Maciej Wesoowski

Cieczowe systemy soneczne

A.

VA
D
E
M
E
C
U
M
DLA PRZEDSIBIORCW
Innowacyjne rozwizania technologiczne.
Dowiadczenia Partnerstwa Budujmy Razem
A. Cieczowe systemy soneczne Maciej Wesoowski
B.

Alternatywna kanalizacja Ziemowit Suligowski, Agnieszka Tuszyska

C.

Alternatywne zagospodarowanie wd opadowych Katarzyna Gudelis-Taraszkiewicz, Ziemowit Suligowski

D.

Dokumentacja projektowa Zbigniew Kononowicz

Niniejsza publikacja zostaa przygotowana przez projekt Budujmy Razem

finansowany w ramach Inicjatywy Wsplnotowej Equal ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego i budetu pastwa.
Wyraone tu pogldy s wycznie pogldami autorw publikacji i w adnym
przypadku nie mog by utosamiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.

Maciej Wesoowski

Cieczowe systemy soneczne

A.

VA
D
E
M
E
C
U
M
DLA PRZEDSIBIORCW
Innowacyjne rozwizania technologiczne.
Dowiadczenia Partnerstwa Budujmy Razem

Praca napisana pod redakcj prof. Ziemowita Suligowskiego

Spis treci

WSTP
A.

................................................................ 5

CIECZOWE SYSTEMY SONECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A.1.

ENERGIA PROMIENIOWANIA SONECZNEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A.2.

URZDZENIA PRZETWARZAJCE ENERGI PROMIENIOWANIA

SONECZNEGO W CIEPO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

A.2.1.

Typy i rodzaje cieczowych kolektorw absorbujcych . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

A.2.2.

Budowa paskich kolektorw cieczowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

A.2.3.

Budowa paskiego prniowego kolektora cieczowego

A.3.

MOLIWOCI WYKORZYSTANIA KOLEKTORW SONECZNYCH

DO PRZYGOTOWANIA CIEPEJ WODY UYTKOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

Moliwoci zagospodarowania wody podgrzewanej

przez instalacje soneczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20

A.3.1.

. . . . . . . . . . . . . . . . 18

A.3.2.

Rodzaje systemw sonecznych instalacji do podgrzewania wody

A.3.3.

Schematy hydrauliczne kolektorowych systemw

ogrzewania ciepej wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

A.4.

ZASADY PROJEKTOWANIA INSTALACJI SONECZNYCH. . . . . . . . . . . . . . . .

25

A.5.

Przykad montau cieczowej instalacji sonecznej w Marwadzie . . . . . . . . .

34

LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36

. . . . . . . 20

Wstp

Oddajemy w Pastwa rce opracowanie zawierajce dowiadczenia wyniesione

z Partnerstwa Budujmy Razem. Publikacja prezentuje innowacyjne rozwizania
technologiczne z zakresu ochrony rodowiska, opisuje w skondensowany sposb
konkretne rozwizania techniczne aparatury i instalacji cieplnych, kanalizacyjnych
i zagospodarowania wd opadowych. Skierowana jest zarwno do projektantw,
wykonawcw, jak i potencjalnych uytkownikw. Zaproponowane rozwizania
przynosz konkretne oszczdnoci ekonomiczne, tak wane w procesie inwestowania. Ze wzgldu na wszechstronno i prostot publikacji bdzie ona przydatna dla
wszystkich praktykw zajmujcych si szeroko rozumianym wykorzystaniem energii
odnawialnej, wd opadowych i ciekw gospodarczych. Wierzymy, e pokazane
przez nas rozwizania posu lepszemu wykorzystaniu rodkw i technologii
w celu przywracania, utrzymania i chronienia rodowiska, w ktrym yjemy.

Wadysaw Bielski

Prezes Olsztyskiej Izby Budowlanej

A. Cieczowe systemy soneczne

uytkowej praktycznie wyeliminowano energi elektryczn. Wzrost wykorzystania

energii sonecznej obserwuje si take w Europie Zachodniej i rodkowej (Lewandowski 2002). Przyczyn tego wzrostu jest osigalno systemw sonecznych
o zadowalajcej jakoci oraz zainteresowanie tym rodzajem energii z przyczyn
ekologicznych i ekonomicznych (Wach i Mikielewicz 1999). Przy termorenowacji
budynkw wymierne korzyci ekonomiczne i ekologiczne przynosi zamiana starego
poszycia dachowego na kolektory dachowe (Berner 2003). Rwnie pionowe ciany
budynkw wykorzystywane s coraz czciej do montau kolektorw sonecznych
(Meyer 2003b).

Soce wypromieniowuje w przestrze kosmiczn w kadej sekundzie energi

Potencjalni uytkownicy kolektorw, rozwaajc moliwo ich instalacji, sta-

wynoszc 3,8261026 J. W kierunku Ziemi wysyany jest strumie promieniowania

wiaj najczciej pytanie o to jak szybko si ta inwestycja zwrci. Wymierne zyski

cieplnego o gstoci 1,731016 W. Szacunkowo jedna trzecia tej energii zostaje

materialne s jedn z korzyci, jakie daje wykorzystywanie kolektorw. Najwaniej-

odbita od atmosfery i powierzchni Ziemi w przestrze kosmiczn. Pozostaa cz

sze s jednak korzyci ekologiczne. Stosowanie systemw sonecznych przyczynia

energii promieniowania tzn. okoo 1,15310 J w kadej sekundzie zasila po-

si do ograniczenia emisji gazw cieplarnianych. Obliczono, e kolektor soneczny

wierzchni Ziemi oraz jej atmosfer (Wokow i Strumio 2000). Promieniowanie

o powierzchni 1 m2, zainstalowany w krajach rdziemnomorskich, obnia roczn

soneczne docierajce kadego roku do powierzchni Ziemi niesie ze sob 10 razy

emisj CO2 o 440 kg, jeeli zastpionym rdem energii jest olej opaowy, 195 kg

wicej energii, ni zawieraj jej w sumie wszystkie znane zasoby wgla, ropy

w przypadku gazu ziemnego oraz 380 kg przy zastpieniu energii elektrycznej

naftowej, gazu ziemnego i uranu. Jej warto 15 000 razy przekracza roczne po-

z 50 % udziaem elektrowni jdrowych (Radovi 2002). Analizy emisji substancji

trzeby caej ludzkoci (Hoagland 1995; Ciok 2001). Ziemia otrzymuje darmow

szkodliwych, w wyniku rocznej pracy niskotemperaturowego gazowego urzdze-

energi promieniowania Soca bdc pierwotnym rdem wszystkich kopalnych

nia grzewczego (pracujcego na cele ogrzewania pomieszcze i wody uytkowej

zasobw paliw oraz odnawialnych energii, przemieszczajcych si mas powietrza,

domu jednorodzinnego o powierzchni 200 m2, zamieszkiwanego przez 4 osoby

wody oraz ciepych prdw morskich.

w klimacie umiarkowanym) wykazay, e zastosowanie wspomagajcej instalacji

16

Ze wzgldu na kurczce si zasoby kopalnych rde energii coraz wiksze

cieczowych paskich kolektorw sonecznych o powierzchni absorberw 5 m2,

zainteresowanie budz moliwoci wykorzystania energii promieniowania so-

umoliwia obnienie rocznej emisji CO2 o okoo 420 kg, NOx o okoo 90 kg oraz

necznego na potrzeby ogrzewnictwa. W zwizku z tym pogbiana jest wiedza

obnienie o poow emisji CO, tj. o 15 kg (Viessmann 1997).

na temat procesu fototermicznej konwersji i doskonalone s konstrukcje urzdze

Stosowanie systemw sonecznych ma te pewne mankamenty. Pamita

sucych do zamiany energii promieniowania sonecznego na ciepo. Technologie

naley, e s to urzdzenia materiaochonne. Problemy mog wystpi przy uty-

te s na tyle rozwinite, e staj si konkurencyjne wobec tradycyjnych sposobw

lizacji pynw roboczych. W wikszoci przypadkw stosowane s rodki prze-

ogrzewania wody. W krajach Europy Poudniowej z ogrzewania ciepej wody

ciwzamroeniowe i antykorozyjne.

A.1.

Energia promieniowania sonecznego

Energi promieniowania sonecznego opisuj rnorodne parametry. Poniej

przedstawione zostan tylko te spord nich, ktre s wane z punktu widzenia wykorzystania energii jako rda ciepa. Znajomo bilansu energetycznego,
rnych zakresw dugoci fal widma promieniowania sonecznego, umoliwia
ocen stopnia skutecznoci rnych materiaw stosowanych do budowy kolektorw sonecznych. Najwaniejsz jednak informacj, z punktu widzenia wykorzystania energii promieniowania sonecznego do wytwarzania ciepa, s jej zasoby.
Porwnanie zasobw energii promieniowania sonecznego w rnych miejscach
Europy i wiata daje obraz potencjalnych moliwoci ich wykorzystania.
Gwne parametry opisujce energi promieniowania Soca
w atmosferze Ziemi
Promieniowanie soneczne przechodzc przez atmosfer ziemsk ulega zoonym procesom rozpraszania, pochaniania i odbijania. Na skutek tego nastpuje
rozkad czci promieniowania bezporedniego na dwie skadowe: promieniowanie
rozproszone i promieniowanie odbite. Atmosfera odbija i pochania od 55 do 62%
dochodzcego do niej promieniowania. W wyniku tego pnocne krace Polski
otrzymuj rednio 45% promieniowania docierajcego do grnej granicy atmosfery, centralne tereny okoo 40%, a poudniowe 38%. Moliwo zmian powyszych
wartoci w skali jednego roku nie przekracza 5% (Gog 1993; Ciok 2001).
Wrd parametrw opisujcych promieniowanie soneczne na powierzchni
Ziemi, z punktu widzenia okrelenia potencjau procesu konwersji fototermicznej,
najistotniejsze znaczenie maj:
cakowite natenie promieniowania sonecznego wyraane w [W/m2],
napromieniowanie wyraane w [kWh/m2rok],
usonecznienie wyraane w [h].
Cakowite natenie promieniowania sonecznego, wyraane w [W/m2], to
gsto strumienia promieniowania sonecznego dochodzcego z caej pkuli

niebieskiej (2 ) do paskiej, poziomej powierzchni Ziemi. Stanowi ono sum

promieniowania bezporedniego, rozproszonego oraz promieniowania odbitego. Najczciej notowane na terenie Polski wartoci bezporedniego natenia
promieniowania zawieraj si w przedziale 600 800 W/m2. Wartoci te wystpuj w godzinach 9.00 15.00 przy bezchmurnym niebie na powierzchniach
prostopadych do kierunku promieni. Zdarza si jednak, e wartoci chwilowe
cakowitego natenia promieniowania sonecznego mog dochodzi w Polsce
a do 1250 W/m2 (Gog 1993).
Napromieniowanie
Napromieniowanie, wyraane w [kWh/m2], stanowi sum energii promieniowania bezporedniego (zwanego rwnie nasonecznieniem), rozproszonego
i odbitego, padajcej na jednostk powierzchni w cigu okrelonego czasu (roku,
miesica, dnia, godziny). Parametr ten okrelany jest rwnie mianem insolacji lub
sum usonecznienia. Jako norm dla Polski mona przyj warto napromieniowania cakowitego w cigu roku w wysokoci 1000 kWh/m2 10% (Gog
1993). Okoo 80% tej wartoci przypada na okres od kwietnia do wrzenia. Fakt
ten ogranicza moliwo wykorzystywania energii do ogrzewania pomieszcze.
Usonecznienie n, wyraane w [h], rozumiane jest jako czas dopywu promieniowania bezporedniego do powierzchni Ziemi przy bezchmurnym niebie. Pomiarw usonecznienia, z dokadnoci do 0,1 godziny, dokonuje okoo 100 stacji
meteorologicznych w Polsce. Mierzy si te dugo dnia N [h] od wschodu do
zachodu Soca. Usonecznienie zaley od zachmurzenia i przezroczystoci atmosfery. W Polsce usonecznienie wynosi rednio 1580 godzin w skali roku, a rnice
tej wielkoci na poszczeglnych terenach nie przekraczaj 450 godzin. Wieloletnie badania zmian wartoci usonecznienia w Polsce wykazuj naprzemienne tendencje malejce i rosnce (Gog 1993). Wyznacza si rwnie wskanik
usonecznienia, bdcy stosunkiem usonecznienia n [h] do dugoci dnia N [h]
liczonego od wschodu do zachodu Soca. Przykadowo w Brwinowie koo Warszawy redni wskanik usonecznienia z okresu 1951 1960 wynosi 0,37, a w lecie
0,47 (Kowalik 1995).

