t:^ !

^
V - ,

w ia t Ksiki

KA TASTROFA
NA D K R A IN

SAM OLOTU
K A N IB A L I

Do Czytelnika
Pod koniec II wojny wiatowej amerykaski samolot wojskowy leccy nad Now Gwine rozbi
si w dziewiczym rejonie zamieszkanym przez prehistoryczne plemi.
Przez wiele tygodni prasa przecigaa si w opowieciach o przetrwaniu, o stratach, o teoriach
antropologicznych, odkryciu, bohaterstwie, przyjani i niemal nieprawdopodobnej akcji ratunkowej.
Pisano o piknej, upartej pani kapral i wielkim, zawzitym spadochroniarzu rzuconych midzy ludzi,
ktrzy nosz koci w przekutych nozdrzach i jak wie niesie, s owcami gw i kanibalami.
O dzielnym poruczniku opakujcym mier brata bliniaka, o kostycznym sierancie ciko rannym
w gow i o grupie amerykaskich onierzy z Filipin, zdecydowanych stan oko w oko z chmar
krajowcw. Do autentycznych postaci dopisano jeszcze filmowca z Hollywood ciganego za kradzie
biuterii; mdral pilota, latajcego najlepiej wtedy, kiedy wysiadaj silniki, i pukownika o duszy
kowboja, autora planu ratunkowego, ktry do skutecznie zwikszyby liczb ofiar.
O katastrofie i jej skutkach donosiy tytuy z pierwszych stron. Zdyszani reporterzy radiowi
informowali o kadym szczegle dziaa prowadzcych do zdumiewajcego zakoczenia.
Jednak wiat sta wtedy u progu ery atomowej i opowie o yciu i mierci w epoce kamiennej
rycho zesza na drugi plan. Z czasem posza w niepami.
Na tekst o rozbiciu samolotu trafiem przypadkiem przed laty, kiedy szukaem w archiwach
prasowych czego zupenie innego. Odoyem go wtedy na bok, ale nie dawa mi spokoju. Zaczem
zbiera pojedyncze niteczki, strzpy informacji w nadziei, e kiedy zo si w cao.
Relacje prasowe i oficjalne dokumenty opowiadaj o przeszoci, ale nie mona z nimi
rozmawia. Marzyo mi si spotkanie z kim, kto tam by, kto mgby osobicie opisa mi ludzi,
miejsca i wypadki. Ponad szedziesit lat po katastrofie dotarem do jedynego yjcego jeszcze
amerykaskiego uczestnika tamtych wydarze. Mieszka sobie spokojnie w Oregonie nad oceanem;
mia ywe wspomnienia i opowiedzia mi fantastyczn histori.
Po tej rozmowie przyszy inne; kolejne wtki splatay si w coraz gstsz tkanin. Wrd
najcenniejszych odkry by dziennik pisany przez kilka tygodni, od chwili katastrofy do dnia
uratowania, i prawdziwy skarb - zdjcia. Trafiy mi te do rk trzy prywatne albumy z wycinkami
prasowymi i puda pene odtajnionych dokumentw wojskowych, owiadcze, map, akt osobowych,
biuletynw, listw i ksiek korespondencji radiostacji naziemnych. Krewni kilkunastu innych
bohaterw tej historii dostarczyli mi kolejne dokumenty, zdjcia, listy i szczegy. Jeden z tropw
naprowadzi mnie na zupenie wyjtkowe znalezisko - kilka tysicy metrw tamy z dokumentacj
filmow.
Pniej wybraem si na Now Gwine, chciaem zobaczy, co dzieje si dzi na miejscu
katastrofy; chciaem znale starych ludzi, bdcych w dziecistwie wiadkami tamtych wydarze,
wej na szczyt gry, gdzie wci jeszcze le szcztki samolotu i tych, ktrzy tam zginli.
Kiedy pisz te sowa, mam przed sob na biurku kawaek metalu z samolotu, stopiony w ksztat
przypominajcy nieco zdeformowan posta ludzk - namacalny dowd na to, e caa ta
nieprawdopodobna opowie jest prawdziwa w kadym calu.
Mitchell Zuckoff

ZAGINIONA
W deszczowy majowy dzie 1945 r. dorczyciel Western Union kry po spokojnym miasteczku
Owego w pnocnej czci stanu Nowy Jork. W pobliu centrum skrci w McMaster Stree
zabudowan skromnymi, zadbanymi domami ocienionymi rzdem rosych wizw. Zwolni
i zatrzyma si przy zielonym domu w wiejskim stylu, z niewielkim gankiem i pustymi skrzynkami na
kwiaty. Musia teraz przygotowa si do najtrudniejszego obowizku, jaki mu przypada w pracy dorczenia telegramu z Departamentu Wojny.
We frontowym oknie dumnie wisiaa maa biaa chorgiewka z czerwonym obramieniem
i bkitn gwiazd w rodku. Widywao si je w caym miecie; wieszano je na cze tych, ktrzy
poszli na wojn - chopcw, a w paru przypadkach dziewczt. Druga wojna wiatowa trwaa ju
czwarty rok [dla Amerykanw wojna rozpocza si 7 grudnia 1941 r., po japoskim ataku na Pearl
Harbor - przyp. tum.], wic tu i wdzie zamiast biao-niebieskich chorgiewek pojawiay si inne,
ze zotymi gwiazdami, oznaczajcymi mier w imi wielkiej sprawy i ju na zawsze puste miejsce
przy rodzinnym stole.
W domu z bkitn gwiazd, przed ktrym sta teraz czowiek z Western Union, mieszka
szedziesicioomioletni wdowiec Patrick Hastings. W okularach w drucianej oprawie, ze starannie
ostrzyon siw gow i powanym wyrazem twarzy uderzajco przypomina nowego prezydenta
Harryego S. Trumana, ktry zaledwie miesic wczeniej, po mierci Franklina Delano Roosevelt
obj swj urzd.
Patrick Hastings, syn irlandzkich imigrantw, wychowa si na farmie w ssiedniej Pensylwanii.
Po dugim narzeczestwie oeni si z ukochan Juli Hickey, nauczycielk. Przenieli si do Owego,
szukajc pracy i miejsca na zaoenie rodziny. Mijay lata, Patrick stopniowo awansowa w dziale
technicznym lokalnej fabryki nalecej do Endicott-Johnson Shoe Company, ktra masowe
produkowaa onierskie buty i eleganckie obuwie do galowych oficerskich mundurw. Razem
z Juli wychowywali trzy bystre, ywe crki.
Teraz jednak Patrick mieszka sam. Trzy lata wczeniej serce Julii nie wytrzymao silnej infekcji.
Puste skrzynki na kwiaty przed domem byy wyranym znakiem, e gospodyni ju nie ma- .
Dwie modsze crki, Catherine i Rita, wyprowadziy si po wyjciu za m. W ich domach te
wisiay chorgiewki z bkitn gwiazd, na cze mw w wojsku. Ale chorgiewk w swoim
oknie Patrick umieci nie dla ziciw, tylko dla najstarszej, upartej crki, kapral Margaret Hastings
z Womens Army Corps, w skrcie WAC.
Rok i cztery miesice wczeniej, w styczniu 1944 r. Margaret Hastings wesza do biura
rekrutacyjnego w pobliskim Binghamton2. Zoya podpis i znalaza si w gronie pierwszych kobiet
sucych w amerykaskim wojsku. Kierowano je do stref dziaa wojennych na caym wiecie,
gwnie do prac urzdniczych w bazach pooonych daleko od linii frontu. Ojciec niepokoi si
jednak, bo Margaret znalaza si na obcej i dalekiej ziemi - na Nowej Gwinei, dziewiczej wyspie na
pnoc od Australii. Trafia do amerykaskiej bazy wojskowej w zachodniej czci wyspy,
w Holenderskiej Nowej Gwinei.

Kapral Margaret Hastings z Womens Army Corps, zdjcie z 1945 r. (za zgod C. Earla Waltera
juniora).
W poowie 1945 r. z wojska nadchodziy ze wiadomoci, a posacy, ktrzy je roznosili, mieli
pene rce roboty - iczba polegych Amerykanw zbliaa si do 300 tysicy Prcz tego 100
tysicy zmaro z innych powodw, nie bezporednio w walce. Ponad 600 tysicy odnioso rany-.
W domach z bkitnymi gwiazdami wizja dorczyciela z Western Union pod drzwiami budzia
przeraenie.
Tego dnia nieszczcie zawitao do wielu rodzin. Kiedy dorczyciel z Western Union siga do
dzwonka przy drzwiach Patricka Hastingsa, jego koledzy z niemal identycznie brzmicymi
telegramami byli w drodze do dwudziestu trzech innych domw, z ktrych kto peni sub
w Holenderskiej Nowej Gwinei. Rozjechali si po caym kraju, docierali do wiejskich osiedli, ja
Shippenville w Pensylwanii, Trenton w Missouri czy Kelso w stanie Waszyngtona, a take dc
wielkich miast - Nowego Jorku, Filadelfii i Los Angeles-.

Kada informacja wyraaa wspczucie ujte w form lakonicznego wojskowego komunikatu.

Kad podpisa genera James A. Ulio, szef administracji Armii. Patrick Hastings wzi
w stwardniae donie kremowy telegram
W imieniu sekretarza wojny wyraam gboki al, e crka pana, kapral Hastings, Margaret J.,
zagina na Holenderskiej Nowej Gwinei, trzynastego maja 45. W przypadku uzyskania
szczegowych lub innych informacji niezwocznie pana o tym powiadomimy. Oficjalne
zawiadczenie zostanie dostarczone osobno5.
Reporterowi z miejscowej gazety, ktra dowiedziaa si o telegramie, Patrick opowiedzia
0 ostatnim licie, jaki przyszed od Margaret6. Opisywaa w nim wycieczkowy lot nad wybrzeem
Nowej Gwinei i cieszya si, e niedugo poleci jeszcze raz. Sens sw Patricka by oczywisty
obawia si, e crka zgina w katastrofie lotniczej. Ale tekst w gazecie zrcznie omin wtek tego
strachu, w zamian oferujc mglisty optymizm Na podstawie treci otrzymanego wczoraj telegramu
rodzina przypuszcza, e [Margaret] moe odbywa kolejny lot i sprawa wyjani si pniej.
Kiedy Patrick Hastings telefonowa do modszych crek, nie osadza wiadomoci ani nie
podtrzymywa zudnych nadziei co do losu ich siostry. W zwizoci przewyszy nawet wojsko
1 sprowadzi depesz do dwch sw: Margaret zagina7.

HOLLANDIA
Jedenacie dni wczeniej Margaret obudzia si jak zwykle przed witem Wilgotny tropikaln>
i>a ju dawa si odczu w ciasnym namiocie, ktry dzielia z picioma koleankami. Ubieraa si,
tak jak one, w przydziaowy wojskowy mundur; musiaa go zreszt zmniejszy, eby dopasowa do
swej drobnej figury. Wisi na mnie jak worek, pisaa na pocztku do przyjaciki w Owego. Po
kilku nieudanych przerbkach pochwalia si jednak: Zdobyam mskie spodnie, sto razy na mnie za
due, i wykorzystaam materia. W ysdo zupenie dobrze-.

Namioty czonki Womens Army Corps w Hoandii w Holenderskiej Nowej Gwinei; ata II
wojny wiatowej (za zgod US Army).
By 13 maja 1945 r., niedziela, wic trbacz, ktry codziennie o 5.30 trbi pobudk, mia
wolne-. Co nie znaczy, e Margaret moga spa. W amerykaskiej Bazie G otaczajcej miastc
Hoandia na pnocn}^! wybrzeu Holenderskiej Nowej Gwinei pracowao si siedem dn
w tygodniu. O smej Margaret bya ju na stanowisku, przy metalowym biurku z klekoczc maszyn
do pisania, gdzie kadego dnia udowadniaa, e wojna nie jest zwykym piekem, jest piekem
biurokratyczn3mi
Margaret bya liczn, szczup szatynk. Miaa trzydzieci at, bystre niebieskie oczy,
alabastrow cer i dugie wosy, ktre upinaa w stylowy kok - w semk. Przy 156 cm wzrostu
i ledwie 45 kg wagi wci miecia si w ubrania z iceimi, i tak jak kiedy, pasowao do niej
szkolne przezwisko Maa-. Ale drobna figurka moga zwie. Margaret nosia si z fasonem opatki cignite, broda w gr - na co zoyy si i przedstawienia szkolnego zespou teatralnego,
i lekcje gry na skrzypcach, i to, co jej modsze siostry nazyway przebojow, przywdcz
osobowoci.

W Owego, gdzie dorastaa, jedzia na rowerze na kpielisko, odbywaa podre autostopem,

w szkole radzia sobie dobrze, a nocami czytaa ksiki pod kodr4. Wyrosa na jedn
z najatrakcyjniejszych dziewczyn w miecie. Powodzenie jej pochlebiao, ale nie zmanierowao
Margaret. Uwaaa si za niezalen mod kobiet, ktra pije, ale nie za wiele i lubi chopcw,
ale bez przesady5.
Modsze siostry powychodziy za m, ale Margaret przeczekaa trzydziestk. Cho stanowio tc
osobliwo - rwieniczki na og zakaday rodziny, majc dwadziecia jeden lat - samotno jej
nie przeszkadzaa. Nie interesowali jej mczyni z Owego, mimo e nie miaa im nic do zarzucenia.
Szczerze mwic - wyznaa kiedy koleance - chyba nie pocigaj mnie faceci, ktrzy s dobrym
materiaem na ma6.
Po szkole redniej i kilku przymiarkach do pracy zostaa sekretark w miejscowej fabryce
nalecej do spki Remington Rand, przerabiajcej stal na co tylko si da - od maszyn do pisania po
pistolety kaliber 45. Lubia to, co robi, ale dranio j, e nigdy nie wyjechaa dalej ni do Atlantic
City i nic ciekawszego nie obejrzaa7. Brzmiao to banalnie, ale Margaret chciaa zobaczy wiat,
suy swojemu krajowi i si sprawdzi. W Womens Army Corps miaa szans wszystko to
zrealizowa.
Kiedy w niedziel rano siadaa do pracy, w amerykaskich domach przygotowywano si do Dnia
Matki, od wybuchu wojny obchodzonego po raz czwarty. Tym razem jednak by dodatkowy powd
do witowania. Pi dni wczeniej Niemcy podpisay bezwarunkow kapitulacj. Pojawiy si
informacje, e Adolf Hitler popeni samobjstwo w berliskim bunkrze. Inni hitlerowscy przywdcy
dostali si do niewoli. wiat poznawa okropnoci wyzwalanych kolejno obozw koncentracyjnych.
Po straszliwej ofierze krwi, znoju, ez i potu przyszo zwycistwo - 13 maja 1945 r. mijao pi lat
od chwili, gdy brytyjski premier Winston Churchill wypowiedzia te sowa, by zagrza swych
rodakw do walki.
Sukces odniesiony w Europie, niedawno jeszcze trudny do wyobraenia, postanowiono uczci
i na Kapitolu. Kopua budynku, zaciemniona od dnia ataku na Pearl Harbor, znw rozbysa
w wiatach reflektorw. Kongres jednogonie popar deklaracj prezydenta Trumana, by 13 maja
1945 r. sta si nie tylko Dniem Matki, ale i Dniem Modlitwy. wiat zachodni wyzwoli si od si
za, ktre przez ponad pi lat wiziy ciaa i amay ycie milionw wolnych ludzi8.
Przewodniczcy Izby Reprezentantw Sam Rayburn z radoci skomentowa wiadomoci z Europy
ale doda dwie smutniejsze. Ubolewa nad mierci prezydenta Roosevelta kilka tygodni przed
Dniem Zwycistwa (V-E Day) i przypomnia, e wojna jeszcze si nie skoczya: - Jestem
szczliwy, ale czuj te smutek, bo wci myl o tysicach naszych chopcw, ktrzy jeszcze musz
zgin na rozrzuconych po Pacyfiku wyspach i na Dalekim Wschodzie, by nasze wojska odniosy
zwycistwo, by gosi chwa Ameryki i by na wiecie znw zapanoway pokj i ad9.
Wieci napywajce z Pacyfiku brzmiay optymistycznie, ale cikie walki w tym rejonie nie
ustaway. Przez ostatnie sze tygodni toczya si straszliwa bitwa na Okinawie, ktrej amerykascy
generaowie chcieli uy jako odskoczni do ewentualnego ataku na Japoni. Mao kogo ten pomys
zachwyca, ale nastroje byy bardzo dobre. New York Times zapewnia tego dnia, e ostateczne
zwycistwo jest przesdzone, a poprzedzi je albo wynegocjowana kapitulacja, albo cakowita klska
Japonii: Dla wroga bdzie to pracowite lato; Hirohito moe by pewien, e po krtkim okresie
zagodzenia nastpi miertelne ciosy10.
Taki nieuchronny cig zdarze mg by czytelny dla redaktorw NYT i decydentw

w Waszyngtonie. Ale na Pacyfiku trwaa nieprzerwana wojna - 13 maja 1945 r. midzy witem
a zmierzchem ponad 130 amerykaskich myliwcw i bombowcw zaatakowao onierzy, pocigi,
mosty i inne japoskie cee okazyjne w poudniowych i wschodnich Chinach. Dziesi iberatorw
B-24 zbombardowao podziemny hangar na skrawku ziemi, jakim bya wyspa Moen. Dziewi innych
zaatakowao otnisko na samotnej wyspie Marcus. Na Borneo B-24 dokonay nalotu na dwa lotniska
Dalej na wschodzie bombowce B-25 Mitchell i myliwce P-38 Lightning wspieray siy naziemne m
wyspie Tarakan. Przez japosk obron na Okinawie przedara si 7. Dywizja amerykaskict
marines i zaja wzgrza Dakeshi. Na Fiipinach 40. Dywizja piechoty zdobya otnisko wojskowe
Del Monte, a bombowce i myliwce uderzyy na cee na wyspie Luzon^.
Takie byy gwne wydarzenia dnia, spisane, anaizowane i opowiedziane w nieziczonych
ksikach i fimach o II wojnie wiatowej. Inny fakt z 13 maja 1945 r. uszed uwagi historykw
i filmowcw: samolot transportowy C-47 z dwudziestoma czterema oficerami, onierzami
i dziewczynami z WAC zagin podczas otu nad poronitymi dung grami Nowej Gwinei.

Amerykaska mapa wojskowa Nowej Gwinei z at II wojny wiatowej; na pnocnym wybrzeu,

w pobliu rodka wyspy - Hollandia. Autor mapy nie wiedzia o istnieniu rozegej doiny pooonej
150 mil na poudniowy zachd od Hoandii, w pamie grskim biegncym przez rodek wyspy
(mapa US Army).
Po zacigniciu si do wojska Margaret spdzia bisko rok na szkoeniu w Fort Ogethorpc
w Georgii i na Mitche Field na Long Island w Nowym Jorku. Uczya si maszerowa w szyki
opuszcza okrt, nakada mask gazow, czyta mapy, czyci atryn, zachowywa waciw
higien i y zgodnie z niekoczc si list obowizujcych w wojsku przepisw. W grudniu 1944
r., po awansie z szeregowca na kaprala, wysano j na Now Gwine, tak rn od Owego, jak tyko
sobie to mona wyobrazi.

Wyspa, pooona midzy Australi i rwnikiem, w ogromnej czci jeszcze niezbadana, jest dwa
razy wiksza od Kalifornii. Ma dwa tysice czterysta kilometrw dugoci i blisko osiemset
szerokoci, co daje jej drugie pod wzgldem wielkoci miejsce na wiecie po Grenlandii. Na mapie
przypomina prehistorycznego ptaka zrywajcego si do lotu z Australii albo gumowego kurczaka
z kabaretowych skeczy. Ale to bardzo mylce skojarzenia; miejsce nie byo zabawne.
Nowa Gwinea oferowaa peen wachlarz surowych, niegocinnych krajobrazw. Wiksz cz
wybrzea zajmoway nienadajce si do zamieszkania niziny, bagna i dungla. W samym rodku
wyspy wznosiy si wapienne gry o skalistych lub onieonych szczytach, niej poronite
nieprzebytymi lasami deszczowymi. Byy to tereny tak niedostpne, e ich mieszkacy yli
w kompletnej izolacji. Ludzie z tych skupisk wyrywali przyrodzie niewielkie skrawki ziemi, by
przey, i walczyli z kadym, kto si zblia, a czasem midzy sob. W rezultacie Nowa Gwinea staa
si wspczesn wie Babel. Tubylcy posugiwali si ponad tysicem jzykw, mniej wicej jedn
trzeci wszystkich jzykw uywanych na wiecie, cho nie stanowili nawet jednej dziesitej
ludnoci wiata.
Wyspa, zamieszkana od ponad czterdziestu tysicy lat, ya przez tysiclecia w zupenym
zapomnieniu. Z bocianich gniazd na europejskich statkach dostrzeono j na pocztku XVI wieku
Jaki zdeterminowany rasowo badacz nada jej nazw oddalonej o dziesi tysicy mil ai^kaskiej
Gwinei, bo zobaczy na brzegu czarnoskrych tubylcw12. Przez dwa kolejne wieki niewiele si
zmienio; zawijali tu tylko owcy poszukujcy olniewajcych pir rajskich ptakw na kapelusze
cejloskich bogaczy13. W X V ni wieku do regularnie zaczli pojawia si badacze francuscy
i brytyjscy. W 1770 r. przybi tu kapitan Cook, a po nim przypywali kolejni uczeni; wyspa
przycigaa z caego wiata rzesze zoologw, botanikw i geografw spragnionych nowych odkry14.
W XIX wieku zainteresowali si ni handlarze szukajcy bogactw naturalnych. Nie byo tu atwe
dostpnych z, ale na wiecie rosy ceny oleju kokosowego, opacao si wic wygra ten wycig
i powspina na nadbrzene palmy. Europejskie mocarstwa podzieliy wysp na p; wschodni cz
przepoowiono jeszcze raz. W cigu roku roszczenia do niej zgosiy Hiszpania, Niemcy, Holandia
i Wielka Brytania. Mimo to nawet niele wyksztaceni ludzie Zachodu z wielkim trudem odnajdywali
Now Gwine na mapach.
Po I wojnie wiatowej kontrol nad wschodni czci wyspy przejy Wielka Brytania
i Australia. Zachodni cz, rzdzon przez Holandi, nazwano Holendersk Now Gwine, a je
stolic ulokowano w Hollandii. W czasie II wojny wiatowej wyspa znalaza si w rodku strei^
dziaa na Pacyfiku i wtedy po raz pierwszy zwrcia na siebie uwag caego wiata.
Japoczycy dokonali inwazji na Now Gwine w 1942 r. Zamierzali zaatakowa std Australi,
odleg o nieco ponad sto mil. W kwietniu 1944 r. amerykascy onierze przeprowadzili miae
uderzenie nazwane operacj Reckless, rozproszyli japoskie oddziay i odbili dla aliantw
Hollandi, w ktrej genera Douglas MacArthur, gwnodowodzcy wojskami alianckimi na
poudniowo-zachodnim Pacyfiku, umieci kwater gwn, nim przenis si na Filipiny15.
Na Nowej Gwinei, zreszt nie tylko tam, Margaret Hastings i jej koleanki z WAC nie
uczestniczyy w walkach, cile wypeniajc zadanie zawarte w hale Pucie mczyzn na wojn
(Free a Man to fight). Wczeniejsze, Pomcie mczyznom walczy (Release a Man for
Combat), wycofano, bo pono rodzio skojarzenia, e kobiety maj pomaga onierzom
w rozadowaniu seksualnym16. MacArthur nie podziela tego zdania. Chtnie powtarza, e to
w WAC s najlepsi onierze, bo pracuj ciej, a narzekaj mniej ni mczyni. W sumie

podczas II wojny wiatowej WAC liczyo ponad 150 tysicy czonki. Nie liczc pielgniarek, byy
to pierwsze kobiety w szeregach amerykaskich wojsk ldowych.
Margaret przybya do Hollandii osiem miesicy po sukcesie operacji Reckless. W tej czci
Pacyfiku skoczyy si ju wtedy krwawe wojenne dramaty. Na wyspie ukryway si wprawdzie
tysice uzbrojonych japoskich onierzy, ale w bezporednim ssiedztwie Hollandii nie dostrzegano
ich obecnoci. Wartownicy patrolowali jednak morze namiotw i parterowy budynek dowdztwa
bazy. Kobiety poruszay si zawsze pod eskort, a ich namioty otoczone byy drutem kolczastym.
Jedna z nich opowiadaa, e jej wysza stopniem ssiadka dostaa bro, ktr miaa trzyma pod
poduszk i w razie ataku Japoczykw zastrzeli najpierw wspmieszkanki, a potem siebie17.
Tubylcy z Nowej Gwinei te budzili niepokj, cho ci mieszkajcy najbliej Hollandii ta
przyzwyczaili si do Amerykanw, e woali: Hej, Joe - hubba, hubba - kup war bonds (obligacje
wojenne)18. Australijscy onierze, ktrym krajowcy pomagali w walkach z Japoczykami,
przezwali ich kdzierzawymi anioami.
Niektre z kobiet sdziy, e rodki ostronoci miay tak naprawd chroni je nie przed wrogiem
czy krajowcami, ale przed ponad stoma tysicami amerykaskich onierzy, marynarzy i lotnikw
w samej Hollandii i w jej pobliu; chopcami, ktrzy czasem od miesicy nie widzieli amerykaskiej
kobiety19.
Niemal natychmiast po przyjedzie do Hollandii Margaret staa si orodkiem zainteresowania
usychajcych z mioci onierzy. Pewnie syszaa o blanket-parties - pisaa w lutym 1945 r. do
przyjaciki w Owego. - Ja tak, i byam oczywicie zaszokowana. S w modzie teraz na Nowej
Gwinei. Nie jest to nic tak okropnego, jak si wydaje, poza tym nie robi si na kocu nic, czego nie
mona robi na tylnym siedzeniu samochodu.
Nie mamy tu foteli, a w jeepie nie siedzi si wygodnie. Bierze si wic piwo, chyba e jes1
koniec miesica i piwa ju nie ma, to wtedy manierk z wod, siada do jeepa i jedzi po okolicy, a
trafi si jakie dobre miejsce na relaks. Noce s tu pikne i cudownie jest lee pod gwiazdami, pi
piwo i gada albo popywa w morzu. Przy takiej przewadze mczyzn zawsze znajdzie si kto
sympatyczny. W tej dziedzinie nie mam tu adnych kopotw20.
Daleko od Owego Margaret folgowaa swojej dzy przygd. Ktrej nocy - pisaa jedzilimy w szstk odkrytym jeepem po caej wyspie, drogami, na ktrych zmyo mosty;
przejedalimy rzeki w brd i potem pod gr na brzeg, z dziesi razy omal si nie wywrcilimy.
List nie zdradza adnych wojskowych sekretw, tylko osobiste, przeszed wic bez ingerencji
cenzury w bazie21.
Sta partnerk Margaret na czteroosobowych randkach bya adna czarnowosa sierant Laura
Besley. Jedynaczka emerytowanego wiertacza naftowego i gospodyni domowej, pochodzia
z Shippenville w stanie Pensylwania, miasteczka jeszcze mniejszego od Owego. Spdzia roi
w collegeu, potem pracowaa jako maszynistka w Urzdzie Pracy w Pensylwanii, wreszcie
w sierpniu 1942 r. zacigna si do WAC.
Bya wysza i peniejsza od Margaret, ale poza tym niewiele si od niej rnia trzydziestojednoletnia, samotna, w rodzinie uwaana za dziewczyn do bezczeln, ktra robi, co jej
si podoba22.

Kiedy nie pracoway, nie wybieray si na blanket-parties albo na przejadki, prboway

urzdza swoje kwatery, najwygodniej, jak umiay. Tu naprawd jest cakiem przytulnie, mam
szczcie, e trafiam na pi wyjtkowo sympatycznych dziewczyn - pisaa Margaret do innej
przyjaciki w Owego. Umebloway swj trzynastometrowy pcienny dom malekimi toaletkami ze
skrzynek i workowej tkaniny23. Siedziay na krzesach sprezentowanych przez zaopatrzeniowcw,
ktrzy zapewne liczyli na to, e dary uda si jako przeoy na randki. May dywanik przykrywa
betonow podog, nad polowymi kami koysay si moskitiery, a z namiotowego sufitu zwisaa
dekoracja z bkitnego spadochronowego jedwabiu24.
Namiot owietlaa pojedyncza arwka, ale miy porucznik John McCollom, ktry pracowa
z szefem Margaret, da jej podwjne gniazdko elektryczne25. Cenny drobiazg pozwala rozkoszowa
si wiatem noc, kiedy prasowaa mundur. John McCollom, cichy i skromny chopak, suy
w Hollandii razem z bratem bliniakiem. By samotny i musia zauway urod Margaret, nie
prbowa jednak przehandlowa prezentu za randk, co sprawio, e cenia go sobie jeszcze
bardziej.
Za to przyrody Nowej Gwinei nie mona byo nazwa skromn. Szczury, jaszczurki i wochate
pajki wielkoci spodka miao wkraczay do kobiecych namiotw, a moskity ucztoway na kadej
goej rce czy nodze, niebacznie wysunitej spod ochronnych siatek. Nawet rodki profilaktyczne
miay swoje efekty uboczne. Gorzkie tabletki atebryny chroniy przed malari, ale powodoway ble
gowy i wymioty i nadaway skrze chorowity tawy odcie.
Z braku lodwek ywno przyjedaa w trzech postaciach: puszkowana, solona albo suszona.
Gotowanie zmieniao jej temperatur, ale nie smak i zapach. Dziewczta wymyliy wic reklamowe
haso dla wojska: Schudnij na Nowej Gwinei26. Na dodatek Hollandia okazaa si rajem dla
grzybw. Pogoda bya prawie zawsze taka sama: upa, deszcz i wilgo; czowiek czu si mokry
i rozlazy. Margaret co najmniej dwa razy dziennie wchodzia pod prysznic z zimn wod
doprowadzan z grskiego potoku, a mimo to nieustannie pocia si w mundurze. Ratowaa si
dezodorantem firmy Mum, a take talkiem, zasypk do stp i wszystkim, co poleca si dla
utrzymania higieny - pisaa w licie do domu. - Zachowanie przyzwoitego stanu wymaga
nieprzerwanych wysikw. Nie ma tu utwardzonych drg, kurz jest przeraliwy, a kiedy pada, robi
si boto27.

Sierant Lawa Besley z Womens Army Corps (za zgod Gerty Anderson).
Pewien amerykaski oficer barwnie opisywa Hollandi: Powszechne byy tropikane
owrzodzenia - we wszystkich piciu rodzajach; trzy pierwsze interesujce da pacjenta; dwa koejne
ciekawe da ekarzy, da pacjentw zazwyczaj zgubne. Eefantiasis, maaria, denga, choroby skryNowa Gwinea oferowaa mnstwo moiwoci. Woda do kpiei, icie dotykanych roin wszystko naokoo pene byo czego, co budzio obrzydzenie. Kto jednak mia czas o t3mi mye,
skoro na drzewach wisiei martwi snajperzy wroga, wci przywizani inami do swoich stanowisk
strzeeckich, w strumieniach pyway piranie-udojady, a tu obok pezay pikne, ogromne we;
wrg czai si wszdzie.
Jednak otaczao ich pikno - od poronitych bujn zieeni gr po przybrzen kipie; byo
w dwiku wiatru szeeszczcego w iciach pam kokosowych i w przejmujcym nawoywaniu
i ognistych pirach dzikich ptakw. Namiot Margaret sta w gbi du, prawie pidziesit

kilometrw od morza, w pobliu jeziora Sentani, uwaanego przez licznych wielbicieli za jedno
z najbardziej malowniczych na wiecie. Krystaliczne wody upstrzone byy malekimi wysepkami
podobnymi do strzpkw zielonego aksamitu. Podczas dugich godzin pracy wzrok Margarel
odpoczywa, gdy podnosia zmczone oczy znad biurka i patrzya na Mount Cyclops i jej
szmaragdowe zbocza przecite pasmem wodnego pyu nad wskim wodospadem. Na sam ten widok
czua przyjemny chd29.
Hollandia wystawiaa ludzi na cik prb. W oficjalnej historii WAC Baza G figuruje jako
miejsce najgorsze dla zdrowia kobiet. Lekarz wojskowy si powietrznych informowa, e
odnotowuje si rosnc liczb przypadkw nerwicy i wyczerpania^ i zaleca udzielanie
personelowi jednego dnia wolnego w tygodniu dla zagodzenia napicia nerwowego^20.
Szef Margaret wzi sobie te przestrogi do serca i stara si rnymi metodami rozadowywa
onierskie stresy.
Margaret bya jedn z kilkuset kobiet przydzielonych do suby w Dowdztwie Si Powietrznych
na Dalekim Wschodzie, niezwykle wanej, cho niezbyt efektownej placwce zajmujcej si
zaopatrzeniem, logistyk i obsug techniczn, a nazywanej Fee-Ask (od: Far East Air Service
Command). Tak jak w cywilu, pracowaa tu jako sekretarka. Jej przeoonym by pukownik Peter J.
Prossen, dowiadczony pilot i szef pionu technicznego Fee-Ask.
Rankiem 13 maja 1945 r. w wielkim namiocie dowdztwa panowaa cisza. Pukownik Prossen
wykorzysta czas na pisanie listu do rodziny w San Antonio w stanie Teksas - ony Evelyn i trjki
dzieci: synw Petera juniora i Davida oraz crki Lyneve, ktrej imi byo anagramem imienia
matki31.
Prossen mia trzydzieci siedem lat, mocn budow, niebieskie oczy, rozszczepiony podbrdek
i gste ciemne wosy. Rodowity nowojorczyk z zamonej rodziny, w 1930 r. zdoby tytu inyniera na
New York University. Po kilku latach pracy w prywatnych firmach wstpi do wojska, eby lata.
Okres dziecistwa swoich synw i crki spdzi gwnie na wojnie, ale jego starszy syn
i imiennik pamita go jako ciepego, pogodnego czowieka, zapamitaego fotografa32. piewa
gono i nieco faszujc Smoke Gets in Your Eyes, a Evelyn piknie graa na pianinie. Gdy wraca na
sub, przelatywa nad domem i macha skrzydami na do widzenia.

Pukownik Peter J. Prossen z synami, Peterem juniorem i Davidem (za zgod Petera Prossena
juniora).
W licie do ony, napisanym poprzedniego dnia i jak zawsze rozpoczynajcym si od sw:
Moje najdrosze kochanie, komentowa wiadomoci z domu, radzi, by zignorowaa afronty ze
strony jego siostry, i ali si, e zdjcia dzieci dugo nie dochodz. Prosi, eby schowaa
przywiezione przez niego wypchane misie koala, pki ich najmodsza creczka nie skoczy drugiego
roku ycia, i uprzedza, e wysa do domu prezent - toporek miejscowej roboty.
Kilkanacie at spdzonych w wojsku nie zmienio czuego stosunku Prossena do rodziny.
Wysya onie miosne wiersze i serduszka na walentynki, czeka, by znw byli razem Mimo
trudnych warunkw, jakie panoway w Hoandii, wspczu jej, e musi oszczdnie gospodarowa
racjonowanymgazemi e sama opiekuje si dziemi.
Rankiem 13 maja 1945 r., w Dniu Matki, pisa do Eveyn, jak zwyke niezbyt czytelnie:
Kochanie, wiem, e bdziemy nadzwyczaj szczliwi, gdy znw si spotkamy. Nie martw si o mnie

[...]. Ciesz si, e czas Ci biegnie szybko - mam nadziej, e tak bdzie do mojego powrotu do
domu. A potem niech zwolni.
Przeczyta wanie wiersz o dwch bawicych si chopcach i zatskni za swoimi synami.
Smutek przeziera przez jego sowa, e Peter junior pjdzie tego dnia do Pierwszej Komunii, a taty
przy nim nie bdzie. Zao si, e to grzeczny chopak. Mj Boe, jak on ronie. Kocham was ja
zawsze - koczy. - Uwaajcie na siebie dla mnie, prosz. Serdecznoci. Wasz Pete.
Prossen widzia, e setka jego onierzy i ponad dwadziecia podlegajcych mu dziewczyn WAC
le znosi Holendersk Now Gwine; ostatnio bardzo go to martwio33. Zwierza si onie, e
prbuje troch rozadowa stres drczcy modszych oficerw, onierzy i dziewczta, ale nie
zawsze mu si to udaje: Trac z oczu fakt, e toczy si wojna, a to zupenie co innego. Moi
podwadni s przygnbieni, siedz tutaj od dawna. Chcia pokaza, e ceni ich prac.
Pilotw leccych z Australii namawia, eby przywozili swoim zaogom cenne prezenty: syrop
coca-coli i wiee owoce34. Ostatnio wpad na jeszcze ciekawszy pomys - loty krajoznawcze nad
wybrzeem35. Jedna z takich rekreacyjnych wycieczek staa si gwnym tematem ostatniego listu
Margaret do ojca.
Tego dnia, 13 maja, pukownik Peter Prossen zafundowa swojemu zespoowi najrzadsz
i najbardziej podan nagrod, znakomicie wpywajc na morale - lot nad Szangri-La.

SZANGRI-LA
Rok wczeniej, w maju 1944 r. pukownik Ray T. Elsmore usysza przez trzaski intercomu gos
drugiego pilota. Siedzieli w ciasnej kabinie transportowca C-60; Elsmore, na lewym fotelu
prowadzi samolot zygzakiem ponad grskim krgosupem Nowej Gwinei.
Dowodzi 322. Skrzydem Transportowym si powietrznych wojsk ldowych. Tym razem lecia
ze specjaln misj - mia znale miejsce do budowy ldowiska i punktu zaopatrzenia midzy
Hollandi na wybrzeu pnocnym i Merauke, baz alianck na poudniowym brzegu wyspy. Gdyby
okazao si to niemoliwe, liczy, e odkryje przynajmniej bezporednie przejcie nad pasmem
grskim Oranje, na mniejszych wysokociach, uatwiajce przelot midzy obiema bazami.
Drugi pilot, major Myron Grimes, pokazywa gr przed nimi. - Pukowniku, jeeli przeliniemy
si nad tym grzbietem, znajdziemy si w kanionie prowadzcym do Ukrytej Doliny1.
Grimes wykonywa podobny lot tydzie wczeniej, teraz prezentowa Elsmoreowi swoje
zdumiewajce odkrycie. Pniej kryy plotki, e pierwszy lot Grimesa nad miejscem, ktre nazwa
Ukryt Dolin, by szczliwym przypadkiem zakochanego faceta. Grimes, spniony na obiecujc
randk w Australii, jak twierdzili dowcipnisie, brawurowo wybra drog na skrty w poprzek
Nowej Gwinei, unikajc dugiego lotu wzdu wybrzea2. Historyjka bya dobra, ale nieprawdziwa;
Grimes wykonywa rutynowy lot rozpoznawczy.
Po powrocie opowiada, ze znalaz pask, zielon dolin okoo 150 mil powietrznych [ok. 240
km] od Hollandii, gdzie mapy uywane w lotnictwie si ldowych pokazyway tylko nieprzerwany
acuch wysokich szczytw i poronitych dungl grzbietw3. Kartografowie zwykle rysowali tam
sznur odwrconych do gry nogami V i oznaczali teren jako nieznany albo niezbadany. Jednemu
z nich wyobrania podpowiedziaa, e w miejscu opisywanym przez Grimesa jest szczyt o wysokoci
prawie 14 tysicy stp (blisko 4700 m)4. Rwnie dobrze mgby napisa: Smoki.
Gdyby w tym popltanym pamie grskim rzeczywicie istniaa wielka, nienaniesiona na mapach,
paska dolina, byaby zdaniem pukownika wietnym miejscem pod baz zaopatrzeniow albo
awaryjne ldowisko. Elsmore postanowi osobicie zobaczy Ukryt Dolin.
Na sygna Grimesa Elsmore pocign wolant ku sobie. Przeprowadzi samolot ponad grani,
a potem skierowa go w gb kanionu. Odblokowa dwignie przepustnic, zmniejszy moc i lecia
poniej biaych, kbiastych chmur okrywajcych najwysze szczyty. Pilotom takie miejsca niy si
po nocach. Latanie przez co, co Elsmore nazywa niewinnymi biaymi cianami, oznaczao
straszliwe ryzyko, e w rodku kryje si gra5. Mao ktry z pilotw si powietrznych armii zna te
zagroenia lepiej ni on.
Pukownik tryska energi. Mia pidziesit trzy lata, ale wyglda na dziesi mniej. By
podobny do Genea Kellyego. Syn stolarza, instruktor lotnictwa podczas I wojny wiatowej, wozi
pniej przez ponad dziesi lat poczt lotnicz nad Grami Skalistymi6. Skoczy prawo na
uniwersytecie w Utah i zosta zastpc prokuratora okrgowego7. Gdy zanosio si na drug wojn,

jeszcze przed Pearl Harbor wrci do suby i dosta przydzia na Fiipiny. Dowid swoic
umiejtnoci na samym pocztku wak. W marcu 1942 r., gdy generaowi Mac Arthurowi, jego
rodzinie i sztabowi kazano ucieka z obonej wyspy Corregidor w Zatoce Maniskiej, Esmorc
przeprowadzi ich ewakuacj samolotem do Australii-. Zosta pniej szefem transportu
powietrznego na Poudniowo-Zachodnim Pacyfiku i dowozi onierzy i zaopatrzenie wszdzie tam
gdzie potrzebowa ich MacArthiff - na Now Gwine, Fiipiny, do Holenderskich Indii Wschodnie!:
Australii, na Borneo i zachodnie wyspy Salomona-.

Pukownik Ray T. Esmore (za zgod B.B. McCollom).

Esmore i Grimes schodzili coraz niej. Widzieli, jak strome, pionowe zbocza stopniowo zbliaj
si do siebie. Esmore prowadzi maszyn rodkiem wijcego si kanionu, usiujc utrzyma rwn
odlego po obu stronach skrzyde ro^Ditych na szeroko prawie dwudziestu dwch metrw.
Ujrza przed sob koszmar - skaln cian. Pchn dwignie przepustnic do przodu, usiujc osign
pen moc, wznie si i odlecie. Grimes jednak si upiera.
- Przelemy - nalega. - Dolina jest tu po drugiej stronie.
Przy szybkoci ponad dwustu mil [ok. 320 km] na godzin Esmore mia zaledwie sekundy na
podjcie decyzji. Zaufa dwudziestoczteroletniemu majorowi i przelizn si tu nad zbliajcym si

grzbietem, pod nisko wiszcymi chmurami.

Po drugiej stronie, ju bezpieczni, przez dziur w chmurach jak w ramie obrazu zobaczyli
niebiaski widok. Rozpocierao si przed nimi miejsce, ktre wedug ich map nie istniao;
wspaniaa dolina, orgia olniewajcych kolorw, jak opowiada pniej pukownik. Paski teren
pozwala oceni rozmiary - z pnocnego zachodu na poudniowy wschd cign si pas ziemi
dugoci blisko pidziesiciu i szerokoci do trzynastu kilometrw. Wok doliny wznosiy si
ciany gr z ukrytymi w chmurach, poszczerbionymi grzbietami.
Z urwiska na poudniowo-wschodnim kracu spadaa kaskadami woda. Ciemnobrzowa rzeka,
miejscami szeroka na ponad trzydzieci metrw, wia si, tu i wdzie przedzielona progami. Po
stronie pnocno-wschodniej gina w gigantycznej dziurze w zboczu grskim, naturalnej grocie
sklepionej na wysokoci stu metrw ponad ziemi. Dno doliny porastaa gwnie ostra trawa kunai,
wysoka nawet po pas, przetykana kpami drzew.
Bardziej niezwykli od wspaniaoci natury byli mieszkacy tego kawaka ziemi - dziesitki
tysicy ludzi wci yjcych w epoce kamiennej.
Z okna kabiny Elsmore i Grimes dostrzegli kilkaset maych, zwartych tubylczych wiosek
Otaczay je starannie utrzymane ogrody z prymitywnym, ale skutecznym systemem nawadniania,
cznie z tamami i rowami irygacyjnymi. Na polach wszystko roso i dojrzewao, i zupenie inaczej
ni w wikszoci krajw tropikalnych, wszdzie wida byo mnstwo dorosych i dzieci zajtych
cik prac - zachwyca si Elsmore.
Mczyni i chopcy chodzili nago, tylko wydrone tykwy kryy genitalia; kobiety i dziewczta
nosiy zawieszone nisko na biodrach spdnice z wkien rolinnych. Elsmore w zdumieniu patrzy na
krajowcw pierzchajcych na widok i dwik samolotu: jedni wpezali pod pdy batatw, inni
rzucali si do roww odwadniajcych. W obejciach krciy si winie, pukownik zauway kilka
brunatnych, wylegujcych si psw.
Na kracach rozlegych otwartych pl dostrzeg wrzecionowate wiee z powizanych pali,
o wysokoci dziesiciu albo i wicej metrw. Kada z nich miaa pod szczytem platform dla
wartownika, niektre przykryte byy maymi daszkami z trawy, chronicymi przed socem Elsmore
pchn wolant do przodu; chcia zniy lot, eby lepiej si przyjrze. Trafnie odgad, e to wiee dla
stranikw pilnujcych wsi przed wrogiem, ktry moe si krci w pobliu. Warkot potnych
silnikw C-60, po tysic dwiecie koni kady, odbija si od grskich zboczy i dna doliny.
Przeraeni wartownicy porzucili stanowiska, opucili si z wie i rozbiegli do pobliskich chat.
Elsmore widzia oparte o ciany, drewniane dzidy ponad piciometrowej dugoci.
Zrobi kilka zdj, gwnie ludzi i ich domw - jedne byy okrge jak muchomory albo igloo
przykryte strzech, inne dugie i wskie jak wagony towarowe. Te setki wiosek ogldane z samolotu
to jeden z najwspanialszych widokw w moim yciu - pisa pniej11.

Wioska tubylcza sfotografowana z powietrza przez pukownika Raya T. Elsmore a (za zgod C.
Earla Waltera juniora).
Mieli jednak z Griniesem zadanie do wykonania, dlatego Elsmore pocign wolant, podnis
samolot i wylecia z doliny Skierowa si na poudniowy wschd; jakie trzysta dwadziecia
kilometrw dalej, w rejonie Ifitaminbyo do obejrzenia kolejne miejsce pod budow ldowiska.
Kilka dni pniej Elsmore sporzdzi tajn notatk z lotu dla swego dowdcy, generaa
Georgea C. Kenneya, amerykaskiego pilota numer jeden podczas II wojny wiatowej na Pacyfiku
Opisa loty rozpoznawcze, szczegln uwag powicajc dolinie i mieszkajcym tam ludziom.
Major Grimes nazwa swoje znalezisko Ukryt Dolin, ale w notatce Elsmore okreli j mnie
poetycko, Dolin Baliem, od nazwy pyncej przez ni rzeki.
Niepokj Esmorea budzia jedynie ewentualna reakcja tubylcw na budow ldowiska. Dc
doliny mona si dosta tylko drog powietrzn, dlatego bardzo mao wiadomo o nastawieniu
tubycw. W wieu ssiednich rejonach yj owcy gw, istnieje wic podejrzenie, e mieszkacy
Doiny Baiem te mog przyj wrog postaw - pisa. W tej samej notatce mnieci ostrzeenie
da piotw, ktrzy chcieliby pj w jego lady. Dokadnie przedstawi niebezpieczestwa lotu
przez zakryt chmurami przecz prowadzc do doliny, groce zwaszcza pilotowi nieznajcemu
tego kanionu.
Jak si okazao, doina dwojga imion nie nadawaa si na dowisko. Pooona ptora kiometra
nad poziomem morza, w otoczeniu ponad czterotysicznych szczytw, bya zbyt niebezpieczna
i niedostpna. Znaaza si zreszt lepsza propozycja. Elsmore dowiedzia si, e australijski
misjonarz trafi w Ifitamin na krajowcw nie tyko przyjaznych, ae i chtnych do pracy. To speniao
wszystkie jego oczekiwania. Nie chcieimy dopuci do adnych incydentw czy rozlewu krwi niewykuczonych w przypadku krajowcw z Doiny Baiem, czy te Ukrytej - zaleao nam te na
zatrudnieniu na budowie miejscowej siy roboczej.
Dolina nie bya wprawdzie interesujca da wojska, jednak wiadomoci o odkryciu szybko
rozeszy si po Hoandii i poza ni. Zainteresowanie wzroso, gdy Elsmore zacz opowiada, c
tubylcy wygldaj na wyszych i wikszych ni inni znani mu mieszkacy Nowej Gwinei; robotnikw
z Ifitamin zaliczy wrcz do typu pigmej skiego.
Opowieci, czy raczej niewiarygodne historie o nieznanej dotychczas rasie pierwotnych

olbrzymw z Ukrytej Doliny rozeszy si byskawicznie. Kto nazwa ich czarnymi supermenami mieli by przystojni jak modele, muskularni i mie dwa metry wzrostu14. Mwiono, e s owcami
gw, kanibalami, dzikusami, ktrzy skadaj na kamiennych otarzach ofiary z ludzi. winie przez
nich hodowane przybieray w tych opowieciach rozmiary kucykw15. Kobiety z odkrytymi piersiami
kojarzyy si z apetycznymi pin-up girls z wojskowych koszar, zwaszcza z egzotyczn, owinit
w sarong aktork Dorothy Lamours, pamitan z Ksiniczki dungli. Mieszkanki doliny opisywano
jako jej czarny odpowiednik16.
Z czasem historie si rozrastay, gwnie dlatego, e adnej z nich, choby najbardziej
nieprawdopodobnej, nikt nie mg sprostowa; wydawao si zreszt, e tak ju bdzie zawsze. Nikt
w Hollandii nie mia najmniejszego powodu, by wdrowa 250 kilometrw midzy kryjwkami
niezliczonych japoskich onierzy, przez gry, bagna i dungl. Lot samolotem nie wchodzi w gr,
bo jak na naturalne ldowisko, grunt by zbyt mikki, nierwny i trawiasty; take helikopter
w rozrzedzonym grskim powietrzu nie zdoaby si podnie wystarczajco wysoko, by przeskoczy
nad otaczajcymi dolin grami. A przede wszystkim onierze z Bazy G mieli walczy na wojnie,
a nie odbywa antropologiczne wdrwki.
Dolina urzeka jednak Elsmorea. Wypytywa o ni Australijczykw i Holendrw uchodzcych za
ekspertw od Nowej Gwinei, ale nic nie wskazywao na to, by kiedykolwiek do tego zaktka dotar
czowiek z zewntrz17. W wojskach ldowych Stanw Zjednoczonych pukownik Elsmore zosta
Krzysztofem Kolumbem Grimesowi przypada rola wspodkrywcy.
W miar jak sprawa nabieraa rozgosu, coraz haaliwiej odzywali si turyci pragncy
zobaczy dolin na wasne oczy. Dla oficerw, dziewczyn WAC i onierzy loty nad ni stay si
form nagrody. Niektrzy po powrocie opowiadali o krajowcach strzelajcych z uku i ciskajcych
dzidami w stron samolotw. Co wiksi ryzykanci marzyli o dotkniciu ziemi, nawet za cen
uszkodzenia maszyny. Pewnie bym tego aowa - pisa do rodziny w Arkansas porucznik William
J. Gatling junior - ale chciabym by zmuszony do ldowania, choby po to, eby osobicie zdoby
pojcie o caym tym terenie. Latanie gr to jak trzymanie cukierka tak, by dziecko nie mogo go
dosign.
Sporo osb bardzo sceptycznie traktowao zasyszane przed podr wiadomoci, ale cay nasz
sceptycyzm ulotni si w drodze powrotnej - pisa dalej. - Jedni w to uwierz, inni nie. [...] Poza
tym, co zaobserwowano z powietrza, nie ma adnych informacji z pierwszej rki o tych pierwotnych
ludziach i ich zwyczajach. Zamknici w Ukrytej Dolinie, wygldaj na cakowicie samodzielnych
i samowystarczalnych. Nie mona oczywicie wykluczy, e maj jak tajn ciek na zewntrz, ale
nic takiego nie dao si zauway z powietrza. Nawet gdyby mogli opuci dolin, mieliby przed
sob 150 mil [ok. 240 km] nieprzebytych lasw deszczowych dzielcych ich od wybrzea Pacyfiku
na pnocy albo 150 mil niezbadanych bagien rozcigajcych si od doliny po Morze Arafura na
poudniu.
William Gatling opisuje wszystko, co widzia podczas lotu, dodajc filozoficznie na zakoczenie:
Zapewne po wojnie rzd holenderski przyle do doliny wypraw; moe zbadaj j misjonarze,
w kadym razie do tego czasu tubylcy [...] bd wiedzieli o biaym czowieku tylko tyle, e lata na
duym ptaku, ktry robi straszny haas. Kto wie, czy nie jest im znacznie lepiej tak jak teraz. Jestem
pewien w kadym razie, e gdyby wiedzieli o zamieszaniu, jakie nas otacza, zdecydowanie woleliby
nie poznawa cywilizowanego wiata18.
Pukownik Elsmore czsto lata nad dolin, fotografowa j w rnych ujciach, obserwowa

i snu przypuszczenia na temat jej mieszkacw. Ktrego dnia zobaczy ponad trzystu krajowcw
zgromadzonych na trawiastym polu. Stali w dwch grupach, uzbrojeni w dzidy, uki i strzay, ciaa
mieli wymalowane w barwy wojenne. Samolot,, buczc, przelecia nisko nad polem Wojownicy
rozbiegli si, zawieszajc bitw przynajmniej na jaki czas19.
Prasa zwszya spraw doliny i Elsmore zgodzi si polecie z dwoma dowiadczonymi
reporterami wojennymi - Georgeem Laitem i Harrym E. Pattersonem Z tej dwjki zwaszcza Lai
mia bogaty yciorys. By synem Jacka Laita, zadziornego redaktora naczelnego New York Mirror,
ktry w 1934 r. jako jedyny przekaza materia z akcji zastrzelenia przez FBI Johna Dillingera,
bandyty napadajcego na banki. George w wieku trzydziestu omiu lat by na dobrej drodze, eby
dorwna ojcu. Jako zuchway korespondent agencji International News Service przyjani si
z legendarnym reporterem Erniem Pyleem i plotkarskim felietonist Walterem Winchellem Podczas
bombardowa Londynu dosta szrapnelem w hem, potem niemiecka bomba wyrzucia go z siedzenia
samochodu. Polowa na baanty z krlem Anglii Jerzym VI, spdzi ptora roku w brytyjskiej 8
Armii i zosta spadochroniarzem . Dywizji Powietrznodesantowej amerykaskich wojsk ldowych.
Kto z dziennikarzy powiedzia o nim: Jako korespondent wojenny George by natchnionym
pisarzem, wojownikiem i kolekcjonerem pamitek. Tam gdzie inni korespondenci sigali po pistolet
i hem, George bra karabiny maszynowe, bazooki i czogi; raz nawet ledwie da sobie wytumaczy,
by nie podprowadzi messerschmitta. To wielka wojna, mawia, i musia mie co rwnie
wielkiego, by tego dowie20.
George Lait, czowiek, ktry widzia ju niemal wszystko, przyzna po wycieczce nad dolin, e
co takiego zobaczy po raz pierwszy w yciu. Po powrocie z lotu z Elsmoreem wysa relacj
barwn, cho miejscami, tam, gdzie dotyka kwestii rasy i kultury, nieco protekcjonaln w tonie:
Lecc niespena trzydzieci metrw nad dnem doliny, mona byo odrni na polach drzewa
bananowe, puak, due zagony miejscowych sodkich ziemniakw czy jamsu i sigajce pasa roliny
podobne do tytoniu.
Jeli chodzi o zwierzta, widzielimy tylko kilka psw i wi. winie, podstawowe rdo misa
spoywanego na Nowej Gwinei, z religijn czci szanowane przez niemal wszystkich tubylczych
mieszkacw wyspy, byy wyjtkowo due i dobrze utrzymane i wystpoway w dwch odmianach czarnej, czy te ciemnobrzowej albo czarno-biaej, ogromnych rozmiarw.
Kiedy tylko samolot zarycza nad dolin, chmara tubylcw wybiega z chat i schowaa si
w wysokich rolinach na polu albo w kpach drzew. Gdy kilka razy przelecielimy tam i z powrotem,
dziecica ciekawo przemoga w nich strach przed silnikami - wysuwali si ostronie, eby
popatrzy na maszyn w grze21.
Relacja Harryego Pattersona akcentowaa elementy dramatyczne i ciekawostki: Jeszcze dzi,
kilka tygodni po odkryciu, po ktrym cay Poudniowy Pacyfik wrze od spekulacji, aden biay
czowiek, a zapewne i aden z tubylcw yjcych na wyspie nie dotar do zagubionej doliny [...].
W tej czci wiata jest rzecz wiadom, e wikszo tubylczych plemion zamieszkujcych Now
Gwine to kanibale albo owcy gw Patterson cytuje pukownika Elsmorea opisujcego tubylcw
z doliny jako wyszych, delikatniej zbudowanych i janiejszych ni typowi nowogwinejscy
kdzierzawi22.
Pukownik, ktry uwaa si za geologa amatora, podobnie jak za antropologa z lotu ptaka,
przypuszcza, e przodkowie mieszkacw doliny pojawili si setki albo tysice lat temu. Jego
zdaniem po tym, jak si osiedlili w tym grskim raju, zamkno ich w dolinie trzsienie ziemi albo
ogromne wypitrzenie gr - pisa Patterson.

Lait i Patterson zachwycili si tym, co widzieli; nie zadowalaa ich jednak nazwa Ukryta
Dolina23. Postanowili znale inn, a w swoich poszukiwaniach cofnli si do starego filmu Franka
C apry Zaginiony horyzont (Lost Horizon) i ksiki, na podstawie ktrej powsta scenariusz wydanej w 1933 r. powieci Jamesa Hiltona o tajemniczej, spokojnej, utopijnej krainie, odcitej od
zmczonego wojn wiata.
W ksice Hiltona niewielki samolot rozbija si o zbocze grskie w Tybecie. Ocalaych
z katastrofy, wrd nich kobiet, ratuj mnisi, ktrzy zabieraj ich do bukolicznej doliny. Jej
mieszkacy yj dugo i szczliwie, a umiar i tolerancja panuj wrd nich niepodzielnie. Z czasem
rozbitkowie musz wybra, czy zosta w dolinie na zawsze, czy wrci do wiata, ze wiadomoci,
e by moe ju nigdy wicej nie bd mogli jej zobaczy.
Dzieko Hiltona, czsto uwaane za powie przygodow, jest w gruncie rzeczy rozwaaniem
0 szukaniu pokoju i zachowaniu czowieczestwa w wiecie coraz szybciej dcym do
autodestrukcji. U Hiltona cywilizacja obraca si w zamknitym, wyniszczajcym cyklu,
przechodzc od jednej wojny do drugiej - kada nastpna przynosi wicej ofiar i nieszcz.
W dugiej wymianie zda midzy dwiema gwnymi postaciami Zaginionego horyzontu pojawia si
wizja wojny wiatowej na niewyobraaln skal. Ponad dziesi lat przed wybuchem pierwszej
bomby atomowej Hilton obawia si przyszoci, w ktrej jeden czowiek wyposaony w gron
bro dorwna si raenia caej armii.
Przewidzia, e ludzi, zadowolonych z technik ludobjstwa, ogarnie na caym wiecie takie
szalestwo, e kada cenna rzecz znajdzie si w niebezpieczestwie, kada ksika, obraz czy
przejaw harmonii, wszystkie skarby gromadzone przez dwa tysice lat, wszystko, co drobne,
delikatne i bezbronne - przepadnie - charakteryzowa Hilton jedn z postaci swojej ksiki24.
Jego przeraajce wizje nie przeszy bez echa. Zaginiony horyzont zacytowa w mowie
wygoszonej w 1937 r. w Chicago prezydent Roosevelt. Cztery lata przed Pearl Harbor ostrzega, e
w obronie cywilizacji Ameryka moe poczu si zmuszona do odizolowania agresywnych pastw
dcych do rozptania burzy na caym wiecie. Sowa prezydenta okazay si prorocze25.
Nic wic dziwnego, e dwaj wojenni korespondenci z melancholi spogldali na yzn dolin,
odcit od zewntrznego wiata, na mieszkacw, ktrzy nie syszeli o nazistach i o kamikadze 1 signli do nazwy nadanej przez Hiltona wymylonej rajskiej krainie. Mniejsza o opowieci
0 owcach gw i kanibalach, o dzidach i strzaach, wieach straniczych, wartownikach i bitwach
midzy ssiadami. Mniejsza o to, e tubylczy wiat, jaki mign pukownikowi Elsmoreowi
1 majorowi Grimesowi, wcale nie by spokojny - tylko zerknli przez okno na wsplne dziedzictwo
ludzkoci, a wynikao z tego rzutu oka, e wojna ley w samej naturze czowieka.
To wszystko mogo poczeka na dzie, kiedy kto z zewntrz dotrze do doliny i pozna tubylcw.
Tymczasem George Lait i Harry Patterson nadali nowogwinejskiej Ukrytej Dolinie now nazw
Szangri-La.

GREMLIN SPECIAL
Nowa nazwa doliny si przyja.
W jednostce Elsmorea powstao Stowarzyszenie Szangri-La skupiajce pilotw i pasaerw,
ktrzy mieli szczcie oglda dolin z samolotu. Kady z czonkw otrzymywa pergaminowy,
zabawnie zdobiony certyfikat, z niebiesko-t wsteczk przymocowan pieczci ze zotej folii1.
Pod nazwiskiem czonka stowarzyszenia i dat lotu widniay podpisy Elsmorea i jednego z jego
podwadnych; na kadym certyfikacie podano te dokadn dugo i szeroko geograficzn doliny,
by czonkowie stowarzyszenia - w przeciwiestwie do przybyszw, ktrzy opuszczali Hiltonowsk
Szangri-La - mogli kiedy odnale do niej powrotn drog.
Elsmorea nie odstpowali reporterzy - ktry z nich nazwa go raz czoowym autorytetem
w sprawach doliny i jej mieszkacw - i pukownik gadko pokn pochlebstwo2. Po Laicie
i Pattersonie inni te domagali si wizyty w dolinie i Elsmore zazwyczaj wywiadcza im t
przysug. Ci, ktrzy osobicie tam nie byli, ale rozmawiali z Elsmoreem i Grimesem, puszczali
wodze fantazji. Jeden z takich reporterw zza biurka rozpywa si nad urod miejsca, nazywajc je
prawdziwym ogrodem Edenu. Pyta te Elsmore a o owcw gw. Pukownik, z przymrueniem
oka, nieco rozdmucha jego obawy. Stwierdzi, e mgby zrzuci do doliny misjonarza na
spadochronie, by udowodni, e przychodzimy jako przyjaciele i nie chcemy zrobi nic zego,
podejrzewa jednak, e skoczek miaby raczej gow z gowy3.
Pukownik, chtnie i czsto cytowany, powiedzia te korespondentowi Associated Press, e po
zakoczeniu wojny chce by pierwszym biaym czowiekiem, ktry postawi stop w dolinie
i nawie kontakt z - jak to uj autor tekstu - dugowosymi tubylczymi olbrzymami. Wyjani, ze
zamierza wyldowa szybowcem, do pena zaadowanym wiecidekami na handel, a take broni,
gdyby nie chcieli handlowa, ywnoci i wszystkim, co potrzebne do szybkiego przygotowania
ldowiska dla samolotw transportowych4.
Materia z AP pojawi si w amerykaskich gazetach w niedziel, 13 maja - w dniu, w ktrym
szef pani kapral Margaret Hastings, pukownik Peter Prossen, zacz zbiera czonkw dziai
technicznego Fee-Ask na wycieczk nad Szangri-La.
Z powodw formalnych Prossen zgosi lot jako szkolenie nawigacyjne5. Prawda - przejadka
krajoznawcza z okazji Dnia Matki - nie wygldaaby rwnie dobrze w wojskowym dzienniku
pokadowym. Wielokrotnie ju zabiera swj personel na podobne rekreacyjne loty wzdu wybrzea
Nowej Gwinei, ale nad Szangri-La lecia po raz pierwszy6.
Do Margaret zaproszenie dotaro, kiedy siedziaa jeszcze przy biurku. Umwia si po pracy
z onierzem, z ktrym spotykaa si od pewnego czasu, przystojnym sierantem Walterem Wally
Flemmingiem z Pensylwanii7. Udao mu si zdoby kluczyki do jeepa, zamierzali wic pojecha na
odleg pla i popywa w oceanie. Jednak od przyjazdu do Fee-Ask, czyli od piciu miesicy
Margaret marzya o zobaczeniu Szangri-LaP. Bya pewna, e zdy na randk i skwapliwie

skorzystaa z oferty Prossena-.

Prossen napisa rano ist do ony i pewnie to nastroio go do rozmw o domu. Sta przy biurku
Margaret i miejc si, opowiada jej, e ich nowy pies - kunde, nazwany przez syna Lassie jakim cudem zdobywa nagrody na okanych wystawach psw.
W poudnie Margaret szybko posprztaa biurko Prossena. Na unch pokna porcj kurczaka
i ody na deser, wyjtkowo nie rozkoszujc si powoi kad yeczk zimnego przysmaku^.
Prossen zaatwi ciarwk, ktra zawioza Margaret i osiem innych kobiet na pobiskie
dowisko Sentani. Mczyni poszi piechot abo zabierai si przy okazji samochodami. Prossen
drugi piot i trzej inni czonkowie zaogi krcii si ju przy zatankowanym do pena transportowcu.
Siniki si grzay, wiroway miga. W cywiu samoot nazywa si Dougas DC-3, ae pc
zmiitaryzowaniu by to ju C-47 Skytrain, ko roboczy wojennych przestworzy, jakich ponad
dziesi tysicy rozokowano w aianckich bazach na caym wiecie. Mia bisko 20 metrw
dugoci, skrzyda o rozpitoci okoo 29 metrw i ata z prdkoci 175 mi [ok. 280 km] na
godzin. Na pen3mi gazie mg teoretycznie lecie o 50 mi [80 km] szybciej. Zasig - okoo 1600
mi [2500 km] - by pi razy wikszy od caego planowanego przez Prossena lotu w obie strony.
Wikszo C-47 wyposaona bya w dwa siniki po tysic dwiecie koni kady, wyprodukowane
przez firm Pratt&Whitney; niektre miay karabiny maszynowe; ae samoot Prossena by]
nieuzbrojony. Niezbyt efektowny, nie nadzwyczajnie szybki, C-47 mia jednak opini niezawodnego
jakbuick i stabilnego w locie. Jeli gdzie trzeba byo przewie onierzy abo sprzt, okazywa si
nie do zastpienia. Piloci z czuoci mwili o jego charakterystycznym zapachu, z nutk skry
i pynu hydraulicznego^.

C-47 w locie; okres II wojny wiatowej (za zgod US Anny).

Consolidated Aircraft Corporation zbudowaa samoot Prossena w 1942 r. Wojsko zapacio za
niego 269 276 dolarw. W Hoandii pomalowano go ochronn3ini kolorami, by nie wyrnia si
na tle dungli, gdyby namierzy go z gry nieprzyjacielski myliwiec abo bombowiec. Tym samym
jednak, gdyby spad w gstwin nowogwinejskiego lasu, byby dla poszukujcych niemal nie do
zauwaenia.
W siach powietrznych wojsk ldowych mia nmner 42-23952. W cznoci radiowej znakiem
rozpoznawczym samolotu byy trzy ostatnie cyfry - 952. C-47 nazywano czsto, zwaszcza

w Europie, gooney birds (albatrosy), a kapitanowie i zaogi poszczeglnych maszyn nadawali im

wasne przezwiska. Na ldowisku Sentani samolot Prossena nazywano poufale Merle, cho bardziej
znany by pod nickiem Gremlin Special14.
Nazwa miaa posmak ironiczny. Gremliny to wyimaginowane stworzenia, oskarane przez
pilotw o uszkadzanie samolotw. Okrelenie spopularyzowaa w 1943 r. ksieczka dla dzieci
Gremliny, napisana przez Roalda Dahla, modego porucznika RAF-u, ktry zosta pniej wiatowe
sawy pisarzem. U Dahla mae rogate istotki wyrzdzaj szkody techniczne w zemcie za to, e ludzie
zniszczyli ich pierwotny las, eby zbudowa w nim fabryk samolotw15.
Wystartowa mieli o drugiej po poudniu. Pasaerowie ustawili si w szeregu przy maszynie.
Prossen zapowiedzia trzygodzinny lot.
- Dziewczta wejd pierwsze. Potem onierze i oficerowie.
- To jawna stronniczo - poskary si gono jeden z onierzy, szczeglnie zainteresowany
wycieczk do Szangri-La. Prossen puci to mimo uszu.
Jedna po drugiej dziewi dziewczyn WAC, z Margaret na czele, wchodzio do samolotu przez
drzwi w pobliu ogona. W rodku zobaczyy dwa rzdy skadanych siedzisk ustawionych naprzeciw
siebie, wzdu cian, i rozdzielonych ca szerokoci wntrza.
Jak w dziecicej zabawie w komrki do wynajcia, Margaret pobiega w stron kokpitu.
Klapna na krzeseko tu za pilotami, przekonana, e wybraa najlepiej. Ale kiedy spojrzaa przez
okno, zmienia zdanie. Przednie okna C-47 wychodziy wprost na skrzyda; zobaczy co na dole
byo bardzo trudno, o ile w ogle si dao. Margaret zamierzaa bardzo dokadnie obejrze z gry
Szangri-La, zerwaa si wic i szybko popdzia w stron ogona. Dopada ostatniego miejsca pc
lewej stronie samolotu, przy drzwiach, przez ktre wsiadaa. Widok stamtd by doskonay.
Tu obok znalaza si jej przyjacika i uczestniczka czteroosobowych randek, Laura Besley.
Seksowna pani sierant siedziaa naprzeciw Margaret, na ostatnim krzele po prawej stronie.
Miejsca w rodku byo tak mao, e dziewczta niemal stykay si czubkami butw. Margaret
uchwycia spojrzenie Laury i pucia do niej oko. Bd miay co opowiada na nastpnej blanket
party16.
Obok Laury siedziaa szeregowa Eleanor Hanna, pena ycia dziewczyna o jasnej karnacji
i krconych wosach. Wychowaa si na farmie w Montoursville w Pensylwanii. Miaa dwadziecia
jeden lat i dwch braci: starszego w lotnictwie, a modszego w marynarce. Jej ojciec suy podczas
I wojny wiatowej w korpusie medycznym, pniej trafi do obozu jenieckiego. W Fee-Ask Eleanoi
znano, bo zawsze i wszdzie piewaa.
- Ale zabawnie! - przekrzykiwaa ryk silnikw17.
Na przegubie Eleanor wisiaa zdecydowanie niewojskowa ozdoba - pamitkowa bransoletka
z chiskich monet poczonych drutem Eleanor miaa jeszcze co najmniej dwie podobne18.
Wrd pasaerek bya te szeregowa Marian Gillis z Los Angeles, crka wydawcy prasowego,
pilotka, ktra ju miaa za sob do burzliwe ycie, w tym ucieczk, razem z matk, z ogarnitej
wojn domow Hiszpanii19. W pobliu usiada sierant Belle Naimer z Bronxu, crka
emerytowanego producenta bluz, wci opakujca narzeczonego, porucznika si powietrznych wojsk
ldowych, zestrzelonego kilka miesicy wczeniej w Europie20.
Miejsca szukaa te sierant Helen Kent z Ta^ w Kalifornii. W katastrofie samolotu wojskowego
stracia ma, ale ywa i mimo wszystko lubica si bawi, wstpia do WAC, by uciec przed
samotnoci. Miaa razem z ni lecie jej najlepsza przyjacika z bazy, sierant Ruth Coster, ale

ugrzza w papierach dotyczcych samolotw, ktre genera Mac Arthur chcia cign na Filipiny.
Ruth namwia Helen, eby poleciaa bez niej, a po powrocie opowiedziaa jej, jak byo. Ona same
do Stowarzyszenia Szangri-La zamierzaa doczy innego dnia.
Na pokad weszy jeszcze trzy WAC: sierant Marion W. McMonage, czterdziestoczteroetnia
bezdzietna wdowa z Filadelfii; szeregowa Aethia M. Fair, pidziesicioletnia rozwiedziona
telefonistka z Hollywood, szeregowa Mary M. Landau, panna, at trzydzieci osiem, stenograflk
z Brookyni^.

Dwie przyjaciki, sierant Ruth Coster (z lewej) i sierant Helen Kent stroj miny przed
obiektywem Ruth zamierzaa polecie razem z Helen, ale miaa duo pracy.
Za nimi wsiedli pukownik Prossen i drugi pilot, major George H. Nichoson junior z Medfon
w stanie Massachusetts. Nichoson mia trzydzieci cztery ata, studiowa filologi klasyczn

w Boston College, a potem ukoczy nauki humanistyczne na Harvardzie i pedagogik na Bostor

University. Kilka lat spdzi w rezerwie piechoty na tyach, uczc w gimnazjum, po czym wstpi do
lotnictwa wojsk ldowych, by zdoby odznak srebrnych skrzyde. By poza domem dopiero od
czterech miesicy; suy w tym czasie pod rozkazami orda Moimtbattena, naczenego dowdcy si
aianckich w Azji Poudniowo-Wschodniej. Pniej przeniesiono go do Nowej Gwinei.

Major George H. Nicholson (za zgod Johna McCarthyego).

Cztery dni wczeniej George Nichoson wykrci si z wydawanego w Klubie Oficerskin
przyjcia na cze zwycistwa w Europie i noc, samotnie, pisa w namiocie pikny ist do ony
Aicji, nauczycieki, z ktr oeni si kika dni przed podjciem suby czynnej.
Starannym pismem, z waciw3in historykowi wyczuciem proporcji i z nutk poezji uczci
zwycistwo aiantw nad Niemcami yw, pitnastostronicow opowieci o wojnie w Europie
i Afryce. Rozokowywa armie po kontynentach, wysya floty na oceany, a otnictwo w nieogarnione

przestworza. Pisa o uczuciach i modlitwach rodzin pozostaych w domach, na tyach; o lku

i bohaterstwie onierzy, piechoty morskiej, marynarzy i pilotw na froncie. ledzi rozwj
amerykaskiego wojska - od uczniakw do zahartowanych w bitwie wojownikw. Przesuwa
aliantw i sprzt pod miadcym ostrzaem w Dieppe i na tunezyjskiej przeczy Kasserine.
Podrywa ich do zwycistwa w pnocnej Afryce w starciu z dowiadczonymi jednostkami
pancernymi pod El Guettar, prowadzi do ofensywy pod Salerno i Anzio we Woszech.
Zbliajc si do pla Normandii w D-Day, Nicholson, tak jak alianci, nabiera rozmachu. Pisa
jakby by naocznym wiadkiem: Brzask poranka przeciy byski z okrtowych dzia bijcych
w brzeg; powietrze trzso si od wybuchw pociskw i od bomb zrzucanych z samolotw. Rakiety
rysoway na niebie ogniste uki. Wzburzone wody Kanau przyprawiay wielu onierzy
w desantowych odziach o chorob morsk. Niemiecka artyleria uderzaa w wod, czsto niszczya
odzie i wiksze statki. Ze straszliw si eksplodoway miny. odzie zbliay si do play. Strach
paraliowa ludzi, ale zwyciya w nich odwaga. Opuszczono pochylnie, przez najeony
przeszkodami pas wody onierze dobrnli do play. Rozpocza si inwazja.
Cztery strony dalej Nicholson opisa amerykaskich onierzy przekraczajcych Ren na granicy
niemieckiej, amerykaskich lotnikw, ktrzy przeganiali z nieba gronych pilotw Lul^waffe,
i wojska alianckie trzymajce za gardo III Rzesz, by zmusi j do kapitulacji. Moe bylimy
agodni, ale teraz jestemy twardzi - pisa. - Ta bitwa jest zapat. Zmusilimy ich do ulegoci.
Dopiero na samym kocu list nabiera charakteru osobistego. Nicholson uznawa swoj win
i kwestionowa wasn msko, poniewa nie suy w Europie w siach powietrznych,. Przyznaj,
to nielogiczne - zwierza si onie wprost - ale mczyzna nie jest mczyzn, kiedy nie chce
wczy si, gdy wojna ogarnia jego kraj i najbliszych mu ludzi. Nie oceniaj mnie surowo, kochanie.
Sdzi bdziecie po czynach; chciabym pj do smej, ale nigdy o to nie poprosiem.
Zrzuciwszy z siebie ciar, koczy: Kocham Ci, najdrosza. I po chwili, po raz pierwszy
w pitnastostronicowym tekcie pisanym wzniosym stylem, powtrzy: Kocham Ci24.

