Obrbka cieplno-chemiczna

Obrbka cieplno-chemiczna to zbir metod sucych do wytwarzania warstw

wierzchnich, u podstaw ktrych le fizykochemiczne zjawiska towarzyszce ogrzewaniu
i ozibianiu metali w towarzystwie czynnika chemicznego. Si napdow tych procesw jest
zjawisko dyfuzji przestrzennej zmiany rozmieszczenia materii (atomw lub czstek)
w stanie staym. Moe by ona realizowana na pi sposobw:

poprzez reakcje w orodku nasycajcym, wice si z tworzeniem czynnika

pozwalajcego na transport skadnika nasycajcego,

poprzez dopyw skadnika dyfundujcego do powierzchni metalu oraz odpyw

produktw reakcji powstaych na granicy rozdziau faz (dyfuzja w orodku
nasycajcym),

poprze reakcje na granicach rozdziau faz,

poprzez dyfuzj w metalu,

poprzez tworzenie si roztworw staych lub wydziele faz w metalu.

Dyfuzja zachodzi pod warunkiem dostarczenia energii do ukadu pod postaci ciepa.

Gwn przyczyn tego zjawiska jest nieuporzdkowany ruch atomw (tzw. drgania cieplne)
w sieci przestrzennej materiau. Na styku rnych faz moe dochodzi do transferu
poszczeglnych pierwiastkw z powodu rnic w ich steniu. Odbywa si to wedle reguy
w kierunku wyrwnania ste. W praktyce oznacza to nasycanie materiau ubogiego
w dany pierwiastek i odwrotnie zmniejszenie jego stenia po stronie fazy z du cechujcej
si jego du zawartoci. Jedynym warunkiem, zajcia dyfuzji jest zdolno do
rozpuszczania si pierwiastka w osnowie, bdcej najczciej w fazie staej.
Zagadnienia fizyczne opisujce dyfuzj znane s pod nazw praw Ficka. Niestety nie
s one uniwersalne. Z powodu duego stopnia komplikacji, s one w pewien sposb
ograniczone. Jednake moliwe jest wyznaczenie pewnych zalenoci. Na wielko dyfuzji
wpyw maj midzy innymi:

temperatura,
czas,
gradient stenia dyfundujcych pierwiastkw.
Po stronie parametrw wynikowych stoj grubo i struktura powstaej w ten sposb

warstwy powierzchniowej. Prawa Ficka dotycz zalenoci opisanych wzorami:

I prawo Ficka okrelajce strumie dyfuzji pierwiastka nasycajcego

gdzie: J strumie dyfuzji

gradient stenia skadnika dyfundujcego
Q energia aktywacji dyfuzji
K staa Boltzmanna
T - temperatura (skala bezwzgldna)
D0 staa zalena od krystalicznoci materiau

II prawo Ficka okrela zwizek pomidzy rozkadem stenia skadnika a czasem:

gdzie:

czas procesu

Wyrnia si dwa gwne mechanizmy dyfuzji, ktre s zalene od wielkoci wzw

danych roztworw. S to mechanizm wakansowy oraz midzywzowy. To wanie ten drugi
typ dyfuzji jest charakterystyczny dla atomw azotu, wgla czy siarki w stalach. Innym
czynnikiem na drog dyfuzji jest tzw. energia aktywacji. W zalenoci od jej wysokoci,
pierwiastki dyfunduj z coraz wiksz trudnoci. Dzieje si to wedug kolejnoci:
1) po powierzchni metalu, 2) wzdu granicy ziaren, 3) wewntrz ziaren (Rys. 1.).

Rys. 1. Schemat kierunkw dyfuzji atomw

Metody obrbki cieplno-chemicznej najczciej stosuje si dla stopw elaza.