Charakterystyki promieniowania sonecznego w punktach pooonych na pnocnych i poudniowych kracach Polski oraz w Polsce centralnej przedstawiono
w tabeli A.1.
Tabela A.1 Charakterystyka promieniowania sonecznego w wybranych miastach Polski
(dane z lat 1961 1990)
Stacja
aktynometryczna

Miesice
III

VI

IX

Procze
XII

IV-IX

Lato

Rok

X III

VI-VIII

I-XII

liczba godzin dziennych N [h]

Koobrzeg

368

515

382

229

2794

1698

1494

4492

Warszawa

368

499

380

243

2737

1745

1455

4482

Zakopane

371

484

377

258

2677

1795

1416

4472

usonecznienie rednie n [h]

Koobrzeg

108

218

140

34

1221

403

667

1624

Warszawa

108

231

143

29

1199

380

685

1579

Zakopane

117

157

138

51

944

523

510

1467

0,44

0,24

0,45

0,36

wskanik usonecznienia n/N

Koobrzeg

0,29

0,42

0,37

0,15

Warszawa

0,29

0,46

0,38

0,12

0,44

0,22

0,47

0,35

Zakopane

0,32

0,32

0,37

0,20

0,35

0,29

0,36

0,33

napromieniowanie na granicy atmosfery [kWh/m2]

Koobrzeg

178

348

203

45

1767

576

931

2343

Warszawa

190

349

213

57

1797

648

990

2445

Zakopane

204

351

225

72

1833

738

1001

2571

Stacja
aktynometryczna

Miesice

Procze

Lato

Rok

napromieniowanie cakowite minimalne na pow. paskiej Ziemi [kWh/m2]

Koobrzeg

49

137

68

769

164

419

952

Warszawa

46

124

64

695

156

369

879

Zakopane

71

99

64

16

607

252

307

874

(Podogrodzki 1993)

Bilans energii promieniowania Soca

Widmo promieniowania sonecznego dzieli si na krtko- i dugofalowe.
Warto 4 m przyjmuje si w meteorologii jako grn granic dugoci fali zaliczanej do widma promieniowania sonecznego. Fale o dugoci od 4 do 120 m
zalicza si do dugofalowego promieniowania Ziemi i atmosfery. Stanowi one
promieniowanie wtrne (odbite). Najwiksze moliwoci pozyskiwania energii
cieplnej stwarza promieniowanie o dugoci fali z zakresw podczerwonego
i widzialnego. Podczerwone promieniowanie Soca, o dugoci fali z zakresu
0,75 4,00 m, zawiera 47% energii. Promieniowanie widzialne, o dugoci fali
z zakresu 0,40 0,75 m, zawiera 45% energii. Natomiast najmniej energii (7%)
niesie promieniowanie ultrafioletowe, o dugoci fali z zakresu 0,15 0,40 m
(Gog 1993). W skad promieniowania sonecznego wchodzi take promieniowanie naelektryzowanych czstek elementarnych wyrzucanych przez Soce. Jego
udzia jest o 107 razy mniejszy od energii promieniowania termicznego i z tego
wzgldu nie bierze si go pod uwag. Ma ono natomiast wpyw na grne warstwy
atmosfery Ziemi i porednio na klimat i pogod.

napromieniowanie cakowite maksymalne na pow. paskiej Ziemi [kWh/m2]

Koobrzeg

98

198

104

17

942

239

556

1149

Warszawa

93

183

101

19

869

234

493

1095

Zakopane

108

176

119

32

803

316

459

1105

napromieniowanie cakowite rednie na pow. paskiej Ziemi [kWh/m ]

2

Koobrzeg

71

177

89

12

865

199

491

1064

Warszawa

69

156

83

12

769

197

440

967

Zakopane

85

132

88

22

708

280

384

988

Zasoby helioenergetyczne wybranych miast w Polsce i innych

pastwach
Ilo energii cieplnej, jak mona potencjalnie uzyska z promieniowania
sonecznego, mona wstpnie szacowa na podstawie wynikw wieloletnich
bada aktynometrycznych. Wyniki tych bada uzyskane w latach 1975 1985
w wybranych miastach Polski i innych krajw zamieszczono w tabeli A.2 oraz na
rysunku A.1.

Miasto

Szeroko geograficzna Wysoko n.p.m. [m]

r. suma roczna pr.
pnocna
cakowitego [kW h/m2]

Helsinki

6012

45

934

Londyn

6008

82

945

Sztokholm

5921

44

978

Kowno

5453

73

1040

Koobrzeg

5411

16

1078

Suwaki

5404

193

975

Hamburg

5338

14

952

Poczdam

5223

110

1012

Warszawa

5216

130

967

Legnica

5113

122

1030

Zamo

5042

211

1033

Kijw

5024

121

1175

Zakopane

4918

857

988

Pary

4849

50

1130

Wiede

4815

202

1078

Freiburg

4800

269

1070

Budapeszt

4726

130

1200

Rzym

4340

131

1380

Kair

3005

36

2040

Podsumowujc, z punktu widzenia realizacji zaoonych celw badawczych,

najwaniejsza jest znajomo wielkoci i zmiennoci natenia promieniowania
sonecznego w miejscu prowadzenia bada, co pozwala wyznaczy cakowit energi napromieniowan. Dane meteorologiczne z okresu 1961 1990 dla
miejscowoci pooonych najbliej badanej instalacji pozwalaj spodziewa si
wielkoci cakowitego napromieniowania na paskiej powierzchni Ziemi z przedziau od 874 do 1105 kWh/m2 w cigu roku. Wielko zasobw helioenergetycznych danej miejscowoci zwizana jest z jej szerokoci geograficzn, wysokoci
n.p.m. oraz stopniem zanieczyszczenia powietrza. Polska, podobnie jak Niemcy,
Francja i Dania, pooona jest pomidzy 49 a 55 stopniem szerokoci geograficznej
pnocnej. Oznacza to, e warunki nasonecznienia w Polsce s do atrakcyjne
(Mikielewicz i Gumkowski, 1994).

25

2500
]

rednie sumy roczne cakowitego promieniowania sonecznego na pask

powierzchni Ziemi w rnych regionach wiata (dane z lat 1975 1985)

Tabela A.2

30
2000

35
40

1500

45
1000

50
55

500

60
65

Porwnanie zasobw helioenergetycznych rnych obszarw Ziemi

w latach 1975 1985

Kair

Rzym

Freiburg

Budapeszt

Kijw

Zakopane

Legnica

Poczdam

Warszawa

Kowno

Londyn

Helsinki

Rys. A.1

Hamburg

W roku 1995 w Unii Europejskiej produkcja energii cieplnej z cznej powierzchni kolektorw sonecznych wynoszcej 6,5 km2, wynosia 3,038109 kWh, co
odpowiada spaleniu 303,8 milionw dm3 oleju opaowego. Obserwowane tempo
wzrostu tej powierzchni pozwala przewidywa, e w roku 2010 powierzchnia
kolektorw w krajach Unii Europejskiej osignie 100 km2 (Lewandowski 2002).

Sztokholm

(Gog 1993, Podogrodzki 1993)

A.2.

Urzdzenia przetwarzajce energi promieniowania

sonecznego w ciepo

Rynek cieczowych kolektorw sonecznych w Europie rozwija si bardzo dynamicznie ju od kilkunastu lat. W Polsce prace konstrukcyjne, obliczenia analityczne i badania
eksperymentalne kolektorw sonecznych prowadzone byy m.in. na Politechnice Gdaskiej, w Instytucie Maszyn Przepywowych PAN w Gdasku, na Akademii GrniczoHutniczej w Krakowie, w Wyszej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Wspczenie, na naszym rynku obok urzdze firm zachodnich takich jak:
Paradigma (Trzaskowska 2003), Viessmann (Jele 2003b), Vaillant (Siedlaczek
2003), Stiebel Eltron (Maciejewski 2003), ThermoSolar (Kopryna 2003), Solahart
(Skorut 2003), Makroterm (Wchaa 2003) z powodzeniem konkuruj rodzimi
producenci. Wrd nich wymieni naley: Gastrometal (Stachowiak 2003), Sunex
(Kalyciok 2003), Aparel (Durys 2003), KM Solar Plast (Duraj 2003), Polska Ekologia
(Zawadzki 2003), Bachus (Jaboski 2003) i inne. Kolektory soneczne wykorzystywane s najczciej do podgrzewania wody uytkowej. Jak wskazuj wyniki bada
porwnawczych jedenastu instalacji sonecznych do przygotowania ciepej wody
uytkowej oraz wspomagania ogrzewania pomieszcze, czoowych producentw
w Niemczech, zastosowanie tych urzdze pozwala, w okresie roku, zmniejszy
zuycie paliw o 30% w stosunku do eksploatacji urzdze grzewczych bez zastosowania kolektorw (Meyer i Wieser 2003). Oszczdnoci te mog si jeszcze
zwikszy dziki magazynowaniu energii, uzyskanej w okresach najwyszego
nasonecznienia, w zbiornikach z parafin o czterokrotnie wikszej pojemnoci
cieplnej i omiokrotnie duszym okresie utrzymywania ciepa w stosunku do
obecnie stosowanych zbiornikw wodnych (Meyer 2003a).
A.2.1. Typy i rodzaje cieczowych kolektorw absorbujcych
Kolektor jest podstawowym elementem sonecznej instalacji grzewczej,
w ktrym zachodzi zamiana energii promieniowania sonecznego w ciepo. Kolektory dzieli si na rne rodzaje ze wzgldu na rne kryteria.

Ze wzgldu na sposb odbioru energii promieniowania sonecznego kolektory

dzieli si na skupiajce oraz absorbujce. W kolektorach skupiajcych, energia promieniowania sonecznego odbijana jest od zwierciade hiperbolicznych o bardzo
duej powierzchni, a nastpnie jest skupiana w miejscu jej zamiany na energi
ciepln. Temperatura w punkcie skupienia moe osiga nawet 3000C. Dziki
uzyskiwaniu tak wysokich temperatur urzdzenia te mog wytwarza wysokoparametrow par wodn zasilajc turbiny generatorw prdu (Kaiser 1995).
W odrnieniu od kolektorw skupiajcych, kolektory absorbujce pochaniaj
bezporednio docierajce do nich fale promieniowania sonecznego. Ze wzgldu
na niewielkie natenia promieniowania sonecznego, temperatura jak osigaj
kolektory absorbujce nie przekracza 100C (Winiewski, Gobiowski i Gryciuk,
2001). Produkowane s rwnie kolektory skupiajco-absorbujce, w ktrych
absorber w ksztacie rury, umieszczony na zwierciadle, pochania zarwno promieniowanie bezporednie, jak i odbite (Paradigma 2001).
W zalenoci od temperatury ogrzewanego czynnika kolektory soneczne dziel
si na niskotemperaturowe i wysokotemperaturowe. Niskotemperaturowe kolektory osigaj temperatury do okoo 100C i s to najczciej kolektory absorbujce.
Stosuje si je do ogrzewania wody uytkowej, a take wody basenowej. Niektre
konstrukcje tych kolektorw umoliwiaj wspomaganie centralnego ogrzewania
oraz podgrzewanie wody na potrzeby technologiczne. Kolektory wysokotemperaturowe s na og kolektorami skupiajcymi.
Kolejnym kryterium podziau kolektorw jest zastosowany rodzaj nonika ciepa.
Nonikiem takim moe by powietrze lub ciecz (Waliko 2001). W kolektorach
powietrznych energia pochonita przez absorber oddawana jest strumieniowi
powietrza przepywajcemu w odpowiednio uksztatowanym kanale (Winiewski, Gobiowski i Gryciuk, 2001). Przepyw powietrza wymuszany bywa przez
wentylator. Kolektory tego typu z powodzeniem wykorzystywane s w rolnictwie
do celw suszenia podw rolnych, zi, zielonek, drewna, ziarna zb i owocw
(Soowiej 1999, Winiewski1998). Okresy zapotrzebowania na energi na ten cel
pokrywaj si z okresami najwikszego nasonecznienia.