Kapral James Jimmy Lutgring (z lewej) ze swym najbliszym przyjacielem, szeregowcem

Melvinem Mollbergiem, ktry zastpi go w zaodze samolotu Gremlin Special (za zgod Mela
Lutgringa).
Razem z Prossenem i Nicholsonem na pokad weszli trzej pozostali czonkowie zaogi, sieram
sztabowy Hilliard Norris, dwudziestotrzyletni mechanik pokadowy z Waynesville w Karolinie
Pnocnej, i dwaj szeregowcy: George Newcomer z Middletown w stanie Nowy Jork
dwudziestoczteroletni radiooperator, i drugi mechanik Melvin Mollberg z Baudette w Minnesocie.
Mollberg, dla przyjaci Molly, mia dwadziecia cztery lata, gst, jasn czupryn i nieco
krzywy umiech. Wychowa si w gospodarstwie, by zarczony z pikn mod kobiet z Brisbane
w Australii, gdzie stacjonowa, nim miesic wczeniej przyby do Hollandii. W ostatniej chwili
zastpi innego czonka zaogi Gremina. Pocztkowo w grafiku dyurw jako drugi mechanik

widnia najlepszy przyjaciel Mollberga, kapral James Jimmy Lutgring, z ktrym Mollberg spdzi
blisko trzy lata w 5. Armii Powietrznej na Poudniowym Pacyfiku. Jednak Lutgring i pukownil
Prossen nie byli w dobrych stosunkach. Lutgring przypuszczalnie podejrzewa, e Prossen odegra]
jak rol w odrzuceniu jego wniosku o awans na sieranta. Nie chcia spdza niedzielnego
popoudnia w skadzie zaogi Prossena, mimo e oznaczao to utrat szansy na ogldanie Szangri-La
Mollberg zdawa sobie z tego spraw. Sam zaproponowa, e zastpi kunpla w tym locie.

4k
Sierant Kenneth Decker (za zgod US Army).
W pozostaej dziesitce pasaerw byli dwaj majorzy, dwaj kapitanowie, trzej porucznicy, dwaj
sieranci i kapral - sami mczyni.
Sierant technik Kenneth Decker pochodzi z Kelso w stanie Waszyngton. Twardy, maomwny
krelarz z biura projektw dowdztwa, przed wojn pracowa w ojcowskim sklepie meblow3mi Na
Nowej Gwinei spdzi ju kilka miesicy; wczeniej przez ponad dwa lata stacjonowa w Australii.

Lot mia by dla niego szczegln przyjemnoci na trzydzieste czwarte urodziny Z drugiej strony
widok Margaret Hastings nie sprawi mu specjalnej radoci. Kilka tygodni wczeniej chcia si z m
umwi, ale dosta kosza. W locie nad Szangri-La dzielio ich kilka miejsc i by to najbliszy kontakt,
na jaki Decker mg liczy.

John (z lewej) i Robert McCollomowie (za zgod B.B. McCollom).

Kolejny pasaer, Herbert F. Good, wysoki, czterdziestoszecioletni kapitan z Dayton w stanie
Ohio, mia za sob sub podczas I wojny wiatowej. Pniej oeni si i wrci do domu
handlowa rop i udziela si w Kociele prezbiterianskim Kiedy znw wybucha wojna, poszed
walczy.
Na kocu szeregu stali bliniacy - John i Robert McCollomowie, dwudziestoszecioletn
porucznicy z Trenton w stanie Missouri. Byli niemal nie do odrnienia - jasnowosi,
o melancholijnych, niebieskich oczach i mocno zarysowanej dolnej szczce. Rnica midzy nimi
bya drobna - John mia 167 cm, a Robert by o wos wyszy, co w^l^corzystywa, dranic si ze

swoim maym braciszkiem. Dla przyjaci i rodziny nierozczki, po odejciu matki trz3miai si
ojca i starszego brata. Gdy mieli osiem at, ubierali si identycznie i uwielbiali lotnika Charlesa
Lindbergha, ktry jako pierwszy czowiek samotnie przelecia nad Atlantykiem W trzeciej klasie
przyszli kiedy do domu zachwyceni nauczycielk, Ev Radcliff. Tata, zawiadowca stacji kolejowej,
postanowi j pozna. I tak John, Robert i ich starszy brat wkrtce doczekali si nowej mamy.
Jednoczenie zdobyli stopie Skauta Orlegc^. Razem fascynowali si sportem, cho woleli
kibicowa, ni gra. Razem wstpili do ROTC (korpus szkoleniowy oficerw rezerwy) i razen
mieszkali, studiujc inynieri lotnicz na Uniwersytecie Minnesoty, gdzie pracowali dugie godziny,
by opaci czesne, a jednoczenie byli managerami uczelnianej druyny hokejowej. Dzielili si
jednym konletem ksiek, bo na drugi nie byo ich sta. Cho prawie w niczym si nie rnili,
Robert by odrobin spokojniejszy i zamknity w sobie, a John bardziej otwarty i towarzyski. Ns
Roberta zawsze mwiono Robert, na Johna czsto - Mac.
Po raz pierwszy rozdzielili si dwa lata wczeniej, 5 irja 1943 r., gdy Robert oeni si
z poznan na randce w ciemno Ceceli Connolly, uywajc drugiego imienia - Adele. Na lubnej
fotografii opublikowanej w lokalnej gazecie obaj McCollomowie s w mundurach; odrni ict
mona tylko dziki Adele, ktra czarujco umiecha si do Roberta. Po lubie Robert, Adele i Johr
trzymali si we trjk, razem spdzali wieczory w Klubie Oficerskim Bracia w tym samym czasie
zdobyli licencj pilota i - nie liczc krtkiego okresu rozki - stacjonowali razem w kolejnych
bazach w Stanach. P roku przed lotem do Szangri-La wysano ich obu na Now Gwine.

John i Robert McCollomowie (za zgod B.B. McCollom).

Ptora tygodnia przed Dniem Matki Adele McCollom urodzia crk, ktrej nadali z Roberten
imi Mary Dennise, w skrcie Dennie. Robert McCollom jeszcze swojej creczki nie widzia.
Obaj z Johnem chcieli oglda Szangri-La przez to samo okno Gremlina, nie mogli jednak znale
dwch miejsc obok siebie. Robert poszed bliej kabiny pilotw i wsun si na wolne siedzenie
blisko dziobu. John zobaczy, e jest jeszcze miejsce koo Margaret Hastings, przedostatnie po lewej
stronie samolotu, obok ogona.
Margaret znaa Johna, bo systematycznie pojawia si w biiffze pukownika Prossena. Pamitah
te, e przed paroma miesicami wyposay jej namiot w podwjne gniazdko elektryczne.
- Czy mog usi przy pani oknie? - spyta.

Przez ryk silnikw Margaret wykrzyczaa zgod32.

Gremlin Special mia na pokadzie komplet pasaerw - dwudziestu czterech czonkw si
zbrojnych Stanw Zjednoczonych, gwnie z dziau technicznego Fee-Ask: dziewiciu oficerw,
dziewi kobiet i szeciu onierzy. Kiedy drzwi si zamkny, Margaret zauwaya, e onierz,
ktremu nie podobao si wpuszczanie na pokad kobiet w pierwszej kolejnoci, ostatecznie nie
wsiad z nimi.

EUREKA!
Pitnacie po drugiej Gremlin Special, pilotowany przez pukownika Prossena, przetoczy si
z oskotem koo palm rosncych wzdu pasa startowego na lotnisku Sentani i wznis w czyste,
bkitne niebo. Kiedy przelatywa nad jeziorem Sentani, pasaerowie wychylali si, eby popatrze
na poyskujce niebieskie wody i zielone wzgrza schodzce do brzegw. Prossen prowadzi
samolot w kierunku gr Oranje, biorc kurs wprost na dolin. Przez intercom zawiadomi, e dotarcie
na miejsce zabierze im okoo pidziesiciu piciu minut.
Siedzca blisko kokpitu dziewczyna zanucia: Bo c ci dorwna, dniu czerwcowy w maju?.
W drodze do Szangri-La przywoywaa redniowiecznego rycerza poszukujcego witego Graala,
uczucia, sowa z liczcego sto lat epickiego poematu Widzenie sir Launfala (The Vision o f Sir
Launfal) Jamesa Russella Lowella: Bo c ci dorwna, dniu pikny, czerwcowy?. Rwnie
stosownie brzmiay dalsze wersy:
I skd dzi ten miech zamiast alu, nikt nie wie.
I wszystko szczliwe,
I pnie si do gry;
A sercu tak atwo jest znw o prostot,
Jak niebu o bkit i trawie o ziele.
(Prze. Anna ukowska-Maziarska)
Margaret, przyklejona do okna, patrzya w d przez kbiaste, biae chmury. Pomylaa, e bujna
dungla w dole wydaje si mikka jak zielony puch, ktry zagodziby upadek nawet z tak wielkiej
wysokoci. W oddali widziaa pokryt czap niegu gr Wilhelminy, nazwan na cze
holenderskiej krlowej; najwyszy szczyt pasma, liczcy 5193 metry- .
Johna McColloma bardziej interesoway kurs i wysoko, na jakiej leci Gremlin. Ocenia, e s
okoo 2300 metrw nad ziemi, a od zaogi dowiedzia si, e kurs wynosi 224 stopnie, dokadnie na
poudniowy zachd od bazy; dotr w ten sposb do wskiej przeczy na pnocno-zachodnim kracu
Szangri-La, odkrytej rok wczeniej przez majora Grimesa.
W drodze do doliny pukownik Prossen podj fataln w skutkach decyzj - odpi pas i wyszed
z kabiny pilotw do pasaerw. Wycieczka miaa przecie pokaza personelowi, e szef dba o nich
i o ich morale. Bya to okazja do integracji, szansa na wsplne obejrzenie Szangri-La. Jednak biorc
pod uwag niezbadane i nieopisane na mapach gry, zmienn pogod i brak wikszego
dowiadczenia drugiego pilota, majora Georgea Nicholsona, opuszczenie fotela w kokpicie byo

posuniciem nierozwanym

Pukownik Peter J. Prossen (za zgod Petera J. Prossena juniora).

Obaj, i Prossen, i Nicholson lecieli do Szangri-La po raz pierwszy. O zdradliw3m podejcii
przez grsk przecz wiedzieli tyle, ile gdzie wyczytali albo usyszeli od innych pilotw.
Wychodzc z kokpitu i powierzajc najtrudniejsz cz lotu drugiemu pilotowi, Prossen nie doceni
ryzyka, czy wrcz je zlekceway. Ponadto zajmowa si w Fee-Ask gwnie sprawami
administracyjnymi, a Nicholson by na Nowej Gwinei od niedawna; nie wiadomo wic, jak czste
i czy w ogle kiedykolwiek razem latali. Najwikszy problem polega zapewne na tym, e Prosser
zignorowa uwagi pukownika Raya Elsmorea, ktry po swoim pierwszym locie do Szangri-L
ostrzega o niebezpieczestwach grocych pilotowi nieznajcemu tego kanionu.
C-47 by wyposaony w pasy dla pasaerw, ale co najmniej kilka osb odpio je, kiedy po
starcie zaczy si pogaduszki. Wikszo uczestnikw wycieczki pracowaa razem, w pionie
techniczn}m Prossena, co uatwiao ycie towarzyskie. Prossen wczy si w rozmowy, stojc

w ciasnym przedziale radiooperatora oddzielajcym kokpit od kabiny pasaerskiej.

John McCollom zauway ze swojego miejsca, e do kokpitu wesza ksztatna sierant Helen
Kent. Klapna na fotel po lewej stronie, oprniony przez Prossena, napawajc oczy niczym
niezasonitym widokiem przez przedni szyb. Obok niej siedzia samotnie drugi pilot, major
Nicholson.
Po blisko godzinnym locie Gremlin Special przelizn si nad grzbietem, obniy puap
o kilkaset stp i znalaz si nad wsk odnog doliny, do ktrej zmierzali. Samolot lecia na
wysokoci niespena 6500 stp [prawie 2000 m] nad poziomem morza, czyli jakie 1300 stp [ok.
400 m] nad dnem doliny, midzy poronitymi dungl zboczami gr. Nicholson pchn do przodu
wolant, opuszczajc ster wysokoci. Dzib C-47 skierowa si w d. Pilot sprowadzi samolot dc
wysokoci okoo tysica stp [300 m] nad dnem doliny. Maszyna nadal obniaa lot. Po chwili lecieli
niecae 400 stp [120 m] nad ziemi2.
- Eureka! - krzykna rozentuzjazmowana Helen.
Pasaerowie rzucili si do okien. Zobaczyli ma tubylcz wiosk - gromadk chat podobnych do
grzybw, krytych strzech i otoczonych starannie wyznaczonymi i dobrze utrzymanymi polami
sodkich ziemniakw. Margaret patrzya z zachwytem, ale czego jej brakowao. Zorientowaa si, e
wioska jest pusta. Nie dostrzega adnych tubylcw. Nie zdawaa sobie sprawy, e bya to tylko maa
osada w bocznej dolinie - wielka Szangri-La leaa 10-15 mil [ok. 15-25 km] przed nimi - i poczua
si oszukana.
- Chciaabym przylecie tu jeszcze raz! - zerkna do tyu, eby poali si Johnowi
McCollomowi.
Nie sucha. Patrzy w stron kokpitu i nagle gwatownie zwrci gow w lewo. Przez przedni
szyb wida byo tylko chmury. Wrd bieli migny strzpy ciemnej zieleni dungli porastajcej
gr wysokoci - jak ocenia - 4000-4300 metrw.
McCollom zesztywnia: - Gazu i wynomy si std! - wrzasn w stron kokpitu.
Margaret i cz pasaerw sdzia, e artuje3. Dla majora Nicholsona nie byy to jednak arty;
sam ju dostrzeg niebezpieczestwo.
McCollom, licencjonowany pilot, wiedzia, e podstawow zasad lotu w grach jest utrzymanie
pozycji umoliwiajcej manewr. Dolina bya jednak zbyt wska, by Nicholson mg podj jak
prb. Wyjcie byo tylko jedno. Nicholson chwyci wolant i gwatownie szarpn do siebie. Prossen
sta w przedziale radiooperatora, a na lewym fotelu siedziaa zachwycona widokami Helen Kent.
Mody major by zdany na siebie.
Skierowa dzib samolotu w gr, rozpaczliwie uciekajc przed byskawicznie zbliajcym si
zboczem. McCollom widzia, jak major pcha dwignie przepustnic do przodu, nadajc silnikom pen
moc, by maszyna si wzniosa. Popatrzy w okno, przy ktrym siedzia. W dole, przez dziury
w chmurach, migay drzewa, ktre czubkami gazi sigay brzucha Gremlina. By pewien, e chmury
przesoniy Nicholsonowi widok przez przedni szyb. A to znaczyo, e drugi pilot leci nie tylko bez
pomocy bardziej dowiadczonego przeoonego, pukownika Prossena, ale prowadzi maszyn na
lepo, polegajc tylko na przyrzdach kontrolnych przed sob. I na instynkcie przetrwania4.
Nikt, kto nie by w kokpicie Gremlina, nie mg ze stuprocentow pewnoci powiedzie, co
sprawio, e samolot, jego dwudziestu czterech pasaerw i zaoga znaleli si w takim
niebezpieczestwie. Usterka techniczna - robota gremlinw - wydawaa si niewykluczona, cho
wysoce nierealna. Bardziej prawdopodobne byo poczenie rnych czynnikw, a wic
nieobecnoci Prossena w kokpicie, bdw Nicholsona i stopnia trudnoci poruszania si w dolinie

Szangri-La.
Na podstawie obserwacji McColloma i tego, co wydarzyo si pniej, mona domniemywa, e
major, ktry nauczy si pilotowania zaledwie trzy lata wczeniej5, lecc nisko nad ma dolin,
szybko straci orientacj albo le oceni sytuacj. Tyle e zagroenie Gremlina mogy zwikszy
okolicznoci od Nicholsona niezalene.
Kiedy major stara si nabra wysokoci, C-47 mg trafi na silny podmuch wiatru.
W kanionach i wskich dolinach zawirowania powietrza byy powszechnym zjawiskiem Wiatr
wpada z jednej strony i spada ku doowi doliny, powodujc prdy zstpujce, po czym pdzi
z powrotem w gr po przeciwnej stronie i wywoywa prdy wstpujce. Takie nage, krtkotrwae
prdy pojawiay si czsto bez ostrzeenia6. Pooone na duych wysokociach doliny i kaniony
Nowej Gwinei byy szczeglnie zdradliwe, midzy innymi z powodu nierwnego, poszarpanego
terenu i gwatownych zmian temperatury, kiedy gorce powietrze znad dungli tworzyo cumuusy
formujce si zazwyczaj po poudniu nad szczytami i wok nich7.
Gdyby w tamtej chwili pojawi si prd zstpujcy, dwadziecia cztery osoby na pokadzie
Gremlina znalazyby si w miertelnym niebezpieczestwie, niezalenie od tego, kto siedziaby za
sterami. Oficjalny raport wojskowy sugerowa pniej, e nagy prd zstpujcy najwyraniej
udaremni wysiki pilota starajcego si podnie samolot na odpowiedni wysoko8. Raport nie
by jednak peny. Nie wspomina o nieobecnoci Prossena w kokpicie ani o oczywistych bdach
Nicholsona.
W momencie, gdy major toczy swoj walk, a McColloma ogarn strach, Margaret nie miaa
adnego poczucia zagroenia. Bya cakowicie pochonita widokiem tubylczych chat i nawet nie
zauwaya, e Helen Kent zaja miejsce pukownika Prossena, ktry sta na zewntrz kokpitu. Czua,
e dzib samolotu si wznosi, ale nie zdawaa sobie sprawy, e Nicholson prowadzi maszyn sam.
Sdzia, e Prossen tylko nabiera wysokoci, chcc przelecie nad wysoko pooon przecz, ktra
migna jej wczeniej.
Major nie mg zmusi maszyny do posuszestwa. Gremlin Special zacz cina czubki
ogromnych, wiecznie zielonych drzew; licie i konary szoroway, uderzay i amay si o malowane
w ochronne barwy blachy powoki samolotu. Jeli nawet Prossen zorientowa si w sytuacji, nie
mia czasu, by dopa fotela, usun z niego Helen Kent i przej stery.
Margaret zachowaa jednak spokj. Szefa darzya cakowitym zaufaniem i nawet przez uamek
sekundy pomylaa, e to jakie fantazyjne manewry. Przyszo jej do gowy, e Prossen postanowi
zaaplikowa im podr z dreszczykiem i leci, jak mwi piloci, kosiakiem - lotem koszcym9.
John McCollom wiedzia, co si dzieje. Zapa Margaret za rk.
- Cholernie blisko - powiedzia. - Ale chyba przeskoczymy10.
By to nieuzasadniony optymizm Krtko po godzinie trzeciej po poudniu, w niedziel 13 maja
1945 r. desperacka walka majora Nicholsona, by nabra wysokoci, dobiega koca. Odlego
midzy C-47 i bezlitosn ziemi spada do zera. W oguszajcym huku skrcajcego si metalu,
dwiku rozbijanych szyb i rzcych silnikw, trzasku pkajcych konarw, huku poncego paliwa,
ludzie koziokowali i ginli. Gremlin Special run midzy drzewa i uderzy w poronite dungl
zbocze gry.
Kabina zamaa si i wbia w kokpit. ciany kaduba zostay wessane do rodka. Odpady oba
skrzyda. Cz ogonowa odamaa si jak w dziecinnej drewnianej zabawce. Z wraka buchny

pomienie. Drobne eksplozje brzmiay jak kanonada. Ciemny dym przesoni wiato. W powietrzu
unosi si gryzcy swd poncego metalu, skry i gumy; paliy si kable, ropa, ubrania, wosy
i ciaa.
Szczciem w nieszczciu Nicholson, usiujc przeskoczy grzbiet, zdoa skierowa dzib
samolotu w gr, maszyna uderzya w zbocze nie na wprost, a pod agodniejszym ktem. Dziki temu,
cho w kabinie wybuch ogie, Gremlin nie eksplodowa natychmiast. Kady, kto przey i nie by
miertelnie ranny, mia szans ratunku.
Kiedy samolot ry drzewa, John McCollom przelecia przez przejcie midzy fotelami z lewej
strony na praw. Wyrzucio go do przodu, fikn par koziokw i upad. Na moment straci
przytomno. Gdy si ockn, siedzia skulony w poowie kabiny. Pomienie otaczay go ze
wszystkich stron. Instynktownie poszuka wyjcia. W miejscu ogona zobaczy bysk biaego wiata.
Dach kabiny opad pasko jak w blaszanej puszce, John nie mg stan. Poczoga si w kierunku
wiata i wydosta na spalon ziemi grskiej dungli, oszoomiony, ale nawet nie zadrapany.
Zaczynaa do niego dociera caa groza sytuacji. Pomyla o bracie bliniaku i dwudziestu dwch
pozostaych pasaerach, zamknitych, jak sdzi, w puapce wewntrz maszyny i martwych. Cholera,
wietne miejsce na niedzielne popoudnie - pomyla - sam, 165 mil od cywilizowanego wiata.
Margaret obijaa si po kabinie jak gumowa pika. W pierwszym odruchu zacza si modli. Ale
to oznaczao kapitulacj, a Margaret nie naleaa do tych, co si poddaj. Ogarniaa j zo.
Wiedziaa, e to bez sensu, ale kiedy padaa, potraktowaa to jako osobist zniewag, oburzona, e
katastrofa samolotu popsua jej wymarzon wycieczk do Szangri-La. Nawet nie zobaczya adnego
tubylca.
Kiedy przestaa si wywraca i pozbieraa myli, uwiadomia sobie, e ley na jakim
nieruchomym mczynie, ktrego ciao zamortyzowao jej upadek. Prbowaa si poruszy, ale
mczyzna przed mierci w jaki sposb obj j grubymi ramionami. Nie wiadomo, czy prbowa
j chroni, czy po prostu chwyta co, co znalazo si pod rk. Ucisk martwego czowieka
w kadym razie j zablokowa. Czua, jak pomienie zaczynaj liza jej twarz, stopy i ydki.
Powietrze wypenia cierpki odr skwierczcych wosw. Na chwil przestaa walczy, ale
natychmiast powrcia wcieko, a wraz z ni sia.
Wyrwaa si z rk zmarego i popeza przed siebie; nie wiedziaa, kogo zostawia za sob
i dokd zmierza - do tyu, w kierunku oderwanego ogona, czy naprzd, ku zmiadonemu kokpitowi
i pieku. Czogaa si, szukajc ratunku, ale nie widziaa, by w poncej kabinie ktokolwiek si
rusza, odzywa czy jcza. Czy dziki szczciu, czy Boskiej interwencji, wybraa waciw drog
ucieczki.
Wytoczya si przez rozdarty ty kaduba na ziemi.
- Mj Boe! Hastings! - krzykn John McCollom, ktry t sam drog wydosta si niespena
minut wczeniej.
Nim Margaret zdoaa si odezwa, usysza z wntrza samolotu kobiecy krzyk: - Zabierzcie mnie
std!
Gremlin Special sta ju w pomieniach. John McCollom mia nadziej, e samolot nie
wybuchnie, ale nie by tego do koca pewien. Skaut Orli ze stopniem porucznika bez wahania rzuci
si z powrotem do wraku. Kulc si w dymie i ogniu, chronic, jak tylko mg, przed arem, posuwa
si centymetr po centymetrze w stron, skd dochodzio bagalne woanie.
- Daj rk! - rozkaza.
Chwil pniej Margaret patrzya, jak John wyprowadza jej przyjacik Laur Besley. Pooy

j na spalonej ziemi i wrci do poncego kaduba.

W dymie przedziera si do szeregowej Eleanor Hanny, ktra w samolocie siedziaa obok Laury,
bezporednio naprzeciw niego i Margaret. Bya straszliwie poparzona, gorzej ni obie koleanki.
Gdy j wynosi, jej wosy wci trzaskay od aru.
Ratujc dwie kobiety, poparzy rce i osmali wosy. Poza tym, co dziwne, w zasadzie nic mu si
nie stao. Nie mg jednak podj trzeciej prby ratunku - ogie szala, by coraz wyszy i gortszy;
z wntrza wraka dochodziy odgosy kolejnych eksplozji. Zwtpi w to, e w rodku pozosta jeszcze
kto ywy.
Zelektryzowa go jaki ruch. Spojrza w gr i zobaczy mczyzn nadchodzcego z prawej
strony samolotu. Cie nadziei, e mgby to by jego brat bliniak, szybko si rozwia. Pozna
sieranta Kennetha Deckera - John nadzorowa jego prac w biurze projektw pionu technicznegc
Fee-Ask11. Decker utrzymywa si na nogach, ale oszoomiony i powanie ranny. Margaret dostrzega
na jego czole, po prawej stronie kilkucentymetrow krwawic ran, gbok a do szarej koci
czaszki. Krew cieka te z drugiego rozcicia, po lewej stronie czoa. Mia osmalone nogi i plecy. Ze
zamanego okcia sztywno sterczao prawe rami. Jakim cudem porusza si jednak o wasnych
siach i zblia ku nim jak zombie.
- Boe, Decker, jak si wydostae? - spyta McCollom
Decker nie mg mwi. Nigdy nie odtworzy w pamici tego, co wydarzyo si midzy startem
z ldowiska Sentani a chwil, gdy w dungli wypez z samolotu na wolno. Pniej McCollom
znalaz w boku kaduba C-47 dziur i wymyli, e to dziki niej uratowa si Decker, cho rwnie
dobrze sierant mg si katapultowa przez kokpit, a stamtd przez przedni szyb.
Chwiejnym krokiem szed ku McCollomowi i Margaret i mrucza w kko pod nosem: - Co za
cholerny sposb spdzania urodzin.
Margaret zdawao si, e Decker bekocze co bez sensu, oguszony uderzeniami w gow.
Pniej dopiero si dowiedziaa, e 13 maja, w niedziel, naprawd obchodzi trzydzieste czwarte
urodziny12.
John wrci do trzech ocalaych kobiet. Margaret staa bez ruchu, najwyraniej w szoku. Nie
mg teraz myle o tym, co czu - o pustce, o niewypowiedzianym blu bliniaka, ktry po raz
pierwszy w yciu zosta sam Sytuacja bya jasna. Ze wszystkich piciorga ocalaych ucierpia
najmniej i cho mia zaledwie stopie porucznika, przewysza rang pozostaych. Zebra si w sobie
i obj dowodzenie.
- Hastings, moesz co zrobi dla tych dziewczt?
Laura Besley i Eleanor Hanna leay obok siebie na ziemi, tak jak je pooy McCollom
Margaret uklka przy Eleanor. Moda, pena ycia szeregowa z farmy w Pensylwanii zdawaa si nie
cierpie, ale Margaret wiedziaa, e na ratunek jest ju za pno. Eleanor miaa na caym ciele
straszliwe oparzenia, ogie spali jej ubranie. Tylko buzia cherubinka o jasnej cerze pozostaa
nietknita.
Popatrzya bagalnie na Margaret i sabo si umiechna.
- Zapiewajmy - powiedziaa. Sprboway, ale adna z nich nie wydaa gosu.
Laura Besley spazmatycznie szlochaa, ale ani Margaret, ani McCollom nie mogli zorientowa
si, dlaczego. Wygldao na to, e ma tylko powierzchowne oparzenia13.
John usysza jk. Pobieg na praw stron samolotu i zobaczy lecego na ziemi kapitana
Herberta Gooda. Wiedzia, e kapitan znalaz si na pokadzie Gremlina przez niego. Tego ranka
wpad na Gooda w bazie Hollandia. Z waciwej sobie yczliwoci spyta kapitana, czonka sztabi
generaa MacArthura, czy ma jakie plany na popoudnie. Good mia wolne, John zaprosi go wic na

atrakcyjn wycieczk do Szangri-La.

Wydawao si, e kapitan nie zosta ranny, McCoom zawoa, eby doczy do reszty
ocaonych. Good chyba go nie sysza, John ruszy wic przez tce si zaroa w jego kierunku. Za
nim szed Decker, nie do koca przytomny; instynktownie chcia pomc abo trzyma si bisko
McCooma - moiwe, e jedno i drugie.
Przeciskai si w stron Gooda, kiedy ze zbiornikw paiwa na oderwanych skrzydach, ecyci
bisko kaduba, buchny pomienie. Gdy ogie zmaa, McCoomrzuci si ku Goodowi. Za pno kapitan nie y. John nigdy nie dowiedzia si, czy zabia go ekspozja, czy rany odniesione
w katastrofie. Zrozumia te, daczego Good nie zareagowa na jego woanie - stopa uwiza mc
w korzeniach drzewa.
Da weterana I wojny, handarza rop, dziaacza kocienego i maonka z Ohio nie byo ju
ratunku. Zostawii ciao kapitana tam, gdzie byo, skuone na ziemi wrd zaroi i gazi, par
metrw od rozbitego samootu, z ^ o w przechyon nienaturanie na bok, z praw rk zgit
w okciu i zwisajc w d, do wigotnej ziemi.
Nikt wicej nie ocaa z samootu C-47 Gremin Specia, ktry w niedziene popoudnie wyruszy!
na rekreacyjny ot nad Szangri-La.
Zgin pukownik Peter J. Prossen, ktry rankiem martwi si o on i dzieci w Teksasie i o swj
persone w hoenderskiej Nowej Gwinei. Kika dni pniej ist napisany w niedzie dotar do Sar
Antonio - yczenia na Dzie Matki przyszy od czowieka, ktry ju nie y.
Zgin drugi piot, major George H. Nichoson junior, nauczycie gimnazjum w Massachusetts
ktry kika dni wczeniej tak piknie pisa do ony o nigdy nieogdanych wasnymi oczami bitwach
w Europie.
Zgina sierant Heen Kent z Taft w Kaifornii, pozostawiajc najbisz przyjacik Rut
Coster. Ruth dopatrzya si jakiej tragicznej reguy w tym, e Heen w chwii mierci siedziaa na
foteu piota, tak jak jej m Ear zestrzeony ptora roku wczeniej nad Europ.
Sierant Bee Naimer z Bronksu posza za swym narzeczonym, ktry zgin w czasie wojn}
w katastrofie otniczej. Zginy jeszcze cztery dziewczyny z WAC: sierant Marion W. McMonage
z Fiadefii, szeregowa Aethia M. Fair z Hoywood w Kaifornii, szeregowa Marian Giis z Eo
Angees i szeregowa Mary M. Eandau z Brookynu.
Zgini trzej onierze z zaogi samootu: sierant Hiiard Norris z Waynesvie w Karoinie
Pnocnej, szeregowy George R. Newcomer z Middetown w stanie Nowy Jork i szeregowie
Mevin Moy Moberg z Baudette w stanie Minnesota, ktry na ochotnika zastpi tego dnii
swego najepszego przyj aciea.

Ciao kapitana Herberta Gooda; zdjcie wykonano dwa tygodnie po katastrofie (za zgod US
Army).
Zginli te: major Herman F. Antonini lat dwadziecia dziewi, z Danville w stanie Illinois
major Phillip J. Dattilo, lat trzydzieci jeden, z Louisville w stanie Kentucky; kapitan Louis E
Freyman, dzie przed swymi dwudziestymi dziewitymi urodzinami, z Hammond w stanie Indiana
porucznik Lawrence F. Holding, lat dwadziecia trzy, z Raleigi w stanie Karolina Pnocna; kapral
Charles R. Miller, lat trzydzieci sze, z Saint Joseph w stanie Michigan i kapral Melvyn Weber, la
dwadziecia osiem, z Conpton w Kalifornii.
Pomienie skremoway ciaa we wntrzu Gremlina, zamieniajc wrak w stos pogrzebow>
i wsplny grb pasaerw i zaogi zabitych w kokpicie i kabinie.
W popiele uchowaa si w jaki sposb zota, biao inkrustowana obrczka lubna. Od
wewntrznej strony widniay na niej inicjay CAC i REM oraz data 5-5-43. Dwa lata prze(
katastrof John McCollom sta przy kocielnym otarzu, gdy jego bratowa Cecelia Adele ConnollyCAC - wsuwaa j na palec Roberta Emerta McColloma - REM.
Odnaleziona po latach we wraku obrczka ostatecznie potwierdzia to, co w pierwszych rmnutach
spdzonych w grskiej dimgli uwiadomi sobie John McCollom. Po dwudziestu szeciu latacl
ycia razem odszed jego brat, porucznik Robert E. McCollom^.

LANDRYNKI
Na aob nie byo czasu. Kiedy McCoom i Decker stai nad ciaem kapitana Gooda, wybud
zbiornikw z paiwem przenis ogie biej trzech ocaaych kobiet, ktre za chwi mogy si
znae w piercieniu pomieni.
Margaret zorientowaa si w zagroeniu. Krzykna do McCooma, ktrego nie odstpowa
wci zamroczony Decker: - Poruczniku McCoom, musimy std ucieka! Zaraz bdziemy w ogniu!
McCoom w popiechu szuka drogi ucieczki, ae w adnym wypadku nie wono mu byo straci
panowania nad sob. Nikt pozostajcy pod jego dowdztwem nie m ^ uec panice. - Racja odpowiedzia spokojnie.
Margaret zauwaya may skany wystp na skraju urwiska, jakie dwadziecia metrw w d
poronitego dung zbocza. Przedzieraa si w tamtym kierunku. Z gry deszczowy as wydawa jej
si przytun zieon poduszk, ae teraz, na ziemi, odkrya, e jest zupenie inny - wymarzony da
botanika i koszmarny da rozbitkw.
Skaiste, botniste i nierwne podoe pokrywaa ptanina ogromnych paproci, pnczy, krzakw,
opadych konarw i gbczastych, wiecznie wigotnych mchw. Ciernie, koce, ostro zakoczone
icie optyway jej nogi, rozdzieray ubranie i raniy. Tam gdzie soce przebijao si przez
wieowarstwowe badachimy ici, wyrastay ogromne rododendrony. Nad ^ o w miaa gmatwanin
drzew - gigantycznych eukaiptusw, banianw, pam, bambusw, mirtw, krzaczastych dbw,
pandanw, tropikanych kasztanw, strzeistych araukarii, wiecznie zieonych kazuaryn i setek innych
gatunkw - niektre bujnie rozrastay si na duych wysokociach, inne niej; najwysze sigay
w niebo na ponad trzydzieci metrw.
Guzowate sieci grubych zdrewniaych ian, cikie brody porostw, dugie wiotkie pncza i figidusicieki o wyjtkowo trafnej nazwie spatay ze sob drzewa i zwisay z konarw jak strzpiaste
zasony. Dookoa rosy orchidee, w setkach gatunkw, o jaskrawych koorach i dziwnych,
erotycznych ksztatach. Bujne roiny tworzyy przebogaty bukiet; dunga powtarzaa swj
niekoczcy si cyk narodzin, wzrostu, rozkadu, mierci i ponownych narodzin.
Na niebie i na drzewach yy jastrzbie, sowy, papugi, chruciee, muchowki, gajwki i bodaj
najbardziej zdumiewajce, pstrokate rajskie ptaki o mocnych, nasyconych barwach. W dungi nie
byo drapienych ssakw, ae w zaroach migay gryzonie i mae torbacze. wiat gadw
reprezentoway saamandry, jaszczurki i we godne raju, zwaszcza pytony dorastajce do czterech
i p metra.
Wieu z tych cudw przyrody nie widzia nigdy nikt poza tubycami. Margaret na wycignicie
rki miaa gatunki czekajce na odkrycie. Ae w dzienniku, ktry zacza prowadzi krtko po
katastrofie, przyznaa, e bya zbyt zajta, by podziwia widoki. Wszystko, co yo w dungi, miao
macki - pisaa - a mnie pochaniaa waka z nimi i nie miaam czasu na zachwyty.
Wdrapywaa si na gruby pie zwaony przez samoot i w tym momencie uwiadomia sobie, e
nie ma butw - najwyraniej spady jej z ng abo si spaiy. Zatrzymaa si, usiada na

poszczerbionym kikucie drzewa i cigna krtkie skarpetki, eby obejrze stopy. Prawa, paskudnie
poraniona, krwawia. Ku zdziwieniu Margaret, na ewej skarpetce nie byo adnego adu, ae ar
musia przej przez tkanin i poparzy podeszw. Poparzone byy te obie ydki i pokaeczona do
krwi prawa rka. Po ewej stronie twarzy czua pcherze od ognia.
cigna mundurow koszu i baweniany stanik. Przez moment siedziaa topess, jak tubycze
kobiety, ktre chciaa zobaczy. Woya koszu z powrotem, zapia j do samej gry jak przed
inspekcj podczas szkoenia w Forcie Ogethorpe. Rozerwaa stanik na dwie czci i sprbowaa
zabandaowa nogi, cho nie na wiee si to zdao. Rozpia spodnie, zsuna z oparzonych ng
i odoya na bok. Nachyia si i cigna majtki w brzowym maskujcym koorze, bdce
standardowym wyposaeniem WAC - biaa bieizna bya w wojsku zabroniona, poniewa suszca
si na sznurkach w dungi m o^aby zwraca uwag nieprzyjacieskich bombowcw. Wcigna
z powrotem spodnie na goe ciao. Z uszytych ze sztucznego jedwabiu majtek zamierzaa zrobi
bandae da siebie i reszty ocaaych^.
Ubraa si i zobaczya, e John McCoom schodzi ku niej w d, niosc na piecach Eeanor. Jo
ubranie spono, ae chiska bransoetka jakim cudem wci trzymaa si na przegubie-. W pewnym
momencie John straci rwnowag, poizn si i ciko wydowa na niewiekim drzewie.
Podnis si, otrzepa i znw wzi Eeanor na pecy. Wyszed z katastrofy cao, ae teraz poczu, e
ma zamane ebro. Nikomu o tym nie powiedzia.
Ken Decker i Eaura Besey weki si tu za nim Byi ju wszyscy razem, ae Margaret nada ni(
m o^a pozbiera myi. Zdja bieizn, eby zrobi z niej banda i natychmiast o tym zapomniaa.
Poprosia McCooma o chusteczk i ciasno, powstrzymujc krwawienie, zawina poranion rk.
Szi w d; Decker prbowa pomc McCoomowi nie Eeanor. Gdy dotari do skanej pki
ktr widziaa wczeniej Margaret, usiedi, apic oddech i starajc si doj do siebie. Myei
o tym, co si zdarzyo - im, ich przyjacioom, a w przypadku McCooma - ukochanemu
biniakowi-. Znajdowai si mniej wicej 2700 metrw nad poziomem morza; pnym popoudniem
robio si coraz chodniej. Na dodatek spad deszcz i zrozumiei, daczego dung nazywa si asem
deszczowym Niewysokie drzewa daway im nieco schronienia, ae rycho przemoki do szcztu, a na
domiar zego zmari-.
Po chwii odpoczynku John i Decker zostawii dziewczta i wspii si z powrotem do wraku
W McCoomie odezwa si instynkt skauta. Mia nadziej, e znajdzie co, z czego mona bdzie
zbudowa schronienie; spodziewa si poza tym odszuka ywno, ubranie i bro. Mia przy sobie
zapaniczk i may scyzoryk, z ktrym si nie rozstawa, ae nie na wiee by si to zdao, gdyby trafii
na ogromnych tubycw uzbrojonych w dzidy, ktrych miei ogda tyko z powietrza.
John przypomnia sobie, e jeden z czonkw zaogi samootu mia pistoet kaibru 45-. Pamita
te, e w samoocie byy koce, zbiorniki z wod i pudeka z racjami ywnociowymi K. Mogfy
zawiera przekski - ser i szynk abo woowin i wieprzowin; suchary abo krakersy, kostki
buionu, kaw rozpuszczan, sproszkowany napj cytrynowy, czekoad odporn na topnienie
w wysokich temperaturach, andryny, a take mae paczki papierosw, zapaki i gum do ucia.
W niektrych racjach trafia si te jeden z najbardziej uksusowych towarw w wojsku - papier
toaetowy-.
Nic jednak nie ocaao. Kiedy McCoom i Decker wrcii do samootu, kokpit i cz kabim
wci pony. Ogie zasiany paiwem otniczym pai si do poudnia nastpnego dnia. Unicestwi
wszystko, czego nie zniszczya seria wybuchw, do jakiej doszo po uderzeniu maszyny eccej
z szybkoci 200 mi [320 km] na godzin w poronit drzewami gr. Ogdajc miejsce

katastrofy, John uprzytomni sobie, e w pewnym sensie mieli szczcie. Szcztki maszyny leay
obok ogromnego, blisko piciometrowego ^azu; gdyby uderzyli w ska czoowo, nikt by nie
przey-.
Bya i druga dobra wiadomo - cz ogonowa Gremina, ktra odamaa si przy uderzeniu, nie
wybucha i nie zapalia si. Ogon lea w wwozie pod dziwnym ktem, wbity w pie drzewa
i optany lianami, nad brzegiem stromego urwiska. Wyszczerbiony otwr oderwanej czci
zwrcony by w niebo jak otwarty dzib godnego pisklaka.
John wdrapa si na krawd i wpez do rodka. Znalaz marynarski worek z jaskrawot,
samopompujc tratw ratunkow, dwie cikie plandeki przeznaczone na pokrycie tratwy i troch
podstawowych zapasw. Wyrzuci wszystko na zewntrz, wyskoczy, napompowa tratw i przejrza
zawarto worka: kilka maych puszek z wod, apteczka z bandaami, fioki z morfin, witaminy,
kwas borny do przemywania ran i tabletki sulfatiazolu zwalczajcego infekcj. Do jedzenia byy
tylko landrynki z cukru i syropu kukurydzianego, podstawowy skadnik wojskowych racji. Trafi te
na lusterko sygnalizacyjne i, co waniejsze, pistolet sygnaowy, ktrym mogli dawa znaki ekipom
ratunkowym Pozostawa tylko jeden problem - brakowao rac-.
Razem z Deckerem przecignli tratw i zapasy na skaln pk, ale po drodze zahaczyli o co
ostrego i z tratwy uszo powietrze. Wrcili do dziewczt, oczycili i zabandaowali im rany i podali
wod do popicia tabletek przeciwdziaajcych infekcji. John uoy Laur i Eeanor na paskiej
tratwie i przykry je plandek. Eeanor umiechna si. - Popiewajmy - poprosia jeszcze raz. Johr
poda jej morfin w nadziei, e to pomoe jej zasn-.
Skalny wystp by za may, by uoya si na nim caa pitka; Margaret i dwaj mczyni przeszli
wic na ssiedni. Wyczerpani, otulili si drug plandek. W kieszeni Johna uchowaa si paczka
papierosw; bysn zapalniczk i w ciszy kade z nich pocigno kilka razy. W ciemnoci, przez
zwisajce liany i gste listowie widzieli, e samolot wci si pali. Wtuleni w siebie, starali si
przetrwa zimn, wilgotn noc.
Kilka razy tej pierwszej nocy w dungli syszeli nad Rowami samolot i dostrzegali wiata
sygnalizacyjnych rac. Nie mogli jednak da znaku poszukujcym, e yj pod gstym zielonym
baldachimem Margaret nie miaa nawet pewnoci, czy to, co widziaa, nie byo byskawic.
Z nadziej mwili o ratunku. John McCollom zacz si nawet po cichu zastanawia, czy nie bdc
musieli przewdrowa tych z gr 150 mil z powrotemdo Hollandii.
Od czasu do czasu w atramentowej czerni nocy dungla rozbrzmiewaa fosam i, ktre brzmiay
w ich uszach jak ujadanie i szczekanie dzikich psw.
Nastpnego ranka, w poniedziaek 14 maja John wsta pierwszy i poszed sprawdzi, co dzieje
si z Eaur i Eeanor. Gdy uklk przy rannych, nie zaskoczyo go to, co zobaczy. Wsta, wrci na
skalny wystp, gdzie przespa noc obok Margaret Hastings i Kena Deckera.
- Eeanor nie yje - powiedzia cicho.
Zawrci. Ostronie owin ciao plandek. Nie mieli adnych narzdzi, by pochowa Eeanor.
ani nawet siy, by podj tak prb, pooyli wic j u stp pobliskiego drzewa.
Cisz przerwaa Eaura Besey, ktra w samolocie siedziaa obok Eeanor i spaa ca noc tui
koo niej. - Wci dygocz i nie mog przesta.
Margaret i Decker, ranni, zszokowani, zmarznici i zmoknici, ^odni i spragnieni, obolali
i zmczeni, poczuli, e te si trzs.
Nie mogli nic zrobi dla Eeanor i niewiele dla siebie samych. John McCollom postanowi

oszczdza wod, kady popi wic kilka ykw z tabletk witaminow i zjad par landrynek dla
podtrzymania si. Dreszcze nie ustaway.
Po marnym niadaniu McCoom i Decker wrcili do samolotu W czci ogonowej znaleli
jeszcze dwa ka poow, drug tratw ratunkow, dwie due te plandeki i jedn ma, dwa
kompasy, gruby baweniany kombinezon lotniczy, apteczki, lusterko sygnalizacyjne i siedemnacie
puszek z wod, o pojemnoci jednej filianki kada. Decker wycign z pojemnika z narzdziami
rolk czarnej tamy izolacyjnej i kombinerki. Zabrali t zdobycz na skaln pk.
Laura wci pakaa i dygotaa, cho nie skarya si na adne ble. John dal jej ciepy
kombinezon i kaza pooy si na jednym z poowych ek. Bya spragniona, prosia o wod, ale
wszystko, co wypia, po chwili wypluwaa. Wygldaa niele, miaa tylko powierzchowne oparzenia;
John obawia si wewntrznych obrae.
Margaret odkrya na obu ydkach obrcze spalonej skry, szerokoci omiu do pitnastu
centymetrw. Ze zdziwieniem stwierdzia, e nie bol. Inaczej byo z zabandaowanymi stopami.
Kady krok po podou dungli przynosi bl. Obawiaa si, e na poparzonych stopach zawinitych
w baweniane bandae daleko nie zajdzie. Poyczya na razie buty od lecej na ku Laury.
W dzienniku stenografowanym na skrawkach papieru i kartonu z zapasw Margaret wyznaa, e
nie chciaa oddawa butw przyjacice. Pniej, przepisujc i rozszerzajc tekst dziennika,
napisaa: Po cichu zastanawiaam si, czy bez butw zdoam dotrzyma kroku pozostaym.
Musiaabym odda buty Laurze, zanim zaczlimy schodzi z gry. Z przeraeniem mylaam, e nie
dam sobie rady w dungli, majc na stopach tylko krtkie skarpetki i banda.
Caa czwrka bya pewna, e rozpoznawcze samoloty zostay wysane z bazy natychmiast, gdy
zorientowano si, e Gremin Specia nie wrci w terminie na ldowisko Sentani. Utwierdzili si^
w tym przekonaniu poprzedniej nocy, gdy gdzie nad Rowami syszeli buczenie silnikw. John
McCoom wiedzia jednak, e tu, gdzie s, nikt ich nie zauway. Samolot by tylko zniszczon kupk
w ochronnej barwie, plamk w gstwinie drzew i pnczy. Na oderwanej czci ogonowej wci
widoczna bya biaa picioramienna gwiazda - oznaka wojskowego samolotu Stanw
Zjednoczonych. Ale przez gste licie wida j byo tylko z niewielkiej ode^oci. Z gry,
z powietrza wygldaa jak patek kwiatu na oceanie.
Dym z poncego wraku m ^ pomc w zlokalizowaniu ocalaych, ale tylko dopki nie zgasy
pomienie. Spraw dodatkowo komplikowao to, e wprawdzie celem lotu Prossena bya Szangri-La
ale Gremin Specia rozbi si o zbocze gry o d le je o kilka mil od przeczy prowadzcej do
doliny. W Hoandii nikt o tym nie wiedzia. Nichoson, sam za sterami, zaabsorbowany nabieraniem
wysokoci, nie nada sygnau Mayday - komunikatu o bezporednim zagroeniu ycia. Zreszt od
chwili, gdy Prossen wystartowa z ldowiska Sentani, nie byo adnej wymiany informacji
radiowych midzy samolotem i kontrol naziemn w bazie.
Zegarek Deckera by w lepszej kondycji ni jego ^ow a, dlatego rozbitkowie wiedzieli
przynajmniej, jak wolno biegnie czas. Koo jedenastej, w poniedziakowy poranek, niespena
dwadziecia cztery godziny po katastrofie, usyszeli wyrany dwik silnika samolotu John
McCoom chwyci lusterko sygnalizacyjne znalezione w tratwie ratunkowej i gwatownie apa
i posya w niebo promienie soca. Bez rezultatu Samolot oddala si, huk silnika stopniowo
zacicha.
John uzna to jednak za dobry znak. - Nie martwcie si - pociesza wsptowarzyszy - nie wierr
jak, ale jako nas std wydostan.
Po poudniu nad grami zawisa m ^a i zacz pada deszcz. Rozmawiali o rodzinach; Margare

draa na myl, jak w Owego ojciec przyjmie wiadomo o jej zaginiciu i katastrofie samolotu.
Pisaa w dzienniku o uldze, jak daje jej wiadomo, e lk o najstarsz crk, ktra przepada
gdzie w Holenderskiej Nowej Gwinei, oszczdzony zosta matce. Po raz pierwszy pogodzia si^
z jej mierci.
Drugie imi - Juliaher - Margaret nosia po matce. Zdaniem najmodszej siostry to Margaret bye
ukochan creczk mamy. W szkolnym wypracowaniu pisaa o niej: najsodsza, najmilsza
i najukochasza kobietka pod socem W naszym domu, gdzie mieszkalimy w pitk: mama, ojciec,
dwie moje modsze siostry i ja, to ona stanowia centrum wszechwiata. W wieku pidziesiciu
piciu at zachowaa drobn figur, miaa srebrzyste wosy, biaorow cer, delikatne rysy i bya
duo adniejsza od swoich crek.
Margaret pisaa, jak dowiedziaa si od lekarza, e mama jest powanie chora i czeka j
najwyej rok ycia. Nage, na moje ramiona, tak nienawyke do odpowiedzialnoci, zrzucono ciar
decyzji, w jaki sposb stawi czoo tej strasznej sytuacji. Czy mam powiedzie o wszystkim ojcu,
siostrom i rodzestwu mamy? Caymi dniami rozpatrywaam wszystkie za i przeciw, i w kocu
postanowiam postpi tak, by Mama jak najmniej na tym ucierpiaa. Byam pewna, e nie chce
umiera - po raz pierwszy w yciu spotykao j tyle radoci. Nie byam pewna, czy mog ufa, e
siostry bd zachowyway si normalnie, wiedzc, jaka jest prawda, dlatego powiedziaam tylko
ojcu. Do dzi nie wiem, czy miaam racj, ale to ja musiaam podj decyzj i zrobiam to, co
uwaaam za najlepsze.
Mama umara trzy miesice pniej.

Okoo trzeciej po poudniu czwrka rozbitkw, wycieczona ranami, brakiem ywnoci i snu
poprzedniej nocy, rozstawia dwa poow ka.
Margaret i Laura uoyy si razem, okryy plandek i mocno objy, eby nie spa. Margard
prbowaa zasn, jednoczenie nasuchujc od^osu poszukujcych ich samolotw. Laura wci
miaa drgawki, John poda jej morfin i starannie j owin. Margaret oczy pieky ze zmczenia;
bardzo chciaa zasn, ale nie zmruya oka, bo Laura nie przestawaa dygota nawet po morfinie.
W uszach wci miaa pytanie, zadane przez Laur McCoomowi, kiedy ukada j na ku: Wszyscy zginli, a my jestemy zupenie sami, prawda?
W kocu zapada w pytki sen. Obudzia si koo pnocy. Byo zupenie spokojnie. Laura ju nie
draa. Wcinita w Margaret, wydawaa si zbyt spokojna. Margaret pooya do na jej piersi. Nic
nie poczua. Wymacaa szyj, eby sprawdzi puls. Znowu nic.

Margaret Hastings; zdjcie wykonane po rki Larury. Na prno sziica katastrofie Gremlina (za
zgod B.B. McCollom).
- McCollom, Laura mnara! Chod tutaj! - krz^dma.
John, zerwany z tak potrzebnego snu, podejrzewa, e Margaret histeryzuje. Laura rzeczywicie
bya ranna, a to, e nie moga przekn wody, le wryo. Nie przypuszcza jednak, by rany
dziewcz3^ y zagraay jej yciu. By tego zupenie pewien i nie ukrywa irytacji:
- Nie bd idiotk. Nic jej nie jest.
Podszed do ka i dotkn rki Laury. Na prno szuka pulsu. Margaret miaa racj.
Bez sowa podnis ciao. Zawin je w jedn z plandek i pooy obok Eeanor u stp drzewa.
W poczuciu gbokiego alu i Margaret, i John zdawali sobie spraw, jak wiele mieli szczcia.
Margaret zmienia miejsce w samolocie, eby lepiej widzie, a John wsiad zbyt pno, eby zaj
fotel obok brata. Oboje znaleli si na dwch miejscach na samym kocu samolotu, po lewej stronie.
Przeyli. Laura Besey i Eeanor Eanna, siedzce naprzeciw nich, zginy.
Powinnam bya paka - zapisaa Margaret w dzienniku. - Powinnam bya czu straszliwy al
po stracie przyjaciki. Ale tylko siedziaam na ku i dygotaam Nie potrafiam nawet myle

0 tym, e Laura nie yje. Siedziaam, trzsam si i mylaam tylko o jednym; Teraz buty s
moje.
Liczba ofiar wzrosa do dwudziestu jeden. Ze wszystkich pasaerw i zaogi Gremina ocala)
trzy osoby; John McCoom, spokojny, opanowany dwudziestoszecioletni porucznik ze rodkowego
Zachodu, ktry w katastrofie straci brata bliniaka, Kenneth Decker, sierant technik z Pnocnego
Zachodu, obchodzcy w dniu tragicznego lotu trzydzieste czwarte urodziny, i Margaret Hastings.
trzydziestoletnia kapral WAC z Pnocnego Wschodu, kochajca przygody do tego stopnia, c
zaryzykowaa utrat randki i kpieli w oceanie. John McCoom by najmodszy, ale najwysz)
stopniem z caej trjki; najmniej te ucierpia w katastrofie, co w poczeniu z opanowaniem
1 konpetencjami czynio go w naturalny sposb szefem grupki.

John McCoom; zdjcie wykonane po katastrofie (za zgod B.B. McCoom).

Kenneth Decker; zdjcie wykonane po katastrofie Gremlina (za zgod B.B. McCollom).
Wszyscy troje przelotnie znali si z bazy, ale nie byli zaprzyjanieni. Lec w ssiedztwie
poncego samolotu, uwaali si za wsptowarzyszy i znajomych, ktrych poczy straszliwy los.
Na razie stosowali si do wojskowego protoku i zwracali do siebie oficjalnie; sierancie,
Decker albo sierancie Decker, ale nie; Ken czy Kenneth.
Kobieta w wojsku wci bya jednak zjawiskiem nowym i mwienie do niej po nazwisku nie
zawsze brzmiao naturalnie. Kapral Hastings rycho staa si wic Maggie, chyba e McCollon
wydawa jej polecenie subowe albo Decker si z ni drani. Prawd mwic, wolaaby form
Margaret, bo zdrobnienia Maggie nie znosia. Nigdy jednak si nie poskarya ani nie zwrcia
im na to uwagi.
McCollom owin ciao Lam*y Besley i wrci do Margaret, znieruchomiaej na polowym ku
Poda jej zapalonego papierosa. Usiedli obok siebie, zacigajc si na zmian. Nigdy ju nie
przeyj tak dugiej nocy - napisaa potem w dzienniku^.
Mijay godziny, John zapaa kolejne papierosy, tlcy si pomaraczowy czubek wdrowa
midzy nimi w ciemnoci tam i z powrotem. Przesiedzieli tak do witu. Nie odezwali si do siebie

ani sowem.

TARZAN
Przy okazji kolejnej wdrwki z pki skalnej do wraku John wspi si na drzewo i rozejrza po
okolicy-. W odle^oci kilku kilometrw zobaczy co, co wygldao na polan. Za pomoc kompasu
znalezionego w odamanym ogonie samolotu ustali kurs, jaki powinni przyj, by tam dotrze-.
Zwaywszy na ropiejce rany wsptowarzyszy, odrobin wody, jak mieli i landrynki suce za
jedyne poywienie, powinni wyruszy, gdy tylko Margaret i Decker poczuj si wystarczajco silni,
by maszerowa.
Uwaa si, e ludzie, ktrzy ocaleli z katastrofy lotniczej, powinni trzyma si blisko wraku, bo
w ten sposb rosn szanse odnalezienia ich przez ekipy ratunkowe. Tyle e powszechnie przyjte
zasady na og nie sprawdzaj si na Nowej Gwinei. John McCollom doszed do wniosku, e jel
pozostan tu, gdzie s, ukryci pod baldachimem dungli, czeka ich pewna mier. Nawet gdyby
dotarli do polany, prawdopodobiestwo ratunku wydawao si niewielkie.
Dungle Nowej Gwinei byy ogromnym cmentarzyskiem, penym nieznanych onierskich grobw.
W kwietniu 1944 r., gdy ona jednego z zaginionych pilotw si ldowych prosia o informacj
0 szansach odnalezienia ma, jaki urzdnik odpisa jej z rzadko spotykan szczeroci: Przy okazji
praktycznie kadego lotu nad wysp trzeba przeci pasmo wysokich gr. Gsta rolinno dungli
siga szczytw; pod jej listowiem m o^aby bez ladu znikn caa eskadra. Niezalenie od tego, jak
dokadnie prowadzi si poszukiwania, prawdopodobiestwo zlokalizowania samolotu jest do
nike. Mielimy w przeszoci wiele tego rodzaju przypadkw i nigdy nie odnalelimy adnego
ladu po zaogach i samolotach. Pogoda i warunki terenowe powoduj wiksze straty ni walki
powietrzne-.
Od pocztku wojny na wyspie rozbio si ponad szeset amerykaskich samolotw: jedne
zestrzelone w walkach; inne - liczne - z powodu zej pogody, usterek technicznych, bdu pilotw,
ukrytych w chmurach gr, ktrych nie naniesiono na mapy, albo z kilku przyczyn jednoczenie-. Nad
Now Gwine spaday te setki maszyn japoskich, australijskich, brytyjskich, nowozelandzkici
1 holenderskich. Tylko niektre odnaleziono; wiele z nich skryy szmaragdowe lasy deszczowe.
W 1945 r. na Nowej Gwinei zagino wicej samolotw ni w jakimkolwiek innym kraju na
wicie-.
Dwa i p roku wczeniej, w listopadzie 1942 r. silny prd zstpujcy uderzy w amerykaski C47 przewocy onierzy i zaopatrzenie do innej czci wyspy. Maszyna rozbia si o gr na
wysokoci okoo 3000 metrw, niemal identycznie jak Gremlin Special. Samoloty poszukujce
rozbitkw startoway jeden po drugim, ale nie natrafiy na aden lad C-47 nazywanego Latajcyrr
Holendrem
Z dwudziestu trzech ludzi na pokadzie katastrof przeyo siedemnastu, cho niektrzy odnieli
cikie obraenia. Kiedy okazao si, e ratunek nie przybywa, semka, w najlepszej formie,
postanowia sprbowa wdrwki. Podzielili si na dwie czteroosobowe grupy. Pitego dnia marszu
jedna z grup dotara do wskiego kanionu, ktrego dnem pyna bystra rzeka. Nie mogli jej

przekroczy, zdecydowali wic popyn na kodach drzew. Dwoje rozbitkw utono. Dwaj
pozostali natknli si wreszcie na przyjanie nastawionych tubylcw, ktrzy przeprowadzali ich
z wioski do wioski. Po trzydziestu dwch trudnych dniach dotarli do alianckiej bazy. Drugiej grupie
poszo atwiej. Ich wdrwka trwaa dziesi dni; pniej pomocy udzielili im tubylcy, a po
miesicu caa czwrka wydostaa si z dungli.
Powrt ocalonych z Latajcego Holendra uruchomi kolejn fal poszukiwa rannych, ktrz>
pozostali przy wraku. I znw loty nie przyniosy rezultatu. Signito wtedy po ostatni sposb obiecano nagrod kademu tubylcowi, ktry odnajdzie szcztki maszyny. Ponad dwa miesice po
katastrofie grupa krajowcw natrafia na kilkanacie rozkadajcych si cia i jedynego ocalaego,
kapelana wojskowego olepego z niedoywienia i wychudzonego, lekkiego niczym dziecko, jak
pisano w jednej z relacji. Wok niego byo goe pkole ziemi - do koca mczarni ywi si
grskim mchem, jaki mia w zasigu rki. Tubylcy dali mu pieczonego banana, ale ksidz zmar na
ich rkach. Zostawili jego ciao, zabrali tylko Pismo wite na dowd, e odnaleli Latajcegc
Holendra.
Duo pniej ekipy ratunkowe dotary do wraka i znalazy tylne drzwi luku bagaowego, na
ktrych rozbitkowie pisali wglem drzewnym co w rodzaju dziennika. Pierwsze wpisy byy krtkimi
meldunkami w onierskim stylu. Kady skada si z kilku sw - kiedy doszo do katastrofy; kiedy
odeszy dwie grupy najmocniejszych; jak ci, co pozostali, prbowali wypuci balon, by da znak
poszukujcym; co znaleli dojedzenia. Jedna tabliczka czekolady i jedna puszka soku pomidorowego
musiay, jak wynikao z zapisw, wystarczy kademu na pi dni.
Po pewnym czasie, gdy skoczya si ywno, sok pomidorowy i papierosy, wpisy na drzwiach
przybray charakter bardziej osobisty, ujawniajc nadziej, strach, a od czasu do czasu przebyski
czarnego humoru. Zapis z pitku 27 listopada 1942 r., siedemnacie dni po katastrofie, brzmia:
Wiadra pene wody tego ran... pom ocy nam trzyma fason. Dwa dni pniej: Rany, sabniemy.
Ale autor doda: Jeszcze nie tracimy nadziei. Nastpnego dnia: Nabieramy si dziki wymylanyn
posikom. W poniedziaek 7 grudnia, w rocznic ataku na Pearl Harbor: Rok temu zacza si^
wojna. Rany, nie mylelimy wtedy o tym. Dwa dni pniej, miesic po katastrofie: Ju trzydzieci
dni. Moemy to znie, ale byoby mio, gdyby kto si pojawi. Po tygodniu, z myl o Boyn
Narodzeniu: Kocz nam si wyimaginowane potrawy. Chopcy powinni niedugo przyby - jeszcze
sze dni zakupw. Sze dni pniej: Dzi Wigilia. Niech Bg da im szczcie w domu. Pc
szeciu kolejnych dniach: Dzisiaj umar Johnnie.
Zapisy kocz si dwa dni pniej, siedem tygodni od dnia katastrofy. Ostatni mwi o Wigilii.
Trzej jeszcze yjcy podpisali si: Pat, Mart i Ted. Kiedy tubylcy znaleli wrak, zmar ostatni olepy, zalodzony, do ostatniego tchu ywicy si mchem kapan - kapitan Theodore Barron
nazywany Tedenfy.
We wtorek 15 maja 1945 r., o wicie, dwa dni po rozbiciu si Gremlina, John McCollorr
poinformowa, e zmieni zdanie. Nie mog czeka, a Margaret i Decker wzmocni si na tyle, b>
wyruszy na polan, ktr widzia z drzewa.
Patrzc na brudne i przemoczone bandae na oparzeniach obojga, John obawia si, e stan jego
towarzyszy raczej si pogorszy, ni poprawi. Poruszali si wolno, jakby brnli przez co lepkiego;
by to uboczny efekt obrae, braku snu, pustych odkw i rozrzedzonego powietrza na wysokoci
ponad ptora tysica metrw nad poziomem morza. Tubylec uznaby zapewne las deszczowy za
kantyn po brzegi wypenion owocami, korzeniami, ptactwem i drobnymi ssakami, ale dla
rozbitkw byo to rwnie tajemnicze jak chiskie menu. Jedynym poywieniem, jakiemu ufali, byy

twarde landryny.
Wikszo zapasw John zoy w jednej z pandek. Mniejsz zapakowa da Deckera, Margare
da wiadro znaezione w ogonie samootu. Grzechotay w nim jej dzienne racje: dwie puszki z wod
i kika zawinitych w ceofan cukierkw.
John wrci do ciaa Laury; mia do zrobienia co makabrycznego, ale niezbdnego. Odwin
plandek i zdj z dziewczyny lotniczy kombinezon, ktry da jej, by si ogrzaa. Jak Margaret zaraz
po przybyciu do Holandii skrcia swj wojskowy kombinezon, tak teraz John, eby moga chodzi,
nie potykajc si o wasne nogi, obci scyzorykiem nogawki o jakie wier metra.
Margaret wiedziaa, e John zdj kombinezon z ciaa jej przyjaciki i partnerki od randek we
czworo. Ucieszy j jednak, tak jak buty Laury, oznaczajce ycie. Wci miaa na sobie bielizn,
ktr cigna po katastrofie, by zrobi z niej bandae. Teraz rozerwaa majtki na p i owina
oparzenia na nogach, by szorstki kombinezon nie ociera zwglonej skry.
Pniej napisaa w dzienniku, e zanim odeszli z miejsca tragedii, powinni byli pomodli si,
postawi krzy albo jaki znak da dwudziestu jeden przyjaci, kolegw i brata Johna. Chob>
chwila milczenia pozwoliaby jej spokojniej pomyle o ich opuszczeniu. Wtedy jednak mieli tylko
jeden ce - dotrze tam, gdzie dostrzeono by ich z powietrza.
- Ruszamy - rozkaza McColom swemu dwuosobowemu plutonowi. Szed pierwszy, Margare
tu za nim; Decker zamyka pochd-.
Najpierw musieli wspi si ze skalnej pki, na ktrej spdzili dwie ostatnie noce i przej
obok wraku. Rolinno bya tak gsta, e wiksz cz odcinka pokonywali, peznc na
czworakach^. Nieostrony krok grozi upadkiem do skalistego wwozu albo stoczeniem si
z urwiska. Przejcie dwudziestu paru metrw obok samolotu zajo im mordercze p godziny.
Margaret usiowaa zwiza wosy opadajce jej do poowy plecw, nic to jednak nie dao.
Czepiay si po drodze pnczy i gazi. Kika razy musieli si zatrzymywa, eby je wyplta.
Rozpucia je zdesperowana. - Prosz je obci, M cColom -powiedziaa.

Oderwana cz ogonowa Gremina (za zgod US Army).

Porucznik wyj scyzoryk. Gste, zasupane wosy Margaret spaday na ziemi. Johi
w3inodeowa jej na gowie aosnego pierzastego boba na trzy cale. Ruszyli przed siebie, ale
dungla wci j szarpaa.
- Na lito Bosk, McColom, musz si pozby tych wosw!

John przyci je jeszcze krcej-.

Oparzenia sprawiay, e kady krok przysparza Margaret bu. Decker, w gorszym ni ona
stanie, wci niepewny w ruchach po urazie gowy, posuwa si sztywno, ae nie narzeka.
Przedzierajc si przez boto i zaroa na najniszym pitrze dungi, natkni si na co, co
Margaret uznaa za cud - wyschnite oysko potoku, czy te eb tworzcy wsk ciek w d
zbocza. Nazwanie jej cudem wiadczyo raczej o trudnociach drogi, ktr wanie przebyi. eb
schodzi stromo w d, miejscami zjedai abo zeskakiwai ze skaistego zbocza. Nawet na paskich
odcinkach cieki, gdy kamienie usuway si spod stp, z trudem utrzymywai rwnowag. Tu
i wdzie musiei wdrapywa si na wiekie ^azy i pnie powaonych drzew. By to jednak jaki
szak.
Nie wyrbaibymy sobie przecie drogi przez gst, optujc dung, majc do dyspozycji
jedynie scyzoryk - pisaa Margaret w dzienniku. - eb obiecywa dwie rzeczy: oparcie da stp,
choby niepewne, i by moe wod.
Nawet idc dnem wyschnitego potoku, musiei co p godziny zatrzymywa si na odpoczynek.
Po dwch przerwach zauwayi struki odowatej wody spywajce do ebu z maych grskich
potoczkw. Na pocztku wpadi w zachwyt. Margaret i Decker, strasziwie spragnieni,
zapowiedziei, e zamierzaj napi si do syta, gdy tyko woda bdzie wystarczajco ^boka, by jej
nabra. McCoom ostrzega, e yjce w wodzie bakterie mog zaatakowa ich jeita. Byi zbyi
podnieceni, by go sucha. Dopywy si zwikszay i wody przybywao szybciej, niby chciei.
Sigaa im ju powyej butw i wci wiewaa si do ebu, a bystry prd grozi zmyciem
wdrowcw w d zbocza.
Wzburzone miejsca pokonywai, zjedajc na siedzeniach, przemoczeni do cna. Na bardziej
stromych odcinkach woda spadaa kaskadami nawet kikumetrowej wysokoci. Dunga porastaa
gsto oba brzegi ebu; na wodospadach eay wic miejscami zwa one kody. Kiedy tyko byo to
moiwe, uywai ich do zejcia jako drabiny abo podpr. Jei nie byo pni, McCoom szed na
czee, przy wodospadzie opuszcza si na d, czepiajc, czego si dao; stawa pod spadajc wod,
by Margaret m o^a si na nim wesprze. Gdy zjedaa w jego ramiona, sprowadza j do
bezpiecznej pytkiej wody poniej kaskady i wraca, by pomc Deckerowi.
Dotari wreszcie do bisko czterometrowego wodospadu, zbyt wysokiego, by wykorzysta
sztuczk ze stawaniem na barkach Johna. Gdy Margaret i Decker odpoczywai na brzegu potoku
McCoomposzed szuka obejcia przez dung. Zaroa byy tak gste, e wrci, ae wpad mu dc
^ow y pewien pomys.
Chwyci grub ian zwisajc z drzewa, ktre roso tu przy wodospadzie. Wyprbowa, czy
utrzyma jego ciar, po czym mocno j chwyci, rozpdzi si, skoczy i pofrun nad wod.
W najdaszym punkcie, za wodospadem, puci ian i opad w d. Rzuci j z powrotem i krzykn
do pozostaej dwjki, by zrobia tak jak on.
Margaret si nie wahaa. Chwycia ian i skoczya w przestrze. John zapa j, gdy opadaa za
wodospadem T sam drog pokona przeszkod Decker. - Choera, nigdy nie myaem, e bd
duberem Johnnyego Weismuera - powiedzia miertenie powanym tonem, ze swym zachodnim
akcentem Margaret umiechna si na wspomnienie synnego aktora w roi Tarzana, koyszcego si
na ianie, cho przeoczya pewien nieodczny aspekt: jej przypadaaby roa Jane.
Z trudem posuwai si do przodu. Margaret z kadym krokiem czua si gorzej. Bya zmarznita,
przemoczona i wyczerpana. Boao j cae ciao. Oczy miaa pene ez, ae za punkt honoru przyja,
e nie bdzie paka.
Czasami syszei nad Rowami huk samootw. Gdy dwik sinikw narasta, McCoon

rozpaczliwie nadawa sygnay lusterkiem Wiedzia jednak, e liciasty baldachim udaremnia

wszelkie jego wysiki. Niemniej sam dwik przywraca im pewno, e lotnictwo nie zrezygnuje
z poszukiwa
John zakada, e bd szli do wczesnego popoudnia, a potem, gdy napynie codzienna m ^a
i rozpada si deszcz, rozbij obz. Ale dungla okalajca potok bya bezwzgldna; nie znaleli na
brzegu wystarczajco duego kawaka ziemi, eby rozoy si na noc. Szli dalej, a ustali ze
zmczenia i zatrzymali si w miejscu dalekim od ideau.
Na nasiknitym wod gruncie John rozcign jedn plandek, a drug zawiesi jako oson.
Zjedli kilka landrynek i wtulili si w siebie, by grza si nawzajem w nocy. John wsun si midzy
Margaret i Deckera; chcia czuwa nad nimi w razie potrzeby. Decker uzna to za przejaw instynktu
starej kwoki, ale doceni gest i zmilcza.
Obozowisko opadao ostro ku potokowi; noc kilkakrotnie caa trjka staczaa si z brzegu do
lodowatej wody. Za kadym razem wycigali plandeki, wyazili przemoczeni i znw prbowali
zasn.
Jednakich sen zakcao co jeszcze; co, co widzieli w cigu dnia. Idc dnem potoku, zauwayli
nieomylny znak, e nie s sami - odcinity w bocie wiey lad ludzkiej stopy. Gdy zbili si
w kupk pod plandekami, usyszeli kolejne dowody obecnoci tubylcw - dobiegajce z daleka
dziwne szczekanie.
Zdawao im si, e s pierwszymi przybyszami przemierzajcymi t cz grskich lasw
deszczowych na Nowej Gwinei. Byli jednak w bdzie. Zaszczyt ten przypad bogatemi
amerykaskiemu zoologowi, ktry siedem lat wczeniej, w 1938 r. prowadzi na wyspie wypraw
poszukujc nieznanych gatunkw flory i fauny.
Jednym z niefortunnych skutkw tej ekspedycji byy akt przemocy i mier. Powstawao wic
pytanie, czy tamta spucizna nie zagrozi trzem rozbitkom z Gremlina.

