

Badania prof. Aizenberg nad biomineralizacj mog doprowadzi do przeomu wtechnologii wiatowodowej. Zesp jej kolegi
Jamesa Weavera zHarvardu bada moliwo
zastosowania podobnych rozwiza do zaprojektowania superwytrzymaych budynkw.

Podwodna kopalnia lekw

Dziki substancjom
produkowanym przez
gbki powstay preparaty
zwalcza jce wirusa HIV
i opryszczk, a take
lek na raka piersi

Jeszcze wiksze nadzieje budz inne produkty gbek tzw. metabolity wtrne. Zwierzta te nie maj muszli, pancerzy czy ukadu tego typu lek, zwany erybulin, jest ju stosowaodpornociowego. Aby si broni, wydzielaj ny wleczeniu raka piersi.
Badania na myszach wykazay, e produprzerne substancje. Wikszo znich to silne
toksyny lub zwizki odziaaniu antywirusowym. kowana przez gbki kortystatyna Askutecznie
Medycyna korzystaa ju wczeniej
hamuje wzrost komrek odpowiedzialztych odkry. Substancje produnych za ostr biaaczk szpikow.
kowane przez wystpujc na
Na t chorob mamy bardzo
Karaibach gbk Tectitethya
mao skutecznych lekw
crypta day pocztek kilku lewyjania prof. Matthew Shair
kom przeciwwirusowym. Jest
z Harvardu. By moe wic
gatunkw gbek znaj
wrd nich m.in. azydotymido szpitali niedugo trafi kodzi naukowcy (tylko
dyna (AZT), stosowana uosb
lejne leki opracowane dziki
150 z nich wystpuje
zainfekowanych HIV, oraz lek
stworzeniom, ktre przetrway
w wodach sodkich)
na opryszczk onazwie acykloprawie niezmienione przez setki
milionw lat.
wir (mona go kupi bez recepty
wformie maci, kremu czy elu). Inne
Magdalena ukowiak
substancje tego typu potrafi zwalcza infekcje
grzybicze.
Obecnie intensywnie badane s liczne proDLA GODNYCH WIEDZY
dukty gbek, m.in. spongotymidyna ispongourydyna. Maj one cenne waciwoci potrafi
Laboratorium zajmujce si gbkami
hamowa wzrost innych komrek ni te nalewww.porifera.net
ce do organizmu macierzystego. Wprzypadku
Oficjalna baza danych dotyczca gbek
gbek pomaga to obroni teren przed konkuren(jednym z jej redaktorw jest Polak) www.
cj. Uludzi podobny mechanizm moe pozwoli
marinespecies.org/porifera/
na skuteczne zwalczanie nowotworw. Pierwszy

A JEDNAK SI
RUSZAJ!

rzewaajca wikszo gbek

prowadzi osiady tryb ycia.
Pierwsi badacze sdzili, e s
bliej spokrewnione z rolinami ni
ze zwierztami. Jednak w gbinach
czy podmorskich jaskiniach substancji odywczych jest niewiele.
Gbki zamieszkujce te rodowiska
stay si wic drapienikami. Dziki
specjalnym elementom chwytnym
potrafi polowa na mae krewetki i inne skorupiaki. To niezwyke
zjawisko zostao odkryte w poowie
lat 80. przez francuskich badaczy
Jeana Vaceleta i Nicole Boury-Esnault. Wedug ostatnich bada
liczba gatunkw drapienych gbek
przekracza 130. Nie s to wic
tak nieruchome stworzenia, jak si
kiedy uczonym wydawao. Dzi
wiemy, e gbki mog si porusza
dziki skurczom komrek. I cho
ruch ten jest najczciej bardzo powolny (ok. 4 mm na dob), pozwala
im rwnie np. na ucieczk przed
drapienikiem.

Zadziwiajca
drapiena
gbka

66

FOT. WIKIPEDIA, JEFF ROTMAN/GETTYIMAGES

5000

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_202_v1_FO1602_NAUKA_Gabki.indd 6

29/12/15 09:51

58

ROCZNA PRENUMERATA
z
+ KUBEK W PREZENCIE
JAK ZAMWI?
infolinia: 22 360 37 77
e-mail: bok@burdamedia.pl
www.burdamedia.pl/zakadka prenumerata
listownie: Wydawnictwo Burda Publishing Polska,
BOK, ul. Marynarska 15, 02-674 Warszawa
przelew: na numer rachunku
mBank 32 1140 1977 0000 4186 6900 1017,
w tytule pene dane adresowe + kod oferty: COK58

Wysok jako produktu gwarantuj Polskie Fabryki Porcelany

mielw i Chodzie SA.
Wymiary: 10 cm, pojemno 0,33 l. Na zdjciu pokazany kubek z dwch stron.

2820318
2820318

Coaching_prenumerata_210x280.indd 1

12/21/15 9:38 AM

Kultura
Warto przeczyta

Najlepsze nowoci wydawnicze polecaj redaktorzy Focusa.

Ginekolodzy,
Jrgen Thorwald,
Marginesy, 2015
Zanim na przeomie XIX
i XX w. w ginekologii
wprowadzono nowoczesne, jak na owe czasy,
metody diagnostyczne
ioperacyjne, trwa horror. Damscy rzenicy
przecigali si w wykonywaniu zabiegw,
ktre bardziej suyy
ich sawie ni yciu pacjentek. Konserwatyci
woali, e kobieta ma rodzi wblu, abadanie
powinno by przyzwoite
(lekarz nie mg zobaczy nagiej pacjentki).
Prekursorom nowoczesnej diagnostyki nie byo
atwo stawali si tematem kpin, tracili prawo
wykonywania zawodu,
anawet trafiali przed
sd. Autor nie szczdzi

krytyki lekarzom, ktrzy

nauki Kocioa przedkadali nad dobro pacjentek. Wspomina te
o tych, ktrzy wbrew
przeciwnociom umierzali ble porodowe, leczyli przetoki inowotwory, wymylili cesarskie
cicie icytologi.
Przey. Droga
dziewczyny
z Korei Pnocnej
do wolnoci
Yeonmi Park, Czarna
Owca, 2015
Kiedy uciekaam zKorei Pnocnej, nie marzyam owolnoci. Nie
wiedziaam nawet, co to
jest. Wiedziaam tylko,
e jeli moja rodzina pozostanie wkraju, prawdopodobnie umrzemy
zgodu, wskutek chorb,
nieludzkich warunkw
wobozie pracy. Gd sta

PRASA

LEKCJE KOMUNIKACJI

si niemoliwy do zniesienia; byam gotowa

zaryzykowa dla miski
ryu wspomina Yeonmi Park. Gdy przybya do
Korei Poudniowej, miaa
15 lat, adnych pienidzy izaliczone dwie klasy
szkoy podstawowej. Pi
lat pniej studiowaa
wSeulu prawo karne.
Swoj histori opisaa
wksice Przey.
Informacja jest pikna,
David McCandless,
Wydawnictwo Naukowe
PWN
Kopalnia ciekawostek
oyciu iwiecie przedstawionych wpostaci
infografik. Czy Wielki
Mur Chiski jest widoczny zkosmosu? Jakie s
najpopularniejsze teorie
spiskowe? Ktre morskie
ryby s jadalne? Kim
byy ony dyktatorw?

NR 1/2016 (34) STYCZE-LUTY

CENA 9,99 Z (W TYM 8% VAT)

| I NSPI RACJA SU KCE S R OZ WJ R A D O M OTYWACJA TAL EN T P RZ YS Z O K A RI ER A |

Jak spenia
marzenia
Coaching 1/2016

www.magazyncoaching.pl

JAK SOBIE RADZI Z KRYTYK

TWJ ROZWJ SUKCES SZCZCIE

KONIEC
Z MARUDZENIEM
DLACZEGO
NARZEKAMY?

NAUCZ SI

Michalina Rolnik, Wydawnictwo

Dwie Siostry, Warszawa 2015

Tolerancji warto uczy ju najmodsze dzieci,

uwiadamiajc im, e nie wszyscy yj i wygldaj tak jak my. W rnorodno kultur wiata
pomaga wprowadzi ekoksieczka Zaktki.
Skada si z piknych ilustracji przedstawiajcych 20 dzieci z rnych pastw w narodowych strojach obok tradycyjnych domw.
Michalina Rolnik jest laureatk midzynarodowego konkursu na projekt ilustrowanej ksiki
dla dzieci Jasnowidze 2014.

PRASA

Zbrodniarze
i heretycy

CHAOS RZDZI!
LEPIEJ NIE
PRZESADZA
Z PORZDKIEM

Zapowied
numeru

Focus Historia 2/2016,

Focus Historia Ekstra 1/2016

MARZY!

eby spenia swoje marzenia, trzeba

NOWOROCZNY BILANS
mie troch wyobrani i motywacji,
szczypt zdrowego rozsdku, a przede
wszystkim spokojne serce pisze Krystyna Romanowska
w tekcie okadkowym najnowszego numeru magazynu Coaching. Poza tym w tym wydaniu Jowita Kiwnik Pargana
rozmawia z ekspertami o tym, jak czytanie wpywa na nasz
mzg, Mirosaw Konkel odradza przesadne porzdkowanie
rzeczy wok nas, a Marcin Fabjaski pokazuje, jak ziewanie
moe si sta okazj do filozofowania.

Zaktki, czyli
kto tu mieszka?

7 STRATEGII PRACY Z YCIOWYMI CELAMI

STYCZE-LUTY 2016

/// SPRAWD, CO JEST TWOJ SI, CO CHCESZ

ZOSTAWI ZA SOB I CO OSIGN W 2016 ROKU

FC1601_OKLADKA.indd 1

68

12/18/15 2:32 PM

Wielu zbrodniarzy wojennych unikno kary,

poniewa ich wiedza (naukowcw, lekarzy
iwojskowych) bya przydatna aliantom! Azyl nazistom zapewniy te
pastwa arabskie, asiatka przerzutowa zbrodniarzy dziaaa pod skrzydami watykaskiego dostojnika, przekonanego, e pomaga bohaterom
bronicym Europ przed bolszewizmem. Otych szokujcych powizaniach piszemy wFocusie Historia. Natomiast cay numer Focusa
Historia Ekstra powicamy heretykom. Kim byli? Za co ginli? Do
jakich konfliktw iwojen doszo wEuropie zpowodu herezji?

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_221_v2_FO1602_KULTURA_Mikser.indd 2

04/01/2016 17:34

TELEWIZJA

Intrygi w Wersalu
Wersal. Prawo krwi, 28 stycznia 2016, Canal+

Ludwik XIV mia 22 lata, gdy rozpocz samodzielne rzdy we

Francji. Przeladowany wspomnieniem zamachu na ojca na
miejsce swojej rezydencji wybra Wersal. Paac, ktry wybudowa, sta si wiadkiem wielu miaych intryg przeciwnikw
Ludwika i przez cae stulecia budzi zazdro innych wadcw.
Krlewska maonka Maria Teresa staraa si ograniczy wpyw

licznych kochanek ma, podczas gdy arystokracja robia

wszystko, by jak najbardziej zbliy si do wadcy, zaciekle
rywalizujc o wzgldy Krla Soce i nie do koca zdajc sobie
spraw z jego prawdziwych planw.
W okresie najduszego w historii Europy, 72-letniego panowania Ludwika XIV Wersal sta si pierwsz globaln mark,
a francuski midzynarodowym jzykiem dyplomacji oraz
europejskiej arystokracji.
Serial Wersal. Prawo krwi o Krlu Soce i dziele jego ycia,
wyprodukowany przez Canal+ z ogromnym rozmachem i po
picioletnich przygotowaniach, oburzy francuskich krytykw,
gdy zosta zrealizowany po angielsku.

Obejrzyj
trailer
filmu

Jak dugo y je
wistak?
Cardline:
zwierzta, liczba
graczy: 28, wiek: od
7 lat, wydawca: Rebel.pl

Ktre zwierz jest wiksze: puszczyk czy indyk?

Aktre jest cisze: krowa czy rekin? Duej yje pies
czy wieloryb? Takich ciekawostek mona dowiedzie
si zCardline: zwierzta rodzinnej gry karcianej.
Do dyspozycji mamy 110 kart zwizerunkami zwierzt iich charakterystykami rozpoczynajc, musimy
zdecydowa, czy gramy na wag, wielko czy
wiek. T ostatni, najtrudniejsz kategoripolecamy nawet dorosym graczom. Kto wie, czy niedwied brunatny yje duej ni sp powy, awistak
krcej ni tukan?

GRA

Podwodny pojedynek
Badacze gbin, Stefan Feld,
dystrybucja Fullcap Games,
liczba graczy: 24, wiek: od 12 lat

Najnowsza gra Stefana Felda, ktry

wwiecie zaawansowanych gier planszowych jest tym, kim Steven Spielberg
wbrany kina rozrywkowego. WBadaczach gbin wcielamy si wposta szefa zespou podwodnej stacji badawczej.
Wnaszej druynie s inynier, naukowiec
igrupa robotw. Ich zadaniem jest odkrycie m.in. nowych krysztaw. Gra sprawia
wraenie do skomplikowanej, lecz po poznaniu regu przebiega pynnie ipowinna spodoba si fanom Zamkw Burgundii czy Trajana, poprzednich
hitw Felda. W2014 r. Badacze gbin byli nominowani do nagrody Golden
Geek dla najlepszej gry strategicznej. Caoci dopenia pikna szata graficzna,
dziki ktrej mona si poczu jak bohater ksiek Juliusza Vernea.

FOT. MATERIAY PRASOWE

GRA

69
2820318
2820318

fo0216_221_v2_FO1602_KULTURA_Mikser.indd 3

04/01/2016 17:34

Psychologia

FOT. GETTY IMAGES

Jzykowy tuning mzgu

70

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_213_v3_FO1602_PSYCH_Dwujezycznosc.indd 2

05/01/16 12:15

Co wybra: angielski, hiszpaski, a moe chiski? Znajomo obcego

jzyka nie tylko otwiera nas na inne kultury, lecz take pozytywnie
wpywa na dziaanie, a nawet rozwj ludzkiego mzgu
Anna Piotrowska

Niezalena dziennikarka naukowa.

Pracowaa w Newsweeku
oraz Dzienniku, wsppracuje
z Do Rzeczy.

iedziela, restauracja. Wielopokoleniowa rodzina koczy

wanie obiad. Dziadkowie
rozmawiaj zwnuczkami po
polsku, rodzice ze sob po angielsku, adzieci krzycz na siebie, swobodnie
miksujc obydwa jzyki, kiedy wjednym znich
brakuje im sowa. Mieszanych maestw, nie
tylko angielsko-polskich, ale ipolsko-ukraiskich czy polsko-niemieckich jest wPolsce coraz wicej. Znatury s dwujzyczne, podobnie
jak rodzce si wnich maluchy.
Kiedy dwujzyczno, zwaszcza wprzypadku maych dzieci, bya uwaana za co
niepodanego na przykad powszechnie
sdzono, e moe opnia ich rozwj jzykowy. Dzi naukowcy s zgodni, e poytki pynce zdwujzycznoci znacznie przewyszaj
zwizane zni koszty, arzekome opnienie
rozwoju jzykowego jest tylko pozorne. e zarwno wprzypadku dzieci, jak idorosych daje
ona znaczce korzyci: wpywa na sposb przetwarzania informacji, atake na rozwj czci
mzgu zwizanych zfunkcjami poznawczymi,
koncentracj uwagi ipamici.
I jeszcze jedna dobra informacja: wedug
powszechnie przyjtych definicji dwujzyczno
nie oznacza wcale, e kto wrwnym stopniu
opanowa dwa jzyki. To si zdarza jedynie wwyjtkowych sytuacjach. Chodzi oto, by wdwch
jzykach by wstanie efektywnie si komunikowa. Dwujzyczny moe wic by kady znas!