11

Kolektory powietrzne maj wiele zalet. W porwnaniu z kolektorami cieczowymi s znacznie tasze, nie sprawiaj problemw zwizanych z wrzeniem
i zamarzaniem pynu oraz nie wystpuj w ich przypadku problemy z korozj
czci metalowych. Najwiksz wad kolektorw powietrznych (oprcz haasu
wytwarzanego przez wentylatory) jest ich niska sprawno wynikajca z niskiego
wspczynnika wnikania ciepa z absorbera do powietrza. Powoduje to wysze
temperatury absorbera i wysze straty wypromieniowania ciepa do otoczenia.
Znacznie wysz sprawnoci charakteryzuj si kolektory cieczowe. Kolektory cieczowe posiadaj wbudowane przewody umoliwiajce przepyw czynnika
grzewczego. Ze wzgldu na uniwersalno zastosowa i prostot budowy zyskuj
one coraz wiksz popularno. Mona wyrni nastpujce rodzaje kolektorw
cieczowych:
kolektory paskie,
kolektory paskie prniowe,
rurowe kolektory prniowe (przepywowe),
rurowe kolektory prniowe (rura cieplna),
rurowe kolektory z dewarowsk izolacj prniow,
kolektory magazynujce.
Do nowych konstrukcji sonecznych kolektorw cieczowych nale:
kolektory z czynnikiem dwufazowym (ciecz niskowrzca),
kolektory paskie absorpcyjne (z pynem bezporednio absorbujcym).
Najbardziej rozpowszechnionym spord wyej wymienionych jest kolektor
cieczowy paski. Kolektor tego typu by take przedmiotem bada wasnych przedstawionych w dalszej czci pracy. Z tego wzgldu poniej zostanie przestawiona
bardziej szczegowo jego charakterystyka.
A.2.2. Budowa paskich kolektorw cieczowych
Gwnym elementem kolektora paskiego jest pyta absorbera zintegrowana
z systemem rur, w ktrych pynie czynnik grzewczy. Pyta absorbera powleczona jest
powok z materiaw minimalizujcych straty wypromieniowania, zaizolowana

termicznie i umieszczona w obudowie z przezroczystym przykryciem. Waciwoci absorbera, powoki oraz pokrywy w istotny sposb wpywaj na sprawno
kolektora. Poniej przedstawione zostan waciwoci tych elementw pod ktem
maksymalizacji sprawnoci.
Pyta absorbera
W przypadku paskiego kolektora cieczowego do pyty absorbera przytwierdzone s rury. Pyty absorbera o gruboci od 0,5 do 2,0 mm wykonywane z jednego
arkusza lub rwnolegle pooonych pasw z rnych materiaw o rnych wspczynnikach przewodzenia ciepa przedstawiono w tabeli A.3. Im wysza przewodno cieplna materiau absorbera tym wiksza intensywno przewodzenia
energii cieplnej do cieczy.
Tabela A.3

Wspczynniki przewodzenia ciepa rnych materiaw uywanych w konstrukcjach

pyt absorbera
Materia

Wspczynnik przewodzenia ciepa

[W/(m K)]

mied

376

aluminium

206

cynk

112

eliwo

52

stal

50

polietylen

0,35 0,46

akryl

0,2

(Chochowski i Czekalski 1999, s. 40)

Najlepsze waciwoci przewodzenia energii ma mied. Na miedzianym absorberze nastpuje szybsze wyrwnanie temperatur, co pozwala na zwikszenie
odstpw pomidzy przewodami z ciecz odbierajc ciepo. W tworzywach
sztucznych gsto strumienia energii jest o kilkaset razy mniejsza ni w metalach,
dlatego absorbery wykonane z polietylenu czy akrylu musz mie posta cienkowarstwowego uebrowanego zbiornika z wymuszonym przepywem. Bardzo
wane jest przewodzenie cieplne poczenia rury z pyt absorbera. Przewd

rurowy o rednicy 10 20 mm mocowany jest do blachy paskiej lub profilowanej

na styk poprzez lutowanie, spawanie lub klejenie. W najnowszych technologiach
stosuje si spawanie ultradwikowe na zimno lub spawanie pulsacyjnym laserem
(Wieser 2003). Rurki mog by rwnie doczone do profilowanej blachy absorbera poprzez docisk, konieczne jest wwczas wprowadzenie odpowiedniego
wypenienia w celu zminimalizowania cieplnego oporu kontaktowego.
Tabela A.4 przedstawia opory cieplne rnych wypenie kontaktowych i ich
wpyw na obnienie sprawnoci kolektora. Absorbery mog by rwnie wykonane
poprzez walcowanie dwch blach profilowanych, przy czym na obszarze, gdzie
powsta maj kanay, blachy nie s walcowane.
Tabela A.4 Opory cieplne rnych wypenie kontaktowych i ich wpyw na obnienie sprawnoci
kolektora
Wypenienie kontaktowe

berw podczas pompowania

gorcej cieczy do poczonych
kilku kolektorw w ukadzie
harfowym i meandrycznym
(rys. A.3). Grna fotografia
przedstawia kolektory o ukadzie meandrycznym zasilane
jednostronnie gorc ciecz.
Stopie nagrzania poszczeglnych pyt absorberw jest
bardzo zbliony, co wiadczy

sprawnoci kolektora
Opr przewodzenia ciepa Spadek
wywoany oporem cieplnym
kontaktu w [(m K)/W]
kontaktu rura blacha w [%]

smar silikonowy z tlenkiem

cynku

0,021

2,2

kauczuk silikonowy (RTV)

0,022

2,3

ywica epoksydowa

0,034

3,5

smar silikonowy

0,04

smar o wysokiej temperaturze

kroplenia

0,049

4,9

brak wypenienia kontakt

cieplny rura blacha poprzez
sam docisk

0,118

11

powrt

zasilanie

Sposb uoenia rur pod absorberem wpywa znaczco na odbir energii cieplnej z paszczyzny kolektora w przypadku poczenia kilku kolektorw. Na zdjciu
wykonanym kamer termowizyjn przedstawiono stopie nagrzania pyt absor-

Fotografia przedstawia rozkad

temperatur w szeciu kolektorach
z meandrycznym ukadem rur
zasilanych gorc ciecz z jednej
strony

zasilanie

powrt

(Smolec 2000, s. 58)

Wyrnia si dwa sposoby prowadzenia przewodw rurowych, najczciej wykonywanych z miedzi: meandryczny i rwnolegy (harfowy). Sposoby te przedstawia
rysunek A.2.

Rys. A.2. Sposoby uoenia przewodw na pycie absorbera

zasilanie

zasilanie

powrt

Rys. A.3

Fotografia przedstawia rozkad

temperatur w szeciu kolektorach
z harfowym ukadem rur zasilanych
gorc ciecz z jednej strony

Fotografia przedstawia rozkad

temperatur w szeciu kolektorach
z harfowym ukadem rur zasilanych
gorc ciecz z dwch stron

Fotografie termowizyjne obrazujce transport ciepa w rnych poczeniach

kolektorw z ukadem harfowym i meandrycznym (Jele 2000)

13

o wyrwnanym strumieniu przepywu we wszystkich rurach poza kocow powierzchni najdalszego kolektora. rodkowa fotografia przedstawia poczenie
szeciu kolektorw z harfowym ukadem rur jednostronnie zasilanych gorc
ciecz. Efektem takiego eksperymentu byo silne nagrzanie dwch pierwszych
paszczyzn, natomiast kolejne paszczyzny pozostay zimne. Dolne zdjcie przedstawia poczenie szeciu kolektorw z ukadem harfowym rur lecz zasilanych
gorc ciesz z dwch stron. Rezultat tego wariantu zasilania okaza si lepszy,
cho rodkowe pyty kolektorw nie zostay dobrze nagrzane.
Powoki absorberw
Zwikszenie zdolnoci pochaniania energii sonecznej przez pyt absorbera
uzyskuje si dziki zastosowaniu specjalnego pokrycia selektywnego, nazywanego powierzchni selektywn (ang. selective coating, selective surface). Pod
pojciem selektywno powoki rozumie si waciwoci powierzchni odpowiadajce wysokiej zdolnoci absorbowania fal z zakresu dugoci od 0,2 0,35 m
do 2 4 m, odpowiadajcych promieniowaniu sonecznemu i jednoczenie
charakteryzujce si ma emisyjnoci z zakresu fal o dugoci od 2 4 m do
25 50 m, odpowiadajcych promieniowaniu cieplnemu. Do powok nieselektywnych mona zaliczy pokrycia z uyciem czarnych lakierw i matowych farb na
bazie poliestrw oraz ywic epoksydowych z pigmentami zawierajcymi: wgiel,
tlenek elaza, czarny popi, asfalt. Wspczynnik absorpcji takich powok jest
wysoki i wynosi 90 98 %. Jednoczenie wysoki jest wspczynnik emisyjnoci
wynoszcy 85 90%. Sprawia to, e wykorzystanie tych powok do celw intensywnej zamiany energii promieniowania sonecznego na ciepo jest nieefektywne.
Wspczynnik selektywnoci powoki wyraa si jako stosunek wspczynnika absorpcji do emisyjnoci (/). Powoki absorberw o wysokiej selektywnoci osigaj
ten wspczynnik powyej 10, natomiast spadek wartoci wspczynnika selektywnoci do 1, oznacza bardzo nisk efektywno takiego kolektora (Pluta 2000,
Brinkworth 1979, Smolec 2000).
Najczciej spotykanym typem powoki selektywnej jest pokrycie tandemowe.
Jego selektywno uzyskuje si poprzez pokrywanie pyty absorbera jedn lub

dwoma cienkimi warstwami materiau o odpowiednio dobranych waciwociach

optycznych. Najczciej stosownymi metodami pokrywania pyt absorbera s:
metody chemiczne, polegajce na zanurzaniu absorbera w kpielach zawierajcych wodne roztwory zwizkw chemicznych o cile okrelonych
steniach,
metody elektrochemiczne polegaj na procesie przejcia okrelonych pierwiastkw z elektrolitu na zanurzon pyt absorbera, bdc katod pod
wpywem rnicy potencjaw,
metody utleniania termicznego, polegajce na wygrzewaniu pyty absorbera w wysokich temperaturach w powietrzu (Smolec 2000).
Powysze metody maj zastosowanie w pokrywaniu absorberw wykonanych
z miedzi, aluminium lub stali nierdzewnej nastpujcymi powokami: czarnym
chromem, czarn miedzi, czarnym molibdenem, czarnym kobaltem, niklem
lub tlenkami elaza. Ma to na celu zmniejszenie strat wypromieniowania energii
(Boeker i Grondele 2002; Wackelgard i Tesfamichael 2000). Ze wzgldu na znaczne
obcienia rodowiska przy zastosowaniu metod chemicznych i elektrochemicznych oraz wysokie koszty utylizacji toksycznych ciekw, zaczyna je wypiera
opracowana w ostatnich latach metoda suchego pokrywania tlenkami i azotkami
tytanu. Nowo zaprezentowan w 2003 roku na Targach ISH we Frankfurcie nad
Menem stanowia powoka absorbera wykonana z nitowanych paskw blachy
miedzianej z ultradwikowo dospawanymi rurami, pokryta selektywn powok
Epsilon o wspczynniku absorpcji 95% i wspczynniku emisji 4% (Meyer 2003a).
Na rysunku A.4 przedstawiono mikroskopowe powikszenie struktury powoki
wykonanej z tlenkw tytanu o nazwie TitanSol. Wartoci wspczynnikw absorpcji
i emisji dla rnych powok selektywnych przedstawione zostay w Tabeli A.5.
Rys. A.4