DENTELMEN W DUNGLI
Pukownik Ray Elsmore pawi si w gorii odkrywcy doiny. Ani on sam, ani nikt inny w wojsku
nie wiedzia, e spotka go przypadek Roberta Facona Scotta. Scott by pewien, e pokona
niezbadane terytoria i pierwszy dotar do bieguna poudniowego, ecz jak si okazao wyprzedzi go
rywa - Road Amundsen. Innymi sowy: Esmore by drugim, a iczc majora Myrona Grimesa trzecim przybyym z zewntrz odkrywc Szangri-Ea.
Prawdziwy odkrywca z Zachodu nazywa si Richard Archbod i by modym czowiekiem, ktiy
mia szczcie urodzi si w niezwyke bogatej rodzinie. I w przeciwiestwie do Esmorea i
Grimesa obejrza doin z ziemi.
Majtek odziedziczy po dziadku Johnie D. Archbodzie, prezesie Standard Oi i partnerze Johnj
D. Rockefeera. Rodzinne miiony gwarantoway Richardowi, e nigdy nie bdzie musia ima si^
tradycyjnych zaj. Byo to o tye dogodne, e raczej nie naea do studentw w tradycyjnym
rozumieniu tego sowa-. By chudy, niemiay, mia przenikliwy wzrok i szorstkie maniery; wiecznie
sprawia kopoty, datego przenoszono go z jednej prywatnej szkoy do drugiej i w ten sposb trafi
midzy innymi do Arizony, gdzie jego uubionym przedmiotem stao si biwakowanie. Chodzi na
zajcia w Hamiton Coege w pnocnej czci stanu Nowy Jork i na Coumbia University m
Manhattanie, nigdzie jednak nie zagrza miejsca wystarczajco dugo, by skoczy studia.
Tak naprawd interesowao go tyko jedno - wiekie podre. W \929 r. ojciec, w nadziei, e
Richard zajmie si czym produktywnym, zgodzi si wspfinansowa wspn brytyjsko-francuskoamerykask ekspedycj na Madagaskar. Papa Archbod postawi tyko jeden warunek: wraz
z pienidzmi do wyprawy doczy jego dwudziestodwuletni, nie speniajcy ojcowskich oczekiwa
syn. Organizatorzy przedsiwzicia, cho zachwyceni wsparciem, nie bardzo wiedziei, co zrobi
z tym wysokim, szczupym, do przystojnym modziecem z burz czarnych wosw, sumiastym
wsem i nieodczn muszk pod szyj.
Pocztkowo zamierzano zatrudni go jako fotografa, ae jeden z prowadzcych wypraw
zaproponowa, by mody czowiek zaj si koekcjonowaniemssakw. Tak te si stao.
Praktyk w tej dziedzinie - czyi co w rodzaju wiekiego poowania w zoo przed prawdziwym
safari - Richard odby w rodzinnym majtku w Georgii i tam uczy si na wasnych bdach. Na
Madagaskarze jednak ze stoickim spokojem znosi ukszenia wiekich pijawek i moskitw oraz
nieziczone niewygody obozowego ycia na pustkowiu i godzi si z pitnem bogatego smarkacza,
ktry da kaprysu wybra si na wycieczk w towarzystwie powanych naukowcw. Wtedy wanie
odkry w sobie powoanie biooga badacza.
Po powrocie z Madagaskaru dowiedzia si, e ojciec nie yje. Przej naeny mu spadek
a wraz z nim apartament na Manhattanie, po zachodniej stronie Centra Parku. Zatrudni si jakc
pracownik badawczy niskiego szczeba - niedaeko, w dziae ssakw Amerykaskiego Muzeum
Historii Naturanej, ktrego wiekim dobroczyc by jego dziadek.
Na tym samym czwartym pitrze, po drugiej stronie korytarza, mia gabinet mody ornitoog
z Niemiec Ernst Mayr, pniej egenda bioogii ewoucyjnej. Nowy znajomy zachci Archboda, b>

zainteresowa si dzikimi obszarami Nowej Gwinei, gdzie on sam miesicami bada ycie ptakw.
Archbod wykorzysta odziedziczony majtek i - pod patronatem muzeum - zorganizowa,
sfinansowa, a w kocu poprowadzi kika wiekich wypraw na Now Gwine^. Jego pan od
pocztku zakada wszechstronny bioogiczny przegd wyspy-. Da osignicia tego ambitnego
ceu zgromadzi - w przeciwiestwie do Mayra, ktry prowadzi prace w maych grupkach
naukowcw - prawdziw armi poszukiwawcz.
Dwie pierwsze wyprawy na Now Gwine - jedna rozpoczta w roku 933, druga w 936 zakoczyy si sukcesem. Wraz z hojnie finansowanymi zespoami Archbod dotar wtedy do
niezbadanych wczeniej terytoriw i zaopatrzy nowojorskie muzeum w iczne nowe gatunki roin
i zwierzt. Irytoway go jednak ogistyczne wyzwania, jakie rzucaa ogromna wyspa, choby
niegocinny teren i brak miejscowych zwierzt jucznych-. Napoeon mawia, e armia maszeruje na
brzuchu i to samo mona powiedzie o wiekich naukowych ekspedycjach do egzotycznych krajw.
Podre na Now Gwine uzaenione byy od sprawnych inii zaopatrzenia, co znaczyo, e kto ut
co musi przenie tony zapasw da badaczy i pomocnikw miesicami odcitych od cywiizacji.
Z braku koni, muw, wow i wiebdw, gdy na bezdroach interioru nie mona byo uy
ciarwek, jedynym wyjciem byi miejscowi tragarze. Archbod wiedzia jednak, e na
nowogwinejskichtubycachnie mona poega, midzy innymi datego, e bai si nie tye obcych, ie
siebie nawzajem. Nieziczone pemiona i kany wyspy prowadziy midzy sob wieczne wojny, gdy
wic tubyczy tragarz opuszcza ojczyste terytorium, mia powd, by ka si mierci z rk ssiada.
Archbod doszed do wniosku, e nauka pomoe mu pokona Now Gwine. Postanowi!
wykorzysta transport otniczy. Zosta piotem, po czym zacz kupowa samooty. Na pocztku 938
r. naby najwikszy na wicie, jaki by wtedy w prywatnych rkach - pierwsz komercyjn wersj
bombowca patroowego amerykaskiej marynarki wojennej nazwanego PBY. Maszyna o ponad
trzydziestometrowej rozpitoci skrzyde, przepastnym uku bagaowym i zasigu przekraczajcym
4000 mi [ponad 6500 km] w peni odpowiadaa potrzebom Archboda. Co najwaniejsze,
zaprojektowano j jako d atajc. Dziki wyposaeniu w pywaki moga startowa i dowa
na powierzchni wody, take na pooonych na duych wysokociach jeziorach i rzekach Nowej
Gwinei. Archbod doda jeszcze specjaistyczny sprzt nawigacyjny i cznociowy i nazwa samoot
Guba, czyi w jzyku krajowcw - potna burza. Dysponujc Gub, mg w dowone miejsce
dostarcza zaopatrzenie, udzi i znaezione okazy. Trzecia, najbardziej ambitna wyprawa na Now
Gwine staa si zatem moiwa.
Zgody i wsparcia udziei mu rzd hoenderski, ktry sprawowa wadz na terenie jego
przyszych bada. Ekspedycja miaa przynie wadzom w Hoandii obszern wiedz o koonii,
w tym nie tyko o interesujcych Archboda florze i faunie, ae take o mieszkacach i o bogactwach
naturanych kryjcych si w ^b i wyspy.
W kwietniu 938 r. zesp Archboda zaoy w Hoandii baz da bisko dwustu osb: badaczy
z Amerykaskiego Muzeum Historii Naturanej, siedemdziesiciu dwch czonkw pemienia Dayal
przywiezionych z ssiedniego Borneo jako tragarze, dwch kucharzy, drugiego piota, nawigatora,
radiooperatora i dwch mechanikw-. Rzd hoenderski przysa bisko szedziesiciu onierzy,
wrd nich kapitana i trzech porucznikw. Pod rk, dziki uprzejmoci Hoendrw, znaazo si te
trzydziestu winiw poitycznych - gw nie dziaaczy ruchw antykoonianych - zmuszonych do
pracy jako tragarze-.

Richard Archbold w 1938 r., na Gubi, po wodowaniu na Challenger Bay w Hollandii (za zgod
Archbold Biological Station).
Ekspedycja zajmowaa si gromadzeniem okazw ssakw, ptakw, rolin i owadw yjcych na
rnych wysokociach - od poziomu morza po jaowe, czterotysiczne szczyty w najmniej znanej
czci Nowej Gwinei, na pnocnych zboczach Gr nienych, jednego z kilku grskich pasn
w gbi wyspy-. Dziki Gubi, tragarzom z Borneo i skazacom d\vigajcym zapasy ywnoci
Archbod i jego zesp zgromadzii nieocenione okazy, wrd nich kangury wspinajce si po
drzewach, bisko metrowej dugoci szczury i nieznanego dotychczas ptaka piewajcego z dziobem
muchowki. Najbardziej zdumiao ich jednak to, co ujrzei rankiem 23 czerwca 1938 r.-.
r

Guba wracaa do Hoandii z otu rozpoznawczego. Gdy samoot wynurzy si z gstych chmui
otaczajcych iczc ponad 4500 metrw gr, nazwan od imienia hoenderskiej krowej gr
Wiheminy, piotujcy go Archbod zobaczy przed sob szerok, pask i gsto zaudnion doin,
ktrej nie byo na mapach, znan chyba tyko swym mieszkacom Na oko miaa okoo 40 mi [64 km]

dugoci i dziesiciu [ponad 15 km] szerokoci. Pniej, z wielkopask nonszalancj zbagatelizowa

pierwsze, ogromne wraenie i uywajc obiektywnego jzyka naukowego, nazwa j mil
niespodziank. Zaakceptowa nazw Groote Yallei (Wielka Dolina), wymylon przez pasaera
Guby, holenderskiego onierza-.
Ludno doliny oceni na szedziesit tysicy, cho liczc mieszkacw okalajcych gr,
tubylcw byo bodaj dwa razy wicej. Ale nawet na podstawie szacunkw Archbolda mona byo
uzna dolin za najgciej zaludniony obszar Nowej Gwinei. Co podobnego spotkaoby botanika,
ktry szukajc trzmieli na amerykaskim rodkowym Wschodzie, natknby si na Kansas City.
Wygldao to wprost niewiarygodnie. Nowa Gwinea bya odlewa, ale wzgldnie znana. Badacze
spenetrowali ogromne obszary interioru, zdobyte zostay najwysze szczyty. Kolejne ekspedycje
z roku 1907 r., z pocztku lat dwudziestych i z 1926 nigdy jednak nie natrafiy na dolin, cho dotary
w jej poblie i nawizay kontakt z koczowniczymi tubylcami. Ekspedycja Kremera z 1921 r.
dosza nawet do pobliskiej Swart Yalley. Antropolog Denise 0 Brien badajca Swart Yalley
czterdzieci lat pniej pisaa, e przy pierwszym spotkaniu grupy Kremera tubylcy byli zdumieni,
dlaczego ludzie o jasnej skrze, ktrzy zapewne s duchami lub widmami, nie maj przy sobie kobiet.
Ostatecznie doszli do wniosku, e kobiety duchw znajdoway si w pojemnikach, uywanych przez
duchy take do noszenia i przyrzdzania jedzenia. Czasami kobiety-duchy wydostaway si
z pojemnikw i w oczach tubylcw wyglday jak we wijce si po ziemi, ale dla mczyznduchw byy kobietami. Oglnie, jak pisaa 0 Brien, tubylcy reagowali strachem, ktry
spotgowaa epidemia dyzenterii, jaka wybucha po odejciu badaczy.
Jeli nawet dolin przeoczyli rozbitkowie wdrujcy ldem, obszar okoo 300 mil [780 km2],
z setkami wsi, zamieszkany przez dziesitki tysicy dorosych i dzieci - nie wspominajc o winiach
- musia zauway ktry z pilotw wojskowych lub cywilnych. A jednak nie dostrzegli go nawet
lotnicy zaliczani wwczas do wiatowej czowki. W lipcu 1937 r., na rok przed odkryciem
Archbolda, nad czci Nowej Gwinei przeleciaa Amelia Earhart, ktra samolotem okraa wiat
Po raz ostatni widziano j na ldowisku w Eae na wschodnim kracu Nowej Gwinei; pniej jej
samolot zagin nad Pacyfikiem Ale i ona nie wypatrzya Wielkiej Doliny.
Pod koniec lat trzydziestych wikszo antropologw uwaaa, e kade znaczce skupisko
ludnoci na wiecie zostao ju odkryte, naniesione na mapy i - na og - dziki misjonarzom,
kapitalistom, kolonizatorom lub cznej dziaalnoci ich wszystkich, do pewnego stopnia
unowoczenione. Nikt nie mia wtpliwoci, e w deszczowych lasach Amazonii i nie tylko istniej
jeszcze nisze, w ktrych nikt nie zakca spokoju przenoszcym si z miejsca na miejsce tubylcom
Mieszkacy odkrytej przez Archbolda Wielkiej Doliny byli jednak osiadymi rolnikamiwojownikami; yli w zwykych wioskach, na otwartej przestrzeni, tylko pod oson chmur. Sto
tysicy ludzi na widoku. Szedziesit lat pniej Tim Flannery, autorytet w dziedzinie naturalnego
rodowiska Nowej Gwinei, stwierdzi, e odkrycie Archbolda byo ostatnim w dziejach naszej
planety przypadkiem, gdy tak wielka i nieznana do tamtej pory cywilizacja zetkna si ze wiatem
Zachodu.
Zapewne z rnych powodw, i to w szczeglnym poczeniu, dolina nie pojawia si wczeniej
na mapach. Gdy Archbold przedstawia swoje odkrycie w National Geographic, redaktor naczelny
magazynu, prbujc zrozumie i wyjani to wydarzenie, pisa: Eesisto jest tak intensywna,
a teren tak nieprzystpny, e wczeniej podrnicy wdrowali pieszo w odle^oci zaledwie kilku
mil od najgciej zaludnionego terenu, nie podejrzewajc istnienia tam cywilizacji. Du rol
odegray te otaczajce dolin gry, zniechcajce do przelotw i do wypraw ldem W jakim

stopniu przyczyni si do tej izolacji sam tryb ycia mieszkacw doliny. W przeciwiestwie do
owcw i zbieraczy albo handlarzy, ktrzy odbywali dalekie wdrwki w poszukiwaniu ywnoci
i potrzebnych im dbr, byli samowystarczalnymi rolnikami. Skonno do trzymania si blisko
domw wzmacniao w nich nieustanne zagroenie wojn - wikszo spdzaa wic cae ycie
w bezpiecznym ssiedztwie wasnych chat.
Kiedy Archbold po raz pierwszy zobaczy dolin, pogoda bya marna i nie pozwolia na zmian
kursu ani zejcie niej dla lepszego widoku. Jednak w nastpnych tygodniach, podczas kilku
rozpoznawczych lotw, fotografowa dolin, rozbiegajce si winie, a take ich wacicieli, ktrzy
szukali schronienia, podobnie jak sze lat pniej, gdy oglda ich pukownik Elsmore.
Gwny botanik Archbolda, L.J. Brass opisywa, co wida byo z gry: Ludzie mieszka
w zwartych, porzdnie utrzymanych, czystych wioskach, ogrodzonych potem, murem albo palisad,
liczcych od trzech czy czterech do pidziesiciu domw. Zabudowania byy dwojakiego rodzaju,
wszystkie wzniesione z podwjnych cian z drzew rozupanych wzdu na poowy, pokryte traw,
bez podg. Chaty mczyzn, okr, miay rednic trzech do czterech i pl metra i kopulaste
przykrycia; chaty kobiet byy wskie, dugie i prostoktne w rzucie. Codzienny strj mczyzn skada
si z tykwy chronicej penis i chyba z siatki na wosy, splecionej ze sznurka. Kobiety nosiy krtkie
spdniczki ze zwisajcych sznurkw, zakadane poniej poladkw, albo owijay uda sznurkami;
wszystkie miay jedn albo dwie pojemne siatki zaczepione na czole i zwisajce na plecy. Za bro
i narzdzia suyy im luki, strzay w kilku rodzajach, dzidy, kamienne topory i siekiery.
Archbolda ludzie interesowali w umiarkowanym stopniu; fascynoway go za to ich metody
upraw. W przeciwiestwie do innych znanych plemion z Nowej Gwinei tubylcy z doliny sadzili
sodkie ziemniaki - podstawowy pokarm - na wyranie wyznaczonych kawakach ziemi, z pltanin
roww nawadniajcych i murem dookoa. Archbaldowi przypominao to wiejskie gospodarstwa,
ktre oglda podczas wakacji w rodkowej Europie.
Ekipa Archbolda rozbia obz okoo 15 mil [24 km] na zachd od doliny nad zbiornikiem
wodnym nazywanym jeziorem Habbema, gdzie Guba m o^a usi i wystartowa. Pewnego dnia
przed przybyszami pojawili si dwaj tubylcy. Jeden z nich by najwyraniej kim wanym - zapisa
Archbold. - Drugi, modszy, by moe ochroniarz, cay czas zachowywa czujno. Usiedli w kucki,
plecami w stron, z ktrej przyszli, trzymajc pod rk luki i strzay; my siedzielimy od strony
obozu.
Archbold dal mczyznom skorupki porcelanek, podobne do koralikw - niedue, perowo biae
i ^adkie muszelki powszechnie uywane jako waluta i biuteria w Afryce i poza ni. Doda do nich
cukier, papierosy i suszone ryby. Mczyni przyjli dary, ale odczekawszy uprzejmie chwil, oddali
je z powrotem, co Archbold zinterpretowa jako oznak niezalenoci. Zauway jednak, e starszy
z mczyzn zacign si kilka razy cygarem jednego z uczestniczcych w ekspedycji Holendrw,
kapitana C. G. Teerinka. Po kwadransie tubylcy zakoczyli wizyt i opucili obz badaczy.
Pniej Archbold wysa na poszukiwania dwa zespoy. W skad kadego z nich wchodzili
holenderscy onierze, tragarze-skazacy i ludzie z plemienia Dayak wyszkoleni w zbieraniu okazw
fauny i flory. Jedn z grup dowodzi kapitan Teerink, drug porucznik J.E. M. Van Arcken. Miay
wyruszy do doliny z przeciwle^ych jej kracw i spotka si mniej wicej w rodku.
W sierpniu 1938 r., maszerujc przez wysokie trawy, podrnicy mijali kolejne wioski. Gdyby
byli mieszkacami innej czci doliny, witano by ich zapewne strzaami i dzidami. Ale biali badacze
i ich tragarze stanowili zjawisko tak dziwne i egzotyczne, tak dalekie od codziennych wojen
midzyplemiennych, e budzili tylko zaciekawienie mczyzn i niemiao kobiet i dzieci.

Podrnicy znajdywali lady wiadczce o praktykowaniu kanibalizmu, ale znakomicie uzbrojeni

onierze armii holenderskiej nie obawiali si niczego.
Czasami, starajc si zniechci czonkw wyprawy do dalszego marszu, tubylcy ukadali patyki
na ciece, odgrywali sceny strzelania z luku albo ustawiali si w poprzek drogi w charakterze ywej
blokady. Z powodu bariery jzykowej kapitan Teerink ani porucznik Van Arcken nie mogli uzyska
od nich penych wyjanie, ale gesty wydaway si kapitanowi raczej opiekucze ni wrogie.
Tubylcy najwyraniej nie chcieli, by ich nowych znajomych skrzywdzili wrogowie mieszkajcy
w ssiedniej wsi.
Schemat taki powtarza si a do incydentu, w ktrym jedn stron stali si tubylcy, a drug ludzie porucznika Van Arckena.
Gdy 9 sierpnia 1938 r. ekipa Van Arckena zbliaa si do rzeki Baliem w rodku doliny, natkna
si na bardzo licznych tubylcw uzbrojonych w dzidy, luki i strzay.
Najwyraniej nie budzilimy zaufania, poniewa nadeszlimy od strony terytorium wroga pisa w dzienniku wyprawy Van Arcken. Rozadowa sytuacj kilkoma muszlami porcelanek. W nocy
w obozie pojawili si czterej miejscowi, ktrzy chcieli spa obok onierzy. Dentelmenw tych
pozbylimy si strzaem w powietrze na postrach - zanotowa porucznik.
Nastpnego dnia okazao si, e trasa patrolu zostaa zablokowana gaziami, za ktrymi kryli
si modzi ludzie uzbrojeni w dzidy. Uciekli, gdy onierze Van Arckena zaczli wymachiwa
broni. Posuwajc si naprzd kolumn zamykao dwch onierzy; jednym z nich by kapral
Pattisina. Van Arcken napisa, e dwaj tubylcy schwytali Pattisin, a gdy towarzysz ruszy mu na
pomoc, jeden z tubylcw chcia przebi kaprala swoj dzid, w zwizku z czym rzeczony tubylec
zosta zastrzelony przez kaprala. Krtko mwic, raport Van Arckena ujawnia, e Pattisina zabi
tubylca; jak Rosia oficjalna wersja - w obronie wasnej.
Kapitana Teerinka, najwyszego stopniem holenderskiego oficera uczestniczcego w ekspedycji,
nie zadowolio takie wyjanienie. Teerink, dowodzcy drugim patrolem, sporzdzi krytyczne
uzupenienie do raportu Van Arckena, wiadczce o bardziej ludzkim stosunku do tubylcw: Moim
zdaniem ten miertelny strza by czynem godnym poaowania. Kapral Pattisina powinien byl
najpierw odda strza ostrzegawczy. Z mojego dowiadczenia wynika, e w przypadku podobnych
plemion taki strza okazuje si zwykle wystarczajcy. Bardzo prosz o wydanie instrukcji w tej
sprawie swoim ludziom.
Jeszcze przed powrotemdo Stanw Zjednoczonych Archbold opublikowa artykuy o wyprawie
w New York Times i w innych czasopismach. W marcu 1941 r. napisa dugi tekst da Nationa
Geographic Magazine. Przedstawi w nim spotkania z tubycami, w wikszoci przyjazne, cho
czasem podszyte napiciem Najwiksze zdziwienie budzii w nim mieszkacy wiosek, ktrzy nie
zwracai specjanej uwagi na wypraw przechodzc obok ich domw: Traktowai nasz grup
zupenie zwyczajnie. Jedni przygdai si dugiej koumnie tragarzy; inni, zajci w ogrodach
kopaniem w yznej, czarnej ziemi, nawet nie podnosii wzroku.
W adnej z reacji Archbod nie wspomnia jednak o tym, co da miejscowych musiao by
naj straszniej szym wydarzeniem zwizanym z pobytem j ego ekspedycj i.
Cztery ata po tym incydencie, w czerwcu 942 r. przyzna w kocu, e tamtego dnia w pobiu
rzeki doszo do zajcia midzy tubycami i patroem Van Arckena. Sposb, w jaki je opisa,
i periodyk, ktry do tego wybra, gwarantoway jednak, e znaczenie tego faktu zostanie
zminimaizowane. W Biuetynie Amerykaskiego Muzeum Historii Naturanej wspomnia, e C

sierpnia patrol Van Arckena natkn si na barykad z gazi i na mczyzn uzbrojonych w dzidy:
By to jedyny podczas caej wyprawy przypadek, kiedy okazao si, e sama demonstracja siy nie
wystarczy
Nie zatrzymujc si, by wyjani, co mia na myli, a tym bardziej by przyzna, e
doszo do zastrzelenia tubylca, i omwi rzecz dokadniej, Archbold przeszed do relacji o tym, jak
patrol dotar do rzeki, i precyzyjnie poda szeroko terenu zalewowego.
wiadomie myln informacj umieci te Van Arcken, opracowujc pierwsz znan map
doliny. Punkt na szlaku, gdzie doszo do incydentu z 10 sierpnia 1938 r., zaznaczy strzak i da opis:
Miejsce, w ktrym w wyniku ataku dzid zgin jeden z tubylcw. Kto, kto oglda map, nie
znajc detali, m ^ odnie wraenie, e czonkowie ekspedycji byli wiadkami walki dwch
tubylcw i mierci jednego z nich.
W innej czci raportu sporzdzonego dla muzeum, gdzie Archbold przedstawi oglny zarys
swych pogldw na kwesti tubylcw, cakowicie zatuszowa spraw fatalnego strzau. Wkraczajc
na nieznany teren, nie mona przewidzie reakcji tubylcw. Jest rzecz pewn, e na og skonni s
bardziej przyjanie odnosi si do duych i dobrze uzbrojonych grup ni do maych i sabych. Nasze
ekipy naleay zwykle do pierwszej z tych kategorii, w kontaktach z ludmi nie doszo wic do
adnego znaczcego nieprzyjemnego incydentu.
Archbold najwyraniej nie by zainteresowany ustaleniem, czy pierwszy miertelny strza
w Grand Yalley tubylcy uznali za nieprzyjemny lub znaczcy incydenf.
Pukownik Elsmore nie sysza o wyprawie Archboda ani o jego tekstach. Informacj o nich
jaka dotara do niego ju po katastrofie Gremina, odrzuci, przekonany, e jego Ukryta Doina,
Szangri-La nie jest tosama z Wiek Doin - Grand Yaey - Archboda. Nowa Gwinea bye
przecie ogromna i niezbadana; kt mg wiedzie, ie jeszcze takich odcitych od wiata
i nieodkrytych doin tam istnieje?
A jednak Grand Yaey i Szangri-La oznaczay to samo. I pierwszy znany kontakt jej mieszkacw
ze wiatem zewntrznym zosta naznaczony krwi.

WINA I CIERPIENIE
Noc po natkniciu si na lad stopy tubylca, bolesn i przykr, jak zapisaa Margaret, trjka
ocalonych spdzia na pochyym i botnistym brzegu grskiego potoku. Przemoczeni i wyczerpani
ci^ym zsuwaniem do zimnej wody, obudzili si, gdy byo jeszcze ciemno, przed witem w rod 16
maja, i podjli wdrwk w kierunku lecej gdzie w dole polany, ktr dostrzel z drzewa
McCollom
Margaret usiowaa stan i poczua bl przeszywajcy cae ciao. Ogarn j strach. Po noc>
miaa zesztywniae stawy, a spaona skra na nogach bya boenie napita. Oparzenia hamoway
przepyw krwi, ktra nie dochodzia do zdrowych partii skry. Sama my o marszu i zjedaniu
w d potoku bya boesna. Margaret nie m o^a si wyprostowa. Nogi miaam tak sztywne, e na
sam ich widok robio si niedobrze.
Wystarcza rzut oka, by zorientowa si, e doszo do infekcji. W dzienniku Margaret
bagateizowaa drastyczne szczegy - sczc si rop, granatowoczarny koor martwej tkanki miaa jednak przeraajc wiadomo przyczyn i zagroenia, jakie niosy wiekie, mierdzce
i ropiejce rany.
Na Nowej Gwinei roio si od bakterii; mikroskopijne organizmy ywiy si zasty^ krwi e
opatrzonych ran. Poczenie spaonego ciaa, braku eementarnej higieny i mrowicych si bakterii
gwarantowao rozwj gangreny. Bez odpowiedniej kuracji w tak strasznych warunkach oznaczao to
obumarcie uszkodzonej czci ciaa, a w efekcie mier. Gangrena wystpuje w dwch postaciach,
suchej i wigotnej. Obie s straszne, ae gorsza jest mokra. Sucha pojawia si zazwyczaj stopniowo
i jest skutkiem zabokowania krenia krwi w ttnicach. Kikadziesit at paenia papierosw moe
doprowadzi do gangreny suchej i stopniowego obumarcia stp paacza. W przypadku Margaret byo
inaczej. Jej zainfekowane rany m o^y sta si rdem szybko postpujcej i byskawicznie
zabijajcej gangreny wigotnej. Im pniej zaczoby si waciwe eczenie, tym wiksze byo ryzyko
amputacji ng. Nie koniec na tym Wigotna gangrena moe wywoa zakaenie krwi, czyi seps.
W dungi sepsa oznacza mier. Pytanie tyko, czy zabierze swoj ofiar w cigu kiku godzin, czy
dni.
Margaret zebraa si w sobie i z trudem stana na schorowanych stopach. Z ogromnym berr
prbowaa przej kika krokw tam i z powrotem po nachyonym brzegu, rozuni stawy
i zmobiizowa si do daszej wdrwki. Spojrzaa na Beckera, ktry cierpia co najmniej tak jak
ona. By imponujco opanowany.
John McCoom przygda si wsptowarzyszom Czu si za nich odpowiedziany, ae patrzy
na nich z szacunkiem i coraz wikszym podziwem A take z sympati. Przez cay czas, idc,
zjedajc w d, znoszc wszystkie niewygody, Decker ani razu nie poskary si na ziejc
w ^ow ie ran ani na inne obraenia. A drobna pani kapra - John w myach ze wzruszeniem
nazywa j Maggie - okazaa si duo twardsza, ni przypuszcza. Nie tyko dzienie maszerowaa ze
strasznymi ranami na rce i nogach; pociemniay jej na dodatek oparzenia na ewej stronie twarzy.
Uwiadomi sobie, e inne dziewczyny z WAC, ktre zna, a i wieu mczyzn nie wytrzymaoby

poowy tego, przez co ju przesza-.

John widzia jednak, e w miar jak zaogniay si rany i wdawaa si w nie infekcja, jego
towarzysze zaczynai opada z si. By pewien, e zaatakowaa ich ju wigotna gangrena, i ba si,
e jei samooty szybko ichnie znajd, zostanie sarr^.
Nie zdradzi tego ani Margaret, ani Beckerowi; stara si opanowa strach. Byimy na ziemiac
uznawanych za terytorium owcw ^w , nie mieimy rodkw medycznych ani schronienia.
Trafiimy na odudzie. Mj brat biniak zgin we wraku. Musiaem zaopiekowa si tamt dwjk.
Nie chciaem mye o tym, e miabym tam zosta zupenie sam, datego robiem, co modern, w tym
samym stopniu da nich, co da siebie-.
By zdecydowany ratowa Margaret i Beckera, ae podj osobist decyzj: jei ekip>
ratunkowe zaniechaj poszukiwa, musi w jaki sposb dotrze do spawnej rzeki i zbudowa
tratw, abo jei bdzie to konieczne, wdrowa na piechot. Popynie abo pjdzie a do oceanu,
choby i 50 mi-. Wrci do Hoandii, a potem do rodziny. Nie m ^ uratowa brata, ae
postanowi, e ocai siebie i zaopiekuje si maek siostrzenic.
Zrobi wszystko co w jego mocy, by ratowa Beckera i Margaret. Jeei jednak pokona ict
gangrena, wrci sam
Na niadanie bya woda i andrynki, wci, trzeciego dnia po katastrofie, jedyne ich poywienie.
Podzieii je wedug koorw, jedi najpierw czerwone, a kiedy miei ich do, przerzucai si na
te i tak w kko-. Becker artowa, e to dobry sposb na zmian diety Miei papierosy, ae
zapaniczka Johna wyscha, a zapaki zmoky. Kiedy szykowai si do marszu i zawijai swoje zapasy
w te pandeki, powdrowai myami ku kawie.
- Cudownie byoby siedzie znw w kantynie nad tym paskudztwem - westchn Becker.
- Och, tak - Margaret nie wiedziaa czemu, ae nie czua szczegnego ^odu, mimo e nic nie
jada od ostatniego unchu z kurczaka i odw przed trzema dniami.
Brzeg potoku opada teraz zbyt stromo, a przedzieranie si przez zaroa dungi byo
niemoiwe. Ostronie zsuni si z dwuipmetrowej skarpy do grskiego strumienia i ruszyi wod
przed siebie. Znw wdrapywai si na zwa one kody i zjedai na siedzeniach w d wodospadw.
Margaret ze zami w oczach staraa si wytrzyma. Stopy rway j przy kadym kroku. Becker wki
si razem z ni. McCoom par naprzd, by jak najszybciej dotrze do poany. Wysforowa si tak
daeko, e stracii go z oczu.
Margaret bya na skraju paniki.
- Zostawi nas i poszed, i wzi ze sob cae jedzenie - krzyczaa. - Umrzemy z ^odu. - Upada
w wod. Po raz pierwszy od chwii, gdy w poncym samoocie przemkno jej to przez ^ow ,
pomyaa o poddaniu si.
Becker, zwyke najspokojniejszy z caej trjki, mia tego do. Obrci si na picie, czerwony
jak sierant prowadzcy musztr. Margaret nie zacytowaa w dzienniku caej jego tyrady, ae
z zakopotaniem przyznaa, ze nazwa j wakoniem i kapituantem. Czy by to z jego strony
sposb, by j zmobiizowa, czy przejaw autentycznej wciekoci, sowa dobra waciwie
i skutecznie.
Wkurzy mnie tak, e chtnie bym go zabia - napisaa. - Wstaam jednak i pokutykaam wzdu
strumienia jeszcze raz. Rycho dogoniimy McCooma.
Margaret nieatwo przyznawaa si do bdu, ae niema natychmiast poczua wyrzuty sumienia.
John by siny i niezawodny; prowadzi ich i pomaga, cho tumi w sobie rozpacz po mierci brata.

by moe bardziej bolesn od jej oparze. Wstydz si do ^bi, e cho przez chwil w niego
zwtpiam, nawet w napadzie histerii - notowaa-.
Wiadomo, e Gremlin Special nie wrci w przewidzianym czasie na ldowisko Sentani.
wstrzsna dowdztwem Fee-Ask w Hollandii. Nieobecno samolotu i brak cznoci radiowej
niemal na pewno oznaczay katastrof, czyli konieczno poszukiwa. W bazie od pocztku
zakadano, e ludzie przeyli i naley ich znale, nastawiano si wic na misj ratownicz, a nie na
odszukanie szcztkw i oddanie ich rodzinom
Fee-Ask, naleca do wielkiej bazy lotniczej, m o^a niemal bez ograniczenia dysponowa
pilotami i samolotami. Fakt, e czonkowie zaogi i pasaerowie zaginionego samolotubyli kolegami,
przyjacimi i podwadnymi szefw, dawa gwarancj, e organizatorzy akcji poszukiwawczej
dostan wszystko, czego zadaj. Stawk podnosiy jeszcze szczeglne okolicznoci - dziewi
dziewczyn WAC na pokadzie.
Nie ma adnych powodw, by sdzi, e pukownik Ray Elsmore i inni oficerowie Fee-Asl
dziaaliby z mniejsz determinacj, gdyby Gremlinem lecieli wycznie mczyni. Samooty
transportowe rozbijay si w czasie wojny, nie zwracajc specjanej uwagi prasy. Esmore, znajcy
metody dziaania dziennikarzy, wiedzia jednak, e kobiety na pokadzie Gremina wzbudz
szczegne zainteresowanie.
Podczas II wojny wiatowej zgino kikaset amerykaskich kobiet, cho dokadn iczb trudne
ustai, po czci datego e obejmowaa ona take osoby cywine pracujce da Czerwonego Krzya
i innych organizacji humanitarnych oraz zmare podczas transportu do stref wojny ub w wyniku
wypadkw na terenie USA. Traciy ycie nie w boju, ae penic funkcje wojskowe, przede
wszystkim piegniarki; niektre z nich wczeniej otrzymyway odznaczenia za bohatersk postaw,
jak porucznik Aeda Eutz pracujca w otnictwie wojsk dowych i majca na swym koncie bisko
dwiecie akcji. W istopadzie 1944 r. bya na pokadzie szpitanego samootu C-47 ewakuujcego
rannych onierzy z poa waki we Woszech. Do katastrofy doszo w bardzo trudnych warunkaci
pogodowych; zgini wszyscy pasaerowie i zaoga. W gronie trzydziestu omiu kobiet, ktre
poniosy mier, suc w amerykaskim wojsku, byy czonkinie Womens Auxiiary Ferrying
Suadron (kobiecej pomocniczej eskadry transportowej), tzw. WAFS, i Women Airforce Service
Piots (kobiecej suby piotw si powietrznych), czyi WASP. Piotoway samooty wojskowe
nieuczestniczce w wakach, uwaniajc od takich zada piotw-mczyzn biorcych udzia
w wojnie w powietrzu.
Kada mier kobiety podczas II wojny wiatowej budzia zainteresowanie, ae najczciej
gina jedna ub dwie osoby. Do wyjtkw nataa mier szeciu piegniarek zabitych na
zbombardowanym i ostrzeanym przez Niemcw terenie szpitaa w bitwie pod Anzio. A zaedwie
dwa tygodnie przed katastrof Gremina sze piegniarek zgino wraz z ca
dwudziestoomioosobow zaog szpitanego okrtu amerykaskiego Comforf, zaatakowanego
przez japoskiego kamikadze w pobiu wyspy Eeyte, midzy Guam i Okinaw-.
W bazie w Hoandii mier poniosa do tamtej pory tyko jedna kobieta z WAC. W utym 945 r.
utona w Pacyfiku szeregowa z Zachodniej Wirginii. W przeddzie pogrzebu zrozpaczone
przyjaciki postanowiy odda jej honory flag WAC z zielonego i zotego atasu, okoon
frdzami, z profitem greckiej bogini wojny Paas Ateny w rodku. Na caej Nowej Gwinei takiej
flagi nie byo. Materia do jej uszycia by w Hoandii rwnie nieosigany jak sope odu. Mimc
to grupka kobiet do czwartej rano szya flag z australijskich przecierade barwionych roztworem
tych tabetek przeciwmaarycznej atabryny i czerwonej antyseptycznej maci Merthioate

podkradzionych z izby chorych. Wizerunek Pallas Ateny wymaloway zielonym tuszem z biura
projektw. Na frdzle uyy starych sznurkw spadochronowych. Z zapuchnitymi
i zaczerwienionymi oczami, skoczyy flag na czas. Nie liczy si nierwny kolor, nieprzepisowy
rozmiar, frdzle ze sznurka ani nierwne brzegi; dumnie salutoway, gdy w ciepej nadmorskiej
bryzie powiewaa dla ich zmarej przyjaciki-.
Tak zareagowano w Hollandii na mier w oceanie jednej z kobiet sucych w WAC. Teraz
w dzikim interiorze wyspy zagino, a by moe zgino dziewi.
Gdy Gremin Special nie wrci do bazy w planowanym terminie, rozdzwoniy si telefony na
alianckich lotniskach w regionie. By cie nadziei, e pukownik Prossen i major Nicholsor
wyldowali niespodziewanie na ktrym z nich. Nigdzie, niestety, o nich nie syszano, panici z FeeAsk wycigni wic swoje, prawd mwic marne, mapy i podzieii wysp na sektory, w ktrych
pioci mogi przeprowadzi co, co eufemistycznie nazywano przymusowym dowaniem.
W utrudniajcym poszukiwania, nieustajcym deszczu przez trzy dni przeczesywano z powietrza
wszystkie sektory. W akcji uczestniczyy w sumie dwadziecia cztery samooty - eskadra C-47,
transportowiec C-60 i grupa cikich bombowcw, w tym iberatory B-24, mitchee B-25 i atajce
fortece B-7-. Na ochotnika znosi si do jednej z zag kapra James Lutgring, w zudnej nadziei, e
moe uda mu si uratowa przyj aciea, Mevina Moberga, ktry zamiast niego wsiad na pokad
Gremina.
Akcj ratunkow nadzorowa pukownik Esmore, ktry rejon wok doiny Szangri-La mai
epiej ni ktokowiek inny w wojsku Stanw Zjednoczonych.

Koo godziny jedenastej, w rod maja, po piciu godzinach brnicia w potoku, McCoorr
wspi si na wysoki, dwuipmetrowy brzeg.
- Chodcie - zawoa - to tutaj.
Decker wdrapa si na gr, cignc za sob Margaret. Na paskim skrawku brzegu upada
twarz do ziemi. Nie bya zdona zrobi kroku daej. Peza na czworakach, gdy Decker i McCoon
ruszyi naprzd. W cigu p godziny pokonaa ode^o niespena pidziesiciu metrw od
strumienia do miejsca, gdzie obaj eei, dyszc. Upada koo nich, z trudem apaa oddech. Poczua
ciepo promieni soca i uwiadomia sobie, e po raz pierwszy od kiku dni widzi nad sob otwarte
niebo. Byi u ceu, na poanie w deszczowym esie, na szczycie nieduej wyniosoci.
Kika minut pniej usyszei ryk czterech potnych sinikw. Wysoko nad gowami, na te
bkitnego nieba zobaczyi wyran, charakterystyczn sywetk bombowca B -7. Machai
zawzicie, by zwrci na siebie uwag, ae piot atajcej fortecy nie dostrzel ich i odecia.
Pooyi si i zjedi co, co miao by unchem, zawiedzeni, e omin ich ratunek, ae podbudowani
widokiem samootu.
Godzin pniej ten sam ub podobny B -7 znw pojawi si nad poan. Tym razem McCoorr
nie ryzykowa. Zerwa si na rwne nogi.
- Pandeki! - krzykn.
Obaj z Deckerem rzucii si do rozwizywania bagau i rozoyi te pandeki wyniesione
z tratw ratunkowych Gremina. B -7 piotowany przez kapitana Wiiama D. Bakera ecia na duej
wysokoci nad dung. Do jego zaogi doczy w tym ocie niecodzienny w bombowcu pasaer major Corneius Wado, katoicki kapeanz bazy Hoandia.

Margaret baa si, e pilot znw ich przeoczy i uzna ten sektor gr za sprawdzony w caoci, bez
ladu wraku ani udzi. Bagaa Johna i Beckera, by si pospieszyli.
W momencie, gdy trjce rozbitkw wydawao si, e B-17 zamierza odlecie, kapitan Baker
zatoczy luk i wrci nad polan. Nie dawa jednak adnego umownego znaku, e ich dostrze^.
- Zniaj si - woa w niebo McCoom - Zniaj si i zdaw silniki! Zdaw silniki i zamacha
skrzydami!
- Wiem, e nas widz - wtrcia Margaret. - Wiem na pewno.
- Zobaczyli nas. - Decker wla w nich nieco optymizmu^.
Nawet z duej wysokoci Baker nie m ^ wzi rozbitkw za tubylcw. Przede wszystkim byli
ubrani. Jednak prawdziwym darem losu okazaa si plandeka. Niespena pi minut po tym, jak
zobaczyli B-17, samolot odpowiedzia. Baker zwikszy obroty silnika. Pochyli skrzyda.
Odnaleli ich.
McCoom mia racj, gdy zadecydowa, e trzeba opuci miejsce katastrofy i zej w d
lodowatym strumieniem Samolot wpadajcy w gszcz drzew robi bardzo ma wyrw w bezkresnym
morzu zieleni, twierdz piloci dowiadczeni w przeszukiwaniach dungli. Wyprowadzajc ca
trjk na polan i rozkadajc jaskrawe te plandeki, McCoom zwikszy ich szanse.
Pniej przysza mu do ^ow y zabawna myl: w samym rodku dungli ocaliy ich tratwy ratujce
ycie na oceanie.
Nie zdawali sobie sprawy, e nie s sami. W pobliu, w dungli, bya grupa mczyzn i chopcw
z niedalekiej wioski, a wrd nich mody Heenma Wandik. - Obserwowaem ich - wspomina
pniej. - Widziaem, jak machali na polanie.
Skakali, cho jeszcze przed chwil nie mieli si podnie si z ziemi. Taczyli, krzyczeli
i wymachiwali obolaymi rkami. Po raz pierwszy od chwili, gdy wsiedli do Gremina, mieli si.
Baker jeszcze raz pochyli skrzyda B-17, eby upewni si, e go widzieli. Zapisa wsprzdne,
po czym zarzdzi zrzucenie dwch tratw ratunkowych jako znakw orientacyjnych, jak najbliej
polany. Nadchodzia potna burza i wiadomo byo, e przynajmniej do rana aden samolot nie
bdzie m ^ tu przylecie. Gdy maszyna znikaa z oczu rozbitkw, kierujc si ku pnocnemu
wybrzeu wyspy, Baker nada radiowy komunikat na lotnisko Sentani: zlokalizowano trzy osoby
w mundurach, machajce rkami, na maej polanie na szczycie jednego ze wzgrz zalesionego
grzbietu grskiego, okoo 10 mil [16 km] od doliny.
- W niedziel pewnie bdziemy w Hollandii - powiedzia Decker, ktry z powrotem opad na
ziemi.
- Hoandio, j estem - zawtrowaa mu Margaret.
W dzienniku zapisaa, e chce wrci do wystawionego do wiatru sieranta Waltera Fleminga,
z ktrym umawiaa si na randk i kpiel w oceanie. W marzeniach Way siedzia z podziwem
w oczach przy jej szpitalnym ku i trzymajc j za rk, mwi, jak bardzo bya dzielna. Na wszelki
wypadek, w obawie przed drwinkami, nie opowiadaa o tym McCoomowi ani Beckerowi.
Decker zreszt sam podkpiwa: - Uwaam, e jeden z nas bdzie musia oeni si z Margaret
eby caa ta historia miaa romantyczne zakoczenie - owiadczy ponuro.
John podj zabaw. Otaksowa wzrokiem poranion, wyczerpan i zmczon dziewczyn, znw
j obejrza z gry na d. - Musiaaby nabra troch ciaa, ebym si zainteresowa - stwierdzi.
Margaret nastroszya si i postanowia broni swej zranionej dumy. - Nie wyszabym za ciebie,
nawet gdyby by jedynym facetem na wicie. Wyjd za Beckera!

Decker, odrzucony przez Margaret kilka tygodni przed katastrof, nie m ^ pozwoli, by miaa
ostatnie sowo. - Gwno prawda! - pan, zbity z tropu gwatownym zwrotem sytuacji.
Usiedi obok siebie, odpreni, zastanawiajc si, kiedy przyec nastpne samooty z zapasami.
Margaret chciaa przede wszystkimnormanie zje i wyrzuci wszystkie choerne andrynki.
Rozoyi si, gawdzc, na poanie i Margaret przyszo nage do gowy, e porba w dungi nie
powstaa tak sama z siebie. Kto z mozoem wyci drzewa i usun zaroa. Leei po prostu na
grskim poetku sodkich ziemniakw, camote, poprzerastanych dzikim rabarbarem.
Wacicie, czy te waciciee upraw w kocu przyjd tu zadba o nie abo zebra pony, a to
moe oznacza kopoty. Jednak powrt do strumienia nie wchodzi w gr, podobnie jak opuszczenie
miejsca, w ktrym namierzy ich B -7. Przykucn i bd si modi. Moe ronicy mieszkaj daekc
i z rzadka zagdaj na to poetko. Nie ma innego wyjcia, trzeba czeka i mie nadziej.
Nie czeka i dugo.
Godzin po znikniciu B -7 dunga oya. Usyszei co, co brzmiao jak daekie szczekanie
i ujadanie sfory psw.
- Syszycie co zabawnego? - spyta Decker.
Dwiki przybiay si. Wydawai je udzi.
Trjka rozbitkw nie miaa pojcia, jak pokona dzikie psy. Woei jednak t wizj od
dwumetrowych udoerczych owcw ^w , skadajcych ofiary z udzi. Miei ich przecie ogda
jedynie z powietrza, przez okna Gremina.
Ich siy i uzbrojenie skaday si z chudego sieranta z boesnymi oparzeniami i otwart ran
^owy, drobnej dziewczyny z pocztkami gangreny i godnego porucznika ze zamanym ebrem
i fink. Waka nie trwaaby dugo.
Margaret wydawao si, e do dziwnego chru doczyy nowe ^osy. Pocieszai si nawzajem,
e piskiwe ujadanie byo zabaw tubyczych dzieci abo e udzi, ktrzy te dwiki wydaj, min
ich i pjd dung swoj drog. Margaret obawiaa si jednak, e gosw byo coraz wicej, bo
rozesza si wiadomo o pysznym obiedzie czekajcym na
camote".
Nada jednak nikogo nie byo wida, cho wrzawa rozbrzmiewaa cakiem bisko. Teraz jednak
dochodzia ju nie ze wszystkich kierunkw, ecz z ode^ego kraca zagospodarowanej poany,
z drugiej strony rowu ode^ego o dwadziecia par metrw.
Dunga szeecia i draa. Rozbitkowie bezradnie wpatrywai si w jedn stron i nage ici
obawy przybray ksztat udzi: z gstwiny ici wynurzyo si kikudziesiciu niema nagich
czarnoskrych, z byszczcymi oczami i ciaami nicymi od sadzy i wiskiego oju; w rkach
trzymai topory zrobione z drewna i zaostrzonych kamieni.

10

EARL WALTER, JUNIOR I SENIOR

Dobre wieci szybko rozeszy si w caym Fee-Ask.
Wiadomo o tym, e kapitan Baker zokaizowa rozbitkw w dungi, w pobiu doiny SzangriLa, postawia na nogi pukownika Esmorea i jego sztab. Baker tyko zobaczy na poanie trzy osob>
w mundurach, ae jego B -7 spdzi tam zaedwie kika minut, i to ecc na duej wysokoci. Nie
m ^ nawiza kontaktu z udmi na ziemi, nie dostrzel te adnego wraku. To budzio nadzieje.
Skoro yje trjka, to moe ocaei wszyscy?
Moe pukownikowi Prossenowi udao si jako dowanie awaryjne? Moe trjka zauwaona
przez Bakera to czowka, a pozostai pasaerowie C-47, ranni, ae ywi, czekaj na miejscu
katastrofy? A moe podzieii si tak jak rozbitkowie z Latajcego Hoendra i wyruszyi w rne
strony szuka ratunku?
Nadzieje te znaazy ujcie w postaci zapasw zgromadzonych przez ekip Esmorea w ioci,
ktra - zdaniem jednego z obserwatorw - wystarczyaby na zapenienie magazynw niewiekiego
pastewka. Specjane spadochrony do zrzutu towarw mocowano do pak zaadowanych zestawami
ywnociowymi zoonymi z dziesiciu skadnikw, kocami, namiotami, apteczkami, radiostacjami
do cznoci dwukierunkowej, akumuatorami i butami. A poniewa jedn z postaci na poanie bya,
jak sdzono, kobieta, dorzucono te mniej konwencjonane przedmioty pierwszej potrzeby w dungi,
wrd nich szmink i spinki do wosw. Nie wiedzc, iu pasaerw i czonkw zaogi przeyo,
zebrano wszystko, co potrzebne do wyywienia, ubrania i tymczasowego schronienia da dwudziestu
czterech osb-.
Na chodno Esmore i jego sztab zdawai sobie spraw, e stoj w obiczu powanego probemu:
nie miei pojcia, jak dotrze do ocaonych, a co gorsza, jak przetransportowa ich z powrotem do
Hoandii. Gdyby istniaa szansa wydowania w Szangri-La i ponownego startu, Esmort
z pewnoci ju by to zrobi. Zapewne zabraby ze sob reporterw, by uwiecznii chwi, gdy
poskramia tubycw ub zawiera z nimi przyja, a by moe jedno i drugie; wbija flag z rodowym
herbem i o^asza doin swoim suwerennym terytorium
Wadze hoenderskie i austraijskie, ktre przez cay czas poszukiwa pozostaway w kontakcie
z Esmoreem, oferoway pomoc w zorganizowaniu wyprawy dem i specjaistyczne wyposaenie^.
Pomys upad, kiedy stao si jasne, e do ekspedycji tego rodzaju nataoby zatrudni
kikudziesiciu tubyczych tragarzy i wojskow eskort chronic przed wrogo nastawionymi
pemionami oraz tysicami japoskich onierzy kryjcych si w dungi midzy poan i Hoandi.
Od nakadw na udzi i sprzt waniejszy by czas - dotarcie do doiny zajoby piechurom kika
tygodni, a ocaonym grozia mier z ran abo z rk krajowcw ub wroga. Nawet gdyby doczekai
przybycia ekipy, mogoby im zbrakn si na miesiczn wdrwk przez gry, dunge i bagna.
Koncepcja uycia migowcw pojawia si na chwi i natychmiast zostaa odrzucona. Z tego,
co wiedziei specjaici z Fee-Ask, heikoptery nie m o^y ata na tak duych wysokociach, ze
wzgdu na powietrze, zbyt rzadkie, by wirniki wytworzyy cig wystarczajcy do przeotu nad
grzbietem gr Oranje.

Rozwaano jeszcze pomys wodowania na rzece Baliem ratunkowego hydroplanu nalecego do

amerykaskiej floty. Inne propozycje, godne Vernea, obejmoway wykorzystanie lekkich samolotw,
maych sterowcw, szybowcw oraz operujcych na pytkich wodach cigaczy torpedowych, ktre
mo^yby dotrze do wntrza wyspy rzek. Gdyby cho w nikym stopniu uyteczny okaza si okrt
podwodny, kto w ekipie Esmore a niewtpliwie wysunby i tak propozycj.
Kada z tych koncepcji miaa swoje wady, czasem bardzo powane, dlatego plan ratunkowy
musia poczeka. Przede wszystkim naleao pomc ocalonym Zakadano, e mog wrd nich by
ranni wymagajcy opieki medycznej. Biorc pod uwag opowieci o tubylcach - rwnie pilnym
zadaniem staa si ochrona rozbitkw W gr m o^o wchodzi midzy innymi zrzucenie grupy dobrze
uzbrojonychkomandosw i sanitariuszy, ktrych nie zniechciaby- a przynajmniej nie przestraszya
- ogromna przewaga liczebna miejscowych dzikich, i to przypuszczalnie kanibali.
Wyzwaniem byo ju samo znalezienie ochotnikw na tak wypraw. Problem polega na tym, e
komandosi walczyli na froncie. W pobliu Hollandii o nikim takim nie syszano.
W rejonie poudniowo-zachodniego Pacyfiku stacjonoway dwie synne jednostki - puki
powietrzno-desantowe 503. i 511. Oba odegray ogromn rol w wojnie na Pacyfiku, bohatersko
waczc przede wszystkim na Filipinach Trzy miesice wczeniej, w lutym 1945 r. puk 503. odbi
wysp Corregidor i pom ^ generaowi Mac Arthurowi speni obietnic powrotu na Filipin)^.
W tym samym miesicu puk 511. przeprowadzi byskawiczny atak na wyspie Fuzon, dwadziecia
cztery mie za lini nieprzyjaciela, uwalniajc ponad dwa tysice cywilw z Ameryki i pastw
sojuszniczych, w tym mczyzn, kobiety i dzieci z obozu internowania Fos Banos-.
Oba puki nada waczyy na Filipinach; zwycistwo w wojnie byo zreszt waniejsze od
sprowadzania grupki ocalaych uczestnikw fatalnego turystycznego lotu nad nowogwinejsk dungl.
Kiedy wydawao si, e wszystkie moliwoci znalezienia komandosw ju wyczerpano,
pewnemu modemu, bystremu oficerowi, Johnowi Babcockowi z ekipy Esmorea, przyszed dc
^ow y pewien pomys.
Przed wojn Babcock by nauczycielem biologii i czonkiem kierownictwa prywatnej szkoy
wojskowej w Fos Angeles-. Gdy w grudniu 1941 r. Ameryka przystpia do wojny, zamieni kred na
stopie podpukownika w wojskach ldowych Z racji wyksztacenia mianowany zosta oficerem
woj sk chemicznych w Fee-Ask.
Kilka tygodni przed katastrof usysza, e w Hollandii jest jeden z jego dawnych uczniw, C.
Ear Walter junior. Wiedzia o nim dwie rzeczy: po pierwsze, wyrzucono go ze szkoy, bo sprawia
kopoty, a po drugie, by komandosem, ale wanie tkwi bezczynnie w Hollandii, mocno tym
sfrustrowany.
Wiek chopicy C. Eara Waltera juniora upywa przy boku ojca, C. Eara Waltera seniora.
Mieszkali na Filipinach, dokd Walter ojciec przeprowadzi si z Oregonu, wraz z on
i raczkujcym synem, objwszy stanowisko szefa firmy handlujcej tarcic. Mody Walter nie mia
jeszcze dziewiciu at, gdy matka zachorowaa na malari. Popyna do Stanw Zjednoczonych na
leczenie, ale z tsknoty za mem i synem wrcia najbliszym statkiem na Filipiny. Zmara kilka
miesicy pniej.
Senior i junior zostali sami. aden z nich nie chcia imienia Cccii, obaj uywali drugiego - Ear
W samym rodku Wielkiego Kryzysu ojciec i syn mieszkali w wielkim domu na Mindanao,
poudniowej wyspie archipelagu, zatrudniali na stae kucharza i dwch miejscowych sucych,
ktrzy dbali o wszystkie ich potrzeby. Mody Ear Walter mia wasnego konika, ma dk
i mnstwo przyjaci w ssiedztwie. By bystry, ale poniewa atrakcyjnych zaj mu nie brakowao.

a ojca pochaniaa praca, szkoa znalaza si w jego hierarchii spraw bardzo daleko. Tak daleko, e
przez dwa lata Earl junior w ogle do niej nie chodzi. Wola wyprawy z ojcem w dzikie ostpy
wyspy na inspekcj wyrbw. Jedn z takich ekspedycji zawsze chtnie wspomina:

Kapitan C. Earl Walter jimior (za zgod C. Earla Waltera juniora).

Wdrowalimy cay dzie. Znalelimy w lesie polank z maym strmnykiem rozlewajcym si
w sadzawk. Zdjlimy ubrania, weszlimy do wody i pluskalimy si, by zmy z siebie pot. Obaj
bylimy nadzy, wic gdy wyszlimy na brzeg, zrobio si zabawnie, bo wok sadzawki stali tubylcy,
w dwch czy trzech rzdach. Tata spyta przewodnika, o co chodzi, na co usysza; - S ciekawi, czy
jestecie biali wszdzie.
W wieku lat czternastu wysoki, przystojny biay chopak z falist ciemn czi>ryn,
szaroniebieskimi oczami i bogat3in ojcem stal si obiektem zainteresowania zwaszcza miejscowych

dziewczt. I vice versa. - W tym wieku czowieka ju ciekawi kobiety - tumaczy. Zastanawiasz si, jak to jest.
Ear senior zorientowa si, w jakim kierunku sprawy zmierzaj, i wcae mu si to nie spodobao.
Martwiy go przede wszystkim braki w edukacji jedynaka. Starszy Ear powtrnie oeni si pc
mierci pierwszej ony. Jego nowa teciowa, mieszkajca w Oregonie, gotowa bya zaj si Earerr
juniorem Prcz innych korzyci przeprowadzka do Stanw pozwoiaby modemu czowiekowi
nadrobi szkone zaegoci w stosunku do amerykaskich rwienikw. Nie mona te wykuczy, e
Ear senior mia na uwadze co wicej. Jeszcze przed atakiem na Pear Harbor ba si japoskiej
inwazji. Kiedy dorastaem u taty - wspomina junior - mawia czsto: - Postawi jeden karabir
maszynowy tam, drugi tam, i jak przyjd Japoce, bdziemy przygotowani.
Ear modszy wrci do Stanw najpierw do przyszywanej babci, a potem pod opiek matki ojca,
ktra robia co m o^a, eby go zepsu. Ojciec zdecydowa wic, e potrzebna jest siniejsza rka. Tata chyba czu, e musz pj do szkoy wojskowej i to mnie moe naprostuje-.
Ear junior powdrowa wic do Back-Foxe Miitary Institute w Eos Angees, dobrze notowane
prywatnej uczeni z wasn druyn poo. Szkoa eaa midzy Wishire Country Cub i kuben
tenisowym, wietnie penia wic funkcj przechowani krnbrnych synw gwiazd fimowych.
W rnych atach grono suchaczy zaszczycai synowie Bustera Keatona, Binga Crosbyego, Bett(
Davis i Chariego Chapin#. Sydney Chapin okrei kiedy szko jako internat da synkw
hoywoodzkich bogaczy-.
Mody Ear mia ju metr dziewidziesit wzrostu; znaaz si w czowce amerykaskici
pywakw; by w skadzie bijcej rekordy sztafety styem grzbietowym Jego uubionymprzedmiotem
bya bioogia, co oznaczao, ze opuszcza j rzadziej ni inne ekcje. A uczy jej przyszy
podpukownik John Babcock.
Pan Eara seniora, eby trzyma syna krtko, waciwie nie wypai. Junior nie by zyn
nastoatkiem, ae wynajdywa nieskoczone sposoby unikania nauki: Wcae mnie to nie
naprostowao. Tak naprawd nabraem tam wicej zych zwyczaj w ni gdziekowiek indziej.
By uatwi Ear owi mikkie dowanie w nowej szko, ma-cocha wyznaczya mu hojne
kieszonkowe. Popenia bd. Kierownictwo Back-Foxe kontroowao wydatki, ae Ear znaaz
prosty sposb ominicia tej przeszkody. Due sumy przeznacza na zeszyty i inne zakupy w szkonym
skepie, po czym sprzedawa wszystko koegomza p ceny, ae w gotwce. Miaem tye pienidzy,
e nie wiedziaem, co z nimi zrobi - wspomina.
W jakie kopoty si wpakowaem? Zawsze szukaem towarzystwa kobiet. Miaem dobrego
kumpa nazwiskiem Mier;jedziimy autostopemdo centrum Eos Angees, do barw. Jak si wtedy
miao pienidze i odpowiedni wzrost, podawai akoho. Zawsze dostawaem dwa drinki z ginem
Byo takie miejsce w E.A., gdzie pokazywai bureski ze striptizem Eubiimy ogda goe kobiety,
wic tamjedziimy.
W Back-Foxe uznano, e mody Ear ma zy wpyw na innych chopcw i go wyano. Wrcii
do babci i skoczy iceum w Portand. Mia bisko dwudziestk. Podobno co poniektrzy rodzice
kazai crkom trzyma si z daa od Eara Watera, bo, do diaba, byem na tye dorosy, eby
ugania si za kobietami i ubiemto.
Ktra z jego dziewczyn poznaa go z Say Hoden. Matka Say nie bya zachwycona Earem
crka - wprost przeciwnie. To bya pikna dziewczyna. Zakochaimy si. Kiedy zaczimy ze
sob chodzi, wszystkie inne przestay mnie interesowa-.
Ear spdzi dwa semestry na University of Oregon, po czym w sierpniu 1942 r., gdy mia

dwadziecia jeden lat, dosta powoanie do wojska. Wstpi do szkoy oficerskiej i przeszed
szkolenie spadochronowe w Fort Benning w Georgii. Mia trafi na front do Eiffopy, ale tu prze
wyjazdem modszy oficer piechoty, porucznik wojsk ldowych C. Ear Walter jimior otrzyma
niespodziewan wiadomo o ojcu. Ostatni ist od niego dosta w 194 r., niedugo przed atakiem na
Pear Harbor. Ojciec pisa, e gdyby wybucha wojna, najprawdopodobniej zostanie na wyspach^.
Fiipiny, jako terytorium amerykaskie, miay w Wasz3^gtonie swojego penomocnika
reprezentujcego ich interesy - bez prawa gosu - w Kongresie. Funkcj t peni w tym czasie
Joauin Migue Mik Eizade, czonek jednej z najbogatszych fiipiskich rodzin, prowadzcej
interesy ze spk drzewn, ktrej szefem by Ear Walter starszy. Mik Eizade dowiedzia si, e
Ear senior zreaizowa swj pan pozostania na Filipinach w razie wybuchu wojny. Nie podda si,
unikn internowania i mierci, nie prbowa uciec do Austraii ani do Stanw Zjednoczonych,
znikn za to w dungi na Mindanao. Stan tam na czee oddziau fiipiskich partyzantw. Mstwo
i waeczno przyniosy mu chwa, medae i stopie majora, a potem podpukownika wojsk
dowych Stanw Zjednoczonych^.

C. Ear Walter senior i junior (za zgod C. Eara Waltera juniora).

W ksice o innym przywdcy partyzantki na Filipinach Walter senior zosta przedstawiony jako
twardy, rzeczowy wojownik, szorstki mczyzna po pidziesitce [...] skory do pici.
Odznaczony za odwag na polu walki podczas I wojny wiatowej, po wybuchu II wojny znw
chwyci za bro. Wraz ze swoimi partyzantami atakowa z biska, wywoywa be^Dorednie starcia,
urzdza zasadzki na japoskich onierzy na drogach wzdu wybrzea i patroowa noc uice miast,
w ktrych uokowano japoskie garnizony.
Mik Eizade, penomocnik Fiipin w Waszyngtonie, da zna ndodemu Waterowi, e jego
ojciec jest cay i zdrw i waczy z Japoczykami. Water powiedzia wtedy podpukownikowi:
dziki temu przestaem si o niego ba; byem dumny z tego, co robi.
Wiadomo ta miaa jeszcze jeden skutek - C. Earl Water junior straci zainteresowanie wak
z Niemcami i Wochami w Eiffopie. W sporzdzonym wwczas raporcie podpukownik przytacza
sowa Watera, ktry, jak przyznawa, nie zna zbyt wieu szczegw partyzanckich dziaa ojca, ale
to, co wiedzia, wystarczao, by zazdroci mu tego rodzaju akcji.

z pomoc Elizaldego porucznik Walter znosi si do specjalnej jednostki komandosw, 5217.

batalionu rozpoznawczego, zoonego niemal wycznie z amerykaskich ochotnikw filipiskiego
pochodzenia. Wysyano ich okrtami podwodnymi lub drog powietrzn na wyspy archipelagu zajte
przez Japoczykw, z zaoeniem, e natychmiast roztopi si w tumie miejscowych cywilw
i pokieruj operacjami partyzanckimi oraz zrzutami zaopatrzenia dla oddziaw ruchu oporu. Dla
Earla Waltera juniora by to pomys wymarzony.
Wychowany na Filipinach, zna kultur kraju i jzyk visaya; dla 5217. batalionu sta si wic
bezcennym nabytkiem Jako dowiadczony spadochroniarz mia najlepsze kwalifikacje do szkolenia
w skokach w tzw. Obozie X pod Brisbane w Australii. A co najwaniejsze, na Filipinach m ^
walczy razem z ojcem Taki przynajmniej by plan.
Po lubie z Sally, na pocztku 1944 r. Waltera wysano do Australii, by tam z onierzy 5217.
batalionu zrobi wyszkolonych spadochroniarzy. Bywao to do zabawne, bo wojsko uywao
duych spadochronw, a wielu filipiskich onierzy wayo mniej ni szedziesit kilo. Po skoku
unosiy ich prdy powietrzne. Jeden z nich dugo woa z gry: Poruczniku, nie spadam!, dlatego
pniej ktry z sierantw zaopatrzy najlejszych onierzy w obcione pasy amunicyjne, by
szybciej opadali na ziemi.
W lipcu 1944 r., po przybyciu na Poudniowy Pacyfik, Walter wypeni kwestionariusz subowy
dla oficerw. Natychmiast wystpi o przydzia do specjalnej misji na Filipinach przed
spodziewan inwazj aliantw. Bardziej wyczerpujco przedstawi swoje powody w dugiej notatce
subowej przeznaczonej dla dowdcy. Pisa w niej o latach modoci spdzonych na wyspach,
o swojej wiedzy i znajomoci jzykw, wspomnia te o dziaalnoci ojca i wasnych planach.
Krtko mwic, szczerze nienawidz Japocw i przybyem tutaj w nadziei, e wstpujc do
jednostki powietrzno-desantowej, przyczyni si do ich wytpienia.
Nieco dalej deklarowa, e gotw jest suy wszystkimi swoimi talentami take w operacjach
wywiadowczych i propagandowych, ale tylko gdyby odmwiono mu udziau w walkach. Cho nie
mia jeszcze okazji uczestniczy w dziaaniach wojennych, wiedzia, jak zareaguje w rnych
okolicznociach. Mimo dyscypliny i wyszkolenia, pisa, moe si okaza, e nacinie spust, nawet
wykonujc zadania niezwizane z walk. Pragn tylko jednego - robi co, co da mi szans na
kontakt z wrogiem, bo boj si, e moje zamiowanie do walki z Japocami moe w razie naoonych
mi ogranicze wymkn si spod kontroli.
Oddzia Waltera nie wzi jednak udziau w inwazji na Filipiny i powrocie Mac Arthura na
wyspy w padzierniku 1944 r., co nastpio mniej wicej trzy miesice po tej deklaracji. Wprawdzie
bitwa o Filipiny trwaa, ale Walter i jego ludzie wci nie mieli zajcia. Zaczynali czu si
nieswojo.
Zabijajc frustracj i czas oczekiwania na powane zadanie, mody C. Earl doczy do onierz)
przerzucanych okrtami podwodnymi w misjach wywiadowczych na wyspy. W ten wanie sposb
popyn na Mindanao. Na brzegu czekaa go niespodzianka. Po siedmiu latach po raz pierwsz)
zobaczy ojca. By zachwycony; ostatni raz widzieli si, gdy wysyano go do szkoy redniej daleko
od Filipin, do Stanw Zjednoczonych.
Rado trwaa jednak krtko. Walter senior zapowiedzia, e nie yczy sobie, by syn wyrusza
w tajne misje, czy to na pokadzie okrtu podwodnego, czy innymi rodkami transportu. Zamierza te
przekaza swoje yczenia dowdztwu. Zdaniem C. Earla Waltera seniora alianci musieli wygra
wojn bez pomocy C. Earla Waltera modszego.

11

UWAMBO
Gdy kapitan Baker i zaoga jego B-17 meldowali o trzech rozbitkach dostrzeonych na polanie
w dungli, nie wspomnieli o adnych tubylcach Gdyby nawet zauwayli grup zbliajc si do
Margaret, McColloma i Beckera, nic nie mogliby w tej sprawie zrobi. Strzela nie zamierzali
ldowa nie mogli, nie mieli te skoczkw ani broni, ktr mogliby zrzuci czekajcej na ziemi
trjce.
Rozbitkowie z Gremlina zdani byli na siebie i wanie czekao ich pierwsze spotkanie z ludmi
z Szangri-La.
O wicie, w ktrym rozbi si Gremlin Special, czas nie zapomnia. Czas nigdy o nim nie
wiedzia-.
Ludzie z tzw. Szangri-La podali w odosobnieniu wasn drog. Ujarzmili ogie, ale nie
wynaleli koa. Oblepiali ciao glin na znak aoby, ale nie znali ceramiki. Mwili
skomplikowanymi jzykami - uderzy albo zabi potrafili wyraa na ponad dwa tysice
sposobw - ale czas i miejsce okrelali jednym tylko sowem: 0-. Uywali tylko trzech liczb: jeden,
dwa i trzy; wszystko powyej trzech byo duo. W wicie skpanym w kolorach rozrniali dwa:
mili oznaczao czernie, kasztanowe i ciemne brzy, zielenie i bkity; mola - biel, czerwie, oran,
, jasny brz i szkarat-.
Stroili si w naszyjniki i pira, ale nie stworzyli adnych trwaych dzie sztuki. Wierzyli, e
ksiyc jest mczyzn, a soce jego on, ale zupenie pomijali gwiazdy nisko zawieszone na
nocnym niebie-. Czterysta lat po odkryciu Kopernika, e Ziemia obraca si wok Soca, ludzie
w Dolinie Baliem i okolicy uwaali, e Soce krci si wok nich. W dzie przemierza niebo, noc
spdza w witym domu, a potem przechodzi pod ziemi na miejsce, w ktrym wyania si o wicie.
Ksiyc mia swj wasny dom
Bali si duchw przodkw, ale nie czcili adnych bogw. Dzieci traktowali agodnie, ale
dziewcztom odcinali palce, by odda cze zmarym krewnym winie uwaali za czonkw rodziny
- w razie potrzeby kobiety karmiy piersi mae prositka - ale zarzynali je bez mrugnicia okiem
Budowali dziesiciometrowe wiee stranicze, ale jedynym znanym im meblem byo krzeso dla
chowanego zmarego. Uprawiali mocny tyto, ale nigdy nie destylowali rolin, eby otrzyma
alkohol. Praktykowali poligami, ale kobiety i mczyni zwykle sypiali osobno. Cenili zrczno,
ale nie ciekawo. Szczeglne znaczenie miao poczucie lojalnoci. Na powitanie bliskich przyjaci
i krewnych mwili Hal-loak-nak, Pozwl mi zje twj ka, co znaczyo: Zrobi dla ciebie
rzeczy niewyobraalne.
Okoo szedziesiciu tysicy tubylcw z Rwnej doliny i dziesitki tysicy mieszkacw
okolicznych terenw yo we wsplnotach skadajcych si z maych, ogrodzonych wiosek.
Wikszo z nich liczya trzydzieci do pidziesiciu osb mieszkajcych wsplnie w chatach
zgrupowanych wok centralnego placu, cho w wikszych wsiach m o^o ich by nawet kilka razy
wicej. Mczyni sypiali zwykle razem, w okr^ej chacie, na og niedostpnej dla kobiet, ktre

razem z dziemi zajmoway inne okr chaty i pracoway razem w dugim, owanym budynku
kuchni. winie te mieszkay w chatach, by nie wczyy si po nocy i by chroni je przed
zodziejami.
Tubycy z doiny mwii o sobie ahkuni, udzi. Wrogw nazywai diii-. Czasem okreai siebie
nazw okoicy abo kanu czy imieniem wiekiego czowieka, kain, sprawujcego wadz nad
wojskow konfederacj, do ktrej nataa ich okoica. Identyfikowai si te przez odniesienie do
rzeki wijcej si przez doin: Nit ahkuni Balim-mege, My udzi z Baiem. Naeei do pemior
Yai abo Dani, ae przypisanie do pemienia miao mniejsze znaczenie ni wizi ssiedzkie, kanowe
ub sojusznicze. Kany czy okoice naece do tego samego pemienia byway wrogami, a udzi
Yai i Dani zwyke pomijai rnice pemienne, waczc ze wspnym wrogiem
Mieszkacy wioski mogi w cigu kiku minut - do godziny - dotrze do dziesiciu czy
kikunastu podobnych osiedi tworzcych wspnot. Kitka waczcych razem wspnot czyo si
w co w rodzaju federacji, a kitka federacji - w przymierze iczce cztery do piciu tysicy udzi.
Wojny pemienne, wim, toczyy si midzy sojuszami. Mimo wspnego jzyka, tosamoci etnicznej
i ku tury sojusze ywiy do siebie ^bok, zadawnion wrogo, ktrej prawdziwych rde czsto
nie znano. Wrogami byi od zawsze, pozostawai wic w nieprzyjani nada.

Czonkowie plemienia Dani; fotografowa Ear Walter jimior, 1945 r. (za zgod B.B. McCollom).
Wrogo midzy sojuszami bya istot ycia tubylcw. Gdyby ca dolin przykry szklanym
dachem, staaby si terrarium midzyludzkich konfliktw, ekosystemem zasilanym wiatem
sonecznym, wod z rzeki, misem wi, sodkimi ziemniakami i wojn z ssiadami.
Przodkowie nauczyli ich, e prowadzenie wojny jest moralnym obowizkiem i potrzeb yciow.
Jeli nie bdzie wojny, umrzemy - twierdzili mczyni. Stan permanentnej wojny znalaz nawet
odbicie w jzyku. Okrelenie nasza wojna formuowali tak, jak mwi si o niepodwaalnym
fakcie. Jeeli mieli na myli posiadanie czego, naszego lasu na przykad, uywali zupenie innych
czci mowy^. Rnica bya oczywista: wasno lasu moga ulec zmianie, ale wojna bya
zjawiskiem stal3mi
W porwnaniu z przycz3^ m i II wojny wiatowej motywy wojen plemiennych wydaway si
czowiekowi z zewntrz trudne do uchwycenia. Tubylcy nie walczyli o ziemi, majtek czy wadz.
adna ze stron nie chciaa odeprze ani pokona obcych, chroni wasnego sposobu ycia czy zmusi
wroga do zmiany przekona, wsplnych przecie obu stronom. adna te nie uwaaa wojny za zo

konieczne, klsk dyplomacji czy zakcenie tak podanego pokoju. Na kocu wojny nie czeka
pokj. Koca wojny nie byo. Wojna w doinie przechodzia rne fazy, przypywy i odpywy, ae
nigdy si nie koczya. Trwaa przez cae ycie, przekazywana w dziedzictwie kademu dziecku
w chwii narodzin.
W Doinie Baiem niewyczerpanym paiwem napdzajcym wojn bya potrzeba zadowoenia
d u c h w y j c y wznosii da nich chaty, by duchy miay gdzie odpoczywa i pai tyto.
Wymyai te na ich cze obrzdy, wierzc, e mogat s w stanie pomc abo zaszkodzi, epiej
wic wprawia je w dobry nastrj. Kiedy kto gin na wojnie, przyjaciee i rodzina starai si
uagodzi jego ub jej ducha. Wymagao to zabicia kogo ze znienawidzonych wrogw - wojownika,
kobiety, starca, a nawet dziecka. Mogo do tego doj w wace abo podczas napadu na po sodkich
ziemniakw. Wierzyi, e dopki nie zadowo ducha, dopty ich dusze nie odzyskaj rwnowagi
i mogat zmarego spuci na nich koejne nieszczcia. Gdy tyko wyrwnywai rachunki, czcii to
tacami i ucztowaniem. Czasami w ramach tych obrzdw gotowai i jedi ciao wrogw-. Ae kiedy
zwyciscy wojownicy i ich rodziny witowai, wrogowie paii zwoki swojego zabitego, odbywai
skompikowane aobne rytuay i zaczynai panowa cig daszy. A jako e wierzenia obu
waczcych stron byy takie same, jedna ub druga zawsze miaa jak mier do pomszczenia,
odwetowe zabjstwo do zapanowania i ducha, ktrego trzeba byo udobrucha. Oko za oko,
w nieskoczono.
Zjednywanie sobie duchw byo Rwnym, ae nie jedynym powodem wojny. W odosobnionej
doinie, gdzie udzi cieszyi si na og dobrym zdrowiem, miei pod dostatkiem wody i ywnoci,
w miejscu o umiarkowanym kimacie, bez zmieniajcych si pr roku, gdzie nie zmieniao si
waciwie nic, wojna budowaa poczucie wspnoty i wizaa ze sob udzi. Zaspokajaa
podstawow udzk potrzeb witowania. mier na wojnie i nastpujcy po niej pochwek
tworzyy sie dugw i zobowiza, wspnych wrogw i wspne wspomnienia. Czasami wojna
powodowaa zmian sojuszw, co odwieao scen, na dobre abo na ze. Niektrym przynosia te
konkretne korzyci - mier wojownikw oznaczaa, e mczyzn byo mniej, a wic ci, ktrzy
przeyi, mogi bra wicie on i w wioskach nie byo ju niezadowoonych kawaerw.
Praktyka prowadzenia wojen w doinie bya rwnie osobiwa jak ich reguy. Do bitwy wzywano
wroga okrzykami ponad ziemi niczyj. Jei wrg odmawia, wszyscy wracai do domu. Waczono
tyko w dzie, by do akcji nie wtrcay si zoiwe nocne duchy. Kiedy psua si pogoda, bitw
odwoywano, bo deszcz rozmazywa wojenne barwy. Zawoaniem waczcych nie by krzyk
drapienika, ae pohukiwanie kasztanwki. Wojownicy nosii pira we wosach, ae nie mocowai
ich do strza, ktre eciay nierwnym torem, jak ptaki. Robii przerwy w bitwach; wyegiwai si
wtedy, piewai i potkowai. Znai w szczegach ycie swoich wrogw, przerzucai si wic przez
ini frontu obegami. Zoiwa uwaga na temat ony przeciwnika budzia gromki miech obu stron.
Po czym wszyscy chwytai dzidy i usinie starai si nawzajem pozabija-.