Wicej szarych komrek

Badania zespou prof. Guinevere Eden

zGeorgetown University Medical Center dowiody, e mzgi ludzi dwujzycznych nieco inaczej
si rozwijaj. Naukowcy, porwnujc mzgi osb
anglo- ianglo-hiszpaskojzycznych, odkryli, e
osoby dwujzyczne maj wicej substancji szarej wniektrych czciach mzgu. Substancja
szara jest zewntrzn warstw kory mzgowej.
Zachodz wniej procesy operacyjne zwizane
zprzetwarzaniem informacji (to dlatego bohater
powieci Agaty Christie Hercules Poirot powtarza, e trzeba wiczy szare komrki).
71
2820318
2820318

fo0216_213_v3_FO1602_PSYCH_Dwujezycznosc.indd 3

05/01/16 12:16

Psychologia

EFEKT OCHRONNY
Dwujzyczni wolniej si
starzej: pniej ni u innych
pojawiaj si u nich oznaki
otpienia wynika z prac
prof. Ellen Bialystok (aby przyjrze
si pracy mzgu, Bialystok
wykorzystywaa w badaniach
czepki z elektrodami
poczonymi z aparatur
do elektroencefalografii).

Rozumowalimy tak: dowiadczenie

zdwoma jzykami izwikszona potrzeba kontroli, by uywa ich waciwie, mog powodowa
zmiany wmzgu osb dwujzycznych. Ifaktycznie zaobserwowalimy unich wicej substancji
szarej wrejonach czoowym iciemieniowym
mzgu mwi prof. Eden. Te wanie obszary
s zwizane zfunkcjami wykonawczymi, odpowiadajcymi za kontrol naszych zachowa.
Dlaczego osoby dwujzyczne potrzebuj
wanie tam wicej neuronw? Chodzi owiksze zasoby operacyjne. Intensywne uywanie
dwch jzykw to znakomity trening umysu,
ktry odbywa si bez udziau wiadomoci. Nawet jeli wdanym momencie posugujemy si
tylko jednym jzykiem, mzg wykonuje prac
polegajc na wyhamowywaniu tego drugiego
mwi dr hab. Ewa Haman zZakadu Psycholingwistyki Katedry Psychologii Poznawczej
UW. Kiedy rozmawiamy wrodzimym jzyku,
zazwyczaj tego nie zauwaamy, ale gdy mwimy
na przykad po angielsku, mzg musi si napracowa, by powstrzyma uywanie polskiego jeli to nasz pierwszy, silniejszy jzyk. Dlatego gdy
72

jestemy zmczeni inasz umys traci czujno, do

obcojzycznej przemowy wtrcamy polskie sowa. Kiedy mi si to zdarza, wiem, e jest ju po
dziesitej wieczorem mieje si dr hab. Haman.
Co ciekawe, nie tylko dwujzyczno zdaje
si wymusza zmiany strukturalne wmzgu.
Opublikowane w 2011 roku wyniki bada
przeprowadzonych z udziaem londyskich
takswkarzy dowiody, e wystarcz trzy lata
pracy za kkiem, by znaczco wzrosa im
ilo substancji szarej w rejonach odpowiedzialnych za orientacj przestrzenn.

Bardziej elastyczny umys

Niewykluczone, e rnice wbudowie mzgu osb dwujzycznych odpowiadaj za przewag, jak maj one nad innymi wwykonywaniu
niektrych zada. Wedug psychologw sam fakt
nieustannego przeczania si zjednego obszaru
sw i konstrukcji gramatycznych na drugi wpywa na pozajzykowe umiejtnoci wyksztaca
si co, co mona by nazwa wiksz elastycznoci umysu. Te zdolnoci s zautomatyzowane
ina co dzie wogle ich nie zauwaamy mwi
dr hab. Haman, ktra zajmuje si badaniem dwujzycznych dzieci. Jedn zmetod sprawdzania
owej elastycznoci jest zadanie zsortowaniem
kart. Najpierw mwimy dzieciakom, e na jedn kupk maj pooy wszystkie czerwone, ana
drug zielone. Ajak ju to zrobi, mwimy: ate-

raz tu kwadraty, atam kka, bo na kartach s te

symbole. Musz wic ignorowa kolor, abra pod
uwag ksztat. Okazuje si, e dzieci dwujzyczne s wtym znacznie sprawniejsze ipopeniaj
mniej pomyek. atwiej przeczaj si zzadania
na zadanie opowiada badaczka.
Umiejtno sprawnego kategoryzowania
danych, dostrzeganiu ukrytych wzorw ipowiza midzy faktami moe pomc wuczeniu si
nowych rzeczy, atake logicznym rozumowaniu.
Na czym to polega, najlepiej wyjania historia ze
Szkocji. Kiedy badaam tam polsko-brytyjskie
dzieci, na koniec dawaam im, obok dyplomu,
zestaw naklejek jako podzikowanie. Byo ich
kilkanacie, przedstawiay fantastyczne stworki
wspomina dr hab. Haman. Wtrakcie pobytu
ujednej zrodzin zdarzyo si co, co wprawio
badaczk wzdumienie izachwyt. Dziewczynka
dostaa te naklejki inagle, spontanicznie, mimo
e wbadaniach wogle tego nie byo, powiedziaa: Och, mog je poukada wedug kolorw!
iciach, ciach, to zrobia. Apotem: Onie! Mog
wedug liczby nek!. Wsumie, sama zsiebie,
stworzya pi rnych regu. Nie mogam za
ni nady opowiada dr Haman. Tak wanie dziaa elastyczny mzg osoby dwujzycznej.
Osoby dwujzyczne s dobre nie tylko
w kategoryzowaniu, lecz rwnie filtrowaniu
informacji. Dowodzi tego eksperyment przeprowadzony przez prof. Vioric Marian zNorth-

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_213_v3_FO1602_PSYCH_Dwujezycznosc.indd 4

05/01/16 12:16

western University. Wjego trakcie ochotnicy,

zarwno jedno-, jak i dwujzyczni, po usyszeniu na przykad sowa cloud (co znaczy
chmura) mieli wybra przedstawienie chmury
zczterech obrazkw widniejcych na ekranie
komputera. Aby im to zadanie utrudni, znajdowa si tam rwnie klaun cloud iclown po
angielsku brzmi bardzo podobnie. Weksperymencie chodzio oto, by badani zignorowali to
podobiestwo iwybrali waciwy obrazek. Praca
mzgu ochotnikw bya monitorowana za pomoc funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Dziki temu naukowcy odkryli, e osobom
mwicym tylko jednym jzykiem wybr odpowiedniego obrazka sprawia znacznie wicej
trudnoci. Poniewa dwujzyczni maj wpraw
whamowaniu drugiego jzyka, ucz si pomija to, co akurat dla nich nieistotne.
Zdolno do ignorowania czci danych jest
kluczowa dla ludzkiego przetrwania isprawnego
funkcjonowania wrzeczywistoci. Niezalenie
od tego, czy prowadzimy wanie samochd,
czy te przeprowadzamy skomplikowan operacj chirurgiczn, wane, by mc si skupi na
tym, co naprawd ma znaczenie, izignorowa
to, co si akurat nie liczy mwi prof. Marian.
Dwujzycznym osobom przychodzi to atwiej
ni innym. Wczeniejsze badania uczonej wykazay m.in., e dwujzyczne dzieci s wstanie
ignorowa haas wklasie iskupi si na lekcjach
niezalenie od panujcych wok warunkw.

ujawnio, e wprzypadku ludzi mwicych tylko

jednym jzykiem alzheimer jest diagnozowany
rednio ponad cztery lata wczeniej.
Tak naprawd kada gimnastyka umysu
jest dobra. Wane, eby wiczy regularnie. Chocia wiele wskazuje, e uywanie jzyka jest jedn
znajlepszych, bo bardzo zoon gimnastyk
mwi dr hab. Haman. Stopie stymulacji zdaje
si tu kluczowy. Niewykluczone jednak, e wystarczy by tylko superaktywnym intelektualnie.
Na razie nikt chyba nie bada jeszcze na przykad jednojzycznych profesorw matematyki.
Ale czy tacy wogle istniej? dodaje badaczka.

Emocje te si licz

Decyzja o pielgnowaniu dwujzycznoci

niekoniecznie bywa atwa, ale warto pamita,
e przyniesie zyski. Nie tylko intelektualne, ale
iemocjonalne. Jeli nasza rodzina uywa wielu
jzykw, amy tylko jednego, tracimy kontakt zjej
czci. Ludzie nie zdaj sobie sprawy ztego, jakie
to moe powodowa problemy psychologiczne,

na przykad udzieci przestrzega dr hab. Haman. Zdarza si, e rodzice wyjedajcy zPolski
do Wielkiej Brytanii chc, by ich dzieci jak najszybciej zintegroway si znowym otoczeniem.
Wefekcie przestaj mwi po polsku. Podobnie
zdarza si te wmaestwach mieszanych.
Uczenie si jzyka wikszoci, czyli wtym
wypadku angielskiego, iintegracja wnowym
rodowisku nie ucierpi, jeli rodzice bd te
dbali odrugi jzyk. Jeli zarzuc jego uywanie,
po latach odkryj, e ich dziecko nie jest wstanie
si komunikowa zkuzynami czy dziadkami.
Dopiero zopnieniem okazuje si, e wizy
rodzinne maj wiksze znaczenie, ni mona
by przypuszcza mwi dr Haman. Bo korzyci zdwujzycznoci wcale nie musi by tylko sprawnie dziaajcy mzg, lecz take dua
rnorodna rodzina, ktrej czonkowie potrafi
powiedzie kocham ci wkilku jzykach.
Anna Piotrowska

Staro przychodzi pniej

JZYKOWY OBRAZ WIATA

zyk, jego gramatyka izasoby sownictwa, wpywaj na to, jak postrzegaj wiat
mwicy nim ludzie. Inuici znaj dziesitki sw na okrelenie niegu, astepowi
pasterze trawy. Jak maj si sprawy wprzypadku mniej egzotycznych spoecznoci? Prof. Panos Athanasopoulos zNewcastle University ustali, e wzalenoci
od aktualnie uywanego jzyka przestawiamy si na zakres poj, ktre s dla niego
charakterystyczne. Wcale nie trzeba zna obcego jzyka perfekcyjnie, by dowiadczy
tego efektu. Wjzyku angielskim wystpuje jedno okrelenie koloru niebieskiego
blue, natomiast wjaposkim istnieje okrelenie mizuiro (jasnoniebieski) iao
(ciemnoniebieski). Prof. Athanasopoulos odkry, e osoby mwice jedynie po japosku s wstanie rozrnia odcienie niebieskiego lepiej ni osoby anglojzyczne. Co
ciekawe, uosb posugujcych si oboma jzykami postrzeganie tego koloru zaleao
od tego, ktrego zjzykw czciej uywali. Tak samo jak uczysz si nowego jzyka,
jego sownictwa igramatyki, tak samo niewiadomie uczysz si nowego sposobu
postrzegania wiata za jego porednictwem mwi prof. Athanasopoulos.

FOT. CHRIS YOUNG/THE NEW YORK TIMES/EAST NEWS[2], CORBIS/PROFIMEDIA

Co ciekawe, wydaje si, e elastyczno umysu utrzymuje si u dwujzycznych waciwie

przez cae ycie. Dr Brian T. Gold zUniversity
of Kentucky College of Medicine postanowi
sprawdzi za pomoc funkcjonalnego rezonansu
magnetycznego, jak pracuj mzgi osb midzy
60. i68. rokiem ycia, jedno- idwujzycznych,
wtrakcie rozwizywania zada sprawdzajcych
ich umiejtnoci poznawcze. Okazao si, e ci
drudzy wkadaj wto mniej wysiku, to znaczy
zuywaj mniej energii. Is na dodatek szybsi!
To dlatego, e dwujzyczno przeorganizowuje niektre rejony mzgu, pozwalajc na
bardziej efektywne przetwarzanie informacji.
Tak przynajmniej twierdzi prof. Ellen Bialystok
zkanadyjskiego York University, jedna znajsynniejszych badaczek dwujzycznoci na wiecie.
Wartykule opublikowanym wTrends in Cognitive Sciences w2012 roku przekonuje, e
uywanie dwch jzykw wzmacnia rezerw
poznawcz ochronny efekt, zabezpieczajcy
przed demencj, ktry pojawia si na skutek odpowiedniej stymulacji, na przykad intelektualnej. Dlatego uosb dwujzycznych pniej ni
ujednojzycznych pojawiaj si oznaki otpienia.
Podobnie jest zobjawami choroby Alzheimera,
co odkryli belgijscy naukowcy zuniwersytetu
wGhent. Ich badanie przeprowadzone zudziaem ponad 130 osb cierpicych na t chorob

73
2820318
2820318

fo0216_213_v3_FO1602_PSYCH_Dwujezycznosc.indd 5

05/01/16 12:16

Ekologia

Zjadamy dungl
Od lipca do listopada satelity NASA
wychwyciy ponad 117 tysicy
poarw lasw tropikalnych
Indonezji, emitujcych do
atmosfery wicej CO2
ni caa gospodarka
USA. Za t klsk
odpowiedzialny
jest kady
z nas, codziennie
kupujc produkty
zawierajce
olej palmowy

117 000

poarw w Indonezji
w pi miesicy to
efekt wypalania lasw
pod uprawy palm.

W rejonach poarw
wskanik zanieczyszczenia
powietrza (PSI) przekroczy

2000

jednostek (wartoci
powyej 300 s uwaane za
niebezpieczne dla
zdrowia i ycia).

Jakub Urbaski

Doktor biologii, tumacz i dziennikarz,

przewodnik po Papui, kilkakrotnie
odwiedza Indonezj.

opiero gdy chmury dymu zasnuy Singapur ispor cz Pwyspu

Malajskiego, wiat zrozumia, e sezonowe poary lasw na wyspach
Indonezji wymkny si spod kontroli. Sumatra, Borneo iPapua
Zachodnia paliy si od lipca do pocztku listopada. Poary
uznano za najwiksz klsk ekologiczn XXI wieku wywoan
przez czowieka. Zgino wnich kilkadziesit osb, anaukowcy ostrzegaj, e
WWF szacuje, e w cigu
mieszkacom Indonezji iMalezji grozi epidemia chorb ukadu oddechowego.
ostatnich 10 lat populacja
Wiele ztych poarw wywoay ekipy karczujce lasy pod plantacje palm
orangutanw zmniejszya si o
olejowych. Ogie to najtasza metoda przygotowania terenu pod upraw. To, co
zostanie po ciciu pni (czsto kilkusetletnich drzew, beztrosko przerabianych
na tarcic budowlan lub pulp do produkcji papieru), jest wypalane. Bogaty
wpotas popi jeszcze przez kilka lat bdzie jako nawz wspomaga kwitnienie,
zwikszajc plony. Dlatego na poary przymyka si oko, chocia polityka wiadomych zaniedba powoduje katastrofalne inieodwracalne skutki.
Wponcych lasach gin setki gatunkw rolin izwierzt, wtym zagroone
niedwiedzie malajskie, orangutany, nosoroce jawajskie itygrysy sumatrzaskie. Due
krgowce to ikony, ale katastrofa dotyczy te chrzszczy, motyli iptakw. Ekosystemy
lasw deszczowych uznawane s za najbogatsze pod wzgldem rnorodnoci na wiecie.

30 proc.