Struktura selektywnej powoki absorbera

z tlenkw tytanu TitanSol (Jele 2000)

Bardzo wanym zagadnieniem z eksploatacyjnego punktu widzenia jest zachowanie parametrw technicznych powoki absorbera przez moliwie najduszy
okres czasu. Negatywne procesy starzenia si powok absorberw wywoane s
przez skomplikowane reakcje utleniania powok. Z analizy zjawisk wynikajcych
z duszych okresw eksploatacji kolektorw paskich wynika, e absorbery stalowe
malowane czarnymi farbami, pomimo swojej atrakcyjnej ceny, nie powinny by
stosowane z uwagi na szybk utrat wydajnoci cieplnej. Duszy okres eksploatacyjny zapewniaj absorbery miedziane z powok pokrywan galwanicznie lub
prniowo. Najwiksz zmian wspczynnika absorpcji (1 2%) obserwuje si
w pierwszym i drugim roku eksploatacji, a w pniejszym okresie obserwuje si ju
niewielki jego spadek. Stopie zmniejszania si wspczynnika absorpcji uzaleniony jest od temperatury nagrzewania absorbera. Im wysza temperatura pracy tym
szybszy proces degradacji powoki. Naley unika temperatur absorbera wyszych
od 70 C. Z tego powodu bardzo wane jest waciwe dobranie powierzchni kolektorw oraz ich monta w miejscu zapewniajcym nieprzerwany odbir ciepa
w okresie wystpowania najwyszych nate promieniowania sonecznego.
Emisyjno selektywnych powok absorbera ulega zwikszeniu w kadym roku.
Tempo wzrostu nie zostao jednoznacznie okrelone, cho wiadomo, e zmiany
absorbera zwizane z utlenianiem i rnymi rodzajami korozji przyspieszaj proces
zwikszenia waciwoci emisyjnych powoki. Najnowsze metody wytwarzania
powok selektywnych na potrzeby kolektorw prniowych i skupiajcych (koncentrujcych) wykazuj niezmienno parametrw nawet przy wzrocie temperatury absorbera do 350 400 C. Badania trwaoci waciwoci selektywnych
absorberw powlekanych najlepszymi metodami wykazuj, e w okresie 25 lat
eksploatacji nie zachodzi znaczce ich obnienie.
Tabela A.5 Waciwoci powok metalicznych absorberw kolektorw cieczowych
Rodzaj powoki

Pyta absorbera

Wspczynnik
absorpcji [%]

Wspczynnik
emisyjnoci [%]

czarny lakier matowy

stal

90 98

85 90

czarny chrom

mied

95 97

8 14

czarny chrom

stal

91 97

7 16

Rodzaj powoki

Pyta absorbera

Wspczynnik
absorpcji [%]

Wspczynnik
emisyjnoci [%]

czarny nikiel

stal

89 96

7 17

czarna mied

mied

85 95

10 15

czarna mied

aluminium

81 93

11 17

tlenek elaza

stal

85

folia niklowa

wszystkie metale

95 99

8 11

tlenki tytanu

mied

95

(Chochowski i Czekalski, 1999, s. 42; Winiewski, Gobiowski i Gryciuk, 2001, s.41)

Osony przezroczyste kolektorw

Osona przezroczysta kolektora (nazywana rwnie pokryciem) to pyta, wzgldnie folia, ktr osonity jest on od gry w celu ochrony przed wpywami zewntrznymi oraz w celu potgowania efektu cieplarnianego wewntrz kolektora. Paskie
kolektory cieczowe o najprostszych konstrukcjach nie posiadaj adnego przykrycia
absorbera. Uzyskuj one najwysze sprawnoci przy jednakowej temperaturze powietrza i pyty absorbera. Najlepiej zdaj egzamin na obszarach o wysokich temperaturach powietrza w okresie letnim, np. na poudniu Europy. Na szerokociach
geograficznych odpowiadajcych Polsce wystpuj znacznie nisze temperatury
powietrza w okresie letnim. Straty energii zwizane z zastosowaniem przezroczystego przykrycia absorbera (absorbcyjnoci i refleksyjnoci pokrywy) s znacznie
nisze od strat ciepa do otoczenia. Przykrycie przezroczyste zabezpiecza rwnie
powierzchni absorbera przed bezporednim kontaktem z padajcym deszczem,
niegiem czy gradem. Profil uszczelniajcy pokryw przezroczyst z obudow kolektora powstrzymuje przenikanie zanieczyszcze i wody do pyty absorbera.
Promieniowanie soneczne docierajce do przezroczystego przykrycia absorbera ulega:
czciowemu odbiciu, ktry okrela wspczynnik odbicia nazywany
refleksyjnoci,
czciowemu pochoniciu przez pokryw, co wywouje wzrost temperatury powierzchni przykrywajcej i okrelane jest wspczynnikiem pochaniania zwanym absorbcyjnoci,

15

przejciu przez powok w kierunku powierzchni absorbera, opisanemu

wspczynnikiem przepuszczania, zwanym transmisyjnoci dla krtkofalowego promieniowania sonecznego.
Przykadowe waciwoci optyczne pokryw wykonanych ze szka, akrylu i poliwglanu przedstawiono w tabeli A.6.
Tabela A.6

Waciwoci optyczne pokryw przezroczystych dla prostopadego (normalnego) do powierzchni przykrywy kierunku bezporedniej skadowej promieniowania sonecznego
Krtkofalowe promieniowanie
soneczne

Materia

Grubo
Transmisyj- Refleksyj[mm]
no
no
[%]
[%]

Dugofalowe
promieniowanie cieplne

Absorbcyj- Transmisyj- Refleksyjno

no
no
[%]
[%]
[%]

Absorbcyjno
[%]

szko

34

83 91

89

18

13

11 15

85 88

akryl

23

88 92

90

poliwglan

76 89

16

46

88 90

(Krawczyk 2001, s. 146)

Ze wzrostem gruboci pokrywy szklanej zmniejsza si wspczynnik transmisyjnoci promieniowania sonecznego, dlatego stosowane s przykrycia o gruboci
nie przekraczajcej 6,5 mm. Zmniejszanie gruboci przykrycia powoduje znaczne
obnienie jego wytrzymaoci mechanicznej, dlatego stosowane s pokrywy szklane
o gruboci nie mniejszej od 3 mm. Transmisyjno pokrycia zaley rwnie od kta
padania promieniowania sonecznego, najwiksza jest przy kcie 90 (kierunek
normalny prostopadle do paszczyzny) i nie ulega znacznemu zmniejszeniu przy
zmianie kta do 30, natomiast poniej 30 bardzo silnie spada (Chochowski,
Czekalski 1999).
Prawo Lamberta przedstawia zaleno natenia emisji promieniowania w dowolnym kierunku w funkcji natenia promieniowania w kierunku normalnym do
paszczyzny oraz kta odchylenia od kierunku normalnego .
Zaleno t opisuje poniszy wzr:
I = IN cos

(1)

gdzie:
IN natenie promieniowania w kierunku normalnym [W/m2],
I natenie promieniowania odchylonego pod ktem do kierunku normalnego [W/m2].
Po analizie danych eksperymentalnych okazao si, e wyniki odbiegaj od
powyszego wzoru i wykazuj zgodno z zalenoci 2 (Lewandowski 2002):
I = IN cos2

(2)

W celu zwikszenia mocy absorpcji zaproponowano specjaln konstrukcj

pokrywy szklanej o zwikszajcej si w kierunku do powierzchni absorbera gstoci, na ktrej zostaj zaamywane promienie soneczne tak, e staj si bardziej
prostopade do powierzchni absorbera.
Zmniejszenie wspczynnika transmisyjnoci pokryw szklanych wywouj domieszki tlenkw elaza nadajce im odcie zielony, dlatego stosuje si specjalny
gatunek szka pozbawiony tych domieszek. W celu obnienia wspczynnika refleksyjnoci dla promieniowania sonecznego, powleka si pokryw szklan po stronie
zewntrznej specjalnymi warstwami antyrefleksyjnymi. Natomiast aby zwikszy
refleksyjno powoki dla dugofalowego promieniowania cieplnego, wytarza si
na pokryciu szklanym od strony absorbera nieregularne zaamania powierzchni,
czsto o zaostrzonych krawdziach krysztakw.
Stosowane s niekiedy dwie lub trzy pokrywy umieszczone nad sob w celu zmiejszenia strat cieplnych i umoliwienia uzyskania wyszych temperatur cieczy grzewczej.
Zewntrzna szyba jest zwykle grubsza od wewntrznej. Takie rozwizanie powoduje
zmniejszenie przepuszczalnoci energii sonecznej przez wieloelementowe przykrycie.
Zastosowanie przykry szklanych w wikszoci produkowanych modeli kolektorw paskich powoduje fakt duej trwaoci szka. Waciwoci mechaniczne przykry szklanych nie zmieniaj si pod wpywem wysokich temperatur jak rwnie
oddziaywania czynnikw atmosferycznych. Rwnie waciwoci optyczne ulegaj
bardzo niewielkim zmianom z upywem czasu. Jedynym ograniczeniem rozmiarw
stosowania powok szklanych jest duy ciar waciwy (ok. 2500 kg/m3) oraz

rozszerzalno cieplna. Pokrywy szklane najbardziej naraone s na zarysowania

i zabrudzenia, wynikajce z osadzania si zanieczyszcze powietrza. Podatno
na osadzanie si zanieczyszcze jest wiksza przy zalecanym kcie nachylenia
paszczyzn kolektorw ok. 30. Zanieczyszczenia powoki mog znacznie obnia
efektywno pracy kolektorw w miesicach letnich i zaleca si okresowe ich mycie
szczeglnie tam, gdzie wystpuje silne zapylenie powietrza.
Pokrywy przezroczyste z tworzyw sztucznych cho maj niszy ciar waciwy
od pokryw szklanych, to ich waciwoci mechaniczne ulegaj szybkiemu pogorszeniu w podwyszonych temperaturach (akryle powyej 90 C, poliwglany powyej
130 C). Transmisyjno pokryw z tworzyw sztucznych zmniejsza si w wyniku
zacenia wywoywanego wraliwoci na promieniowanie ultrafioletowe (w najwikszym stopniu podatne s poliwglany). Dua podatno tworzyw sztucznych
na cieranie i zarysowania przez pyy zawarte w powietrzu powoduje powstawanie
mikropkni, w ktrych osadzaj si trudne do usunicia zabrudzenia zmniejszajce transmisyjno powoki. Powysze czynniki zmniejszaj transmisyjno powok
z tworzyw sztucznych szacunkowo o 10% w okresie kilkunastu lat eksploatacji.
Izolacja cieplna i obudowa kolektora paskiego
W celu zmniejszenia odpywu ciepa do otoczenia przez doln oraz boczne
czci kolektora stosuje si specjalne warstwy izolacyjne. Dobre materiay izolacyjne
powinny cechowa si niskim wspczynnikiem przewodzenia ciepa, odpornoci
na wilgo oraz wysokie temperatury. Dobrze zaizolowane kolektory paskie mog
osiga temperatury nawet do 250 C. Stosowana jest czsto kombinacja dwch
materiaw np. weny mineralnej od strony absorbera i sztywnej pianki poliuretanowej PU od strony obudowy. Wena mineralna jest odporna na dziaanie wysokich
temperatur, natomiast pianka poliuretanowa wykazuje wysz odporno na
pochanianie wilgoci oraz dziaanie czynnikw chemicznych. Polistyren (styropian)
nie nadaje si do izolowania paskich kolektorw sonecznych, poniewa w temperaturze 75 C zaczyna si topi. Dodatkowo okrywa si warstw weny mineralnej
od strony absorbera foli metalow odbijajc promieniowanie. W tabeli A.7
przedstawiono waciwoci przykadowych materiaw izolacyjnych.