Rzadziej znajduj one zastosowanie w wytwarzaniu elementw z metali nieelaznych takich,
jak: molibden, wolfram czy tytan. W ten sposb wytwarza si gwnie: elementy
konstrukcyjne, czci maszyn oraz narzdzia.
Celem zabiegw obrbki cieplno-chemicznej jest modyfikacja wasnoci metali i ich
stopw, ktra polega na zmianie struktury materiau, gwnie poprzez wytworzenie warstw
powierzchniowych, cechujcych si zwikszon odpornoci na zuycie trybologiczne
i korozj a take odpornoci zmczeniow.
Podstawowymi kryteriami podziau metod obrbki cieplno-chemicznej s:

rodzaj orodka nasycajcego (stay, cieky lub gazowy),

pierwiastek nasycajcy (metale, niemetale, kompleksowe nasycanie),

temperatura procesu (niskotemperaturowe <600 C oraz wysokotemperaturowe

>600 C),

ilo cykli ( jedno, dwu i trjstopniowe nasycanie).

Ponadto mona wyrni trzy podstawowe kategorie w ktrych klasyfikowane s

metody obrbki cieplnej:

nasycanie:

niewspomagane ze wzgldu na brak oddziaywania innych czynnikw,

proces jest dugotrway, moe trwa do kilkudziesiciu godzin (azotowanie,
nawglanie itd.)

wspomagane w procesie uywa si tzw. czynnika aktywizujcego, ktry

sprzyja zwikszeniu adsorpcji i pozwala znaczco skrci czas obrbki,
ograniczeniem tych metod jest konieczno uywania orodka nasycajcego,
ktry musi mie posta gazow (CVD),

stopowanie proces polegajcy na topieniu materiau stopujcego za pomoc

wizki laserowej lub elektronowej oraz mieszaniu z materiaem podoa,

zestalanie chemiczne w procesie uywa si ywic termoutwardzalnych

stosowanych jako powoki malarskie, ktre pod wpywem ciepa przechodz
w stan stay na drodze reakcji takich jak polimeryzacja, polikondensacja oraz
poliaddycja.

Nawglanie
Nawglanie to proces polegajcy na dyfuzyjnym nasycaniu wglem warstwy
powierzchniowej podczas wygrzewania w temperaturze 900-950C. W ten sposb obrabia si
stal niestopow, niskowglow, w celu uzyskania twardej oraz odpornej na cieranie warstwy
wierzchniej. Jest to moliwe poprzez hartowanie i niskie odpuszczanie, wczeniej nasyconej
powierzchni. Grubo warstwy nawglonej wynosi zazwyczaj od 0,5 do 2 mm i jest ona
zalena od czasu procesu. Obrbka ta moe przebiega:

w proszkach w procesie uywa si drobno zmielonego proszku wgla drzewnego

zmieszanego z innymi zwizkami wgla przypieszajcymi obrbk: wglanem sodu,
wapnia, litu lub baru; w reakcji niecakowitego spalania dochodzi do wydzielania si
tlenkw wgla oraz wgla w postaci atomowej, ktry nasyca powierzchnie

obrabianego przedmiotu,
w roztopionych solach proces polega na zanurzaniu obrabianego przedmiotu
w roztopionych solach, bdcych mieszanin wglanw, chlorkw i cyjankw metali

alkalicznych bogatych w zwizki wgla,

w atmosferze gazowej orodek nawglajcy jest otrzymywany poprzez spalanie
wglowodorw w powietrzu lub powstaje z ciekych zwizkw organicznych (np.

metanolu),
w prni proces przebiega w warunkach

obnionego cinienia w atmosferze

wypenionej mieszanin metanu, propanu i innych gazw; dziki reakcjom rozpadu

wymienionych zwizkw uzyskuje si wgiel atomowy, ktry w tych warunkach jest
lepiej adsorbowany a zuycie gazw jest niskie.
Po kilkugodzinnym wygrzewaniu stali w orodku nasycajcym dochodzi do rozrostu
ziarn, przez co stal chodzona na powietrzu osiga twardo wynoszc okoo 300 HB. Z tego
powodu kocow operacj procesu nawglania jest hartowanie, ktre moe zosta
przeprowadzane :

bezporednio z temperatury nawglania,

z temperatury waciwej dla rdzenia (jednokrotne),

temperatury waciwej dla warstwy wierzchniej (jednokrotne),

dwukrotne nastpujce bezporedni po sobie z temperatury waciwej dla rdzenia,

a nastpnie dla warstwy wierzchniej.
Tak zahartowan stal poddaje si niskiemu odpuszczaniu w temperaturze 160180C

przez okoo 2 godziny, dziki czemu w warstwie powierzchniowej uzyskuje si struktur

4

drobnolistwowego martenzytu. Skutkuje to zwikszeniem twardoci stali na powierzchni (ok.