74

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_219_v2_FO1602_CYW_Olej_palmowy.indd 2

04/01/2016 16:27

NISZCZY RODOWISKO I ZDROWIE

eszcze 100 lat temu olej palmowy wykorzystywano

jako smar do maszyn, dzi jest podstawowym surowcem do wyrobu kosmetykw,
rodkw czystoci, biopaliw i przetworzonej
ywnoci. Komercyjny sukces zawdziKOSMETYKI
cza wysokiej wydajnoci i niskiej cenie.
Olej palmowy jest
Na etykietach moe kry si pod rpowszechnie stosowany
nymi nazwami jako: olej rolinny, olej
do produkcji kosmetykw,
pochodzenia rolinnego, tuszcz rolingwnie myde i szamponw,
ny utwardzany. W skadzie produktw
ale mona go te znale
moemy znale te jego pochodne, jak
w pomadkach.
np. alkohol palmitylowy.

KARMA
DLA ZWIERZT

Jako najtaszy tuszcz olej

palmowy dodawany jest
do karm w charakterze
wypeniacza.

FASTFOODY
I MROONKI

OLEJ
PALMOWY

Podstawowy tuszcz
wykorzystywany w produkcji
przetworzonej ywnoci, mroonych
frytek, gotowych hamburgerw,
panierowanych ryb, mleka
w proszku. Stanowi do
20 proc. zupek i makaronw
byskawicznych.

BIOPALIWA

SODYCZE
I PRZEKSKI

Ze wzgldu
na nisk cen
stanowi powan
alternatyw
dla bioetanolu.

FOT. SHUTTERSTOCK (8), IRSAN MULYADI/ANTARA FOTO/

REUTERS/FORUM, BEAWIHARTA/REUTERS/FORUM (2)

Wspomagany sztucznymi
aromatami zastpuje szlachetne
tuszcze. Dziki niemu lody maj
gadk konsystencj,
a czekolady poyskuj
i nie topi si
w doni.

RODKI
CZYSTOCI

Z oleju palmowego uzyskuje

si przemysowo midzy
innymi laurylosiarczan sodu
SLS. To jeden z detergentw
najczciej stosowanych
w rodkach czystoci.

75
2820318
2820318

fo0216_219_v2_FO1602_CYW_Olej_palmowy.indd 3

04/01/2016 16:28

Ekologia

2000

2006

2012

Co trzy lata na wiecie znikaj lasy tropikalne

o powierzchni Polski. Powysze zdjcia
satelitarne pokazuj skal wylesienia, jakiego
dokonano na Sumatrze w cigu 12 lat.
W obrbie ekosystemu jednego drzewa w lesie rwnikowym moe wystpowa
wicej gatunkw mrwek ni wcaej Polsce
zauwaa Krzysztof Wystrach, dendrolog,
autor projektu Wkoronach drzew, badajcy
biornorodnoci ekosystemw lasw tropikalnych. Majce tysice lat ekosystemy ogie
niszczy bezpowrotnie wkilka dni. Zamieniaj
si wdymice zgliszcza, zktrych wcigu kilku
sezonw woda spukuje resztki yznej warstwy,
zostawiajc jedynie boto.
Problem moe wydawa si odlegy, ale za
to, e na drugim kocu wiata pon lasy, jestemy wduej mierze odpowiedzialni my konsumenci najtaszego tuszczu wiata, wcenie
500 dol. za ton (tona oleju sonecznikowego
kosztuje 1000 dol., aoliwy zpierwszego toczenia 4500 dol.).
To przede wszystkim ze wzgldu na cen
olej palmowy sta si nieodcznym skadnikiem naszej diety. Obecnie jest najpopularniejszym tuszczem spoywczym na wiecie. Wystpuje wprzewaajcej wikszoci sodyczy,
wchipsach, mroonych frytkach, wdlinach,
margarynach, zupach w proszku, patkach
zboowych isetkach innych produktw przetworzonych. Jeli znajdziemy na etykiecie napis
olej rolinny, moemy by prawie pewni, e
76

produkt zawiera wanie olej palmowy. Jego

pochodne s z kolei bazowym skadnikiem
szamponw, myde, pynw do kpieli, kremw
iodywek, asam olej palmowy wykorzystywany jest te do produkcji biopaliw.

Roliny ozdobne, smar iolej

Dorastajce do 20 m wysokoci palmy

olejowca gwinejskiego sprowadzili do Azji (na
Jaw) Holendrzy wpierwszej poowie XIX w.

Zpocztku sadzono je jako roliny ozdobne.

Rozwijajcy si dynamicznie przemys sprawi,
e olej palmowy zaczto wykorzystywa jako
smar do maszyn. Pod koniec XIX w. na terenie
dzisiejszej Malezji iIndonezji pojawiy si pierwsze plantacje kelapa sawit kokosa palmowego.
Niespena 150 lat pniej rolina ta przyczynia
si do zagady tropikalnych lasw Borneo, Sumatry, Nowej Gwinei iPwyspu Malajskiego.
Rosncy popyt sprawi, e olej palmowy sta si

MNIEJ LASW, WICEJ POWODZI

ezultatem masowego wycinania lasw jest pustynnienie terenw

i zaburzenie gospodarki wodnej. Na wylesionych gruntach woda spywa
bez przeszkd, unoszc ze sob bryy ziemi ipowodujc osuwanie si terenu.
Bangladesz jest regularnie pustoszony przez powodzie, gdy ogoocono zlasw
ciany Himalajw. Haiti, dzielce zDominikan wysp otej samej nazwie, wycio
wikszo swoich lasw. Wrezultacie kady przechodzcy przez Karaiby huragan
nigdzie indziej nie wywouje takich spustosze jak na Haiti. Nadmiar wody zopadw nie jest zatrzymywany przez lasy, azway bota zatapiaj dziesitki wiosek
izabijaj setki ludzi rocznie.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_219_v2_FO1602_CYW_Olej_palmowy.indd 4

04/01/2016 16:29

PALM OIL PRODUCTION

Elaeis guineensis is a tropical forest

year from
after both
Indonesia overtook
Fruit grows in
palm. Oil can be One
extracted
large bunches
Endosperm
- Palm-kernel oil
Malaysia
as
the
world's
top
palm
oil
the fruit, to make crude palm oil (CPO),
on the palm
Used in various non-edible products
producer,
hundreds
of
illegal
and the seed, to make palm-kernel oil
such
as
detergents,
cosmetics
and
plastics
plantations are thought to riddle
its reserves
Elaeis guineensis is a tropical forest
palm. Oil can be extracted from both
the fruit, to make crude palm oil (CPO),
and the seed, to make palm-kernel oil

Mes
Mos

Endosperm - Palm-kernel oil

Used in various non-edible products
such as detergents, cosmetics and plastics

UPRAWY PALM OLEJOWYCH

Ilo hektarw wykorzystywanych pod uprawy palm w poszczeglnych krajach

ponad 1 mln ha
100 0001 mln ha
poniej 100 000 ha

Nigeria

dane z 2006 roku

Malezja

A 2007 United Nations report found forest conversion for

Kalimantan threat
Uprawa
Indonezja
palm oil plantations was Indonesias leading cause of deforestation
Expansion of oil palm plantations currently threa
palm olejowych
3.3 million hectares of forest
Keywydajna.
oil palm areas in Malaysia and Indonesia
jest wyjtkowo

Przecitny hektar plantacji

to okoo
Nanggroe

600 km

300 miles

150 palm,

Planned oil palm plantations:

CURRENT
Sabah report found forest conversion for
Sarawak
A 2007
United Nations
palm oil plantations was Indonesias leading cause of deforestation
M A L AY S I A
ktre ju po dwch latach
Key oil palm areas in
Malaysia and
Indonesia
West
Papua
West
Aceh
Darussalam

od posadzenia zaczynaj
Riau
obficie owocowa.
300 miles
West
Sumatra

Nanggroe
Aceh
Jambi
Darussalam

INDONESIA

M A L AY S I A

Bali

Riau
Sources: CIFOR, UN, FAOSTAT
West
Sumatra

gwnym produktem rolnictwa najpierw Malezji, aod kilkunastu lat rwnie Indonezji.
Szacuje si, e warto eksportu oleju tylko
ztych dwch krajw wynosi ponad 40 mld dol.
rocznie. To potny zastrzyk pienidzy napdzajcy gospodark izasilajcy konta oficjeli
odpowiedzialnych za udzielanie koncesji na
wycink lasw, oraz mafiosw powizanych
zwojskiem, sprawujcych piecz nad olejowym
biznesem. Ci ludzie s cakowicie pozbawieni
skrupuw wcigu ostatnich 40 lat 30-krotnie zwikszyli obszary upraw palm olejowych.
W2011 roku plantacje wtym kraju zajmoway
blisko 8 mln hektarw to jedna czwarta powierzchni Polski. Co czwarte drzewo wycinane wIndonezji pada pod ciosami siekier ipi
drwali karczujcych las deszczowy pod plantacje palm olejowych.

Jambi

Papua

600 km

West
Kalimantan
Central
Kalimantan
South
Kalimantan

INDONESIA
Bali
Graphic INDONESIA-FOREST/PALM
Story
INDONESIA-FOREST/PALM
Size CIFOR,
15UN,
x 18.5
cm
Sources:
FAOSTAT
Artist
Simon Scarr

INDONE

Planned oil palm plantations:

CURRENT

Sabah

2020
projection

Forest
coverage

West Papua
Papua Z hektara

mona pozyska

10 ton

owocw, a dobre krzywki

owocuj
nawet przez
Date
23 / 09 / 09
25 lat.
Reporter
Research Scarr
Code
ENV

Copyright Reuters 2009. All rights reserved. http://www.reuters.se/media/graphics/

Graphic
Story
Size
Artist

Date
Reporter
Research
Code

INDONESIA-FOREST/PALM
INDONESIA-FOREST/PALM
15 x 18.5 cm
Simon Scarr

23 / 09
Scarr
ENV

Copyright Reuters 2009. All rights reserved. http://www.reuters.se/media/graphics/

Zrwnowaona
alternatywa?

Przecitna palma
daje rocznie ponad

Co moemy zrobi, by ratowa lasy Indonezji? Oleju palmowego znaszego ycia raczej
nie wyeliminujemy. Nie da si bowiem wyprodukowa adnego innego oleju rolinnego tak
tanio na olbrzymi skal. Warto jednak ograniczy jego zuycie, tym samym osabiajc popyt
rynkowy.

40 kg

oleju z owocw i kilka

kilogramw oleju
z rdzenia palmowego.
77
2820318
2820318

fo0216_219_v2_FO1602_CYW_Olej_palmowy.indd 5

Non-fore

1950
Kalimantan threat MALAYSIA
Expansion of oil palm plantat
3.3 million hectares of Kaliman
forest

FOT. YUONO TANTO H/NURPHOTO/ZUMA PRESS/FORUM, REUTERS/FORUM, SHUTTERSTOCK, DR (3)

Poary wymykaj si spod kontroli

zwaszcza na bagnistych nizinach, gdzie
ogniem zajmuj si torfowiska. Torf potrafi
pali si miesicami, a ogie szybko
rozprzestrzenia si pod powierzchni
ziemi, przez co poary trudno ugasi.

Kalimantan
Central
Kalimantan
South
Kalimantan
Sarawak

In forest

04/01/2016 16:29

Ekologia

Szacuje si, e
z jednego hektara
plantacji palm
mona uzyska
10 razy wicej
oleju ni z innych
upraw rolin
olejowych.

WIEO TOCZONY OLEJ PALMOWY

ma kolor pomaraczowoczerwony, za spraw

sporej zawartoci beta-karotenu, likopenu
i witaminy E oraz antyoksydantw. W procesie rafinacji z oleju oddzielane s parafiny,
przez co wzrasta procentowy udzia
nienasyconych kwasw tuszczowych
jednoczenie podgrzewanie niszczy
wiele skadnikw odywczych.
Rafinowany olej palmowy zmienia
kolor na biaawy lub ty.
W takiej postaci jest masowo
wykorzystywany w przemyle
spoywczym.

By moe alternatyw dla niego stan si powoli wchodzce na rynek oleje

toczone z owadw, na przykad larw
mcznika lub hermetii. Pod wzgldem zawartoci nasyconych kwasw tuszczowych
olej palmowy paradoksalnie bardziej przypomina tuszcze zwierzce zwraca uwag
prof. Edward Rj zInstytutu Nowych Syntez
Chemicznych wPuawach.

Wace

50 kg

FOT. SAMSUL SAID/REUTERS/FORUM, AFOLABI SOTUNDE/REUTERS/FORUM, SHUTTERSTOCK

Kupuj odpowiedzialnie

Warto te wybiera produkty zawierajce

olej certyfikowany, pochodzcy ze zrwnowaonych upraw. Ale itu napotykamy problemy.
W 2004 roku z inicjatywy WWF powoano
do ycia organizacj RSPO Roundtable for
Sustainable Palm Oil (Okrgy St na Rzecz
Zrwnowaonej Produkcji Oleju Palmowego) monitorujc rynek oleju palmowego na
wiecie. Skupia ona zarwno najwikszych
producentw oleju, jak i najwikszych odbiorcw, gigantw przemysu spoywczego
ikosmetycznego. Jej celem jest certyfikowanie oleju pochodzcego ze zrwnowaonych
upraw czyli pozyskanego zeksploatacji ju
istniejcych plantacji, bez wycinki kolejnych
poaci lasu. Niestety potny rynek wymyka
si spod kontroli tej organizacji. Brudny, niecertyfikowany olej jest prany na wielk skal
rafinerie iprzetwrnie przyjmuj niewielk
frakcj owocw zekologicznych plantacji tylko
po to, by uzyska certyfikat na olej zawierajcy
ledwie 15 proc. czystego surowca.
Pod naciskiem konsumentw niektre
firmy kosmetyczne zrezygnoway w swoich
produktach zoleju palmowego (Lush), inne
ograniczyy si do kontrolowanych rde
78

owocostany skadaj si
z ponad tysica owocw,
zawierajcych do
30 proc. tuszczu.

(Body Shop). Negatywna kampania wizerunkowa zainicjowana przez Greenpeace sprawia,

e koncern Nestl zobowiza si wyeliminowa
sporddostawcw firmy, ktrych dziaalno
moe degradowa rodowisko. Unilever czy
nomen omen Palmolive ograniczaj zuycie
oleju iangauj si waktywnoci RSPO. To
wszystko jednak zbyt mao, by powstrzyma
niszczenie lasw.
Moe wic zacz bojkotowa produkty zawierajce olej palmowy? Powinnimy przesta
je nutell, bo zawiera olej palmowy, ktrego
produkcja wymusza masow wycink drzew
iwielkie zniszczenia rodowiska wezwaa
niedawno francuska minister rodowiska Segolene Royal. Jej stanowisko spotkao si jednak
zostr krytyk, nastpnego dnia Royal przepraszaa za swoje sowa, awoska minister rodowiska Gian Luca Galetti (producent nutelli,

koncern Ferreo pochodzi zWoch) napisaa

na Twitterze: Zostawcie wspokoju woskie
produkty. Dzi na kolacj jem chleb znutell.
Amoe na wasn rk szuka zamiennikw? Wdziaach ze zdrow ywnoci mona
czasem znale produkty niezawierajce oleju
palmowego. Sk wtym, e nie kady ma do nich
dostp iczas, by czyta etykiety. Znalezienie
alternatywy czsto te graniczy zcudem.
Kupujc produkty zawierajce olej palmowy, warto pamita o jednym: jeli rosncy
od lat popyt na olej bdzie si utrzymywa
awedug prognoz FAO do 2020 roku ulegnie
podwojeniu problem poarw lasw tropikalnych wIndonezji wkrtce si rozwie. Przestan istnie.
Jakub Urbaski

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_219_v2_FO1602_CYW_Olej_palmowy.indd 6

04/01/2016 16:30

NAMYSW
Tu nie trzeba si spieszy

Tradycje browarnicze w Namysowie s tak stare jak historia miasta.