Obudowa kolektora paskiego wykonywana jest zazwyczaj z toczonych profili

aluminiowych lub stali nierdzewnej w ksztacie gbokich wanien, czsto powlekanych czarn lub brzow powok. Jest ona jednoczenie konstrukcj non dla
pozostaych jego elementw. Spotyka si niekiedy obudowy wykonane z tworzyw
sztucznych, ktre s mniej trwae, a nawet mog stanowi zagroenie poarowe
(Purkarthofer i Fechner 1998).
Tabela A.7

Waciwoci materiaw izolacyjnych

Materia

Gsto
[kg/m3]

Wspczynnik
przewodzenia ciepa
[W/(m K)]

Dopuszczalna
temperatura
[C]

wkno szklane

100 150

0,032 0,06

340

wena mineralna

15 300

0,036 0,055

650

poliuretan

20 80

0,023 0,036

105

polistyren

10 45

0,03 0,05

75

(Chochowski i Czekalski 1999, s. 45)

Wanym elementem decydujcym o trwaoci kolektora paskiego jest jako

uszczelnienia obudowy z pokryw przezroczyst. Stosowane materiay uszczelniajce musz by odporne na zmiany temperatury w zakresie od 40 C (ekstremalna temperatura zimowa) do +60 C (temperatura pokrywy w stanie stagnacji
kolektora przy maksymalnym nateniu promieniowania sonecznego). Najlepsze
waciwoci posiadaj silikony, natomiast czsto stosowane poczenia gumowe
ulegaj szybszej degradacji.
Najbardziej rozpowszechnione
spord wszystkich innych typw
omawianych tutaj urzdze s
standardowe kolektory paskie.
Schemat przekrj takiego kolektora przedstawia rysunek A.5.
Rys. A.5

Przekrj kolektora paskiego

(Krner, Kirchoff i Schabbach
1997)

17

O popularnoci kolektorw paskich decyduje ich najnisza cena. W porwnaniu z innymi kolektorami wykazuj one jednak wiksze straty ciepa przy wysokich
temperaturach absorbera. Posiadaj wic podobn efektywno w przypadku
ogrzewania obiektw niskotemperaturowych jakimi s baseny. Natomiast przy potrzebie przekazywania wyszych temperatur konieczne staje si dobranie wikszej
powierzchni standardowych kolektorw paskich w stosunku do innych typw.
W celu zmniejszenia strat cieplnych kolektora, zwizanych z konwekcyjnym transportem ciepa, zastosowano podcinienie w przestrzeni wewntrznej kolektorw,
jak rwnie zamian pozostaej czci gazu z powietrza na krypton, posiadajcy
niszy wspczynnik przewodnoci cieplnej. Izolowane w ten sposb kolektory
zostay nazwane prniowymi.
A.2.3. Budowa paskiego prniowego kolektora cieczowego
W skad paskiego kolektora prniowego wchodz podobne elementy jak
w przypadku wykonania standardowego: selektywny absorber poczony z ukadem
rur i przezroczysta pokrywa szczelnie poczona z obudow w ksztacie wanny.
Przekrj tego urzdzenia
przedstawia rysunek A.6.
Najwaniejsz rnic jest
hermetyczne uszczelnienie
konstrukcji zewntrznej
kolektora oraz wykonanie
wspornikw wewntrznych, przechodzcych
przez otwory pyty absorbera, umoliwiajcych
usztywnienie konstrukcji
i jej ochron przed zgnieceniem podczas wytwoRys. A.6 Przekrj paskiego kolektora prniowego
rzenia podcinienia. Aby
(Kopryna 2003)

zmniejszy straty ciepa, kolektor wypeniany jest gazem szlachetnym (najczciej

kryptonem), a nastpnie jego cz odsysana jest z wewntrznej czci kolektora.
Norma dopuszcza cinienie absolutne we wntrzu kolektora nie mniejsze ni 300
hPa. Dodatkow zalet paskich kolektorw prniowych jest doskonae zabezpieczenie elementw absorbera przed degradujcym wpywem wilgoci oraz tlenu.
Jednak szczelno konstrukcji kolektora wymaga czstych kontroli, polegajcych
na wykonaniu pomiarw cinienia wewntrz kolektora. W przypadku stwierdzenia nadmiernego dopywu powietrza, naley je odessa. Zwikszenie strat ciepa
w paskich kolektorach prniowych moe powodowa przewodno ciepln
wspornikw. Koszt tych kolektorw przewysza cen standardowych kolektorw
paskich, natomiast jest nieco niszy od ceny prniowych kolektorw rurowych.
Zalet tych ostatnich jest trwae uszczelnienie rur, zapewniajce dugotrwae utrzymywanie si podcinienia.
Podsumowujc informacje na temat paskich kolektorw cieczowych, warto
podkreli, rnorodno rozwiza technicznych w ich konstrukcji. Przyczyn
czego jest poszukiwanie urzdze o najwyszej sprawnoci i trwaoci, a jednoczenie przystpnej cenie. O sprawnoci paskich kolektorw cieczowych decyduj nastpujce parametry: selektywno powoki absorbera, wspczynnik przewodzenia
ciepa materiau absorbera, transmisyjno pokrywy przezroczystej i skuteczno
izolacji termicznej. Parametry techniczne badanego kolektora zawarto w dalszym
rozdziale. Wczeniej zostan przedstawione rne sposoby wykorzystywania kolektorw sonecznych do przygotowywania ciepej wody uytkowej.

A.3. Moliwoci wykorzystania kolektorw sonecznych

do przygotowania ciepej wody uytkowej
Soneczne ogrzewanie wody uytkowej jest najbardziej efektywnym sposobem
konwersji energii promieniowania sonecznego. Wikszo wyprodukowanych
i sprzedanych kolektorw sonecznych wykorzystywana jest do podgrzewania
ciepej wody uytkowej. W niektrych krajach o duym nasonecznieniu, takich jak
np. Cypr, okoo 90% domw posiada system podgrzewania wody przy zastosowaniu energii sonecznej. Rosnce zainteresowanie takimi rozwizaniami obserwuje
si rwnie w krajach o mniej sprzyjajcych warunkach klimatycznych (Sabba
1998). Klimat umiarkowany, z wystpujcymi ujemnymi temperaturami, wymaga
rozwiza instalacji odpornych na zamarzanie i wspomaganych konwencjonalnymi rdami ciepa. W krajach tych pojawia si rwnie pytanie o rentowno
inwestycji w instalacj kolektorw sonecznych.
Uytkownicy zainteresowani s udziaem energii sonecznej w pokryciu cakowitego zapotrzebowania na ciepo do podgrzewania wody uytkowej. Najwikszy
wpyw na ilo uzyskiwanej energii cieplnej ma warto energii napromieniowanej,
zalena od pory roku oraz lokalnych warunkw klimatycznych. Z tego powodu
zasilanie w grudniu jest znikome, natomiast w miesicach letnich moe osiga
nawet 100%. Udzia ten zaley rwnie od wielkoci poboru ciepej wody. Szacuje
si, e inwestycja w ogrzewanie wody za pomoc kolektora moe by opacalna
w perspektywie 15-letniej w gospodarstwie domowym zuywajcym nie mniej
ni 280 dm3 wody na dob. Przy mniejszym zuyciu (np. 200 dm3 na dob)
okres zwrotu moe wyduy si nawet do 25 lat (Kusto 2000a). O opacalnoci
inwestycji w kolektory w warunkach polskich i zblionych mona wic mwi
w perspektywie dugoterminowej, przy zaoeniu wysokiej trwaoci urzdzenia
i niezawodnoci jego eksploatacji (Bogdanienko 1995). Wyniki oceny ekonomicznej
(wykorzystujcej metod Zaktualizowanej Wartoci Netto okrelanej skrtem
NPV) wykorzystania energii sonecznej w warunkach ekonomicznych i klimatycznych Polski wskazuj, e najwaniejszym warunkiem opacalnoci jest uzyskanie niskich kosztw inwestycyjnych. Warunek taki najczciej speniaj kolektory

produkowane w kraju lub w kooperacji z firmami czeskimi i sowackimi (Kusto

2000b). Instalacja, w ktrej prowadzone byy przedstawione w tej pracy badania
wasne, wyposaona jest w kolektory produkcji polskiej (Gastrometal 2000a).
Wyliczenia opacalnoci stosowania instalacji kolektorw sonecznych w oparciu
o bilans energii skumulowanej przewiduj, e suma nakadw energii pierwotnej
zuytej do wyprodukowania wszystkich urzdze instalacji sonecznej dla domu
jednorodzinnego (wyczajc konwencjonalne rdo energii) energii zuytej przy
transporcie i montau tej instalacji wynosi 8 411 kWh. Jest to jednorazowy nakad
energii. Roczne zuycie energii podczas eksploatacji i prac serwisowych instalacji
sonecznej wynosi 449 kWh. Roczne obnienie zuycia energii pierwotnej, wynikajce z wykorzystania kolektorw szacuje si na 3 663 kWh. Okres zwrotu
poniesionych nakadw energii pierwotnej wynosi zatem od 2 do 4 lat. Przy oczekiwanym minimalnym dwudziestoletnim okresie uytkowania takiej instalacji, jej
zastosowanie przyczynia si w sposb istotny do ochrony istniejcych zasobw
paliw (Streicher i Dck 2003). Jest to istotny argument przemawiajcy za deniem
do wykorzystania kolektorw sonecznych w coraz wikszym zakresie.
Z pomiarw i dowiadcze zdobytych podczas eksploatacji kolektorw w budownictwie mieszkaniowym wynikaj nastpujce zalecenia ich optymalnego
doboru:
powierzchnia kolektora powinna wynosi od 1 do 1,5 m2, za pojemno
zasobnika wodnego od 80 do 100 dm3 na jedn osob,
powierzchnia wymiany ciepa w zasobniku c.w.u. przypadajca na 1 m2
kolektora powinna wynosi od 0,2 do 0,3 m2 (Fox 1998).
Wraz ze wzrostem powierzchni czynnej absorberw kolektorw sonecznych
maleje sprawno energetyczna instalacji sonecznej ze wzgldu na okresowe
przegrzanie instalacji, powodowane brakiem moliwoci zmagazynowania nadmiaru przesyanej energii. Ze wzgldu na fakt, e najwysz efektywno systemu
uzyskuje si przy duym poborze wody w okresach wystpowania najwikszego
nasonecznienia, celowym jest dobranie tak duej powierzchni kolektorw, aby
nie wystpoway nadwyki energii w okresach najwikszego napromieniowania.
Najkorzystniejsza jest wic sytuacja, gdy najwiksze zapotrzebowania na ciep