60 HRC), przy jednoczesnym zachowaniu cigliwoci rdzenia, co pozwala utrzyma
odporno na dynamiczne dziaanie obcie.
W ten sposb obrabia si midzy innymi:

koa zbate,

waki zbate i z wielowypustami,

waki rozrzdu,

sworznie tokowe i kuliste,

piercienie i waki oysk tocznych.

Azotowanie
Azotowanie to proces polegajcy na nasyceniu warstwy powierzchniowej stali azotem
podczas wygrzewania w temperaturze ok. 500C, ktre moe by: krtkookresowe od kilku
do kilkunastu godzin lub dugookresowe

kilka do kilkunastu godzin. Po procesie

azotowania, wytworzona warstwa cechuje si zwikszon odpornoci na cieranie. Jej

grubo mieci si w zakresie od 0,020 do 0,025 mm. Pod wzgldem strukturalnym warstwa
azotowana skada si z azotkw i wglikoazotkw. W przypadku zbyt dugiego czasu obrbki,
warstwa staje si porowata i krucha. W przeciwiestwie do nawglania, azotowanie jest
zabiegiem

kocowym,

poniewa

wysokojakociowe (np. szybkotnce).

temu

procesowi

poddaje

si

najczciej

stale

Dlatego przedmioty przeznaczone do azotowania

hartuje si i odpuszcza, w temperaturze przekraczajcej temperatura azotowania, tak by

wystpi efekt twardoci wtrnej.
Azotowanie moe przebiega:

w proszkach w procesie uywa si proszku zawierajcego: cyjamid wapniowy

wglan sodowy, elazomangan i ladowe iloci wglika krzemu. Czas azotowania
w proszkach mieci si w zakresie od 0,5 do 10 godzin, na co wpywaj wymiary,
przeznaczenie oraz gatunek obrabianej stali,

w atmosferze gazowej rdem pierwiastka dyfundujcego jest strumie

zdysocjowanego amoniaku, jednak aby umoliwi kontrolowanie stenia azotu
w warstwie powierzchniowej do atmosfery wprowadzany jest czysty azot, ktry
spowalnia rozciecza atmosfera i spowalnia zjawisko dyfuzji,

w atmosferze zjonizowanego azotu proces przebiega przy udziale wysokiego

napicia, ktre jonizuje gaz przypieszajc jego atomy; w efekcie dochodzi do
zderzenia jonw azotu z powierzchni obrabianego przedmiotu; pobocznym skutkiem
jest wydzielania si ciepa bez ktrego, proces dyfuzji nie byby moliwy; warstwy
wytworzone w tym procesie cechuj si lepsz odpornoci na cieranie,
wytrzymaoci zmczeniow i cigliwoci w porwnaniu z azotowaniem w innych
orodkach.
Ze wzgldu na popraw odpornoci na korozj azotowaniu s poddawane:

elementy silnikw i pomp stosowanych w lotnictwie, przemyle okrtowym

i motoryzacyjnym,

way korbowe,

korbowody,

tuleje cylindrowe,

koa zbate, waki,

toki, piercienie i sworznie tokowe, cylindry, nurniki pomp,

narzdzia takie jak:

matryce kunicze,

cigada,

formy do tworzyw sztucznych ,

narzdzia skrawajce ze stali szybkotncych (frezy, wierta, gwintowniki).

Bibliografia
L.A. Dobrzaski: Podstawy nauki o materiaach i metaloznawstwo. Wydawnictwo Naukowo
Techniczne, Gliwice 2003
S. Prowans, S. Okoniewski: Obrbka cieplna metali . Pastwowe Wydawnictwo Szkolnictwa
Zawodowego, Warszawa 1962
T. Jdralczyk: Obrbki powierzchniowe. Praca Dyplomowa Inynierska, Politechnika lska,
Gliwice 2003
.