Sigajc po butelk ze zocistym napojem, mona wspomnie,
e tego smaku prbowa kiedy sam krl Kazimierz Wielki

amysw kojarzy si zazwyczaj zdwoma miejscami: zabytkowym rynkiem i jednym

z najstarszych browarw
w Polsce. Pierwsza wzmianka o ksicej sodowni i warzelni pochodzi ju
zkwietnia 1321 roku. Icho na przestrzeni wiekw Namysw przechodzi
zrk do rk, to browarnictwo zawsze
byo mocn stron tego miejsca idum
tutejszych mieszkacw.
Do dzi, cho w samym browarze
wprowadzono wiele udoskonale idcych z duchem czasu, to nacisk na
piwowarsk tradycj jest tu zawsze

na pierwszym miejscu. Sekret smaku

ijakoci namysowskiego piwa tkwi bowiem wtechnnologii produkcji. Najpierw
odbywa si tak zwane rutowanie, czyli
oddzielenie usek od ziaren idelikatne ich

Czy wiesz, e...?

Kolejni wadcy szli na rk namysowskim
mieszczanom, dajc im przywileje monopolu
na piwo. Jako pierwszy w1416 zrobi to krl
Czech iWgier zakazujc sprowadzania
do Namysowa jakiegokolwiek piwa.
Wdrugiej poowie XVI wieku browar musia na kilka lat
przerwa produkcj zpowodu suszy. Wtym czasie woda
wWidawie zupenie wyscha.
XIX wiek to lata rozkwitu browaru namysowskiego.
Wwczas by on pod piecz znakomitego rodu
piwowarskiego Haselbachw.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej browar
zaopatrywa miasto wwod ienergi elektryczn.

Kunszt tutejszych
piwowarw doceniaj
te profesjonalici.
Piwo Namysw Pils
zostao nagrodzone
zotym medalem podczas profesjonalnego
konkursu Golden Beer
Poland 2015 wkategorii Jasny lager
Pene, jako bezkonkurencyjne pord a
33 piw zgoszonych
wtej kategorii.

rozdrobnienie. Taki wieo zmielony sd

jest podgrzewany wszerokim zakresie
temperatur wtzw. procesie zacierania.
Kolejnym krokiem jest filtracja zacieru,
wczasie ktrej otrzymujemy brzeczk
do ktrej dopiero na tym etapie dodaje
si chmiel. W tym momencie zaczyna
rodzi si charakterystyczna goryczka
ichmielowy aromat przyszego piwa.
Na dalszym etapie do brzeczki dodaje
si drode inapowietrza j, aby fermentacja ruszya, acukry zaczy zamienia si walkohol idwutlenek wgla.
Itu dochodzimy do sedna czyli tego,
co wyrnia Browar Namysw od setek lat piwo fermentuje tu wotwartych
kadziach ita metoda jest wykorzystywana do dzi wtworzeniu sztandarowych
piw namysowskich. Tradycyjna metoda
dolnej fermentacji, stosowana wpiwowarstwie od najdawniejszych czasw
chodzi oto, e drode gromadz si
na dnie kadzi wymaga wicej czasu
inadzoru dowiadczonego piwowara. To
wiadomy wybr, ktry zapewnia spokojn fermentacj piwa wjego wasnym,
nieprzyspieszanym tempie. W otwartych kadziach, wodrnieniu od produkcji
przemysowej, piwo nie jest poddawane
wysokim cinieniom. Dziki temu drode maj dogodne warunki do swobodnej
fermentacji, skutkujcej wyksztaceniem
si unikatowego smaku piwa.

2820318
2820318

fo0216_216_v1_FO1602_ADV_Namyslow.indd 3

31/12/2015 10:39

Cywilizacja

Podruj dla szczcia

Zimowe i letnie wdrwki maj zbawienny wpyw na zdrowie.
Podrnicy pi lepiej, s mniej zestresowani i bardziej kreatywni
Karolina Apiecionek

Publikowaa m.in. w Focusie Historia,

Fit&Formie i w Sekretach Nauki.
Autorka ksiki Mundial `74.
Interesuje si antropologi kulturow,
pik non i histori XX wieku.

FOT. SHUTTERSTOCK

u pierwszego dnia urlopu nastpuje

redukcja stresu uprzepracowanych
wynika zraportu opublikowanego przez Amerykaskie Stowarzyszenie Turystyki. W dokumencie
The Benefits are Everywhere mona przeczyta, e podrnicy pi lepiej, aefekt ten utrzymuje si jeszcze dugo po powrocie do domu.
Poza tym wrd globtroterw ronie satysfakcja
zpoycia maeskiego, zacieniaj si wizi rodzinne, wzrasta kreatywno ipoczucie spenienia yciowego.
80

Aby dobrze zaplanowa wypraw, warto

Sama zmiana otoczenia poprawia zdrowie.
Brytyjscy naukowcy zUniwersytetu wEssex skorzysta zporad ekspertw wzakresie ekwiudowodnili, e patrzenie na krajobraz napunku. Przy zwikszonym wysiku fizyczturalny korzystnie wpywa na ukad
nym, kadego dnia wdrwki nasz
nerwowy. Uczestnikom eksperyorganizm bdzie potrzebowa
ok. 5 tys. kalorii. Przy piciomentu pokazywali dwa rodzaje
dniowej trasie jest to 25 tys.
slajdw ze zdjciami przyrody
iscenami zycia miejskiego.
kalorii, czyli rwnowarto a
Polakw deklaruje,
100 czekoladowych batonw!
Nastpnie poddawali ich stree najlepiej
sujcemu wiczeniu. Okazao
Zmieszczenie w plecaku tak
wypoczywa
si, e aktywno ukadu przyduej iloci jedzenia moe wyw grach
dawa si nierealne, ale Eric the
wspczulnego, odpowiedzialnego za odprenie organizmu,
Black, autor Backpacking Blog,
bya znacznie wysza, gdy przed
udowadnia, e to moliwe. Trzeba
stresujcym zadaniem badani ogldali
tylko starannie dobra wysokokaloryczne produkty, takie jak owsianka, tortille, paniekrajobraz naturalny.
Jak wiadomo, najpikniejsze panoramy roz- rowana mozzarella, salami, tuczyk czy krakersy.
cigaj si zgrskich przeczy. By moe wa- Przydatnymi dodatkami okazuj si ostry sos
nie dlatego wypaleni zawodowo gdy ju rzucaj iprzyprawy, bo po kilku dniach menu staje si,
wszystko, to zazwyczajuciekaj akurat wgry. delikatnie mwic, monotonne.

41 %

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_211_v1_FO1602_Cypr_kontekst.indd 80

31/12/2015 09:54

Nieskazitelnie czysta natura, gocinno, ciepo,

czas zatrzymany na duej.

Afrodyta, bogini mioci, wyonia si z turkusowych wd Cypru.

Nikogo nie dziwi wic boskie pikno wyspy i nieziemski klimat starych miasteczek.
Ciesz si Cyprem! Przez zabytkowe mosty dotrzyj do malowniczych grskich
osad tam poznasz kultur i zwyczaje tego kraju.
Podaj za gosem serca, aby dowiadczy zapierajcego dech w piersiach pikna.
Odkryj swj wasny Cypr

Unia Europejska
Europejski Fundusz
Rozwoju Regionalnego

Republika Cypryjska

Fundusze Strukturalne
Unii Europejskiej na Cyprze

2820318

Projekt jest wspfinansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR)

oraz Fundusze Krajowe

2820318

Technologia

POLIGLOCI ONLINE

olscy internauci znaj na og tylko Tumacza Google, obsugujcego 90 jzykw. Ma

on ciekawe opcje, takie jak tumaczenie caej
zawartoci wskazanej przez nas strony internetowej.
Warto jednak pamita, e istniej inne serwisy warte wyprbowania:

www.translate.google.pl

90
jzykw

43
jzyki

www.freetranslation.
com

36

jzykw
www.babelxl.com

51

FOT. EAST NEWS, MATERIAY PASOWE

jzykw

www.freetranslations.org

52
jzyki

82

www.bing.com/translator

Na wzmiank
zasuguje te
polski tumacz
online Translatica.
Obsuguje co
prawda tylko cztery
jzyki, ale jest
produktem polskiej
firmy, wic moe
lepiej radzi sobie
z polszczyzn.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_218_v2_FO1602_TECH_Tlumacze.indd 2

04/01/2016 15:28

6w

Czego nie przetumaczy

komputer?
Tumacze mog na razie
spa spokojnie. Maszyny
nadal nie s w stanie
ich zastpi zwaszcza
wtedy, gdy w gr wchodz
emocje
Grzegorz Kubera

Dziennikarz ekonomiczny
i technologiczny, od 10 lat publikujcy
w tytuach prasowych i internetowych.

owie science fiction Autostopem przez Galaktyk, napisana

przez Douglasa Adamsa pod koniec lat 70. XX wieku, bya wyjtkowo trafn przepowiedni
technologiczn. Superkomputery, e-booki,
bezprzewodowy dostp do informacji, encyklopedia pisana wsplnie przez wielu autorw
wszystkie te wynalazki opisane wksice s
dzi czym zupenie normalnym. Nadal jednak nie moemy posuy si uniwersalnym
tumaczem, ktrego dziaanie Adams opisa
tak: Zryb Babel wuchu rozumie si natych-

www.translatica.pl

miast kade sowo mwione wjakimkolwiek

jzyku.
Kiedy doczekamy si takiego gadetu?
Myl, e dopiero za kilkadziesit lat. Tumaczenie jzyka mwionego okazao si wikszym
wyzwaniem, ni mona byoby przypuszcza
kilkadziesit lat temu mwi prof. Krzysztof Jassem, specjalista od tumacze komputerowych zUniwersytetu Adama Mickiewicza
wPoznaniu.

Skype: tumaczenie wlocie

Teoretycznie mamy ju pierwsze aplikacje,

ktre na to pozwalaj. Najbardziej popularn
znich jest Tumacz Google. Po zainstalowaniu
na smartfonie potrafi nie tylko przetumaczy
to, co powiemy do mikrofonu. Ma te tzw. tryb
konwersacji. Wyobramy sobie, e jestemy
wBerlinie ichcemy dokona rezerwacji whotelu. Moemy mwi po polsku do aplikacji,
ata bdzie wypowiada nasze zdania po niemiecku na gos oraz na bieco tumaczy to,
co mwi obsuga hotelowa.
Dzisiaj tumaczenia s na znacznie wyszym poziomie ni jeszcze 23 lata temu. Ale
ten mechanizm nadal nie jest bezbdny
przyznaje Piotr Zalewski z Google Polska.
Problemem s np. dwiki takie jak yyy czy
umm, kiedy zastanawiamy si, co powiedzie. Aplikacja moe je le zinterpretowa,
dlatego naley do niej mwi powoli, starannie dobierajc sowa. Podobn funkcj ma
od niedawna popularny komunikator internetowy Skype. Potrafi on tumaczy wczasie
rzeczywistym rozmowy prowadzone w takich
jzykach jak angielski, hiszpaski, chiski,

jzyki

woski, francuski iniemiecki. Take iwtym

przypadku najlepiej jest prowadzi rozmow
wcichym zamknitym pomieszczeniu, korzystajc zzestawu suchawkowego.
Tumaczenie mowy jest wyzwaniem dla
komputerw zkilku przyczyn. Chodzi midzy innymi otechnologi jej rozpoznawania,
ktra wci jest niedoskonaa. Wane jest te
to, e sam jzyk mwiony jest niedoskonay.
Peno wnim wtrce, niedomwie, zawaha wylicza prof. Jassem. Co wicej, programy zajmujce si tumaczeniem ucz si tej
sztuki, analizujc due zbiory tekstw tak
zwane korpusy. Wprzypadku mowy takich
zasobw jest zdecydowanie mniej ni tych
wformie tekstowej.

Google: wpisz lub poka

Dlatego komputerowi tumacze znacznie

lepiej radz sobie dzi zdyskusjami na czacie,
artykuami, anawet napisami. Ot ostatni
funkcj zosta niedawno wzbogacony Tumacz Google. Wystarczy sfotografowa napis
wobcym jzyku, by natychmiast otrzyma jego
tumaczenie.
Tumacz komputerowy nieustannie si doskonali, analizujc dostpne winternecie teksty, ktre kto wczeniej przetumaczy na jzyk
obcy. Dlatego wanie Google waciciel najwikszej wyszukiwarki internetowej na wiecie
tak dobrze sobie ztym radzi. Po prostu jest
wstanie nakarmi swoje programy tumaczce ogromn iloci korpusw jzykowych.
Jego najwikszym konkurentem jest Microsoft,
do ktrego naley serwis Bing Translator oraz
wspomniana aplikacja Skype.
83

2820318
2820318

fo0216_218_v2_FO1602_TECH_Tlumacze.indd 3

04/01/2016 15:28

Technologia
Gdy w2006 r. pojawi si Google Translate,
prognozowano, e wniedalekiej przyszoci nikt
nie bdzie potrzebowa tumacza zkrwi ikoci.
Tymczasem mino 10 lat ipraktycznie nic si nie
zmienio mwi Jakub Rybicki zwrocawskiego biura tumacze Sigma. Po czci wynika to
zniedoskonaoci samych systemw tumaczcych. Np. wikszo znich nie tumaczy caych
zda, lecz najpierw dzieli je na fragmenty. To
moe sprawia problemy wprzypadku jzykw
znietypow skadni. Wniemieckim czasownik
czsto jest na kocu zdania. Po podzieleniu go
na fragmenty tumaczenie jest trudniejsze do
wykonania wyjania prof. Jassem.

Polski: nie taki trudny

Osobn kwesti jest to, e komputerowi tumacze nie najlepiej radz sobie zpolszczyzn.
Zwaszcza nasza gramatyka cieszy si z saw.
Dla wikszoci obcokrajowcw uczcych si
polskiego szokiem jest liczba przypadkw czy
kocwek fleksyjnych. Aodmiana liczebnikw,
ktrych mamy dziewi rodzajw, to ju prawdziwy koszmar wylicza Jakub Rybicki.
Zt opini nie zgadza si prof. Dariusz Jemielniak, twrca sownika internetowego ling.pl.
Jzyk polski nie jest atwiejszy czy trudniejszy
do tumaczenia ni inne jzyki europejskie. Podstawowy problem to tzw. korpusy rwnolege.
Chodzi ostworzenie setek milionw par zda,
ktre s lustrzanymi tumaczeniami pomidzy
dwoma jzykami. Motywacja finansowa, aby
tworzy takie korpusy dla polskiego, jest cigle mniejsza ni wprzypadku innych, czciej
uywanych jzykw wyjania uczony. Jego
zdaniem dobrego tumacza jzyka polskiego
doczekamy si za kilka lat, gdy udoskonalone
zostan technologie Googlea czy Microsoftu.
Dzi ich skuteczno bywa ograniczona
zprzyczyn czysto technicznych. Google stosuje

jzyki

poleng.pl/tlumacz/

Tumacz internetowy polskiej firmy POLENG to oferta dla specjalistw pozwala wybra,
z jakiej dziedziny jest tekst, ktry chcemy przetumaczy.
tumaczenia porednie zuyciem angielskiego,
co powoduje czasem ciekawe efekty mwi
Jakub Rybicki. Gdy wpiszemy do aplikacji sowo
spryna zzamiarem tumaczenia na woski,
otrzymamy primavera wiosna. Dlaczego?
Po drodze Google tumaczy na angielski, uzyskujc spring. Aponiewa spring to po angielsku zarwno spryna, jak iwiosna, woska
wersja jest bdna. To pokazuje rwnie, jak wan rol wtumaczeniu odgrywa kontekst co,
co komputerom nadal sprawia spore problemy.