19

wod jest w okresie letnim. W przypadku, gdy zapotrzebowanie na c.w.u. jest

zblione w cigu caego roku, lub mniejsze w okresie letnim ni zimowym, zalecany jest monta kolektora o maej powierzchni czynnej (ok. 1 m2), ogrzewajcego
ok. 30 40 litrw na dob jako system wspomagajcy tzw. solar assistance
(Bogdanienko 1995). Rozwizanie takie podnosi wydajno systemu i znacznie
skraca okres zwrotu inwestycji.
A.3.1. Moliwoci zagospodarowania wody podgrzewanej
przez instalacje soneczne
W chwili obecnej najbardziej rozpowszechnione jest wykorzystywanie kolektorw do podgrzewania wody uytkowej w domach mieszkalnych, domkach
letniskowych, w obiektach sportowych i rekreacyjnych. W Polsce zapotrzebowanie
c.w.u. o temperaturze 45 C w budynkach mieszkalnych wynosi szacunkowo
40 100 dm3/dob na jednego mieszkaca. Mog przy tym wystpi znaczne
rnice w zapotrzebowaniu na wod w zalenoci od standardu ycia, wieku
i zawodu mieszkacw, jak rwnie od pory roku i dnia tygodnia. Przykadowo
na pitek i sobot przypada okoo 30% tygodniowego zuycia wody (Suligowski
1990, Gle 2000).
Szczeglnie korzystne pod wzgldem finansowym i eksploatacyjnym jest
zastosowanie indywidualnej instalacji sonecznej do wspomagania ogrzewania
ciepej wody w obiektach oddalonych od rda ciepa (kocwka sieci). Moe
to by rozwizanie stosowane wspomagajco rwnie przy starszych technicznie
instalacjach, gdzie ze wzgldu na znaczne obcienie nowymi odbiornikami, za-

Zapotrzebowanie na ciep wod z kolektorw sonecznych wystpuje rwnie

w wielu sektorach gospodarki. Moe ona by wykorzystywana w nastpujcych
celach:
w budynkach inwentarskich i paszarniach do pojenia zwierzt, przygotowania pasz i do celw pielgnacyjnych, zapotrzebowanie na wod o temp.
70 C wynosi tutaj od 2 do10 dm3/dob na jedno stanowisko,
w zbiornikach wodnych do hodowli ryb podgrzewanie wody kolektorami sonecznymi powoduje szybszy przyrost masy ryb i skrcenie cyklu
hodowlanego z 3 do 2 lat, optymalna temperatura wody do wzrostu ryb
w zbiornikach hodowlanych wynosi od 20 do 28 C,
w produkcji ogrodniczej pod osonami (szklarnie i tunele foliowe) przy
nawadnianiu rolin, optymalna temperatura wody na ten cel wynosi od 17
do 25 C, przy zapotrzebowaniu w okresie wiosenno letnim wynoszcym
od 10 do 12 dm3/dob na 1 m2 powierzchni uprawnej; w porwnaniu do
nawadniania zimn wod ze studni o temp. 7-10 C, podlewanie wod
podgrzan wpywa korzystnie na tempo rozwoju i plonowanie uprawianych rolin,
w basenach kpielowych otwartych i krytych do temp. 20-25 C, w przypadku basenw otwartych podgrzewanie wody kolektorami sonecznymi
umoliwia przeduenie letniego sezonu kpielowego o ok. 2 miesice,
w basenach krytych znaczco ogranicza zuycie energii,
w maych zakadach przetwrstwa rolno-spoywczego due iloci wody
technologicznej o temp. 60 C s zuywane do mycia aparatury w mleczarniach, zakadach przetwrstwa owocowo-warzywnego, zakadach
misnych i in. (Chochowski i Czekalski 1999).

chodziaby konieczno modernizacji instalacji wewntrznej. Zastosowanie kolektora umoliwia, przykadowo, zmniejszenie poboru mocy potrzebnej do zasilania
elektrycznych grzaek pralek automatycznych i zmywarek naczy (Grzegorzewski
2000b). Ukady grzewcze z kolektorami sonecznymi z powodzeniem bywaj stosowane w budownictwie rozproszonym, gdzie nie ma moliwoci doprowadzenia
gazu lub ciepa sieciowego (Szczechowiak i Grzeski 2001).

A.3.2. Rodzaje systemw sonecznych instalacji

do podgrzewania wody
Istnieje wiele wariantw sonecznych instalacji przygotowania c.w.u. Mona
wprowadzi ich klasyfikacje ze wzgldu na:
sposb kontaktu kolektora z wod uytkow,

Prowadzone s badania nad samoczynnym urzdzeniem pozwalajcym

w obiegu naturalnym ogrzewa zbiornik magazynujcy umieszczony poniej kolektora (Dobraski 1997). Taki obieg jest samosterowalny ze wzgldu na to, e
intensywno ruchu cieczy grzewczej zaley od rnicy temperatur pomidzy
grnymi partiami kolektorw, a doln czci zbiornika. Brak pompy i ukadu
automatycznego sterowania umoliwia prac systemw grawitacyjnych (termosyfonowych) na terenach pozbawionych zasilania elektroenergetycznego lub
w miejscach o czstych przerwach w dostawie prdu.
Systemy bezporednie
Najprostsze rozwizanie poczenia kolektora z obiegiem ogrzewanej wody bez
zbiornika magazynujcego przedstawia rysunek A.7. Jest ono stosowane najczciej do podgrzewania wody w basenach kpielowych lub instalacjach do pojenia
byda. W tym systemie nie ma moliwoci regulacji temperatury wody i jest ona
funkcj chwilowej gstoci promieniowania sonecznego i przepywu wody.
Rys. A.7

System bezporedniego
podgrzewania wody bez
zasobnika (Soowiej 1999)

ko
le
kt
or

zakres wykorzystywania energii sonecznej,

sposb zabezpieczenia przed nadmiernym cinieniem,
sposb wymuszania cyrkulacji cieczy.
Soneczne instalacje do ogrzewania wody uytkowej mona podzieli, ze
wzgldu na sposb kontaktu kolektora z wod uytkow, na systemy bezporednie
oraz systemy porednie. W systemach bezporednich woda uytkowa przepywa
wewntrz kolektora i jest w nim bezporednio ogrzewana. W systemach porednich ciecz o obnionej temperaturze zamarzania, nagrzewajca si w obiegu
zamknitym kolektora, oddaje ciepo wodzie uytkowej poprzez powierzchni
wymiennika. Ze wzgldu na zakres wykorzystywania energii sonecznej wyrnia
si instalacje, w ktrych jedynym rdem ciepa jest kolektor soneczny oraz ukady
skojarzone ze rdami konwencjonalnymi (Owczarek i Owczarek 2002). W zalenoci od sposobu zabezpieczenia przed nadmiernym cinieniem, wyrnia si
systemy otwarte oraz zamknite. W systemach otwartych zabezpieczenie polega
na zastosowaniu otwartego, przelewowego naczynia wzbiorczego w najwyszym
punkcie instalacji. Systemy zamknite zabezpieczane s poprzez zamknite przeponowe naczynie wzbiorcze oraz zawr bezpieczestwa.
Obieg cieczy w systemie sonecznym moe odbywa si samoczynnie na skutek
unoszenia do gry cieplejszych mas o mniejszej gstoci. Rozwizanie to nazywane
jest instalacj termosyfonow albo grawitacyjn. Tego typu instalacje, zaawansowane technologicznie, opatentowaa firma Solahart (Skorut 2003). Warunkiem
sprawnego funkcjonowania takiej instalacji jest pionowe usytuowanie zbiornika
akumulacyjnego 30 40 cm powyej grnej krawdzi kolektora, aby umoliwi
konwekcyjny ruch cieczy. W celu minimalizacji oporw hydraulicznych, kolektory
naley czy rwnolegle oraz dy do skrcenia dugoci rurocigw, unika przewe i stosowa tylko niezbdne zaamania (Chochowski i Czekalski 2000).
W przypadku, gdy nie jest moliwe usytuowanie zbiornika powyej instalacji
sonecznej, stosuje si obieg z wymuszon cyrkulacj z zastosowaniem pompy
bezdawicowej oraz ukadu sterowania. Najczciej pompa zasilana jest prdem
przemiennym z sieci. Istniej te rozwizania wykorzystujce pompy prdu staego
zasilane z ogniw fotowoltaicznych.

woda ciepa

woda zimna

W przypadkach wzgldnie rwnomiernego poboru wody, wystpujcego gwnie

w godzinach najwikszego nasonecznienia, celowe jest zastosowanie systemu
bezporedniego z zasobnikiem, ktry wyrwnuje zmiany temperatury wody spowodowane chwilowym poborem. Schemat takiego systemu przedstawia rysunek
A.8.

21

Dziki zastosowaniu instalacji grawitacyjnej (termosyfonowej) w systemie bezporednim z kolektorowym

doadowaniem zasobnika mona
uzyska wiksz stabilizacj temperatury wody. Rozwizanie to przedstawia rysunek A.9.

woda zimna

woda
ciepa

ko
le
kt
or

zasobnik

woda
zimna

Rys. A.9

System bezporedniego
podgrzewania wody z zasobnikiem w samoczynnej instalacji
grawitacyjnej (termosyfonowej)
(Soowiej 1999, Chmielowski
1999)

Wad wszystkich systemw bezporednich jest to, e bieca woda

w zalenoci od jej skadu chemicznego w kontakcie z wewntrznymi
elementami kolektora moe powodowa wytrcanie osadw ze zwizkw chemicznych lub korozj.

Systemy porednie
Systemy porednie stosowane s w urzdzeniach eksploatowanych w cigu
caego roku. Pozwalaj one unikn niebezpieczestwa przyspieszonego zuycia
kolektorw. Obieg w ukadzie kolektora moe by grawitacyjny lub wymuszony
dziaaniem pompy. Zalet tego ukadu jest to, e nie wymaga on zastosowania
automatyki. Czynnik roboczy samoczynnie kry w ukadzie kolektor wownica.
Warunkiem jego zastosowania jest konieczno umieszczenia zbiornika powyej

kolektora. Na rysunku A.10 przedstawiono przykadowy schemat otwartego ukadu

grawitacyjnego (termosyfonowego) dziaajcego w systemie porednim.
woda
ciepa

naczynie
wzbiorcze

Rys. A.10

zasobnik

ko
le
kt
or

ko
le
kt
or

zasobnik

System bezporedniego
podgrzewania wody z zasobnikiem (Soowiej 1999)

System poredni
z grawitacyjnym
obiegiem czynnika
i otwartym
naczyniem
wzbiorczym
(Soowiej 1999)

woda
zimna

System poredni z zamknitym ukadem sonecznym,

z wymuszon przez pomp
cyrkulacj, zosta przedstawiony na rysunku A.11
W celu zabezpieczenia instalacji przed nadmiernym wzrostem cinienia konieczne
jest stosowanie dodatkowych urzdze zabezpieczajcych. System ten wymaga
rwnie doprowadzenia energii do pompy oraz automatycznego sterowania.
Pomimo tych niedogodnoci jego zalet s mniejsze straty cieplne, wynikajce
z moliwoci stosowania przewodw o dwukrotnie mniejszej rednicy oraz lepszy
odbir energii cieplnej wynikajcy z moliwoci regulacji pracy pompy. Nie wystpuj tu problemy powstawania osadw i korozji kolektorw. W tym przypadku kolektor i zasobnik mog by
odpowietrzenie
usytuowane dowolnie.
woda
wownica

ciepa

zasobnik

ko
le
kt
or

Rys. A.8

woda
ciepa

Rys. A.11
woda
zimna
wownica

pompa

naczynie wzbiorcze
przeponowe

System poredni
zamknity z wymuszonym obiegiem
pompowym i zamknitym naczyniem wzbiorczym
(Soowiej 1999)

W praktyce kolektory soneczne w strefie klimatu umiarkowanego nie s

w stanie dostarcza przez cay rok wystarczajcej iloci energii. Dlatego te najczciej stosowane s mae instalacje soneczne do wspomagania konwencjonalnych systemw ogrzewania wody. Wykorzystywane s wtedy tzw. zasobniki
biwalentne z dwoma wbudowanymi wownicami. Dolna wownica poczona
jest z zamknitym obiegiem sonecznym, a grna z kotem konwencjonalnym. Jako
ogrzewanie alternatywne mona dodatkowo zastosowa nurnikow grzak elektryczn. Przykadowy schemat takiego systemu przedstawiono na rysunku A.12.
woda ciepa

Rys. A.13 przedstawia ukad ogrzewania wody uytkowej zawierajcy zamknity obieg soneczny. W skad obiegu wchodz:
cieczowe kolektory soneczne,
modu pompowy zawierajcy pomp cyrkulacyjn zasilan prdem przemiennym o napiciu 220 V, kryz regulacyjn z wskanikiem natenia
przepywu, dwa termometry oraz kulowe zawory odcinajce,
modu regulacyjny,
naczynie wzbiorcze,
manometr,
odpowietrzniki,
zawr bezpieczestwa o cinieniu 6 bar.

kocio

ko
le
kt
or

zasobnik
grzaka elektryczna

pompa
woda zimna

Rys.A.12

System poredni zamknity z wymuszonym obiegiem pompowym i zasobnikiem biwalentnym (Soowiej 1999)

A.3.3.