Czonkowie plemienia Dani; zdjcie C. Earla Waltera z 1945 r. (za zgod B.B. McCollom).
Zwycistwo w wojnie uwaano za rzecz niezbdn dla pomylnoci wsplnoty, dlatego
mczyni, ktrzy odnieli sukces w bitwie, zdobywali wysok pozycj spoeczn. Dzielni
wojownicy mieli szans na wiksz liczb on. Miao to szczeglne znaczenie w kulturze, w ktrej
pary maeskie zwykle powstrz3miyway si od seksu nawet przez pi lat po narodzinach dziecka.
Bdembyoby jednak wyolbrzymia zwizek midzy wojn, poligami i abstynencj seksualn. Dla
wielu mczyzn wojna sama w sobie bya nagrod, rdem przyjemnoci i rozrywki, okazj do
wzmoonych emocji i poczucia koleestwa - czym w rodzaju udanego sportu ekstremalnego,
o duym prawdopodobiestwie zranienia lub mierci. Paradoksalnie, gdy mieszkacy wsi nie toczyli
wojny, ycie biego pogodnie, znaczone tylko czasem jakim konfliktem wywoa}^!! kradzie wini
czy maesk ktni. Wrd przyjaci i w rodzinach zatarg koczy si na og nie przemoc, ale
swego rodzaju unikiem - jedna ze stron po prostu odchodzia.
Niewiele widocznych korzyci przynosia wojna kobietom. Banda wroga moga je napa za
kadym razem, gdy mczyni z rodziny wyruszali w drog albo gdy kobieta z crkami sza do ogrodu
lub do sonych sadzawek po sl.
Na dzieciach wojna wyciskaa swe pitno od najwczeniejszych lat. Chopcy uczyli si i bawili.

naladujc walki i napady dorosych mczyzn. Uywali maych ukw ze strzaami zrobionymi
z bambusa lub dugich traw. Czsto si zdarzao, e w zabawie ktry z nich dostawa tak strza
w oko, ale nawet na p lepy za wszelk cen stara si wyrosn na wojownika. Dla dziewczt
wojna oznaczaa, e kiedy zginie kto z bliskiej rodziny, strac kawaek jednego lub dwch palcw
dla uagodzenia ducha zmarej osoby. Bywao, e dziewczyna dochodzca wieku odpowiedniego do
zawarcia maestwa miaa ju dziesi kikutw. Jeden z antropoogw, ktry po atach dotar do
doiny adem rozbitkw, tak opisuje ten rytua: Wczesnym rankiem nastpnego dnia na miejsce
pochwku przyprowadza si kika dziewczt. Czeka tam na nie specjaista od tych czynnoci.
Najpierw ciasno przewizuje sznurkiem rami dziewczyny powyej okcia. Pniej mocno uderza
okciem o kamie abo desk, by uszkodzi wyrostek okciowy i znieczui nerwy w pacach. Jedna
osoba przytrzymuje pniej rk dziewczyny na desce, a specjaista bierze kamienny topr
i jednym ciosem odcina jeden ub dwa pace na wysokoci pierwszego stawu.
Prcz wojowania i zjednywania sobie duchw tubycy oddawai si te innym zajciom
Budowai chaty i wiee stranicze, uprawiai sodkie ziemniaki i inne warzywa, hodowai winie,
wychowywai dzieci i gotowai posiki. Wikszo cikich robt spadaa na barki kobiet.
Mczyni wznosii domy i wiee, pracowai na poach; pozostawao im jednak jeszcze duo
wonego czasu i energii, ktre powicai wojnie - panowai j, prowadzii, witowai
zwycistwa, opakiwai poegych i panowai nastpn. A przy kadej okazji rozmawiai o niej,
ostrzyi bro, przebijai sobie nozdrza, by wcisn w nie wiskie ky nadajce grony wygd
i owij ai wok strza tuste wkna orchidei, ktre miay wywoa infekcj, gdyby rany zadane
wrogowi nie okazay si miertene. Duo czasu spdzai te, obserwujc ruchy wroga z wie
budowanych na skraju ziemi niczyjej, oddzieajcej ich domy i ogrody od identycznych domw
i ogrodw przeciwnika.
W yciu udzi z Doiny Baiem antropoog Margaret Mead dostrzega zwizek midzy ode^c
przeszoci i przyszoci, ku ktrej zmierza czowiek. To bezspornie udzie tacy jak my, uwikani
w straszny mode ycia, w ktrym wroga nie mona unicestwi, pokona ani zasymiowa, bo jest
potrzebny, by nastpowaa wymiana ofiar, ktrej jedynym moliwym nastpstwem jest kolejna ofiara.
Ludzie wpisuj si w wiele takich bdnych k, a krlestwa i imperia upadaj, bo nie znajduj
innego wyjcia, jak ukorzy si przed najedc, ktry nie uwiz w takiej puapce. Tu, w grach
Nowej Gwinei od tysicy at nie byo innego modelu, jak pielgnowa uprawy i wychowywa
dzieci, ktre zostan z^adzone.
Przywoujc nazw raju z Zaginionego horyzontu, dwaj korespondenci wojenni - George Lai1
i Harry E. Patterson - pozwolili sobie na rozmylne fantazje. Po codziennej porcji wiadomoci
o wojnie ich czytelnicy tsknili za Szangri-La. Trudno jednak byo wykoncypowa nazw rwnie
o d lec od rzeczywistoci. Dolina Baiem bya miejscem piknym i niezwykym, ale na pewno nie
rajem na ziemi.
Pominwszy domysy pukownika Esmore a o trzsieniach ziemi, nikt nie wiedzia, w jaki
sposb udzie pojawili si w dolinie i od jak dawna w niej yli. Wedug jednej z koncepcji byli
potomkami mieszkacw wybrzea, zepchnitych w gb ldu przez kolejnych przybyszw.
Tajemnica otaczaa te rda ich wierze i zachowa.
Klucza do przeszoci mona byo szuka w ustnych podaniach przekazywanych przy ogniskach.
W plemieniu Dani pierwsze zdania mitu o stworzeniu brzmiay: Na pocztku bya Jama. Z Jam^
wyszli mczyni Dani. Osiedlili si na yznych ziemiach wok Jamy. Potem przyszy winie. Dan

wzili je sobie i udomowili. Po nich przyszy kobiety i Dani wzili kobiety. Ludzie yjcy
w pobliu miejsca, gdzie, jak powszechnie uwaano, bya Jama, mwili o sobie iniatek, pierwsi.
Inny mit opowiada o tym, jak po opuszczeniu Jamy ludzie oddzielili si od innych stworzer
yjcych w dolinie. Na pocztku wyszli z Jamy razem z ptakami, nietoperzami, owadami, gadami
i lenymi ssakami. Zgromadzone zwierzta poprosiy pierwszego czowieka, ktrego imi brzmiao
Nakmatugi, by je midzy sob rozrni. Podzieli je wic wedug rodzajw i kademu nadal
tosamo. Najpierw ptaki umieci razem z ludmi. Ptakom si to nie spodobao, odleciay
i zostawiy swoich braci na ziemi.
Wtek wiary tubylcw w pradawn wi czc ptaki i ludzi czsto powraca. Mit o Ptaki
i Wu opisuje ich spr o mier, niemiertelno i los ludzkoci. W upiera si, e czowiek
powinien wraca po mierci, tak jak w potrafi zrzuca skr i rodzi si na nowo. Ptak uwaa
jednak, e ludzie winni zosta martwi, jak opade na ziemi ptaki, by inne ptaki mogy wysmarowa
si botem i ich opakiwa. Spr postanowiono rozstrzygn w wycigu. Zwyciy ptak i dlatego
ludzie, tak jak ptaki, musz umiera. Ludzie wzili sobie t opowie do serca. Na znak aoby
kobiety smaroway ciaa botem, a bro, ozdoby i inne trofea zdobyte na zabitym przeciwniku
nazywano martwymi ptakami.
W mitach tubylcw pocztki ycia ludzi w dolinie w niczym nie przypominay ogrodw Edenu.
Gwatowna mier i napastnicze sojusze wywodziy si z najdawniejszych czasw. Wedug jednego
z mitw, kiedy ludzie wynurzyli si z Jamy, wybucha walka i doszo do zabjstw. Rodziny ofiar
poczyy siy i orzeky: Razem zemcimy si na wrogu. Tak te si stao, wic gdy z koei
przeciwnicy wzii odwet, cyk wojen ruszy i nigdy si ju nie zatrzyma.
Ludzie z doiny miei te swoje proroctwo zwane Uuayek. Mwio ono o duchach mieszkajcyct
w niebie nad doin i o ianie, ktra zwieszaa si a do ziemi. Dawno temu mieszkacy doiny
i duchy z nieba wdrowai po ianie w gr i w d i nawzajem si odwiedzai. Mwiono, e duchy
maj dugie wosy, jasn skr i oczy. Niektrzy twierdzii te, e ich ramiona s owosione, datego
je przykrywaj. Nikt nie wiedzia tego na pewno, bo kiedy duchy ukrady winie i kobiety,
mieszkacy doiny cii ian i wszekie kontakty ustay. Legenda Uuayek twierdzi jednak, e
pewnego dnia duchy z nieba spuszcz now ian i znw zejd w d.
Powrt duchw bdzie zapowiada Koniec Dni.
Grupka chat, ktr pasaerowie Gremina dostrzegi tu przed katastrof, tworzya wiosk
nazywan w jzyku tubycw Uwambo. Kiedy samoot po raz pierwszy z rykiem przemkn w grze,
mieszkacy wsi, naecy do pemienia Yai, zajmowai si codziennymi sprawami. Na dwik nisko
eccej maszyny rzucii si szuka schronienia na poach sodkich ziemniakw abo w pobiskiej
dungi, datego w pobiu chat Margaret nikogo nie zauwaya.
Ludzie z Uwambo widywai ju wczeniej samooty, zwaszcza w cigu ostatniego roku, gdy
pukownik Esmore i inni pioci odbywai reguarne oty nad ich domami. Wci jednak nie rozumiei
tego, co si nad nimi dzieje. Przybysze z Zachodu przypuszcza i, e tubycy uwaaj je za ogromne
ptaki, ae mieszkacy Uwambo znai szybowanie ptakw, wiedziei, jak robi zwrot w ocie
i migaj pod niebem cicho, chyba e piewaj ub krzycz. Samooty ani nie wygday, ani nie
poruszay si i nie brzmiay jak ptaki. Dzieci sdziy czasem, e to wiecy mczyni o rozpostartych
ramionach. Mao kto, by moe nikt nie wyobraa sobie, e w rodku mog przenosi udzi.
Z pewnoci tubycy znai za to dwik wydawany przez samooty. Okreai go swoim sowem
oznaczajcym haas ane, dodajc przyrostki - woo abo kuku - przypominajce buczenie sinikw

Samoloty weszy wic do jzyka tubylcw jako anewoo albo anekuku.

Kiedy pasaerowie Gremlina wypatrywali tubylcw przez okna, z ukrycia w dungli obserwowa
anewoo Helenma Wandik, chopiec z plemienia Yali. Na zawsze zapamita, e ten wanie anewoo
lecia wyjtkowo nisko nad ziemi. Jego nastoletnia kuzynka, Yunggukwe Wandik, ktra niedawno
dostaa swoj pierwsz w yciu wini, zobaczya samolot, gdy pracowaa na polu sodkich
ziemniakw. Przeraona pada na ziemi i chwycia za nogi pracujc obok kobiet.
Helenma i Yunggukwe wspominali, e anewoo dwa razy zawrci nad ma dolin, a potem
skierowa si ku miejscu, ktre nazywali grzbietem Ogi, w pobliu grskiego potoku Mundi. adne
z nich nie widziao, jak wry si w drzewa, ale Helenma zastanawia si, dlaczego w taki pikny
dzie usysza grzmot.
Kiedy zapada noc po katastrofie, w Uwambo dostrzeono pomienie wydobywajce si
z grzbietu Ogi, gdzie znikn anewoo. Szef wioski, Yaralok Wandik przekrad si przez dungl
wzdu grani, eby sprawdzi, co si dzieje. Z daleka poczu dziwny zapach. Gdy dotar na miejsce,
ukryty na skraju dungi, zobaczy stworzenia, jakich nigdy dotd nie widzia. Przypominay udzi, ae
miay jasne twarze i proste wosy. Dziwna wydaa mu si skra ich cia. Miei stopy, ae bez
pacw. Pniej dopiero dowiedzia si, e na skrze miei okrycia nazywane ubraniem, a pace
chowai w butach.
Yaraok odszed niezauwaony. Po powrocie do Uwambo nikomu nie powiedzia o tym, co
zobaczy. To samo jednak zrobii inni mczyni. Byi wrd nich Naarik Wandik, ktrego pierwsze
imi znaczy Gubicy si oraz Inggimarek Mabe, czyi Niemajcy nic w rkach. Wszed na gn
te Puguik Sambom i to on by chyba najbardziej zaniepokojony tym, co ujrza. Pocztkowo jedna
aden z nich nie roz^asza o istotach, ktre najwyraniej wyszy z rozbitego anewoo.
To miczenie wizao si z pewn kuturow osobiwoci pemienia Yai: ten, kto przynosi ze
wiadomoci, ryzykowa, e bdzie za nie odpowiada. Datego ci, ktrzy co ogdai, woei o tym
nie rozpowiada. Razem z reszt przeraonych mieszkacw wioski zebrai na wp dojrzae sodkie
ziemniaki i uciedi do dungi.
Nastpnego dnia Yaraok wrci na miejsce katastrofy. Zobaczy, jak mu si wydawao, trzech
mczyzn i jedn kobiet, cho z racji ich dziwnych okry nie by tego do koca pewien. Jeden
z mczyzn - przypuszczanie Decker - mia na ^ow ie co, co przypominao Yaraokowi jasne
upierzenie ptakw. Widzia, jak przenosz ciao da ej od szcztkw anewoo. Sysza wystrzay
i dwiki niezbyt sinych wybuchw. Chwi przygda si wszystkiemu, a pniej wymkn si
z powrotem, przekonany, e trafi na duchy z nieba.
Da yjcego w Uwambo ronika-wojownika z pemienia Yai byo to ideane wyjanienie. Od
chopicych at zna egend Uuayek i zapowied powrotu duchw, ktrym odcito ian suc do
schodzenia na ziemi. Istoty z d o k a d n i e odpowiaday opisowi z egendy - miay jasn
skr, dugie wosy, jasne oczy i okryte ramiona, ^mnanewoo te pasowa do tej interpretacji. Skoro
nie byo iany, duchy znaazy inny sposb zejcia do doiny. Yaraokowi nie spieszyo si jednak, by
wtajemnicza kogokowiekw swoje spostrzeenia.
Dziao si co dramatycznego - tumaczy jego bratanek Heenma. - Yaraok nie chcia
wywoywa paniki ani znae si w roi winnego. To byy duchy. Legenda mwia, e z nieba
przybd istoty o dugich wosach. Ludzie byi przeraeni. To m ^ by Czas Koca. Co, o czyn
mwii i syszei od pokoe.
Kiedy i inni mieszkacy wioski zaczi wspomina o pomieniach w dungi, Yaraok przerwa
miczenie. Ku jego wiekiej udze, nikt go o nic nie obwinia. Wszyscy niepokoii si co wry

wizyta takich przybyszw. Jeden z wioskowych przywdcw, Wimayuk Wandik, Bojcy si

Wojny, szczeglnie uwanie przysuchiwa si opowieci Yaraloka.
Ludzie z Uwambo mieli teraz do wyboru dwie moliwoci. Mogli powita i przyj duchy, mimo
e ich przybycie oznaczao koniec znanego wiata.
Mogli te, zgodnie z natur wojownikw, je zabi.

12

WIMAYUK WANDIK ALIAS SZEF

PETE
Mieszkacy Uwambo i okolicznych wiosek, ktrzy wanie zbliali si do rozbitkw, mier
wroga zawsze czcili tacem Boleli, gdy na wojnie tracili bliskich i przyjaci. Niektrzy odnosili
rany, ale te zadawali je przeciwnikom, odbierali ycie jednemu albo kilku z nich Kady z tubylcw
potrafi opowiedzie, gdzie mu si to zdarzyo, i poda imiona zabitych wrogw. W gromadzie
wyaniajcej si z dungli byli pewnie i tacy, ktrzy rbali ich ciaa i zjadali jako up zwycizcy-.
Kiedy kogo zabijalimy, wykonywalimy taniec zwycistwa - mwi Helenma Wandik, ktry
w tamtych czasach by chopcem Wrogiemu klanowi Landikma zarzuci zjadanie caych cia ofiar
bitwy i uwaa to za barbarzystwo. Jego lud zjada tylko rce wrogw, odcinane po mierci
i pieczone w doach z gorcymi kamieniami.
Za wiadomo dla Margaret, McColloma i Beckera bya wic taka, e przynajmniej niektre z(
strasznych opowieci, jakie syszeli o tubylcach, byy prawdziwe. Niemal nadzy mczyni,
z toporami w rkach, ktrzy wynurzyli si z dungli, zabijali bez skrupuw. I mieli powody, by
uzna, e powinni uderzy pierwsi.
Tubylcy dzielili ludzi na trzy porczne kategorie: swoich, sprzymierzecw i wrogw. Mieszkali
albo wspdziaali z dwiema pierwszymi grupami. Rutynowo usiowali zabi czonkw trzeciej
i unikn mierci z ich rk-. Margaret, McCoom i Decker w oczywisty sposb nie naeei dc
dwch pierwszych kategorii. Jednak nie byi te podobni do znanych dotychczas wrogw. Nie
zdawai sobie z tego naturanie sprawy, ae najtpiej byoby da nich, gdyby udzi z Uwambo nada
uwaai ich za duchy.
Na szczcie da caej trjki mieszkacy wioski nigdy nie zetkni si z wypraw Archboda-.
Nie musiei spaca adnego dugu, by udobrucha ducha czowieka zastrzeonego przed siedmiu aty.
Rozdzieeni rowem i dziesicioma tysicami at tego, co powszechnie uznaje si za postp,
rozbitkowie i tubycy stai na zagonie sodkich ziemniakw i czekai, kto wykona pierwszy ruch.
Tubycy miei przewag pod kadym wzgdem Byi ponad dziesi razy iczniejsi, zdrowi
i dobrze odywieni. Nikt z nich nie dozna oparze ani ran ^ow y; nikt nie mia gangreny ani nie
przey trzech ostatnich bezsennych dni na paru ykach wody i andrynkach. Przy ich ostrych
kamiennych toporach finka McCooma wygdaa miesznie.
Gdzie indziej, poza doin sprawy toczyy si zupenie inaczej.
Wedug tradycyjnych standardw zamonoci, wyksztacenia, stanu medycyny i osigni techniki
wiat reprezentowany przez Margaret, McCooma i Beckera znacznie przewysza tubycze SzangriLa. Jednak z drugiej strony, cywiizacja rozbitkw nie odesza tak bardzo daeko od ku tury
wojownikw epoki kamiennej noszcych ochronne tykwy na penisach. Ludzie, ktrzy ocaei
z katastrofy, stanowii eement wojennej machiny zaangaowanej w najwiksz i najbardziej
mordercz wojn w dziejach, ktra niedugo miaa zreszt przynie jeszcze wiksz, przeraajc

liczb ofiar.
W tym samym czasie, gdy ocaleni stali oko w oko z tubylcami, polityczni przywdcy Ameryki
rozwaali uycie nowej wspaniaej broni, bomby znoszcej cae miasto z powierzchni ziemi
i cofajcej tych, ktrzy przeyj atak, do epoki pierwotnej. Twrcy bomby wci nie mieli pewnoci,
czy ich wynalazek si sprawdzi, ale gdyby tak si stao, w przeraajcy sposb speniaby si
przepowiednia z Zagubionego horyzontu, o tym, e jeden czowiek wyposaony w gron bro
dorwna si raenia caej armii-.
Albert Einstein powiedzia kiedy: Nie wiem, jakiej broni uywa si bdzie w III wojni(
wiatowej, ale IV wojna toczy si bdzie na kije i kamienie-. Z tego punktu widzenia wojownicy
z Szangri-La reprezentowali najbardziej zaawansowan w rozwoju cywilizacj.
W tej chwili Margaret nie mylaa jednak o moralnej i praktycznej wzgldnoci nowoczesnego
i tradycyjnego sposobu prowadzenia wojny. Patrzya na ludzi z toporami z drewna i kamienia, na ich
ciemn skr lnic od wiskiego tuszczu. Czekaa na polecenia McColloma i wtedy przez gow^
przemkna jej myl: co za okropno przey katastrof samolotu, eby skoczy w tubylczym kotle-.
Kiedy B-17 zamacha skrzydami i odlecia, McCollom odpry si po raz pierwszy od chwili
katastrofy. Teraz, na widok przybliajcych si tubylcw, znw si spi i rzuca rozkazy
wsptowarzyszom
- Nie mamy broni - powiedzia, susznie pomijajc swj noyk. - Moemy tylko zachowywa
si przyjanie. Umiechajcie si jak jeszcze nigdy w yciu i procie Boga, eby to podziaao-.
Kaza im wycign rce z resztk landryn - prawd mwic, robio si im ju od nich
niedobrze. Do miesznie maej oferty pokojowej doda swj n.
- Wstawajcie - zakomenderowa. - I umiechajcie si.
Przez ostatni godzin, od chwili, gdy dostrzeono ich z samolotu, Margaret i Decker siedzieli na
ziemi. Margaret, wycieczona i obolaa, nie bya pewna, czy w ogle stanie na nogach. Ale na rozkaz
McColloma oboje podnieli si z trudem
McCollom obserwowa, jak tubylcy zaczynaj ustawia si w szeregu za zwalonym drzewem,
okoo 25 jardw [nieco ponad 20 m] od niego. Widzia tylko ich ^owy-. Na oko byo ich mniej
wicej czterdziestu, samych dorosych mczyzn. Margaret, zapewne z przeraenia, przesadnie
oceniaa ich liczb na stu-. Na ramionach trzymali, jak to okrelia, gronie wygldajce kamienne
siekiery. Co najmniej jeden nis dug dzid.
Poczua, e rce jej dr, a landryny grzechocz jak koci do gry. odek podszed mi do garda
- zapisaa w dzienniku. - Zza drzew zaczy wyskakiwa czarne ^owy. - Umiechajcie si, do
choery - chrypia McCoom Umiechaimy si. Och, umiechaimy si jak jasny gwint
Umiechaimy si, eby y. Umiechaimy si, trzymaimy cukierki i fink i czekaimy, a oni
podchodzii.
McCoom usysza wisiecz uwag kogo z pozostaej dwjki: Moe przynajmniej nas
nakarmi, zanim zabij. Nie pamita, kto to powiedzia, ae wszystko wskazywao na Deckera.
Dwiki, ktre da uszu rozbitkw podobne byy do ujadania psw, ustay. Po krtkiej przerwie
nastpia, jak to okreia Margaret, pena podniecenia, gorczkowa papanina, ktrej towarzyszya
wyrazista gestykuacja. Nie potrafiimy oceni, czy by to da nas dobry, czy zy znak. Mogimy
tyko jeszcze bardziej si szczerzy.
Rw oddziea t cz poany, na ktrej stai, od wzgrka na skraju dungi, gdzie pojawii si
tubycy. Za most suyo dugie, zwaone drzewo. Z grupy na wzniesieniu wystpi stary mczyzna;

muskularny, czujny, nagi - poza naszyjnikiem z zawieszonym na piersi wskim kawakiem muszli
i prost tykw kryjc penis, sterczc w gr i dug na jakie 30 centymetrw. McCoom i jego
dwjka uznali, e jest wodzem
Kiwn na nich, eby podeszli do zwalonego pnia. Nikt si nie ruszy. Ponownie przywoa ict
ruchem rki, tym razem bardziej stanowczo.
- Chyba musimy podej - powiedzia McCoom - Lepiej ich ugaska.
Margaret nie drgna. Stopy i nogi bolay j tak strasznie, e ledwo staa. Bya pewna, e spadnie
ze liskiego pnia. Ale nie by to jedyny powd. Rozpacz napeniaa j myl, e przeya katastrof
i zejcie z gry, a teraz, chwil po tym, jak odnalaz ich samolot, ka jej odda si w rce dzikim,
a co gorsza, kanibalom
- Szczerze, McCoom, nie mog si ruszy. Naprawd nie mog.
- Wiem, Maggie - John przez chwil rozwaa sytuacj. - Niech oni przyjd do nas.
Rkami penymi cukierkw zachcali tubylcw, by do nich podeszli. Wdz, po krtkiej dyskusji
z oddziaem, sam wszed na most. McCoom pomyla, e dobrze byoby spotka si z nim w p
drogi, jeden na jednego. Jeli nawet si ba, nigdy si do tego nie przyzna. Podchodzc cal po calu
do pnia, zawoa jeszcze do Margaret i Beckera, by wci si umiechali.
Tubylcy na drugim brzegu rowu rozmawiali, przygldali si rozbitkom, a potem znw ucichli.
Ta cisza wydawaa si tysic razy bardziej zowieszcza i grona ni ich ujadanie i trajkot - pisaa
potem Margaret. Oboje z Beckerem wycigali przed siebie rce, z jeszcze wiksz pokor oferujc
swoje dary.
Bwaj wodzowie byli coraz bliej siebie. Kiedy spotkali si na rodku mostu, McCoon
wycign rk i chwyci do tubylca. Potrzsa ni jak polityk, diler samochodowy i dugo
niewidziany krewny razem wzici.
- Witam Mio pana pozna - powtarza.
Wedug Margaret to tubylec pierwszy wycign rk, a McCoom, osaby z ulgi, chwyci j
i ciska.
Tak czy inaczej, John zwrci uwag wodza na umiechnit dwjk z cukierkami w doniach: Przedstawiam kapral Hastings i sieranta Beckera.
Niezalenie od tego, kto pierwszy wycign rk, napicie znikno. Wszyscy teraz umiechali
si do siebie. Wdz tubylcw uciska donie Margaret i Beckera i natychmiast w lad za nim poszli
pozostali. Tam na pagrku - pisaa Margaret - przyjto nas jak u pani Yanderbit. Czarny czowiek,
ktry nigdy nie widzia biaego, i biay, ktry nigdy wczeniej nie spotka dzikiego na jego terenie,
zrozumieli si nawzajem Bziki umiechom.
Kiedy min strach, Margaret wyczua, e tubylcy nie s agresywni. Wydawali si niemiali,
moe nawet nieco wystraszeni obecnoci trjki brudnych i przemoczonych intruzw. Spytaa
Beckera, czy nie odnosi podobnego wraenia, ale usyszaa tylko: Cicho, nie mw im o tym!.
McCoom nazwa swego nowego znajomego Pete, tak jak mia na imi jego kolega z kas)^^.
adne z trjki nie zdawao sobie sprawy, e Pete i pozostali mieszkacy wioski bior ich za duchy
przybye z nieba. I nigdy si nie dowiedzieli, jak naprawd nazywa si Pete.

John McCollom wymienia ucisk doni z Wimayukiem Wandikiem, przywdc plemiennym,

nazwanym przez McColloma Peteem. Zdjcie wykonano kilka po katastrofie Gremlina (w. B.B.
McCollom).
Pete, czyli Wimayuk Wandik, by szefem, cho nie wodzem w Uwambo.
Bardzo uwanie sucha, gdy Yaralok Wandik, czonek jego klanu, opowiada o tym, co zobaczy
na miejscu katastrofy. Cho jego imi znaczyo Bojcy si Wojny, Wimayuk by ostrony, ale nie
strachiwy. Bra udzia w wielu bitwach i zna ich cen - jego modszy brat Sinangke Wandik zosta
w jednej z nich miertelnie ranny. Obowizkiem Wimayidm i Yaraloka byo zwoywanie mczyzn
z Uwambo do waki. Wimayiic traktowa t rol serio.
Opowiada synowi Heenma Wandikowi, drugiemu z piciorga swych dzieci, e znajc legend
Uuayek, ciepo odnis si do istot, ktre uwaa za duchy z nieba. Wprawdzie powrt duchw

oznacza koniec epoki, ale Wimayuk Wandik wierzy, e moe to obrci si na dobre. Mia nadziej,
e nowa era okae si lepsza dla jego udzi.
Chcia te elastycznie wykorzysta nadarzajce si moliwoci. Tak jak inni mieszkacy wioski,
handlowa; systematycznie pokonywa jakie 20 mil [ponad 30 km] dzielcych ich od Doliny Baierr
nalecej do plemienia Dani, czyli do serca tego, co ludzie z zewntrz nazywali Szangri-La
Wymieniali pira rajskich ptakw, sznury, luki i strzay na muszelki suce jako rodek patniczy,
winie i tyto. Jeli w tym czasie dochodzio do bitwy, brali w niej udzia po stronie swych
partnerw handlowych, choby nie mieli nic do ich przeciwnikw. Bya zabawa, a i interes szed
dobrze. Gdy na polanie Mundima - czyli miejscu, gdzie pynie rzeka Mundi - znalaz umiechnitycl
rozbitkw z darami w rkach, uzna to za okazj do zaprzyjanienia si z duchami.
Margaret nadal uywaa w swoim dzienniku okrelenia dzicy, zaczynaa sobie jednak
uwiadamia, ile fikcji jest w krcych w Hollandii opowieciach o tubylcach:
Wcale nie mieli dwch metrw wzrostu; rednio mierzyli od metra szedziesit do metra
osiemdziesiciu. Oczywicie dopiero, kiedy ogldao si ich z bliska, okazywao si, e nie s zbyt
agresywni. Byli czarni jak noc i goli jak nieopierzone pisklta. Cale ich ubranie skadao si
z zawizanego w pasie rzemienia, na ktrym z przodu umocowana bya tykwa, a z tylu, jak ogon,
zwiesza si duy trjpalczasty li. Niektrzy nosili nad okciem bransolety w dwch rodzajach splecione z cienkich gazek albo z futra [...]. Wszyscy poza Peteem, szefem, nakadali na ^ow y
siatki zwisajce nisko na plecy. W kadym razie wygldao to na siatki. Zrobione byy chyba
z mocnego sznurka, jak siatki na zakupy i na Nowej Gwinei niewtpliwie stanowiy odpowiednik
toreb gospodarczych. Tubylcy utykali w nich wszystko, co musieli przenie. Zwaszcza e nie mieli
kieszeni.
Margaret marszczya nos, czujc silny, pimowy zapach potu zmieszany z woni wiskiego
tuszczu, zabarwionego na czarno popioem i sucego tubylcom do smarowania cia: Petemu i jego
chopakom z pewnoci dobrze by zrobia kpiel i duo wody ranej - pisaa. - Wiatr wia
z niewaciwego kierunku i modliam si, eby jak najszybciej mieli do ogldania nas i poszli
sobie do domu.
Podobne wraenia, przynajmniej jeli idzie o zapach, odniosa druga strona. Wimayuk i Yaralok
opowiadali dzieciom, e duchy wydzielay okropny odr. Zwaywszy na zgangrenowane rany
Margaret i Deckera i kilka dni spdzone w dungli bez mycia, dziwne byoby, gdyby nie cuchnli.
Nad ranami i naciciami tubylcw kryy roje much, co Margaret przyprawiao o dreszcze.
Zdumieway j najwiksze i najbardziej paskie stopy, jakie kiedykolwiek w yciu widzielimy.
Pocztkowo cala trjka sdzia, e wszyscy tubylcy zebrani na skraju dungli to doroli, ale podczas
powita i ciskania doni Margaret zauwaya, e za mczyznami pojawia si grupka chopcw trzymali si z tylu, pki nie ustanowiono przyjacielskich stosunkw.
W powitalnej atmosferze tubylcy rozpalili ognisko - rozszczepili patyk i szybko pocierali pd
rattanu, by wytworzy iskr - i upiekli sodkie ziemniaki, nazywane przez mchPiperi. McCollorr
schyli si i wyrwa rolin podobn do rabarbaru, ktry uprawia w swoim ogrodzie w Missouri.
Wytar j z brudu, nadgryz odyg i poczu piekielne palenie.
Najostrzejsze wistwo, jakie w yciu jadem - powiedzia pniej. Wyplu ks, co tubylcy
przyjli salw miechu. Wszyscy prcz jednego.
Ten jeden, niezbyt ubawiony, chyba znasza Petemu jaki protest; wygldao na to, e wanie
stratowano mu ogrd. Margaret przestraszya si Rozrabiaki, jak go nazwala, ale Pete okaza si^

stanowczy.

Margaret Hastings z dzieckiem z Uwambo (za zgod B.B. McCollom).

Waciciel ogrodu - wspomina McCoom - najwyraniej skary si szefowi, ktry w koci
odwrci si i powiedzia: - Zamknij si! Od tej pory stalimy si przyjacimi.
Niezadowolonym tubylcem by najprawdopodobniej Puguik Sambom Jego zastrzeenia, zdaniem
Yunggukwe, crki Yaraoka, nie dotyczyy zniszczonych zbiorw, tylko samych odnalezionych udzi.
Puguik wrzeszcza, e przez duchy stanie si co zego - opowiadaa przez tumacza. Mwi: To duchy! To duchy! Nie idcie z nimi nigdzie!.
Yunggukwe widziaa, jak Puguik chodzi tam i z powrotem po zwalonym pniu, raczej przeraony
ni zy, powtarzajc swoj przestrog, e obcy s mogat, duchami, i z pewnoci przynios ze
wieci. Kobiet, ktrej nogi chwycia Yunggukwe na polu, kiedy przelatywa nad nimi Gremin
Specia, bya ona Puguika, Marii:, czyli Za. Manie wtrowaa mowi, ale na szczcie d<
trjki rozbitkw Wandikowie, liczniejsi od Sambomw, przyjli ich przyjanie, nie rozstrzygajc
pytania, czy s duchami, czy nie.
Rozbitkowie starali si namwi tubylcw, by przyjli w prezencie n McCooma. Zachcali
ich do sprbowania andryn.
Dotykali noa z ciekawoci - pisaa Margaret. - Usiowalimy pokaza im, e cukierki si je
Otwieralimy usta, wkadalimy do nich andryn, cmokalimy wargami i robilimy zachwycone
miny, cho nie moglimy ju na nie patrze. A jednak nie rozimiiei nas. Pomylelimy wic, e
poczstujemy dziesiciu- czy dwunastoletnich chopcw, ktrzy towarzyszyli Petemu i jego ludziom
Na ten widok Rozrabiaka zacz jednak miota si i krzycze, szybko wic si odsunlimy.
Margaret, zaniepokojona, signa do kieszeni po puderniczk. Otworzya j i pokazaa Petemu
jego odbicie w lusterku. Zachwycony Wimayidc Wandik podawa je kolejno wszystkim mczyznom
Jeli kiedykolwiek wymylono co, co pomogoby w zawieraniu przyjani i zjednaniu dzikich, bya
to maa, czerwona, emaliowana puderniczka z wojskowego zaopatrzenia - zapisaa. - Na widok
swoich twarzy ci nadzy obcy promienieli, gulgotali i trajkotali jak sroki.
- Maggie - odezwa si Decker - powinna napisa do misjonarzy w Stanach, eby zrobili zapas

puderniczek.
Margaret opada na ziemi. Bya wyczerpana fizycznie i psychicznie, rwcy b przenika jej
poparzone nogi i stopy. Otoczya j grupka tubycw. Przysiedi w kucki i przygdai si jej.
Otworzya puderniczk i poja ich zaciekawienie.
W dzienniku napisaa, e bya nie tyko pierwsz bia kobiet, ae te pierwsz czarno-bia
osob, z jak si spotkai. Lewa, oparzona cz jej twarzy poczerniaa, prawa bya nienaruszona.
Brwi i rzsy miaa przypaone, nos wygda na spuchnity. Niewiee te wyszo z zabiegw
fryzjerskich McCooma - na ^ow ie Margaret sterczay na baczno krtkie kpki nicych niegdy
wosw. Da tubycw, o czym nie wiedziaa, najciekawsze byy jednak jej jasne, niebieskie oczy.
Przygdai si jej, a ona im i nage poczua ug; wicej - uga przesza po chwii w sympati.
W tym momencie kochaam Petea i ca jego gromad, jakby byi moimi rodzonymi brami - pisaa
pniej. - Okazai si udmi w rodzaju Gaspara Miuetoasts [poczciwiny z komiksw] o czarnej
twarzy, a nie owcami ^ w czy kanibaami. Byam naprawd wdziczna.
Pete, przyprowadzony przez McCooma, by obejrza rany Margaret i Beckera, powanie kiwa
^ow . Margaret wyczua w jego reakcji wspczucie.
Przygda si, wci mamroczc: Unh, unh, unh. Najwyraniej prbowa nam powiedzie, e
jest mu przykro i chciaby pomc. Z caego jzyka tubycw przyswoiimy sobie tyko powtarzane
w kko: unh unh unh. W rzeczywistoci nie byo to adne sowo w jzyku Yai ani Dani, tyko
mruknicie - miejscowy odpowiednik angieskiego hmmm, wypowiadanego przez grzecznego
rozmwc da okazania zainteresowania.
Pete dokadnie obejrza ran na ^ow ie Beckera. Potem zbiy usta i dmuchn w ni. Po ra>
pierwszy i ostatni w yciu myaam, e Decker zemdeje. Stary Pete podszed potem do mnie
i dmuchn na moje rce i nogi. Wtedy pomyaam, e ja zemdej. Pete niewtpiwie cierpia na
najciszy na wicie przypadek haitozy.
Doszimy w trjk do wniosku - pisaa da ej Margaret - e dmuchnicie na rany jes1
przypuszczanie jakim miejscowym zwyczajem eczniczym, tak jak w innych stronach wiata
nakadanie rk. Jako jednak oboje z Deckerem nie czuimy wdzicznoci za ten zaszczyt.
Co do okanych medycznych praktyk, byi biscy prawdy, nie poji jednak wtedy w peni
znaczenia tego gestu. A otrzymai wanie wyjtkowy dar - znak, e udzi, ktrzy znaei ich,
rannych i godnych na poetku sodkich ziemniakw, za wszek cen chc ich ocai.
Kiedy mczyzna z pemienia Yai abo Dani odnosi rany bitewne, obraenia fizyczne s
w zasadzie spraw drugorzdn. Bardziej niepokojce jest ryzyko, e przez skaeczenia moe uj
istota jego istnienia, etai-eken ub rdo piewu. Mwic zgrabniej: dusza.
Cieszcy si dobrym zdrowiem ciaa i duszy mieszkacy doiny uwaaj, e etai-eken mieci si
w grnej czci spotu sonecznego, tu pod przednim ukiem eber. Naszyjnik z musz, jaki nosi
szef tubycw, zwisa dokadnie w tym miejscu i by moe mia w ten sposb chroni jego etai-eken.
W przypadku bu ub sinego stresu - przeywanego przez pojedynczego czowieka rannego na
wojnie abo przez wspnot, ktra utracia czonka rodziny ub sprzymierzeca - etai-eken
przesuwa si z przedniej czci katki piersiowej do tyu. Takie przesunicie jest duchow katastrof,
grozi powodzeniujednostki i wymaga natychmiastowego dziaania.
Specjaista usuwa przede wszystkim wszekie pozostaoci strzay abo dzidy, ktr zadano ran.
Pniej robi kika naci na brzuchu ofiary, by wydoby to, co tubycy n a z y w a j mili, czyi
ciemn krwi, a co ich zdaniem powoduje b i chorob. Dopiero wtedy zaczyna zasadnicz

kuracj. Osoba, ktra jest kim bliskim dla rannego wojownika albo wykazuje szczegln zrczno
w leczeniu ran, zwraca si bezporednio do jego etai-eken. Namawia dusz, by wrcia na swoje
waciwe miejsce, dmuchajc i szepczc specjalne bagania do ucha ofiary. Dmucha te wprost na
rany.
Jeszcze niedawno rozbitkowie bali si, e Wimayuk Wandik, tubylec zwany przez nich Pete,
zabije ich i zje. Teraz zaczyna leczy ich dusze.
Koo poudnia wszyscy troje byli ju skonani, ale tubylcw tak fascynoway niebieskie duchy, e
nic nie wskazywao, by zamierzali odej. Koo czwartej spad zimny deszcz. Tubylcy zebrali
upieczone ziemniaki (Wynieli waw! - poskary si Decker) ale zostawili n, puderniczk
i landryny. Rozbitkowie mieli przed sob kolejn noc o jodzie.
Znaleli rwne miejsce, rozoyli plandek, drug przykryli si i poszli spa, zbyt sabi, by
cokolwiek zrobi i zbyt szczliwi, by si tym przejmowa - jak zapisaa Margaret. Przedarli si
przez grsk dungl na polan, zauway ich samolot, a potem zaprzyjanili si z tubylcami. To by
wspaniay dzie - podsumowaa.
Obudzia si w rodku nocy z poczuciem, e kto si nad ni nachyla. Nim zdya krzykn,
poznaa twarz: Pete.
Byo jasne jak soce, e niepokoi si o nas i wrci sprawdzi, co si z nami dzieje. Kry
nad nami jak kwoka. Obudziam Johna. Spojrza na Pete a i powiedzia: - O cholera! Mam^
stranika.
Pniej, kiedy porwnywaa swoje notatki ze wspomnieniami Johna i Deckera, okazao si, e
kade z nich, budzc si tamtej nocy, widziao, jak pilnuje ich szef Pete alias Wimayuk Wandik.

13

CO BDZIE, TO BDZIE
W listopadzie 1944 r. C. Earl Walter junior i szedziesiciu szeciu wyszkolonych
spadochroniarzy, onierzy 5217. Btalionu Rozpoznawczego, wiczyo cierpliwo, tkwic
w rezerwie strategicznej w parnej, za to spokojnej Hollandii na Nowej Gwinei. Najbardziej
ekscytujcym wydarzeniem byo przemianowanie ich jednostki na 1. Batalion Rozpoznawczy (do
zada specjalnych), w skrcie 1 Recon. W niczym nie zmienio to ich do prniaczego trybu ycia;
podobnie zreszt bez wraenia przeszed awans Waltera z porucznika na kapitana.
Mijay miesice, siy alianckie pod dowdztwem generaa MacArthura zajmoway kolejne wysp>
filipiskie - od Leyte po Luzon i od Palawanu po Mindanao, a w walkach na Corregidor i Luzoni(
swoje niebezpieczne zadania bohatersko speniali komandosi z pukw 503. i 511.
Walter i jego ludzie wci marzyli o wyrwaniu si z Hollandii w wir wojny. Do niefrasobliwe
zawoanie ich bataionu brzmiao Bakala na!, co w fiipiskim diaekcie tagaog znaczyo: Co
bdzie, to bdzie!. Im duej czekai na jakiekowiek zadanie, tym bardziej brzmiao to jak kpina.
Probem poega na tym, e nie nadarzaa im si adna okazja.
Hoandia eaa 800 mi [prawie 3000 km] na poudniowy wschd od Manii, a onierze
Wa tera pochodzii z Fiipin i tam miei rodziny, datego marzy im si zaszczyt wyrzucenia wroga
z ojczyzny. Od Watera oczekiwai wic sygnau, e wyruszaj do waki. Chciei odpaty za ponad
dwa ata japoskiej okupacji, zemsty za marsz mierci na pwyspie Bataan w 942 r., kiedy to
japoscy onierze zabii abo zamczyi tysice onierzy amerykaskich i fiipiskich wzitych do
niewoi i zmuszonych do stumiowego marszu do obozu. Gazety ze szczegami opisyway
okruciestwa Japoczykw, podgrzewajc wybuchow mieszank strachu i nienawici do
okupantw, a najwdziczniejszy grunt ich informacje znajdoway w oddziae Watera-. Jeden z jego
udzi, kapra Camio Rammy Ramirez sam dowiadczy koszmarw Bataanu, nim podj miae
i udan prb ucieczki-.
Water usiowa podnosi morae i kondycj swoich onierzy, prowadzi wyczerpujce biegi
wok Hoandii, by trenowa minie ng, wane da skoczkw przy dowaniu. Osobicie jednak
obawia si, e to strata czasu. Mia niemie wraenie, e do koca ycia na pytanie, czego dokona
w czasie wojny, bdzie musia odpowiada: Nic szczegnego.
Moi udzi pytai mnie: - Poruczniku - byem wtedy porucznikiem - kiedy do diaba poecim^
na Fiipiny? - A ja mwiem: - Jak tyko zdoam was tam zabra. Jedyny probem, przynajmniej
z punktu widzenia Watera, poega na tym, e Japoczycy wycofywai si szybciej, ni si
spodziewano, w zwizku z czym wyjtkowe kwaifikacje jzykowe, wywiadowcze i komandoskie
jego jednostki m o^y okaza si zupenie nieprzydatne-.
Water przedstawia swoim przeoonym koejne propozycje zada, jakie mogiby wykona jego
udzi. Daremnie. Wykaza si wtedy pewn determinacj, prbujc przebi si przez wojskow
biurokracj z wasnym panem zrzutu komandosw za ini wroga. Pokaza go znajomemu
porucznikowi, synowi generaa Courtneya Whitneya, nadzorujcego partyzantk na Fiipinaci
najbardziej zaufanego wsppracownika MacArthura.

Gambit si nie uda i 13 marca 1945 r. Walter wykona kolejny krok - napisa zdecydowany
w tonie list wprost do generaa Whitneya. Skary si, e siedzi bezczynnie i wrcz baga o zadanie
bojowe na Filipinach. Gdyby to byo niemoliwe, prosi o przydzia do jednostki waczcej
w Europie ub gdziekolwiek indziej, nim bdzie za pno i wojna ostatecznie si skoczy.
Jak pan wie, sir - pisa do generaa - przybyem tu na wasn prob, nawet z trudem udao mi
si uzyska ten przydzia, teraz jednak widz, e moje wysiki poszy na marne. Przyznawa potem,
e wysyajc list, naruszy formaln drog i pomin liczne szczeble w subowej hierarchii. Niech
mi bdzie wolno na zakoczenie doda, e zdaj sobie spraw z przekroczenia przepisw, ale
obawiam si, e t cech odziedziczyem po ojcu-.
Wygldao na to, e miao Waltera wzbudzia podziw Whitneya. Genera odpowiedzia po
dwch tygodniach listem penym pochwa i zacht. agodnie tumaczy modemu oficerowi, e
w walce o odzyskanie Filipin pierwszestwo maj wzgldy istotniejsze ni osobiste ambicje, choby
wiadczce o najwikszej odwadze i najlepszych intencjach. Nakania Waltera, by utrzymywa
w oddziale gotowo do inwazji na Japoni, troszk mu pochlebia i podbudowywa morale. Star
batalionu i przygotowanie komandosw do akcji jest wspaniae. Wasze zdecydowanie najlepsze
kwalifikacje w tej dziedzinie s przedmiotem ogromnej satysfakcji wszystkich oficerw sztabowych
w Dowdztwie [...]. Osobicie radz zrobi wszystko, by utrzyma udzi w dobrej formie i zdoby
si jeszcze na odrobin cierpliwoci. Jestem pewien, e paskie denie do wykorzystania tych udzi
zgodnie z kierunkiem ich wyszkolenia zostanie w peni zaspokojone podczas czekajcych nas jeszcze
kampanii-.
List Whitneya ucieszy Waltera. Pozwoliem sobie odczyta go moim komandosom; wszyscy co
do jednego przyjli go z niesychan radoci, a ich morale ogromnie wzroso - odpowiedzia
generaowi. - Bardzo pragn ruszy do akcji; gwarantuj, e kade zadanie, jakie otrzymamy, bez
wzgldu na stopie trudnoci, zakoczy si cakowitym sukcesem Zachowamy kondycj, i kiedy
przyjdzie nasz czas, bdziemy gotowi. Dzikuj Panu za podbudowanie nadziei moich oficerw
i onierzy i w imieniu wszystkich zapewniam, e moe Pan na nas liczy w kadej sprawie-.
Genera Whitney by ju zajty wojn. Mijay tygodnie, o zadaniach dla . Reconu nikt nie
wspomina, a z Waltera stopniowo uchodzi entuzjazm Frustracja zaczynaa doprowadza go do
szalestwa. By przekonany, e to ojciec speni sw grob wypowiedzian po ldowaniu okrtu
podwodnego. Ear senior najwyraniej, zdaniem Waltera, da wyraz zaniepokojeniu
bezpieczestwem syna i wyrzuci komandosw z . Reconu na out.
Byem jego jedynym synem, jedynym dzieckiem; myl, e tata si ba - tumaczy. - Mia siln
pozycj w partyzantce, by znany w wojsku, dlatego kiedy powiedzia: - Nie chc, ebycie
wykorzystywali mojego syna - to posuchali-.
Nie jest jasne, czy Walter senior mia a takie moliwoci. Nie ma dowodw na to, e zgasza
zastrzeenia w sprawie uczestnictwa syna w ryzykownych misjach-. Pozostaje jednak faktem, e
w maju 1945 r., gdy zbliay si dwudzieste czwarte urodziny kapitana C. Eara Waltera juniora,
wojna si koczya, a on sam i jego oddzia wci nie mogli doczeka si jakiegokolwiek zadania.
onierze . Reconu mieli prawo by rwnie, a moe nawet bardziej zawiedzeni. Kady, kto
pochodzi z Filipin, przeszed dug drog, nim podj sub w amerykaskim woj sku.
Korzenie powikanych stosunkw midzy Filipiczykami i Amerykanami sigay blisko
pidziesiciu at wstecz, roku 1898 i traktatu paryskiego koczcego wojn hiszpaskoamerykask. Ku rozgoryczeniu mieszkacw Filipin, ktrzy po trzech wiekach panowania

Hiszpanw marzyli o niepodle^oci, na mocy traktatu kontrol nad Filipinami przejmowali

Amerykanie. Ale Ameryka wietnie si czua w roli wiatowego mocarstwa imperialistycznego.
Prezydent William McKinley owiadczy w synnym, cho czasem budzcym wtpiwoci
wywiadzie, e Stany Zjednoczone maj obowizek wyksztaci Fiipiczykw, podnie ichpoziorr
i schrystianizowa -.
Kika tygodni po podpisaniu traktatu na przedmieciach Manii doszo do wymiany ognia midzy
patroami fiipiskimi i amerykaskimi. Tak rozpocza si trwajca trzy ata i pi miesicy wojna
fiipisko-amerykaska, konflikt niemal cakowicie pomijany w historii Stanw Zjednoczonych, ktre
straciy w niej ponad cztery tysice udzi. Po stronie Fiipiczykw ofiar byo przypuszczanie pi
razy wicej; ponadto z ^ o d u i chorb zmaro z gr sto tysicy cywiw. Prezydent Theodore
Roosevet 4 ipca 902 r. o ro s i zwycistwo; kontro nad Fiipinami przejy Stany, ae starcia
i niepokoje cigny si jeszcze przez cae ata. Okruciestwa amerykaskich onierzy zatuszowano,
a sekretarz wojny w rzdzie Rooseveta pogratuowa wojsku prowadzenia humanitarnej wojny
w obiczu barbarzyskich prowokacji perfidnego wroga.
Przez nastpne trzydzieci at do Stanw Zjednoczonych napyway koejne fae fiipiskict
imigrantw. Na miejsce pobytu najczciej wybierai Kaiforni abo Hawaje. Jednoczenie
rozwijay si coraz iczniejsze i wzajemnie korzystne kontakty handowe. Jednym z surowcw
cenionych przez Amerykanw najwyej byo drewno - i wanie dziki temu C. Ear Wa ter senior
zosta szefem spki drzewnej na Mindanao. Jednak wieu Amerykanw nie chciao widzie u siebie
Fiipiczykw. Nasiay si antyfiipiskie nastroje; byy przypadki atakw na te rasowym
i ogranicze prawnych uniemoiwiajcych Fiipiczykom posiadanie ziemi. W zachodnich stanach
ustawowo zabraniano im maestw z biaymi kobietami. Wikszo m o^a pracowa tyko fizycznie
- w ronictwie, w wytwrniach konserw, fabrykach, ewentuanie jako sucy.
Tymczasem na Fiipinach narastay denia niepode^ociowe. W 934 r. prezydent Frankin D.
Roosevet podpisa ustaw o dziesicioetnim okresie przejciowym, ktry mia zakoczy si
wprowadzeniem na wyspach wasnego, wzorowanego na amerykaskim, systemu demokratycznego.
Do tego czasu napyw nowych imigrantw mia zosta ograniczony, a ustawy repatriacyjne
wymuszay na mieszkajcych w Stanach Fiipiczykach powrt do ojczyzny.
Nadszed 8 grudnia 9 4 r. W dzie po Pear Harbor Japoczycy przypucii niespodziewany
atak na Fiipiny, skoncentrowany na wyspie Luzon. Dowodzone przez generaa Mac Arthura siy
fiipiskie i amerykaskie, znacznie szczupejsze od wojsk przeciwnika, szybko wycofay si na
pwysep Bataan na wyspie Corregidor u wejcia do zatoki Maniskiej. Skapituoway w kwietnii
942 r. i wtedy wanie, dziki pomocy pukownika Esmore a MacArthur uciek do Austraii, by
tam panowa powrt na wyspy. Mniej szczcia miei onierze amerykascy i fiipiscy, ktrzy
przeyi atak - czekao ich pieko marszu mierci na Bataanie, a potem japoska okupacja.
Wiadomo o ataku na Pear Harbor i na Fiipiny zmobiizowaa Fiipiczykw mieszkaj cyc
w Stanach Zjednoczonych. Na Hawajach i na kontynencie amerykaskim mieszkao wtedy ponad stc
tysicy przybyszw z Fiipinf. Ich sytuacja bya jednak do specyficzna. Na terytorium US^^
przebywai eganie, ae nie miei prawa ubiega si o obywatestwo amerykaskie, datego nie
mogi znae si w wojsku ani z poboru, ani na ochotnika.
Zwracai si jednak z petycjami w tej sprawie do prezydenta Rooseveta, do jego sekretarza
wojny i do czonkw Kongresu, indywiduanie i przez swych przedstawiciei w Waszyngtonie.
Niektrzy kierowai si wzgdami praktycznymi, iczc na moiwoci i korzyci naene po wojnie
kombatantom. Wikszo mwia jednak o zemcie. Stany Zjednoczone zostay w Pear Harboi
zaatakowane z powietrza, na Fiipiny dokonano jednak inwazji. Jeden z fiipiskich ochotnikw

powiedzia co, co brzmiao jak sowa rekruta z czasw wojny o niepodego Stanw
Zjednoczonych: Zaryzykowanie yciem to tak niewiee w porwnaniu z wak podjt w imi
wyzwoenia kraju od [...] niegodnego, haniebnego, barbarzyskiego i nieudzkiego traktowania.
Kika tygodni po japoskiej inwazji Roosevet podpisa ustaw pozwaajc Fiipiczykon
wstpowa do amerykaskiego wojska. Powsta . Bataion Fiipiski, od pocztku przeznaczony dc
jawnych i tajnych dziaa wspierajcych wak o odzyskanie wysp. Do maja 1942 r. znosio si do
niego ponad dwa tysice ochotnikw pochodzenia fiipiskiego i bataion przemianowano na . Puk
Fiipiski; rycho te sformowano drugi. W obu jednostkach suyo w sumie ponad siedem tysicy
onierzy wywodzcych si z Fiipin^. Roosevet nagrodzi ich zapa, nadajc Fiipiczykorr
sucym w wojsku Stanw Zjednoczonych prawo ubiegania si o obywatestwo; skorzystao z niego
kika tysicy osb.
Amerykaski reporter, ktry dotar do fiipiskich oddziaw kika miesicy po ich sformowaniu,
pisa z nieskrywanym podziwem: Ludzie z Puku Fiipiskiego s zdeterminowani, chc waczy
Amerykascy oficerowie chwa ich niesychan sumienno i zapa i zachcaj, by wasn tradycj
i zwyczajami oywii tradycyjne metody prowadzenia wojny. W symuowanej wace w dungi ci
synowie i wnuki partyzantw [...] chtnie przemykaj si bardzo bisko wroga, z bagnetami
w zacinitych zbach, a potem skacz na niego, trzymajc bagnet jak boo - tutejsze dugie noe.
Wiosn 1944 r. 2. Puk Fiipiski poczono z pierwszym i jako . Fiipiski Puk Piechot)
wysano za morze. Na Fiipiny onierze dotari w utym 1945 r. Po bitwie na wyspie Samai
medowai o zabiciu 572 Japoczykw; stracii przy tymzaedwie piciu udzi. W maju 1945 r., gdy
Water i jego skoczkowie wci czekai w Hoandii na jakie zadanie, . Fiipiski Puk Piechot)
toczy cikie waki z Japoczykami na wyspie Leyte.
Kika tygodni przed katastrof Gremina podpukownik John Babcock zaprosi Eara Watera
swego dawnego ucznia z iceum wojskowego, na unch. W oficerskiej kantynie sucha opowieci
0 fiipiskich spadochroniarzach wyszkoonych do zada za ini wroga. Water dawa upust swemu
rozaeniu- irytoway go bezczynne siedzenie na Nowej Gwinei i nike szanse na jakkowiek akcj.
Nim Babcock wstpi do si powietrznych armii, przez sze at prowadzi zajcia w Back-Foxe
Miitary Institute i dobrze wiedzia, kiedy chopiec zamienia si w mczyzn. Nie m o^a uj jegc
uwadze przemiana, jaka nastpia w Wa terze. Wci by to wietny pywak, wski w biodrach
1 szeroki w barach, jak w atach szkonych. Ae niesforny wagarowicz, ktry za p ceny sprzedawa
zeszyty koegom z kasy, eby mie na wypad do kubu ze striptizem, sta si powanym i stanowczym
kapitanem wojsk powietrzno-desantowych. Babcock sucha uwanie i widzia, jak bardzo Water
chce udowodni swemu ojcu i sobie samemu, e potrafi poprowadzi onierzy na ryzykown akcj
i z nimi wrci.
Rozstai si po unchu, obiecujc sobie, e wkrtce znw si spotkaj. Nim jednak nadarzya si
okazja, Babcock zaangaowa si w przygotowanie akcji ratowania rozbitkw z Gremina.
Dowiedzia si wtedy, e zdaniem pukownika Esmorea nie ma w Hoandii adnych komandosw.
I wtedy - wspomina Water - stwierdzi: - Mam udzi, ktrzy poec tam i ich zabior.
Zrzut na Szangri-Ea nie by zadaniem bojowym ani wywiadowczym, w kadym razie nie
w tradycyjnym rozumieniu. W porwnaniujednak z niekoczcymi si i najwyraniej bezsensownymi
treningami fizycznymi w Hoandii, wydawa si idean propozycj. Water uchwyci si tej szansy
Nie wiedzia, co sdziby o niej ojciec, ae Water senior waczy gdzie na tyach wroga na
Fiipinach i junior nie zamierza go pyta. Informacj o gotowoci Watera Babcock przekaza drog

subow swoim przeoonym

Nastpia seria byskawicznie zaaranowanych narad, na ktrych Water pozna Esmorea i
innych wyszych oficerw koordynujcych poszukiwania i akcj ratunkow. Zaeao im
najwyraniej na tym, by zorientowa si w powadze sytuacji i w skai niebezpieczestw grocych
jemu i jego udzi om

Kapitan C. Ear Water junior ( w rodku, w ostatnim rzdzie) i czonkowie . bataionu

rozpoznawczego przed KubemBahaa na w Hoandii (za zgod C. Eara Watera juniora).
onierze (najwyszy z nich siga mu do brody) otoczyi go natychmiast, gdy wrci do
namiotw oddziau. Nie mogi usiedzie z podniecenia. Czui, e przynajmniej da niektrych skocz
si miesice oczekiwania.
Kiedy si usadowii, wyjani sytuacj. Wiadomo o katastrofie szybko rozesza si po roze^ej
bazie, ae informacje o ocaaych sczyy si w formie mao wiarygodnych po^osek. Water
oznajmi, e komandosi z . Reconu zostai wybrani do przeprowadzenia misji specjanej - ochrony
rozbitkw z katastrofy Gremina na ziemi i sprowadzenia ich w bezpieczne miejsce. Potrzebuje
dziesiciu ochotnikw, w tym dwch sanitariuszy. Zanim jednak wybierze chtnych, ma do
przekazania cztery ostrzeenia.
Po pierwsze, teren, na ktry zostan zrzuceni, na mapach oznacza si jako nieznany, datego
bd tam kierowa si wycznie wasn ^o w i kompasem
Po drugie, dwaj sanitariusze musz zeskoczy jak najbiej rozbitkw, w niesychanie gst
dung, najgorsze z moiwych zrzutowisk. On sam, razem z omioma skoczkami, wyduj na
dnie doiny Szangri-Ea, jakie 20 do 30 mi [30 do 50 km] da ej. Tam zao baz, do ktrej trzeba
bdzie sprowadzi sanitariuszy i wszystkich ocaaych z katastrofy.
Po trzecie, jei przeyj skoki, moe si okaza bardzo prawdopodobne, e tubycy zachowaj
si wrogo. W jedenastk bd miei oczywicie przewag w uzbrojeniu, ae mog stan w obiczu
kikaset razy iczniejszego przeciwnika.
Najgorsze Water zostawi na koniec: nikt nie ma adnego panu, choby ognego, jak pniej
wydosta ich z doiny. By moe trzeba bdzie maszerowa 50 mi [240 km] na pnocne abo
poudniowe wybrzee Nowej Gwinei, i to przez najtrudniejsze tereny na ziemi, razem z rozbitkami,

ktrzy mog by ranni i niezdolni do marszu o wasnych siach. Spraw komplikuje fakt, e jeli
wybior drog na pnoc, trafi na tereny zajmowane przez owcw ^ w i kanibali. Jeli pod
na poudnie, bd przecina dungl i bagna, na ktrych schronio si okoo dziesiciu tysicy
japoskich onierzy wypartych z wybrzea przez aliantw.
Walter nie wspomnia, e gdyby musieli przedziera si ku morzu, wolaby spotka Japoczykw
ni owcw ^w . W obu przypadkach mier bya bardzo prawdopodobna, ale reakcj japoskich
onierzy na pojawienie si amerykaskich komandosw potrafi sobie przynajmniej wyobrazi.
Tubylcy ponadto byli na wasnym terenie, co dawao im dodatkow przewag. A moe chodzio i o
to, e dowodzc w dungli w walce z przeraajco liczniejszymi siami japoskimi, Walter
wstpowaby w lady ojca.
Zdawa sobie spraw, e kady z jego onierzy mia wasne powody, by znale si w tym
miejscu - zemst, patriotyzm, okazj albo wszystko naraz. czyo ich jedno i to samo pragnienie.
Wszyscy ochotniczo wstpili do wojska, a potem, te na ochotnika, zgosili si do akcji
zwiadowczych i na szkolenie spadochronowe. Teraz sprawdza ich po raz kolejny.
Kiedy wyliczy wszystkie zagroenia, odczeka chwil i spyta o ochotnikw. Pamita, e
wszyscy podnieli rce i wystpili krok naprzd. Pka z dumy.
Bakala na! - odezwao si kilka ^osw , powtarzajc zawoanie batalionu. - Co bdzie, to
bdzie.

14

PI-NA-PI
Po kolejnej niespokojnej nocy rozbitkowie obudzili si o wicie wyczerpani, zmarznici,
przemoczeni i ^odni. By czwartek, 17 maja. Zjedli cz pozostaychjeszcze cukierkw; wiedzieli,
e kapitan Baker zrzuci tratwy ratunkowe jako punkt orientacyjny, nad ktry wrc inne samoloty.
Rozmawiali o akcji ratowniczej. Nie zdawali sobie sprawy z ogranicze technicznych, dlatego
McCollom zakada, e lotnictwo uyje mi^owca, byskawicznie podejmie ich z dungli i przerzuci
do Hollandii. Sdzi, e jedyn przeszkod mog stanowi drzewa, ale nie by to problem nie do
rozwizania. Oczycimy wystarczajco duo miejsca, eby wyldowali - stwierdzi-.
Pierwszy samolot zauwayli okoo dziewitej rano. Pierwszy te raz wszyscy troje zorientowali
si, jak mg ich Gremlin Special wyglda w oczach tubylcw, tu przed katastrof.
Gdy C-47 znalaz si nad polan, otworzyy si drzwi luku bagaowego i na d poleciay
drewniane paki podwieszone na wielkich, czerwonych spadochronach. Margaret patrzya, jak na
niebie zakwita ogromna czasza, niby odwrcony tulipan. Pudlo koysao si na wietrze, po czym
wyldowao niespena sto metrw od polany. McCollom i Decker rzucili si do dungli na
poszukiwania, a Margaret zostaa na miejscu, na lekkim wyniesieniu, skd uwanie obserwowaa,
gdzie lduj kolejne paki i spadochrony-.
Przycignicie skrzyni zajo troch czasu, ale opacio si ogromnie; zawieraa bowiem co
cenniejszego ni ywno - przenon krtkofalwk, niezwykle wytrzymay, wodoszczelny aparat
wagi kilkunastu kilogramw i rozmiarw malej walizki-. Zaprojektowany przez Motorol dla
Korpusu cznoci Armii, przystosowany by do noszenia na plecach - std te jego niemiertelna
potoczna nazwa walkie-talkie - i stal si kamieniem milowym w rozwoju przenonej cznoci
bezprzewodowej, a dla rozbitkw mia w tym momencie warto nieocenion.
McCollom szybko je uruchomi - zapisaa Margaret. - Samolot wci kry nad nami
patrzylimy z Deckerem rozgorczkowani na Johna i aparatur-.
John trzyma mikrofon blisko ust i czu, jak wzbieraj w nim emocje tumione od chwili, gdy
wyczoga si z poncego samolotu. Po raz pierwszy od mierci brata dawio go w gardle, nie mg
wypowiedzie sowa-. Odchrzkn raz, potem drugi i dopiero odzyska ^os. Mwi porucznik
McCollom - zachrypia. - Odezwijcie si! Odezwijcie si. Syszycie mnie? Over-.
Odpowied bya natychmiastowa i wyrana. Tu trzy - jeden - jeden - radiooperator,
sympatyczny nowojorczyk sierant Jack Gutzeit, zgodnie z protokoem sil powietrznych armii
przedstawi si trzema ostatnimi cyframi numeru samolotu. - Trzy - je d e n -je d e n wzywa dziewi pi - dwa - bya to kocwka numeru Gremlina-.
Sysz ci pi - na - pi - w jzyku radiowcw oznaczao to mocny wyrany sygna,
doskonal jako poczenia.
Margaret ze zami w oczach patrzya na Johna i Deckera. Swoich towarzyszy. Przyjaci
Wszyscy pakali. Wci jeszcze tkwili w dungli, ale ju nie czuli si osamotnieni. Mieli kontak
z domem, a przynajmniej z brooklyskim akcentem na pokadzie krcego nad ich Rowami

amerykaskiego samolotu wojskowego.

McCollom pozbiera si i zwile opowiedzia o locie Gremlina, o katastrofie i o tym, cc
wydarzyo si pniej. Poda dramatyczn wiadomo, ktr Gutzeit musia przekaza przeoonym,
a od nich miaa pj dalej w wiat - nikt poza nimi nie przey.
Nadzieja zgasa najpierw w Hollandii, wrd przyjaci i kolegw dwudziestu jeden zabityci
pasaerw i czonkw zaogi. Stracili j Ruth Coster, czekajca na informacj o Helen Kent, a take
James Lutgring, ktry modli si o ocalenie swego kumpla Melvina Mollberga. Telegramami Westerr
Union wie dotara do domw z bkitn gwiazd w caych Stanach Zjednoczonych. Z oficjalnym
wyrazami wspczucia.
Wojskowy chirurg przebywajcy na pokadzie samolotu o numerze identyfikacyjnym 311, kapitan
Frank Riley zapyta McColloma o stan zdrowia ocalonych. Margaret i Decker zdawali sobie spraw
e w ich rany wdaa si gangrena, a i inne skaleczenia zagroone byy infekcj. Jak zapisaa
w dzienniku Margaret, oboje z Deckerem byli tak sabi, e nie mogli si rusza-.
McCollom popatrzy na nich pytajco.
- Powiedz im, e wszystko w porzdku - poradzia Margaret.
- Powiedz, e jestemy w dobrej formie - popar j Decker. - W kadym razie nie maj tu nic do
zrobienia.
Posucha ich. Dopiero pniej w peni uwiadomili sobie skal swoich obrae.
Samolot, pilotowany przez kapitana Herberta O. Mengela z St. Petersburga na Florydzie, wci
kry w grze-. Od Jacka Gutzeita, radiowca, usyszeli, e powstaje plan ratunkowy, ale nic nie jes1
jeszcze ostatecznie postanowione. Przede wszystkim mieli jak najszybciej dosta rodki medyczne.
Jednoczenie, zapewnia ich Gutzeit, zrzucimy mnstwo ywnoci. Wszystko od cocktaili z krewetek
po orzechy. Nie wiadomo, czy przesadza, w kadym razie nikt z caej trjki nigdy nie znalaz
w dungli adnej krewetki.
Kiedy samolot odlecia, wrcili tubylcy.
Pete i jego kumple pojawili si na wzgrku naprzeciw nas - pisaa Margaret. - Siedzieli
w kucki, umiechnici, i przygldali si nam jakna Broadwayu. Wspominaa, nieco protekcjonalnie,
swoje uczucie ulgi i szczcia: Mogli by przecie owcami ^w , a patrzyli na nas z dziecic
radoci.
Kompani Petea postanowili w porannym chodzie ogrza si przy maym ognisku, usiedli
naokoo i spokojnie popalali krtkie, grube, zielone cygara. Margaret, McCollom i Decker patrzyli
z zazdroci. Mieli przy sobie papierosy, ale zapalniczka Johna wyczerpaa si, a zapaki zamoky.
Podbudowany rozmow z zaog C-47 John podj jednak decyzj: Chyba pjd poyczy soli oc
ssiadw. Poprosi tubylcw o ogie, a Margaret i Decker odpalili od niego.
Oni palili na swojej grce, a my na swojej - relacjonowaa Margaret. - Nigdy adna fajka
pokojunie smakowaa lepiej.
Rozmarzya si o smakowitej mielonce i racjach ywnociowych czekajcych na nas o rzut
kamieniem. aden ^ d , powiedziaa, nie zmusi jej jednak do zjedzenia dwch rzeczy: Jedna to
pomidory z puszki, druga - rodzynki. Jak byam maa, przejadam si jednym i drugim
i pochorowaam Nie mog na nie patrze.
Zjadbym pomidory, puszk, i ca reszt, byle tylko byo co - oznajmi na to McCollom
Podnis si i ruszy w kierunku zrzuconych skrzy. Margaret podziwiaa jego wytrzymao
i talent dowdczy. Jeszcze wiksze wraenie zrobi na niej Decker, jak cie suncy za Johnem do

dungli.
By wyndzniay, oczy mia jak dziury wypalone w kocu - pisaa. - Wiedzielimy, e jest ranny,
ale dopiero kilka godzin pniej zorientowalimy si, jak bardzo. Nigdy nie pojm, w jaki sposb
stan na nogach. A jednak powlk si chwiejnie, bez sowa skargi, za McCollomem, zdecydowany
wykona, co do niego naleao.
John wytumaczy przez radio, e z katastrofy ocalay tylko trzy osoby, ale C-47 zaadowano
optymistycznie zapasami dla dwch tuzinw. Zaoga z kapitanem Mengelem na czele dostaa rozkaz
wykonania zrzutu i postanowia go wykona. Niebo nad Szangri-La upstrzyy spadochrony.
Kiedy Decker i McCollom poszli na poszukiwanie skrzy, Margaret przestraszya si, (
krajowcy mog sami pozbiera paki, ktre przed chwil widziaa nad ziemi, po drugiej stronie
pobliskiego pagrka. Postanowiam zbada sytuacj - zanotowaa. - Sta tam na osmalonych.
zgangrenowanych nogach - to bya tortura. Kawaek przeszam wic na czworakach. Kiedy
pokaleczone i zainfekowane rce zaczynay zbyt mocno bole, siadaam! posuwaam si na pupie.
Gdy dotara na przeciwle^y stok wzgrza, osupiaa. Zobaczya tubylcz wiosk otoczon
drewnianym ogrodzeniem rodem wprost z Dzikiego Zachodu.
Byo to niezwyke osiedle zjednym duym budynkiem i mniejszymi skupionymi wok niego jak
grzyby. O kr chaty miay cianki z bambusa, trzcinowe dachy i czciowo do siebie przylegay.
Dachy obsiedli zreszt tubylcy, wycigajc czarne jak wgiel szyje, eby mi si lepiej przyjrze.
W jednym z dachw zobaczyam duy otwr. cisno mnie w doku, miaam najgorsze przeczucia.
Podejrzewaam, e na dom spada jedna z naszych pak. Miaam racj, McCollom potwierdzi tc
pniej. Zastanawiaam si, czy tubylcy wpadn w gniew, czy po zniszczeniu jednego z ich domw
nie wejd na wojenn ciek. Stali jednak i patrzyli, zahipnotyzowani widowiskiem, jakie im
zafundowaam Postanowiam wic zawrci na swj pagrek.
Skrzynka, ktra wpada do domu, nie spowodowaa wikszych szkd; rozerwaa tylko trzcinowe
pokrycie. Inna wywoaa jednak ogromny al jednej z mieszkanek Uwambo do duchw z nieba.
Crka Yaraloka Yunggukwe, wchodzca w wiek kobiecy, zostaa niedawno wacicielk swojej
pierwszej wini. Dla dziewczyny z plemienia Yali wydarzenie to i sam fakt posiadania byy
niezwykle wane. winia miaa dla Yunggukwe warto - zarwno emocjonaln, jak i smakow
lak wielk, e przewyszy j m o^y tylko dwie winie.
Tego ranka Yunggukwe przywizaa swoj wini do palika koo chaty, eby nic si jej nie stao.
Ale gdy samolot z dostaw dla rozbitkw zarycza nad Uwambo, winia nie miaa jak uciec. Wojsko
oszczdzao materia na spadochrony, dlatego niektre paki, zawierajce to, co si nie tucze, na
przykad namioty, wyrzucano z luku bagaowego C-47 wprost na ziemi i tak wanie stao si tym
razem
Nie ma dowodu, e byo to dziaanie celowe, ale aden nalot na dokadnie wyznaczony cel nie
osign podczas tej wojny takiej precyzji bombardowania. Skrzynia wyldowaa na grzbiecie wini,
zabijajc j na miejscu, a uderzenie okazao si tak silne, e pogruchotao zwierz na kawaki.
Yunggukwe nigdy nie przyja przeprosin ani odszkodowania, nigdy te nie zapomniaa ani nie
przebaczya.