Przyszo: specjalistyczna

Tekst niesie ze sob pewn wraliwo

iemocje, ktre powinny zosta zawarte wtu-

NIEMIEC JEST PKIEROWNIKIEM

u w 1947 r. amerykaski naukowiec i matematyk Warren Weaver wpad na

pomys, e tumaczeniem dokumentw mogyby si zaj komputery. Jednak
postpy w tej dziedzinie byy bardzo powolne. Dowodzi tego anegdota, ktr
Juliusz Jerzy Hellinger przytacza w ksice Historie niewiarygodne z 1977 r. Gdy
powsta prototypowy automatyczny tumacz, zrobiono mu test. Zdanie German jest
pprzewodnikiem system mia przetumaczy z angielskiego na niemiecki,
a nastpnie z powrotem. Efekt wyglda tak: Niemiec jest pkierownikiem.
Dopiero w latach 80., kiedy komputery stay si tasze, a zarazem wzrosa
ich moc, skuteczno tego typu programw zacza rosn. Pierwszy komercyjny
system, sucy do tumaczenia jzyka rosyjskiego, angielskiego i niemieckiego na
ukraiski, opracowali ukraiscy naukowcy z Charkowskiego Uniwersytetu Narodowego w 1991 r. Pi lat pniej pojawi si Systran, ktry zapocztkowa trwajc
do dzi epok internetowych serwisw tumaczcych.

84

maczeniu mwi Jakub Zalega, waciciel

biura tumacze Kumiria. Inaczej bdzie to
wygldao wprzypadku pisma urzdowego,
ainaczej wwierszu czy satyrze. System tumaczcy powinien umie rozpozna emocje
wtekcie, anastpnie odwzorowa je winnym jzyku. Prace nad tym trwaj, poniewa
jest to bardzo trudne zadanie wyjania
prof. Jassem.
Dlatego programy komputerowe najlepiej
sprawdzaj si wprzypadku stosunkowo prostych ikrtkich wiadomoci, takich jak e-maile
czy napisy. Specjalistyczne dokumenty to nadal
domena ludzi. Teksty medyczne, techniczne,
prawnicze czy ekonomiczne musz by przetumaczone bezwzgldnie dobrze. Bdy mog
mie powane konsekwencje, takie jak ze dawkowanie leku czy wypadek podczas obsugiwania maszyny wyjania Elbieta Plskowska
zbiura tumacze KMK.
Tu jednak konkurencja ze strony maszyn
ronie szybko. Teksty specjalistyczne s najczciej napisane wpodobny sposb, co uatwia
ich komputerow analiz. Poza tym atwo jest
znale due zbiory dokumentw otej samej
treci wrnych jzykach, np. wprzypadku
przepisw prawnych mwi prof. Jassem.
Zaoona przez niego kilkanacie lat temu firma POLENG jeszcze niedawno konkurowaa
zGoogle, oferujc uniwersalnego tumacza pod
nazw Translatica. Dzi zajmujemy si tworzeniem programw tumaczcych dla specjalistw, bo wtej dziedzinie giganci rynku nadal
nie radz sobie za dobrze mwi uczony.
autor: Grzegorz Kubera
wsppraca: Jan Stradowski

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_218_v2_FO1602_TECH_Tlumacze.indd 4

04/01/2016 15:28

Eskens pisze z pynnoci,

swobod i swad, takich
weteranw jak Connelly,
Lehane czy Coben

Wyborny krymina! wietna historia, wspaniae postacie, suspens To bya doskonaa lektura,
wcigajca od pierwszej strony Jeeli szukasz dobrej lektury, signij po t ksik.
THE BIG THRILL MAGAZINE
Jeeli szukasz inteligentnej, wcigajcej powieci z bohaterami, ktrych los nie bdzie ci obojtny,
signij po Pogrzebane ycie Allena Eskensa. To wspaniaa lektura nie bdziesz zawiedziony!.
SUSPENSE MAGAZINE

Patronat medialny:

2820318
2820318

xxx_FO_0216_Pogrzebane.indd 1

12/21/15 2:24 PM

Historia
Rycina
z amerykaskiej
gazety (1872 r.)
pokazujca egzekucj
czarnoskrych przez
czonka Ku Klux
Klanu. W czasach
Rekonstrukcji
organizacja
dziaaa na
zasadzie pastwa
podziemnego,
w opozycji do
legalnych wadz
narzuconych
przez zwycisk
Pnoc.

86

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_209_v1_FO1602_HISTORIA_Klan.indd 2

31/12/2015 09:47

Klan cigle ywy

Ku Klux Klan powsta z nudy 150 lat temu
na poudniu Stanw Zjednoczonych.
Wkrtce tajne bractwo o bliej
nieokrelonej misji przerodzio si
w najwaniejsz organizacj
rasistowsk wiata

Katarzyna Surmiak-Domaska

Reporterka zwizana
z Duym Formatem,
autorka ksiki Ku Klux Klan.
Tu mieszka mio.

wigilijny wieczr 1865 roku wmiasteczku Pulaski

w stanie Tennessee szeciu przyjaci, modych
oficerw konfederacji, jak
zwykle topio nud wkieliszku. Przegrali wojn, stracili majtki, nie mieli ani zajcia, ani widokw na przyszo. Chopaki, zamy jaki
klub albo co rzuci jeden. Nazw: Ku Klux
Klan wybrali, bo dobrze brzmiaa. Czytelniku,
wymw gono te trzy sowa. Czy ich dwiki
nie przypominaj ci dwiku grzechoczcych
koci? napisze w1884 roku we wspomnieniach jeden znich, kapitan John Lester. Wduchu modnej powieci gotyckiej wymylili postaci: Wielki Cyklop, Wielki Mag... Wycignli
zszafy przecierada iprzebrani za zjawy wyjechali konno na ulic. Wikszo przechodniw
reagowaa miechem. Ale kilku si wystraszyo.
Szybko rozesza si pogoska opowstaniu
tajemnego bractwa obliej nieokrelonej, ale zapewne wiekopomnej misji. Chopcy zPoudnia,
ktrym nie dane byo wykaza si na wojnie,
znw ujrzeli szans na zostanie bohaterami. Klan
mia znich niezy ubaw. Przecigano takiego
kandydata zopask na oczach przez mroczn
piwnic, kazano skada dziwaczn przysig, by
na kocu woy mu na gow koron, ktra po
odsoniciu oczu okazywaa si czapk zolimi
uszami. Kiedy delikwent przekn upokorzenie,
zostawa czonkiem Klanu isam mg uczestniczy wpataniu podobnych figli innym.
Klan szybko przesta suy rozrywce. Po
wyzwoleniu niewolnikw, ktre zwieczyo
wojn secesyjn, biali Poudniowcy wpadali
wpanik. Murzyni wczyli si zdezorientowani po miastach iwsiach, czsto szukajc odwetu.
Rozbj igwat byy na porzdku dziennym. Na
milicj isdy nie byo co liczy, bo wadz na
Poudniu na kilka lat (czas zwany Rekonstrukcj) przejli urzdnicy zPnocy, ktrzy na zo
pokonanym wrogom faworyzowali Afroamerykanw ina si wprowadzali rasow integracj.
Eskapady postaci wprzecieradach byy bez
porwnania skuteczniejsze w utrzymywaniu
porzdku ni dziaalno wadz. Ciemny Murzyn naprawd wierzy, e jedziec bez twarzy
to duch konfederackiego onierza, ktry wrci
zzawiatw, aby przestrzec, e pomimo nowych
porzdkw nadal obowizuje prawo Boga nakazujce czarnemu by sug biaego.

FOT. BE&W, INDIGO

Najpierw tylko straszyli

87
2820318
2820318

fo0216_209_v1_FO1602_HISTORIA_Klan.indd 3

31/12/2015 09:47

Historia

Edward Y. Clarke by jedn z czoowych postaci KKK midzywojnia.

Twrca Departamentu Propagandy zajmowa si znajdowaniem
coraz to nowych wrogw stuprocentowego amerykanizmu.
Kady przejaw zapominania otej hierarchii
mia by surowo karany. Okazao si, e tam
gdzie bawiono si wKu Klux Klan, robio si
bezpieczniej. Grzechem byoby tego nie wykorzysta. Czonkowie Klanu dostrzegli przed sob
cel, ktry pocztkowo nie przyszed im do gowy.
W1867 roku na Zjedzie KKK wNashville
czonkowie zoyli przysig, e bd broni
sabych ibezbronnych, azwaszcza wdw isierot po onierzach Konfederacji. Przywdztwo
obj genera Nathan B. Forrest, ktry przyj
tytu Wielkiego Maga. Konwencja grozy musiaa pozosta. Bez niej Klan straciby sw moc.
Najpierw tylko straszyli. Kostium pozwala
na chytre triki. Ato podali hardemu Murzynowi na powitanie kocian rczk schowan pod
dugim rkawem, ato wrczali zdjt ztuowia wasn gow. Wkrtce zaczy si chosty
imordy. Oprcz wyzwolonych niewolnikw,
celem byli napywajcy zPnocy aroganccy
politycy ibiznesmeni. W1868 r. KKK liczy ju
550 tys. czonkw istawa si legend Poudnia.
Obroc ucinionych.

W latach 20.
XX wieku drugi Ku
Klux Klan liczy
sze milionw
czonkw
w caych Stanach
Zjednoczonych.
Na zdjciu marsz
w Waszyngtonie
w 1926 r. W tle
widoczny budynek
Kapitolu.
Ale tajny charakter organizacji stopniowo
obraca si przeciwko niej samej. Kady przecie
moe przebra si inapa na tego, kogo nie
lubi. Pod Klan podszywali si biali robotnicy
lkajcy si konkurencji czarnych, sadyci, zboczecy, zodzieje, anawet Afroamerykanie. Zaamany tym chaosem genera Forrest w1869 r.
rozwiza Klan iowiadczy, e od tej pory nie

Okazao si, e tam, gdzie bawiono si w Ku Klux

Klan, robio si bezpieczniej. Grzechem byoby
tego nie wykorzysta
88

bierze odpowiedzialnoci za adnego delikwenta wbiaym kapturze. Tak umar ten dziwny
zakon wspomina w1884 roku John C. Lester. Jego narodziny byy przypadkiem, rozwj
komedi, mier tragedi. Nigdy wczeniej ani
nigdy pniej nie byo wamerykaskiej historii
okresu, wktrym podobny twr miaby szans
powsta. Oby nigdy nie wrci!.

Odsona druga

Amerykaski historyk Wyn C. Wade napisa kiedy: Studia nad Klanem to studia nad
nami samymi. Ku Klux Klan czy najwaniejsze aspekty amerykaskiej tradycji. Egzaltacj

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_209_v1_FO1602_HISTORIA_Klan.indd 4

31/12/2015 09:47

Pastor Orrin Van Loon potpiajcy ceremonie

z paleniem krzyy zagin w 1924 r. na 11 dni.
Zosta znaleziony pnagi z wypalonymi
literami KKK na plecach.
religijn purytanw zMayflower, buntowniczo Boston Tea Party, bojowo zdobywcw
Dzikiego Zachodu. Etos kowboja to nic innego
jak unowoczeniona wersja rycerza KKK. Ijeden, idrugi to przybywajcy nie wiadomo skd
samotny jedziec, ktry broni sabych, nie podlega pisanemu prawu, awycznie wasnemu
kodeksowi moralnemu. Ku Klux Klan nigdy
jednak nie by tak zintegrowany ze spoeczestwem ijego duchem jak wswojej drugiej odsonie, ktra zacza si w1915 roku.
Ameryka miaa wwczas nowego wroga.
Imigranta: yda ikatolika. Katolik czci dyktatora zWatykanu irozpija obywateli. yd stawia

synagogi izbyt dobrze radzi sobie winteresach.

25 listopada 1915 roku na grze pod Atlant
grupa pod kierownictwem weteranw pierwszego Klanu rozpalia wielki krzy, symbolizujc pocztek nowego Klanu. Jeli ten pierwszy
by romantycznym zrywem, to ten z1915 roku
przypomina korporacj iidealnie wpasowywa
si wczas dynamicznych przeobrae rynkowych. Dzia Propagandy KKK, na wzr specw
od marketingu, ktrzy generuj nowe potrzeby
konsumpcyjne, wywoywa wswych klientach
kolejne lki. Do listy wrogw Ameryki dopisa:
sprzedawcw alkoholu amicych prohibicj,
kobiety lekkich obyczajw, rozpustnych m-

Koniec bezkarnoci

Odrodzenie si Klanu wlatach 50. to reakcja na gwatowny awans spoeczny Afroamerykanw po wojnie. Odtd nie bdzie ju ruchem
scentralizowanych. Na Poudniu wyrastaj
niezalene od siebie ugrupowania ze sowem
Klan wnazwie. Desperacko prbuj zatrzyma
proces spoeczno-obyczajowych przemian, coraz bardziej zostajc wtyle za mentalnie przeobraajcym si spoeczestwem. Podkadaj
bomby pod murzyskie kocioy, strzelaj do
wyemancypowanych Afroamerykanw ibiaych dziaaczy praw czowieka.
Po zniesieniu ostatnich federalnych przepisw segregacji rasowej pod koniec lat 60. Klan
musi pogodzi si ztym, e przegra. Ale mordercze ekscesy pokutuj jeszcze co najmniej
przez dekad.

FOT. BE&W[2], INDIGO[2]

Inicjacja nowych czonkw Klanu, Stone

Mountain, 1948 r. Do dzi organizacja
zrzesza take dzieci.

w, skorumpowanych urzdnikw, leniwych

pracownikw... Im wicej wrogw, tym wicej
ludzi gotowych zapisa si do organizacji, ktra
obiecuje si znimi rozprawi. Od kiedy zaoono rwnolegy Klan dla kobiet, pienidze ze
skadek pyny dwoma strumieniami. Wwylansowanym hale Stuprocentowy Amerykanizm
zawarto takie skadowe jak: Bg, Ojczyzna, Biaa Supremacja, Rodzina, Praca iKobieca Cze.
WAtlancie wykadano je na uczelni.
Bojwki Klanu wypalay wrogom na czole
litery KKK, tarzay wpierzu ismole, biy, kastroway, czasem wieszay. Policja nie reagowaa, Klan mia zbyt due poparcie spoeczne
dziki gbokiemu osadzeniu swojego przesania wreligii. By rk bo pilnujc przestrzegania dekalogu, gdy zabrako paragrafw
w oficjalnym prawie. Wykadowcami Klanu
byli pastorzy ikaznodzieje. Si swego autorytetu przycigali szeryfw, sdziw, policjantw.
Wrd ofiar drugiego Klanu byo stosunkowo niewielu Murzynw znimi obywatele
nauczyli si radzi sami. Za pomoc linczw
(blisko 5 tys. zarejestrowanych przypadkw);
tzw. praw Jima Crowa, pilnujcych segregacji
rasowej, oraz Miast Zachodzcego Soca
miejsc, ktre zabraniay wstpu czarnoskrym.
miertelnych ofiar II Klanu byo nie wicej ni 400. Mao, wporwnaniu zliczb 1500
zczasw Rekonstrukcji. Wielkiemu Magowi
drugiego Klanu dentycie Hiramowi Evansowi bardziej zaleao na reputacji. Budowa
si polityczn, obsadza swymi ludmi stanowe
parlamenty irady miejskie. Ukoronowaniem
jego zapdw bya 50-tysiczna parada biaych
rycerzy wWaszyngtonie 8 sierpnia 1925 roku.
Liczba czonkw KKK przekroczya wwczas
sze milionw. Sowo Klansman stao si
synonimem sowa Amerykanin.
Drugi Klan zgubia wasna bigoteria. Na
skutek skandali obyczajowych ikorupcyjnych
zacz dramatycznie traci popularno ju pod
koniec lat 20. XX wieku.