Schematy hydrauliczne kolektorowych systemw

ogrzewania ciepej wody

Soneczny system poredni moe by poczony, midzy innym, z nastpujcymi

pojemnociowymi podgrzewaczami wody:
zasobnikiem biwalentnym (dwuwownicowym),
dwoma zasobnikami monowalentnymi (jednowownicowymi),
zasobnikiem multiwalentnym bdcym jednoczenie zbiornikiem buforowym
instalacji c.o.

Rys. A.13

Schemat hydrauliczny ukadu ogrzewania wody z zamknitym obiegiem sonecznym

i biwalentnym podgrzewaczem wody (Viessmann 1999)

23

Obieg soneczny poczony jest z doln wownic biwalentnego podgrzewacza pojemnociowego. Pozwala to efektywnie odbiera ciepo, ktre
dziki procesowi naturalnej konwekcji unosi si do gry. Grna wownica
poczona jest z urzdzeniem grzewczym, ktre zacza si gdy temperatura wody w grnej czci zbiornika spadnie poniej poziomu zadanego
w automatyce kota (zdefiniowanego w regulatorze). Modu regulacyjny
steruje zaczeniem pompy cyrkulacyjnej obiegu sonecznego. Czujniki
rezystancyjne mierz temperatury cieczy sonecznej na wyjciu z kolektora
oraz na wyjciu z wownicy. Zaczenie pompy nastpuje gdy rnica
wskaza tych czujnikw osignie wymagan warto. Istnieje moliwo
regulacji zadanej wartoci rnicy temperatur w zakresie od 6 do 30 C.
Wielko ustawianej rnicy temperatur zaley od dugoci przewodw
instalacji sonecznej. Zastosowano dodatkowy czujnik temperatury wody
w grnej czci zasobnika stanowicy zabezpieczenie zbiornika przed
przegrzaniem.

W praktyce czsto zdarza si, e uytkownik posiadajcy ju tradycyjny zbiornik

z jedn wownic decyduje si na proekologiczn inwestycj w dodatkowy, wspomagajcy ukad soneczny. Nie musi on rezygnowa z posiadanego urzdzenia,
moliwe jest poczenie go z dodatkowym zbiornikiem zaopatrzonym w kolektory
soneczne. Poczenia hydrauliczne oraz zasady sterowania takiego rozwizania
przedstawia rys. A.14. Obieg solarny i jego sterowanie jest tu identyczne jak
w przypadku rozwizania przedstawionego powyej. Zimna woda bieca zasila
zbiornik ogrzewany przez kolektor. Woda podgrzana przepywa do dolnej czci
zbiornika drugiego, poczonego z kotem. Regulator instalacji sonecznej mierzy
temperatury wody w grnych czciach obu zbiornikw. W przypadku, gdy temperatura w zbiorniku poczonym z instalacj soneczn przewysza temperatur
w zbiorniku poczonym z urzdzeniem grzewczym, nastpuje wczenie dodatkowej pompy, ktrej praca powoduje wyrwnanie temperatur w obu zbiornikach.
Instalacja ciepej wody uytkowej zasilana jest ze zbiornika zasilanego kotem. Taki
ukad zastosowano w Marwadzie i opisano w rozdziale A.6.

Rys. A.14

Schemat hydrauliczny ukadu ogrzewania wody z zamknitym obiegiem sonecznym

i dwoma monowalentnymi podgrzewaczami wody (Viessmann 1999)

Jednym z najnowszych rozwiza wykorzystania energii sonecznej do ogrzewania wody (rys. A.15.) jest zastosowanie zbiornika multiwalentnego. Zbiornik
wypeniony jest wod nalec do ukadu centralnego ogrzewania. Tworzy si
dziki temu bufor magazynujcy energi ciepln z rnych rde takich jak:
kominek z wymiennikiem cieczowym, pompa ciepa, nurnikowa grzaka elektryczna lub dowolne urzdzenie grzewcze. Zbiornik posiada w swojej dolnej czci
wownic poczon z obiegiem sonecznym. Podgrzewanie wody uytkowej
nastpuje w specjalnie uksztatowanej rurze spiralnej, wykonanej ze stali nierdzewnej o zwikszonej powierzchni wymiany ciepa. Rura umieszczona jest wewntrz

zbiornika w taki sposb, e jej najwiksza powierzchnia znajduje si w grnej czci

zbiornika, gdzie wystpuj najwysze temperatury. System ten moe wykorzystywa energi ciepln uzyskiwan z instalacji sonecznej zarwno do podgrzewania
wody uytkowej jak i centralnego ogrzewania (Krause 1999).

A.4. Zasady projektowania instalacji sonecznych.

Projektowanie cieczowej instalacji sonecznej stosowanie do konkretnego inwestora powinno przebiega wedug opisanych poniej krokw uwzgldniajcych potrzeby odbiorcw, charakterystyk obiektu oraz specyfik zastosowanego w danym
obiekcie konwencjonalnego systemu ogrzewania ciepej wody uytkowej:
1. Oszacowanie poboru c.w.u. oraz iloci energii potrzebnej do jej podgrzania.
2. Okrelenie stopnia pokrycia instalacji sonecznej.
3. Okrelenie iloci promieniowania sonecznego docierajcego do
kolektora.
4. Wyznaczenie powierzchni kolektorw.
5. Dobr wielkoci zasobnika c.w.u. oraz odpowiedniego schematu
hydraulicznego.
6. Dobr pompy i rednic przepyww.
7. Dobr urzdze zabezpieczajcych.
8. Sterowanie cieczow instalacj soneczn.

Rys. A.15

Schemat hydrauliczny ukadu podgrzewania wody uytkowej oraz centralnego

ogrzewania z zamknitym obiegiem sonecznym i zbiornikiem multiwalentnym
(Viessmann 1999)

Podsumowujc, wszystkie przedstawione rozwizania mog by jednakowo

korzystne w zalenoci od potrzeb i wymaga uytkownikw. Niezalenie od
wybranego wariantu, z punktu widzenia bezpieczestwa pracy urzdze, najwaniejsz kwesti jest taki dobr magazynu energii cieplnej, aby jego pojemno
umoliwiaa odbir ciepa w okresach najwikszego nasonecznienia. Do obliczania
iloci energii, jak mona uzyska przy zastosowaniu danej powierzchni kolektorw wykorzystuje si programy komputerowe takie jak: ESOP (Viessmann 2002),
T*SOL (Valentin 2001), GetSolar (Horn 2002).

Oszacowanie poboru c.w.u. i zapotrzebowania energetycznego.

rednie dobowe zapotrzebowanie na wod uytkow VBW jest jednym z waniejszych parametrw przy projektowaniu instalacji sonecznej. Na tej podstawie
obliczana jest potrzebna powierzchnia kolektora oraz pozostae parametry projektowe. Zapotrzebowanie to moe by wyznaczone na podstawie tabeli A.8 przedstawiajcej przykadowe wartoci znamionowe dla jednej osoby w cigu doby.
Tab. A.8

Orientacyjne wartoci redniego dobowego zapotrzebowania na ciep wod uytkow

Niskie zapotrzebowanie

30 l / (os. d)

rednie zapotrzebowanie

50 l / (os. d)

Wysokie zapotrzebowanie

80 l / (os. d)

Zapotrzebowanie na wod uytkow uzalenione jest od przyzwyczaje i nawykw

domownikw. Pomocna moe by w tym celu tabela Tab. A.9.

25

Tab. A.9

QSol = SF (QBW + QVZ + QVS)

Zapotrzebowanie na ciep wod w gospodarstwie domowym

Rodzaj potrzeby

Wymagana ilo
w litrach

Mycie
Rce
Twarz
Zby
Mycie gowy

2
5
1
20

Gospodarstwo domowe
Naczynia
Mycie rk
Sprztanie

10
8
30

Rodzaj potrzeby

Wymagana ilo
w litrach

Kpiel
Prysznic
Kpiel dorosego
Mycie ng
Kpiel dziecka

45
150
25
30

Zmywarka do naczy

25

Pralka

30

(Krner, Kirchoff i Schabbach 1997)

rednia dobowa wymagana ilo energii do podgrzewania wody uytkowej moe

zosta wyliczona z nastpujcego niej wzoru:
QBW = VBW c (TBW TKW)

(3)

gdzie:
VBW rednia dobowa objto wody uytkowej [dm3/d],
c

ciepo waciwe wody wynoszce 1,16 [Wh/(dm3 K)],

TBW temperatura wody uytkowej (zazwyczaj przyjmowana jako 45C),

TKW temperatura wody zimnej (zazwyczaj przyjmowana jako 10C).
Okrelenie sonecznego stopnia pokrycia
Soneczny stopie pokrycia (SF) okrela, ile procent wymaganej redniorocznie
energii do podgrzania wody uytkowej zostanie pokryte przez instalacj soneczn.
Odpowiada on stosunkowi rocznego sonecznego zysku energetycznego QSol do
zapotrzebowania energetycznego QBW dla podgrzewania wody uytkowej oraz
sumy strat ciepa zasobnika QVS i obiegu cyrkulacyjnego QVZ.
Soneczny zysk energetyczny QSol jest energi, ktra jest oddawana w zasobniku
przez ciecz soneczn wodzie uytkowej. Moe on zosta wyliczony z zapotrzebowania energetycznego, przy okrelonym sonecznym stopniu pokrycia SF, za
pomoc rwnania:

(4)

Miesiczny soneczny zysk energetyczny wskazuje due sezonowe wahania, natomiast zysk energetyczny QBW oraz straty QVS i QVZ pozostaj na staym poziomie
w cyklu rocznym.
Roczny udzia energii sonecznej w pokryciu zapotrzebowania ciepa do ogrzewania wody uytkowej zwiksza si wraz z wielkoci zainstalowanej powierzchni
kolektora i powoduje wzrost kosztw instalacji. Zbyt wysoki soneczny stopie
pokrycia (np. SF = 80%) wykazuje wprawdzie niskie koszty dodatkowej energii,
ale za to zwiksza koszty instalacji. Przy takim stopniu pokrycia w okresie letnim
produkowana jest niewykorzystana nadwyka ciepa. Z ekonomicznego punktu
widzenia za najkorzystniejszy dla domu jednorodzinnego przyjmuje si soneczny
stopie pokrycia rzdu 50% 60%.
Istotnym kryterium przy ustalaniu sonecznego stopnia pokrycia jest rwnie
istniejcy (bd planowany) w obiekcie rodzaj centralnego ogrzewana. W przypadku centralnego ogrzewania o znacznych stratach cieplnych, warto zapewni
w miesicach letnich pene pokrycie soneczne (np. SF = 60%). Mona bdzie
wwczas cakowicie wyczy centralne ogrzewanie w okresie od maja do sierpnia. Z kolei bezporednie ogrzewanie zasobnika sonecznego za pomoc spirali
elektrycznej lub gazowego ogrzewania przepywowego nie powoduje prawie
adnych strat ciepa. Przyjmuje si wwczas SF = 50%.
Okrelenie iloci promieniowania sonecznego docierajcego do
kolektora
Promieniowanie globalne jest od wielu lat rejestrowane dla rnych
miejscowoci kraju. Wynosi ono rednio w roku ok. 2800 Wh w przeliczeniu na m2 powierzchni horyzontalnej dziennie. W miesicu lipcu rednie
wartoci dzienne osigaj ok. 5000 Wh/d.m, w grudniu czsto tylko
500 Wh/d.m. W caym roku uredniona energia soneczna rocznej iloci promieniowania przypadajca na powierzchni horyzontaln (E), ksztatuje si na poziomie 1000 kWh/m, z wahaniami w warunkach polskich 10% (Gog 1993).