Czonkowie zaogi C-47 przygotowuj si do zrzutu dostaw da ocaaych z katastrofy Gremina

(za zgod C. Eara Watera juniora).
- To moja winia zgina - mwia z gniewem szedziesit pi at pniej.
Margaret wczogaa si z powrotem na poank dokadnie w chwii, gdy McCoom i Deckei
wracai z dungi jak dwie umiechnite mapy. Trzymai w ramionach jedyne, co znaei - kika
puszek pomidorw i soku pomidorowego.
- No, Maggie - powiedzia Decker - bd dzien dziewczynk i zjedz troch pomidorw.
Z trudem przekna cztery ksy, wicej nie mo^a. Patrzc, jak tamci oberaj si misistymi
owocami, wpada w zo. Zadaa, eby wrcii do dungi i znaei co innego. Poszi tam, gdzie
spodziewai si znae spadochrony, ae przyniei tyko kika pakietw z atabryn przeciw maarii,
maciami na rany, tabetkami odkaajcymi wod i torebkami do zaczerpnicia wody z potoku abo
jeziora. Prcz tego noe, moskitiery, bandae i gaz. Jedyn rzecz do zjedzenia, jak doczono do
pakietw, bya czekoada, przez Margaret przyjta tyko odrobin epiej. Sodyczy miaam wtedy
niema tak samo do, jak pomidorw.
Margaret znw z podziwem patrzya na Deckera. By zdecydowany robi, co do niego naey.
Zebra woreczki na wod i poszed do odowatego strumienia. Nie wraca tak dugo, e zaczynaarr
si o niego ba - pisaa. - Powrt na nasz pagrek kosztowa go resztki si. Kiedy dotar, osun si
po prostu na tward ziemi.
Johna niepokoi stan towarzyszy. Uzna, e najwysza pora staranniej zaj si ich ranami. Na
jego poecenie Margaret podwina spodnie. Wok ydek miaa szerokie pasy spaonej skry.
Miny cztery dni od katastrofy, z nieopatrzonych ran sczya si ropa i wydziea smrd gnijcego
ciaa. Oparzenia i rany na obu stopach i rce zaatakowaa gangrena.
W oczach Deckera i McCooma zobaczyam strach. Nage ogarno mnie przeraenie, e strac
nogi. Usiowaa panowa nad sob, w obawie, e za chwi wpadnie w panik. Pornosa Johnowi
posmarowa rany maci z medycznych pakietw i owina nogi gaz.
Nie musiaa patrzy w usterko, eby wiedzie, e jest brudna i rozczochrana; e nie da si w niej
rozpozna wawej, obowizkowej i zadbanej dziewczyny z WAC, ktra nocami dopasowywaa
mundur do swej drobnej figury. Decker - jak zwyke szczery, co ju weszo mu w zwyczaj - nie m ^
si powstrzyma.

- Maggie, jeste naprawd pokrak.

McCollom rozsdnie trzyma jzyk za zbami, ale i tak oberwa. Margaret popatrzya na nich
brudnych tak jak i ona, z czterodniowym zarostem na zapadych policzkach
- Wy te nie wygldacie jak Van Johnson - odpalia, majc na myli aktora, ktry swej
amerykaskiej urodzie zawdzicza role bohaterw w wojennych filmach produkcji MGM.
Po Margaret przysza pora na ogldziny Deckera. Rozcicie na czole byo ^bokie i zaropiale
Oddech Wimayuka Wandika uzdrowi by moe jego dusz, ale ciau nie pom^. Margaret i Johr
obawiali si, e bez sterylnych narzdzi i waciwych rodkw jakiekolwiek zabiegi mog tylko
pogorszy sytuacj; niczego wic nie dotykali. Podobnie bezradni byli wobec zapewne zamanego
prawego okcia, skoncentrowali si wic na - jak si zdawao - nie tak cikiej dolegliwoci.
W ostatnich dniach Decker kilkakrotnie wspomina, e spodnie przyklejaj mu si do siedzenia.
Sdzili, e to skutek oparze, ale materia nie by rozdarty ani zwglony, nie podejrzewali wic
niczego powanego. John kaza teraz Deckerowi spuci spodnie i pooy si na brzuchu.
To, co zobaczylimy, przerazio nas - zanotowaa Margaret - i po raz pierwszy uwiadomio,
jak straszny bl musia Decker znosi w milczeniu.
Poladki i grna cz ud byy jedn straszliw ran. Margaret zrobio si niedobrze. Wpada
w popoch Sdzc po minie, podobnie zareagowa John. Nie chcieli martwi Deckera, nie odezwali
si wic i zaczli delikatnie usuwa martwicz skr. Oczycili ran, na ile mogli, i pokryli j grub
warstw maci.
Decker nie mia pojcia, jak doszo do takich obrae. Nie wyklucza, e w chwili katastroly
upad na kawa rozpalonego metalu. Efekt by taki sam, jak gdyby kto prasowa spodnie wprost na
ich wacicielu: materia by nie ucierpia, ale skra pod spodem zostaaby uszkodzona.
Zabieg przyj ze stoickim spokojem Dopiero gdy McCollom pooy mu na opatrzonych ranacl
na poladku duy, trjktny banda podobny do pieluchy, na chwil straci ducha. Wszyscy troje
starali si od pocztku zachowa wisielczy humor, artowali z siebie i pozostaych; podbudowywali
si nawzajem i cementowali w ten sposb koleestwo. Banda Deckera m ^ sta si wietnyrr
tematem artw, ale Margaret i John wiedzieli swoje. Po cichu bardzo si balimy, ale nie
chcielimy, eby o tym wiedzia. Margaret baa si, e grozi jej amputacja ng, a Deckerowi mier
w wyniku zakaenia. Wszyscy zastanawialimy si, czy sanitariusze dotr do nas na czas.
Po zabiegach McCollom kaza obu pacjentom spokojnie lee. Cala trjka trzymaa si razem
blisko siebie, nasuchujc dwiku samolotu, ktry przed noc zrzuciby obiecanych sanitariuszy. Ale
kolo drugiej po poudniu nadcigny chmury i pogoda si zepsua. Gsta m ^a, ktra zawisa nad
dolin, odebraa rozbitkom nadziej. Wiedzieli, e nikt nie zaryzykowaby skoku w tak zup,
zwaszcza e kryla w dole dungl, w ktrej mona byo zaplta si lub na co nadzia. Mogli tylko
rozoy plandeki i prbowa si ogrza.
Gdy zapada noc, tylko McCollom trzyma si jako tako. Decker niemal si nie rusza
wycieczony ranami, wysikiem i krpujc sytuacj. Margaret czua si rwnie le. W dzienniczku
zapisaa, e John, mimo widocznego wyczerpania, cierpliwie doglda jej, jak dziecka.
Bya zbyt bezradna, chora i saba, by ruszy nogami. M o^a tylko si modli. I, jak zanotowaa,
nigdy w yciu nie modlia si rwnie arliwie.

15

UCZTY DZIKCZYNNEJ NIE BYO

Mimo zniechcajcych ostrzee, do skoku na Szangri-La znosili si ochotniczo wszysc>
komandosi z 1. Reconu. Kapitan Earl Walter wybra dziesi osb. Praw rk dowdcy od razi
zosta starszy sierant sztabowy Santiago Sandy Abrenica, ktrego Walter uwaa za dobrego
przyjaciela i najlepszego onierza, jakiego zna-. Abrenica mia trzydzieci sze lat, by chudy jak
chart, mia ciemne, ^boko osadzone oczy i nieufny wyraz twarzy. Urodzi si na wyspie Luzon,
w 1926 r.; majc siedemnacie lat, samotnie wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, jako adres
docelowy podajc YMCA w Seattle. W cywilu pracowa jako ogrodnik, a z zamiowania
uczestniczy w zawodach modeli latajcych-.
Walter potrzebowa te dwch sanitariuszy i to przed nimi stawia najtrudniejsze zadanie. Mieli
bowiem skaka w gstej dungli, by zaj si rozbitkami, podczas gdy reszt oddziau czekao
ldowanie na paskim i na og bezdrzewnym dnie doliny Szangri-La, mniej wicej trzydzieci mil
(niespena pidziesit kilometrw) dalej, i zaoenie tam bazy. Walter porozmawia z onierzami,
przejrza ich przebieg suby i wybra sieranta Benjamina Doca Bulatao i kaprala Camili
Rammyego Ramireza. Obaj byli sympatyczni i rwnie mio si umiechali, tyle e Rammy prz)
okazji odsania dwa zote przednie zby. Poza tym wszystko ich rnio. Doc Bulatao by spokojny,
wrcz niemiay, Rammy natomiast trajkota jak karabin maszynowy i przerasta osobowoci swoje
metr pidziesit pi wzrostu.
Podobnie jak Abrenica i inni onierze . Reconu, trzydziestejednoletni Bulatao by kawalerem
a do Stanw Zjednoczonych wyemigrowa jako mody czowiek. Przed wojn pracowa na farmie,
pniej wstpi do . Puku Filipiskiego w Kalifornii, skd przydzielono go do oddziau Waltera.
Droga Rammyego Ramireza do Hollandii bya bardziej krta i ryzykowna. Urodzi si w miecie
Ormoc na wyspie Leyte; do wojska wstpi na dziesi miesicy przed wybuchem wojny na
Pacyfiku. Przydzielono go do tzw. skautw filipiskich, amerykaskiej jednostki wojskowej zoonej
z rdzennych Filipiczykw sucych na wyspach pod dowdztwem Amerykanw. Kiedy po ataku na
Pearl Harbor Japoczycy dokonali inwazji na Filipiny, Ramirez by jednym z onierzy znacznie
mniejszych liczebnie i le zaopatrzonych si, przez ponad cztery miesice walczcych na pwyspie
Bataan z wrogiem, ^odem i dyzenteri. Po kapitulacji oddziaw filipiskich i amerykaski cli
w kwietniu 1942 r. przey marsz mierci na Bataanie. Zazna wtedy brutalnoci zwycizcw,
cierpia ^ d i pragnienie, zapad na malari i deng. Od obozu jenieckiego uchroni go tylko
ryzykowny ruch.
W obozie przejciowym wypatrzy dziur w rogu ogrodzenia z drutu kolczastego. Powiedziaem
sobie, e wydostan si tamtdy - wspomina pniej. Nastpnej nocy odczeka, a japoski
wartownik odoy bro i zdrzemnie si na posterunku. Podturlaem si po kawaeczku w stron
dziury. Prbowa rozewrze druty i poszerzy otwr, ale brakowao mu si. To troch trudne, bo
jestem may. Przedzierajc si, rozerwa koszul, a ostry drutrozora mu bok.
Mniej wicej 10 stp [ok. 3 m] od ogrodzenia byy gste zarola i drzewa. P o b iciem w tamt
stron. Nawet nie zauwayem, e jestem ranny. Pdzi przez las, w odle^oci 130-140 metrw od

potu, gdy usysza nad ^ o w wystrzay - bum, bum, bum, bum!. Pniej dowiedzia si, e
japoscy wartownicy otworzyi ogie, kiedy inni winiowie chciei jego adem przedosta si
przez dziur. Biegem, a ^ o w a mi pkaa od gorczki, maarii i dengi.
Dowk si do pobiskiego domu. Przyjto go ycziwie i zaopatrzono w cywine ubranie. Ukryi
w butach tabiczki tosamoci i unikajc Rwnych drg, ruszy do Manii, miasta otwartego, ktre
miao by wone od bombardowa obu waczcych stron. Spotkany ambuans podwiz go do
szpitaa, ae wszyscy stamtd wanie ewakuowai si na statek do Austraii. Mania bya
zaciemniona, Rammy znaaz jednak drog na nabrzee i w wiete ksiyca zobaczy sywetk statku.
Wkrci si na pokad i zwin w ciepym miejscu midzy dziesitkami rannych i chorych.
Po miesicznej kuracji w szpitau w Sydney odzyska siy wanie wtedy, gdy do Austraii
przyby . Puk Fiipiski. Formanie wci podega wadzom wojskowym Stanw Zjednoczonych
cig daszy by wic oczywisty. Zwonii mnie ze szpitaa i przydzieii do nich.
Wysano go potem na szkoenie medyczne, komandoskie i spadochronowe do Brisbane, do 5217.
Bataionu Rozpoznawczego, poprzednika . Reconu, dowodzonego przez kapitana Eara Watera
juniora. Teraz dwudziestoszecioetni Ramirez, z bizn do koca ycia przypominajc o ucieczce,
chcia pomc wrci do wiata Margaret, McCoomowi i Beckerowi-.
Water szczegnie cieszy si z jego udziau. Podoba mi si po prostu jego zapa. By
szcziwy. Inni sanitariusze, wrd nich Buatao, miei wiksze dowiadczenie, ae nie byi tak
swobodni i opanowani jak Rammy. Podejrzewaem, e dwoje z ocaonych jest w bardzo zym stanie
[...] i potrzebuje kogo naadowanego optymizmem i potraficego gada w kko.
Tak wybraem t dwjk - opowiada Water. - Ben mia najepsze kwaifikacje, a Rammy
najwicej czadu.
Poza Abrenic, Buatao i Ramirezem Water wyznaczy jeszcze siedmiu najbardziej
dowiadczonych i najsprawniejszych onierzy - szeciu sierantw: Alfeda Bayona, Hermenegido
Caoii, Fernanda Dongao, Juana Johnnyego Javonia, Bona Ruiza i Roue Yeasco - ora
jednego kapraa, Custodio Aert.
W cywiu pracowai jako ogrodnicy, pomocnicy kuchenni, robotnicy w fabrykach i na poach,
nawyki do zniewag i dyskryminacji, dowiadczanych zwyke przez Fiipiczykw w Ameryce. Teraz
jednak byi onierzami Stanw Zjednoczonych, ochotnikami, ktrzy z^osii si do skokw na
niezbadanym terytorium, by chroni i ratowa trzech koegw z wojska. Kiedy Water kompetowa
zesp, ani on, ani jego udzi nie wiedziei, e pierwsi tubycy, z ktrymi miei kontakt rozbitkowie,
zachowai si ycziwie. Usyszei tyko ostrzeenia Watera: nie ma map, nie ma bezpiecznej strefy
zrzutu, nie wiadomo, jaka bdzie reakcja tubycw, i nie ma panu wydobycia pniej wszystkich
z doiny. Zreszt jedyne, co chciei wiedzie, to jak szybko mog skaka na Szangri-La.

Kapitan Earl Walter junior z kapralem Camilo Rammym Ramirezem(z lewej) i sierantem
Benjaminem Dokiem Bulatao (za zgod C. Earla Waltera juniora).
Walter przeprowadzi kolejn rozmow z pukownikiem Elsmoreem i pukownikiem T.R.
Eynchem, zastpc dowdcy Fee-Ask, mocno zaangaowanym w akcj poszukiwawcz i ratunkow.
Na poprzednim spotkaniu Eynch postawi spraw jasno - Water bdzie mia cakowit swobod
wyboru udzi i sposobu wykonania zadania. Water cytowa jego sowa: To bdzie twoja operacja.
Od pocztku do koca za ni odpowiadasz. Co znaczyo, e jei co si nie powiedzie, jei kto
z ocaonych nie wrci ywy abo jei w jakikowiek sposb dziesitka komandosw Watera
zawiedzie, to on poniesie win. Bakala na - odpowiedzia.
Odby potem kika rekonesansowych otw nad doin, nad miejscem katastrofy i poan
z rozbitkami, a po nich koejn rozmow z szefami. Zorientowaimy si, jak chc nas tam
dostarczy - wspomina. - Troch mnie to niepokoio, bo wiedziaem, e musimy tam skaka. Innego
sposobu nie byo. Na pnoc od doiny yi, jak sdziimy, owcy ^w , a na poudnie od niej roio
si od japoskich onierzy. Nie byo jak dotrze do doiny piechot, chyba e kto chcia wdawa
si w waki, a tego absoutnie nie modern ryzykowa.

Walter kaza chopakom spakowa zapasy i spadochrony. Od wyjazdu z bazy w Brisbane

upyno kilka miesicy; nikt z nich od tamtej pory nie skaka, dlatego trzeba byo zorganizowa
wiczenia, eby kady odda cho po jednym skoku. Problem polega na tym, e w Hollandii
w jedynym wchodzcym w gr miejscu grunt by podmoky. Pniej mialimy si z tego, ale wtedy
wcale nie byo nam do miechu. Wyldowalimy w trawie kunai - wysokiej na ponad metr, o ostrych
brzegach. - Rosa bardzo gsto, pokrywaa powierzchni ziemi w niemal stu procentach. Po dwc
albo trzech krokach celowo padalimy do przodu, eby j troch zgnie, potem znw dwa - trzy
kroki i na ziemi. Koszmar.
Walter wrci do sanitariuszy.
- Na pewno chcecie lecie?
- Tak jest. Chcemy, bo tam nas potrzebuj.
- Tak jest, potrzebuj. Ja nie mog tego zrobi. Wy tak, bo znacie si na pomocy medycznej.
Chciabym, eby ludzie zwrcili na to uwag - mwi pniej Walter. - Oni nie musieli tego
robi. Chcieli.
W dzienniku zapisa, e tego dnia, w pitek 18 maja 1945 r. przypadaj jego dwudzieste czwarte
urodziny. By tak zaangaowany w prawdziwe zadanie, ktre w kocu dosta, tak zajty
i zaabsorbowany, e nie mia ^ow y do witowania. Odda ostatni skok, wrci do obozu, spakowa
spadochrony i poszed spa-.
Ranek szstego dnia pobytu w Szangri-La trjka rozbitkw spdzia, nasuchujc zbawczegc
dwiku samolotu z zaopatrzeniem Gdy pojawi si 311, niebo usiay spadochrony opniajce
spadanie drewnianych skrzy. Przez walkie-talkie ostrzegli z ziemi pilotw, e teren, ktry nawet
z gry wyglda fatalnie, jest w rzeczywistoci jeszcze gorszy.
Margaret zapisaa w dzienniku: Nie pozwalajcie nikomu tu skaka, jeli grozi mu mier. Wol
tu umrze, ni pozwoli, eby kto si zabi, prbujc mnie std wycign. McCollom i Deckei
poparli j: Widzielimy ju wystarczajco duo mierci i tragedii. Bg wie, jak bardzo chcemy y,
ale nie za cen ycia kogo innego.
Obawy o los skoczkw towarzyszyy im przez cay nastpny dzie. M ^ a napyna wczeniej
i spowia dungl i otaczajce ich gry. W takich warunkach nawet lot stawa si ryzykowny,
0 skokach w niewiadome nie wspominajc.
Gdy samolot znikn im z oczu, McCollom powlk si do dungli szuka adunkw. Nie
m o^am ju si porusza - wspominaa Margaret - a Decker mia gorczk i by tak blady, e Johr
twardo kaza mu zosta w obozie. Osablimy wszyscy, nawet on-.
Z kolejnej wyprawy John przynis paczk spodni i koszul, ale tylko w maym rozmiarze, dla
Margaret. Ucieszya si, cho wicej radoci sprawiyby jej nowe majtki i stanik, jako e swoje
podara przed picioma dniami na bandae. Pniej znalaz grube koce, z ktrych zrobi dwa
prowizoryczne ka - jedno dla Margaret, drugie dla Deckera i siebie. W nocy pchy z kocw
w spokojuzostawiy Johna, za to drczyy Deckera, co irytowao go jeszcze bardziej-.
W kocu, za ktrym powrotem krzykn: Eureka! Jedzenie!. W ramionach trzyma paczki
z duymi racjami ywnociowymi.
Jedzenie, prawdziwe jedzenie, nareszcie, po blisko szeciu dniach - cieszya si Margaret.
Z ^ o d u bola j odek, tak jak i jej towarzyszy, mimo e naarli si pomidorw. Gdy McCollorr
otworzy paczki, duch w niej oy: To by przepikny widok: puszki z krojonymbekonem, z szynk
1 jajkiem, z bekonem i jajkiem, z misem, z mielonk i gulaszem, kawa instant, herbata, kakao,
lemoniada i oranada, maso, cukier, sl, mleko skondensowane, papierosy, zapaki, nawet batoniki

na deser.
Wszyscy troje signli po puszki z szynk i bekonem i szybko obracali maymi kluczykami, by
odsoni przepyszn, jak na zaistniae okolicznoci, zawarto. Rzucili si na zimne niadanie.
Nikomu do ^ow y nie przyszo rozpala ogie, choby dlatego, e po nieustannych deszczach cae
dostpne wok drewno byo nasiknite wod. Co waniejsze - zanotowaa Margaret - nawe1
McCollomby zbyt wyczerpany fizycznie, by zrobi co, co wymagaoby dodatkowego wysiku.
Mimo ogromnego ^ o d u Margaret poczua si pena ju po kiku ksach. Nie zjada do koca
nawet zawartoci jednej puszki; najwyraniej jednostajna dieta zoona z andryn, wody i kiku
ksw pomidorw skurczya jej i takniewieki odek.
Rany Margaret i Deckera niepokoiy ich coraz bardziej. Maci i gazy znaezione w zrzutac
wcae nie zahamoway postpw gangreny. Po posiku John robi, co m ^, by ich opatrzy. Gdy
zdj opatrunek z ng Margaret, rozszed si mdcy odr towarzyszcy zakaeniu. Prbowa usun
bandae, ae przykeiy si do spaonej skry. Zamkn oczy, wiedzc, jaki b sprawi Margaret,
oddzierajc je.
- Naprawd, Maggie, boi mnie to bardziej ni ciebie.
Po godzinie wieo zaoone bandae przesiknite byy cuchnc rop. Powtrzyi boesny
zabieg. Usiowaam ukry rosnce przeraenie, e strac obie nogi, ae baam si coraz bardziej,
chwiami wydawao mi si, e zemdej ze strachu - zwierzaa si pniej.
Jej obawy wzrosy, gdy prbowaa pomc Johnowi opatrzy Deckera. W cigu ostatnici
dwunastu godzin gangrena na nogach i poadkach zrobia postpy. Mia straszne be, wiedzieimy
o tym, cho nigdy nie zajkn si ani sowem Cay dzie ea na brzuchu, umczony cierpieniem.
Po poudniu wrci Pete, prowadzc, w dowd najwikszego zaufania, kobiet, ktr Margare
wzia za jego on. Stani oboje na wzgrku naprzeciw obozu rozbitkw i przywoywai ich
ruchem rki. Margaret ani Decker nie mogi si ruszy, John poszed wic sam Obaj dowdc}
ucisni sobie donie i prbowai si porozumie, jednak bez wikszego skutku. W chwiach
przerwy, gdy natao co powiedzie, McCoom mrucza: uhn, uhn, uhn, naadujc dwiki
wydawane przez tubycw na powitanie. Daej waciwie rozmowa si nie posuwaa.
W jakim miejscu dziennika Margaret zanotowaa: Trajkotai co do nas jak sroki. Za kadyrr
razem suchaimy uwanie, mruczc od czasu do czasu: - Uhn, uhn, uhn. Byi zachwyceni, jak
nudziarz, ktremu si przytakuje w czasie rozwekej konwersacji. - Uhn, uhn, uhn - odpowiadaimy
na ichpapanin. Umiechai si do nas radonie i zaczynai mwi dwa razy szybciej.
Margaret mierzya wzrokiem kobiet czekajc na Petea. Z przyjemnoci stwierdzia, e
pierwsza kobieta, ktr zobaczya z biska w Szangri-La, jest nisza ni jej pi stp i ptora caa
(niewiee ponad metr pidziesit). Na piecach kobiety zwisaa siatka zaczepiona sznurkow rczk
na czoe. Bya goa jak j Pan Bg stworzy poza czym, co Margaret okreia jako dziwm
nowogwinejsk przepask na biodrach specion z wiotkich gazek, ktra jakim cudem trzymaa
si na swoim miejscu^.
Margaret nie wiedziaa, e ma przed sob Gieek, jedyn on Petea, czyi Wimayuka Wandika,
ktry zgodnie ze zwyczajow poigami m ^ wzi ich wicej-.
I ona, i wszystkie jej siostry z dungi miay tye wewntrznego uroku, byy tak zwinne jak adne
inne znane nam istoty. Ija k nikt niemiae.
Gieek i Pete odeszi i pnym popoudniem rozbitkowie uoyi si na swoich egowiskaci
z kocw. Niespena godzin pniej wrci Wimayuk z du grup udzi. Wygdao to tak, jakby
ona zaaprobowaa obcych i przypomniaa mu, e obowizki gospodarza nie ograniczaj si do

uprzejmoci.
Przynieli wini, sodkie ziemniaki i mae, zielone banany, jedyne owoce, jakie widzielimy wspominaa Margaret-.
- Chc wyda dla nas uczt - powiedzia McCollom - Maggie, nawet jeeli od tego zale)
nasze ycie, nie mam siy podnie si i bawi z tubylcami.
- Amen - doda Decker.
Gdyby propozycja uczty wysza dzie wczeniej, caa trjka skwapliwie by z niej skorzystaa.
Ale tego wieczora - pisaa Margaret - po raz pierwszy od kilku dni mielimy odki pene
wojskowych racji i bylimy skonani. Prbowali na migi jak najgrzeczniej wytumaczy, e s zbyt
zmczeni, chorzy i najedzeni, by przyj jeszcze jeden posiek.
Odmawiajc kolacji, Margaret, McCollom i Decker stracili szans na spoycie pierwszo
w Szangri-La uczty dzikczynnej [na wzr wsplnej uczty mieszkacw kolonii Plymoutt
i pnocnoamerykaskich Indian, ktra odbya si w 1621 r. i daa pocztek corocznym obchodom
wita Dzikczynienia - od tum]. Mczyzna nazwany przez nich Peteem odegraby rol wodze
Massassoita [wdz indiaskiego plemienia Wampanoagw], a oni sami byliby kim w rodzaju
Ojcw Pielgrzymw [przybyych w 1620 r. do Ameryki na Mayflower].

Para maeska z wioski plemienia Dani; zdjcie z 1945 r. (za zgod C. Earla Waltera juniora).
Co wicej, niewiadomie zrezygnowali te z okazji do zwizania si z tubylcami uczestnictwem
w niezwykle wanym rytuale wsplnoty - uczcie z misa wini. Jak wyjania pniej jeden
z antropologw: To pami o wini utrzymuje [...] jedno tej wsplnoty. Podczas kadej wikszej
uroczystoci tubylcy daj sobie nawzajem winie, ktre pniej zabija si i zjada. W pamici zostaje
po takich obrzdach lad zobowiza, ktre zostan spacone w przyszoci, ale jednoczenie
powstan nastpne. W ten sposb winia poredniczy w nieustannym odnawianiu sieci spoecznych
powiza. Kady czowiek w cigu swojego ycia czy si ze swymi wspplemiecami wizami
setek, jeli nie tysicy wi, ktre on sam i jego ludzie wymienili z innymi i ich otoczeniem.
Mimo ^bokiej symboliki zoonej oferty tubylcy nie wygldali na obraonych odmow
przybyszw uczestnictwa w rytuale dzielenia si wini.
Pete, ktry w ylastym czarnym ciele mia wielkie i pene zrozumienia serce, poj wszystko od
razu - notowaa Margaret. - Mocniej wetkn wini pod pach i kaza swoim ludziom zgasi ogier

rozpalony przez nich w jaki tajemniczy, im tylko znany sposb. Po czym zagdaka do nas
uspokajajco i poprowadzi swoje stadko do domu.
Margaret, John i Decker zakopali si w swoich posaniach i poszli spa, z uczuciem sytoci,
wzgldnego ciepa i wygody po raz pierwszy od chwili opuszczenia Hollandii. Jak na ironi,
wspominaa Margaret, kilka godzin pniej obudzio ich oberwanie chmury. Legowisko Margaret,
uoone nisko, zamienio si w stos mokrych szmat. oe Johna i Deckera, ece nieco wyej, bye
mokre, ae nie przesiknite wod. Margaret kazaa im si posun i wczogaa si obok.
- Boe - kpico zaprotestowa M cCoom - czy my nigdy nie pozbdziemy si tej kobiety?
Przytuii si do siebie, chronic przed wigoci i chodem nocy; od czasu do czasu rzucai kika
zda o mi^owcach, sanitariuszach i ocaeniu.

16

RAMMY I DOC
Walter si poci.
C-47, ktrym lecia teraz nad polank, wystartowa z ldowiska Sentani w sobot, 19 maja, okoo
smej rano. Razem z Walterem siedzieli w samolocie sanitariusze - Rammy Ramirez i Doc Bulatao
Kilkakrotnie ju przelecieli nad przewidywan stref zrzutu; wydawaa si dzi bardziej
niebezpieczna ni dwa dni wczeniej, kiedy oglda j po raz pierwszy. Niepokoiy go na dodatek
nieprzewidywalne grskie wiatry. Zrzuci ju pi cikich manekinw uywanych do oceny
turbulencji - i nic z tego nie wyniko. Musiaem ich tyle zrzuci - tumaczy - bo kady lecia
w innym kierunku i nie miaem pojcia, w ktr stron wiatr zniesie sanitariuszy.
Sprzt medyczny i wyposaenie Walter wypchn z luku bagaowego gdzie w pobliu obozu
rozbitkw, eby sanitariusze nie musieli dwiga go z daleka. Ale i tym razem niewiele si
dowiedzia o kierunku wiatru. Przyglda si manekinom i bagaom wirujcym w zmiennych prdach
powietrza i na wszelki wypadek z nikim nie dzieli si swoimi obawami.
Nie powiedziaem Benowi ani Rammyemu ani sowa, bo nic by to nie zmienio. Wiedzielimy,
e niezalenie od wszystkiego, musimy tam zrzuci dwch ludzi.
Zdawa sobie spraw, e Bulatao i Ramirez stan si ywymi manekinami. Gdyby tak jak or
byli oficerami, a nie szeregowymi, zyskaliby bardziej oficjalne miano skoczkw testujcych. Tak
czy inaczej, zawirowania powietrza zwikszay ryzyko i tak ju gronego skoku.
Najwikszy niepokj Waltera budzia sama strefa zrzutu, pokryta prawie ptorametrowej
wysokoci zarolami, najeona skaami i ostro zakoczonymi kikutami drzew. Mia wraenie, e
patrzy na spalony od pioruna las. Lecielimy zaledwie parset stp nad tym terenem; chciaem zej
jak najniej i przyjrze mu si z bliska. A widok by jak jasna cholera. Przepraszam za wyraenie, ale
tak wanie to wygldao. Byy tam lady ognia, skay, kikuty drzew, poamane pnie i wszystko, co
mona sobie wyobrazi. Nigdy w yciu nie syszaem o takiej strefie zrzutu. Idealny teren do
ldowania jest paski, elastyczny i otwarty; wiatr moe by lekki albo moe go nie by wcale. Tu
wszystko byo na odwrt.
Walter bez entuzjazmu wybra miejsce w odle^oci dwch mil od obozu rozbitkw; uzna, e
lepsze to - cho niewiele - od skokw w dungl; polanka z obozowiskiem bya dla skoczka
zdecydowanie za maa-.
Zgodnie z planem sanitariusze mieli skaka z wysokoci zaledwie kilkuset stp nad ziemi, by
unikn zniesienia daleko w bok od miejsca, gdzie ocalaa trjka rozpaczliwie czekaa na pomoc.
Jednak ten plan, zwikszajcy szanse ratunku rozbitkw, by bardziej niebezpieczny dla Bulatao
i Ramireza.
Linki wyzwalajce spadochronu zamocowane byy we wntrzu samolotu. Jeli wszystko szo
zgodnie z planem, czasza rozwijaa si automatycznie, gdy tylko skoczek znalaz si na zewntrz.
Jednak skok z tak nieduej wysokoci oznacza, e w razie awarii nie bdzie czasu na otwarcie
rezerwowego spadochronu. Na dodatek wszystko odbywao si w wysokich grach, ponad 8000 stp
[prawie 2500 m] nad poziomem morza, gdzie powietrze jest rozrzedzone, a zatem szybko opadania

wzrasta. Skoczek ma niewiele czasu, by pocigajc za nylonowe tamy czce jego uprz z linkami
biegncymi do czaszy spadochronu, zmienia kierunek i omija drzewa czy inne przeszkody.
W rzadkim powietrzu niezbyt ciki mczyzna zawieszony na wojskowym spadochronie
0 rozpitoci 28 stp [8,5 m] moe opada z szybkoci 15 stp [4,5 m] na sekund. Ramirez
1 Bulatao znaleliby si wic na ziemi - albo na drzewie, na obamanym kikucie lub w skalistym
jarze - po niespena trzydziestu sekundach od opuszczenia samolotu. Oczywicie pod warunkiem, e
wiatr by ich nie okrci, nie poplta linek i nie zamieni spadochronw w wskie wstgi, ktre, jeli
nie mona uy spadochronu zapasowego, oznaczaj niemal pewn mier.
Walter i drugi pilot ustalili szybko i kierunek wiatru, i uzgodnili metod dziaania, dobrze
wiedzc, e ich obliczenia s tylko odrobin bardziej uyteczne od susznych domysw.
Ramirez i Bulatao podnieli si z siedzisk i szurajc nogami, by utrzyma rwnowag, podeszli
do drzwi desantowych. Walter ustawi ich przy drzwiach, co w jzyku spadochroniarzy oznacza
przygotowanie do skoku - i jeszcze raz spyta o decyzj.
- Gotowi? - przekrzykiwa wiatr i wycie silnikw.
- Tak jest! - odpowiedzieli zgodnie.
Po szedziesiciu latach, opowiadajc o tym, nadal promienieje dum.
Sanitariusze skoczyli w przestrze, jeden po drugim Spadochrony otwary si i wypeniy
powietrzem Wydawao si, e kieruj si na teren poniej polanki, gdzie, jak sdzi Walter,
znaleliby wzgldnie bezpieczne warunki do ldowania. Po chwili jednak wiatr skrci i zwia ich
z kursu.
Margaret, McCollom i Decker obudzili si tego ranka w oczekiwaniu na przybycie sanitariuszy
Nikt o tym ani razu nie wspomnia, ale dla wszystkich nas byo ju jasne, e jeli nie dotr do nas
natychmiast, Decker umrze, a ja strac nogi - pisaa dziewczyna-.
Po nocnej burzy wszyscy troje byli przemoczeni, wyndzniali i obolali. Jedli podane przez
Johna zimne racje ywnociowe, kiedy zaalarmowa ich dwik samolotu. McCollom usiad dc
radia. Powiedzieli, e maj na pokadzie dwch sanitariuszy, ktrzy wyskocz dwie mile dalej.
Najpierw zrzuc namioty, mae dwjki, paatki, koce, zaopatrzenie medyczne i ywno wspominaa Margaret.
Radiooperator w samolocie zapewni, e sanitariusze dotr do nich w cigu trzech kwadransw.
Kiedy McCollompowtrzy to swoim, pierwsza prychna Margaret. Wiedzielimy ju wtedy niecc
o dungli - pisaa - a przede wszystkim to, e nawet jeli te dwie mile bd szli ciekami tubylcw,
zajmie to kilka godzin.
Patrzyli z ziemi, jak dwie mae postacie oderway si od samolotu i po chwili na niebie wykwity
dwie czasze spadochronw. Niech was Bg bogosawi - przemkno przez ^ow Deckerowi-.
Sanitariusze rozstrzygali w tym momencie o yciu i mierci czekajcych na dole.
Gdy stracili ich z oczu, pozostawao im tylko modli si i czeka. W cigu nastpnych dwch
godzin odmwiam wicej ojczenaszek i zdrowasiek ni kiedykolwiek w yciu-.
Walter sta w otwartych drzwiach samolotu i robi dokadnie to samo.
Spadajc w d i bezskutecznie walczc z wiatrem, ktry znosi go z kursu, Camilo Rammy'
Ramirez w peni zrozumia, czego si podj. Bylimy mniej wicej 100 stp nad stref zrzutu wspomina. - Widziaem kikuty drzew i skay. Powiedziaem sobie: Jakie to wszystko grone .
Prbowaem odwrci si tyem do wiatru. Usiowaem skierowa spadochron w stron lasu, gdzie
nie spodziewaem si ska. Ominem kikuty drzew, ale ze skaami ju nie poszo tak dobrze.

Potkn si przy ldowaniu i bolenie skrci lew kostk. Pozby si spadochronu, po czyrr
obejrza nog. Na szczcie nie krwawi i nie zama nogi. Doc Buatao szczliwie wydowai
w pobliu. To bya dobra wiadomo.
Obu sanitariuszy natychmiast otoczyli tubylcy. Ramirez sign po bro, pautomatyczny karabin
M - z luf dugoci 18 cali i magazynkiem na 15 naboi. Tubylcy maj dzidy, luk i strzay. A ja
miaem karabin, odbezpieczony na wypadek, gdyby kto prbowa cisn dzid albo uy luku
i strza-.
Do przodu wysun si mczyzna nazwany przez Ramireza szefem tamtejszej wioski Wimayuk Wandik, ktrego obaj sanitariusze mieli wkrtce pozna jako Petea. adna ze stron nie
rozumiaa jzyka drugiej, ale porozumiewajc si na migi i mow ciaa, Ramirez wyjani, co chce
zrobi. Samolot si rozbi. Spon. Jestem tu, eby pomc.
Wimayuk kiwn ^ow . Wezwa grupk chopcw i kaza im zaprowadzi sanitariuszy do
Mundima, obozowiska rozbitkw nad rzek Mundi. Poszlimy za nimi przez dungl, jak za paniq
matk. Ramirez kutyka wolniej, nie m ^ dorwna zwinnym bosonogim chopcom, ktrzy
przeskakiwali z jednego pnia na drugi, pdzili przez zwalone, poronite mchem kody i widzieli trop
tam, gdzie nikt inny nie potrafiby go zobaczy. Buatao zosta z tyu, z Ramirezem Przez kilka godzir
na zmian gubili i odnajdywali wzrokiem chopcw, przedzierali si przez paprocie, omijali liany
i drzewa, a w kocu dotarli do polanki.
Margaret, McCoom i Decker podnieli si, eby ucisn im donie. Kiedy do nici
podszedem - opowiada Ramirez - Margaret pakaa. Obja mnie i umiechnem si. Sam
Margaret w swoim dzienniku tak wspomina t chwil:
Zobaczyam ich na ciece tubylcw i nie m o^am powstrzyma ez. Toczyy si same z siebie
i spyway po policzkach - tym pokrytym pcherzami i tym zdrowym Pierwszy, lekko utykajc, szed
technik medyczny, kapral Rammy Ramirez. Rammy, jak si pniej okazao, mia zote serce i taki
umiech. Nawet gdy kutyka ciek, umiecha si szeroko i ciepo, odsaniajc na froncie dwa
lnice, zote zby. Dla ducha Rammy by lepszy ni tysicdoarowy banknot. Ju patrzc na niego
przez zy, poczuam si lepiej. Pochd zamyka technik medyczny sierant Ben Buatao. Przyby nan
w jego osobie na pomoc jeden z najagodniejszych i najuprzejmiejszych udzi, jakich Bg zesa na
ziemi [...] chc tu wyranie powiedzie, e kiedy rodz si dobrzy ludzie, to na pewno s to
Filipiczycy. Jeli kiedykolwiek oni sami albo ich wyspy bd potrzebowa pomocy albo obrony,
wystarczy, by tylko zawiadomili mnie depesz.
Rammy przetrzsa okolic w poszukiwaniu zaopatrzenia zrzuconego przez Waltera z samolotu.
Oszczdzajc skrcon kostk, podskakiwa na jednej nodze jak wesoy wrbel - pisaa Margaret.
Rozpali ognisko, przynis wrztek i kilkanacie sodkich ziemniakw do upieczenia. Zestruga
kawaki czekolady do kubka i przyrzdzi gorc czekolad - pierwszy od blisko tygodnia ciepy
posiek rozbitkw.
To byo boskie - wspominaa Margaret. - Pierwszy kubek poknlimy jednym haustem, jak
wy^odniae zwierzta i zadalimy jeszcze. Nastpnego ranka Rammy i Doc obudzili ich sinyn
zapachem gorcej kawy i smaonego bekonu.
Pochonli gorce ziemniaki, rozbawiajc przy okazji Rammyego swoj ekscytacj warzywem,
ktre cay czas mieli w zasigu rki: Doszedem do wniosku, e pochodz z miasta. A w miecie,
sami wiecie, jest duo owocw, ale nie ma drzew. Wobec tego nie wiedz, gdzie co ronie-.
Zabiegi zaczli od Deckera. Przemyli wod utlenion rany i zainfekowane oparzenia na
poladkach i posypali je przeciwbakteryjn zasypk - sufaniamidem Rozcicie na ^ow ie Deckera

zbyt si rozwaro, by je zeszy. Doc Bulatao, ktry przej kierownictwo w sprawach medycznych.
deikatnie masowa skr wok rany, dosuwajc do siebie krawdzie, by pniej je poczy.
Rammy zaj si zamanym okciem Beckera. Z kory drzewa zrobi ubki, woy w nie rami^
i unieruchomi, owinwszy bandaem Uznai, e nie bd nastawia rki, jako e bez zdjcia
rentgenowskiego mogiby zrobi wicej szkody ni poytku.

Sierant Ken Decker w prowizorycznej atrynie w dungi (za zgod C. Eara Watera juniora).
Teraz przysza koej na Margaret. Przez dwie godziny opatrywai jej nogi. Bandae zaoone
przez McCooma przywary mocno do oparze. Doc Buatao wiedzia, e usuwanie ich bdzie dc
pacjentki tortur.
Prbowa je zdj, oszczdzajc mi bu - pisaa. - Ae cierpia przy tym tak samo jak ja. Szkoda, e nie widziae, jak ja je zrywaem - dodawa mu otuchy McCoom - Boj si, e zada

jej bl - odpar Doc.

Margaret bardziej baa si, e straci nogi. Gdybym bya teraz w F ee-A sk - tumaczya Docowi wojskowy lekarz szarpnby je jednym ruchem, a potem oskrobaby mi nogi szczotk. Zerwij
miao. Tak te zrobi. Dopiero duo pniej powiedzia mi, jakiego szoku dozna na mj widok.
Skra i koci. Wayam wtedy niecae czterdzieci kilo.
Buatao wiedzia, e tego pierwszego wieczoru niewiele moe zrobi dla wyleczenia Margard
i Deckera. Czekaa ich powolna, bolesna walka. Razem z Rammym obetn martwicz skr, reszty
przemyj wod utlenion, posmaruj maci, opatrz rany, a potem bd ten zabieg powtarza
kadego dnia. Jeli nie jest za pno, gangrena si w kocu colhie i rozpocznie si proces leczenia.
W przeciwnym wypadku bd musieli rozway bardziej drastyczne posunicia, cznie z amputacj.
Doc musia wyczyta strach w moim sercu. W poowie bandaowania moich aonie
wygldajcych ng umiechn si i powiedzia: - Za trzy miesice bdziesz taczy. Wiedziaam
jednak, e nie by tego pewien. Ja te nie-.

17

CUSTERI SPKA
Tydzie po katastrofie Gremlina i dwa dni po swoich dwudziestych czwartych urodzinach Earl
Walter junior w kocu otrzyma niebezpieczne zadanie w subie ojczynie. Nie by to przydzia do
walk ani misja szpiegowska na Filipinach, ale trzecia co do wanoci sprawa - akcja ratunkowa
w Szangri-La.
Pukownik Elsmore i planici z Fee-Ask wci nie mieli pewnoci, jak zabra uwizionyc
w Szangri-Ea; na razie wiedzieli tylko, e musz wysa tamkoejnych udzi. Chciei, by Water wraz
z picioma swoimi komandosami zaoy w Rwnej doinie baz, przeszed przez dung do poanki
rozbitkw, zabra stamtd ca trjk i sanitariuszy, wrci do bazy i tam czeka na zabranie ub
koejne instrukcje. W tym samym czasie trzech innych zrzutkw miao pozosta w doinie i oczyci
teren z krzeww, drzew, bota i ruchomych piaskw pod prowizoryczny pas startowy.
Pomys budowy takiego pasa powsta, gdy koejno odpaday inne koncepcje akcji ratunkowej.
mi^owiec wykluczono wczeniej, gdy wojskowa maszyna nie przeleciaaby ponad grami.
Podobnie potraktowano propozycj uycia hydropanu; zesp Elsmorea nie wiedzia, e siedem a1
wczeniej Richard Archbod wodowa swoj Gub na powierzchni jeziora w pobliu doliny,
i mylnie sdzi, e tego rodzaju samolot nie sprawdzi si w podobnej akcji.
Pokonanie pieszo 150 mil dzielcych rozbitkw od Hoandii traktowano jako ostateczno,
podobnie jak przepynicie kutrem patrolowym marynarki z wybrzea w gr rzeki, do miejsca
pooonego w ode^oci okoo 50 mil [80 km] od celu Wrd kilku innych, czasem dziwacznych
projektw, byo te ldowanie C-47 - problematyczne ze wzgldu na warunki - i rwnie mao realne
spuszczenie do doliny kilku szybowcw. Miayby je wycign pniej nisko lecce samoloty.
Tymczasem w niedziel 20 maja, o dziesitej rano, Water i omiu jego udzi, w penym
obcieniu, brzczc ekwipunkiem, broni, amunicj, noami bolo i rozmaitym sprztem, weszli na
ldowisku Sentani na pokad C-47 startujcego nad Szangri-Ea.
Na prob Waltera pilot, pukownik Edward T. Imparato zszed na wysoko kilkuset stp nad
dnem doliny. Water, ktry mia wanie wykona swj czterdziesty dziewity skok, nie chcia, by
zawirowania powietrza zamieniy spadochrony w latawce i odrzuciy skoczkw daleko od miejsca
przeznaczenia. Mia te nadziej, e ujd dziki temu uwadze tubylcw, bo dugie, powolne opadanie
zauwayby kady w promieniu wielu mil.
Na stref zrzutu wybrali z Imparato stosunkowo paski teren w ssiedztwie wysokiej skalnej
ciany, niemal w caoci poronity traw kunai, z kilkoma zaledwie drzewami, krzakami
i niewielkimi wzniesieniami. W pobliu nie byo wida adnych chat ani zagonw sodkich
ziemniakw. Krtko przed poudniem, gdy Imparato zszed na wysoko zaledwie 350 stp [105 m]
nad dnem doliny, skoczkowie gromadnie wysypali si z samolotu jak spadajce ze stou kostki
domina. Spadochrony rozwiny si zgodnie z planem i caa dziewitka wyldowaa bez kopotw.
Ustawili si w szyku obronnym, jak ustalali - blisko siebie, ale nie zbici w grupk. Water
wiedzia od rozbitkw i sanitariuszy, e tubylcy yjcy w rejonie miejsca katastrofy byli nastawieni
przyjanie, ale wyldowa w ode^oci 15-20 mil [24-32 km] w linii prostej od tej miej okolicy.

a mieszkacy samej doliny Szangri-La mogli okaza si cakiem inni i znacznie mniej yczliwi.
Po wyldowaniu rozrzuceni bylimy w rnych punktach, niezbyt daleko od siebie - opowiada
pniej. - Zreszt chcielimy zachowa midzy sob dystans, eby trudniej byo nas wszystkich
zaatakowa dzidami albo czymkolwiek innym-.
Plan wyldowania ukradkiem okaza si mrzonk. Nim jeszcze spadochrony dotkny ziemi, ze
wszystkich stron zbie^y si ku skoczkom dziesitki wojownikw z epoki kamiennej, z dzidami,
lukami i strzaami w rkach. Walter ocenia, e byo ich ponad dwustu. Starszy sierant Santiago
Sandy Abrenica mwi o trzystu-.
Walter sta w napiciu. Chwyci karabin. U boku mia Abrenic, te gotowego do walki.
- Kapitanie - odezwa si Abrenica - wie pan, co mi to przypomina?
- Nie, Sandy.
- Walk Custera. Na mier i ycie.
Walter stumi miech. W jednej rce trzyma w pogotowiu karabin, z palcem na spucie
W drugiej mia pistolet kaliber 45 - prezent od ojca. Czu, e tubylcy nastawieni s wrogo, wahaj
si jednak, czy zaatakowa. Krzykn do swoich udzi, by byi gotowi, ae nie otwierai ognia bez
jego rozkazu.
- Na ito Bosk, niech was rka nie zaswdzi! Nie cign za spust na postrach! Nie ycz^
sobie! Jeei zranimy abo zabijemy kogo z nich, bdziemy miei prawdziwy probem!-.
Abrenice nie podoba si wibrujcy, ostrzegawczy krzyk, przeraajcy, niesamowity dwik, jak
woanie austraijskiej kukabury. Wydawao mu si, mynie zreszt, e pynie z pocieranych o siebie
dzid, cho w rzeczywistoci wydaway je garda tubycw.
Water ufa, e przewaga broni panej pozwoi im zapanowa nad sytuacj, mimo e tubycw
byo dwadziecia razy wicej. Mieimy mnstwo broni. adnych modzierzy ani nic w tym rodzaju,
ae karabiny i pistoety maszynowe, i nasze karabiny.
Skoczyimy w peni wyekwipowani do waki, szybko wic zbudowaimy barykad
i ustawiimy za ni karabiny maszynowe - wspomina Abrenica. - Zakadaimy, e bdziemy
musiei wywaczy sobie przejcie-.
Na rodku Szangri-La stana naprzeciw siebie prehistoria i wspczesno. Impas trwa.
Water i jego grupa wyldowali w pnocno-zachodniej czci doliny, na terenie nazywanym
przez tubycw Wosi, a dokadnie w rejonie Abumpuk, obok wioski Kooima. Nie byo w pobliu
adnych chat, poniewa skoczkowie trafili na rodek pasa ziemi niczyjej - przeznaczonej do toczenia
wak - midzy dwiema ssiednimi, wojujcymi ze sob grupami z plemienia Dani: klanami LogoMabe po jednej i Kureupo drugiej stronie.
Odlego oraz odmienne tradycje i polityka rniy plemi Dani, ktre yo w tej czci SzangriLa, od udzi Yai z Uwambo i klanw mieszkajcych w pobliu polanki rozbitkw w dungli. Dani
nie widzieli ani nie syszeli o katastrofie Gremina. yi otoczeni wrogami i da nich co, co si
zdarzyo dwadziecia mi da ej, rwnie dobrze m o^o nastpi w Chinach. Oczywicie gdyby
wiedzieli o istnieniu Chin.
Podobnie jak Yai w okolicy katastrofy, udzi Dani z rejonu Wosi przyzwyczajeni byi do
widoku samolotw, nazywanych anekuku. Nie czyli jednak tego czego, co z haasem przelatywao
nad ich dolin, z dziewicioma dziwnie wygldajcymi istotami stojcymi teraz na ich pou waki.
Przynajmniej niektrzy, tak jak mieszkacy Uwambo, sdzili, e maj przed sob ucieenienie
staroytnej legendy.
Mylelimy, e spucili si po lianie z nieba - mwi Lisaniak Mabe, ktry jako chopiec by

wiadkiem desantu komandosw-.

Cz tubylcw uwaaa przybyszw za duchy, inni widzieli w nich wojownikw takich jak oni,
ocalaych z masakry swego ludu. Okryte ciaa obcych wzmacniay to przekonanie. Kiedy ludzie Dani
opakuj zmarego, pokrywaj ramiona albo cae ciaa botem w jasnym kolorze. Ubrania w kolorze
khaki z pewnoci wyday im si zrobione z bota.
Mczyni i chopcy otaczajcy skoczkw naleeli do klanw Logo-Mabel, a ich wdz, potn>
wojownik, mia na koncie wielu zabitych w bitwach oraz spor kolekcj martwych ptakw
zabranych ofiarom By czonkiem plemienia Dani, klanu Logo, ale nazywa si Yali-.
Yali Logo i jego ziomkowie starannie obejrzeli grup Waltera i nabrali pewnoci w jednej
sprawie: przybysze nie s wrogimi im Kurelu, nie ma wic powodu, by ich natychmiast pozabija.
Walter nie mia pojcia, jakie myli przelatuj przez ^ow y otaczajcych jego ekip ludzi
z dzidami w rkach i tykwami na penisach. Czu jednak, e w ich spojrzeniach wicej jest
zainteresowania ni wrogoci. Nic nie wskazywao na to, by ktry z tubycw zamierza cisn
dzid ub umocowa strza w uku. aden z onierzy te nie uy broni. Ta scena pierwszego
kontaktu obu stron, zastyga jak na muzeanej ekspozycji, nie zmieniaa si przez trzy godziny.
Przed akcj pouczono komandosw, e powszechnym znakiem przyjani wrd nowogwinejskich
tubycw jest machanie imi nad ^ow . W przecigajcej si, niepewnej sytuacji Water
postanowi sprbowa.
Machaem tymi choernymi imi przez dobr godzin, ae nic to nie dawao. Nage
uwiadomiem sobie, jak ^upio musz wygda, i przestaem.
W kocu, po energicznym sygnaizowaniu dobrych intencji obie strony odpryy si i odoyy
bro. Komandosi usiedi wok ogniska, a obokto samo zrobii tubycy.
Sprbowaimy zawrze z nimi znajomo i chyba rwnie szybko jak my zorientowai si, e nie
ma adnego powodu, by si ba - wspomina Water. - My te zdaimy sobie spraw, e
zdecydowanie nie s kanibaami, przynajmniej w stosunku do nas takich zamiarw nie miei. O ie
udao nam si zrozumie, zjadai tyko udzi z innych, wrogich pemion, z ktrymi waczyi. Wtedy
dochodzio do aktw kanibaizmu.
Wieczorem, w dzienniku prowadzonym przez wszystkie dni operacji, Water zapisa swoje
pierwsze wraenia ze spotkania z miejscowymi:

Earl Walter rozmawia przez walkie-talkie z zaog samolotu dostarczajcego zaopatrzenie do

Szangri-La (za zgod C. Earla Waltera juniora).
Chodz nago, nosz tylko ^bokie tykwy chronice penisy i obwizuj jdra, zawieszajc
wszystko na sznurku zawizanym wok talii. Wygldaj na bardzo zdrowych, zby maj
w doskonaym stanie, ale stopy mocno znieksztacone od chodzenia boso. Jedni maj wosy dugie,
zmierzwione i wygldaj jak pudle francuskie; inni - krtkie i krcone. Na razie nie zauwaylimy
adnych wad rozwojowych. Wydaje si, e kada rodzina ma wasne oznakowanie i fryzury. Z rysw
niektrzy przypominaj psy; inni - czekoksztatne; za to jeszcze inni maj rysy delikatne, jak
u przecitnej biaej rasy. Jestemy pierwszymi w dolinie przybyszami ze wiata zewntrznego.
Walter dopisa jeszcze, e tubylcy, pachncy wiskim tuszczem i potem, chyba nigdy si nie
myj.
W nieco ju spokojniejszej atmosferze tubylcy te dokadnie obejrzeli sobie onierzy
W dzienniku Walter wspomina o szczeglnie zabawnej inspekcji dokonanej przez mczyzn
i chopcw z klanw Eogo-Mabel, ktra przesza w klasyczne nieporozumienie na tle rnic
kulturowych.
Kiedy obie grupy podeszy do siebie, eby przyjrze si sobie z bliska, tubylcy zaczli delikatnie
poklepywa onierzy po rkach, nogach, plecach i piersiach, a potem w kko ich ciskali. Moi
ludzie wpadali we wcieko, bo nie mogli zrozumie, o co do cholery chodzi. Masujc Waltera
i jego komandosw, tubylcy mruczeli co pod nosem
Nieco skrpowana tymi przejawami uczu grupka spadochroniarzy dosza do wniosku, e tubycy
z jakich powodw mynie uznai ich za kobiety. Jak inaczej mona wytumaczy obmacywanie przez
niema nagich mczyzn cia innych udzi?
Po jakim czasie do miei tej dziwnej sceny. Prawie dwumetrowy Water, grujcy nie tyko
nad tubycami, ae i nad swoimi udmi, postanowi zdecydowanie zakomunikowa, e wszyscy s
mczyznami. Bez skutku. Obmacywanie trwao nada. Doszo do punktu, ktry opisa jakc
uprawianie seksu.
Poniewa tubycy najwyraniej nie zamierzai przesta, Water zastosowa zdecydowanie
niekonwencjonan, nieznan wojskowym podrcznikom strategi wojenn. Rozpi pasek i zsun
spodnie, by dowie, e jei by chcia, sam m ^by sobie zafundowa tykw. Powtrzy to kika
razy, ae bez oczekiwanego rezutatu. Rozkaza wic caemu oddziaowi . puku rozpoznawczego
przeprowadzi najbardziej niezwyk w dziejachII wojny wiatowej demonstracj siy.
- Do diaba, cigamy spodnie, niech zobacz, e jestemy mczyznami. Mam tego do.
Zrzuci koszul, spodnie i bielizn; onierze zrobili to samo. Przez kika nastpnych godzir
paradowali nago, a midzy nimi kryli tubycy skromnie przyodziani w tykwy.
Pierwszy raz w yciu musiaem w ten sposb dowodzi, e jestem mczyzn - wspomina.
Postanowi uy najciszej artylerii i wycign z portfela zdjcie ony. Oszaleli
z ciekawoci.
Pokaz mskoci i prezentacja maonki odniosy skutek. Tubycy zrezygnowali z miosnych
zabiegw-.
W gruncie rzeczy Dani nie miei adnych wtpliwoci co do pci onierzy. W konsternacj
wprawili ich dopiero na^ym zrzuceniem ubra.
Kiedy po dugim impasie ludzie z klanw Eogo-Mabe podeszli do przybyszw, ze zdumienierr
stwierdzili, e nie pokrywa ich boto oznaczajce aob. Narekesok Eogo, ktry pamita t scen
z modoci, tumaczy, e tak jak pozostaych mczyzn i chopcw, zaintrygowao go to, co byo na

ciaach onierzy. Tubycy nigdy wczeniej nie widziei ubra - wyprawa Archboda nie
przechodzia w ich okoicy - fascynowaa ich wic ta druga, mikka i najwyraniej zdejmowana
skra.
Inny wiadek, Ai Baga, stwierdzi: Podeszimy, pomacaimy ubrania i stwierdziimy: - To
nie jest boto! -.
Rwnie zaskakujca da Dani bya reakcja onierzy. Od chwii, gdy chopiec z pemienia Dani
osiga wiek mniej wicej czterech at, nigdy nie obnaa si pubicznie. Nosi tykw, jei nawet nie
jest dobrze dopasowana. To, co udzi om z zewntrz, takim jak Water i jego ekipa, wydawao si
niema nagoci, da otaczajcych ich mczyzn Dani byo czym zupenie przeciwnym Horim, tykwy
chronice penis, nosi si w pracy, przy zabawie, na wojnie, nawet podczas snu. Zdejmuje si je tyko
w sytuacjach intymnych, da oddania moczu, uprawiania seksu ub wtedy, gdy mczyzna, w swojej
chacie, zmienia jedno/zon/w na inne. W kuturze Dani kto, kto ma na sohiQhorim, ubrany jest
skromnie i przyzwoicie; bez niego czuje si krpujco roznegiowany.
Tamtego dnia na ziemi niczyjej Water i jego udzie zrobii z siebie w oczach tubycw
widowisko.
Jak opowiada Lisaniak Mabe, wiadomo o tym szybko rozesza si po okoicy, cigajc
nastpnego dnia mnstwo udzi nawet z ode^ych wiosek. Jednak po pierwszym pokazie onierze
ju nie zrzucai ubra i spniascy wrcii do domw zawiedzeni. Ci, ktrzy widziei nagich
komandosw, opowiadai o tym ze miechem do koca ycia.
Ju ubrani, chopcy Watera rozbii obz, spenetrowai okoic i zebrai sprzt i zaopatrzenie
zrzucone z Queen - samootu pukownika Imparato^. Musiei jeszcze znae wod. ykni troch
z manierek i wyai kika krope na ziemi, by pokaza, o co im chodzi. Tubycy zaprowadzii ich do
pobiskiego rda. Water i przystojny sierant Don Ruiz podeszi do jednej z wiosek, ae
mieszkacy przegonii ich, dajc do zrozumienia, e obcy nie s mie widziani wewntrz ogrodzenia
otaczajcego chaty i podwrze.
Po koacji i kiku ucky strikeach przy ognisku Water prbowa przepdzi roje atakujcych
moskitw. Na wszeki wypadek wyznaczy te warty zmieniajce si co dwie godziny. Nic nie
wiadczy o wrogoci, ae nada nie chc ryzykowa - zapisa w dzienniku. Od wieu miesicy nie
czu si tak dobrze; sam mgby czuwa przez ca noc. Zbyt jestem podekscytowany. Koszmar.
Zupenie nie mog zasn.
Tego samego dnia w obozie rozbitkw Doc Buatao zaj si po niadaniu Deckerem Margare
tak opisaa to w dzienniku: Przez sze godzin wyuskiwa zaskorupienia z zakaonych ran po
oparzeniach. By to mudny i boesny zabieg. Mimo niezwykej deikatnoci Doc nie m ^ oszczdzi
mki sierantowi. Decker ea sztywno na swoim egowisku. By bardzo chory, ae ani razu, adnym
skrzywieniem ani jkiem nie zdradzi, jakie tortury przechodzi. [...] Nie byo adnych rodkw
znieczuajcych, nawet niczego mocnego, adnej whisky, ktra m o^aby zagodzi jego b
Margaret ze zdumieniem, a moe z odrobin rozczarowania odnotowaa, e nic nie wskazywao na to,
by tubycy nauczyi si pdzi wdk z uprawianych przez siebie roin.
McCoom z trudem wytrzymywa katusze Deckera. Sic si na art, podpowiedzia, eby da
mu w ^ow i na kika godzin uwoni od cierpie. Margaret zauwaya, e porucznik by zany
potem tak jak Decker i Doc od samego ogdania strasziwej udrki pacjenta.
Zainteresowanie wykazywa te Wimayuk Wandik, czyi Pete, ktry razem ze sw band
tubycw - okreenie Margaret - jak urzeczony patrzy na to, co si dzieje.

Mieszkacy Uwambo coraz wyraniej oswajali si z obecnoci rozbitkw i sanitariuszy.

Z kadym dniem te przyzwyczajali si do nisko leccych samolotw zrzucajcych zaopatrzenie,
przed ktrymi pocztkowo uciekali do dungli. Przeczesywali j teraz w poszukiwaniu skrzy
i spadochronw, a potem przycigali je do obozu^.
Jeden z modziecw wykaza si nawet przesadn odwag.
Do obozu w b ie^ nagle tubylec, niesychanie zdenerwowany i zmartwiony - opisywaa to
zdarzenie Margaret. - Rozpaczliwie kiwa na mczyzn, by biegli za nim; zdawalimy sobie spraw,
e stao si co powanego. Nasi chopcy popdzili na skraj dungli. Tubylec, przeraony, wskaza
na szczyt wysokiego na pitnacie metrw drzewa. Siedzia tam mody chopak z otwartym
spadochronem, najwyraniej szykujc si do skoku w d.
Upadek m ^ by miertelny, a win zrzucono by na rozbitkw i medykw. Dopiero po dugich
wrzaskach i negocjacjach na migi modzieniec ustpi. Zrezygnowa z marze o locie i zszed
z drzewa.
Tego dnia radiooperator samolotu z zaopatrzeniem poinformowa rozbitkw i sanitariuszy, e
Walter wraz z omioma komandosami wyldowa w samej dolinie. Pilot zaniy odle^o; mwi
o zaledwie dziesiciu milach. Pniej McCollom obliczy, e baza znajdowaa si o ponad
trzydzieci mil od nich w linii prostej; Walter ocenia dystans na dwadziecia mil. Pilot
zapowiedzia, e Walter z picioma skoczkami wkrtce wyruszy przez dungl do obozu rozbitkw.
- Bd u was przed noc - obieca.
Caa trjka uznaa to za przejaw idiotycznego wojskowego optymizmu.
Margaret podbudowa inny komunikat przekazany przez radio, o Walterze Wallym Flemingu,
sierancie, z ktrym umwia si na randk na play w dniu lotu nad Szangri-La. Mj chopak
Wally [...] by tak nieprzytomny, e nie potrafi skadnie mwi o katastrofie, nawet gdy dowiedzia
si, e cudem ocaaam Do tej pory wci niepokoiam si, e Way bdzie strasziwie zmartwiony,
po pierwsze, samym wypadkiem, a po drugie, moj obecn trudn sytuacj. Po komunikacie
radiowym zmienia ton. Kiedy tyko dowiedziaam si, e jest pywy ze zmartwienia, bardzo
byam zadowoona.
Cyk menstruacyjny u kobiet sucych w Hoandii notorycznie uega zakceniom wywoanyrr
tropikanym kimatem, utrat wagi, stresem i wieoma innymi czynnikami. Czasem okres zdarza si
dwa abo wicej razy w miesicu, kiedy indziej nie pojawia si miesicami. Gdy si okazao, e
wrd rozbitkw jest kobieta, przez radiooperatora rozkazano McCoomowi, by spyta Margaret
kiedy ostatnio miaa miesiczk. Usyszawszy, e przed paroma miesicami, John poprosi
zaopatrzenie o paczk podpasek, na wszeki wypadek. To, co nastpio pniej, przypominao
kabaret.

J y

>
j
-

'y

t/ d

L ': ^

f A

V f

:. ^. >^J /z J r .

Strona ze stenografowanego dziennika Margaret Hastings. W tekcie m in : Doc to

najdelikatniejszy czowiek, jakiego spotkaam, zwaszcza jako lekarz. Pierwszego dnia przyszed do
mnie dopiero pnym wieczorem, po opatrzeniu Deckera. Usun mi z ng bandae, a pod spodem
byo co strasznego. Nogi bardzo krwawiy, bandae przykleiy si wic i nie wiadomo byo, gdzie
jest spalona skra, a gdzie opatrunek. Odrywa je bardzo delikatnie i wci powtarza: Tak si boj,
e bdzie bolao.
Po powrocie do bazy radiooperator Jack Gutzeit poszed do biura dowdcy WAC jak m>
wysany do apteki w niezrcznej misji.
- Maggie prosi o par paczek podpasek - poinformowa najwysz rang dowdc WAC.
Spawia go, pouczajc, e medyczne zaopatrzenie rozbitkw naley do kompetencji komendanta
szpitala. Powlk si do szpitala, skd komendant odesa go do dowdcy WAC. Id do niej. Oni si^
powinni zajmowa wszystkimi babskimi sprawami.
Po kilku wdrwkach tam i z powrotem Gutzeit mia tej zabawy po uszy. Wrci na lotnisko

Sentani i poprosi telefonist o poczenie z dowdc WAC i komendantem szpitala. Z caq

brookysk bezczelnoci powiedzia obojgu:
- Samolot odlatuje za godzin i jeeli nie dostan od was, dziatki, podpasek, dzwoni do
Dowdztwa Si Powietrznych na Dalekim Wschodzie, do generaa Clementa!
Tego dnia w adunku zrzuconym z samolotu znalazo si pl tuzina paczek z podpaskami
W nastpnych dniach dostawy wzrosy dwu-, a potem trzykrotnie.
Zao si, e przychodzio tego codziennie ze dwadziecia paczek - twierdzi M cCoon#.
Tego ranka w zrzutach znalazy si take dowody troski o duchowe potrzeby rozbitkw. Major
Corneius Wa do, katolicki kapelan z Indianapolis, by na pokadzie B-17, ktry poszukiwa i odnalaz - ocalaych z katastrofy. Teraz przygotowa paczk z Bibli, modlitewnikami i racem
Margaret. Religijne pomoce przyday si, gdy Doc i Rammy zajli si ranami Margaret.
To by taki sam zabieg jak u Deckera. Po piciu minutach ciskaam raniec i zaciskaam zby
- pisaa. - To bya kwestia dumy! Postanowiam dorwna Deckerowi. Przez cztery niekoczce si
godziny Doc obskubywa moje nogi, stopy i rk. Nie pakaam i nie wydaam z siebie ^osu. Ale
w rodku bez przerwy daram si wniebo^osy.
Rammy zapamita to inaczej. Musielimy ci, po odrobinie, ci i ci, a pokae si krew.
[...] Pakaa cay czas. Pacze, pacze i pacze. To bolao, kiedy ciem, ale chyba chciaa to ukry.
Bolao. Mnie bardzo bolao.
Zabiegi wyczerpay sanitariuszy, a Margaret i Deckera przykuy do legowisk. Margaret bya ta
obolaa, e musiaa lee na plecach, z podkurczonymi nogami, by ubranie nie ocierao i nie dranio
ran. Mimo cierpie zaczynaa wierzy, e Doc j uratuje.
Przed snem zawoaa jeszcze do caej czwrki: Jak cudownie jest i spa ze wiadomoci, e
wszystko zmierza ku zdrowiu, a nie katastrofie.

18

KPIEL YUGWE
Margaret obudzia si nastpnego ranka zdecydowana pozby si tygodniowego potu, krwi,
pozostaoci po zabiegach i brudu z dungi.
Z wdzicznoci przyja szczoteczk do zbw, ktr Doc Buatao wcisn do kieszeni przed
skokiem O pomoc w kpiei poprosia Rammyego Ramireza. Obieca z radoci, pozostawac
jednak pytanie, gdzie ma si to odby. M cCoomi sanitariusze myi si w zimnym potoku, niespena
sto metrw od wzniesienia, na ktrym Rammy i Doc postawii niewiek wojskow wiosk: namiol
kuchenny i magazyn z odpowiednio poskadanych spadochronw oraz mae dwuosobowe namioty
Wykopai te i osonii atryn. Niepokoi ich jednak pomys samotnej kpiei Margaret w potoku,
a nie chciei narusza jej prywatnoci, krcc si w pobiu.
Rammy rozwiza probem za pomoc powszechnie stosowanej onierskiej wanny, czyi
wasnego hemu Kutykajc na ku ach zrobionych z gazi, by uy oboaej kostce, znaaz po
przeciwnej stronie wzniesienia nieco osonite miejsce, napeni hem wod nagrzan nad ogniskiem,
przynis mydo, rczniki, myjk i may wojskowy mundur zrzucony w ktrym z adunkw specjanie
da Margaret.
Z pomoc McCooma sanitariusze zaniei Margaret do prowizorycznej azienki i zostawii jc
tam, jak sdzii, w cakowitym odosobnieniu. Kiedy jednak cigna brudn koszu i obszarpane
spodnie, i naga namydia myjk, zabierajc si do szorowania, niema natychmiast poczua na sobie
czyj wzrok.

Od ewej: kapra Camio Rammy Ramirez, kapra Margaret Hastings i sierant Benjamin
Doc Buatao (za zgod C. Eara Wa tera juniora).
Rozejrzaam si i zobaczyam tubycw. Stai na ssiednim pagrku. Nigdy nie miaam jasnoci,
czy wytrzeszczaj oczy ze zdziwienia rytuaem, ktry wanie odprawiaam, czy skr, tak rn od

ich wasnej.
McCollom te ich zauway: Umiechai si od ucha do ucha.
Nie mogc ich przegoni, Margaret dzienie dokoczya mycie. Wytara si, nacigna nowe
ubranie i przywoaa swych tragarzy, ktrzy zaniei j z powrotem do namiotu. Codzienna kpie
staa si odtd rytuaem - da niej, a take da mczyzn i chopcw z Uwambo-.
Ju podczas pierwszego spotkania tubycw zafascynoway proste jasne wosy McCooma.
Kpie Margaret okazaa si jeszcze ciekawsza. Jednym z jej staych widzw by mody Heenm
Wandik.
Zobaczyimy, e ma piersi, wiedzieimy wic, e jest kobiet - opowiada. - Odganiaa nas
ruchem rki, ae byo to ciekawe, wic czekaimy, a skoczy.
Kiedy upewnii si, e Margaret to kobieta, wycigni stosowne wnioski. Wci brai
wprawdzie przybyszw za duchy, uznai jednak, e maj do czynienia z kobiet, mczyzn i mem
kobiety-. Mem mia by ich zdaniem Meakae, jak wymawiai nazwisko McCooma.
Rozbitkowie i sanitariusze nie nauczyi si imion tubycw, za to mieszkacy Uwambo prbowai
zrozumie, jak nazywaj si ich gocie. Syszei, jak McCoom zwraca si do Margaret: Maggie
ae da ich uszu brzmiao to jak Yugwe i tak te j nazwai. W dzienniku zapisaa, e szczerze nie
znosia zdrobnienia Maggie, ae podobao jej si, w jaki sposb wymawiaj je tubycy.
Mwia, e deikatnie poykai syaby. Ostatecznie to, co syszaa, przypominao jej nie Yugwe,
a Mah-gy-.
Tubycy nigdy nie zaobserwowai stosunkw seksuanych ani przejaww biszej zayoci
Meakae i Yugwe-Mah-gy. Jak opowiada Heenma Wandik, okreii ich reacje na podstawie
wasnych dowiadcze. W zdominowanych przez mczyzn spoecznociach Dani i Yai zdrowa
kobieta, ktra osigna dojrzao pciow, nie pozostawaa samotna. Ludzie z Uwambo nie
wiedziei, e Margaret skoczya trzydziestk, ae wystarczy rzut oka na jej nagie ciao, by
zorientowa si, e ma wicej ni trzynacie at. Meakae-McCooma uznai za przywdc grupy,
datego sdzii, e jest jego on.
Na niadanie pierwszego ranka w doinie Ear Water z . Puku Rozpoznawczego oraz omii
jego onierzy zjedi racje ywnociowe, po czym Water zabra starszego sieranta Sandyego
Abrenic i dwch sierantw: Hermenegido Caoii i Juana Johnnyego Javonia na - jak t(
okrei - krtki rekonesans, czyi omiomiowy obchd doiny. Napotkai cieki tubycw
i opustoszae wioski, zobaczyi te obok szaku szkieet z rozkadajcym si ciaem, a przy nim
zaman dzid. Przyczyna mierci nieznana - zapisa Water w dzienniku. Podejrzewa jednak, e
zwoki wiadcz o czstych bitwach i o atakach wroga na pas ziemi niczyjej, gdzie poprzedniego
dnia wydowai.
Tego dnia Water po raz pierwszy zobaczy tubycz kobiet. Z zapisu w dzienniku przebija
surowa ocena czowieka Zachodu: Bardzo nieadna fryzura, zapuszczone wosy; zreszt duo
rzadsze ni u mczyzn. Wok krocza i intymnych czci ciaa nosia un i skp opask - i nic
ponadto. Wygdaa, jakby bya w ciy.
Tymczasem onierze pozostai w obozie skonstruowai ze spadochronu namiot chronicy sprzt
przed deszczem Cyrk przyjecha - skomentowa to Water po powrocie. Po poudniu C-47 zrzuci
wod, zaopatrzenie i co najwaniejsze, pakiet istw z domu. Water, wci podekscytowany
przygod, zapisa: Wszyscy s w dobrym nastroju [...]. Zanosi si na jedno z najciekawszych
wydarze w naszym yciu.

Komandosw urzdzajcych obozowisko cay czas obserwowaa gromada udzi z rejonu Wosi.
Bisko, bezustanne dotykanie, zapach coraz bardziej irytoway onierzy. Water wyceowa
karabin w powietrze.
Oddaem kika strzaw, eby zobaczy, jakie wraenie wywrze to na tubycach. Wikszo
z nich uciekaa pdem, a znika nam z oczu. W ady dowdcy posza reszta; kto wypai nawet
z thompsona, synnego tomigana. Tubycy gnai jak oparzeni, jak to uj Water, doroi mczyni
deptai po modszych chopcach. Niektrych onierzy to bawio, ae Water przerwa strzeanin.
Waii z broni tak sobie, da jaj, eby pogoni tamtych, eby wrzeszczei i takie tam - opowiada.
Huk przerazi tubycw, ktrzy jednak, jak zanotowa Water, nie zdawai sobie sprawy z siy
raenia nowoczesnej broni. Bardziej bai si, gdy onierze brai do rk patyki abo gazie
przypominajce dzidy.
Nieco pniej Afred Bayon, zwaisty sierant, mionik cygar i dypomowany medyk, poszed,
otoczony grup ciekawskich, nad rzek Baiem i tam ustrzei z karabinu kaczk z przeatujcego
stadka. Znaei j tubycy, a Bayon przynis do obozu. W notatce z tego dnia Water chwai
doskona koacj z pieczon kaczk. O miejscowych napisa: Teraz, jak przypuszczam, wiedz,
e nasza bro potrafi zabija-.
Ponad szedziesit at pniej ostrzegawcze strzay oddane przez komandosw i kaczka, ktr
upoowa Bayon - przez tubycw nazywany Weyonem - wci tkwiy w pamici starych
mczyzn, wwczas chopcw ogdajcychto widowisko na wasne oczy.
Pewien mczyzna o imieniu Mageam poszed do obozu biaych udzi - opowiada Lisania
Mabe. - Znaaz si zbyt bisko i biai si rozzocii, strzeai, eby go odpdzi. Nie znaimy tegc
dwiku, wic uciekimy [...]. Potem Weyon zabi kaczk. Zrozumieimy wtedy, e zrobi to
z broni-.
Kiku tubycw pamitao te wdrwki Wa tera po terenach Wosi. Kiedy zatrzyma si
w miejscu zwanym Pika, niema na skraju ziemi niczyjej i terytorium wroga. Uznai wtedy, e ceowo
stan tam na stray. Potraktowai to jako akt odwagi i ostrzeenie da przeciwnika. W hodzie da
jego wyjtkowej dzietnoci nazwai go Pika.
Pika duo strzea, eby wrg wiedzia, e nie ma po co przychodzi - wspomina Ai Baga. Podobao nam si, kiedy Pika tam szed. Mwiimy mu, eby tam zosta, bo wtedy wrogowie nas nie
zaatakuj-.
Narekesok Logo, o yastym ciee ze starymi biznami od strza, zapamita pobyt komandosw
jako czas pokoju. Pika i Weyon stai z broni, wic wrogowie nas nie napadai-.
Rwnie pamitna da tubycw okazaa si budowa atryny - dou osonitego namiotem.
Miejscowe obyczaje wymagay, by czynnoci fizjoogiczne zaatwia dyskretnie, w dungi abo
w wysokiej trawie. Wstrt, z jakim tubycy patrzyi na dom z inalugu - stosem odchodw w rodku,
by niewtpiwie duo wikszy ni obrzydzenie, jakie budzi w onierzach stan higieny w tych
stronach^.
Nastpny dzie, wtorek 22 maja, Water rozpocz od niadania zoonego z szynki, jajek,
herbatnikw i marmoady popitych gorc czekoad. W pitce onierzy, z ktr wyrusza w drog
do obozu rozbitkw, znaei si kapra Custodio Aerta oraz czterej sieranci: Hermenegido Caoii,
Fernando Dongao, Juan Johnny Javonio i Don Ruiz. W bazie pozostawai: sierant sztabw;
Sandy Abrenica, sierant Afred Bayon i sierant Roue Yeasco.
Water zwerbowa grup Dani jako tragarzy i przewodnikw. Upewni si, e zrozumiei, dokd

chce dotrze, i z ca ekip dziarsko wymaszerowa z bazy.