89
2820318
2820318

fo0216_209_v1_FO1602_HISTORIA_Klan.indd 5

31/12/2015 09:47

Ruch Narodowo-Socjalistyczny to najwiksza amerykaska partia neonazistowska. Jego

czonkowie uywaj symboliki nazistowskiej, pozdrawiaj si gestem Sieg Heil czonkowie
Ku Klux Klan w ten sam sposb salutuj chrzecijaskiemu krzyowi.
Bezkarno Klanu koczy si w1981 r. Jeden
zliderw United Klans of America zAlabamy
za prowokacyjny lincz na czarnoskrym przechodniu zostaje skazany na krzeso elektryczne. To jedyny czonek KKK, ktry dosta kar
mierci za zabicie Afroamerykanina wcaym
XX wieku. UKA musi wypaci matce ofiary
7 mln dol. odszkodowania. Najgroniejszy Klan
Ameryki bankrutuje. To dziaa na pozostae jak
zimny prysznic.

Dzisiejsze klany

Wzmoona imigracja, 11 wrzenia, wojna

na Bliskim Wschodzie, kryzys gospodarczy,
elekcja Baracka Obamy wszystko to oywia
biay ruch rasistowski wXXI wieku. Ku Klux
Klany s tylko jego odamem. Dzi amerykascy rasici walcz sowem. Prowadz strony
internetowe, sprzedaj ksiki na festynach,
rozdaj ulotki, organizuj wiece.
Tragiczne incydenty mona policzy na
palcach. Wcigu ostatnich dwch dekad FBI
kilkakrotnie udaremnio zamachy szykowane
przez czonkw ktrego zKlanw, takie jak
wysadzenie budynku sdu wKarolinie Pnocnej, autobusw wocych latynoskich robotnikw wGeorgii, klinik aborcyjnych wPensylwanii oraz rafinerii gazu wTeksasie. W2014 roku
byy klansman iweteran zWietnamu zastrzeli
trzy osoby pod centrum ydowskim wKansas.
W2008 r. Mag zLuizjany zabi po pijanemu
upoledzon umysowo kobiet, ktra przyjechaa zapisa si do jego organizacji.
Klanw jest dzi kilkadziesit, maj nie
wicej ni kilka tysicy czonkw. czy je paradoks obrona chrystianizmu iidentyfikacja
zfaszyzmem. WUSA nie ma zakazu uywa90

nia swastyki czy gestu Sieg Heil. Klan way

sowa. Nie popeni przestpstwa Wielki Mag
zKaroliny Pnocnej, mwic wodniesieniu
do meksykaskich dzieci przedzierajcych si
przez granic: Moe jeli zastrzelimy kilkoro
znich, zobacz, e nie artujemy. Przestpstwem byoby dopiero, gdyby kto rzeczywicie
takie dziecko zastrzeli iudowodniono by, e
zrobi to pod wpywem powyszej wypowiedzi.

Klanw jest dzi

kilkadziesit, ma j kilka
tysicy czonkw. czy
je paradoks: chrystianizm
i identyfikacja
z faszyzmem

Thom Robb, lider organizacji The Knights

of the Ku Klux Klan z Arkansas, chce, by
jego wsplnota bya postrzegana jako
nowoczesna, kulturalna i inteligencka.

Maj rozmaite wizerunki. Na przykad

czonkowie Imperial Klans of America zKentucky stawiaj na demonstracj siy. Ich siedziba przypomina baz wojskow. Chodz ze
strzelbami irottweilerami, sprzedaj gadety
zrunem SS. Winternecie pisz: Nienawidzimy Latynosw, ydw iczarnuchw. To prawo
dane nam przez Boga!. W2006 roku za pobicie
nastoletniego Indianina musieli wypaci gigantyczne odszkodowanie. Wkrtce potem ich
lider trafi do wizienia za handel narkotykami.
Taki Klan wpoprawnej politycznie Ameryce
nie ma raczej szans na wyjcie poza margines.
Lepiej rokuj ci, ktrzy rozumiej, e sukces
Klanu zawsze wiza si zadaptacj do swoich czasw. Wlatach 70. XX wieku neonazista
zLuizjany David Duke zaoy zreformowan
wersj Klanu pod nazw The Knights of the Ku
Klux Klan. Ubra rycerzy wgarnitury, wysa do
telewizji, nauczy dyskutowa, zmieni jzyk.
Zabroni mwienia nigger (czarnuch), wprowadzi pojemne okrelenie non-white (niebiay). Przedrostek anty- zastpi pro-. Jego
Klan nie by antymurzyski czy antysemicki,
lecz probiay iproaryjski. Aprzede wszystkim
prorodzinny. Duke Odkry prost prawd, e
nienawi mona szerzy rwnie skutecznie,
promujc mio.
Nastpca Dukea, pastor Thomas Robb
zmiasteczka Harrison wstanie Arkansas, jest
wzorowym ojcem rodziny. Syn jest prawnikiem
Klanu, crka rzeczniczk prasow, adziewicioletni wnuczek prowadzi winternecie program
dla maych rasistw: Cze, jestem Andrew. Jak
spdzilicie Boe Narodzenie? Nas mama uczya,
jak si robi lukier na tort. e jeeli do biaego
lukru dostanie si cho jedna ciemniejsza kropla,
to ten lukier ju nigdy nie bdzie biay. Itak samo
jest zludmi. Andrew wymiewa si zObamy
iznielegalnych imigrantw, ostrzega przed publicznymi szkoami, gdzie ydzi ucz dzieci seksu, aprzede wszystkim przed zaprzyjanianiem
si znie-biaymi rwienikami.
Na zjedzie Klanu wHarrison gocie modl si isuchaj wykadw orasach. Ogldaj
mowy obronne nazistw zprocesu wNorymberdze oraz kreskwki dla dzieci, np. Krl
Lew. Ku Klux Klan kojarzy mi si zdziaaniem
bezkompromisowym. Tymczasem pastor Robb
wytumaczy mi, e dzisiaj ju tak nie mona
opowiada Shawn zOhio. Trzeba nastawia si
na odbudowywanie spoeczestwa od podstaw.
Dba orodzin ioprzyja zludmi swojej rasy,
prawidowo wychowa dzieci, by wpogotowiu.
Czeka, a kraj pod wodz czarnych wreszcie
upadnie. Wtedy wyjdziemy zukrycia.
Co zrobiby Shawn, gdyby jego syn zwiza
si na przykad zMulatk? Wyparbym si go
pada natychmiastowa odpowied.

FOT. MAGNUM/FORUM, INDIGO

Historia

Katarzyna Surmiak-Domaska

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_209_v1_FO1602_HISTORIA_Klan.indd 6

31/12/2015 09:47

FACEBOOK.COM/F.HISTORIA WWW.HISTORIA.FOCUS.PL

O CO NAPRAWD WALCZY MARCIN LUTER? SEKRETNE NAUKI JEZUSA

DLACZEGO TEMPLARIUSZE SPONLI NA STOSIE? KATARZY: LUDZIE,
KTRZY NIE BALI SI MIERCI HUS I JEGO WOJOWNICY ZA WIAR
KOMU ZALEAO NA WYPDZENIU Z POLSKI ARIAN?
JU W SPRZEDAY!
2820318
2820318

FHE_F_0216 copy copy.indd 3

12/22/15 2:43 PM

Gadety

WSKANUJ SOBIE
CO DO SMARTFONA
D

rukarki 3D powoli wkraczaj w nasze ycie, oferujc moliwo wyprodukowania trjwymiarowych

projektw z komputera. Tylko skd wzi te projekty?
Moe w tym pomc urzdzenie dziaajce odwrotnie ni drukarka, czyli skaner 3D. Nie musi on by
wcale duy ani bardzo drogi. Na pocztek moe
wystarczy Eora 3D gadet podczany do smartfona
przez Bluetooth. W cigu ok. 5 minut moe on
wskanowa do pamici ksztat np. kubka czy
zabawki dla dziecka. Cena: 225 dol.
Wicej: www.eora3d.com

Skaner
Eora 3D
w akcji

NIGDY WICEJ POLIZGW

N

awet
wet najlepsze zimowe buty okazuj si bezbronne wobec nawierzchni pokrytej lodem. Upadki mog by nie tylko bolesne,
ale i niebezpieczne, zwaszcza dla osb w podeszym wieku. Rozwizaniem s gumowe nakadki wyposaone w kolce. Wystarczy
naoy je na podeszwy, by skoczyy si problemy z przyczepnoci. Jeli nie zadowalaj was produkty oferowane
przez zwyke sklepy, signijcie po bardziej profesjonalne Maxx
Dry Gripons. Doskonale trzymaj si buta, a kolce ze wzmocnionej
wolframem stali pomog wam przetrwa wiele mronych sezonw.
Cena: 15 dol. Wicej: www.maxxdry.com
92

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_210_v2_FO1602_Gadzety.indd 2

05/01/16 12:29

CO DO
STOPNIA CELSJUSZA
K

ady z nas ma inne upodobania choby w kwestii

tego, jaka temperatura kawy czy
herbaty jest idealna. Niektrzy
mog pi niemal wrztek, inni toleruj tylko letnie napoje. Kubek termiczny Ember jest w stanie dopasowa si do kadego
uytkownika. Dziki wbudowanemu systemowi podgrzewania przez
dwie godziny (lub jeszcze duej,
jeli postawimy go na adowarce)
bdzie utrzymywa wybran przez
nas temperatur z dokadnoci
do 1 st. C.
Cena: 130 dol. (przedsprzeda)
Wicej: www.embertech.com

Nawigacja
dla
roweru

ROWEROWY GPS
C

yfrowa nawigacja w samochodzie nikogo

dzi nie dziwi. Rowerzyci mog zainwestowa w gadet Smart Halo. Skada si on z okrgego elementu, ktry na stae przyczepiamy do kierownicy. Urzdzenie czy si za pomoc Bluetooth ze smartfonem i przekazuje nam wskazwki nawigacyjne z aplikacji, wywietlajc
kolorowe strzaki za pomoc krgu zoonego z diod LED.
Cena: 120 dol. (przedsprzeda)
Wicej: www.smarthalo.bike

CIASTKO
NA KUBKU
G

adet, ktry nazywa si

The Best Morning Ever
(najlepszy poranek wszech czasw), intryguje ju nazw, a zadziwia prostot. To kubek do kawy,
na ktrym dziki zmylnie
zaprojektowanej wewntrznej
krawdzi moemy pooy
ulubione ciastko. Potem wystarczy poczeka, by parujcy napj
podgrza je i przekaza mu cz
aromatu.
Cena: 15 dol. (przedsprzeda)
Wicej: www.bestmorningever.com

Podgrzewanie
ciastek

ZAGRAJ ZE
SZCZOTECZK
J

ak przekona dziecko do porzdnego wyszorowania zbw? Playbrush zmienia t czynno w przyjemno. Szczoteczka
czy si bezprzewodowo z aplikacj na smartfonie, zawierajc kilka gier. Postaciami steruje si za pomoc szczoteczki dziecko ma
motywacj do energicznego przesuwania jej po zbach.
Cena: 50 euro
Wicej: www.playbrush.com

FOT. MATERIAY PRASOWE

Jak
dziaa
Playbrush?

93
2820318
2820318

fo0216_210_v2_FO1602_Gadzety.indd 3

05/01/16 12:29

Fotostrony

Najpikniejsze
strony wiata
Z 2604 zdj krajobrazw
nadesanych przez 481
fotografw z caego
wiata sdziowie wybrali
101 najlepszych. Razem ze
zwyciskimi pracami znajd
si one w albumie, ktry
bdzie do nabycia na stronie
konkursu International
Landscape Photographer
of the Year
Pena galeria zdj:
internationallandscapephotographer.com

Yury Pustovoy, Rosja

Most na Islandii
sfotografowany przez drona.

94

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 2

29/12/15 08:54

Max Rieve, Holandia

Panorama gry
Ama Dablam w Himalajach w Nepalu.

FOT. MARCIO CABRAL, MAX RIVE, YURY PUSTOVOY

Marcio Cabral, Brazylia

Park Narodowy Chapada das Veadeiros
w Brazylii, na niebie widoczna
Droga Mleczna.

95
2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 3

29/12/15 08:54

Ricardo
Du Cunha,
Australia
Chmura
dymu
unoszca si
nad aktywnym wulkanem Villarica
w Chile.

FS

Paul Zizka,
Kanada
Gwiadziste niebo
widziane z krateru
Johnston
w kanadyjskim
Parku Narodowym
Banff.
96

Modignati aut autasped ut est

quibus modis eatur reiurestest
wQue essecup taepedit qui od exerecab
illit ullessi magnate mporis ea ve

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 4

29/12/15 08:54

FOT.RICARDO DA CUNHA, JASON LAW, CRAIG MASON, PAUL ZIZKA

Jason
Law, Nowa
Zelandia
Kamienie
wynurzajce si
w czasie
odpywu na
play Koekohe na
wyspie Moeraki.

Craig Mason,
Australia
Flamingi na
mielinie jeziora
Wallis w australijskiej Nowej Walii.
97
2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 5

29/12/15 08:54

FS

Juan Pablo
de Miguel Moreno,
Hiszpania
Wntrze jaskini
lodowej na Islandii.
98

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 6

29/12/15 08:54

Thierry Bornier,
Chiny
Zachd soca
nad tarasowymi
uprawami ryu
w chiskiej
prowincji Yunnan.

FOT. JUAN PABLODE MIGUEL MORENO, DANIEL NAMDARI, THIERRY BORNIER

Daniel Namdari, Kanada

Szkka lena w miecie Boardman
w amerykaskim Oregonie.

99
2820318
2820318

fo0216_204_v1_FO1602_Fotostrony.indd 7

29/12/15 08:54

Genialna bzdura

Chemtrails:
pasma nieporozumie
Czy smugi zostawiane na niebie przez samoloty
wpywaj na nasz wiat? Owszem, cho nie
ma to adnego zwizku z teoriami spiskowymi
Aleksandra Stanisawska

Dziennikarka naukowa, redaktorka

portalu CrazyNauka.pl,
wspprowadzca audycj
Homo Science w TOK FM.

iedy spojrzysz wpogodny dzie

wgr, masz spore szanse zobaczy wsk jasn smug przecinajc niebo. Zostawia j samolot.
Zjego silnikw wydobywaj si
drobiny spalin, ana nich skrapla si para wodna. Wefekcie powstaje wska chmura dugoci
kilkudziesiciu, a nawet ponad stu kilometrw.
To smuga kondensacyjna zjawisko znane iobserwowane od wielu lat.
Prawdopodobnie na pocztku lat 90. XX w.
narodzia si zwizana z nim teoria spiskowa.
Wedug niej smugi na niebie s w rzeczywistoci ladem opryskw masowo wykonywanych
przez samoloty wojskowe i cywilne. Powstao
specjalne sowo opisujce to rzekome zjawisko:
chemtrails. To zlepek powstay z angielskich
100

sw chemical trails (smugi chemiczne),

ktry nawizuje do contrails (condensation
trails), czyli smug kondensacyjnych. Podobnym
zlepkiem mao sensownych informacji okazuje
si sama koncepcja masowych opryskw, gdy
wemiemy j pod naukow lup.

Erytrocyty spadaj z nieba

Czemu suy miayby takie dziaania?