Po trzech godzinach nieprzerwanej wspinaczki po zboczu zrobili przerw na lunch Walter
wycign dziennik. Bg jeden wie, dlaczego gry s tak wysokie - zapisa. - Teraz bdziemy znw
schodzi na d. Minlimy kilka tubylczych wiosek, przy kadej z nich musielimy si zatrzymywa,
eby ludzie mogli si zebra i zaspokoi swoj ciekawo. Grupki przewodnikw pojawiay si
i znikay, jako e najwyraniej nie oddalaj si zbytnio od swoich wiosek.
Rozbili obz na noc po przejciu mniej wicej - jak oceniali na oko, bez map - siedmiu mil.
Walter instynktownie czu, e ze strony tubylcw nic im nie grozi - w dzienniku przelotnie
wspomnia o ich dzidach i strzaach; jedyne ich narzdzia tnce to kamienne topory - zanotowa.
Komandosi potrzebowali wypoczynku przed zaplanowan na nastpny dzie drog, dlatego, ku ich
uldze, Walter zapowiedzia, e nie bd tej nocy wystawia wart.
Decyzja o rezygnacji z wart okazaa si suszna; noc mina spokojnie, cho nie tylko dlatego, e,
jak zapisa Walter, tubylcy byli nastawieni bardzo przyjanie -. Nie wiedzia, e szefowie plemion
yjcych na trasie z bazy w rejonie Wosi do grzbietu Ogi, gdzie rozbi si samolot, zawiesili na czas
ich przejcia wrogie dziaania, by szstce wdrowcw zapewni bezpieczestwo.
Ogosili owiadczenie, z w a n e e nikt ich nie zaatakuje - opowiadaa Yunggukwe
Wandik, crka Yaraloka Wandika, szefa wioski Uwambo. - Powiedziane byo: - Nie zabijajcie ich.
To s duchy. Nie zabijajcie ich. To nie s ludzie. Gdyby nie maga, setki uzbrojonych w dzidy
wojownikw, ktrych miejscowy wdz m ^ wezwa w kadej chwili, otoczyyby i zmasakroway
szeciu picych onierzy.
Nie wszyscy zaakceptowali maga. Ludzie z doliny mieli silnie zakorzenione poczucie wasnoci
terytorium, oznaczonego wyranymi granicami, dlatego nie kademu odpowiadaa wizja obcych
wczcych si po okolicy Niektrzy uwaali, e zabicie ich to dobry pomys - opowiadaa
Yunggukwe Wandik. Gdyby nie kolor skry - i to raczej biaego Waltera ni ciemniejszych
Filipiczykw z Ameryki -m a g a mogaby nie wystarczy. Mylicie, e widzielimy wczeniej
bia skr? Ludzie si tego bali.
P o m i m o g r u p i e Waltera zdarzao si spotka z wyran niechci mieszkacw mijanych
wiosek. Par razy po prostu wyszli na ciek i zatrzymali nas - opowiada. - Nie chcieli, bym^
wchodzili do ich wsi. Przypisywa t obronn postaw obawom o ony, ktrych byo zbyt mao.
Razem z Sandym Abrenic doszlimy pniej do wniosku, e bali si, bymy im nie ukradli kobiet.
To si zdarzao w tamtych stronach. Midzy plemionami dochodzio do takich kradziey.
Tubylcy blokujcy ciek, o ktrych opowiada Walter, przywodz na myl konflikt zakoczony
strzaami i mierci podczas wczeniejszej o siedem lat wyprawy Archbolda. Nie wiadomo, czy
Walter i jego ludzie mijali te same wioski, ale komandosi nigdy nie znaleli si w sytuacji, gdy - jak
eufemistycznie okrela strzelanin Archbold - demonstracja siy nie wystarczaa, a spotykani
przez nich tubylcy albo nie syszeli o tamtych wydarzeniach, albo z jakich nieznanych powodw
postanowili si nie mci.
Walter nie wiedzia o ekspedycji Archbolda i nie znal legendy Uluayek o duchach z nieba i lianie
opadajcej do doliny, nie zdawa sobie wic sprawy, e tubylcy maj powody, by podejrzewa ich
o przemoc, kradzie wi i porywanie kobiet. Wola, o ile to w ogle byo moliwe, unika
stosowania siy. Co do wi, nie byo czasu na pieczenie. A tubylczych kobiet nie chcieli wcale
Zreszt trzymay si z daleka. Poza tym zapowiedziaem chopakom, e absolutnie nie ma mowy.
Skdind nie wydaje mi si, eby ktrakolwiek z nich m o^a si im spodoba.

Walter, zmachany, spa ^boko Nastpnego ranka, po niadaniu, wszyscy wypatrywali samolotu
z zaopatrzeniem, w nadziei, e zostan namierzeni i odbior nowe dostawy. W przekonaniu, e s
zaledwie o krok od obozu rozbitkw, zaczli dzie w doskonaych nastrojach. Jednak samolot nie
przylecia, a ostatnia grupa tragarzy na nic si nie przydaa. Pki co wicej przysparzaj kopotw
ni korzyci, pisa, bo nie chc nosi.
Zwinli obz i ruszyli dalej, pewni, e udao im si wytumaczy ostatniej grupie przewodnikw,
dokd zmierzaj. Jednak po dwunastu milach trudnej drogi wrcili do punktu wyjcia. Optymistyczny
ton zapisw w dzienniku Waltera gdzie si ulotni. Nie zrozumieli, e chcemy dotrze do wraku,
a nie z powrotem do obozu. Jestemy, najdelikatniej mwic, lekko zniechceni. Za pno si
zatrzymalimy i zapa nas deszcz, przemoklimy do suchej nitki. Rozbilimy obz i zjedlimy
kolacj. Cholerny pech.
Trzeciego dnia wdrwki obudzili si zmarznici, przesiknici wod i zmczeni. Skoczya si
ywno, obliczona na jeden do dwch dni drogi. Wci nie wiedzieli, gdzie si waciwie znajduj;
szli, kierujc si szstym zmysem Waltera i nawigacj zliczeni ow, ktra pozwala ustali pooenie
na podstawie drogi przebytej od ostatniej znanej pozycji, w tym przypadku obozu-bazy. Zmierzali
w stron obnienia midzy dwoma grzbietami, sioda, jak mwi Walter.
le to wyglda - zanotowa. - Zjedlimy ostatnie racje i wci jestemy daleko od celu.
Zwinlimy obz, cay czas idziemy w gr, w kierunku sioda, ktre jest gdzie na szczycie tego
kanionu. Wreszcie przed poudniem nawiza kontakt z samolotemi zada zaopatrzenia. Nadal szli
przed siebie, bez jedzenia. Najczciej wycinali sobie drog, brnc przez krzewy i wysokie trawy.
Krtka kpiel w zimnym potoku odrobin ich odwieya, ale nie na dugo. Mimo wyczerpania szli
przed siebie, cay czas w gr i w gr.
Pnym popoudniem zaczo pada. Koo pitej niedoszli ratownicy, przemoczeni, zmarznici
i ^odni rozbili obz. Wycignli piwory i poszli spa bez kolacji.
Bg jeden wie, gdzie jest ostatni grzbiet - zapisa tego wieczora Walter. - Wytrzymamy w tych
warunkach jeszcze par dni, ale do cholery, chciabym wiedzie, gdzie jestemy. Nie podoba mi si
to aenie w kko bez mapy.

19

SHOO, SHOO BABY

Obudzili si wczenie, z burczeniem w pustych brzuchach, ale na niadanie musiay im
wystarczy gorca woda i nadzieja. Najpilniejsze byo teraz odebranie zrzutu z racjami
ywnociowymi. Walter prbowa przez walkie-talkie przywoa przelatujcy w pobliu C-47, cho
obawia si, e z gry trudno bdzie dostrzec ich obozowisko na skraju dungli. Gdyby powdrowali
w stron polanki rozbitkw, las skryby ich jeszcze szczelniej. Zostali wic na miejscu, rozmawiali
i czekali.
W kocu nas dostrzegli - zapisa Walter w dzienniku w pitek, 25 maja; po raz pierwszy od
dwch dni z nutk optymizmu. - Zrzucili ywno. Dawno nie spotkao mnie nic rwnie miego.
Odnalelimy zrzuty; dowiedziaem si te, e jestemy 2 mile [ponad 3 km] na zachd od wraku.
Walter, wyrodniay, objad si w nadmiarze. Odchorowa obarstwo, gdy zwinli obz:
Pierwsza godzina bya okropna. Za duo zjadem. Konsekwentnie par jednak do celu, niecc
wolniej ni zwykle i z przerwami. Po kilku godzinach dotarli do grani i zaczli zejcie w d.
Wierzyli, e cel jest blisko-.
Radiooperator z samolotu 311 zawiadomi rozbitkw, e komandosi s niedaleko: Earl niedugo
do was dotrze, usyszycie go-.
Pnym popoudniem rozle^o si - jak napisaa Margaret - charakterystyczne ujadanie
tubylcw. W miar jak haas si przyblia, na pierwszy plan wybija si niepowtarzalny
amerykaski ^os:
Shoo, shoo my baby, Shoo.
Goodbye baby, don ty o u ery no mor.
Your big tali papa s o ff to the seven seas.
Walter z werw kroczy w stron obozowiska; wymachujc noem bolo, torowa sobie drog
i piewa najnowszy przebj sistr Andrew Shoo, Shoo Baby.
Pierwsze zapisane w dzienniku Margaret wraenie ze spotkania z Walterem graniczyo
z zauroczeniem: Jak olbrzym nadchodzi ciek na czele swych filipiskich chopcw i eskorty
wszdobylskich tubylcw. Przybywa jak wiey, silny powiew bryzy. By nie tylko wietnym,
sprawnym oficerem, ale czowiekiem-orkiestr. W dwie minuty po jego wejciu cay obz by
w ruchu-.
Doc i Rammy wybiegli z namiotw na powitanie kolegw. Walter cieszy si, e znalaz
rozbitkw, a widok sanitariuszy go uszczliwi. Wiedziaem, e s cali i zdrowi, ale chciaem ich
zobaczy i jeszcze raz pogratulowa, po pierwsze skoku, a po drugie dobrej roboty, jak wykonali
I po prostu znw by razem Wszyscy czulimy to samo. Wszyscy si o nich martwilimy-.
Margaret obserwowaa, jak Walter i dwaj sanitariusze obejmuj si, radonie poklepuj po

plecach i ciskaj sobie donie. Ci ludzie uwielbiali go i byo to najwyraniej uczucie wzajemne zanotowaa-.
Walter tymczasem musia zauway, e Margaret, mimo fryzury ( la dungla, wychudzenia
i obrae, to cakiem adna dziewczyna.
Grupa skadaa si teraz z dziesiciu mczyzn i jednej kobiety; Walter kaza swym onierzom
rozstawi kolejne, mae, dwuosobowe namioty do spania. Stan te duy, w ksztacie piramidy,
0 bokach blisko piciometrowej dugoci, sucy jako kwatera gwna, kantyna i klub dwch
oficerw - Waltera i McColloma - oraz dziewiciu onierzy, w tym jednej kobiety.
Rycho tu obok, na prowizorycznym maszcie zawisa amerykaska flaga; obz sta si tym
samym poficjaln baz wojsk ldowych USA. W ktrym z zapisw dziennika Walter nazwa go
zagubion placwk Szangri-La. Gwiadzista flaga powiewa teraz nad grskim pasmem Oranje
Jako pierwsi biali ludzie, ktrzy pojawili si w tym miejscu, moemy uzna je za terytorium Wuja
Sama, ale jest mao prawdopodobne, by spodobao si to Australijczykom-.
Po kpieli w potoku i kolacji podanej przez McColloma Walter wycign tali kar1
1 zorganizowa partyjk pokera i remika, ktre na stae weszy pniej do rozkadu dnia. Margaret nie
graa w pokera, wolaa bryda, ale niezmiennie bawiy j wygrane i przegrane w tysicach
dolarw w kolejnych partiach. Z braku etonw grali na papierosy i zapaki do przypalania
wygranych. Obstawiaa, naladujc luzacki styl sieranta Hermenegildo Caoili, ktry blefowa ja
szalony z par trjek. Caoili by niezmordowany we wszystkim, co robi; kiedy nie wygrywa albo
przegrywa w karty, zarabia na ksyw Supermen albo Iron Man z racji mocnej budowy
i imponujcej wytrwaoci w pracy.

O:

Amerykaska flaga nad placwk w Szangri-La (za zgod B.B. McCollom).

Grali przy zaimprowizowanym stoliku w duym namiocie. Walter gotowa si na widok poczyna
Margaret. Irytowao go, e uparcie nie chce nauczy si regu gry.
- Kobietom powinno si prawnie zakaza grania w pokera! - wrzasn-.
Nie zrobia te na nim wraenia wymyona przez Margaret, podobna do pokera gra, ktr
nazwaa Deuces Wid, Ro Your Own and Fiery Cross-. Gra, zrozumiaa jedynie da swej

wynalazczym, stanowia mieszank dokerw i szans graczy na uoenie moliwie najlepszej rki
z wykorzystaniem pitnastu kart.
- Maggie, nie umiesz gra w karty-.
- Wanie e umiem!
- Moe potrafisz gra w bryda; ja nie. Gramy w pokera, wic jest tu jedna para, trjka, strit,
kolor i tak dalej.
Zdaniem Waltera Margaret nigdy nie zdoaa zapamita rankingu rk w pokerze, od najlepszej
do najgorszej. Wiecznie si kcilimy, b o ja wiedziaem, do czego dobieraem, a ona nie.
Wedug Margaret Walter zoci si, bo pozowa na macho. Kapitan gra tak zaarcie, jakby
chodzio o prawdziwe pienidze - zanotowaa - a kiedy wybefowaam go z duej puli, wpada we
wcieko.
Po kartach komandosi, rozbitkowie i cz tubylcw oddawali si wieczornym rozrywkom.
Margaret piewaa piosenki kobiecego korpusu, a komandosi prezentowali swoje talenty wokalne
w pieniach miosnych z Filipin Tubylcy grali na jedynych instrumentach widywanych i syszanych
w Szangri-La: prostych drumlach, ktrych dwik brzmia dla udzi z zewntrz jak monotonne
zawodzenie pogrzebowe. Ale gwiazd numer jeden by zawsze komendant obozu.
Walter jest zupenie niepowtarzalny - pisaa Margaret. - Czsto po kolacji dawa
przedstawienie - ogldalimy wtedy teatr jednego aktora. Potrafi wspaniae naladowa
piosenkarza radiowego albo wykonawc z nocnego klubu. Potem piewa popularne przeboje, a my
siedzielimy urzeczeni - wszyscy, cznie z tubylcami. Najbardziej lubi Shoo, Shoo Baby.
Fantastycznie dziaa na morale grupy. W jego obecnoci przygnbienie mijao kademu.
W miar jak Margaret odzyskiwaa zdrowie, wraca jej te wszelkiego rodzaju apetyt. Walter
rycho zacz odnosi silne wraenie, e pociga j seksualnie. Odbiera sygnay, e Margaret
oczekuje z jego strony jakich krokw i szuka okazji do spdzania z nim czasu. Niewykluczone, e
troch go to kusio, ale, jak zdecydowanie twierdzi, nigdy do niczego nie doszo. Powanie
traktowa zarwno swoje maestwo, jak i rol dowdcy operacji. Nigdy nie rozmawia o tym
z Margaret, ktra jednak najwyraniej sama wyczua sytuacj.
Jak pniej opowiada, nie pokn haczyka i Margaret przeniosa zainteresowanie na jednego
z jego onierzy - sieranta Dona Ruiza.
Walter nie by pruderyjny - niewiele at wczeniej, w liceum w Los Angeles, ucieka z lekcji do
nocnych klubw ze striptizem - i nie obchodzio go, co szeregowi onierze robi w wolnym czasie.
Czu si jednak odpowiedzialny za wszystko, co dziao si pod jego okiem w Szangri-La. Wiedzia,
e nie ma tam adnych rodkw antykoncepcyjnych i nie yczy sobie niespodzianek.
Nie bardzo wiedzc, jak postpi, zasign rady McCooma.
Liczyem na to, e powie Margaret, by zostawia chopakw w spokoju. Jeden z moict
najlepszych podoficerw, Don Ruiz, by najprzystojniejszym facetem w oddziale i nie tylko. Maggie
troch zagia na niego parol i par razy prbowaa go uwodzi.
Ruiz, rozdarty midzy zainteresowaniem Margaret i szacunkiem dla kapitana, znalaz chwil na
rozmow z Walterem w cztery oczy.
- Kapitanie, co mam robi?
- Zostaw j do cholery w spokoju. Odsu si, po prostu si odsu.
Flirt trwa, ale o ile Walter m ^ si zorientowa, pozosta nieskonsumowany.
Po rozmowie z Ruizem Walter zebra wszystkich i jasno zapowiedzia: Jeli ktokolwiek
sprbuje si do niej dobiera, jak mi Bg miy, bdzie z miejsca zdegradowany do szeregowca.
Musiaem par razy przypomnie swoim chopakom, e absolutnie nie zamierzam wywozi std

ciarnej kobiety. [...] Zepsuoby mi to opini na amen W tej sprawie musiaem by twardy.
Nazajutrz po przybyciu na poank Water przygda si, jak Doc i Rammy wyuskuj i odcinaj
patki martwiczej skry z ran Margaret i Deckera. Z podziwem pisa w dzienniku o prac>
sanitariuszy: obaj zasuyi na najwysze uznanie. Jednak wystarczy rzut oka na obraenia, by
poj, e nadzieja na szybki powrt do bazy w duej doinie bya ponna. Water zakada, e spdz
na poance tydzie, moe troch wicej, a i tak bd zapewne musiei nie oboje pacjentw kawa
drogi, przynajmniej przez dung i w d stromego grskiego stoku.
Tego dnia, tu przed por unchu, samoot dostarczy im zwyk porcj zapasw, a take ksiki
i czasopisma - da zabicia czasu. W zrzucie komandosi znaei te wszystko, czego potrzebowai do
wykonania koejnego zadania - ceremonii pogrzebowej: dwadziecia jeden wieo wybitych
srebrnych tabiczek tosamoci, dwadziecia drewnianych krzyy i jedn gwiazd Dawida. Wedug
danych wojska wrd ofiar katastrofy byo szesnacie osb wyznania protestanckiego, czwrka
katoikw i jedna ydwka, sierant Bee Naimer z Bronxu. Znacznie pniej okazao si, e drugi
gwiazd naeao zrzuci da sierant Mary Landau z Brookynu.
Z pokadu samootu 3 tego dnia wypychaa zrzuty sierant Ruth Coster. Obowizki nie
pozwoiy jej uczestniczy w ocie Gremina i w katastrofie stracia najepsz przyjacik, sierant
Heen Kent. Tyko w ten sposb m o^a jeszcze co zrobi da Heen; od tej chwii pozostawao jej
wycznie piegnowanie pamici.
W niedzie 27 maja, dwa tygodnie po ostatnim ocie Gremina, Water obudzi si o sidmej
rano, zjad soidne niadanie i razem z picioma sierantami: Buatao, Caoii, Dongao, Javonic
i Ruizem wyruszy na miejsce tragedii. Kierujc si szczegowymi instrukcjami McCooma
prbowai przej szakiemrozbitkw w przeciwn stron. Podchodzii w gr, trzymajc si koryta
potoku; nie miei jednak pewnoci, ktry z jego dopyww uzna za waciwy. Zostawii sprzt
i pozostae bagae w atwym do odnaezienia punkcie i rozdzieii si - Water i Ruiz poszi jedn,
a reszta drug drog. Wdrowanie przez dung okazao si niemoiwe, zwaszcza e nikt nie
wiedzia, w ktr stron zmierzaj. Po kiku godzinach wrcii wyczerpani do obozu. Co gorsza,
Water nacign podczas wspinaczki minie w pachwinie.
Nastpnego dnia wysa Caoii i Javonia na poszukiwanie miejsca katastrofy, ae i oni wrcii
z niczym Wiedzia, e potrzebny jest mu kto, kto ju tam by. W kocu na czee grupy
poszukiwawczej stan McCoom. Szed, kierujc si korytem rzeki i charakterystycznymi punktami
Gdy spostrze pasma wosw zaptane w iany i krzewy, zorientowa si, e s bisko. Pamita, e
dugie wosy Margaret czepiay si roin, kiedy wyruszai w stron poanki, i e ostrzy^ dziewczyn
swym scyzorykiem. Idc tym adem, dotari wprost do spaonych i zmiadonych szcztkw
Gremina.
John zatrzyma si w miejscu, gdzie samoot zacz kosi drzewa i wydar ogromn dziur
w zieonym dachu dungi. To tam - pokaza komandosom Sam nie chcia ju patrzy; nie chcia
widzie szcztkw brata, dowdcy, pukownika Petera Prossena ani swoich przyjaci, koegw
i wsppasaerw.
Wieczorem tego dnia opisywa sytuacj Waterowi na podstawie reacji komandosw, ktrzy
odbyi wdrwk razem z nim. Informacja porucznika Maca o wraku brzmi bardzo przygnbiajco.
Zidentyfikowa mona tyko trzy ciaa - kapitana Gooda, sierant Besey i szeregowej Hanny (obi
z WAC). Pozostae ciaa s spa one i nie do rozrnienia. Na razie nie ma daszych decyzji. Kiki
dni pniej Water otrzyma przez wakie-takie rozkaz: wrci na miejsce katastrofy i pochowa
ofiary.

Wyruszyli zaraz po wschodzie soca, do szcztkw Gremlina dotarli przed poudniem

Walterowi towarzyszyo piciu komandosw, z ktrymi przeszed z duej doliny. McCollom nie
chcia docza do grupy pogrzebowej, a Margaret i Beckerowi nie pozwala na to stan zdrowia.
Mimo instrukcji McColloma w gstej dungli minli Gremlina w odlegoci kilkunastu metrw
i nawet go nie zauwayli.
Pochowali Laur Besley i Eleanor Hann obok siebie, na cmentarzu. Potem pogrzebalimy
kapitana Gooda i wykopalimy wsplny grb dla osiemnastu niezidentyfikowanych osb - zapisa
Walter.
Relacja z wydarze tego dnia rnia si tonem od dotychczasowych zapisw w dzienniku.
Skakali do Szangri-La w poszukiwaniu przygody i w misji ratunkowej. Teraz, w trakcie smutnych
obowizkw, odczuli ogromtragedii:
Osiemnacie cia tworzyo mas nie do rozrnienia; wikszo z nich zostaa cakowicie
skremowana przez ogie i temperatur. W tych okolicznociach bya to najlepsza forma pogrzebu.
Musielimy zaoy maski, bo odr by straszliwy. Nie robi na mnie wraenia martwe kobiety, ale
nagie martwe kobiety to zupenie inna sprawa. Poza tym ciaa leay tam blisko miesic. Po
pochwku zrobiem kilka zdj wraku i grobw. Jeden Bg wie, jak mona byo w ogle przey
i wydosta si z samolotu. Nigdy w yciu, ani przedtem, ani potem, nie widziaem tak zniszczonej
maszyny.

Jeden z krzyy ustawionych przez ekip dokonujc pochwku w pobliu wraka Gremlina (za
zgod C. Earla Waltera juniora).
Zasypali groby, wbili w wilgotn ziemi krzye i gwiazd Dawida, i umiecili na nich tabliczki
identyfikacyjne. Zrobio si pne popoudnie, soce ju zachodzio, a jego ostatnie promienie
owietlay zbocza gr. Na dungl opada nocna m^a.
Przez cay czas, gdy pracowali, kry nad nimi wojskowy samolot z dwoma duchownymi na
pokadzie. Jednym by pukownik August Gearhard, katolicki ksidz z Milwaukee, bohater I wojn}
wiatowej, odznaczony Distinguished Service Cross, najwyszym po Medal of Honor odznaczenien
w armii amerykaskiej. Razem z nim lecia podpukownik Car Meberg z Dayton w stanie Ohio
ktry odprawi naboestwo protestanckie. Ktry z nich odmwi te ydowskie moditwy za Bee
Naimer i - nie wiedzc o tym - za Mary Eandau^.

z ^bokoci woam do Ciebie, Panie - modli si ksidz Gearhard, a jego sowa prze>
wakie-takie docieray na cmentarzyk przy wraku i do obozu rozbitkw. Kapelan Corneius Wado,
ktry w jednym z pierwszych zrzutw dostarczy ocalaym Pismo wite i modlitewniki, mwi
pniej, e nigdy wicej nie by wiadkiem sceny tak penej spokoju, pikna i ycia.
A oto zapis w dzienniku Margaret: Nigdy adne uroczystoci pogrzebowe nie byy tak smutne
i nie wywary na mnie takiego wraenia jak te, przekazywane przez radio z samolotu. Gdy ksidz
razem z pastorem i rabinem odprawiali aobne naboestwo za tych, ktrzy zginli na szczycie gry,
siedzielimy wok odbiornika, w ciszy i wielkiej pokorze. W pokorze, bo ocalelimy, podczas gdy
tyu innych zgino. Porucznik McCoom, ze zwieszon ^ow , by jak zawsze opanowany. Ale
sierant Decker i ja wspczulimy mu caym sercem Na jednym z tych biaych krzyy, tam, na
okrutnej grze, przybito tabliczk identyfikacyjn jego brata bliniaka, porucznika Roberta E.
McCooma, z ktrym tylko mier m o^a go rozczy.
Grupa dokonujca pochwku zesza do obozu, stajc po drodze na chwil, by si wykpa
w potoku, ale bez porzdnego myda i gorcej wody nie mogli zmy z mundurw odoru mierci.
Pniej Walter poprosi zaopatrzenie o nowe mundury; te, w ktrych pracowali na cmentarzu,
wyrzucili. Po kpieli onierze zjedli pny lunch; Walter, zamylony, zrezygnowa z posiku.
Tego wieczora w obozie McCoom trzyma si na uboczu. Walter, Margaret i Decker wdali si
w dug dyskusj o wicie, na ktrym toczy si wojna. Decker po jakim czasie da sobie spokj
i poszed do namiotu, ale Walter i Margaret spierali si do pnej nocy na temat polityki i wojska.
Chyba uwzia si na wojsko i nie sucha adnych racjonalnych argumentw - pisa. - Boe, ale
ona jest uparta.
Czu jednak do niej szacunek. Margaret to naprawd rwna dziewczyna - mwi pniej. Miaa dobrze w ^ow ie i bya odwana. Moliwe, e jako jedyna kobieta w otoczeniu tak wielu
mczyzn nie moga si poddawa. Nigdy jednak nie suchaa nikogo, kto prbowa jej co
powiedzie!.
Gona sprzeczka nie dawaa innym zasn. Dyskusja trwaa, dopki Rammy nie krzykn, e
mina pnoc. Skoczyo si na niczym i poszlimy spa - zanotowa Walter.
Mieszkacy Uwambo obserwowali, jak istoty, ktre brali za duchy, odbyway kolejne wdrwki
na szczyt grzbietu Ogi. Tubylcy palili swych zmarych i nie rozumieli rytuau chowania w ziemi. Nie
mieli adnych wasnych symboli religijnych, nie pojmowali wic znaczenia krzyy i gwiazdy
Dawida.
Kiedy wspinali si na gr, sdzilimy, e chc sprawdzi, czy wida stamtd ich domy wspominaa Yunggukwe Wandik.
Zanim na Nowej Gwinei dopeniono obrzdw pogrzebowych. Departament Wojny Stanw
Zjednoczonych wysa dwadziecia cztery telegramy do najbliszych zaogi i pasaerw Gremina.
Wszystkie - poza trzema - zaczynay si od standardowo stosowanego w wojsku zawiadomienia
o mierci: Sekretarz Wojny z ^bokim alem zawiadamia.... W dwudziestu jeden rodzinach, ktre
z nadziej wywiesiy w oknach flag z bkitn gwiazd, zapanowaa aoba, a zamiast bkitnej
pojawia si gwiazda zota.
Margaret Nichoson z Medford w stanie Massachusetts, matka majora Georgea Nichosona
otrzymaa listy kondolencyjne od trzech najwyszych rang amerykaskich generaw: Douglasa
Mac Arthura, Cementsa McMuena i H.H. Hapa Arnolda. W gr m ^ wprawdzie wchodzi bi
pilota, ale rola Nichosona w katastrofie nie bya do koca znana. Nawet gdy wyszo na jaw, e

w pojedynk pilotowa samolot, Siy Powietrzne nigdy nie ustaliy ostatecznie, kto by winier
katastrofy. Rozmowy o ledztwie ucichy, a w oficjalnych dokumentach niejasno sugerowano, e jej
przyczyn byy na^e prdy zstpujce.
Hap Arnold, genera Si Powietrznych US Army, napisa w licie do matki majora Nicholsona, (
jej syn zgin, lecc w subie dla Kraju. Moe by Pani dumna z roli, jak syn Pani odegra
w realizacji zada swojej jednostki - te sowa skierowa do pani Nicholson dowdca Fee-Ask
McMulen. Niech pociech dla Pani bdzie fakt, e zgin w subie dla naszego kraju, dla sprawy
ktra w chwili zwycistwa uwolni od ucisku wszystkie narody - tak brzmia list od generaa
MacArthura.
Oficjalne zawiadomienia skierowane do rodziny McCollomw podkrelay rozdzielenie braci
bliniakw. Telegram z kondolencjami otrzymaa moda ona Roberta. Zupenie inny list dostali jej
teciowie, jako najblisi Johna. By spenieniem ich marze, podobnie jak wiadomoci przekazane
rodzicom Kena Beckera w Kelso w stanie Waszyngton i owdowiaemu ojcu Margaret, Patrickowi
Hastingsowi w Owego w stanie Nowy Jork.
27 maja 1945 r., po trzech dugich dniach od chwili, gdy przyszed pierwszy telegram
o zaginiciu Margaret, Patrick Hastings otworzy list z wojska, informujcy o otrzymanii
potwierdzonego zawiadomienia wskazujcego na to, e Paska crka nie zagina, jak pierwotnie
donoszono, ale zostaa ranna w katastrofie lotniczej [...] i znajduje si w bezpiecznym miejscu. List
zapowiada aktualne komunikaty o akcji ratunkowej i stanie zdrowia Margaret.
Cig dalszy nastpi dwanacie dni pniej, kiedy Patrick Hastings otrzyma ju bardziej pc
ludzku sformuowany list od kapelana Corneliusa Waldo z Hollandii. Dotara ju do Pana
wiadomo, e Pana ukochana crka Margaret w cudowny sposb ocaaa z katastrofy samootu.
Zwaywszy, e uratowani znajduj si w niedostpnym miejscu, upynie troch czasu, nim wrci do
bazy i bdzie m o^a sama do Pana napisa. Rozmawiaem z ni przez radio w dniu, kiedy zrzuciim^
zaopatrzenie i komandosw. Mimo strasznych przey czuje si zupenie dobrze.
Kapean nie wspomnia o oparzeniach, ranach i gangrenie ani o tym, e wojsko wci nie
wiedziao, jak sprowadzi Margaret, jej wsptowarzyszy i ratownikw z powrotem do Hoandii.

20

HEJ, MARTO!
Po uroczystym pochwku w obozie rekonwalescentw nastpiy dni rutynowych zabiegw,
posikw, lektury, kart i dyskusji, wyznaczane regularnymi zrzutami zaopatrzenia i spotkaniami
z tubylcami. Walter chcia jak najszybciej wrci do wielkiej doliny i o tym rozmawia przez radio
z majorem Georgeem Gardnerem, nadzorujcym dostawy z pokadu 311. Liczy na transpor!
mi^owcem, co oszczdzioby im niesienia Margaret i Beckera, czy te czekania, a stan zdrowia
pozwoli tej dwjce na marsz o wasnych siach.
Nadzieje na mi^owiec mona byo uzna za pobone yczenia, skutek zmczenia Waltera
i brakw w wiedzy o lotnictwie albo za wszystko naraz. Gdyby mi^owiec m ^ przelecie ponad
otaczajcymi ich grami, eby przewie rozbitkw i komandosw do obozu w duej dolinie,
zapewne m ^by te zabra ich z dungli, choby po jednej lub dwie osoby. Gdyby takie rozwizanie
wchodzio w gr, pukownik Elsmore i inni czonkowie sztabu ratunkowego w Hollandii nie
potrzebowaliby pomocy Waltera, sanitariuszy i caej grupy komandosw.
Zapewne przyczyn ponawianych przez Waltera prb o helikopter - ujawnion kilka razy
w dzienniku - bya nadzieja na jak najszybszy powrt do Hollandii. Walter liczy, e uda mu si
przeku sukces z Szangri-La na przydzia na front, i chcia niezwocznie uy tej karty w rozmowie
z dowdztwem
Coraz bardziej niecierpliwie czeka wic na odpowied Gardnera w sprawie m i^owca i na
decyzj sanitariuszy, kiedy pozwol ruszy pacjentw; dziennik wyranie odbija jego nastroje:

Namiot dowdztwa na polance w dungli; od lewej: John McCollom, Ken Decker, Ben Bulatao
i Camilo Ramirez (za zgod C. Earla Waltera juniora).
29 maja 1945. Postanowiem zrobi porzdek w kuchni, zabralimy si za to we dwjk

z Donem [Ruizem], a potem czekalimy na samolot. Nadlecia w kocu; nowa maszyna i nowa zaoga
[...]. Zrzucii jedn pak, mniej wicej dwie mie od nas, daeko. Pewnie sdzii, e siedzimy na
podwieczorku. Wciekem si, a samoot zawrci do Hoandii. [...] Same ubrania da Hastings. Mi
ju ca wypraw ubn. adnych medykamentw. Co za burde [...]. Caa nadzieja w mi^owcu.
30 maja 945. Czekaimy na samoot, ae nie przyecia. Mamy mnstwo jedzenia, ae kocz
nam si zapasy medyczne. [...] Popoudnie spdziem na wyrku, czytajc i papajc. Co za os.
Bardzo bym chcia, eby odpowiedziei w sprawie mi^owca. Abo eby przynajmniej okazao si,
e pacjenci mog wyruszy w drog. [...] Wczenie zaczo pada, wic wszyscy si pokadi;
wikszo chopakw czyta. Nastroje dobre, czekamy tyko na co atrakcyjnego do roboty [...]. Bg
jeden wie, co si dzieje tam na wicie.
3 maja 945. Wstaem dzi troch pniej, bo nie ma nic do roboty. Po niadaniu wysaem
Caoii i Aert na poszukiwanie krtszej trasy do doiny [...]. Samoot przyecia wczenie rano [...]
mi^owiec nie wchodzi w gr, no i tye, bdziemy szi piechot. Mam nadziej, e nasza trjka temu
podoa.
czerwca 945. Naprawd mona zwariowa, siedzc tak i czekajc, eby si std wydosta
[...]. Czekam tyko na popraw stanu zdrowia pacjentw.
2 czerwca 945. O wp do jedenastej samoot zrzuci zaopatrzenie i poczt. Bardzo
potrzebowaimy rodkw medycznych, odebraem osiem istw mocno podnoszcych nie najgorsze
morae. Dostaimy zwize podsumowanie wiadomoci ze wiata, bardzo optymistycznych. Po
unchu czytSL\QmBedside Esuire, a potem szykowaimy si do koacji. [...] Mam nadziej, e
rekonwaescencja chorych nieco przyspieszy.
3 czerwca 945. Co za ranek. Spaem do .30, pierwszy raz w yciu tak dugo, nie bdc na
kacu, przynajmniej w niedzie. Zjadem troch patkw i czekaem na unch. [...] Mczca
beznadzieja, ae nic nie mog zrobi, dopki nie bd mia pewnoci, e wyprawa do bazy nie
zaszkodzi pacjentom No, w kocu jest to miy odpoczynek.
4 czerwca 945. Rano puciem kika serii z karabinu. wietny sposb zabicia czasu. Trzeba
potem wyczyci bro, co te zajmuje jaki czas. Koacja bya dzi wyjtkowa. Przygotowai j
Dongao i Buatao. Zapiekanka z bekonu, woowiny, sodkich ziemniakw i groszku, z ryem
Jeszcze brzoskwinie na deser. Pogoda wci za, samootunie byo. Nastroje doskonae.
7 czerwca 945. Siedzieimy dzi i gadaimy o domach.
8 czerwca 945. Rok temu egnaem si z Sa, moj on. Wydaje si, e to byo choernie
dawno. Tskni tu za ni bardziej ni kiedykowiek. Rano obudzi mnie Don [Ruiz], powiedzia, e
jest samoot. [...] Byi w nim dwaj korespondenci wojenni, wyobraam wic sobie, jaki show
zrobiono w Stanach z tego, co si tu dzieje. Ciko tu pracowai, wic icz na ten show, bo moe ten
i w przychyniej spojrzy na moje pany. Ci dwaj to Simmons z Chicago Tribuno) i Morton z AP-.

Show, czyi rozgos wok katastrofy, ocaonych, tubycw i misji ratunkowej w Szangri-La
rzeczywicie trwa i w Stanach, i poza nimi. Po bisko trzytygodniowej bokadzie informacji
pukownik Esmore ujawni prasie, e w sercu Nowej Gwinei dzieje si co niezwykego. Przynty
zapao kiku reporterw, ae najwicej zapau wykazaa dwjka wspomniana przez Wa tera
w dzienniku.
Water Simmons z Chicago Tribune mia trzydzieci siedem at. Pochodzi z Fargo w Pnocnej
Dakocie, gdzie jego ojciec mia drogeri. Po dwch atach coegeu Simmons zatrudni si jakc

reporter w Daily Argus-Leader wychodzcym w SiouxFalls w Poudniowej Dakocie. Dziesi la

pniej, w 1942 r., zdoby pozycj publikowanymi w Tribune relacjami z wojny na Poudniowym
Pacyfiku. Pod szorstk powierzchownoci posiwiaego korespondenta wojennego kry taleni
budowania barwnych obrazw i trafnych okrele. wit nadchodzi kadego ranka, jak grzmot rozpoczyna opowie o codziennym yciu amerykaskich onierzy na wyspie Leyte. - Nagle rozlega
si dwik - jakby olbrzym trzepa dywan. up, up, up. To bateria 40-milimetrowych dzia
o^asza alarm przeciwlotniczy. onierze i cywile wyskakuj z ek
Zanim znalaz si na pokadzie samolotu zrzucajcego zaopatrzenie nad Szangri-La, caymi
tygodniami dostarcza wiey, krwisty towar czytelnikom Tribune. W maju 1945 r., podrujc
przez Filipiny z oddziaem Illinois National Guard, pisa teksty, ktrych temat, zawsze ten sam
widoczny by ju w tytuach: Chopcy z Midwestu wydostaj si z zasadzki Japocw, onierz
z Chicago zaatwia Japoca scyzorykiem. Amerykaskie niwa na pou ryowym - 19 Japocw
czy Chopcy z Midwestu atakiem zdobywaj wzgrze Japocw. Opowieci Simmonsa pojawiay
si w Tribune, rozpowszechniay je te agencja informacyjna Chicago Tribune, ktra dostarczaa
wiadomoci ponad szedziesiciu gazetom, i brytyjska agencja Reutera-.
Raph Morton z Associated Press, rwienik, koega i rywa Simmonsa, zyska jeszcze szersze
grono odbiorcw. Po atach pisania da mniejszych redakcji przebi si do pierwszej igi. Pochodzi
z Nowej Szkocji. By reporterem Haifax Herad, agencji informacyjnej Canadian Pres
i Protestant Diges#. W roku 943 podj prac w nowojorskiej AP, a na pocztku 945 awansowa
na korespondenta wojennego i szefa austraijskiego oddziau serwisu radiowego. W atach II wojny
wiatowej AP obsugiwaa ponad tysic czterysta gazet, a serwis radiowy dostarcza wiadomoci
roz^oniom w caym kraju. Dziki ogromnemu zasigowi radia gos Mortona dociera do tysicy
odbiorcw-.
Reacje Simmonsa i Martina z przeotu nad obozowiskiem postawiy na nogi redakcje
informacyjne na caym wicie. Kady naczeny z prawdziwego zdarzenia mia wiadomo, e
dwjka korespondentw trafia na fantastyczn histori, w rodowisku okrean mianem Hej,
Marto!. Nazwa wzia si z wyimaginowanej rozmowy midzy starym i nie zawsze zgodnyrr
maestwem M, nazwijmy go Harodem, zazbiony w foteu, odpoczywa z nosem w gazecie.
Przeczytawszy co szczegnie ciekawego i zaskakujcego, przerywa panujc zwyke cisz i ^ono
woa do cierpicej w miczeniuony: Hej, Marto, posuchaj no!.
Teksty Watera Simmonsa i Rapha Mortona opowiaday o tych samych faktach: wojskowy
samoot rozbi si w Hoenderskiej Nowej Gwinei, w pobiu ode^ej doiny zamieszkanej przc2
pemi udoercw z epoki kamiennej. Z dwudziestu czterech osb na pokadzie przeyy trzy. Jedn
z nich jest pikna kobieta suca w WAC. Drugi z ocaaych straci w katastrofie brata biniaka.
Trzeci jest powanie ranny w ^ow . Pomocy i ochrony w tym niebezpiecznym terenie udzieii im
zrzuceni na spadochronach komandosi z wyborowej jednostki. Pene napicia spotkanie z tubycami
przerodzio si w midzykuturowe porozumienie, a nawet przyja. Na razie nie ma panu
ewakuacji.
Reacja Simmonsa zaczynaa si od sw: W ukrytej doinie, 30 mi [ok. 200 km] na
poudniowy zachd od Hoandii, czekaj na ratunek kobieta suca w WAC i dwaj otnicy. Przeyi
jeden z najbardziej nieprawdopodobnych dramatw tej wojny. Nim 3 maja o 3.15 po poudniu nad
tym odcitym od wiata rajem pojawi si transportowiec C-47, nie stana tu nigdy stopa biaego
czowieka. W nastpnym akapicie autor ujawnia, e uczestnicy otu zamierzai obejrze
osobiwych, nagich udzi, ktrzy ciskai dzidami w kierunku samootw.

Simmons stopniowa napicie, przypominajc, e wojsko wci nie ma pomysu, jak wydosta
swoich udzi z ode^ej doiny: Od trzech tygodni drobna sekretarka z WAC i dwaj mczyni
z optymizmem wypatruj ratunku, ae wci nie dopracowano si ostatecznego panu akcji.
Wysuwano rne propozycje - autoyro (poprzednik mi^owca), hydropan, ktry m ^by
wydowa na tafli jeziora pooonego 30 mi [bisko 50 km] od doiny, wycigarka szybowcowa
i mae samooty obserwacyjne, zabierajce za kadym razem po jednej osobie. Simmons wyicza
wszystkie przeciwwskazania do koejnych pomysw, zaznaczajc, e istnieje te moiwo
wdrwki dem, ae trwaaby ona kika tygodni-.
Informacje Associated Press, oparte na doniesieniach Mortona, koncentroway si raczej na
tubycach: Katastrofa wojskowego transportowca w nowogwinejskiej dungi ujawnia tajemnice
grskiego Szangri-La, gdzie panuje epoka barbarzyskiego feudaizmu, a w otoczonych murami
miastach yj wysocy na 6 stp [80 cm] tubycy-. W agencyjnych reacjach dramatyzm sytuacji rs
wraz z grami, jako e samoot mia uderzy w szczyt wysokoci 500 metrw, a wic o 600 metrw
wyszy od najwyszej gry Nowej Gwinei.
Wszystkie amerykaskie gazety, cznie z New York Timesem, podaway informacje z SzangriLa na pierwszych stronach. Wojna wci zajmowaa serca i umysy Amerykanw - od dwch
miesicy trwaa zaarta bitwa o Okinaw, ktra pochona ju tysice ofiar. Jednak dramatyczna
opowie o katastrofie wojskowego samootu w prawdziwym Szangri-La, o trjce ocaayci
ktrzy znaei si wrd tubycw z epoki kamiennej, o grupie odwanych komandosw,
spuentowana wiadomoci, e nie ma panu ewakuacji, stanowia w wojennych doniesieniach now
i ekscytujc odmian-.
Powszechne entuzjastyczne przyjcie pierwszych korespondencji potwierdzio, e - jak Simmons,
Morton i ich szefowie niewtpiwie przewidziei - historia z Szangri-La bya strzaem w dziesitk.
W dodatku akcja wci si rozwijaa, co wryo koejne materiay na pierwsz stron.
Reacje Simmonsa i Mortona wywoay ogromne zainteresowanie. Miejsc w samoocie
z zaopatrzeniem dai inni korespondenci, chtni do przedstawienia wasnej wersji tematu Kobieta
z WAC w Szangri-La. Pukownik Esmore, zawsze wraiwy na uznanie prasy, z radoci t^
przysug wywiadcza. Poeci nawet kapra Marie Gaagher ata na pokadzie 3
i stenografowa prowadzone przez wakie-takie rozmowy samootu z obozem w doinie.
Ktrego dnia radiooperator przekaza Margaret wiadomo od jednej z jej wspokatorek
z namiotu w Hoandii, szeregowej Esther Ack Ack Auiio. Esther z niepokojem pytaa, jal
Margaret si czuje i czy jest bezpieczna. Odpowied brzmiaa: Powiedzcie jej, eby przestaa si^
martwi, a zacza modi!. Prasa rzucia si na to z zachwytem.
W innej rozmowie Water nazwa Margaret krow doiny. Opowiedzia reporterom, jak
marnie idzie jemu i jego udzi om hande z tubycami i jakie sukcesy odnosi na tym pou Margaret,
ktra zebraa ju ca koekcj pecionych rattanowych bransoet i dostaje od tubycw niema
wszystko, czego sobie zayczy. Da dziennikarzy bya to koejna gratka. Obwoai Margare
krow Szangri-Ea. Major Gardner przyj t konwencj i w codziennych rozmowach prze>
wakie-takie z Waterem pyta: Jak dzi si czuje krow?. Prbowa te namwi do
bezporedniej rozmowy z nim i z korespondentami sam Margaret, ae bez powodzenia-.
Water i McCoom zmieniai si przy aparaturze na ziemi, a z pokadu samootu rozmawiai
z nimi Gardner, radiooperator sierant Jack Gutzeit i Raph Morton z AP. Morton by szcziwy jal
nigdy, e m ^ osobicie uczestniczy w wydarzeniach. Zacz nawet przyjmowa z obozu
zamwienia na konkretne dostawy. W jednym ze swych materiaw, zatytuowanym Szangri-Ea

otrzymuje najnowsze wiadomoci od Associated Press, opowiada, jak niemal bez tchu czyta przez
radio komandosomi trjce ocalonych skrt informacji ze wiata i z frontw wojny.
Nie chcc pozosta w tyle, Simmons zacz opatrywa swoje teksty na^wkiem Z pokad
transportowca nad Ukryt Dolin. Kilka dni pniej Tribune zaoferowaa Margaret
McCoomowi i Deckerowi po tysic dolarw za wyczno na relacje po powrocie do bazy. Kied>
zastanawiali si nad t propozycj, Walter poczu lekkie ukucie zazdroci.
Ktrego dnia samolot przywiz nad dolin kuzynk Deckera, szeregow Thelm Deckei
z WAC. Thelma miaa powiedzie kilka sw otuchy, ale kiedy wstaa, by podej do kabiny
radiowca, sparaliowa j atak choroby komunikacyjnej; czua si zbyt le, by przemwi.
Innym razem Jack Gutzeit zabra ze sob gramofon i pyty Bennyego Goodmana i Harryeg(
Jamesa. Walter dowcipkowa co o potacwkach w Szangri-La, ale odbir muzyki na dole by
marny.
Gutzeit tymczasem zadurzy si na odle^o w Margaret. Ktrego wolnego dnia zabra si^
samolotem leccym do Australii, do Brisbane, kupi tam pudlo czekoladek i zrzuci je na
spadochronie nad dolin. Kilka dni pniej, kiedy Walter przekaza prob Margaret o komplet
ubrania - koszul, podkoszulk, spodnie i stanik, zareagowa do bezczelnie. Powiedzcie jej, e
nie potrzebuje tego tam na dole. Niech przyjmie obyczaje tamtej szych kobief.
Zrzuty zaopatrzenia weszy w zwyczaj; zaoga 311 zacza traktowa je jak poranne rozwoenie
mleka. Jeden z lotw jednak omal nie skoczy si tragicznie. Kiedy dowdca sierant Petei
Dobransky i kontroler adunkw sierant James Kirchanski otworzyli tylny luk bagaowy, wiatr
szarpn drzwiami i wyrwa je z zawiasw. Dobranski i Kirchanski omal nie zostali wyssani na
zewntrz. Na szczcie, jak donosi Walter Simmons z Tribune, wczepili si w aluminiow
framug i pomagajc sobie nawzajem, jako utrzymali si na pokadzie. Pechowe drzwi uderzyy
w ogonow cz samolotu, ale nie spowodoway wikszych szkd. Dwaj sieranci, nieco tylko
podrapani i posiniaczeni, polecieli nad dolin nastpnym kursem
Kiedy indziej Ralph Morton z AP zastanawia si, czy dolina nie kryje jakich bogactw
naturalnych. Spyta Waltera, czy komandosi nie prbowali wypukiwa zota z rzeki Baliem
Odpowied odbieraa im nadziej - w rzece nie byo ani ryb, ani adnych szlachetnych metali.
Radiowe rozmowy prowadzili gw nie Walter i McCollom Gawdzili z reporterami, z majoren
Gardnerem, Jackiem Gutzeitem i nowym pilotem, kapitanem Hugh Arthurem Od czasu do czasi
zamawiali co konkretnego albo prosili o muszelki suce jako waluta w handlu z tubylcami.
W miar upywu czasu na licie zamwie zaczo pojawia si piwo, co znaczyo, e po raz
pierwszy w historii w Szangri-La znalaz si alkohol.
Samoloty dostarczay te regularnie poczt od rodzin. Margaret dostawaa listy od sistr, ktre
twierdziy, e ojciec jest zbyt wstrznity, by pisa . Do McColloma i Deckera przychodzih
korespondencja od rodzicw, do Waltera od ony, a do komandosw - od przyjaci, ukochanych
i rodzin. Zrzuty poczty nasuny redakcji Chicago Tribune pomys, by Walter Simmons dostarcza
osobiste wiadomoci od rodzin ocalaej trjki. Wprawdzie rodziny m o^y z rwnym skutkiem
zrobi to w listach, ale przyjy ofert gazety.
W domu wszystko w porzdku, czekamy na Twj przyjazd, oby jak najszybszy - pisa Patrick
Hastings. - Mam nadziej i modl si, eby bya cala i zdrowa. Siostry Ci pozdrawiaj. Mie
synn crk to dua rzecz. Zobaczysz, co pisz gazety. Dzikuj Chicago Tribuno) za przekazanie
Ci tych paru sw. To dla mnie wielka przyjemno. Mamy nadziej, e wkrtce Ci zobaczymy.
Uciski, tata.

Bert Decker pisa do syna: Mamy nadziej, e wracasz do zdrowia i bdziesz m ^ znw peni
sub. My z Mam czujemy si dobrze, ae niepokoimy si. Tata.
Roia i Eva McCoomowie przysai ist nacechowany powcigiwoci i smutkiem waciwyn
da Midwestu: To da nas szczcie, e przeye. Z niepokojem czekamy na kika sw od Ciebie.
Bardzo nam smutno z powodu Roberta. Serdecznie Ci caujemy. Tata i mama. Pniej McCoon
w osobistym icie stara si umierzy obawy rodzicw i bratowej, e Robert cierpia abo samotny
i ranny zagin w dungi. Robert zgin na miejscu, a jego ciao doszcztnie spono. Pitnacie
dni po wypadku byem koo wraku i nie znaazem nic, co m o^o do niego naee. Nawet gdybym
zdoa go zidentyfikowa, nie byo adnej moiwoci zabrania stamtd ciaa.
Morton i Simmons codziennie dostarczai swoim redakcjom teksty i rycho zaczi rozgda si
za nowymi wiadomociami. Simmons z wyran przyjemnoci zajmowa si ponawian przez
Margaret prob: Czy moecie przysa mi majtki (m g.panties)! Jakiekowiek. Kiedy jednak
powtrzyi to za nim inni reporterzy, przekrcii to i owo, i z majtek zrobiy si spodnie (ang. pants .
Kika dni pniej - pisaa Margaret w dzienniku - major Gardner z wiekim rozbawienien
powiedzia mi, e gdzie opubikowano to jako prob o przysanie spodni. Zdenerwowaam si jak
rzadko kiedy. Wiedziaam, e jei ojciec przeczyta ten tekst i pomyi, e biegam po dungi
nieubrana, wpadnie w sza. Na nic si zday iczne proby; Margaret nigdy nie dostaa majtek.
Zapisy rozmw przez wakie-takie przypominaj czasemisty z etnich wakacji:
Porucznik McCoom: Suchamy fantastycznego kubu niadaniowego. Over.
Major George Gardner: Ach, to kub niadaniowy. No i c tam dzisiaj jecie? Macie ochoty
pogada?
McCoom: Nieze niadanie. Pudding ryowy, jajka na szynce, bekon, kawa, kakao, ananasy do wyboru, do kooru. Wpadnijcie do nas ktrego dnia, chopcy. Najepsza kantyna na
Poudniowym Pacyfiku.
Margaret i Decker miei si coraz epiej, Doc Buatao zyska wic troch wonego czasu. Cc
rano, po obchodzie dwjki amerykaskich pacjentw, odwiedza teraz mieszkacw Uwambo.
Tropikane choroby skry i ropiejce rany ustpoway pod dziaaniami Doca i jego nowoczesnych
kw jak za machniciem czarodziejskiej rdki - pisaa Margaret. W czasie gdy rozbitkowie
i komandosi przebywai na terenie nazywanym przez miejscowych Mundima, ustay okane wojny,
ae tubycy zawsze z entuzjazmem demonstrowai swoje umiejtnoci w posugiwaniu si broni.
Pewnego razu nawet ktry z nich pad ofiar takich popisw i Doc musia zszywa ran od strzay
w jego boku.
Medyczn opiek sprawowan nad tubycami Buatao i Ramirez zaskarbii sobie ich wzgdy,
a nawet dosuyi si przezwisk Mumu i Mua. Water i komandosi te dorobii si miejscowych
imion - Pingkong i Babikama, ae mroki przeszoci kryj ju tajemnic, ktre do kogo
naeao.
Czekajc na ewakuacj z doiny, Water zapisywa w dzienniku dugie rozwaania na temat udzi
z Uwambo. Ognie rzecz biorc, odnosi si do nich z szacunkiem, zdarzay mu si nawe1
spostrzeenia trafne z antropoogicznego punktu widzenia. Ogrody tubycw uwaa za znakomite
przykady cikiej pracy i zdrowego rozsdku, a ich domy ocenia jako porzdnie zbudowane
i dobrze chronice przed niepogod.

w innych obserwacjach zdawa si, niestety, na niekompletne dane i wychodzi z bdnych

zaoe. Mczyznom odwiedzajcym obz rzadko towarzyszyy kobiety; Walter wysnu std
wniosek, e tubylczych kobiet jest po prostu zbyt mao. Nie zauway te, by w Uwambo jadano
miso wi, dlatego uzna, e mieszkacy wioski s zdeklarowanymi wegetarianami. W jednym
z zapisw dziennika powiela kulturowe stereotypy o tubylcach dziecinnych we wszystkim, co
mwi i robi. Poniektre jego spostrzeenia trc humorem z akademika:
Dzi pokazalimy jednemu z tubylcw 7]^cmpin-up girls. Natychmiast zorientowa si, e to
kobiety, i porozumiewawczo postukal w tykw chronic genitalia. Chopcy zaczli go troch
prowokowa i rycho si okazao, e tykwa nie moe ukry jego rosncego podniecenia.
Najwyraniej z braku seksu z kobietami rozkosz seksualna jest u nich rzadkim doznaniem. W kocu
uciek pdem, kiedy stwierdzi, e tykwa ju nie chroni go przed ujawnieniem stanu, w jakim si
znalaz. Najdelikatniej mwic, by naprawd szczerze zakopotany.
Rozbawi te Waltera widok maego chopaczka, moe szecioletniego, dla ktrego tykwa wci
bya jeszcze za dua. Zwisaa z boku, eksponujc jego niezbyt okaza msko.
Z ciekawoci Walter przeprowadzi eksperyment. Na kartce papieru zrobi prosty rysunek
owkiem. Pokaza to temu samemu mczynie, ktry oglda 7]^cmpin-up girls, a potem wrczy
mu papier i owek. Rysowa faliste linie, podobnie jak dziecko, ktre pierwszy raz dostaje do rki
kredk. By bardzo dumny ze swojego dziea i pokaza mi je z szerokim umiechem. Sdz, e gdyby
uy waciwych metod, tubylcy uczyliby si atwo i szybko.
W wywiadzie udzielonym przez wakie-takie Walterowi Simmonsowi z Tribune Walter
opisywa fizyczne cechy tubylcw i doskonay stan ich zbw, z detalami opowiada te
0 wioskach w dolinie. By zdumiony, e mimo widocznej siy i zrcznoci miejscowi nie s dobrymi
tragarzami. Znalaz nawet wasne rozwizanie tej zagadki - przywykli do tego, e chodz nago
1 niczego nie nosz. W innym wywiadzie stwierdzi: tubylcy traktuj nas jak biaych bogw, ktrzy
spadli z nieba. Po czym rzuci: To chyba najszczliwsi ludzie, jakich w yciu spotkaem.
Zawsze wietnie si bawi.

Dwaj tubylcy; zdjcie z 1945 r. (za zgod C. Eara Waltera juniora).

Pniej rozwin t myl: Wiodo im si dobrze, jedli, co chcieli, mieli swoje miejsce na ziemi

i stanowili szczliwe grono. By to rajski ogrd, w ktrym nikt im nie przeszkadza. Walczyli
midzy sob, ale nie mieli adnych konfliktw ze wiatem zewntrznym [...] Na caym wiecie
szalaa wojna, a tu, w tej maej dolinie, ylimy w cakowitym szczciu i pokoju. wiat zewntrzny
tu nie dotar.
W jednej sprawie tubylcy byli wobec przybyszw nieustpliwi. Nadal nie chc, ebymy
wchodzili do ich wiosek i w tym s konsekwentni przez cay czas. [...] Stale te nas przestrzegaj,
bymy nie przebywali w pobliu ich kobiet i jak tylko mog, trzymaj nas dala od swoich poletek
camote [sodkich ziemniakw]. Spotkan mod dziewczyn Walter oceni przychylniej ni
pierwsz tubylcz kobiet, jak oglda. Ta bya janiejsza od innych i jak na miejscowe
dziewczta, wygldaa cakiem atrakcyjnie. Piersi miaa adne i due, ale proporcjonalne. Bya
niewtpliwie najadniejsz dziewczyn, jak widzielimy podczas pobytu w dolinie.
Walter notowa w dzienniku to, co myla i czego dowiadcza. Nie zna jzyka tubylcw,
brakowao mu szerszego spojrzenia, jego refleksje si rzeczy nie m o^y wykracza poza pewne
granice. Nie wiedzia, e zdaniem mieszkacw Uwambo Amerykanie s duchami przybyymi z nieba
i e pojawiajc si, wypenili proroctwa legendy Uluayek.
Powrt duchw by zapowiadany, dlatego skdind wojowniczo nastawieni tubylcy przyjanie
powitali rozbitkw i komandosw. Bya jednak i druga strona - w dawnych czasach, opisywanych
w legendach, duchy spuszczay si z nieba i krady kobiety i winie.
Gdyby Walter zna Uluayek, nie dziwiby si, e tubylcy tak, a nie inaczej reaguj, gdy pojawia
si w pobliu ich kobiet.

21

ZIEMIA OBIECANA
W miar upywu czasu Walter sam zacz podsyca zainteresowanie prasy, w nadziei, e pomoe
mu to zrealizowa wasne plany. Obaj korespondenci byli dzi znowu; zdaje si, e to, co si tu
dzieje, trafia na pierwsze strony gazet na caym wiecie - zanotowa w dzienniku. - Jedyne, na co
licz, to e dziki temu moe dostaniemy zadanie bojowe. Jeli to wszystko rzeczywicie ma tak
reklam, jak si zdaje, jestem pewien, e moje modlitwy co do przyszoci zostan wysuchane pisa innego dnia.
Kilka dni pniej okazao si, e mia racj, przynajmniej do pewnego stopnia. Nie jest jasne, czy
prasa odegraa w tym jak rol, ale przez wakie-takie usysza, e jego oddzia otrzyma rozkaz
wyruszenia na Filipiny, oczywicie kiedy tylko wrci do Hoandii. Na wyspach Japoczycy byli jm
bliscy kapitulacji - opr na Mindanao wygasa, a genera Mac Arthur szykowa si do oroszenia, e
Filipiny zostay zdobyte. Walter jednak wci rwa si do waki partyzanckiej u boku ojca.
Z ostatnich wiadomoci wynikao, e tata jest zdrw i cay, ale nada gdzie w akcji - zapisa, gdy
dotara do niego informacja o rozkazach.
Kiedy ochon z podniecenia, wpad w rozpacz, e powolny powrt pacjentw do zdrowia
obraca si przeciw niemu. Dwa razy, gdy Doc Buatao stwierdza, e Margaret i Decker nie Sc
gotowi do trudnej wdrwki, przesuwa dat planowanego marszu do bazy w dolinie. W dzienniku
sam analizowa drczcy go konflikt midzy poczuciem odpowiedzialnoci i pragnieniami: Nie
zamierzam ryzykowa kolejnych zakae, ktre mo^yby si skoczy amputacj. I natychmiast
dodawa: Wszyscy s troch zniechceni zwok, zwaszcza moi chopcy i ja, bo dostalimy rozkaz
wyjazdu na PI [Philippines Islands, Filipiny]. Tam si toczy wojna, mczy nas to odstawienie na
boczny tor.
W pitek 15 czerwca, trzydzieci trzy dni po katastrofie, Doc Buatao bardzo dokadnie zbada
Margaret i Deckera, by mie pewno, e ich rany si zagoiy, po czym oznajmi, e pacjenci mog
wyruszy w drog. Oboje, zwaszcza Decker, wymagali jeszcze dalszego leczenia, ale zdaniem Doca
bezporednie niebezpieczestwo mino i - oczywicie z pewn pomoc - mog podj wdrwk
do wielkiej doliny.
Walter nie m ^ si doczeka zwinicia obozu i wymarszu, zwleka jednak jeszcze do poudnia,
czekajc na zrzut dodatkowych rac i zapasowego aparatu wakie-takie, ktry m ^ okaza si
potrzebny w razie jakich problemw po drodze-.
Transportowiec z Ralphem Mortonem z AP w roli reportera i radiooperatora na pokadzie zrzuci
adunek i nawiza kontakt z obozowiskiem w dungli. Po paru zdaniach i informacji o szczegach
planowanej wyprawy do doliny stao si jasne, e gwnym obiektem zainteresowania M ortonajest
Margaret. John McCoom stara si wprawdzie odwrci jego uwag, ale Morton nie odstpowa
swojej ofiary.
Ralph Morton: Jak si dzi czuje kapral Hastings?

Porucznik McCollom: Cakiem dobrze. W zasadzie wszyscy czuj si dobrze. Chcielibymy ju,
std si wydosta. My we trjk siedzimy tu grubo ponad miesic i naprawd chtnie
wrcilibymy do roboty w Hollandii. A komandosi s ju mniej wicej trzy tygodnie.
Ralph Morton: Czy Margaret moe co nie?
Porucznik McCollom: Kapral Hastings niesie nieduy baga - chyba z 15 funtw [okoo 6 kg
wagi. Pozostali maj po 50-75 funtw [20-30 kg]. To nie bdzie atwa droga, chyba e
znajdziemy jakich tubylcw [jako tragarzy].
Ralph Morton: Dla dziewczyny, ktra way 98 funtw [niecae 40 kilo], to cakiem sporo...Nawet pracujc z dala od linii frontu, korespondenci wojenni skrupulatnie zapisywali, a potem
publikowali nazwiska bohaterw swoich reportay i nazwy miejscowoci, z ktrych pochodzili.
Dziki temu najblisi i przyjaciele w rodzinnych stronach mogli z dum czyta o ich odwadze
i pawi si w odbitym wietle sawy znajomego uczestnika wojny. Nazwisko to news - ^o si
dziennikarskie powiedzenie. Wydawcy popierali ten zwyczaj z powodw komercyjnych
i zawodowych - podanie nazwiska kogo z miejscowych zjednywao wierno czytelnikw
i skaniao do kupna wikszej liczby egzemplarzy na pamitk.
Reporterzy piszcy o katastrofie Gremlina stosowali t praktyk konsekwentnie, z jednyrr
wyranym i racym wyjtkiem Publikowali nazwiska i nazwy rodzinnych miast rozbitkw, ofiar
katastrofy, kapelanw, ktrzy byli na pokadzie samolotu nad dolin podczas pochwku, zespou
planistw w Hollandii i czonkw zaogi transportowca 311, i to nie tylko pilota, drugiego pilota
i radiooperatora, ale i mechanika lotniczego, sieranta Ansona Macyego z Jacksonville na Florydzie
oraz czonkw ekipy zrzucajcej adunki.
I jak mieli obsesj na punkcie Margaret, tak cakowicie pomijali komandosw filipiskiego
pochodzenia, mimo e - z wyjtkiem Rammyego Ramireza - wszyscy byli mieszkacami Stanw
Zjednoczonych i penoprawnymi onierzami US Army. Rozmawiajc z dziennikarzami przez walkietalkie, Walter i McCollom wielokrotnie usiowali zainteresowa ich komandosami, zwaszcza
bohaterskim skokiem Bulatao i Ramireza na miertelnie niebezpieczny teren i ich staraniami, ktre
uratoway ycie i zdrowie Margaret i Deckera.
A jednak w adnej z relacji ani sanitariusze, ani pozostali skoczkowie nie doczekali si
naleytego uznania. Od czasu do czasu pojawiali si anonimowo, tak jak w typowej wzmiance:
Zrzucono te dwch filipiskich sanitariuszy z zaopatrzeniem medycznym.
Trzeba jednak odda sprawiedliwo Ralphowi Mortonowi z Associated Press, ktry w koci
powici nieco miejsca onierzom z 1. Batalionu Rozpoznawczego; Walter Simmons z Tribune
skoncentrowa si z kolei na sierancie Alfredzie Baylonie, moe dlatego, e ten krpy mionik
cygar mieszka w Chicago i pracowa wczeniej jako sanitariusz w tamtejszym Garfield Par
Community Hospital-.
Walter z irytacj czyta zrzucane razem z zaopatrzeniem wycinki prasowe z tekstami
0 wydarzeniach w Szangri-La. Gniewa go brak uznania dla swych onierzy. Tak niewielu
dziennikarzy docenia zasugi moich ludzi; zawsze przypisuj je komu innemu. Mam nadziej, e
kiedy si std wydostan, bd m ^ odda sprawiedliwo tym, ktrym si ona naley, take moim
onierzom, bo to dziki nim moliwe byo uratowanie rozbitkw. Skok nad niezbadan krain
1 grska wspinaczka najgorszymi trasami, jakie w yciu widziaem, to naprawd nie jest buka

z masem Bez narzeka, jak kto moe, po prostu kady robi swoje-.
Jako dowdca skoczkw Walter doczeka si w prasie pochlebnych wzmianek. Nazwano go
szefem ratownikw - okrelenie Ralpha Mortona - zapewne, by odrni go od szefw plemiennych.
Tyle e przez cay czas dziennikarze uywali jego pierwszego imienia Cccii, ktrego nie lubi,
i konsekwentnie dodawali mu do nazwiska s, przerabiajc Waltera na Waltersa.
Przed wymarszem do bazy w dolinie rozbitkowie i komandosi starannie przejrzeli cay dobytek,
by zdecydowa, co zabra, a co zostawi na miejscu. Upychajc zapasy w plecaku, McCollon
znalaz nieotwierane paczki podpasek zrzucanych dla Margaret. Urodzonemu mechanikowi przyszed
do ^ow y pewien pomys.
- Maggie - spyta - bdzie ci to potrzebne?
Odpowiedziaa artem; McCollom rozerwa wic opakowania. Wrczy biae podpaski
wszystkim onierzom, eby podkadali je na ramiona, pod szelki cikich plecakw. Super.
wietnie si do tego nadaj - stwierdzi pniej, wspominajc swj wkad w technologi
konstrukcji ochraniaczy dla piechoty-.
Margaret pakowaa si, mylc o tubylcach. Chcielimy poegna si z Peteem i innymi zapisaa. - Sowo dzicy nie pasuje do tych miych, przyjaznych i gocinnych ludzi. Nigdy nie
rozumielimy nawzajem swojej mowy. Zawsze jednak pojmowalimy swoje uczucia i intencje.
Najwikszym cudem, jaki spotka McColloma, Beckera i mnie, poza tym, e uniknlimy mierci
w katastrofie, byo to, e tubylcy okazali si ludmi dobrymi i agodnymi.
Walter spieszy si do bazy i - jak zanotowa - opuszczajc obz, nie widzia tubylcw. Jednak
Margaret przed wymarszem odszukaa Wimayuka Wandika, ktrego nazywali Pete. Paka, a z nim
razem inni mieszkacy Uwambo, widzc, e przybysze zbieraj si do odejcia.
Niektrzy z nas te pewnie popakiwali - napisaa w dzienniku-.
Ani ona, ani nikt inny z caej grupy nie wiedzia, e tubylcy przygotowali im poegnalny prezent.
Kiedy zorientowali si, e gocie zamierzaj i przez dungl w stron doliny, skontaktowali si ze
swymi sprzymierzecami i po raz drugi o ro sili maga - decyzj o bezpiecznym przejciu - na caej
planowanej trasie-.
Margaret stana w kolumnie i obejrzaa si na obozowisko. Ostatni raz patrzya na poletko
sodkich ziemniakw, gdzie wraz z McCollomem i Beckerem znaleli ratunek po katastrofie i gdzie
zauway ich kapitan Baker z B-17, na poowy szpital w dungli, w ktrym Boc Bulatao i Camilc
Rammy Ramirez wyleczyli jej rany i uratowali nogi, i na koniec - na piramid namiotu
i powiewajc nad nim amerykask flag-.
W cigu miesica spdzonego w niewielkim obozie nad rzek Mundi rozbitkowie i komandosi
wielokrotnie proponowali tubylcom swoj ywno. aden z nich jednak ani jej nie przyj, ani nie
posmakowa. McCollom prbowa wszystkiego: podsuwa ry, konserw wolow, czekolad.
amalimy tabliczk i wkadalimy do ust, ale jej nie tknli-.
Kiedy przybysze zwinli obz, tubylcy zebrali pozostawiony prowiant i zanieli do jaskini. Nik
nie wiedzia, co to jest - wspomina Tomas Wandik. - Ludzie si tego bali, dlatego zoyli wszystko
razem, jako rzeczy wite. Zabito winie i pokropiono to ich krwi dla oczyszczenia. By zaznaczy
magiczny charakter miejsca, w pobliu wejcia do jaskini tubylcy posadzili drzewo podobne do
bambusa. Ceremoni pokropienia krwi przeprowadzili te na caym szlaku, ktrym duchy
schodziy w d zbocza.

Wimayuk Wandik nie ruszy wprawdzie ich jedzenia, przyj jednak w prezencie od Johna
maczet ze sznurem przeweczonym przez otwr w rkojeci. Rbanie drewna byo codziennym,
czasochonnymzajciem, a cenne ostrze - wszystko wskazuje na to, e pierwsze metaowe narzdzie,
z jakim zetkni si tubycy - przecinao drzewo szybciej ni kamienny topr. Pocztkowo Wimayuk
zwraca prezent co rano i kadego dnia dowiadywa si, e ma go sobie zatrzyma na stae. Uzna go
za swoj wasno, dopiero gdy McCoomodszed.
Nie wszyscy w Uwambo martwii si odejciem duchw, takjak Wimayuk i Yaraok. Niektrzy
byi wcieki na Wimayuka, bo za bardzo spoufaa si z duchami - opowiada jego syn Heenma. Zabierz t maczet)), mwii. Niewykuczone, e gniewai si, bo komandosi postawii swoje
namioty na rodku ogrodu naecego do caej wspnoty. Zniszczyi upraw sodkich ziemniakw
i taro.
Podtrzymywaniu pokojowych stosunkw suyy te papierosy. Uwiebiai je - pisaa Margard
- ae zawsze przeraay ich zapaki i zapaniczki. Przypaaimy wic papierosy od naszych i dopiero
wtedy wrczaimy Petemu i jego udzi om. Pete, jak zanotowaa, sta si entuzjast marki Raeigh
Po odejciu duchw Wimayuk wspi si na grzbiet Ogi. Za pomoc maczety podarowanej
przez McCooma poci resztki wraku Gremina na narzdzia i materia budowany. Jeder
z eementw wzmocni ogrodzenie wioski i tak suy ponad szedziesit at.
W nastpnych miesicach mieszkacy Uwambo wrcii do dawnego rytmu ycia i odwiecznych
obyczajw. Hodowai winie, uprawiai sodkie ziemniaki, dbai o swoje wioski i rodziny i znw
toczyi wojny. Z t jedn rnic, e kiedy opowiadai dzieciom egend Uayek, dodawai
opowieci o Yugwe, Meakae, Mumu, Mua, Pingkongu, Babikamie i innych duchach przybyyct
z nieba.
Musiao min jeszcze kika at, by tak jak przepowiadaa egenda, powrt duchw
rzeczywicie sta si pocztkiem koca ycia, jakie od zawsze znai.
Z cikimi pecakami i podkadkami z podpasek na ramionach, nie wiedzc dokadnie, ktrdy
i, rozbitkowie i komandosi wyruszyi w niebezpieczn drog z obozowiska w dungi do bazy
w doinie.
Wci przed siebie, od jednej skanej szczeiny do drugiej - wspomina Water. - Musieimy
przekracza grski potok pyncy sobie w da. Przechodziimy go kika razy, bo tyko w ten sposb
orientowaimy si, gdzie jestemy i dokd do choery zmierzamy.
Margaret rozpoczynaa marsz mocna i cakowicie pewna. Gdy szi jeden za drugim przez isk
od deszczu dung, czua si onierzem, ta k ja k inni. T akjak wszyscy przeazia przez zwa one
kody na skraju urwiska opadajcego w wwz bez dna i przeskakiwaa z pniaka na pniak. Jednak
po p godzinie z trudem apaa oddech. Przemkno jej przez ^ow koszmarne wspomnienie
z wdrwki po katastrofie, gdy po kawaeczku peza w d zbocza i w nurcie strumienia.
Myaam, e jestem sina i zdrowa, znacznie zdrowsza od sieranta Beckera, ktry wci
wygda choro i mizernie - zapisaa. - Miarowy, rytmiczny krok piechura narzucony przez
komandosw okaza si da mnie za trudny, stwierdzia jednak.
- Zatrzymajmy si - zawoaa do Watera. - Musz odpocz.
- Ja te - odezwa si, ku jej udze, Decker. Bya pewna, e gdyby nie poprosia o postj,
Decker maszerowaby cicho i spokojnie, a wreszcie by pad.
Water zanotowa w dzienniku, e z braku tragarzy i z powodu stanu dwjki pacjentw tempo
marszu byo woniejsze, niby chcia. Doda jednak: Czapki z ^ w przed sierantem Deckererr

i kapral Hastings. Oboje wykazali wielki bart ducha.

Pierwszego dnia wdrwki zatrzymali si na noc po trzech godzinach. Pora bya wczesna,
uniknli wic wieczornego deszczu, a sanitariusze mieli czas na opatrzenie ran Margaret i Beckera.
Szybko stan niewieki obz - Margaret dostaa wasn dwjk, McCoom i Decker zaji drug
w trzeciej stoczyo si kiku komandosw; reszta zawiesia na drzewach hamaki.
Nastpnego ranka wstai wczenie i krtko po smej ju byi w drodze, tego dnia bardzo
nierwnej, prowadzcej prosto w gr i w d - jak notowa Water. Margaret miaa boesne kurcze
w prawym udzie - kapra Hastings naprawd dzi cierpiaa - datego znw zwonii.
Kiedy nadecia transportowiec i nawizano kontakt radiowy, Water powiedzia majorowi
Gardnerowi, e nie ma tubycw, ktrych mona byoby zatrudni jako tragarzy. Przypuszcza, e
miejscowi nie ubi obcych przechodzcych bisko ich wiosek.
- Czy s nastawieni wrogo? - spyta Gardner.
- Nie sdz - brzmiaa odpowied Watera. - Jestemy jednak przygotowani i na to. Nie
martwcie si. Mamy mnstwo amunicji, ae niczego si nie spodziewamy. S bardzo spokojni
i ycziwi. Jei bdziemy si trzyma z daa od ich kobiet i od poetek camote, nic nam nie grozi.
Jeszcze tego samego dnia kiku tubycw z wioski na trasie wdrwki zgodzio si ponie
posania i piwory. Gdy po poudniu rozbij ai obz, zaoony przez Watera ce - dziesi mi
dziennie - zosta osignity. Gwnym probemem jest woda - pisa Water. - Wszdzie jej peno,
ae Bg jeden wie, gdzie j mona znae w tej dungi.
Water nie chcia, by ktokowiek wiedzia, e skrci ew kostk, skaczc z kamienia na kamie,
gdy przechodzii przez grski potok. Zajmowaem si przede wszystkim Maggie i pozosta dwjk
ocaonych, Kenem Deckerem i McCoomem - wspomina. - Nie uwaaem wic i stanem m
kamie obronity mchem Fatanie si poiznem i dugi czas po tym czuem skutki skrcenia
kostki. Noga spucha tak, e bya dwa razy grubsza ni zwyke, Water poprosi wic Doca Buatao,
by mocno mu j zabandaowa. Gdyby nie to, nigdy bym si stamtd nie wydosta. B nie mija,
ae Water m ^ przynajmniej stawia stop na ziemi. Idzie nam zbyt dobrze, by wstrzymywa marsz
da mnie - notowa. - A wic, Bakala na. Jako wytrzymam.

I'

Ocaeni, komandosi i tubycy - odpoczynek w drodze z dungi do bazy w doinie (za zgod C.
Eara Watera juniora).

Margaret z kadym dniem czua si lepiej, pulsujcy bl w nodze zela. W niedziel 17 czerwca,
w trzecim dniu wdrwki, Walter pochwali j, e ma wszelkie zadatki na pierwszorzdnego
piechura. Czapki z ^ w przed kapral Hastings, sierantem Deckerem i porucznikiem McCollomem
Wielki hart ducha, s wspaniali. Kapral Hastings bezwarunkowo zasuguje na wielkie uznanie.
Margaret odnotowaa w dzienniku zmian; napisaa, e czuje si znakomicie. Teraz jednak, gdy
wrciy jej siy, pojawi si kolejny problem - niepodani wielbiciele.
Jednego z tubylcw natychmiast nazwalimy Bob Hope. Mia taki sam nos. Niestety, nasz Bot
straszliwie si we mnie zadurzy. Jego pomys na zaloty polega na tym, e plta si godzinami koo
mnie, rzucajc mi podliwe spojrzenia. Margaret czua si skrpowana tymi wzgldami, a gdy
komandosi zaczli podkpiwa z jej nowego obiektu uczu, wpada w irytacj. Sytuacja tylko si
pogorszya.
Do niespodziewanie Bobowi przyby rywal - zanotowaa. - Uczucie dopado te modegc
chopca, wrcz nastolatka. Jego koncepcja uwodzenia dziewczyny sprowadzaa si do rzucania w ni
patykami. Najwyraniej czeka, e bd je odrzuca. Zachowywa si jak szczeniak. W kocu
zakochani tubylcy zostawili j w spokoju i grupa maszerowaa dalej.
W poniedziaek 18 czerwca rano, zmczeni, dotarli do przeczy midzy dwiema grami, ktr
Walter nazywa siodem Szli krt ciek wzdu botnistej rzeki Pac, po drodze zrobili przerw na
lunch; dwie godziny pniej Sandy Abrenica, Roue Yelasco i Alfred Baylon - trzej komandosi
pozostali w gwnym obozie - zobaczyli ich i rzucili si na spotkanie. Walter promienia, patrzc na
swoich, jak sam mwi, najlepszych onierzy na wicie.
Gdy w grze pojawi si transportowiec zapowiadajcy ich przybycie do doliny, trjka ocalaych
zacza podskakiwa i macha. Za sterami samolotu siedzia sam szef operacji, pukownik
Elsmore, z Ralphem Mortonem z AP u boku.
Pi tygodni po opuszczeniu Hollandii Margaret, McCollom i Decker wreszcie na wasne ocz;
ujrzeli dolin Szangri-La.
Kiedy ludzie idcy za Mojeszem doszli do Ziemi Obiecanej, musieli zobaczy taki wanie
pikny widok - napisaa Margaret w dzienniku. - Bya to przeliczna, urodzajna ziemia, okolona
ogromnymi szczytami gr Oranje. Przez ca zielon dolin wiy si miedziane wody rzeki. To bya
nasza Ziemia Obiecana.
Gdy ochonli, dowiedzieli si, e Elsmore ma dla nich niespodziank.

22

HOLLYWOOD
Margaret bya pewna, e niespodziank bdzie kilka skrzynek piwa, przygotowanych przez jej
wielbicieli z transportowca na przyjcie z okazji dotarcia do Szangri-La. W pewnym stopniu miaa
racj. Piwo rzeczywicie zrzucono, tyle e na opuszczone ju obozowisko w dungli. Ley tam do
dzisiaj - napisaa w dzienniku. - Dwie skrzynki amerykaskiego piwa czekaj na Robinsona Crusoe
albo Tradera Horna [podrnik i handlarz koci soniow z przeomu XIX i XX w. - przyp
tum], ktry si na nie natknie. Tubylcy nigdy go nie rusz-.
Niespodzianka miaa jednak jaki zwizek z alkoholem
Walter przeprowadzi krtki przegld bazy i niedugo potem usysza, e kto wola go do walkietalkie. Radiooperator z 311 zawiadomi go, e na pokadzie samolotu jest filmowiec, ktry zamierza
zrobi film dokumentalny o yciu, mierci, tubylcach i dziaaniach ratunkowych. Wanie zaoy
uprz spadochronow i szykuje si do skoku.
- Facet skaka kiedykolwiek w yciu? - spyta Walter.
- Nie.
Walter by peen obaw. Okazao si, e w Hollandii jeden z komandosw z jego oddziau zrobi
filmowcowi pgodzinny wykad, jak skaczc, unikn pewnej mierci.
- Na lito Bosk, przywicie mu lin do linki wyzwalajcej! - zawoa. - Jeli face
w powietrzu znieruchomieje ze strachu, spadochron si otworzy i da mu przynajmniej jak szans.
Wszyscy zebrani na dole patrzyli, jak samolot nurkuje nad dolin, ale w otwartych drzwiach nie
byo adnego ruchu. Maszyna zawrcia i znw nikt si nie pojawi. Wreszcie, za trzecim razem,
zobaczyli, jak wielka, lekko chwiejca si posta z kamer przymocowan do ciaa wypada na
zewntrz i leci w d i jak za chwil rozkwita nad ni biay, wydty baldachim
Od razu si zorientowali, e co jest nie w porzdku. Skoczek by dziwnie bezwadny.
Margaret sama przyznawaa, e o skakaniu nie wie prawie nic. Ale i ona zdawaa sobie spraw,
e maj do czynienia z kompletnym ignorantem
Koysa si wahadowym ruchem po wielkim luku od jednego kraca spadochronu do drugiego zanotowaa. - Przerazilimy si, e zatoczy wielkie kolo, wypchnie powietrze spod spadochronu
i runie na ziemi.
Walter i jego ludzie nerwowo wykrzykiwali w stron ywego metronomu bujajcego nad ich
Rowami:
- Zcz nogi!
- Stabilizuj pozycj!
- Podcignij kolana!
adnej odpowiedzi.
Margaret przyczya si do chru, wrzeszczaa razem z nim, powtarzajc rady specjalistw od
skokw, cakowicie lekcewaone przez dyndajcego czowieka, sprawiajcego wraenie nieywego.
Jakim cudem powietrze nie ucieko spod czaszy spadochronu. Skoczek wyldowa na plecach,

z rozrzuconymi rkami i nogami, na kpie wysokich, ciernistych krzeww nieopodal obozu. M ^ by

martwy albo ciko ranny; kilku komandosw rzucio si wic przez ogromne trawy porastajce
dolin, by go ratowa. Pierwszy dobieg na miejsce sierant Juan Johnny Javonillo.
Rzuci okiem i natychmiast wyskoczy spomidzy krzeww. Wyglda jakby zobaczy ducha pisaa potem Margaret. Zawoa Waltera.
- Kapitanie! Ten facet jest pijany!
Zaraz za nim wpad McCollom. Powiedzia to samo: Pijany w trupa.
Gdy wycignli go z gstwiny, Walter sam dokona ogldzin. Potwierdzi opini o skoku w stanie
upojenia alkoholowego i nada przez radio sarkastyczny komunikat do odlatujcego transportowca:
Dolina zamienia si w Hollywood - i to szybko-.
Nawet nie wiedzia, e trafi w sedno.
Zamroczony czowiek, lecy plackiem w zarolach, nazywa si Alexander Cann. Kocha
przygody, mia czterdzieci dwa lata, a za sob niezwyk drog, ktra doprowadzia go od wysokiej
pozycji spoecznej do Szangri-La.
Urodzi si w Nowej Szkocji jako najstarsze z dzieci powaanego bankiera H.V Canna i jegc
ony Mabel Ross Cann, crki czonka kanadyjskiej Izby Gmin. Mabel Cann zmara, kiedy Alex by
dzieckiem. Gdy mia siedem lat, ojciec przeprowadzi si z rodzin na Manhattan, gdzie w 1914 r.
wspuczestniczy w zakadaniu nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. Po siedmiu latac
spdzonych w Stanach Zjednoczonych, kiedy H.V Cann wszed w skad cisego kierownictwa Bani
of Ottawa, wrcili do Kanady.

Alexander Cann (za zgod B.B. McCollom).

Alex Cann uczy si w kanadyjskim Royal Naval College, po czym wyjecha do Nowego Jork
studiowa inynieri budowlan na Columbia University. Trafi na najgorszy okres: kiedy wybuch
Wielki Kryzys, wstrzymano inwestycje, a inynierowie budowlani stali si rwnie bezuyteczni jak
maklerzy giedowi.
Jakby mao byo nieszcz, przepuszcza w pokera swj pokany spadek. Mj ojciec, cho
straszny galgan, by beznadziejny w sprawach pienidzy - opowiadaa jego crka Alexandra Cann.
Spuka si, ale to nie znaczy, e nie mia atutw. Wysoki brunet o orzechowych oczach
i ^bokim ^osie, przystojny i potnie zbudowany, zabawny, kulturalny i czarujcy, dobrze
wychowany mody Aex Cann wynis si na zachd, do Hollywood, gdzie takie cechy wci, mimo
Wielkiego Kryzysu, byy cenione wysoko. eby nie skala szacownego nazwiska, przyj pseudonirr
sceniczny Alexander Cross, czc stary inicja z panieskim nazwiskiem matki, Ross.

Rycho zacz gra drobne roe. W 936 r. pracowa ju w kiku studiach fimowych; wystpowa
midzy innymi jako stranik w fimie Jestem niewinny {Fury) ze Spencerem Trcy, w reyserii Fritza
Langa; by detektywem w Smart Blonde z Gend Farre i czonkiem zaogi Orze leci do Chin
(China Clipper) z udziaem kumpa od kieiszka, Humphreya Bogarta. Rok pniej gra kawisza
w Zbieg z San Quentin(San Quentin), znw z Bogartem Pi si w gr hoywoodzkiego acucha
pokarmowego, zaapujc si na wiksze roe, w tymBua Cantona w w e s t e r n i e fo r Tombstone
z 937 r. Gdy otrzyma ro szwarccharakteru, Back Jacka Carsona w serii fimw o Hopaon^
Cassidy, z udziaem Wiiama Boy da i Gabby Hayes, jego notowania wci szy w gr-.
O ie jednak aktor Aexander Cross osiga sukcesy, o tye prawdziwy Aexander Cann dowid,
e stare hoywoodzkie powiedzonko: Dobrze czy e, bye o nas mwii - nie zawsze si
sprawdza.
28 marca 937 r. Los Angees Times opubikowa na pierwszej stronie hit numeru: Aktor
przyznaje si do kradziey klejnotw w Palm Springs. Z tekstu wynikao, e aktor fimowy,
przedstawiony przez poicj jako Aexander Howard Cross Cann, przyzna si, e ukrad bryantowq
bransoetk i wysadzany drogimi kamieniami piercionek Amie Waker Hearst, piknej byej onie
prasowego magnata Wiiama Randopha Hearsta juniora. Bya to opowie o bodaj najgorzej
zapanowanym rabunku w historii.
Cann ubi kobiety, a by pani Hearst pozna miesic wczeniej w Sun Yaey w stanie Idaho.
Na dziesi dni przed pubikacj w Timesie uczestniczy w niewiekimprzyjciu w jej posiadoci
w Pam Springs. Pnym wieczorem towarzystwo przenioso si do okau w centrum Koc
pierwszej w nocy Cann wrci do rezydencji i ukrad k ej noty warte ponad 6000 doarw. Tego
samego dnia wszed do ombardu w Hoywood i sprzeda je za 350 doarw. Interes by wic
beznadziejny.
W swoim zeznaniu - pisano w Timesie - Cann [...] powiedzia, e grubo przegra na
wycigach i mia powane kopoty finansowe. Przyzna si te, e tego dnia pi.
Gdy Ama Hearst zorientowaa si, e zgina jej biuteria, dostarczya poicji ist suby
i goci. edczy szybko zainteresowai si Cannem, a zastpca szeryfa zadzwoni do niego do domu.
Aktor teefonicznie przyzna si do kradziey i powiedzia, gdzie s klejnoty. Odzyskano je
z ombardu i zwrcono waciciece. Cann przyjecha do Pam Springs i odda si w rce poicji
Wydowa w areszcie, oskarony o kradzie z wamaniem
Ama Hearst dosza jednak do wniosku, e do ma roz^osu, a take Aexa Canna Nastpnegc
dnia w Timesie pojawia si informacja, e zarzuty przeciw Cannowi zostan wycofane, jei odda
pienidze, a 350 doarw nie byo wiekim zyskiem i stosunkowo atwo przyszo Cannowi je spaci
Nikt nie ubi oskara przyjaci. Ae jei kto robi takie rzeczy jak ta, musi za to zapaci zacytowaa poicja sowa Amy.
Zanim caa historia - ze swym bohaterem - znikna z horyzontu, eroway na niej wszystkie
dzienniki radiowe. Gazety wydawane daeko od Hoywood drukoway tytuy w rodzaju: Klejnoty
gospodyni ukradzione przez aktora. Nawet New York Times nie odmwi sobie opowieci o pani
Hearst i o rabunku^.
Cann jako Aexander Cross pojawi si w 939 r. w jeszcze jednym fimie epoki kryzysu, The
Huma Bomb. Roa tytuowego anonimowego bombiarza okazaa si stosownym zamkniciem jego
hoywoodzkiej ery; aresztowanie okazao si min, ktra wysadzia w powietrze jego fimow
karier i rozbia j w drobny mak.
Cann otrzsn si, jak umia. Gdy wybucha II wojna wiatowa, mia za sob ju trzy maestwc
i trzy rozwody; nie doczeka si jednak dzieci-. Nie majc ony, biskich ani adnych widokw na

najblisz przyszo, wrci do korzeni i wstpi do kanadyjskiej marynarki. Pech go jednak nie
opuszcza.
Transportowiec wojenny, ktrym pyn na Poudniowy Pacyfik, zosta trafiony japosk torped.
Cann przey, ale uraz krzya przysparza mu blw do koca ycia-. W 1943 r. w Australii, gdzie
dochodzi do zdrowia, regularnie upija si w nocnych klubach. By towarzyski, lubi pi i potrafi
opowiada, snu wic wspomnienia o hollywoodzkich latach. Zdoa przekona wieu udzi, e
0 robieniu fimw wie wicej ni w rzeczywistoci - twierdzia jego crka-.
Dziki znajomociom z nocnych kubw dowiedzia si, e urzdujcy w Londynie hoenderski
rzd emigracyjny szuka korespondentw i fimowcw da nowej agencji informacyjnej w Indiach
Hoenderskich, ktrej dziaania miay sta si przeciwwag da propagandy hiterowskiej na
midzynarodowej scenie, zgodnie z interesami Hoandii-. Opierajc si na mocno przesadzonych
zapewnieniach o dowiadczeniu fimowym, a take, jak mona przypuszcza, nie widzc specjanych
wojskowych korzyci z czterdziestoczteroetniego marynarza z przetrconym krzyem, Canadian
Navy wypoyczya Canna powstaemu w Mebourne austraijskiemu oddziaowi Netherands
Information Service. Z tytuem wojennego korespondenta i operatora fimowego i przydziaowy
kamer 35 mm Cann uy swego wdziku i kanadyjskiego akcentu, by wyebra od amerykaskich
wojsk cznoci trudn do zdobycia tam fimow-.
Bez reszty pochonity now ro, nieustraszenie fimowa waki na Fiipinach i kampani na
Borneo. W 944 r., podczas padziernikowej inwazji aiantw na wysp Leyte w archipeagu
fiipiskim, znaaz si na pokadzie cikiego krownika HMAS Austraia zaatakowanego prze>
japoski bombowiec nurkujcy nazywany przez aiantw Betty. Japoczyk uderzy w Austrai
1 zabi abo miertenie rani kapitana, nawigatora i dwadziecia osiem innych osb. Do
powszechne jest przekonanie, e by to pierwszy w atach wojny udany atak kamikadze. Jednak Cann,
jako naoczny ocaay wiadek, kwestionowa t opini. Tydzie pniej mwi reporterowi
Associated Press, e gdy samoot wbi si w okrt, piot ju nie y. Japoniec by pod strasziwyn
ogniem zaporowym, nad samootem nikt nie panowa, poza tym maszyna ju dymia.
Cann zdy wic do tej chwii przepuci spadek, rozwie si trzy razy, wydowa w areszcie
jako zodziej kejnotw, uszkodzi krzy podczas ataku torpedowego i uj z yciem z okrtu
zaatakowanego przez japoski samoot. N atym te niekontroowany skok po pijanemu nad Szangri-La
wydawa si posuniciem do naturanym
Kiedy Wa ter Simmons, Raph Morton i inni reporterzy doniei o Szangri La, o rozbitkach
komandosach i pemieniu z epoki kamiennej, Aex Cann postanowi jeszcze raz sprbowa szczcia
- 7 czerwca poecia z Mebourne do Hoandii. Nastpnego ranka zabra si na przeot nad
miejscem katastrofy Gremina, a po powrocie na dowisko Sentani poprosi o spadochron. Dosta
kilka wskazwek od kapitana Isaaca Unciano z 1. Batalionu Rozpoznawczego, ale wszystkc
skwitowa artami. Unciano zapamita gwnie, e Cann obieca sze kwart whisky i imprez,
jei uda mu si szcziwie wrci.

Alexander Cann krci f\\mSzangri-La (za zgod B.B. McCollom).

Wiedzia, e to bardzo niebezpieczne - opowiadaa Aexandra Cann, ktra pracuje w Londynie
jako agent iteracki. - Chcia jednak tam dotrze, datego si zdecydowa. Nigdy wczeniej nie
skaka. Zaproponowai mu szkoenie, ae powiedzia: - Nie, dzikuj, skocz tyko ten jeden raz.
Gdybym nie chcia, wypchnijcie mnie.
Cho niewiee brakowao, Cann nigdy osobicie nie potwierdzi historii o skoku po pijanemu.
W reacji nadanej przez Associated Press pisa: Nie wiem, czy skoczyem, czy na sygnago
zostaem wypchnity, ae gdy spadochron si otworzy, pinie fimowaem skok. Wydowaem bez
szwanku, na pask, na pecach w jakich krzakach.
Rozptany przez Javonia i innych, Cann znacznie uszczupi obozowy zapas aspiryny, po czyrr
zosta usadzony przy obiedzie zoonym z fiipiskiego czau mein i smaonych ziemniakw. Gdy
wytrzewia na tye, e mona z nim byo rozmawia, Water spyta go, czym znieczui si przed

skokiem w dolin.
- Wypiem trzy czwarte litra holenderskiego dinu - odpowiedzia pono.
- Po co?
- eby si nie zawaha.
Walter pomyla chwil. - Powiniene by spadochroniarzem - oznajmi.
Pniej major Gardner spyta Waltera przez walkie-talkie, czy Cann ma kaca. Mwi, e nigd>
ju tego nie zrobi - przynajmniej dopki nie pojawi si kolejny temat.
Gdy Cann odzyska przytomno umysu, po raz pierwszy przyjrza si dobrze Margaret Hastings
Twarde ldowanie nie zmniejszyo jego zamiowania do piknych kobiet. Poprosi Waltera, by
przekaza wiadomo korespondentowi AP, Ralphowi Mortonowi: Kapral Hastings jes
najwspanialszym rozbitkiem, jakiego w yciu widziaem. I doda: Chopcy z ekipy ratowniczej
nazywaj j krlow Szangri-La. Margaret, zapytana o krlewski tytu, odpara: Jestem gotowa dc
drogi i w kadej chwii mog zoy koron.

Modzi wojownicy z dwch rnych wiatw. Fiipino-amerykascy onierze to (od ewej):

Camio Ramirez, Custodio Aerta, Don Ruiz i Juan Johnny Javonio.

Walter i Cann bardzo si zaprzyjanili. Kapitan chon mdroci i nauki, jakie Cann naby dziki
- jak to okrela Walter - dowiadczeniu i mocnym ciosom. Godzinami rozmawiali, grali
w pokera, pywali w rzece, wdrowali po dolinie i kcili si o wyniki sportowe i o polityk
wojska. Cann uwaa, e wojsko nie powinno cenzurowa dziennikarskich relacji ze strefy dziaa
wojennych. Walter gorco si sprzeciwia. Lubi, jak taki kto jak on si wcieka - zapisa
w dzienniku - bo naprawd mog si wtedy czego nauczy. Najwikszym komplementem
obdarowa Canna, gdy nazwa go naprawd fajnym kolesiem.
W chwili przybycia Canna obz, ktremu Walter nada now nazw - Placwka US Arm^
w Szangri-La, D.N.G. Putch New Guinea - Holenderska Nowa Gwinea] - w skrcie Ob>
Szangri-La - osigna peny i ostateczny pitnastoosobowy skad: dowdca - kapitan C. Ear]
Walter junior, dziesiciu komandosw; troje ocalaych rozbitkw i pochodzcy z Kanady inynier,
aktor, zodziej brylantw, marynarz i korespondent wojenny w jednej osobie.
Roztasowali si - wedug okrelenia Waltera - w licznym maym miasteczku, rozoonym
u stp zbocza gry, na do paskim terenie. Trzej sieranci, ktrzy cay czas byli w bazie,
przygotowali daszki z pacht i namioty, w tym czerwony, przeznaczony na magazyn, i rowy, sucy
jako kantyna.
Z grubo ociosanych bali zbudowali te prowizoryczny chlew, w ktrym znalazo si siedem wi
kupionych od tubylcw przez Abrenic, Baylona i Yelasco za dostarczone samolotem muszelki.
Jedn z nich, najsabsz, niesychanie bystr - jak pisaa Margaret, sieranci nazwali na jej cze
Peggy.
Peggy najwyraniej sdzia, e jest psem Chodzia za wszystkimi, a kiedy tylko ktokolwiek
z nas siada, wskakiwaa mu na kolana. Komandosi szorowali j codziennie do poysku zanotowaa Margaret.
Najokazalej prezentowa si namiot w ksztacie piramidy - kwatera dla VIP-w i oficerw.
W czci wydzielonej wycznie dla Margaret stano ogromne oe z wysuszonych, zocistych traw
zebranych w dolinie; nad nim zawis baldachim z tej tkaniny spadochronowej. Krlewskiego
wystroju dopeniaa artystycznie udrapowana moskitiera. Aby Margaret nie stpaa bos stop po
ziemi, za dywanik przy ku suyy jej puste pokrowce po spadochronach.
Ze wzruszenia chciao mi si paka - napisaa w dzienniku. - Cay obz by luksusowy, cznie
z azienk! Z pustych, wodoodpornych kartonw po racjach ywnociowych trzej sieranci
zbudowali wann. W pobliu wykopali studni, napenianie wanny byo wic bardzo proste.
M cCollomi Walter, jako oficerowie, dostali prycze w mskiej czci wielkiego namiotu. Walter
upar si jednak, e odda swoj Beckerowi, by szybciej wraca do zdrowia; sam, tak jak jego
onierze, rozpi hamak midzy drzewami. Widok ogromnego kapitana wciskajcego si do
rozwieszonego wora bardzo Margaret rozbawi.
Pierwszy dzie w caoci spdzony przez ca pitnastk w bazie komandosi uczcili uczt
z lechon - dwch pieczonych prosit, wolno obracanych na ronach, pki nie nabray
zocistobrzowego koloru. Margaret upewnia si, e Peggy oszczdzono tego zaszczytu. Walterowi
przypomniao si dziecistwo; nie jad lechon od blisko dziesiciu lat. Sam najadem si jak winia
(wieprzowin), po czym zataczajc si, poszedem do magazynu i padem wykoczony - notowa. Naprawd wietni kucharze z tych chopakw.
Nastpnego dnia rozbitkowie i komandosi pozwolili Alexowi Cannowi wykaza si w roli
twrcy filmowego. Cann mia wprawdzie nakrci materia dokumentalny, nie odmwi jednak sobie
odrobiny hollywoodzkiej inscenizacji. Omina go scena wejcia ocalonej trjki do obozu w dolinie,
potrzebna mu do filmu jako element akcji. Namwi wic wszystkich do odtworzenia ostatnich chwil

wdrwki. Nikt nie zamierza dwiga trzydziestokilogramowych plecakw, wypchano je wic

pustymi opakowaniami po racjach ywnoci. Wyglday imponujco, ale nic nie wayy.
Z podpasek tym razem zrezygnowali.

23

SZYBOWCE?
Kiedy euforia po odnalezieniu rozbitkw przygasa, w sztabie pukownika Elsmorea w Fee-As
rozgorzaa dyskusja nad najepszym sposobem wydobycia amerykaskiego personeu - a teraz take
fimowca pracujcego da hoenderskiego rzdu - z doiny Szangri-La.
Najwaniejszym kryterium oceny koejnych projektw byo bezpieczestwo. Od decyzji zespou
zaeao ycie pitnastu udzi. A waciwie nie tyko ich, biorc pod uwag ryzyko, jakie
podejmowai pioci, zaoga i kady, kto mia bra udzia w operacji. Pianici w Hoandii musiei te
sobie zdawa spraw, e sukces abo fiasko dziaa wpynie na ich wasne ycie, i to zarwno
osobiste, jak i zawodowe. Rozbitkowie i komandosi byi da nich nie tyko onierzami, ae
i konkretnymi osobami. Do troski o nich dosza jeszcze odpowiedziano za Aexa Canna. Wiedziei
na dodatek, jak funkcjonuje wojsko: jei szeroko na^oniona historia o Szangri-La skoczy si
tragicznie z powodue zapanowanej ub przeprowadzonej akcji ewakuacyjnej, drogo za to zapac.
Ekipa Esmorea przedyskutowaa iczne propozycje, odrzucajc koejno jedn po drugiej jako
niereane, bezsensowne, niewykonane ub po prostu skazane na niepowodzenie. Skreia pomys
uycia sterowca, mi^owca, hydropanu, kutra patroowego i wdrwki dem do Hoandii. Krtko
omwia moiwo zrzucenia do doiny onierzy bataionu budowanego marynarki - Seabees ktrzy za pomoc maych spychaczy przygotowaiby dowisko. Pan upad, gdy Esmore uzna, e
dowanie C-47 na tak wiekiej wysokoci, na krtkim, prowizorycznym pasie, a potem ponowny
start nad otaczajcymi doin grami niesie zbyt due ryzyko powtrzenia historii Gremina-.
Nastpnie pod dyskusj poddano propozycj wykorzystania maego, uniwersanego samootu L-5
Sentine, pieszczotiwie nazywanego atajcym jeepem Samooty tego typu, suce podczas wojny
do zada rozpoznawczych i jako frontowe ambuanse powietrzne, charakteryzoway si - mwic
jzykiem wojskowym - zdonoci do krtkiego startu i dowania. Oznaczao to, e mo^yby si
sprawdzi na nierwnym podou i nie wymagayby budowy pasa startowego. Miay jednak swoje
wady.
Na ot z Hoandii do doiny sentine potrzebowaby bowiem okoo trzech godzin i caego zapasu
paiwa. Zbiorniki z paiwem na drog powrotn nataoby wic zrzuca na spadochronach. Poza
tym w samoocie byo miejsce tyko da piota i jednego pasaera, co oznaczaoby pitnacie kursw,
za kadym razem poczonych z tym samym duym ryzykiem Wariant z uyciem sentinea by jednak
wci brany pod uwag-.
Zastanawiajc si nad zaetami i wadami takiego rozwizania, Esmore zwrci si po rad do
specjaisty - Henryego E. Pamera, trzydziestejednoetniego porucznika z Baton Rouge w Luizjanie
Pamer, chudy wiejski chopak o przezwisku Red, mia ogromne dowiadczenie w ataniu
sentineami i innymi maymi samootami. Stacjonowa niedaeko, na dowiskuna tropikanej wyspie
Biak, na pnoc od wybrzey Nowej Gwinei-.
Esmore zaatwi mu przeot nisko nad doin bombowcem B-25, by sam oceni sytuacj. Pamei
od pierwszego rzutu oka wiedzia, e sentine nie jest waciwym samootem do takiego zadania.
Przyszed mu do ^ow y pomys uycia statku powietrznego cakiem innego typu, cho tak jak sentine.

zaprojektowanego z myl o ldowaniu na ograniczonej przestrzeni i nierwnym terenie, takiego

jednak, ktry jego zdaniem dawa wiksze szanse bezpiecznego przelotu nad grami z pasaerami na
pokadzie. Nie zuywajc przy tym ani kropli paliwa.
Po powrocie do Hollandii Palmer poszed do dowdztwa planistw i stan przy tablicy.
Kruszc kred, narysowa co, co wygldao jak dziecicy obrazek duego i maego samolotu,
poczonych ze sob jak mama z dzieckiem ppowin.
Jest to - wyjania - samolot bez silnika, cignity po niebie przez dwusilnikowy samolot
holujcy. W ten sposb porucznik Henry E. Palmer zaprezentowa i uzasadni zadanie, jakiego
w historii szybownictwa wojskowego jeszcze nie byo. W tak osobliwej misji, i to na takich
wysokociach, aden szybowiec nigdy dotd nie lata.
Pierwszy wolny lot przypisuje si Ikarowi, ktrego podr skoczya si jednak roztopieniem
skrzyde i mierci w morzu. Piloci szybowcw wojskowych, odznaczajcy si cierpkim poczuciem
humoru, przyjli Ikara za swoj maskotk. Awaryjne ldowanie zdawao si wpisane w losy ich
statkw powietrznych. Genera William Westmoreland mwi o nich: To jedyni piloci II wojny
wiatowej, ktrzy nie mieli silnikw, spadochronw ani drugiej szansy.
Bracia Wright i inni pionierzy lotnictwa zaczynali od eksperymentw z szybowcami, ale ich
celem byy samoloty silnikowe. Po sukcesie pod Kitty Hawk o szybowcach, dalekich krewnyct
samolotw, prawie zapomniano. W pierwszym dwudziestoleciu XX wieku uywali ich gwnie
entuzjaci sportw szybowcowych, chepicy si kolejnymi rekordami przelotw. Mionicy
szybowcw budowali jednak coraz wiksze i bardziej skomplikowane konstrukcje, zdolne pomieci
wielu pasaerw i - po wycigniciu w gr przez samoloty z silnikiem - pokonywa due
odle^oci.
W latach trzydziestych XX wieku liderem w tej dziedzinie stay si Niemcy, przede wszystkim
dlatego, e po I wojnie wiatowej zabroniono im posiadania lotnictwa wojskowego. Hitler
przekroczy ten zakaz w 1935 r., ale nie zapomnia o niemieckich pilotach szybowcowych.
Generalicja rozwaaa moliwoci wykorzystania ich w wojnie; niemieccy inynierowie
zaprojektowali szybowce podobne do niewielkich samolotw bez silnikw, zdolne zabra pilota
i dziewiciu onierzy albo ton sprztu. W przeciwiestwie do samolotw, ktrym potrzebny by
dobrze utrzymany pas startowy, potrafiy ldowa na wyboistych polach w rodku strefy dziaa
wojennych. Dla Niemcw szybowiec z zaog mia jeszcze jedn zalet - mona byo go odczepi od
samolotu wiele mil od miejsca przeznaczenia; zwolniony z uwizi lecia, nie wydajc adnego
dwiku.
Okazj do przetestowania tych cichych urzdze znaleli Niemcy w maju 1940 r. Stany
Zjednoczone miay przystpi do wojny dopiero za rok i siedem miesicy. Polska bya ju pokonana;
Hitler chcia teraz przedosta si przez Belgi do Francji. Midzy nim i Paryem, na niemieckobelgijskiej granicy sta jednak potny fort Eben-Emael. Gboko wkopana w ziemi grupa warowna,
wzmocniona ptorametrow warstw betonu, uchodzia za twierdz nie do zdobycia. Tradycyjny
atak zajby par tygodni, nie gwarantujc sukcesu. Nawet gdyby ostatecznie belgijski fort upad,
duga i kosztowna walka zniweczyaby niemieckie nadzieje m.Blitzkrieg, zaskakujc przeciwnika
wojn byskawiczn. mi^owce przyspieszyyby operacj, ale ich nieustanny warkot zaalarmowaby
obrocw na dugo przed pojawieniem si niemieckich onierzy. To samo dotyczyo samolotw;
skaczcych z nich komandosw mona byoby powystrzela jak kaczki.
Szybowce zapewniay realizacj planw ukradkiem - 10 maja 1940 r. samoloty Euftwaffe
wycigny niewielk eskadr w niebo, w kierunku Belgii. Szybowce, kady z dziewicioma

onierzami piechoty w penym uzbrojeniu, pyny cicho w ciemnociach przedwitu; dziewi

z nich wydowao na dachu podziemnego fortu - trawiastej rwninie o dugoci dziesiciu boisk
futboowych Niemieccy onierze natychmiast ruszyi do ataku. Cho znacznie mniej iczni od
obrony, obezwadnii osupiaych Begw, rozmiecii adunki wybuchowe, ktre miay zniszczy
cikie dziaa i tego samego dnia zaji fort. Koumny niemieckich czogw miny go, jadc do
pnocnej Francji-.
Stany Zjednoczone nie bray jeszcze udziau w wojnie, os Eben-Emae by jednak da nic
sygnaem aarmowym Oznacza, e szybowce mog w przyszoci odegra w niej wan ro.
Amerykaski program szybownictwa wojskowego zacz si na dobre natychmiast po Pear Harbor.
Nage trzeba byo wyszkoi tysic piotw; w koejnych miesicach iczba ich wzrosa do szeciu
tysicy. Projekty wojskowych szybowcw powstaway w orodku Wright Fied w Ohio; tam wanie
przydzieono dwch modych mechanikw pokadowych, porucznikw Johna i Roberta
McCoomw. Nie uczestniczyi bezporednio w programie szybowcowym, ae z zainteresowanierr
edzii jego postpy.
Amerykaski przemys otniczy pracowa wtedy pen par, by odpowiedzie na rosnce
zapotrzebowanie wojska. W rezutacie w programie szybowcowym wikszej wagi nabra czynnik
przedsibiorczoci, a rzdowe przetargi na bezsinikowe wojenne i transportowe statki powietrzne
wygrywai przedziwni oferenci w rodzaju producenta odwek, firmy mebarskiej i wytwrcy
trumien. Ostatecznie wojsko zdecydowao si na czwart wersj szybowca transportowego
produkowanego przez Waco Aircraft Company z Ohio, nazwan Waco CG-4A, w skrcie Waco
(wymawiane Wah-coh)-.

Szybowiec Waco CG-A4 w ocie (za zgod Si3 Powietrznych U. S.)

Byy to raczej kury ni sokoy - ociae, nieuzbrojone furgony ze skejki i metaowych rurek
krytych ptnem. Rozpito ich skrzyde wynosia 25,48 m, wysoko - ponad 3,6 m, a dugo
ponad 4,5 m. Waco way okoo 500 kg, ae m ^ zabra ponad drugie tye adunku w udziach
i sprzcie - trzynastu onierzy z penym wyposaeniem, wiertonow ciarwk ub potn
haubic kaibru 75 mm z zapasem amunicji i dwoma artyerzystami-. W kabinie byo miejsce da

dwch pilotw. Wycigay je zwykle samoloty C-47, czasem C-46, na nieco ponad stumetrowym
nylonowym holu.
Wojsko amerykaskie otrzymao w latach wojny blisko 14 tysicy takich szybowcw. Jak na
ironi, Rwnym dostawc bezsilnikowych samolotw, po 15 tysicy dolarw za sztuk, bya Ford
Motor Company. Za cen jednego szybowca rzd m ^ kupi od Forda siedemnacie luksusowych
omiocylindrowych samochodw-.
Waco przeszy chrzest bojowy w lipcu 1943 r., podczas inwazji na Sycyli. Rok pniej
przewoziy onierzy do Normandii w D-Day, cho wiele z nich pado ofiar trzymetrowyci
drewnianych pali wbijanych z rozkazu marszaka Rommla na polach, gdzie spodziewano si ich
ldowania. Uczestniczyy te w operacji Dragoon w poudniowej Francji i operacji Yarsity
w Niemczech. Dowoziy zaopatrzenie w czasie bitwy o Ardeny i wykonyway rne inne zadania
bojowe w Europie. Suyy te na azjatyckim teatrze wojennym - w Chinach, Birmie i Indiach
a take na filipiskiej wyspie Luzon.
Jako rodki przewozu onierzy szybowce Waco miay wielk zalet - jeli pilot mocno hamowa
przy ldowaniu, m ^ zatrzyma si szybko, bo mniej wicej 200 jardw [okoo 180 m] od miejsca
przyziemienia, i to na nierwnym podou. Nierzadko jednak ldoway z nosem wbitym w ziemi
i ogonem w grze, czasem wywracay si i koziokoway. Takie ldowanie mona jednak i tak uzna
za udane. Wiele szybowcw nie trafiao do strefy ldowania z powodu zej pogody, zerwania lin
holowniczych, bdu pilota czy innych niefortunnych wypadkw. A nawet jeli wszystko pracowao
idealnie, waco stanowiy duy, powolny cel dla dzia przeciwlotniczych.
Krtko mwic, nazywano je przynt dla artylerii przeciwlotniczej, bombowcami z bambusa
i latajcymi trumnami. Piloci szybowcowi, czyli dokeje samobjcy, przeprowadzali
kontrolowane ldowania awaryjne, co samo w sobie brzmiao jak oksymoron. Kiedy zbierali si
na drinka, wznosili sarkastyczny toast za szybownikw - pocztych przez pomyk, cierpicych
dugie mki w onie matki, a w kocu urodzonych w niewaciwym czasie i niewaciwym miejscu-.
We wrzeniu 1944 r. Walter Cronkite, mody reporter londyskiej United Press mia polecie
szybowcem Waco w ramach prowadzonej w Holandii operacji Market Garden. Omal nie
odmwiem, co oznaczaoby okrycie si hab. Ostatecznie zgodzi si tylko dla ratowania twarzy
przed kolegami. Widziaem ju szybowce, ktre ldoway w Normandii - setki wrakw
rozrzuconych po polach. Wyldowa szczliwie, ale nigdy nie zapomnia tych przey: Powiem
wprost: jeli musicie wyrusza na wojn, to nie szybowcem Piechot, czogajc si, na
spadochronie, wpaw, dk - wszystko jedno. Byle nie szybowcem!-.
We wczesnym okresie wojny traktowano szybowce jako produkt jednorazowego uytku - po
ldowaniu i wyadunku onierzy i zaopatrzenia pozostawiano je swojemu losowi. Ale w miar jak
rosy koszty, podjto prby odzyskania tych przynajmniej, z ktrych zostao co wicej ni materia
na opa. Najczciej jednak w miejscach, gdzie si znajdoway, nie m ^ ldowa aden samolot,
ktry mgby je wycign. Rozwizaniem sta si specjalnie opracowany system Samolot holujcy
schodzi bardzo nisko, bo zaledwie sze metrw nad ziemi i przelatujc obok szybowca, chwyta
go i wyciga w gr.
Z pl bitewnych Francji, Birmy, Holandii i Niemiec odzyskano w ten sposb blisko pise
szybowcw. Niemal zawsze siedzieli w nich tylko piloci. Jednak w marcu 1945 r. na polanie
w pobliu Remagen w Niemczech wyldoway dwa waco przystosowane do ewakuacji rannych.
Zaadowano na nie dwudziestu piciu onierzy amerykaskich i niemieckich. C-47 chwyciy je,
przelatujc nad ziemi, i rycho oba szybowce szczliwie wyldoway w szpitalu wojskowym we

Francji.
Od tej udanej operacji miny trzy miesice. Teraz porucznik Henry Palmer chcia j powtrzy;
tymrazemjednakzadanie byo znacznie trudniejsze.
Pamer wymyi pan, ktry m ^ si spodoba tyko wojsku abo Hoywood. Na szczcie da
niego w Szangri-La mia do czynienia z jednym i drugim.
Operacja miaa zacz si w Hoandii. Pan zakada, e samoot C-46 wycignie szybowiec
w gr i bdzie go hoowa sto pidziesit mi, a nad doin. Gdy przeec nad przecz, waco
odczy si od samootu, wyduje w doinie i tam wemie pasaerw. Na takiej wysokoci, co
najmniej mi nad poziomem morza, szybowiec nie udwignie penego adunku. Za kadym razem
zabierze tyko pi osb, w pierwszej koejnoci ocaonych z katastrofy. Po czympiot i pasaerowie
przygotuj si do startu.
C-47 przeeci nad szybowcem i za pomoc haka umocowanego do kaduba chwyci go
i pocignie w powietrze. Razem przeskocz nad grami i skieruj si ku Hoandii. Po rozdzieenii
obaj pioci szcziwie wyduj, uroczycie witani, serpentyny mie widziane.
Tak to wygdao na rysunku Pamera. W praktyce m o^o doj do dziesitkw awarii i bdw szybowce spadyby swobodnie jak atawce, samooty zamieniyby si w kue ognia, a ich
pasaerowie zginiby na miejscu. Prcz zwykego ryzyka pojawiao si mnstwo dodatkowych
zagroe, jakie nioso panowane podchwycenie waco.
Nigdy jeszcze nie podchwytywano szybowca wojskowego mi (ptora kiometra) nad
poziomem morza. Nawet gdyby manewr si uda, istniao niebezpieczestwo, e na duej wysokoci,
w rozrzedzonym powietrzu ciar szybowca tak spowoni ot C-47, e mog zgasn siniki samootu.
Zaenie od wysokoci, na jakiej C-47 znajdzie si w tym momencie, szybowiec moe zachowa si
jak ogromny papierowy samoot eccy z pen szybkoci kursem koizyjnym ku ziemi. Ten sam os
groziby C-47.
Nikt te nie wiedzia, czy - gdyby nawet siniki nie zgasy - C-47 cigncemu w rozrzedzonyrr
powietrzu zaadowany szybowiec wystarczy mocy, by szybko osign wysoko okoo dziesiciu
tysicy stp pozwaajc przeecie nad przecz. Piotw czekay ponadto nisko wiszce chmury
i zmienne wiatry mocno utrudniajce drog do doiny i z powrotem. Wprawdzie codzienne oty
z zaopatrzeniem da Szangri-La miay ju charakter rutynowy, jednak aden z uczestniczcych w tej
misji piotw nie zapomina, e bd Gremina kosztowa ycie dwudziestu jeden udzi.
Wreszcie, jei pierwsza operacja si uda, ekipa ratownicza bdzie musiaa powtrzy ten
wyczyn jeszcze dwukrotnie, za kadym razem tak samo ryzykujc.
W rozwaaniach pukownika Esmorea na korzy tej propozycji przemawiay trzy wzgdy. Po
pierwsze, nie wymyono adnego epszego ani bezpieczniejszego rozwizania. Po drugie, zaufanie
budzi fakt, e Pamer znosi si na ochotnika do piotowania pierwszego szybowca. Po trzecie,
Esmore by kowbojemprzestworzy z zaciciem teatranym.
Gdyby si udao, mogiby iczy na uciski Margaret, przyjacieskie mskie pokepywania, tytuy
na pierwszych stronach gazet, roe w fimie Canna i ewentuanie medae. By moe on sam zdoaby
powtrzy manewr i odby wasn, dugo oczekiwan podr do doiny. Z drugiej strony, gdyby
nastpia katastrofa, Pamer zapewne nie m ^by ju ponie odpowiedzianoci i caa wina
spadaby na pukownika.
Po konsutacjach ze wsppracownikami i rozwaeniu zyskw i strat pukownik Ray T. Esmore
oznajmi, e pitnastka tymczasowych mieszkacw doiny Szangri-Ea zostanie stamtd sprowadzona
szybowcami Waco CG-4.

Decyzja Elsmorea uruchomia gorczkowe poszukiwania pilotw i wykwalifikowanyci

czonkw zaogi samolotu holujcego. Potrzebnych byo te kilku pilotw szybowcowych do pracy
z Palmerem, rnego rodzaju personel techniczny i trudny do znalezienia sprzt. W rejonie Pacyfiku
rzadziej korzystano z szybowcw ni w Europie, specjalistyczne urzdzenia znajdoway si wic
w rnych miejscach, od Melbourne po Clark Field na Filipinach^.
Szczliwie dla wszystkich zainteresowanych wiadomo o planowanej operacji podchwycenia
dotara do majora Williama J. Samuelsa, dowdcy 33 rd Troop Carrier Suadron w Nichols Fieh
w Manili. Samuels, dwudziestodziewicioletni byy skaut orli z Decatur w stanie Illinois, prze
wojn lata jako pilot w United Airlines. Co waniejsze, by instruktorem podchwytywania
szybowcw w Bergstrom Field w Austin w Teksasie i - jeli si nie myli - najbardziej
dowiadczonym w tej dziedzinie pilotem na caym poudniowozachodnim Pacyfiku. Kiedy znosi si
do nadzorowania przygotowa sprztu i szkolenia zaogi, a take do pilotowania samolotu
podchwytujcego, Elsmore z radoci odda mu do dyspozycji wasn kwater.
Gdyby wszystko poszo zgodnie z planem, Samuels mia przeprowadzi pierwszy manewr
przechwycenia z kabiny C-47 nazywanego Fuiz. Samolot - stare ptaszysko, jak go okreli wypoyczono z jednostki, ktra najwyraniej pozbya si go bez alu. W drodze z Manili na Now
Gwine silnik Fuizy wysiad i major musia ldowa awaryjnie, by dokona naprawy. Przechrzcil
maszyn na Mokr Fuiz, bo rozchlapywaa olej z silnikw na skrzyda.
Na miejsce wicze Elsmore wybra ma wysepk Wakde, skrawek ldu o wymiarach dwie na
trzy mile, 100 mil [160 km] od wybrzey Hollandii. Najwiksz zalet Wakde by pas startowy
biegncy przez niemal ca jej dugo; drug - odosobnienie i brak wiadkw. Gdyby szybowiec
spad, istniay due szanse, e obyoby si bez roz^osu.
Dni mijay i nie przynosiy wiele nowego. Cae przedsiwzicie opniao si z powodu a to
gwatownych deszczw, a to brakw w sprzcie albo trzydniowego ataku czerwonki, jaki dotkn
Samuelsa. Henry Palmer mia wic mnstwo czasu na rozmylania nad tym, w co si wda.
W kocu nazwa swj szybowiec Podpak bez Wiatraka, nie z pogardy, tylko dlatego, e nie mia
silnika i kojarzy si z lunym pkiem patykw.
Samuels i drugi pilot, kapitan William G. McKenzie z Fa Crosse w stanie Wisconsin te;
postanowili lepiej zorientowa si, co ich czeka. Polecieli nad dolin wybra miejsce ldowania
szybowca i pas startu. Szangri-Fa nie wzbudzia w nich zachwytu.
- Co o tym mylisz. Mac? - spyta Samuels.
- Nie dowiemy si, pki nie sprbujemy. Bill - brzmiaa odpowied.
Samuels obejrza si na zaog. Patrzyli z powtpiewaniem przez okna i oceniali szanse operacji,
o przeyciu nie wspominajc.
Prace na Wakde wolno si posuway, a tymczasem trzej sieranci, ktrzy budowali baz
w dolinie - Abrenica, Baylon i Yelasco - przygotowali, zgodnie z wymaganiami Samuelsa,
ldowisko dla szybowca. Na stosunkowo paskim terenie o dugoci okoo 400 i szerokoci 100
jardw [360x90 m] wycili i wypalili krzewy do wysokoci mniej wicej p metra. Czerwonymi
spadochronami, na ktrych zrzucano zaopatrzenie, okolili ldowisko; z biaych, nalecych do
komandosw, uoyli lini wyznaczajc rodek pasa startowego. Stosownie do prowizorycznego
charakteru caego przedsiwzicia ogromne strzaki kierujce pilotw na ldowisko uoyli z papieru
toaletowego.
Na Wakde koncentrowano si przede wszystkim na najbardziej niebezpiecznej czci operacji:
podchwyceniu. Kiedy na wysp dotar ju cay sprzt, zaoga zamontowaa w Mokrej Fuizie co, cc

przypominao wielki koowrotek z lin i hakiem. Bya to przyrubowana do podogi kabiny ogromna
wycigarka - wace ponad 300 kilogramw urzdzenie rozmiarw pralki. Jeden z czonkw zaogi
mia z jej pomoc zwalnia ub ciga pcaow stalow lin nawinit na bben, dug na 1000
stp [300 m]. Lina zakoczona bya stalowym hakiem dugoci 6 cali [15 cm].
W chwili podchwycenia zaoga Mokrej Luizy miaa rozwin lin z hakiem - najpierw wzdu
drewnianego ramienia - bomu, wystajcego pod kadubem C-47. Hak umieszczony by na kocu
ramienia, by zachowa stabilne pooenie.
Plan zakada, e inny samolot dohoowuje szybowiec do Szangri-La. Po zwolnieniu z holi
i ldowaniu w dolinie zaoga szybowca ustawi dwie tyczki wysokoci okoo trzech i p metra,
oddalone od siebie o 6 metrw. Midzy szczytami tyczek rozwiesi si cz ptli o dugoci 24
metrw, sporzdzonej z nylonowej liny o przekrj u jednego caa [2,54 cm]. Bdzie to wygldao jak
skocznia do skoku o tyczce, w ktrej poprzeczk stanowi cz nylonowej ptli; jej reszta,
zwieszajca si z tyczek, zostanie uoona starannie na ziemi. Do lecej czci ptli bdzie
umocowana druga nylonowa lina, dugoci okoo 225 stp [67,5 m], ktrej przeciwe^y koniec
poczy si z dziobem szybowca, stojcego 50-100 stp [150-300 m] za lini tyczek.
eby operacja si udaa, C-47 musi zanurkowa nisko nad miejscem podchwycenia. Stalowy ha
na kocu ramienia zahaczy o nylonow ptl czc wierzchoki tyczek. C-47 poleci dalej, a pilot
doda gazu, by - pokonujc dodatkowy opr stawiany przez szybowiec - osign potrzebn
wysoko. Operator wycigarki, wczajc hamowanie bbna na pokadzie C-47, uwzgldni
prdko, wag szybowca i inne czynniki, i zdecyduje, ile stalowej liny trzeba rozwin
z koowrotka, by nylonowa lina nie pka. Jeli si pomyli, lina zerwie si z dzioba szybowca
i uszkodzi skrzyda. Piloci szybowcw opowiadali, e w chwili podchwycenia czuli si tak, jakby
ich wystrzelono z gigantycznej procy.
Nabierajc wysokoci, C-47 w cigu trzech sekund szarpniciem wycignie szybowiec w gr.
W cigu siedmiu sekund od podchwycenia osignie wysoko 60 stp [18 m] i prdko ponad stu
mil na godzin. Ju w powietrzu operator wycigarki w C-47 zwinie lin, by przycign szybowiec
do samolotu holujcego na odle^o okoo 350 stp [100 m]. Oba statki powietrzne polec razem
dalej, poczone nylonowo-stalowymi wizami. Zbliajc si do Hollandii, pilot szybowca odczy
go od samolotu! samodzielnie bezpiecznie wylduje.
Tak to wygldao w planach. W praktyce pierwsze prby podchwycenia Podpaki przez Mokr
Luiz na wyspie Wakde koczyy si obraeniami zaogi i zniszczeniem sprztu. Rosy te
wtpliwoci co do sensu uycia szybowcw w ewakuacji z Szangri-La.

24

DWIE KRLOWE
Koczy si czerwiec 1945 r., dobiegaa koca wojna.
Po najkrwawszej z bitew na Pacyfiku, w ktrej zgino dwanacie tysicy Amerykanw i ponad
sto tysicy Japoczykw, 2 czerwca alianci zdobyli Okinaw. Zyskali lotnisko tranzytowe i punki
etapowy do ataku z ldu i powietrza na ^w ne wyspy japoskie - oczywicie w razie gdyby cesarz
Hirohito nie da si nakoni do kapitulacji. Amerykascy przywdcy sdzili, e nowa tajna bro,
bomba o niewyobraalnej sile raenia, pozwoli osign cel bez wysyania onierzy do Tokio.
Prby miay si odby w cigu najbliszych tygodni; gdyby okazay si udane, prezydent Trumanmial
podj decyzj o ewentualnym jej uyciu. Wiele krajw wiata mylao ju jednak w kategoriach
powojennych. Gdy w Szangri-La czekano na ewakuacj, przedstawiciele czterdziestu czterecl
pastw zbierali si w San Francisco, by podpisa dokument powoujcy Organizacj Narodw
Zjednoczonych.
Zaogi szybowcw pracoway pen par, a obz w Szangri-La si bawi. Na oczach widown
zoonej z tubylcw Decker zgoli szeciotygodniowy zarost. Za to Walter i ostrzyony przez Bena
Bulatao McCollom zachowali nieregulaminowe baczki. Jako trzeba pokaza, e co przeszlimy,
jak ju si std wydostaniemy - tumaczy Walter zaodze 311-. Razem jedli posiki, zwiedzali
dolin, pozowali Alexowi Cannowi, rozmawiali o rodzinach, czytali ksiki, czasopisma i listy
zrzucane z zaopatrzeniem Ktrego dnia dostali ksik o technikach przetrwania w dungli;
pojawia si tak pno, e rozbitkowie uznali ten prezent za art.
Jeden z tubylcw, nazywany przez komandosw Joe, nadzorowa codzienny handel swoich
ziomkw z przybyszami. Kiedy rynek prosperowa, pi muszelek cowrie mona byo wymieni na
kamienny toporek, najbardziej podan pamitk. Walter ustali obowizujc stawk na inn
miejscow bro, kiedy za osiemnacie muszelek dosta szedziesit dwie strzay i trzy luki.
Pocztkowo winia kosztowaa zaledwie dwie do czterech muszelek, ale w wyniku inflacji cena
wzrosa do pitnastu. Koszty si zwikszyy, gdy chlew zbudowany przez komandosw run i osiem
tustych wi, po pitnacie muszelek sztuka, pokusowalo w gry. W obiegu byo tak duo muszelek,
e McCollom obawia si, czy komandosi i rozbitkowie nie zrujnuj lokalnej gospodarki-.
Muszelki uywane przez Amerykanw jako swego rodzaju waluta byy rzeczywicie pierwszym
niemiaym krokiem tubylcw w kierunku gospodarki opartej na pienidzu. Wprawdzie od dawna
wymieniali je z ludmi z innych wiosek na szpagat, pira i inne trudniej dostpne towary, ale nie
uywali ich w wymianie midzy sob. W ich wsplnotach nie byo niczego, co mogliby od siebie
nawzajem kupowa. Muszelki i naszyjniki z muszli suyy przede wszystkim do cementowania wizi
spoecznych. Podczas uroczystoci pogrzebowych na przykad aobnicy skadali naszyjniki na
zwokach jako dary. W kulminacyjnym punkcie ceremonii szef wioski rozdawa je, tworzc w ten
sposb now sie zobowiza wobec siebie i upamitniajc poprzedniego waciciela-.

Tubylec z plemienia Dani przymierza mundur (za zgodl C. Earla Waltera juniora).
Zagroenie dla lokalnej gospodarki, jakie dostrzega McCollom, nie wyczerpywao problemu.
Szafujc muszelkami, jakby jedyn ich wartoci bya rola rodka patniczego, przybysze mogli
podway spjno wsplnoty.
Wikszo tubylcw skonna bya wprawdzie dostarcza za muszelki winie, topory, luki
i strzay, niektrzy jednak bali si tych transakcji. Nigdy nie widzielimy tylu muszelek. Rodzice
mwili, bymy byli ostroni i ich nie brali - opowiada Lisaniak Mabel. On i jego przyjaciele
posuchali ostrzeenia. Biali byli zdenerwowani, e odrzucamy muszelki, ktre nam oferowali-.
Ktrego dnia miejscowy handlarz, nazywany przez komandosw Joe, przyprowadzi do obozu
trzy kobiety. Alex Cann, pocztkowo zdezorientowany, poj, e mog je dosta za muszelki.
- Walt, uwaaj - powiedzia Walterowi - on chce ci sprzeda kobiety.
- Cholera, mao mam kopotw. Nie bd mi si tu pta adne baby!
Komandosi ryknli miechem
[Joe] jest strasznie asy na pienidze, a sdzc po twarzach kobiet, nie robilimy na nich
specjalnego wraenia - pisa Walter w dzienniku. Brak entuzjazmu by obustronny. Potrzebowabym kilku lat i przekonania, e nigdy si std nie wydostaniemy, tony myda na dodatek,
eby w ogle na nie spojrze. Oferty nie przyj-.

Czowiekiem nazywanym przez przybyszw Joe by Gerlagam Logo, syn szefa Yali Logo.
uchodzcy za gronego wojownika. Wiele lat pniej czonkowie plemienia wspominali, e
Gerlagam by w przyjacielskich stosunkach z Amerykanami. Wtpili jednak, by prbowa irr
sprzeda kobiety. Mia on i dwie crki; nie wykluczali, e chcia je przedstawi swoim nowym
znajomym^.
Codziennie, gdy przylatywa 311, Walter i McCollom skadali zamwienie na ywno i inne
zapasy. Sierant Ozzie S. George, reporter wojskowego pisma Yank, ktry relacjonowa
wydarzenia razem z cywilnymi dziennikarzami, chtnie analizowa zawarto zrzucanych adunkw
Wrd wymienionych przez niego rzeczy znalazy si: dwadziecia par butw, trzysta funtw [120

kg] artykuw medycznych, czternacie pistoletw kaliber 45 i trzy tysice sztuk amunicji, sze
pistoletw maszynowych Thompson, noe, maczety, namioty, ka poow, ubrania dla rozbitkw,
siedemdziesit pi kocw, piecyki poow, benzyna, menaki, woda, siedemdziesit pi skrzynek
z dziesicioczciowymi zestawami ywnociowymi, ry, sl, kawa, bekon, sok pomidorowy, sok
ananasowy oraz jajka, ktre wyldoway w caoci. George twierdzi, e Margaret otrzymaa
damskie figi, cho wedug samej zainteresowanej bielizna nigdy nie nadesza-.
Walter nada bawi si w antropooga-amatora. Bezskutecznie szuka oznak jakiego kultu.
Wierz w ludzko i to bodaj ich jedyna reigia - powiedzia przez wakie-takie majorowi
Gardnerowi.
Podczas jednej z wdrwek z grup komandosw i tubylcw zorganizowa wycigi wzdu
brzegu rzeki Baiem Wczeniej z rozczarowaniem pisa o przydatnoci miejscowych jako tragarzy;
skary si nawet, e mcz si szybciej ni Filipiczycy, ktrych pamita z dziecistwa. Po wycigu
jego opinia nie bya lepsza. Tubylcy niezbyt szybcy - pisa - przecignlimy ich, biegnc
z ekwipunkiem. Nie zanotowa, czy ludzie Dani nie byli rozbawieni, zmieszani albo jedno i drugie,
pomysem biegania z pen szybkoci, skoro nie cigali uciekajcej wini ani nie uciekali przed
miertelnym wrogiem
Innym razem Walter i rozbitkowie natknli si na zwoki zabitych w niedawnej wojnie. Jednemu
z wojownikw strzaa przeszya serce - pisaa Margaret. - Inny zgin od ciosu dzid w ^ o w .
Kiedy indziej Walter i McCoom znaleli szkielet mczyzny, ktry ich zdaniem musia mie ponad 6
stp [180 cm] wzrostu i way ponad 200 funtw [80 kg]. Jedyny raz otarli si wtedy
0 olbrzymw, o ktrych tyle syszeli.
Po wycieczce w towarzystwie Aexa Canna Walter oszacowa ludno doliny na pi tysicy
1 doszed do wniosku, e tubylcy nale do wymierajcej rasy. Opar si na obserwacjach kilkorga
dzieci i zaronitych pl sodkich ziemniakw. W rzeczywistoci w dolinie yo dziesi do
dwudziestu razy wicej ludzi, a cz pl celowo zostawiano odogiem, by odzyskay yzno. Co do
dzieci, mia troch racji. Kobiety Dani powstrzymyway si od kontaktw seksualnych nawet przez
pi lat po wydaniu na wiat dziecka, dlatego mieli stosunkowo niski wskanik urodze-.

Kapitan C. Earl Walter junior i porucznik John McCollom ogldaj znalezion ko uchwy (za
zgod C. Earla Waltera juniora).
Tubylcy te powzili mylne przekonanie co do goci, nie tylko dlatego, e uznali ich za duchy.
Kilkadziesit lat pniej kilku starcw, ktrzy w czerwcu 1945 r. byli chopcami lub nastolatkami,
przysigao, e widzieli osobliwy cud. Jak opisywali, kiedy przybysze oddawali ka po zjedzeniu
misa wini, zwierz pojawiao si cae i zdrowe. Na nowo narodzonych wida byo miejsca po
ciciach, twierdzi Narekesok Eogo-.
W czasie tygodni spdzonych w bazie Alfred Baylon - dla tubylcw Weylon - systematycznie
robi medyczny obchd ssiednich wiosek. Zdoby zaufanie tubylcw, leczc drobniejsze rany,
ukszenia wi i przerne dolegliwoci skrne, cznie ze stop atlety i upieem W wojsku
mwi si, e trzeba wykorzystywa wszystko, co jest pod rk - opowiada jednemu z dziennikarzy
- Smarowaem wic im ^ow y pynem przeciw moskitom Zdumiewajco dobrze dziaa. Kied>
kobieta z infekcj piersi po kilku dniach kuracji poczua si lepiej, Baylon sta si uubiecem
pemienia. Odwzajemnia to uczucie. To wspaniai, beztroscy udzi. yj w stronach, gdzie panuje
wieczne ato, i datego nigdy nie martwi si, co bd je.
Water zachca sieranta, cho do pewnych granic. Kiedy jedna z miejscowych kobiet zacza
rodzi, tubycy przybiegi po Bayona. Kapitan jednak na to nie pozwoi - zapisaa Margaret w obawie, e jei co stanie si matce abo dziecku, krajowcy zwrc si przeciw nam
wszystkim.
Nim komandosi z rozbitkami pojawii si w doinie, Bayon odwiedza wioski sam abo
w towarzystwie sieranta Yeasco, ktry cakiem niee opanowa miejscowy jzyk. Teraz do obu
sierantw doczyi Aex Cann, Water i trjka rozbitkw. Kiedy jednak zbiai si do najbiszej
wioski, zastpi im drog stary mczyzna.
Zachowywa si godnie i wadczo - pisaa Margaret. - Zna i ubi sieranta Yeasco i Bayona
i nie byo w jego postawie ani zej woi, ani groby. Da jednak cakowicie jasno do zrozumienia, e
nie yczy sobie, by wci nachodzono jego wie.
Kiedy zawiody pertraktacje na migi, Margaret postanowia uy swego wdziku: Nadsaan
si najadniej, jak umiaam, i zatrzepotaam kikucikami rzs, ktre zaczynay mi odrasta na miejsce
spaonych w katastrofie.
- Szefie, nie bd taki srogi - poprosia.
Ze miechem wspominaa to w dzienniku: Water, McCoom, Decker i sieranci gapii si na
mnie, jakbym postradaa zmysy. Ae podziaao. Na naszych oczach szef zmik.
Jednak tyko do pewnych rozsdnych granic. Wpuci do wioski dwch sierantw, Margard
i Aexa Canna, ae zawrci Watera, McCooma i Deckera. eby nie ryzykowa incydentu, cae
trjka wrcia do obozu.
Tego dnia Margaret spotkaa w wiosce kobiet o krewskich manierach. Przekonana, e ma do
czynienia z on ub przynajmniej jedn z on szefa wioski, nazwaa j krow.
Spotkanie i to, co po nim nastpio, ujawniy gbok zmian, jaka zasza w Margaret od chwii
katastrofy. Eeciaa Greminem w nadziei, e obejrzy osobiwe, prymitywne, jak pisaa, istoty.
Podczas pobytu na poanie w dungi zacza dostrzega w nich udzi. Od chwii dotarcia do bazy
w doinie jeszcze wyraniej zmieniaa swoje nastawienie. Nie pisaa ju w dzienniku o dzikich czy
dziecinnych tubycach, a znajomo z krow spowodowaa wieki skok w ewoucji jej
pogdw. Znikny ostatnie ady poczucia wyszoci. Zastpi je szacunek.

Polubiymy si z krlow natychmiast - zanotowaa. Spdzay razem duo czasu

Z amerykaskiego punktu widzenia brakowao nam jedynie frontowego ganku i dwch bujanych
foteli. By to przypadek porozumienia serc, gdy adna z nas nigdy nie potrafia zrozumie ani
jednego sowa z jzyka drugiej - pisaa o tych kontaktach.
Kobieta zaprosia Margaret do podunej chaty, w ktrej kobiety gotoway posiki dla caej wsi.
Poczstowaa j gorcymi sodkimi ziemniakami, ale nie przyja przyniesionego przez ni masa.
Margaret te si wahaa, czy zrezygnowa ze swych zwyczajw. Krlowa usiowaa j namwi,
by rozebraa si do stringw ze splecionych gazek, jakie nosia ona sama i jej damy dworu.
Dziewczyna z WAC odmwia i jeszcze cianiej zapia mundur. Krlowa zupenie si nie
przeja.
Po kilku dniach kobieta tak wyczekiwaa wizyty Margaret, e spotkaa j w p drogi midzy
obozem i wiosk. Miejscami droga bya nierwna albo musiaymy przechodzi po niepewnych
kadkach z pni przez strumyki. Kiedy Margaret baa si, e spadnie, prosia idc lekkim krokierr
krlow o pomoc. Zawsze wiedziaa, o co mi chodzi. Braa mnie za rk i prowadzia dalej.
Gdy sieranci podkpiwali z Margaret, e opnia ich marsz do wioski, krlowa wyczua w ici
tonie drwin z przyjaciki. Odwrcia si do nich i niewtpiwie udzieia im krewskiej
reprymendy za niewaciwe zachowanie w stosunku do jej gocia. Tak samo zbesztana zostaa
grupka dziewczt i modych kobiet zajtych prac w ogrodach i chichoczcych, gdy obie z Margaret
przechodziy obok.

Kobieta nazywana przez Margaret krow w itaj przed swoj chat (za zgod B.B.
McCoom).
Water zauway zbienie Margaret z tubycami. Z mieszanin zazdroci i podziwu mwi
zaodze transportowca: Od niej wezm wszystko; od nas - nic.
Im bardziej doceniaa tubycw, tym bardziej podziwiaa ich za to, e odmawiaj przyjmowania
czegokowiek od komandosw. Ludzie z Szangri-La s mdrzy. yj szcziwie. Zdaj sobie
spraw, e dobrze si im powodzi. S bystrzy i nie pozwo, by kiku przypadkowych przybyszw
z Marsa zmienio odwieczny rytm ich ycia.
Water tymczasem usinie prbowa zamieni maczety, noe i inne nowoczesne urzdzenia na

ozdobny naszyjnik z maych muszelek nanizanych na rzemyki pionowo zwisajce z szyi na pier
jednego z wojownikw. I za kadym razem odchodzi z niczym
Naszyjnik nalea do mczyzny imieniem Keaugi Waea. Po atach Keaugi zosta szefem i miai
dziesi on Kiedy umar, naszyjnik odziedziczy jego syn Dagadigik. Pewnego dnia, podczas bitwy,
naszyjnik spad mu z szyi. Zabra go wojownik wroga jako up wojenny, w mowie Dani martwy
ptak.
Rycho jednak Walterowi przyby powaniejszy problem Przez wakie-takie dowiadywa si,
jak przebiegaj prby podchwycenia szybowca. Doniesienia brzmiay ponuro.
Po zainstalowaniu w Mokrej Luizie odpowiedniego wyposaenia pilot major William Samues
drugi pilot kapitan William McKenzie, pilot szybowca porucznik Henry Pamer i drugi pilot kapitar
G. Reynolds Allen ustalili w miar jasny plan. Najpierw przeprowadz kilka manewrw na wyspie
Wakde, by wyprbowa sprzt, zsynchronizowa dziaania i idealnie zgra zaogi samolotu
i szybowca. Pniej Mokra Luiza zaholuje Podpak na rodek Nowej Gwinei, nad gr Hag
i wielk, dostpn dolin lec na tej samej wysokoci nad poziomem morza co Szangri-La. Dziki
temu pierwsza w historii operacja podchwycenia szybowca Waco na duej wysokoci obejdzie si
bez rozbitkw w roli krlikw dowiadczalnych i bez udziau prasy.

J f i

Keaugi Walela w naszyjniku, ktrego nie udao si Walterowi zdoby (za zgod C. Earla Waltera
juniora).
Plan niemal natychmiast spali na panewce. Przy pierwszej prbie na Wakde Samuels sprowadzi
Mokr Luiz zbyt nisko. Nikt nie odnis obrae, ale podchwycenie si nie udao. Co gorsza, mi^e
C-47 przeciy nylonow lin holownicz, utrcona te zostaa antena radiokompasu zamocowana
pod kadubem samolotu. Wszystko naprawiono i Samuels sprbowa ponownie. Tym razem pka
stalowa lina holownicza, ktra uszkodzia wycigark. Rannych nie byo, ale wymiana wyposaenia
oznaczaa kolejn zwlok. I wtedy nastpia katastrofa.
Walter Simmons z Tribune polecia na Wakde przyglda si przygotowaniom Mimo
zagroenia znosi si na ochotnika jako jeden z omiu pasaerw Podpaki w trzeciej prbie. Tu po

podchwyceniu, gdy zaoga usiowaa przycign szybowiec, staowa ina wewntrz Mokrej Luizy
znw pka. Wycigarka po prostu wyeciaa w powietrze - opowiada drugi piot Wiiam
McKenzie.
Zerwana ina owina si wok kabiny C-47 jak rozwcieczony w i przebia cian przedziau
nawigatora. Cia w ^o w operatora wycigarki, starszego sieranta Winstona Howea. Zaedwie
kika dni wczeniej Howe mwi Raphowi Mortonowi z AP, e jest pewien powodzenia operacji.
Ranny w pecy zosta te radiooperator sierant Harry Baron.
Kokpit wypeni si dymem, zasypao go auminium, drewno i szko - pisa Samues
w wydanych przez siebie wspomnieniach. - Obejrzaem si, eby spyta, czy schowano bom
i bdziemy mogi wydowa. Zobaczyem tyko, e wszyscy e i wszdzie jest peno krwi.
Obraenia, jakich dozna i Howe i Baron, nie zagroziy ich yciu, ae obaj trafii do szpitaa.
Nim druga cz pknitej iny dosiga Podpaki, Pamer i Aen odczepii wacc
i przeprowadzii awaryjne dowanie. Water Simmons, pozostai pasaerowie i zaoga wysiedi
wstrznici, ae cai. Pniej win za wypadek Aen zoy na pospiesznie wyszukiwany sprzt, od
kiku at nieuywany i przearty rdz.
Zawiadomiony o zdarzeniu pukownik Esmore zamwi teefonicznie koejn wycigark
i poecia na Wakde sprawowa osobisty nadzr. Powiedzia Waterowi Simmonsowi, e jei
pojawi si nowe probemy, cakowicie zrezygnuje z pomysu uycia szybowca. W tym samym
czasie po cichu odkurzy pomys budowy w doinie pasa startowego. Zadanie mieiby wykona
Seabees; trwaoby to duej ni operacja podchwycenia i rodzio osobne probemy, ae
oszczdzioby mu kopotw z wyatujcymi w powietrze wycigarkami, pkajcymi inami i innymi
niebezpieczestwami, jakie niosy ze sob atajce trumny.
Pomys wyprawy szybowcem niepokoi Wa tera i komandosw jeszcze przed wypadkiem
z zerwan in. Skok z samootu nie robi na nich wraenia. Szybowce byy jednak czym zupenie
innym, a waco dorobiy si ju stosownej reputacji. W codziennych rozmowach radiowych z 3
Water prosi panistw, by nie dziaai w popiechu: nie chcieibymy adnych ryzykownych prb
ewakuacji [...], jestemy cakowicie zdecydowani czeka, a wszystko bdzie przygotowane [...]. Nie
chcemy ryzykowa ponagania w sprawie wywiezienia nas, pki pioci samootu i szybowca nie
bd gotowi. Po wiadomoci o wypadku i rannych Water usinie powtarza te proby.
Niepokoi si tym bardziej, e zabranie z doiny wszystkich pitnastu osb wymagao
kikakrotnego powtrzenia operacji. Za kadym razem ryzyko wypadku, kopotw itp. bdzie
wiksze - uwaa. Rozmawia na osobnoci z sierantem Sandym Abrenic o ewentuanej
wdrwce i o tym, czy nie powinni mye nad innymi sposobami wydostania si std, gdyby
podchwycenie szybowca si nie udao. Nic nie mwic Esmoreowi, Water i Abrenic prbowai
poiczy, iu udzi potrzeba, by podj marsz, podczas ktrego groziiby im owcy ^w , ukrywajcy
si onierze japoscy abo jedni i drudzy.
Margaret zacza si modi. Wieczorem tego dnia, gdy usyszaa o zerwanej inie, przycupna
w swoim kcie duego namiotu. Powtarzaam w kko raniec, proszc Boga, by nikomu, kto
bdzie nas ratowa, nic si nie stao. Major Samues wpad na ten sam pomys. Pniej mwii
Margaret, e poszed w niedzie na msz i poprosi kapeana o moditw w intencji ich misji.
Nad przyjani z krow niebezpieczestwo zawiso po raz pierwszy tego dnia, kiedy
Margaret wycigna grzebie i odruchowo przejechaa nim po wosach. Kobieta patrzya jak
zahipnotyzowana: Nigdy w yciu nie widziaa grzebienia ani nikogo, kto robiby takie dziwne rzeczy
z wosami. Innych tubycw te zachwycia nowa zabawka. Zebrao si p wsi, a ja si czesaam, a

rozbolaa mnie rka.