Zwolennicy teorii chemtrails zgadzaj si tylko
co do jednego to wielki ponadnarodowy spisek. Jego uczestnikami s rzdy lub armie. Jeli
chodzi osam cel opryskiwania, pojawiaj si
najrniejsze domysy: opanowanie umysw ludzi przez rozpylanie rodkw psychotropowych,
wywoywanie zmian klimatycznych, rozprowadzanie po wiecie chorobotwrczych mikrobw.
Do mylenia daje te lista substancji rzekomo rozsypywanych zsamolotw: polimerowe wkna
zosadzonymi na nich erytrocytami przenoszcymi choroby, bar, sole aluminium, wglik krzemu, tor, materiay przewodzce prd... Te ostatnie
pono maj ciga pioruny wokrelone miejsce.
Niewtpliwie teorii chemtrails sprzyja jedna
technologia internet. W cigu ostatnich kilku

lat pojawio si mnstwo filmw na YouTube,

pokazujcych smugi na niebie opatrzone mniej
lub bardziej zaangaowanym emocjonalnie komentarzem. Argumenty w wikszoci przypadkw brzmi bardzo podobnie, co wskazuje, e
s po prostu powielane bez gbszego zastanowienia si nad ich sensownoci.
Przykad? Wikszo zwolennikw teorii
twierdzi, e chemiczne smugi to cakiem nowa
rzecz. Pono przed rokiem 2000 (czasem mowa
o 2005 albo nawet 2010) samoloty nie pozostawiay na niebie ladw, ktre widoczne byyby
przez duej ni kilkadziesit sekund. Rzekomo
to wanie rozpylanie podejrzanych substancji
powoduje, e smugi wida przez kilkadziesit
minut, i e czasem nawet rozrastaj si, pokrywajc niebo cienk warstw chmur.

Woda na spalinach

Czym wic s te smugi? Odpowied jest

prosta nie s niczym nowym, niezwykym
ani gronym. S zwykymi smugami kondensacyjnymi, czyli szczeglnym rodzajem chmury, ktra powstaje ze skroplenia pary wodnej
na drobinach zawartych w spalinach. Czemu

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_205_v1_FO1602_GB_chemtrails.indd 2

29/12/15 08:47

TAJEMNICZA INSTALACJA

Jednym ze rde koncepcji chemtrails byy zdjcia z lat 70. XX w. Wida na nich wntrze
samolotu z systemem zbiornikw i rur. Nie bya to jednak aparatura do opryskw, lecz
urzdzenie symulujce zmiany obcienia samolotu w powietrzu. Zbiorniki zawieray wod,
ktr przepompowywano w trakcie lotu tak, by obcia raz jedn, raz drug stron kaduba.

LADY NA NIEBIE

Dla zwolennikw teorii chemtrails dowody

na chemiczne opryski s oczywiste:
Przecie to wida goym okiem!.
czasami znikaj zaraz po przelocie samolotu,
a innym razem s widoczne nawet godzinami?
To kwestia warunkw panujcych na wysokociach przelotowych samolotw, czyli najczciej
1011 km.
Im wysza temperatura powietrza, tym
wicej pary wodnej moe ono zawiera. Gdy
jednak temperatura takiego wilgotnego powietrza spadnie, woda przechodzi w tzw. stan
przechodzony (powinna si ju skropli, ale
poniewa nie ma na czym, pozostaje gazem).
Jeli pojawi si wwczas co takiego jak drobina
zanieczyszczenia, wok niej powstaje kropelka H2O. Tworzy si szczeglny rodzaj chmury,
ktry ma nawet wasn nazw: cirrus aviaticus. Moe ona utrzymywa si w powietrzu
krcej lub duej. Wszystko zaley od wiatru,
temperatury, wilgotnoci i innych parametrw
pogodowych.

Za wysoko, by to miao sens

Teoria chemtrails nie wytrzymuje take

konfrontacji z czyst logik. Wemy choby
pomys, e w ten sposb rozpylane s zarazki. Na wysokoci 10 km panuje cinienie 0,25
atmosfery i temperatura okoo minus 50 st. C.
To wystarczy, by przeprowadzi sprawn liofilizacj organizmy zostan pozbawione wody
i zamroone. Cz bakterii poradzi sobie z takimi warunkami, ale wikszo zginie. To samo
staoby si z erytrocytami, ktre miayby by
nonikami zarazkw.
Skoro nie zarazki, to moe chemia? Substancje psychoaktywne? A moe rodki niszczce rolinno? Take tu wysoko staje si problemem,
a nie zalet. By takie opryski byy skuteczne, substancje musz dotrze do ziemi w odpowiednio
wysokim steniu. Silne wiatry wiejce 10 km
nad ziemi rozniosyby rozpylone substancje na
odlego setek kilometrw od miejsca, gdzie zostay uwolnione i to w trudnym do przewidzenia
kierunku. Po drodze byyby naraone na mrz,
silne promieniowanie ultrafioletowe i wilgo. Nie
przypadkiem prawdziwe opryski rolin wykonuje
si, lecc samolotem moliwie nisko.

Inne koncepcje mwi o prbach sterowania pogod. W tym akurat mona doszuka
si ziarna prawdy, bo w nieco podobny sposb
przeprowadza si tzw. zasiewanie chmur. Polega
ono na rozpylaniu substancji, ktra bdzie dziaa tak jak drobinki spalin z silnikw samolotw. Woda skropli si i z chmury spadnie deszcz.
Zasiewanie nie zawsze jest skuteczne, dziaa na
ograniczonym obszarze i co najwaniejsze
ma sens tylko na puapach znacznie niszych
ni te, ktre osigaj zazwyczaj samoloty pasaerskie czy wojskowe.

A jednak co zmieniaj!

Wrzeczywistoci prawdziwe smugi kondensacyjne s znacznie ciekawsze ni spiskowe chemtrails. Tylko raz wnajnowszej historii
zdarzya si okazja do sprawdzenia, jak lady
pozostawiane przez samoloty wpywaj na pogod. Byy to trzy dni po atakach z11 wrzenia
2001 roku, kiedy nad caymi Stanami Zjednoczonymi wstrzymano loty.
Badacze wwczas zmierzyli wiele parametrw pogodowych istwierdzili, e przy braku
smug kondensacyjnych na niebie rnica temperatur midzy dniem anoc wzrosa o11,8 st.
Celsjusza. Nie wydaje si to zbyt istotne, ale
zpunktu widzenia meteorologii warto jest
znaczca. Dane pochodziy zponad 4 tys. stacji meteo wUSA icho byy zbierane tylko
przez trzy dni, pokazay, e smugi kondensacyjne naprawd wpywaj na nasz wiat tak
jak inne typy chmur. Tyle e nie potrzebuj do
tego jakich tajnych chemikaliw wystarczy
zwyka woda.

FOT. SHUTTERSTOCK, BOENING

Naukowe
badania nad
smugami

To tumaczy zmienno ladw za samolotami, ale oczywicie nie przekonuje zwolennikw

teorii spiskowych. Moe faktycznie co si zmienio w skadzie paliwa? Nic takiego nie miao
miejsca. Co wicej, mnstwo historycznych
zdj pokazuje niebo pene smug po bitwach
powietrznych podczas II wojny wiatowej. Wyranie wida na nich, e zjawisko to jest rwnie
stare jak same samoloty.

101
2820318
2820318

fo0216_205_v1_FO1602_GB_chemtrails.indd 3

29/12/15 08:48

Nie ma gupich pyta

MICHA BARTO

Z jakiej wysokoci
musiaaby spada
mrwka, by zrobi
sobie krzywd?
Mrwki s dosy maymi i lekkimi owadami. Jeden gram mrwek
(a wic tysiczna cz kilograma)
to okoo 150-300 stworze. Kady
zdowiadczenia wie, e strzepnicie
owada chodzcego nam np. po karku
nie stanowi dla niego adnego niebezpieczestwa. Mrwka spada na ziemi
iszybko ucieka. Okazuje si, e zwikszenie wysokoci, zktrej zrzucimy tego
owada, niewiele zmienia.
Zgodnie zprawem powszechnego cienia kade ciao spadajc zwiksza swoj
prdko ook. 10 metrw na sekund
(36 km/godz.) wkadej sekundzie lotu.
Mrwka askoczca nam skr na karku swoimi nkami jest wic naraona
na upadek zprdkoci maksymalnie
6 m/s (lekko ponad 20 km/godz.). Jednake wszystko odbywa si na Ziemi,
wic naley pamita opowietrzu, ktre
bdzie spowalnia ruch. Kulka omasie
irozmiarze mrwki (czyli, powiedzmy,
rednicy 1 cm) dozna oporu proporcjonalnego do maego uamka swojej prdkoci. Okazuje si, e ju dla prdkoci
ok. 3 metrw na sekund (ok. 11 km/
/godz.) jej ciar zostanie zrwnowaony przez w opr powietrza. Oznacza
to, e dalej bdzie spada ze sta, tak
wanie prdkoci. Podobnie mrwka
rozpdza si bdzie jedynie na pierwszych kilkudziesiciu centymetrach
swojego lotu. Wiksze wysokoci nie
zrobi ju na niej adnego wraenia.

DR IN. KRZYSZTOF PETELCZYC

FOT. GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK[2]

Wydzia Fizyki, Politechnika Warszawska

102

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_214_v2_FO1602_PiO.indd 6

05/01/2016 14:32

SOFIA DE WILLOW-BOAT

Dlaczego pncza
szukajce punktu
zaczepienia krc si
gwnie w lewo?

DR AGATA JDRZEJUK

Katedra Rolin Ozdobnych, SGGW w Warszawie

Nie jest do koca prawd, e pncza

czy to szukajc punktu zaczepienia,
czy ju owijajc si wok podpory,
krc si gwnie w lewo. Wyrnia
si pncza lewo- iprawoskrtne. Zjawisko
to jest uwarunkowane przede wszystkim
genetycznie, jest to te cecha gatunko-

Wsy czepne groszku

pachncego (Lathyrus
odoratus) to nic innego
jak przeksztacone
licie.

wa. Gatunki rolin nalece

do rodzaju Lonicera, czyli np.
wiciokrzew, zawsze bd si
okrca zgodnie z ruchem
wskazwek zegara. Zkolei urodzaju Wisteria, nazywanego popularnie glicyni,
charakter skrtu zaley ju cile od gatunku. Wisteria floribunda, zwana potocznie
glicyni kwiecist lub japosk, okrca
si bdzie wprawo, Wisteria sinensis
(glicynia chiska) wlewo. Podobne
zjawisko wystpuje urodzaju Celastrus
(dawisz), gdzie kierunek skrtu zaley
od gatunku. Pncza te bd si okrca
wok podpory wjednym, cile okrelonym kierunku. Co ciekawe, wiele zaley
od pooenia geograficznego na pkuli
poudniowej pncza te bd okrca si
wodwrotn stron.

Na zdjciu: artystyczna,
lecz nieprawdziwa wizja Rei
z piercieniami.

REA

rugi co do wielkoci ksiyc Saturna by w 2005 r.

podejrzewany o posiadanie
naturalnego satelity. Sonda Cassini wykonaa wwczas zdjcia
sugerujce, e Rea ma piercienie, czyli wskie pasma materii.
W pobliu krawdzi tych pasm
teoretycznie mogyby znajdowa si niewielkie ksiyce.
Ponowne przeloty Cassini w pobliu Rei nie potwierdziy jednak
odkrycia. Dotychczas nie znamy
wic adnego naturalnego satelity,
ktry miaby wasny ksiyc.

KAROL PARADZISKI

Czy ksiyc moe

mie wasne ksiyce,
ktre bd miay
kolejne ksiyce?

PIOTR STANISAWSKI
autor bloga Crazy Nauka

Waciwie w Ukadzie Sonecznym

mamy podobn sytuacj wok
Soca kr planety, a wok nich
ksiyce. Mamy wic trzy stopnie
zagbienia. Jednak ksiyce nie
maj ju naturalnych satelitw,
co najwyej wysane przez ludzi
sondy.
Wynika to z faktu, e grawitacja nie
lubi zbyt wielkiej komplikacji. Oddziaywania grawitacyjne midzy wieloma
obiektami staj si bardzo skompli-

kowane, ich ruch chaotyczny. Przy

duej rnicy mas dosy szybko moe
nastpi sytuacja, gdy oddziaywanie wikszych cia wypycha z orbity
mniejszy obiekt. Dlatego ukad zbyt
wielu cia staje si niestabilny i zwykle
koczy si eliminacj niektrych jego
elementw i uproszczeniem caoci.
Takie sytuacje wielokrotnie zdarzay
si rwnie w Ukadzie Sonecznym
prawdopodobnie ze swoich orbit wypychane byy nawet potne planety.

103
2820318
2820318

fo0216_214_v2_FO1602_PiO.indd 7

05/01/2016 14:33

Jeste ciekawy wiata i przychodz ci

do gowy pytania, na ktre nie
wiadomo, gdzie szuka odpowiedzi?
Przylij je do nas na adres:
focusodpowiada@burdamedia.pl,
a my przekaemy je specjalistom
i opublikujemy w Focusie.

Nie ma gupich pyta

RAFA KARWOWSKI

Czy istnieje
temperatura
maksymalna?

MACIEJ JASISKI

fizyk, autor bloga: fizykwyjasnia.pl

Zgodnie z powszechnie akceptowan

teori oddziaywa podstawowych
modelem standardowym istnieje.
Nosi nazw temperatury Plancka, a jej
warto to 1,4168319637291032 C
(141 683 196 372 900 000 000 000
000 000 000 C).

WIONCAL10

Czy po zranieniu
opuszki palca linie
papilarne zregeneruj
si?

PRZEMYSAW ZARZECZNY
autor portalu dietapacjenta.pl

Linie papilarne, ktre nazywamy take

dermatoglifami, to bruzdy na skrze
rk gwnie opuszkw palcw rk
104

i powierzchni doni. Mona je znale

take na palcach stp oraz wargach. Linie
te wystpuj u ssakw naczelnych, cho
stwierdzono je take u koali.
Linie papilarne u czowieka powstaj
w czasie ycia podowego, pomidzy
100. a 120. dniem rozwoju. S wynikiem
przypadkowych skurczw gadkiej jeszcze
skry. Ich funkcj jest prawdopodobnie uatwianie rozcigania skry podczas wykonywania ruchw, gwnie rki.
Dermatoglify s odzwierciedleniem wybrzusze skry waciwej, lecej pod naskrkiem. Naturalne i codzienne cieranie
naskrka powoduje nieznaczne osabienie
rysunku linii papilarnych, ale nigdy ich
trwale nie usuwa. Linie papilarne mona
usun, poddajc si gbokiej dermabrazji czyli mechanicznemu cieraniu naskrka i grnych warstw skry
waciwej. Bruzdy te znikaj take, gdy
skra waciwa zostaje uszkodzona powstaje wtedy cznotkankowa blizna.

Dlaczego
w czasie snu nie
spadamy z ka?

DR WOJCIECH JERNAJCZYK

specjalista psychiatra, neurofizjolog kliniczny, Orodek

Medycyny Snu Instytutu Psychiatrii i Neurologii

W czasie snu napicie miniowe zmniejsza si, poniewa ulega zahamowaniu aktywno
orodkowego ukadu nerwowego
utrzymujcego napicie mini
szkieletowych. Im gbiej pimy,
tym napicie miniowe jest mniejsze.
Szczeglnie niskie jest w czasie snu
REM. W efekcie picy czowiek nie
rusza si lub rusza si w ograniczonym
zakresie. Aby spa z ka, konieczna
jest do znaczna aktywno ruchowa.
Wypadki spadania z ka zdarzaj
si, ale s one najczciej wynikiem
niektrych zaburze snu takich jak
np. sennowctwo zwane popularnie
lunatykowaniem i zaburzenie zachowania w nie REM.