Margaret podaa grzebie przyjacice, ktra jednak nie signa do wasnej ^owy, ale starannie
sczesaa jej wosy na twarz. Kiedy skoczya stylizacj, Margaret umiechna si, po czyrr
zaczesaa wosy po swojemu, do tyu. Krlowa wzia grzebie i znw przykleia Margaret wosy do
twarzy. Alex Cann uwieczni t komiczn przepychank na filmie. Wczy si jednak m kobiety
i wtedy przestao by zabawnie.

Margaret zaczesuje do tyu wosy po zabiegu fryzjerskim wykonanym przez krlow (za zgod
B.B. McCollom).
Sierant Yelasco zamierza wanie zakoczy te fryzjerskie zabiegi, kiedy do gry wszed sz e fzapisaa Margaret. - Zacz przejeda domi po moich wosach. By to yczliwy gest, od ktregc
wewntrznie si skurczyam. Nie chciaam jednak obrazi ani jego, ani jego ludzi. Siedziaam wic
chwil bez ruchu i w odstpach, ktre wydaway mi si stosowne w rozmowie, powtarzaam: Unh,
unh, unh.
Yelasco nie spuszcza z oka przyjaciki Margaret. Kobieta zacza mwi podniesionym tonem,
w jej gosie wyczu narastajc zazdro.
- Zmywamy si - rzuci i oboje wybiegli z wioski.
- Chyba m o^a zosta krlow. Ale podejrzewam te, e m o^a zgin. Nie sdz, eby
obecnej krlowej si to spodobao - powiedzia w drodze powrotnej do obozu.
Margaret obawiaa si, e jej przyja z tubylcz kobiet le ^ a w gruzach. Ale przy okazji
nastpnej wizyty w wiosce zastaa j jak zawsze uprzejm. Krlowa na migi pokazaa, by Margard
przeniosa si z obozu do chaty kobiet. Zdaniem Yelasco i Baylona najwyraniej chciaa mnie
adoptowa. Nie sdz jednak, aby mojemu ojcu w Owego szczeglnie to odpowiadao - napisaa.
Grzecznie podzikowaa.
Kiedy indziej, gdy odwiedzaa wiosk w towarzystwie Beckera i McColloma, podeszo do niej
kilka kobiet i pokazyway jej, e ma podnie praw rk. Kiedy to zrobiam, jedna z kobiet uniosa
kamienny topr. Byam tak zdumiona tym pierwszym przejawem przemocy ze strony tubylcw, e
zamaram.
McCollom zrozumia, co si wici, i odcign j na bok.
Pniej wyjania, na co jego zdaniem si zanosio: Kiedy dziewczyna osiga wiek, w ktryrr

moe wyj za m, obcinaj jej koniuszki wszystkich palcw prawej rki. To jest chyba delikatna
aluzja, e powinna przygrucha sobie ktrego z naszych przystojniakw.
John sysza, e dzwoni, ale nie wiedzia, w ktrym kociele. Zauway, e niemal wszystkie
kobiety w wiosce, ktre osigny seksualn dojrzao, nie maj kilku palcw, sdzi wic, e jedno
ma zwizek z drugim
W rzeczywistoci ludzie Dani z Koloima prbowali pomc Margaret w aobie.
O ile tubylcy yjcy w rejonie obozowiska w dungli wiedzieli o katastrofie samolotu, o tyle
mieszkacy doliny nie mieli o niej pojcia; wiadomo o czym, co wydarzyo si tak daleko,
musiaaby pokona terytorium wroga, z ktrym komunikowano si zwykle na dugo dzidy. Uznali
wic, e Margaret i pozostali gocie uciekli przed jakimi strasznymi wypadkami w ich wicie. Byli
o tym tak ^boko przekonani, e nazwali Margaret Nuarauke, co znaczy uciekajca.
Logika i dowiadczenie podpowiaday im, e skoro Margaret musiaa szuka schronienia
w dolinie, na pewno miao to jaki zwizek ze mierci. Zakadali, e aby uszanowa i uagodzi
zmarych, zechce powici pace. Gdy odmwia, nie czui si uraeni; zemsty na niej mia dokona
wiat duchw, nie oni.
Margaret pomyia si te, sdzc, e wdz tubycw chcia j wzi za on. Wprost przeciwnie,
to tubycy odniei wraenie, e dwoje ocaaych mczyzn i komandosi chc wyda j za ich szefa
imieniem Sikman Piri. Biay czowiek powiedzia mu: - pij z t kobiet - opowiada Hugiampot
ktry w tamtych czasach by nastoatkiem - Ona mwia: - pij ze mn. Ae Sikman Piri powiedzia
- Nie, boj si. I nie wzi jej za on.
Nie tyko Margaret-Nuarauke doczekaa si imienia w miejscowym jzyku. Sieranta Caoi
tubycy nazwai Keabi - byo to znieksztacone brzmienie jego nazwiska, ktre w jzyku Dani nic nie
znaczyo. Inni otrzymai imiona Bpik, Pisek, Araum, Mamage i Suarem, cho czas zatar pami
ktre z nich do kogo natao. Aexa Canna niektrzy nazywai Onggaiok, ae inni mwii o nim:
EabutMuuk, w jzyku Dani wieki brzuch.
Kiedy Wa ter wraz z trjk rozbitkw przyby do obozu w doinie, ucieszy si na widok udzi
Kooima. Wszyscy tubycy przyjmuj nasz pomoc, tak jak my ich - zapisa wtedy w dzienniku.
Jednak trzy dni pniej odczu napicie graniczce z wrogoci. Zmiana bya edwie wyczuwana:
mniej umiechw, mniej goci krccych si po obozie.
Tamtej nocy usysza gniewne krzyki dochodzce z wioski. O ro si aarm w obozie i po raz
pierwszy od tygodni wystawi nocn wart. Trzeba by przygotowanym - zapisa. - W ostatnich
dniach tubycy byi mniej przyjanie nastawieni. Mamy tak bro, e moemy czu si bezpieczni.
Przygotowujemy si wic do pierwszej niespokojnej nocy od chwii, gdy si tupojawiimy.
Noc mina bez incydentw, ae Water nakaza swoim udziom czujno. Woa te mie na oku
rozbitkw, datego zarzdzi, by nie oddaai si od obozu.
Ostrono, jak wykaza, nie wynikaa z podszeptw wyobrani. Tubycy przyjmowai
medyczn opiek i ubii Margaret, ae obecno obcych zakcaa ich tryb ycia, a zwaszcza wojny.
Na ziemi niczyjej, ktrej rodek zajmowaa teraz baza, tubycy zwyki toczy swoje bitwy.
Dopki siedziei tam przybysze, ud Dani z Kooima nie m ^ zaspokoi swego pragnienia spotkania
z wrogiem w otwartej wace. Na dodatek niektrym z miejscowych wodzw nie podobao si, e
Water i jego udzi garciami rozdaj muszeki, strzeaj z przeraajcej broni i chodz, gdzie im si
podoba. Przez wiee at przywdca tubycw imieniem Yai Logo by miejscowym bigmanem.
Teraz przybysze zachowywai si jak on, a to mu si nie podobao.

Bigman Yali Logo (w rodku) (za zgod C. Earla Waltera juniora).

Nie wiedzc o przygotowaniach do opuszczenia doliny, Yali zacz na swj sposb szykowa
odejcie obcych. Codziennie skada wizyt w obozie, gdzie Walter fotografowa go, stojcego
spokojnie, cho bez umiechu, w towarzystwie wspplemiecw. Jednak, jak wspominali oni sami,
noc wysya posaca do Kurelu, swego zaprzysi^ego wroga i wielokrotnego przeciwnika na polu
bitwy, otoczonego legend bigmana ssiedniego terytorium.
Noc wrogowie rozmawiali ze sob - opowiada Ai Baga, wwczas nastolatek. - Yali chcia
ich stamtd wyrzuci i oczekiwa pomocy od Kurelu. Ale Kurelu powiedzia: nie.
Niewykluczone, jak twierdzili mczyni z plemienia Dani, ktrzy pamitali tamte wydarzenia, e
Kurelu z zadowoleniem patrzy, jak obcy podwaaj autorytet Yali, dlatego nie mia motywacji, by
z nim konspirowa.
Mijay kolejne dni. Szybowce nie przylatyway. Yali knu, a Walter co noc wystawia warty.

25

PODCHWYCENIE
Po przylocie na Wakde pukownik Elsmore zrezygnowa z panu prb na grze Hagen Uzna, e
naey si skoncentrowa na okreeniu probemw i rozwizaniu ich na miejscu, na poziomie morza.
By zrekompensowa rnic wysokoci midzy Wakde i Szangri-La, postanowiono zwikszy
obcienie szybowca. Mia teraz zabiera dziewi osb i 300 funtw [20 kg] workw z piaskiem
Esmore wyznawa zasad, e dowdca nie moe da od swoich onierzy niczego, czego sam
by nie potrafi zrobi. Podczas trzech ostatnich testw siada na foteu drugiego piota. Nie jest jasne,
czy bezporedni udzia pukownika wiadczy o jego przekonaniu, e wszystko musi pj dobrze,
czy o powracajcych obawach, e moe by wprost przeciwnie. Tak czy inaczej prby pos^y ^adko.
Esmore by zadowoony i ostatecznie zaakceptowa pomys uycia szybowca.
By wywie z doiny ca pitnastk, trzeba byo trzy razy dowa w Szangri-Ea i trzy raz>
przeprowadzi operacj podchwycenia. Zaogi szybowca i samootuhoujcego czekay w Hoandii,
bo za pogoda spowodowaa kika koejnych dni zwoki. W doinie te panowao nerwowe napicie,
ae tymczasowym jej mieszkacom kazano na razie rozej si, a ustpi chmury-.
Wieki dzie nadszed 28 czerwca 945 r. Gdy okoo szstej rano wszyscy w obozie w SzangriEa si obudzii, niebo byo niema czyste, z pasemkami chmur, ktre Water Simmons porwna do
smug dymu z cygara.
Pierwszy przyecia 3 11.
- Czy krowa chciaaby si std dzi wydosta? - odezwa si przez wakie-takie major
Gardner.
- Czeka na to od tygodnia - brzmiaa odpowied Watera.
- My, e wszyscy inni te-.
Major zawiadomi Watera, e pukownik Esmore bdzie osobicie - z kokpitu swojego
bombowca B-25, ktry od imienia siedemnastoetniego syna nazwa Ray junior - nadzorowa
reaizacj zadania. Zamiast bomb Esmore wyadowa samoot reporterami, siebie obsadzajc w roi
konferansjera medianego cyrku. Po tej informacji major przekaza Waterowi komunikat,
z pewnoci wprost od dbajcego o popuarno pukownika: Bardzo bymy chciei, eby
w pierwszej turze na pokadzie szybowca znaei si: ty. Mac, Maggie i Decker.
Water wiedzia, e gdyby wyszed z pierwszego szybowca jako dowdca ratownikw, razem
z trjk ocaonych, staby si bohaterem i wzbudzi ogromne zainteresowanie. Zaedwie kika tygodni
wczeniej par razy podkrea w dzienniku, jak wana jest da niego taka popuarno: Jei to
wszystko rzeczywicie ma tak rekam, jak si zdaje, jestem pewien, e moje moditwy o przyszo
zostan wysuchane. Gdyby gazety caego wiata opubikoway na pierwszych stronach zdjcia
Watera z Margaret, McCoomem i Beckerem - moe nawet z pukownikiem Esmoreen
pokepujcym go po pecach abo przypinajcym mu meda na piersi - dowdztwo nie mo^oby ju
ignorowa jego prb o skierowanie do waki. Co rwnie wane, pokazaby po wojnie artykuy
i fotografie swemu bohaterskiemu ojcu. Wiedzia te, e to jego jedyna szansa, by pawi si

w blasku chway; zanim nastpi drugi i trzeci akt operacji, mog min dni i medialny cyrk przeniesie
si gdzie indziej.
Nic z tych rzeczy nie miao ju takiego znaczenia jak kiedy. Walter nie by tym samym
czowiekiem, ktry przed szecioma tygodniami skoczy do doliny, spragniony dziaania i zajty
jedynie wasn karier. Pozosta zapalecem, ale dojrza - po raz pierwszy od dnia powoania do
wojska pokaza, na co go sta. Nie tylko szefom, nie tylko swoim ludziom czy widzianym
w wyobrani oczom ojca, ale samemu sobie. Poj, co znaczy by dowdc; wyrywanie si do
pierwszego rzdu nie miao adnego sensu.
Nie bdzie mnie w pierwszym szybowcu - odpowiedzia, jak zanotowano w zapisie rozmowy
samolotu z ziemi. - Wyl trjk rozbitkw i jednego albo dwch swoich ludzi. Ja wyrusz ostatni,
razem ze starszym sierantem i paroma sierantami.
Major Gardner m ^ wyda mu rozkaz wejcia na pokad pierwszego szybowca, ale tego nie
zrobi. Zmieni temat, rozmawiali teraz o prdkoci wiatru na dnie doliny. Walter zapewnia, e jest
minimalna. Bya to ostatnia dyskusja o tym, kiedy Walter opuci dolin-.
Kilka minut pniej radio w 311 zatrzeszczao z informacj, e Podpaka jest w drodze do
Szangri-La; cignie j na linie C-46. Do rozmowy wczy si Elsmore; z kokpitu swego B-2^
zawiadomi, e szybowiec bdzie na czas. Skorygowa kurs samolotu holujcego, ktry po kilku
minutach pokona ostatni acuch grski i dotar nad dolin z szybowcem na kocu dugiej na kilkaset
stp nylonowej smyczy.
Gdy porucznik Henry Palmer zobaczy rozpostart w dole Szangri-La, chwyci dwignia
zamocowan nad ^ow , pocign w d i uwolni Podpak z liny holowniczej.
W cigu kilku sekund szybowiec zmniejszy prdko z ponad stu mil na godzin do niespena
osiemdziesiciu. C-46 odlecia, ucich huk silnikw. Palmer i G. Reynolds Allen syszeli szurr
wiatru, gdy agodnymi lizgami wytracali szybko Podpaki. Ustawili dzib szybowca midzy
czerwonymi spadochronami wyznaczajcymi prowizoryczne ldowisko i przyziemili. Kiedy
zwalniali, ogon unis si jak grzbiet wieloryba, a potem agodnie wrci na miejsce. Ldowanie
byo idealne. Alex Cann zarejestrowa ten moment dla potomnoci.
Wszyscy bylimy na ldowisku, skakalimy ze szczcia - pisaa Margaret w dzienniku.
Kilkudziesiciu zgromadzonych tubylcw wrzeszczao z zachwytu. Pierwszy raz mieli okazj
zobaczy z bliska jednego z powietrznych potworw, ktre tak ich pocztkowo przeraay. Teraz
patrzyli na niego tak jak my, bez najmniejszego strachu-.

Pilot szybowca porucznik Henry E. Palmer, ktry wyldowa w dolinie, oglda tubylczy toporek
(za zgod B.B McCollom).
Henry Palmer wiedzia, e major Samuels, ktremu wystarczy paliwa tylko na kilka okre nad
dolin, prb podchwycenia musi przeprowadzi szybko. Niepokojco wyglda te wa chmur,
ktry pojawi si nad grami. Mamy niewiele paliwa i czasu - o strze j przez radio Samuels. Mia
powane obawy. Aby zmniejszy obcienie, przed startem z Hollandii caa zaoga C-46 wyrzucia
cikie buty, bro osobist, thompsona stanowicego wyposaenie samolotu i wszystko, co nie byo
niezbdne na pokadzie.
Chmury gstniay i Samuels wyrazi wtpliwoci, czy operacja bdzie tego dnia moliwa. M o^c
si okaza, e zaoga szybowca musi spdzi noc w obozie i sprbowa manewru nastpnego ranka,
0 ile pogoda na to pozwoli.
Pukownik Elsmore nie chcia o tym sysze. Moim zdaniem dzie jest choernie dobry stwierdzi.
Samues ustpi i Mokra Euiza zacza przygotowania do podchwycenia. Przez radio zawiadomi
e chce zrobi par prbnych przeotw - zanurkowa nisko, nie zaczepiajc na razie szybowca.
Esmore ponownie zaprotestowa.
Daj sobie spokj - rozkaza. - Masz mao paiwa, nie marnuj czasu. Uda ci si bez tego-.
Kiedy Samues spiera si w grze z pukownikiem, porucznik Pamer wyskoczy z szybowca.
Gotowi do drogi? - zawoa do rozbitkw. - Ekspres odchodzi zgodnie z rozkadem za p
godziny.
Za p godziny? - Margaret bya zdumiona. - Nawet si nie spakowaam. Nie zdyi te>
spakowa si McCoom, Decker i dwaj komandosi wyznaczeni przez Watera do pierwszego
szybowca: sieranci Fernando Dongao i Ben Buatao. Wysyajc Doca pierwszym kursem, Watei
chcia zwrci uwag na sanitariuszy, ktrzy ryzykowai yciem, skaczc do dungi.
Kiedy caa pitka w popiechu zbieraa bagae i pamitki, pioci szybowca przystpii do
ustawiania supw. Aex Cann, fimujcy gorczkowe przygotowania w obozie, zarejestrowa
znamienn scen: co najmniej dwudziestu tubycw wczyo si do pomocy Wa terowi
1 komandosom w ustawianiu Podpaki we waciwej pozycji. Pochyeni, z rkami wpartymi
w tkanin pokrywajc szybowiec, wojownicy z dwch epok - kamiennej i wspczesnej - rami

w rami pchali waco na odpowiednie miejsce na ziemi niczyjej, ktra bya ldowiskiem i polem
bitewnym jednoczenie.
Czas pyn, paliwa ubywao, Palmer przynagla swoich pasaerw. Margaret uwiadomia
sobie, e nie poegnaa si z tubylcami. Wiedzieli, e ich opuszczamy - pisaa. Byo jej
szczeglnie przykro, e nie zoya poegnalnej wizyty krlowej.
Szefa tubylcw Yai Logo nie martwio rozstanie, ale Margaret bya pewna, e wielu innych
rozpaczao. Po czarnych twarzach spyway zy. Czuli, e odchodz ich przyjaciele, a i ja zdawaam
sobie spraw, e opuszczam bodaj najlepszych i najbardziej yczliwych udzi, jakich kiedykolwiek
spotkaam. Do ^ono wytaram nos i zobaczyam, e McCoomi Decker robi to samo.

Tubylcy pomagaj ustawi Podpak na miejscu startu (za zgod C. Eara Waltera juniora).
Niewykluczone, e tubylcy pakali, ze smutkiem patrzc, jak Margaret wchodzi na pokad.
Moliwe te, e ich zy odzwierciedlay bardziej zoone emocje udzi z Kooima.
Szybowiec fascynowa ich, ale - co potwierdza kilkoro wiadkw - dopiero pniej pojli, e
ich nowi znajomi zamierzaj odlecie na zawsze. Sdzili, e jego przybycie jest kolejnym znakiem
zwizanym z legend Uuayek. Przeraeni zwrcili si do swych przodkw.
Odbylimy ceremoni opakiwania - mwi Binalok, syn Yali Logo. - Chcielimy powiedzie:
Gboko to odczuwamy. Pakalimy i wymienialimy imiona naszych zmarych przodkw.
Mylelimy, e wrcimy do ich sposobu ycia.
Przez cae pokolenia nic nie zmieniao si w dolinie, gdzie ludzie yli, gospodarowali i walczyli
tak jak ich przodkowie. Zmienia si tylko fason tykw noszonych na penisach i kobiecych spdniczek.
Po ceremonii opakiwania mczyni z Koloima nie przechowywali duej tytoniu na tykwacli
chronicych penis i wrcili do dawnych praktyk. Kobiety inaczej, bardziej tradycyjnie owijay si
teraz spdniczkami z trawy. Komu z zewntrz takie zmiany mogy si wydawa nike, inaczej jednak
patrzyli na nie ludzie Dani. Nie potrafili wyobrazi sobie, jak bdzie wygldaa nowa era ani jak
gwatownie wpynie na ich ycie; mieli nadziej, e wstrzs bdzie stosunkowo niewielki i nie
wykroczy poza powrt do dawnej mody w noszeniu tykw i spdniczek-.
Okazao si, e racj mieli co do legendy Uluayek, ale mylnie ocenili skutki ostatnich wydarze.
W do krtkim czasie do Szangri-La zawita wiat. Nigdy nie potrafiliby sobie wyobrazi, jak
bardzo zmieni si ich dolina.

w szybowcu Palmer wyrwa Margaret z rozmyla o tubylcach na^ym ostrzeeniem: Nie

zdziwcie si, jeli hol pknie przy pierwszej prbie.
- Co wtedy? - zapyta McCollom
- He he, wojsko ubezpieczyo mnie na dziesi tysicy dolarw - Palmer mwi teraz
z wyranym akcentem z Luizj any.
Margaret nie rozemiaa si. ciskajc raniec, rozgldaa si po kabinie, ndznej
w porwnaniu z samolotem, ktrym przyleciaa nad dolin przed siedmioma tygodniami.
Zastanawiaam si - pisaa pniej - czy po to przeylimy koszmarn katastrof i znielimy tyle
cierpie, chorb i blu, by zgin, gdy ratunek by tak blisko.
Palmer pom ^ im zapi pasy i pokaza, czego maj si trzyma, by zagodzi skutki szarpnicia.
Gdy zbliaa si Mokra Luiza, mocno zacisnli donie.
Major Samuels kry na wysokoci 1500 stp [450 m]. Zaoga sprawdzia, czy rami wystaje
spod brzucha samolotu tak, by zaczepio nylonow ptl. Major patrzy jednak na horyzont zasnuwany
chmurami, ktre gromadziy si nad Szangri-La.
Dzi chyba tego nie zrobi - odezwa si przez radio do Elsmorea siedzcego w Rayu i dc
zaogi 311.
Elsmore, korzystajc ze swej pozycji i dowiadczenia zdobytego w cigu roku latania nad dolin,
zdecydowa inaczej: To najlepsza pogoda, jak tu kiedykolwiek widziaem Moesz zaczyna. Zejd
i podnie szybowiec. Eepszej pogody nigdy tu nie bdzie. Dalsza dyskusja bya zbdna.
W pewnej chwili podczas rozmowy Samuels odwrci si od radia i spyta drugiego pilota,
kapitana Williama McKenzie:
- Denerwujesz si. Mac?
- Jak cholera. A ty?
- Mona to tak okreli.
Major wykrci szyj i spojrza w gb kabiny.
- Gotowi, chopaki? - Zaoga podniosa kciuki do gry.
- OK, jazda. Opucie bom^.
Samuels pocign dwigni przepustnicy, zmniejszajc prdko samolotu do zaledwie 135 mil
[ok. 220 km] na godzin. Pchn do przodu wolant, zszed na wysoko 20 stp [6 m] nad dnem
doliny i skierowa si w stron tyczek z nylonow ptl.
O godz. 9.47 stalowy hak zaczepi o ptl. Samuels pchn dwignie przepustnic do przodu, by
zwikszy moc silnikw, i przycign wolant, nabierajc wysokoci.
Pasaerowie i zaoga szybowca poczuli w krgach szyjnych potworne szarpnicie.

Mokra Luiza pilotowana przez majora Williama S. Samuelsa nadlatuje nad Podpak, ktr za
chwil podchwyci (za zgod C. Earla Waltera juniora).
Z wysokoci 6000 stp [1800 m] pukownik Elsmore w B-25 mechanicznie powtarza przc2
radio jak litani: - O rany. O rany. Orany. Orany. Orany!
Opr szybowca spowolni Mokr Euiz do niebezpiecznej prdkoci 105 mil [ok. 170 km] na
godzin, niewiele ponad warto, przy ktrej silniki musiay stan, co m o^o si skoczy tylko
w jeden sposb.
Co gorsza, tu przed wzniesieniem si w powietrze Podpaka zaczepia lewym koem o jeder
ze spadochronw uoonych na rodku ldowiska. Biaa tkanina wyda si i uderzaa w spd
szybowca usiujcego nabra wysokoci na kocu hou. Ponury art sieranta Pamera
o ubezpieczeniu na ycie nabiera teraz nowego znaczenia i przestawa bawi. Gdyby nawet
awaryjne dowanie byo moiwe, wymknoby si spod kontroi i przyjo obrt najgorszy
z moiwycb
Kiedy szybowiec na niebezpiecznie maej wysokoci ecia w stron poronitych dung gr,
Margaret modia si rozpacziwie. W Mokrej Euizie odwino si z wycigarki 700 stp [20 m]
staowej iny. Razem z iczc 300 stp [90 m] i nyonow in od pti ode^o Podpaki od C-47
wynosia okoo OOO stp [ok 300 m], o kikaset stp wicej, ni powinna. Ten zwikszony dystans
oznacza, e maszyna usiujca nabra wysokoci houje szybowiec zbyt nisko. Samues jeszcze
mocniej przycign woant i pchn manetki na pen moc. A jednak ina tara o gazie, cignc
waco i siedmiu udzi na jego pokadzie po wierzchokach drzew.
Gdy Podpaka zacza szorowa o konary, Margaret zmartwiaa ze strachu. Natychmiast wrcic
wspomnienie podobnego drapania o metaowy kadub Gremina tu przed katastrof.
Mokra Euiza nabieraa wysokoci, pia si w gr i wycigaa uszkodzon Podpak na otwarty
przestrze. Kiedy szybowiec znaaz si na inii naszego wzroku - reacjonowa Samues zobaczyimy trzepoczce na wietrze kawaki materiau.
Drzewa nie byy ostatni przeszkod. Samues mia donie mokre od potu. Waczy, by
wyprowadzi samoot na wysoko O 000 stp [3000 m], konieczn do przekroczenia grskich
grzbietw okaajcychdoin. Oba siniki Mokrej Euizy gotoway si tak jak on. C-47 zaczyna tracie
wysoko.
Pcham, ie mog - podawa przez radio. Zawiadomi, e zamierza odczy szybowiec, bo

w przeciwnym wypadku silniki stan i wszyscy zgin.

'

Kiedy Podpaka ruszya przed siebie cignita na nylonowej linie, o jej koo zaczepi si jeden ze
spadochronw, ktre uoono dla wyznaczenia ldowiska, (za zgod C. Earla Waltera juniora).
Elsmore nie wyrazi zgody. Obserwowa operacj z B-25 i by przekonany, e Mokra Euiza eci
wystarczajco wysoko, by pokona przecz. Niech si gotuj. Ee da e j! - rozkaza przez radio.
Chmury przesoniy najwysze pasma gr, ograniczajc widoczno-.

W Podpace pitka pasaerw odetchna z ug, kiedy okazao si, e ina hoownicza
wytrzymaa ot po wierzchokach drzew Gdy gratuowai sobie ocaenia, usyszei dobiegajce spod
samootu kapanie spadochronu, ktry zaczepi o koo podczas startu. Jakby mao byo szkd od
szorowania po gaziach, spadochron, uderzajc w spd szybowca, wybi dziur w pokrytej tkanin
pododze. Pasaerowie, przypici na swoich miejscach, patrzyi przez postrzpione pknicia na
dung ec kika tysicy stp pod nimi. Spadochron trzaska, materia si dar, dziury rozwieray
si coraz szerzej.

Margaret, bliska paniki, prbowaa nie patrze, ale nie m o^a si powstrzyma. Przypominao to
rejs dk o szklanym dnie, tyle e bez dna.
John McCollom, ktry dwa razy wchodzi do poncego Gremina i zwalczy rozpacz po mierci
bliniaczego brata, by sprowadzi Margaret i Deckera spod szczytu gry, a potem przeszed po
kodzie na spotkanie z uzbrojonymi w topory tubylcami, mia jeszcze jedno zadanie do wykonania.
Odpi pas i uklkn. Poczoga si w kierunku ogona szybowca, pod wiatr siekcy w twarz.
Przytrzymujc si, by nie run w d, sign przez dziur i chwyci w gar tkanin spadochronu.
Wcign j do rodka, potem nastpny kawaek, i jeszcze jeden, a cay spadochron znalaz si
wewntrz-.
W kokpicie samolotu Samuels nie zaprzestawa walki. Posucha rozkazu Elsmorea i nie uwolni
szybowca, nawet gdy wskanik temperatury na desce rozdzielczej ostrzega, e ^ow ice cylindrw
obu silnikw s przegrzane.
Z pomoc drugiego pilota, Williama McKenzie wykonywa na ogromnej wysokoci taniec na
linie, w ktrym wayo si ycie dwunastu ludzi w dwch statkach powietrznych. Przymkn
przepustnice na tyle, by nie zdawi silnikw, utrzymujc wysoko pozwalajc Mokrej Luizie
i Podpace przemkn midzy zboczami gr.
Zeszlimy na osiem tysicy stp - opowiada - i praktycznie jechalimy brzuchami po
szczytach. Samolotjednaknie zawid. Utrzyma si w powietrzu razem z szybowcem.
Gdy pokonywali ostatni grsk przecz prowadzc z doliny, przegrzana Luiza i uszkodzona
Podpaka przeleciay nad zwglonym wrakiem Gremina.
Nawet przez szerok na kilkadziesit centymetrw dziur w pododze Margaret, McCollon
i Decker nie mogli wypatrzy miejsca katastrofy. Wiedzieli jednak, e gdzie pod dachem dungli,
w wilgotnej ziemi dwadziecia biaych drewnianych krzyy i jedna gwiazda Dawida w ciszy
upamitniaj odejcie przyjaci, kolegw i krewnych pozostawionych w Szangri-La.

Zdjcie zrobione z pokadu Podpaki holowanej przez Mokr Luiz z Szangri-La do Hollandii (za
zgod B.B. McCollom).

EPILOG:
PO SZANGRI-LA
Zgodnie z przepowiedni pukownika Elsmorea, reszta dziewidziesiciominutowego otr
przebiega bez niespodzianek, z jednym drobnym wyjtkiem Grupa generaw, VIP-w i reporterw
czekaa na ocaonych w Hoandii, na dowisku Cycops, ae Podpaka wydowaa wier mii
da ej, na Sentani, zamykajc pt, ktr siedem tygodni wczeniej rozpocz Gremin Specia
Komitet powitany popdzi na Sentani, gdzie uratowani pozowai do zdj z zaogami samootr
koujcego i szybowca. Pniej wzii udzia w konferencji prasowej. Zdjcia z tego dnia trafiy na
czowki gazet na caym wicie. Na pytanie, co chc teraz robi, odpowiadai artem:
- Ostrzyc si, ogoi i poecie do Manii - McCoom
- Da mnie strzyenie i prysznic - Decker.
- Prysznic i trwaa - Margaret-.
Podpaka bya tak zniszczona, e nie mona byo uy jej drugi raz, datego dzie pniej wysano
inny szybowiec, ktrym wrcii Aex Cann i piciu komandosw: kapra Custodio Aerta oraz
sieranci Afred Bayon, Juan Javonio, Camio Ramirez i Don Ruiz. Dwa dni pniej, ipca 194
r. doin opucia trzecia i ostatnia grupa - czterej muszkieterowie, jak mwi Wa ter - sieranci
Santiago Abrenica, Hermenegido Caoii i Roue Yeasco oraz sam Water. Zabrai ze sob na
pamitk uki, strzay i topory, a m grand entree ozdobii czapki pirami i wiskimi kami.
Zostawii namioty i niema wszystkie zapasy, wzii jednak bro.
Prbowai - bez powodzenia - namwi kiku tubyczych chopcw, by weszi na pokad
szybowca. Byimy zachwyceni - opowiada Lisaniak Mabe. - Mwiimy: - Chodmy, ae
rodzice powiedziei: - Nie chcemy was straci.

Trjka ocalaych z katastrofy Gremlina; zdjcie wykonane w Hollandii, tu po powrocie

z Szangri-La (za zgod B.B. McCollom).
Wicej szczcia mieli Amerykanie ze wink imieniem Peggy. Kwiczce i wyrywajce si
zwierztko wywieziono ostatnim kursem szybowcowym do Hollandii. Dalszy los Peggy jes
nieznany-.
Cztery miesice pniej oficjalnie przyznano, e Szangri-La i Wielka Dolina odkryta w 1938 r.
przez Richarda Archbolda to jedno i to samo. Jak donosio pismo Science, doliny
zidentyfikowano, porwnujc fotografie zrobione przez wojsko tu przed ewakuacj ocalonych ze
zdjciami lotniczymi, ktre wykonano podczas wyprawy Archbolda. Identyczno potwierdzio
wojsko, a przede wszystkim pukownik Ray T. Elsmore kierujcy niedawn operacj ratunkow-.
Archbold nigdy wicej nie wrci do Nowej Gwinei, nigdy si nie oeni ani nie uczestniczy
w adnej egzotycznej wyprawie. Reszt ycia i znacznego majtku powici przedsiwziciu, ktre
nazwa Archbod Bioogica Station - zaoonemu na piciu tysicach akrw [2000 ha] prywatnemu
rezerwatowi w pobiu Lak Pacid na Forydzie, gdzie prowadzi si badania nad ochron przyrody.
Zmar w 976 r. w wieku szedziesiciu dziewiciu at.
Tak jak przepowiadaa egenda Uuayek, po powrocie duchw z nieba nastpia nowa era.
W cigu kikudziesiciu nastpnych at w doinie zaszy gwatowne zmiany - czy na epsze, jest
kwesti do dyskusji.
Czciowo pod wpywem opowieci o tubycach, jakie przynosia prasa reacjonujca histori
Gremina, w pierwszym dziesicioeciu po wojnie pojawii si w doinie chrzecijascy misjonarze.
Przybywai nowymi hydropanami, ktre m o^y dowa i startowa z prostych odcinkw rzeki
Baiem. Pocztkowo traktowano ich wrogo, z czasem jednak wikszo tubyczych rodzin przyja
chrzecijastwo. Kikanacie duych kociow wyroso w Wamena, jedynym miecie doiny,
dawnej hoenderskiej pacwce rzdowej. Nieciekawe miasteczko o brudnych uicach iczy dziesi
tysicy mieszkacw i nada si rozrasta; ma te niewieki dworzec otniczy, jako e samoot
pozostaje tu jedynym rodkiem komunikacji. Jednak dziki reguarnym poczeniom doina nie jest
ju tak odosobniona jak kiedy.
Po misjonarzach, w atach szedziesitych i siedemdziesitych, gdy zachodnia cz Nowej

Gwinei przestaa by koloni holendersk, przybyli indonezyjscy onierze. Holenderska Nowa

Gwinea jest teraz prowincj Indonezji i nazywa si Papua. (Wschodnia cz wyspy stanowi
oddzielne pastwo o nazwie, eby byo trudniej, Papua Nowa Gwinea). Hollandi przechrzczono m
Jayapura, a Szangri-La to dzi Dolina Baliem.
Mieszkacy doliny zachowali tosamo plemienn, ale wszystkich tubylcw w prowincji
okrela si mianem Papuasw. Pojawi si te niezbyt aktywny ruch niepodlegociowy dajcy
wolnej Papui. Ale setki mil od Doliny Baliem spki grnicze eksploatuj ogromne zoa zota
i miedzi. Indonezyjski rzd nie zamierza przekazywa nikomu kontroli nad Papu i jej bogactwami
naturalnymi.
Po latach nauk misjonarzy i interwencji wadz indonezyjskich ustay odwieczne wojny, ktre
wczeniej charakteryzoway ycie tubylcw w Dolinie Baliem Zabrako jednak silnyct
przywdcw, a pokj nie zapewni dobrobytu. Wskanik ubstwa i zachorowa na AIDS jest ti
najwyszy w Indonezji. Opieka zdrowotna niemal nie istnieje, a - jak mwi pracownicy pomocy
spoecznej - do szkoy chodzi tu niewiele dzieci. Indonezyjski rzd udziela finansowego wsparcia,
ale pienidze trafiaj najczciej do rk obcych, imigrantw, ktrzy praktycznie zdominowali
wszelk dziaalno biznesow w Wamena.
Starsi mczyni w kotekach chodz po miecie, ebrzc o drobne albo o papierosa. Niektrzy
zarabiaj par groszy, pozujc do zdj, wtykaj na tak okazj ky knura w otwr w przegrodzie
nosowej, eby wyglda groniej. Czciej jednak sprawiaj wraenie zagubionych.
Jedna z wiosek w pobliu Wamena robi interesy, pokazujc mumi ktrego z przodkw
nielicznym turystom, majcym specjalne zezwolenia na wizyt w dolinie. Modsi na og rezygnuj
z kotek i plecionych spdniczek. Nosz uywane szorty z Zachodu i T-shirty z obcymi znakami
i obrazkami. W lutym 2010 r. pewien mody czowiek szed do swojej wioski w koszulce
z wizerunkiem Baracka Obamy. Na pytanie, czy wie, czyj portret ma na sobie, umiechn si
niemiao i powiedzia, e nie.

Mczyzna z plemienia Dani; zdjcie wykonane w Wamena w Dolinie Baliem w 2010 r. (za
zgod C. Earla Waltera juniora).
Robert Gardner, dokumentalista, ktry pierwszy odwiedzi dolin w 1961 r., by zarejestrowa
ycie ludzi z plemienia Dani, z rozpacz mwi o zmianach, jakie zaszy w cigu ostatniego
pwiecza: Byli wojownikami i ludmi wolnymi. Teraz s niewolnikami we wasnym kraju.
Niektrzy jednak uwaaj, e przejcie do nowoczesnoci, cho trudne, ostatecznie doprowadzi do
poprawy warunkw i standardu ycia.
Poza Wamena ogromne obszary pozostay nienaruszone od czasw, gdy fotografowa je Earl
Walter i filmowa Alex Cann. Rodziny nadal mieszkaj w krytych trzcin chatach, uprawiaj sodkie
ziemniaki i inne warzywa korzeniowe, a swj majtek wci mierz liczb posiadanych wi.
Spki zajmujce si pozyskiwaniem drewna ogoociy z drzew niektre z okolicznych grskich
zboczy, ale nie tkny pasma Ogi, gdzie rozbi si Gremlin Special. Jeszcze dzi mona tam znale

due fragmenty wraku, ale trzeba odby mczc wspinaczk na zbocze, przechodzi po obronitych
mchem kodach nad niewielkimi jarami, przebija si przez gste liany i strzec si przed
nieostronym krokiem, ktry moe pocign w przepa. Na miejscu, w botnistym grobowcu,
w ktrym spoczywa wrak, wida jeszcze guziki, zapicia pasw i kawaki ludzkich koci. Nie tak
dawno pewien chopiec wykopa tam wraz z kolegami srebrny identyfikator. Byo na nim nazwisko,
adres i numer sierant Marion McMonage, wdowy z Filadelfii. Marion nie miaa dzieci, a jo
rodzice zmarli wczeniej.
Opowieci o katastrofie samolotu i o duchach z nieba do dzi snuj ci, ktrzy to zdarzenie
pamitaj. Jest ich jednak coraz mniej. W 1945 r. zrzucony z samolotu baga zabi wini Yunggukwe
Wandik. Kiedy na pocztku 2010 r. byem w dolinie, Yunggukwe przez blisko godzin odmawiaa
rozmowy; ustpia dopiero wtedy, gdy w imieniu moich rodakw przeprosiem j za tamten epizod.
Nie wspominaa o pienidzach, ale po rozmowie przyja kilka dolarw jako od dawna nalen
rekompensat za swoj pierwsz wini.
Tubylcy z ciekawoci ogldali kopie zdj robionych kiedy przez Earla Waltera. Kiedy
Helenma Wandik zobaczy fotografi Wimayuka Wandika, nazwanego przez rozbitkw Pete, mia zy
w oczach. Przyoy j do twarzy, a potem Radzi dugimi szczupymi palcami. To mj ojciec powiedzia w jzyku Dani, przytulajc zdjcie do piersi. Przyj je w prezencie, a w zamian da mi
wypolerowany kamie.
Po wojnie wojsko prbowao sprowadzi z Szangri-La szcztki ofiar katastrofy. Plan upadi
w 1947 r., kiedy tajfun uszkodzi dwa hydropany, ktre miay wzi udzia w misji. Nikt nie zosta
ranny. W licie do rodzin ofiar wojsko owiadczao, e wielorakie, skrajne niebezpieczestwa
zwizane z tym planem niosy ogromne zagroenie ycia uczestnikw proponowanej wyprawy.
Ciaa zaogi i pasaerw Gremina uznano za niemoliwe do odzyskania, a miejscu ich wsplnego
pochwku nadano oficjaln nazw USAF Cemetery, Hidden Yaey, No 1, 139 1 dl. wschodniej.
3 5 szer. poudniowej.
Jednak dziesi at pniej holenderska ekipa poszukujca w dungli wraku samolotu misjonarzy
natkna si na Gremina. Wiadomo t podaa AP, zapowiadajc specjaln ekspedycj U.S. Army.
W grudniu 1958 r., dziki szczegowym wskazwkom Johna McCooma i Earla Waltera wojsko
zlokalizowao szcztki maszyny. Zidentyfikowano i ekshumowano ciaa sierant Eaury Besley,
kapitana Herberta Gooda i szeregowej Eleanor Hanny. Co do pozostaych, wedug oficera, ktr)
zawiadamia bliskich ofiar, identyfikacja bya niemoliwa. onierze zebrali tyle koci
i przedmiotw, ile tylko zdoali, i powdrowali z powroterrd.
Herbert Good zosta pochowany w Arington, Eleanor Hanna na komunalnym cmentarzi
w Pensylwanii. Chisk bransoletk z monet i dwie inne, podobne, ktre zostawia w namiocie,
oddano rodzinie.
Drugi pogrzeb Eaury Besley odby si 13 maja 1959 r., w czternast rocznic katastrofy, na
National Memoria Cemetery of the Pacific na Hawajach. Trumn niosy kolejno wszystkie kobieh
penice wtedy sub na wyspach. Kilka tygodni pniej jedna z nich przyjechaa, by sprawdzi, czy
grb zosta waciwie oznaczony. Ku swemu zdumieniu zobaczya na pycie girland ze storczykw
Nigdy nie dowiedziaa si, kto j tam pooy-.
Pozostae osiemnacie cia pochowano razem 29 czerwca 1959 r. na Jefferson Barracks National
Cemetery w St. Eouis. Spoczywaj pod wielkim blokiem granitu, na ktrym umieszczono ic
nazwiska, stopnie, daty urodzenia i nazwy rodzinnych stanw. Wrd uczestnikw aobnych
uroczystoci byli dwaj synowie pukownika Petera Prossena, Peter junior i David. John McCoor

wzi udzia w ceremonii u boku wdowy po swym bracie, Adee i czternastoetniej bratanicy Dennie.
Znaeziona we wraku obrczka Roberta McCooma wrcia do wdow^. Adee nie wysza
ponownie za m. Po jej mierci obrczk odziedziczya crka, ktra nosia j na pamitk rodzicw.
Ukradziono j z jej domu w 9 9 r., ae Dennie wci ma nadziej, e pamitk odzyska.

James Lutgring, zastpiony w zaodze Gremina przez Mevina Moyego Moberga, nigdy ni(
zapomnia o swym najepszym przyj acieu. Wiedzia, e kika miesicy przed mierci Moberg bez
powodzenia stara si wstpi do jednostki myiwcw P-47 Thunderbot. Lutgringowi i grupce jegc
przyjaci udaa si akcja nadania P-47 potocznej nazwy Moy. Fotografowai si przy dziobie
myiwca z zamaszycie wypisanym imieniem Imi przyjaciea nosi te syn Jamesa, cho nigdy si
nie dowiedzia, daczego rodzice zastpii i iter y. Mevyn Lutgring suy jako mechanik
pokadowy m i^owca w Wietnamie-.
Za piotowanie Podpaki porucznik Henry E. Pamer otrzyma Air Meda for Meritoriou
Achievement (za chwaebny wyczyn dokonany w trakcie otu). Po wojnie wrci do Luizjany,
oeni si, mia cztery crki i zosta urzdnikiem czuwajcym nad istami wyborcw w East
Feiciana. Na tym stanowisku odegra drobn ro w duo wikszym historycznym wydarzeniu:
edztwie w sprawie zabjstwa prezydenta Johna F. Kennedyego. W 967 r. Jim Garrison,
prokurator okrgowy w Nowym Oreanie oskary biznesmena Caya Shawa o spiskowanie z Ee(
Harveyem Oswadem, majce na ceu zabicie prezydenta. Podczas procesu Shawa, gdy oskarenie
starao si ustai zwizki midzy nim i Oswadem, Henry Pamer musia zoy zeznania. Zdanien
wiadkw Oswad chcia si zarejestrowa w biurze Pamera w dniu, gdy Shaw przebywai
w pobiu. Shawa uniewinniono, ae Henry Pamer do koca ycia usiowa uzyska odpowied od
znawcw zagadnienia. Zmar w 9 9 r. w wieku siedemdziesiciu siedmiu at-.
Piot Mokrej Euizy, major Wiiam J. Samues otrzyma Distinguished Fying Cross, przyznawany
za heroizm ub niezwyke osignicie w ocie. Niedugo po tym dano mu wybr: awans na
podpukownika i wyjazd na Okinaw abo powrt do domu. Wybra dom i przez nastpne trzydzieci
trzy ata ata jako piot w United Airines. Zmar w 2006 r. Mia dziewidziesit jeden at-.
Pukownik Ray T. Esmore zosta po wojnie wspzaoycieem Transocean Air Eines, firmy da
nowobogackich, stworzonej przez otnicze indywiduanoci, a obsugujcej trasy poza rozkadem, na
ktrych inni przewonicy z takich czy innych powodw nie atai. W atach 946-952 by
wiceprezesem zarzdu i dyrektorem Transocean; pniej obj stanowisko prezesa Western Sky
Industries w Hayward w Kaifornii. Wrd icznych odznacze, jakie otrzyma, byy: Eegion o
Merit, Distinguished Service Meda, Commendation Award i szeciokrotnie przyznany Presidentia]
Unit Citation.
W nekroogu opubikowanym w New York Times przypomniano, e Esmore organizowa ot
generaa Mac Arthura z Fiipin i kierowa dramatyczn akcj ratowania czonkini WAC i dwc
onierzy z dzikich terenw doiny Szangri-Ea w hoenderskiej Nowej Gwinei. Pukownik zmar
w 957 r., majc szedziesit sze at. Brak dowodw, by kiedykowiek by w doinie.
Rok pniej w Timesie ukaza si nekroog Georgea Eaita, jednego z reporterw, ktrzy
w 944 r towarzyszyi Esmoreowi w ocie nad doin i nazwai j Szangri-Ea. Po wojnie Eai
znaaz si w Hoywood i zasyn jako jeden z czoowych komentatorw wiata fimu. Zmar
w wieku pidziesiciu jeden at.

Ralph Morton do 1948 r. by szefem biura Associated Press w Australii; pniej pracowa
w redakcji zagranicznej AP w Nowym Jorku i wykada na wydziale dziennikarstwa Columbia
University. W 1954 r. razem z on zaoy w Nowej Szkocji tygodnik Dartmouth Free Press
Zmar w 1988 r. Mia osiemdziesit lat.
Walter Simmons z Chicago Tribune pozosta na Dalekim Wschodzie jeszcze przez dziesi lat.
Napisa jedn z pierwszych relacji o pnocnokoreaskich onierzach przekraczajcych 38
rwnolenik na pocztku wojny koreaskiej. Do Chicago wrci w 1955 r., zosta redaktorem dziau
reportau, potem wydania niedzielnego i magazynu niedzielnego. Na emerytur odszed w 1973 r.
Zmar w 2006 r., majc dziewidziesit osiem lat.
Alexander Cann zmontowa z nakrconego materiau jedenastominutowy paradokumentalny filrr
Uratowani z Szangri-La Otwieraj go widoki nieprzebytych gr okrytych chmurami. Wysoko
w grach Holenderskiej Nowej Gwinei, pod tymi chmurami, rozbi si jaki czas temu amerykaski
samolot wojskowy - zaczyna sw opowie Cann. Kulminacyjnym punktem filmu jest scena
podchwycenia szybowca.
Po wojnie Cann oeni si po raz czwarty i ostatni, mia dwch synw i crk i nadal krci
w Australii filmy dokumentalne. Jego ona, agentka teatralna June (Dunlop) Cann, opowiadac
jednemu z reporterw, e zrobi sobie dwunastoletni przerw na alkoholizm, odesza wic
z przemysu filmowego, by wychowywa dzieci. Pod koniec ycia Cann ustatkowa si, wrci do
grania, dosta role w telewizyjnym s e r i a l u o bohaterskim kangurze i w filmie
Kelly
z 1970 r., z Mickiem Jaggerem Doy siedemdziesiciu czterech lat, zmar w 1977 r..
Dziki staraniom Earla Waltera medale otrzymaa caa dziesitka komandosw z 1. Puku
Rozpoznawczego: Santiago Abrenica, Custodio Alerta, Alfred Baylon, Ben Doc Bulatao
Hermenegildo Superman Caoili, Fernando Dongallo, Juan Johnny Javonillo, Camilo Rammy
Ramirez, Don Ruiz i Roue Yelasco. Wszyscy poza Bulatao i Ramirezem dostali Brzow Gwiazdy
Dwm sanitariuszom za naraanie ycia dla ratowania trjki rozbitkw przyznano Soldiers Medal,
najwysze odznaczenie wojskowe za czyny dokonane poza polem walki. Niewiele wiadomo o ich
powojennych losach. We wrzeniu 1945 r. Ramirez by w Keso w stanie Waszyngton i spotka si
z Kenem Deckerem Rodzice Kena wydai wtedy wesene przyjcie da Ramireza i Lucie Mosee;
z Teksasu, z ktr Camio korespondowa przez kika at. W krtkiej informacji prasowej o ubie
przedstawiono j jako dwudziestoomioetni artystk wystpujc w nocnych kubach.
Maestwo nie przetrwao. Ramirez zmar w 2005 r. w wieku osiemdziesiciu siedmiu at. Ber
Buatao oeni si w roku 968 w Reno w stanie Nevada i rozwid w Kaifornii w 984. Zmar roi
pniej. Mia siedemdziesit jeden at.

Po akcji ratunkowej Ear Wa ter i jego chopcy z . Bataionu Rozpoznawczego wreszcie zostai
wysani na Fiipiny. Na wyspach wojna ju si skoczya. Sze dni po zrzuceniu bomby atomowej
na Nagasaki, 5 sierpnia 945 r. Japoczycy skapituowai. Tego samego dnia genera MacArthur
rozwiza . Bataioni w icie podzikowa jego czonkomza sub.
Water zrobi icencjat na University of Oregon. Przez trzydzieci siedem at pracowa,
stopniowo awansujc, w dziae sprzeday Mai-We Enveope Company. Zosta majorem rezerwy;
razem z on Say wychowa trzy crki i dwch synw. Say zmara na zawa serca w 989 r.
Water wrci do uubionego pywania, wygrywa mistrzostwa Stanw Zjednoczonych i zdobywa
medae, bdc ju po osiemdziesitce.

Podobnie jak dwaj sanitariusze, otrzyma Soldiers Medal. Pokaza mi go w 2009 r., kilka
tygodni po osiemdziesitych smych urodzinach Mia wasne mieszkanie w domu seniora
w Oregonie, niedaleko wybrzea oceanu. Omioboczny medal rozmiarw pdoarwki z Kennedyrr
zawieszony by na spowiaej czerwono-biao-niebieskiej wstce. Na cianie wisia oprawiony list
pochwalny, mwicy o wyjtkowej odwadze i zdolnociach przywdczych. Opis misji w SzangriLa koczy si sowami: Bohaterska postawa kapitana Waltera, osobicie dowodzcego ekip
ratownicz, umoliwia bezpieczny powrt trojga ocalaych rozbitkw.

Od lewej: John Mc Coli om, Ken Decker i Ear Walter junior; zdjcie z 1995 r. (za zgod C. Eara
Waltera juniora)
Po wojnie Walter pokaza medal ojcu. - Zasuye na niego? - spyta senior. C. Ear Walter
junior bez wahania odpowiedzia: - Tak, tato. Zasuyem
Ostatni wpis w dzienniku Waltera pochodzi z 3 ipca 1945 r.: I tak na razie koczymy opowie
0 placwce U.S. Army w Szangri-Ea, w Holenderskiej Nowej Gwinei, z nadziej, e w przyszoci
patrzc wstecz, bdziemy mogli powiedzie, e dobrze wykonalimy zadanie i ju.
Na pocztku 2010 r. powiedziaem Walterowi, e starzy tubylcy z Nowej Gwinei pamitaj jego
1 jego chopcw. Wzruszenie odebrao mu ^os. Po dugiej chwili odchrzkn. To byo
najwaniejsze wydarzenie w moim yciu.
Wiosn 1995 r., w pidziesit rocznic katastrofy, Walter spotka si z Johnem McCollomem
i Kenem Deckerem w restauracji w Seattle. Pozowali do zdj, trzymajc w rkach zrobione
w Szangri-Ea fotografie sprzed pl wieku. miali si, wspominali, podpowiadali sobie zapomniane
detale. Osiemdziesicioczteroletni Decker flirtowa z kelnerk. Wznosili toasty za siebie nawzajem
za komandosw z 1 Batalionu i za krlow Szangri-Ea, ktra nie m o^a im towarzyszy.
Po operacji w dolinie Ken Decker spdzi kilka miesicy w szpitalu. Wyzdrowia, zapisa si na
University of Washington i ukoczy inynieri ldow. Pracowa w Korpusie Inynieryjnym Armii
Stanw Zjednoczonych; pniej przenis si do Boeing Company, gdzie doczeka emerytury w 1974
Oeni si do pno, nie mia dzieci. Rzadko wypowiada si publicznie na temat katastrofy, po

czci dlatego, e nigdy nie przypomnia sobie, co zdarzyo si midzy startem Gremina i chwil,
gdy potykajc si, wyszed z wraku samolotu.

John M ccollomz bratanic. Dennie McCollom Scott; zdjcie z 1998 r. (za zgod B.B.
McCollom).
Co roku 13 maja, w dzie swoich urodzin i rocznic katastrofy, odbiera telefon. Dzwoni jego
stary przyjaciel John McCollom^. Ken Decker zmar w 2000 r., w wieku osiemdziesiciu omiu lat.
John McCollom do koca ycia mia zy w oczach, kiedy wspomina kapitana Bakere
pochylajcego skrzyda B-17.
Odszed ze suby w 1946 r., ale dosta ponowne wezwanie podczas wojny koreaskiej. Przez
trzydzieci siedem lat by cywilnym pracownikiem w bazie lotniczej Wright-Patterson w Ohio. Pc
przejciu na emerytur pracowa jako konsultant do spraw lotnictwa w Piper Aircraft Company.

Oeni si, mia syna i crk, po czym si rozwid i oeni ponownie; przybya mu wtedy
czwrka pasierbw. Na weseu Dennie, crki biniaczego brata, w jego zastpstwie prowadzi
pann mod do otarza. Da jej dwch synw by przybranym dziadkiem.
McCoom rzadko mwi pubicznie o swoim bracie, bo ogrom straty go przytacza. Kied>
pogodzi si z poczuciem winy tego, ktry przey, obj nim wszystkie ofiary katastrofy Gremina.
Wci drczyo go pytanie: Daczego to oni zgini, a nie ja? Najczciej, gdy mia komu
odpowiedzie, jak to si stao, mwi: Miaem szczcie.
B potrafi jednak znae drog do kadego, a John najsiniej cierpia, myc o bracie. Rzadkc
wprawdzie, ae zakradaa mu si do ^ow y my: Mia on i creczk, ktrej nigdy nie widzia;
moe to ja powinienem by zgin, nie on.
Dugo po katastrofie wraca do niego ten sam sen. nio mu si, e razem z Margaret i Deckeren
wdruj z powrotem przez dung do rozbitego samootu. A tam czeka Robert, cay i zdrowy.
Gocie w jego domu musiei zauway gaeri zdj Johna i Roberta, modych, niema nie dc
odrnienia i niero^cznych, przynajmniej w pamici. John, nazywany Mac, rzadko mwi o bracie.
Betty, jego ona, wiedziaa jednak, e zawsze o nimmya.
Pod koniec ycia, w sierpniu 2001 r. nogi odmawiay ju Johnowi posuszestwa; nie m ^
wchodzi do swojego biura nad garaem. Pewnego dnia Betty, wrciwszy z zakupw, zastaa dom
pusty. Zaniepokojona zawoaa Johna. - Jestem na grze - odpowiedzia.
- Jak si tu dostae?
- Schodek po schodku, na pupie. Szukaem czego.
Kika dni pniej John McCoom zmar. Mia osiemdziesit dwa ata. W biurze Betty znaazj
zebrane razem wszystkie dokumenty - ubezpieczenie, akta wasnoci; wrd papierw by te
dypom powiadczajcy czonkostwo Johna w Stowarzyszeniu Szangri-La, podpisany prze>
pukownika Esmorea. McCoom napisa te wasny nekroog; znaazo si w nim zwize zdanie:
W maju 945 r. jego samoot rozbi si na Nowej Gwinei. John zosta uratowany w czerwcu tego
roku, ae jego biniaczy brat zgin w katastrofie.
Po mierci ma Betty ustanowia stypendium da studentw inynierii otniczej na Uniwersytecie
Minnesoty. Wiedziaa, e John nie chciaby takiej formy upamitnienia tyko da siebie. Nazwaa je
imieniem Johna i Roberta McCoomw.
Mac by czowiekiem stanowczym. Wiee razy stawa w yciu przed trudnymi probemami.
Zaciska tyko zby, bra przeszkod i szed da ej do przodu. By nadzwyczajny.

Trzy tygodnie po operacji w Szangri-La Margaret wrcia do Stanw Zjednoczonych j a k

gwiazda. Korespondent Los Angees Times reacjonowa powrt najsynniejszej z modyci
kobiet, ktre wyruszyy na wojn. Boston Sunday Advertiser, ktry nie chcia by gorszy,
owiadcza: Bondynka. Czarujca. Numer na icie poszukiwaczek przygd podczas II wojm
wiatowej.
W drodze z Hoandii przez Mani w Kaifornii do Nowego Jorku bezustannie towarzyszyi jo
fotoreporterzy, rozronie radiowe waczyy o wywiady, koncern prasowy kupi jej dziennik,
a okana gazeta z rodzinnych stron Margaret informowaa o ofertach od impresariw, agentw
fimowych i organizatorw widowisk cyrkowych, specjaistw od rekamy, feietonistw,
pubicystw i szeregowych reporterw. Wychodzce w caych Stanach pismo Caing A Girs'
uzyskao zgod wojska na opubikowanie komiksu z prawdziw histori z Szangri-La. Koejnyu

chwytem reklamowym byo zaaranowanie mocno zale^ej randki Margaret z sierantem Walterem
Wallym Flemingiem Zamiast kpieli w oceanie bya kolacja w znanej nowojorskiej restauracji
Toots Shor. Spotkali si jeszcze potem raz czy dwa i na tym si skoczyo.
Na stacji kolejowej w Owego trzy tysice ludzi - waciwie cale miasteczko - czekao
w morderczym upale na przyjazd Margaret. Kiedy wpada w ramiona ojca, orkiestra Owego Free
Academy zagraa porywajcego marsza. Prezes Izby Handlowej o ro s i j honorowym obywatelen
miasta. Dziennikarze dni byli kadego szczegu: Opalona, ze wieo uoon, krtk fryzur,
Margaret miaa na sobie twarzowy letni mundur uszyty z jedwabiu i pantofle z krokodylej skry.
Przedstawiciel nowojorskiej agencji talentw ujawni, e Margaret przebiera w licznyci
propozycjach filmowych. Jak donosiy plotkarskie media, o jej rol miaa ubiega si hollywoodzka
pikno Loretta Young, inni przypuszczali, e Margaret zagra sam siebie. Mieszkacy Owego
przedzierali si przez kordon policji po autografy i pozdrawiali swoj ssiadk jadc otwartym
samochodem, w towarzystwie ojca i sistr, do rodzinnego domu na McMaster Street. W pamici
najmocniej utkwiy jej dwie siedzce na ganku starsze panie, ktre machay chusteczkami i pakay.

Margaret Hastings w towarzystwie sistr, Catherine i Rity podczas uroczystego przejazdu po

powrocie do rodzinnego Owego (za zgod B.B. McCollom).
W wojsku zadecydowano, e po trzydziestodniowej przepustce Margaret nie wrci na Now
Gwine. Wysano j w objazd kraju ze sprzeda obligacji wojennych Yictory Bonds. W cigu
szeciotygodniowej podry przez czternacie stanw przemawiaa ponad dwiecie razy. Wszdzie
powtarzaa krtk opowie o swoich przeyciach, pozowaa do zdj z lokalnymi osobistociami
i generaami, cznie z Dwightem Eisenhowerem Jej skrzynka pocztowa pkaa od tysicy listw,
wierszy, prb o autograf i owiadczyn nieznanych konkurentw, w tym pewnego modego
czowieka, ktry chwali si, e jest mistrzem swojego miasta w pluciu na odle^o. Przyszed te
list od sieranta Dona Ruiza, komandosa, ktrego, wedug Waltera, Margaret prbowaa uwie. Lis
by niewinny, z wiadomociami o komandosach i opisem zdj zrobionych przez Waltera w dolinie.
Wygldasz elegancko, stojc przy swoim ou z materacem ze zocistej trawy i w namiociku na polu
ziemniakw. Ruiz delikatnie otar si o flirt, piszc o piknych kobietach, z ktrymi taczy na
przyjciu. Niech yje krlowa Szangri-La - zakoczy swj list.
Nie kademu odpowiaday honory, jakie spyny na Margaret. Matka Georgea Nicholsona

drugiego pilota Gremlina, zoya skarg do wojska. Czua du niech do Margaret Hastings
mwi John McCarthy, jeden z daszych kuzynw Georgea. Margaret Nichoson najwyraniej bac
si, e jej syn zostanie obwiniony o spowodowanie katastrofy. W odpowiedzi na ktry z jej istw
pukownik z wydziau pubic reations Departamentu Wojny napisa: Gboko wspczuj Pani
z racji boesnej straty i doskonae rozumiem trosk, by adna pubikacja nie umniejszya
powicenia, jakim wykaza si Pani mny syn. Zapewniam, e adna tego rodzaju informacja nie
zostanie zaaprobowana do opubikowania. Aice Nichoson, ona Georgea, chciaa osobicie
porozmawia z Margaret, ktra jednak nie wyrazia zgody. Moja cioteczna babka Aice - wyjania
John McCarthy - spytaa: - Czy nie chce si pani spotka z on swego dowdcy? - Nie chc si(
spotka z wdow po moim dowdcy - odpowiedziaa Margaret Hastings.

Ocaeni rozbitkowie, pioci, komandosi. Na koanach Margaret - winka Peggy po powrocie

z Szangri-La. Na zdjciu nie ma Kena Deckera, ktry w tym czasie przebywa w szpitau (za zgod C.
Eara Wa tera juniora).
Margaret bya coraz bardziej rozczarowana saw; krytyczne uwagi tyko wzmo^y jej
zniechcenie. Nie uwaaa si za bohaterk, miaa po prostu szczcie, e przeya; tsknia za
dawnym, zwyczajnym yciem Jej marzenie si spenio, gdy upady pany fimowe. Wojna si
skoczya i wszyscy miei po uszy wojennych historii - mwia Rita Caahan, siostra Margaret. Chciei zrobi fim kasy B, a na to by nie pozwoia.
Rok po akcji ratowniczej reporter z Los Angees Times odwiedzi Margaret. Prowadzie
spokojne ycie na McMaster Street. Niema kadego ranka, w wypowiaych wojskowyc
spodniach i podkoszuce, zamiata i odkurza zieony drewniany dom rodzinny, w ktrym mieszka
z ojcem - pisa. - Nie pisze ksiki o swoich przeyciach. Nie rekamuje konserw, papierosw ani
sprztu campingowego. W tej chwii najwaniejsze w jej yciu s pany - Margaret chce studiowa
na Syracuse University.
Spdzia na uniwersytecie ponad dwa ata, ae nie ukoczya studiw. Wysza za m za Roberta
Atkinsona, ktrego Rita opisuje jako bobseist, byego oimpijczyka, pniej agenta
ubezpieczeniowego. Urodzi si im syn, potem si rozwiedi, gdy Margaret zasza w ci po raz
drugi. Syna i crk wychowywaa sama, w Rom w stanie Nowy Jork, gdzie pracowac
w administracji Griffith Air Lorce Base (bazy otniczej Griffith). Od czasu do czasu, zwyk(

w rocznic katastrofy, odszukiwali j dziennikarze. Z nosili si take, gdy Michael Rockefeller, syn
gubernatora Nowego Jorku i potomek synnej rodziny, zagin na Nowej Gwinei. Jei nie uton
ma wszekie szanse przeycia - powiedziaa irrP-.
Jako krowa Szangri-La po raz ostatni pojawia si pubicznie w 974 r., kiedy razerr
z Beckerem i McCoomem otrzymai honorowe czonkostwo stowarzyszenia piotw szybowcowyct
uczestniczcych w II wojnie wiatowej. Trzydzieci at po wydarzeniach na Nowej Gwinei trjb
ocaaych ucisna si, miaa i wspominaa minione czasy na zjedzi czonkw stowarzyszenia.
Margaret krtko opowiedziaa o nauce, jak wyniosa z doiny. Strach jest czym, czego czowiek
nie dowiadcza, pki ma jaki wybr. Jei masz wybr, nie boisz si. A kiedy nie ma wyboru, czego
mona si ba? Po prostu robisz to, co trzeba.
Kto spyta Margaret, czy chciaaby wrci na Now Gwine. Jasne - odpowiedziaa be;
wahania.
Nigdy tego nie zrobia. Cztery ata pniej zdiagnozowano u niej raka macicy. Waczya dzienie
- opowiadaa jej siostra. - Nigdy nie rozczuaa si nad sob. Kiedy uwiadomia sobie, e nie
wygra, zrezygnowaa z kuracji i wrcia do domu.
Margaret Hastings zmara w istopadzie 978 r. Miaa szedziesit cztery ata. Pochowana
zostaa obok rodzicw, na niewiekim cmentarzyku penym amerykaskich flag, niedaeko McMaster
Street.

BOHATEROWIE OPOWIECI
SANTIAGO SANDY ABRENICA - starszy sierant w 1.
Rozpoznawczym US Army. Prawa rka kapitana C. Earla Waltera juniora.

(Specjalnym)

Batalio]

CUSTODIO AEERTA - kapral w 1. (Specjalnym) Batalionie Rozpoznawczym US Army. P

katastrofie Gremlina ochotniczo znosi si do akcji ratunkowej.
G. REYNOEDS AEEEN - kapitan Si Powietrznych US Army, pilot szybowca Waco, ktry zastp
Podpak.
RICHARD ARCHBOED - biolog, badacz; w 1938 r. sfinansowa i zorganizowa wypraw, kti
odkrya na Nowej Gwinei dolin, nazwan pniej Szangri-Ea.
WIEEIAM D. BAKER - kapitan Si Powietrznych US Army, pilot poszukiwawczego samolotu B-1
ktry zauway rozbitkw na polanie w dungli.
AEFRED BAYEON - sierant w 1. (Specjalnym) Batalionie Rozpoznawczym US Army. I
katastrofie Gremlina zgosi si do akcji ratunkowej.
EAURA BESEEY - sierant w Womens Army Corps. Pochodzia z Shippenville w Pensylwani
Eeciaa na pokadzie Gremlina. Bliska przyjacika Margaret Hastings.
BENJAM IN DOC BUEATAO - sierant w 1. (Specjalnym) Batalionie Rozpoznawczym US Arn
Gwny sanitariusz ochotniczej akcji ratunkowej podjtej po katastrofie Gremlina.
AEEXANDER CANN - Kanadyjczyk z pochodzenia, przygotowywa materiay filmowe d
holenderskiej agencji informacyjnej Netherlands Indies Government Information Service. Byh
hollywoodzki aktor, przyapany na kradziey brylantw.
HERMENEGIEDO CAOIEI - sierant w 1. (Specjalnym) Batalionie Rozpoznawczym US Army.
katastrofie Gremlina zgosi si do akcji ratunkowej.
KENNETH DECKER - sierant z Kelso w stanie Waszyngton; pracowa jako krelarz w wydzia
inynieryjnym Dowdztwa Si Powietrznych na Dalekim Wschodzie. Jeden z pasaerw Gremlina.
FERNANDO DONGAEEO - sierant w 1. (Specjalnym) Batalionie Rozpoznawczym US Army.
katastrofie Gremlina zgosi si do akcji ratunkowej.
RAY T. EESMORE - pukownik, dowdca 322. Skrzyda Transportowego Si Powietrznych U
Army. Potwierdzi informacje majora Myrona Grimesa o wiekiej doinie w centranej czci Nowej
Gwinei; pniej sta si w wojsku najwyszym autorytetem w sprawach regionu. Kierowa
dziaaniami ratunkowymi po katastrofie Gremina.

WALTER WALLY FLEMING - sierant, stacjonowa w Hollandii na Nowej Gwinei. Przez jak
czas spotyka si z Margaret Hastings.
GEORGE GARDNER - major Si Powietrznych US Army. Nadzorowa zaopatrzenie rozbitk
z Gremina.
HERBERT F. GOOD - kapitan US Army; pochodzi z Dayton w stanie Ohio. Jeden z pasaer'
Gremina.
MYRON GRIMES - major w Siach Powietrznych US Army; pierwszy wojskowy piot amerykas
ktry odkry na Nowej Gwinei doin nazwan pniej Szangri-La.
JACK GUTZEIT - sierant, radiooperator samootu C-47 nazywanego 3 , ktry poszukiwc
rozbitkw z Gremina, a potem dostarcza im zaopatrzenie.
ELEANOR HANNA - szeregowa Womens Army
w Pensywanii. Jedna z pasaerek Gremina.

Corps;

pochodzia

Montoursvil

MARGARET HASTINGS - kapra Womens Army Corps. Pochodzia z Owego w stanie Nowy Jork.
Sekretarka pukownika Petera Prossena, biska przyjacika Laury Besey. Jedna z pasaerel
Gremina.
PATRICK HASTINGS - wdowiec, ojciec Margaret. Brygadzista w fabryce obuwia w Owe^
w stanie Nowy Jork.
EDWARD T. IMPARATO - pukownik Si Powietrznych US Army; piot samootu, z ktrego skafe
do Szangri-La oddzia komandosw dowodzony przez C. Eara Wa tera juniora.
JUAN JOHNNY JAYONILLO - sierant w . (Specjanym) Bataionie Rozpoznawczym US Arr
Po katastrofie Gremina znosi si do akcji ratunkowej.
HELEN KENT - sierant Womens Army Corps; pochodzia z Taft w Kaifornii. Jedna z pasaere
Gremina.
GEORGE LAIT I HARRY E. PATTERSON - korespondenci wojenni, ktrzy poeciei nad doi
z pukownikiemRayem T. Esmoreem i ukui daniej nazw Szangri-La.
YALI LOGO - wdz kanu Logo-Mabe, zamierza zamordowa rozbitkw ocaaych z katastrof
Gremina.
JOHN I ROBERT MCCOLLOMOWIE - bracia biniacy z Trenton w Missouri, porucznicy w dzi;
technicznym Dowdztwa Si Powietrznych na Daekim Wschodzie. Pasaerowie Gremina.
WILLIAM MCKENZIE - kapitan Si Powietrznych US Army; pochodzi z La Crosse w stai
Wisconsin. Drugi piot (z majorem Wiiamem J. Samuesem) samootu podchwytujcego'
szybowiec.

HERBERT O. MENGEE - kapitan Si Powietrznych US Army; pochodzi z St. Petersburga

Forydzie; piot transportowca 3 11.
MEEYIN MOEEBERG - szeregowiec Si Powietrznych US Army; pochodzi z Baudei
w Minnesocie. Drugi mechanik na pokadzie Gremina. Wszed w skad zaogi na proby
najbiszego przyj aciea, kapraa Jamesa Jimmyego Eutgringa, ktry nie chcia ecie
z pukownikiem Peterem Prossenem
RAEPH MORTON - korespondent wojenny Associated Press; pisa o katastrofie Gremina.
GEORGE H. NICHOESON JUNIOR - major Si Powietrznych US Army; pochodzi z Medf
w stanie Massachusetts. Drugi piot samootu Gremin Specia.
HENRY E. PAEMER - porucznik Si Powietrznych US Army; pochodzi z Baton Rouge w Euizjani
Piot szybowca nazywanego Podpak.
PETER J. PROSSEN - pukownik Si Powietrznych US Army; pochodzi z San Antonio w Teksasi
Szef dziau technicznego Dowdztwa Si Powietrznych na Daekim Wschodzie w Hoandii
w Hoenderskiej Nowej Gwinei. Piot samootu Gremin Specia.
CAMIEO RAMMY RAMIREZ - kapra w . (Specjanym) Bataionie Rozpoznawczym US Arr
Po katastrofie Gremina znosi si jako sanitariusz do akcji ratunkowej.
DON RUIZ - sierant w . (Specjanym) Bataionie Rozpoznawczym US Army. Po katastrof!
Gremina znosi si do akcji ratunkowej.
WIEEIAM J. SAMUEES - major Si Powietrznych US Army, dowdca 33 eskadry transportowi
pochodzi z Decatur w stanie Iinois. Amerykaski piot o najwikszym na Poudniowym Pacyfiki
dowiadczeniu w operacjach podchwycenia szybowca.
WAETER SIMMONS - korespondent wojenny Chicago Tribune; autor cyku tekstw o katastrofi
Gremina.
ROQUE YEEASCO - sierant w . (Specjanym) Bataionie Rozpoznawczym US Army. I
katastrofie Gremina zgosi si do akcji ratunkowej.
C. EARE WAETER JUNIOR - kapitan w I. (Specjanym) Bataionie Rozpoznawczym US Arn
Pochodzi z Portand w Oregonie. Czekajc wraz ze swym oddziaem fiipisko-amerykaskic
komandosw na zadanie bojowe, znosi si na ochotnika do poprowadzenia akcji ratunkowej
w Szangri-Ea.
WIMAYUK WANDDC - nazwany przez rozbitkw Pete, szef tubyczej wioski Uwambo.
Eista pozostaych pasaerw i czonkw zaogi, ktrzy zgini w katastrofie samootu Gremin
Specia 3 maja 945 r.:
Major Herman F. Antonini z Danvie w stanie Iinois, major Phiip J. Dattio z Eouisvi(

w Kentucky, szeregowiec Alethia M. Fair z Hollywood w Kalifornii, kapitan Louis E. Freyma

z Hammond w Indianie, szeregowiec Marian Gillis z Los Angeles, porucznik Lawrence F. Holding
z Raleigh w Karolinie Pnocnej, szeregowiec Mary M. Landau z Brooklynu w Nowym Jorki
sierant Marion W. McMonagle z Filadelfii, kapral Charles R. Miller z Saint Joseph w Stani
Michigan, sierant Belle Naimer z Bronxu w Nowym Jorku, szeregowiec George R. Newcome
z Middletown w stanie Nowy Jork, sierant Hilliard Norris z Waynesville w Karolinie Pnocne
i kapral Melvyn Weber z Compton w Kalifornii.