FOT. SHUTTERSTOCK[3]

KATARZYNA BLITEK

Tak wysoka temperatura jest nieosigalna na Ziemi. Przyjmuje si, e

moga panowa na pocztku Wszechwiata, tu po Wielkim Wybuchu, gdy
caa materia skupiona bya w jednym
bardzo maym punkcie. Powyej tej temperatury fizyka, jak znamy, zaamuje
si. Czsteczki w temperaturze Plancka
osigaj energie tak due, e grawitacja
midzy nimi zaczyna by rwnie silna
jak pozostae oddziaywania. Co wicej,
wszystkie oddziaywania fundamentalne
(grawitacyjne, sabe, elektromagnetyczne
i silne) zamieniaj si w jedno uniwersalne oddziaywanie.
S to jednak rozwaania oparte
na teoriach, o ktrych wiemy, e
s niedoskonae. Jest wysoce prawdopodobne, e wraz z rozwojem fizyki
teoretycznej pojawi si nowe teorie
lepiej opisujce otaczajcy nas wiat
(jak chociaby kwantowa teoria grawitacji). Wwczas ograniczenie najwyszej
moliwej temperatury moe przesta
obowizywa.

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_214_v2_FO1602_PiO.indd 8

05/01/2016 14:33

W kolejnych numerach
MIT CZARNOBYLA

Nie udokumentowano
adnych masowych zachorowa wywoanych
promieniowaniem, a skaone rzekomo bezpowrotnie
tereny stay si najwiksz w Europie
enklaw bujnej dzikiej przyrody.

ZNIKA WIELKI MUR CHISKI

Ponad 90 proc. synnych fortyfikacji

rozsypuje si lub ju nie istnieje.

tel. +48 22 360-37-38, fax +48 22 360-39-90

www.focus.pl e-mail: focus@burdamedia.pl
REDAKTOR NACZELNY Kazimierz Pasek
ZASTPCY RED. NACZ. Artur Grski, ukasz Zauski
DYREKTOR ARTYSTYCZNY ukasz Kamieniak
ZASTPCA DYR. ARTYSTYCZNEGO Micha Janicki
SEKRETARZE REDAKCJI Elbieta Puyczka-Krzelak, Magdalena Salik,
Agnieszka Uciska
REDAKCJA Joanna Nikodemska, Katarzyna Sroczyska, Jan Stradowski,
Adam Wgowski
FOTOEDYCJA Aleksandra Bajer, Tomasz Nowak, Roman Turos
STUDIO GRAFICZNE Robert Bany (szef),
Marcin Sobczak, Kasper Tomaszewski-Rytka
STALI WSPPRACOWNICY Karolina Apiecionek, Piotr Galiciski, Micha Janowski,
Agata Krlik, Igor Morski, Marcin Bjko, Andrzej Fedorowicz, Wojciech Mikouszko,
Kamil Nadolski, Kazimierz Pytko, Ewelina Urbaska
ASYSTENTKI RED. NACZ. Monika Klimczuk, Elbieta Madejczyk
WWW.FOCUS.PL Natalia Gabrylewicz
PRODUKCJA & PREPRESS QUALITY Tomasz Gajda (dyr.), Stanisaw Siemiski
DRUK RR DONNELLEY Europe Sp. z o.o.
Magazyn Focus
zosta wydrukowany
na papierze Firmy
Leipa Georg Leinfelder GmbH
Redakcja nie zwraca materiaw niezamwionych, zastrzega sobie prawo
redagowania nadesanych tekstw i nie odpowiada za tre reklam

SYNDROM OTELLA

Zazdro moe by powan chorob.

Istot problemu s urojenia zwizane
z niewiernoci partnera lub partnerki.

WYDAWCA: Burda Publishing Polska Sp. z o.o.

Czonek Izby Wydawcw Prasy,
ul. Marynarska 15, 02-674 Warszawa
tel. (22) 360-38-00; www.burdamedia.pl
ZARZD
REGIONAL DIRECTOR POLAND & CZECH REPUBLIC Margaret Ann Dowling,

Skd si wzia nazwa karnawau?

Z jzyka woskiego, w ktrym carne vale" w dosownym tumaczeniu oznacza poegnanie misa (przed okresem Wielkiego Postu).
Rwnie tradycja przebierania si pochodzi z Italii, gdzie w wiekach
rednich mieszczanie i dostojnicy wkadali na czas zabaw kostiumy
postaci mitycznych. Dzisiaj przebrania najchtniej wypoyczamy z profesjonalnych zakadw, ktre oferuj najrniejsze
stroje z epok. Jedn z nich jest wypoyczalnia
Aladyn, w ktrej mona znale ponad
1500 strojw na najrniejsze okazje
w wielu rozmiarach.
Wicej na stronie: www.aladyn.waw.pl

Przewietlamy klas B

FOT. SCHUTTERSTOCK (5)

Peugeot 208 i koda Fabia to jedne z najpopularniejszych samochodw na polskich

drogach. W najnowszym odcinku naszego
internetowego cyklu motoryzacyjnego Focusowa para na koach" Ewelina i Piotr mierz si
z obiegowymi opiniami na temat tych pojazdw.
O tym, jak 208-ka i Fabia wypady w naszym
subiektywnym przegldzie, dowiecie si,
ogldajc film na kanale Focusa" w YouTube.

SPROSTOWANIE

Peugeot
kontra
koda

W artykule Namysw.
Tu nie trzeba si spieszy, ktry ukaza si
w poprzednim numerze
Focusa, wystpiy bdy.
Poprawiony materia publikujemy ponownie w biecym wydaniu na s. 79.

ROCZNA
PRENUMERATA
FOCUS HISTORIA
GRATIS
89,90 Z 140 Z
2 NUMERY
+ KUBEK

JAK ZAMWI?

e-mail: bok@burdamedia.pl
infolinia: 22 360 37 77
www.burdamedia.pl: zakadka prenumerata
Oferta wana do wyczerpania zapasw. Prezent wysyany po zaksigowaniu patnoci na naszym koncie.

XXX_FO_0216_prenumerataFH_137x40.indd 1

DYREKTOR PIONU FINANSOWO-OPERACYJNEGO Tomasz Dziekan

DORADCA ZARZDU DS. EDYTORSKICH Krystyna Kaszuba
DYREKTOR WYDAWNICZY I PROMOCJI Edyta Pudowska
DYREKTOR DS. STRATEGII Magorzata Teodorowicz
SALES DIRECTOR MEN & SPECIAL INTEREST Katarzyna Nowakowska
DYREKTOR DZIAU NEW BUSINESS & CORPORATE MEDIA Joanna Chlebna
CREATIVE PROJECT DIREKTOR Magorzata Nocu-Zygmuntowicz
BRAND MANAGER Anna Piszczadowska
DYREKTOR DYSTRYBUCJI I OBSUGI KLIENTA Jerzy Janczak
DYREKTOR DS. PRENUMERATY I SPRZEDAY WYSYKOWEJ Agata Linek
ZESP PRENUMERATY ORAZ SPRZEDAY WYSYKOWEJ Piotr Jaworski,
Danuta Kustra, Agnieszka Przybysz, Robert Zalewski
INFOLINIA BIURA OBSUGI KLIENTA 22 360 37 77
INTERNATIONAL AD SALES REPRESENTATIVES
BURDA INTERNATIONAL
ITALY Mariolina Siclari, International Advertising Sales Director
T. +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda-vsg.it
BURDA COMMUNITY NETWORK
GERMANY Vanessa von Minckwitz
T. +49 89 92 50 35 32, vanessa.vonminckwitz@burda.com
Michael Neuwirth, T. +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
AUSTRIA/SWITZERLAND Goran Vukota
T. +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
FRANCE/LUXEMBOURG Marion Badolle-Feick
T. +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
UK/IRELAND Jeannine Soeldner
T. +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com
USA/CANADA/MEXICO Salvatore Zammuto
T. +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
REKLAMA: Burda Media Polska Sp. z o.o.
SEKRETARIAT BIURA REKLAMY
22360 36 03, fax +48 22 360-39-80, e-mail: biuro.reklamy@burdamedia.pl
SZEF ZESPOU SPRZEDAY Jacek Dbrowski
ZESP SPRZEDAY Gabriela Pawowska, Micha Topol, Wojciech Jagusz,
Edyta Sowiska-Fabisiak
KONSULTANT DS. URODY, ZDROWIA I ESTETYKI Magdalena Groszewska
KOORDYNACJA SPRZEDAY Magorzata Antoniewicz
PRENUMERATA KRAJOWA
RUCH S.A: www.prenumerata.ruch.com.pl,
tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, koszt poczenia wg taryfy operatora
W urzdach pocztowych, u listonoszy i na stronie internetowej:
www.poczta-polska.pl/prenumerata
PRENUMERATA ZAGRANICZNA:
Verlag-Hbsch & Matuszczyk KG: www.prenumerata.de
Lowell International Co.: www.polishmagazines.com
RUCH S.A.: www.prenumerata.ruch.com.pl
FOCUS
G+J International Magazines GmbH
International Brands and Licenses
Am Baumwall 11, 20459 Hamburg / Germany
Phone: +49 40 3703 6331, Fax: +49 40 3703 5867
Websites: www.guj.de and www.guj-international-brands.com
MANAGING DIRECTOR Rolf Heinz, Dr. Christian Bosse
HEAD OF INTERNATIONAL BRANDS AND LICENSES Daniela Zimmer
DEPUTY Daniel Gesse
This Focus is published under license from G+J International Magazines GmbH.
are intellectual property of G+J International Magazines GmbH
FOCUS and

12/30/15 2:54 PM

105
2820318
2820318

fo0216_226_v1_FO1602_Zapowiedzi.indd 3

04/01/2016 17:58

Tomasz Roek

felieton

Doktor fizyki, dziennikarz naukowy.

Ostatnio wyda ksik Kosmos.
Prowadzi kana Nauka to lubi
w serwisie YouTube.

Zobacz
wideofelieton
autora

C
II

JAK WYGLDA
GLOBALNY
PRZEPYW
POWIETRZA?

B
III

A
1

III

B
2

II

C
3

Soce nagrzewa powierzchni Ziemi

w rny sposb, co wpywa na zachowanie mas powietrza. W okolicy rwnika powstaje strefa
II
konwergencji tropikalnej ( A ), gdzie wiej bardzo
sabe wiatry. W okolicach
30 rwnolenika znajduj
si obszary wyowe
III
tzw. koskie szerokoci ( B ). Wok biegunw tworz si
fronty polarne
( C ). Rnice temperatur powoduj, e na
III
kadej pkuli powietrze
kry w pionie, tworzc
tzw. komrki: okoobiegunowe ( I ), Ferrela
II
( II ) i Hadleya ( III ). Wpywa
to te na powstawanie wiatrw
poziomych takich jak pasaty ( 1 ),
wiatry zachodnie ( 2 ) i polarne wiatry
wschodnie ( 3 ).

Ktrdy wieje wiatr?

prawa jest prosta tylko zpozoru.

Wedug definicji wiatr to poziomy
albo prawie poziomy ruch czsteczek powietrza. Wywouje go
rnica cinienia, ktra czasami
jest spowodowana rnic temperatur, aczasami rnic wuksztatowaniu powierzchni
gruntu. Ale na tym oczywistoci si kocz.
Wiatr mona byoby sobie wyobrazi jak ruch
czsteczek wody zwyszego naczynia (wysze
cinienie) do niszego (nisze cinienie), ale to
bd. Wiatr niezwykle rzadko wieje zmiejsca
owyszym cinieniu do miejsca, gdzie cinienie jest nisze.
Dlaczego? Poniewa Ziemia si obraca,
aten ruch wpywa na zachowanie duych mas
powietrza czy wody to tzw. efekt Coriolisa.
Wiatry wiej wic najczciej rwnolegle do
linii takiego samego cinienia. Na mapach meteorologicznych wygldaj jak wiry, anie jak
linie proste. Na obszarze niu atmosferycznego
106

wiatr krci si wprzeciwn stron ni wskazwki zegara, atam, gdzie panuje wy zgodnie
zruchem wskazwek zegara. Ale tak jest tylko
na pnocnej pkuli Ziemi. Na poudniowej
wyglda to odwrotnie.
Trzeba jeszcze wzi pod uwag ruch
wpionie. Na obszarach wyu powietrze zgrnych partii przemieszcza si wd, awniu to
zdolnych partii unosi si. Gdy dodamy do siebie wszystkie te zjawiska, otrzymujemy co, co
dziaa jak pas transmisyjny czy silnik wskomplikowanym mechanizmie, ktrym jest atmosfera. Efekty potrafi by bardzo gwatowne. Na
Ziemi s miejsca, gdzie wiatry wiej cay czas,
arednia ich prdko wmiesicu przekracza
100 km/godz. Rekord pad wAustralii. Wiao
tam zprdkoci ponad 400 km/godz.
Do czego su te atmosferyczne pasy
transmisyjne? Przenosz zmiejsca na miejsce
ciepo (energi) iwod (wilgotno). Ogromne
obszary Ziemi byyby pustyniami, gdyby wiatr

nie transportowa nad nie chmur. Powstaj

one tam, gdzie powietrze unosi si znad powierzchni ziemi. Dlatego gdy pojawia si ni,
towarzyszy mu pochmurna ideszczowa pogoda. Wwyach chmury nie wystpuj.
Zachmurzenie latem powoduje spadek
temperatury powietrza (mniej promieni sonecznych dociera do powierzchni Ziemi).
Bezchmurne niebo zim powoduje, e ziemia
wdzie nagrzewa si troch promieniami sonecznymi, ale wnocy bardzo szybko wypromieniowuje t energi zpowrotem. Na obszarze
zimowego wyu noce s wic zimniejsze ni
wniach.
A jak jeszcze dodamy do tego, e z wilgotnego powietrza powstaje mga, ale tylko
wczasie wyu? Nikt nie mwi, e to bdzie
proste. Atmosfera jest bardzo skomplikowanym
mechanizmem, ktrego wci wpeni nie rozumiemy. Nic dziwnego, e prognozy pogody
potrafi by tak nieprecyzyjne!

ILUSTRACJA: UKASZ KAMIENIAK; SHUTTERSTOCK

Czujemy go na twarzy, widzimy, jak porusza limi i wydyma agle.

A jednak najczciej nie rozumiemy, jak dziaa wiatr

Focus Luty 2016

2820318
2820318

fo0216_231_v1_FO1602_Felieton.indd 106

05/01/2016 15:28

ROCZNA
PRENUMERATA
PENDRIVE 8 GB
W PREZENCIE
TYLKO
90

86

JAK ZAMWI?
infolinia: 22 360 37 77
e-mail: bok@burdamedia.pl
www.burdamedia.pl: zakadka prenumerata
listownie: Wydawnictwo Burda Publishing Polska Sp. z o.o., BOK, ul. Marynarska 15, 02-674 Warszawa
przelew: na numer rachunku mBank 32 1140 1977 0000 4186 6900 1017, w tytule pene dane adresowe + kod oferty FCP86
2820318
2820318

xxx_FO_0116_prenumerata_1_1.indd 1

12/30/15 3:38 PM

Renault TALISMAN
Przejmij kontrol

Ciesz si doskona zwrotnoci i precyzj prowadzenia

dziki systemowi 4CONTROL z 4 koami skrtnymi w Renault TALISMAN.
Zuycie paliwa w cyklu mieszanym w zalenoci od wersji silnikowej wynosi dla Renault TALISMAN od 3,6 do 5,8 l/100 km, a emisja CO2 od 95 do 130 g/km. Dane s okrelone zgodnie
z obowizujcymi wytycznymi. Dane w trakcie homologacji, stan na 14.12.2015 r. Zuycie paliwa jest uzalenione od umiejtnoci i zachowania kierowcy, warunkw atmosferycznych
i innych okolicznoci na drodze. Koncern Renault dba o rodowisko, a samochody naszej marki skadaj si z czci nadajcych si do odzysku i recyklingu. Szczegowe informacje dotyczce
speniania wymogw ochrony rodowiska znajduj si na stronie renault.pl.

renault.pl

2820318
2820318

TALISMAN_Focus 210x280.indd 1

30/12/15 16:35