Ilo padajcej energii sonecznej zaley od kta nachylenia kolektora (inklinacja) i jego orientacji na powierzchni dachu. Gdy promienie soneczne padaj na
powierzchni kolektora pionowo, intensywno promieniowania jest najwysza.
Z tego powodu pole kolektora powinno by zorientowane w kierunku poudniowym i tak nachylone, eby promienie soneczne paday moliwie pionowo na
powierzchni kolektora. Kt nachylenia dachu dwuspadowego moe zosta
odczytany z dokumentacji budowlanej obiektu, albo te okrelony na podstawie
pomiaru na krokwiach dachu. Przy caorocznej pracy instalacji sonecznej, kt
nachylenia (liczony wzgldem linii prostopadej do powierzchni horyzontalnej)
powinien odpowiada w przyblieniu ktowi szerokoci geograficznej miejsca
zamontowania:
(5)
opt =

Tab. A.10

Wspczynnik korekcji f, uwzgldniajcy inklinacj i orientacj pola kolektora

Inklinacja:
Orientacja:

= 0

= 30

= 45

= 60

= 90

Poudnie
= 0

1.16

1.14

1.08

0.82

SSW / SSO
= 22.5

1.14

1.14

1.09

0.84

SW / SO
= 45

1.10

1.09

1.05

0.85

WSW / OSO
= 67.5

1.04

1.03

0.99

0.82

W/O
= 90

0.90

0.96

0.93

0.78

(Krner, Kirchoff i Schabbach 1997)

Oszacowanie powierzchni kolektorw wymaganego okrelenia spodziewanego

Dla Polski wartoci kta nachylenia wahaj si nieznacznie wok wartoci = 50.

rocznego sonecznego zysku energetycznego (QSOL). QSOL jest energi, ktr musi
Orientacja pochylonej powierzchni dachu wg kierunkw geograficznych okrelana jest ktem azymutu . Kt azymutu jest zdefiniowany jako odchyka kta
ustawienia od kierunku poudniowego. Kt azymutu skierowanego dachu, np.
dokadnie w kierunku zachodnim albo wschodnim wynosi = 90. Do poprawnego pozycjonowania trzeba zasign pomocy w dokumentach budowlanych
albo wykorzysta kompas.
Inklinacj kolektorw mona ustawi optymalnie w przypadkach, gdy s one
montowane na dachach paskich. Najczciej jednak orientacja kolektorw jest
narzucona przez konstrukcj dachu. Z tego powodu naley liczy si czsto z odstpstwami od optymalnego ustawienia. Mniejszy zysk energetyczny promieniowania jest wyrwnywany wwczas przez wiksz powierzchni kolektora.
Roczny odbir promieniowania sonecznego EK przypadajcy na kady m2
nachylonej powierzchni kolektora (kWh/m2) jest obliczany za pomoc wspczynnika poprawkowego f,, z rocznej iloci promieniowania E przypadajcej na
powierzchni horyzontaln,
(6)
EK = E f,

odda obieg systemu sonecznego w cyklu rocznym do zasobnika, aby osign

zaoony soneczny stopie pokrycia SF. Warto QSOL moe zosta wyznaczona
z rwnania:
365
QSOL = SF (QBW + QVS + QVZ) 1000

gdzie:

(7)

QSOL roczny soneczny zysk energetyczny w kWh/d;

SF

soneczny stopie pokrycia;

QBW

dobowe zapotrzebowanie energetyczne do podgrzewania wody

w Wh/d;

QVS

dobowe zapotrzebowanie energetyczne do pokrycia strat ciepa zasobnika

w Wh/d;

QVZ

dobowe zapotrzebowanie energetyczne do pokrycia strat ciepa w obiegu

cyrkulacyjnym w Wh/d;

365 ilo dni w roku;

1000 przelicznik: 1000 Wh = kWh.

27

Wymagan cakowit powierzchni absorbera A wyznacza si na podstawie spodziewanego rocznego sonecznego zysku energetycznego QSOL, redniorocznego
wspczynnika sprawnoci instalacji oraz iloci promieniowania EK odebranego
przez powierzchni absorbera:
QSOL
A=
(8)
EK
Podstaw okrelenia wartoci A moe stanowi dobowy pobr c.w.u. wedug
nomogramw zawartych w wytycznych projektowych producentw kolektorw
sonecznych przedstawiony na rys. A.11.

Wikszo producentw zaleca rwnolege czenie ze sob maksymalnie 6

jednostek kolektorw, poniewa kombinacja ta gwarantuje znikomy opr przepywu w caym polu kolektorowym. W rzeczywistoci zwiksza si cakowity strumie przepywu, wymagany dla optymalnego trybu pracy w obiegu sonecznym,
z kadym rwnolegle podczonym kolektorem.
czenie kolektorw w systemie Tichelmanna naley stosowa w przypadku harfowej konstrukcji rurek w absorberze (rys. A.12). Natomiast w przypadku
wikszych instalacji czy si pola kolektorw poczonych rwnolegle w zbiorczy
ukad Tichelmanna przdstawiony na rys. A.15.

Rys. A.11 Nomogram do okrelania cakowitej

powierzchni absorbera A (Viessmann 2000)

Wyznaczajc cakowit powierzchni absorbera uwzgldni naley straty ciepa

w przewodach rurowych pomidzy kolektorami a zasobnikiem. Orientacyjnie na
kade kolejne 10 metrw dugoci tych przewodw powierzchni kolektorw
zwiksza si o 8-10%.
Kolektory wytwarzane s przez rnych producentw w rozmaitych wielkociach. Cakowit powierzchni absorbera uzyskuje si przez poczenie odpowiedniej liczby kolektorw. Sposb poczenia musi zagwarantowa jednakowy
przepyw cieczy przez wszystkie pola kolektorw. Wymagana liczba jednostek
kolektorw moe zosta poczona ze sob w sposb Tichelmanna (rys. A.12),
szeregowy (rys. A.14) lub rwnolegy (rys. A.13). Poczenie szeregowe jest
najmniej korzystne, ze wzgldu na wzrost temperatury cieczy w kolejnych kolektorach skutkujcy zwikszeniem strat konwekcyjnych i obnieniem efektywnoci
pracy instalacji.

Rys. A.12. Harfowy przepyw cieczy w kolektorach paskich w ukadzie Tichelmanna

Rys. A.13. Harfowy przepyw cieczy w kolektorach paskich w ukadzie szeregowym

Rys. A.16.Rozkad temperatur w idealnym zasobniku sonecznym z rur termosyfonu

Rys. A.14. Harfowy przepyw cieczy w kolektorach paskich w ukadzie rwnolegym

Rys.A.15

Poczenie trzech pl kolektorw w ukadzie

Tichelmanna.

Planowanie wymaganej pojemnoci

zasobnika
Zasobnik stosowany w systemie sonecznym
powinien by wyposaony we wkadk z rur termosyfonu. W kadym zasobniku w sposb naturalny, zgodnie z zasad konwekcji tworzy si system
warstw o rnej temperaturze. Woda uytkowa
jest odbierana z cieplejszego obszaru grnego,
a wod zimn doprowadza si doem.
Soneczny wymiennik ciepa instaluje si
w dolnym zimnym obszarze zasobnika. Precyzyjne
wytworzenie warstw temperaturowych w zasobniku moliwe jest dziki wbudowanym elementom
formujcym strumie konwekcji podgrzanej wody
(rura termosyfonowa). Dla wsparcia efektu termosyfonu stosuje si zastawki zwrotne, ktre zapobiegaj cofaniu si podgrzanej
wody (rys. A.16). Wybr smukego ksztatu zasobnika sprzyja utrzymaniu podziau
na warstwy temperaturowe, ale jednoczenie zwiksza straty ciepa.

Potrzebn pojemno wodn zasobnika nie podczonego do ukadu sonecznego okrela si na podstawie dobowego
zuycia c.w.u. oraz maksymalnego chwilowego poboru. Pojemno zasobnika w instalacji sonecznej powinna przewysza
1,5 2 razy pojemno zasobnika standardowego. Przy wyszym sonecznym stopniu
pokrycia (SF = 60%) przyjmuje si 2-krotn
ilo dziennego zapotrzebowania, a przy
niskim stopniu pokrycia (SF = 40%) 1,5-krotn. Pojemno zasobnika mona rwnie
wyznaczy na podstawie wielkoci powiechni kolektora, przyjmujc 75 litrw na kady
metr kwadratowy kolektora. Jeeli szacowania na podstawie zuycia c.w.u. i na podstawie powierzchni kolektora rni si to przyjmujemy warto wiksz.
Zawsze powinno si wybiera zasobnik o pojemnoci wikszej od wyznaczonej
z typoszeregu oferowanego przez producentw. Dla jedno lub dwurodzinnego
gospodarstwa domowego typowe wielkoci zasobnika le w przedziale pomidzy
250 a 700 litrw.
Oprcz doboru pojemnoci zasobnika naley zwrci uwag na rodzaj i ksztat
zastosowanego w nim wymiennika ciepa. Ciecz w obiegu sonecznym nie miesza
si z wod uytkow w zasobniku, a przekazywanie ciepa nastpuje poprzez
wymiennik ciepa, zanurzony w tej wodzie. Aby zagwarantowa moliwie nisk
temperatur w obiegu powrotnym, powierzchnia wymiennika ciepa musi by
relatywnie dua. W wikszoci przypadkw spotyka si wymienniki ciepa w ksztacie spirali z gadkiej lub oebrowanej rury. Z powodu tendencji do odkadania
si wglanu wapnia rozpuszczonego w wodzie pitnej na oebrowanych rurach,
stosuje si przewanie rury gadkie. Powierzchnia wymiennika ciepa zaley od
powierzchni zamontowanych kolektorw. Na kady m powierzchni kolektora
powinno przypada 0,2 0,3 m powierzchni wymiennika ciepa.

29

Dobr pompy i rednic przewodw.

W celu wyznaczenia parametrw pompy i rednic przewodw rurowych obiegu
sonecznego naley okreli hydrauliczne straty cinienia przy zaoonym przepywie cieczy. Straty cinienia dzielimy na straty miejscowe i straty na dugoci.
Wrd start miejscowych wystpuj straty na armaturze, straty na cznikach,
kolankach.
Strat cinienia w wymienniku ciepa odczytuje si z dokumentacji producenta zasobnika. Strata cinienia w zalenoci od strumienia przepywu mieci si
w przedziale od 70 mbar do 200 mbar.
Strat cinienia w polu kolektorowym oblicza si jako iloczyn straty cinienia
pojedynczej jednostki kolektora i liczby poczonych ze sob szeregowo kolektorw. Strat cinienia dla jednostki kolektora odczytujemy rwnie z dokumentacji
technicznej producenta. Jest ona w duej mierze zalena od tego, jak jest skonstruowany kapilarny system rur wbudowanych w absorber. Kolektory z rwnolegym
prowadzeniem rur i rurowe kolektory prniowe posiadaj straty cinienia do okoo
10 mbar. Jeli pyta absorbera z jedn meandryczn rur zostanie schodzona,
pojawiaj si straty cinienia do 250 mbar.
Obieg soneczny najczciej wykonuje si z rur miedzianych lub ze stali nierdzewnej. Przy doborze rednic rur naley przestrzega rwnoczenie kilku warunkw, A mianowicie, mae przekroje poprzeczne powoduj mniejsze straty ciepa,
ale stwarzaj w wymienniku ciepa wiksze opory przepywu strumienia (lepko).
Przy wysokich prdkociach przepywu ronie opr przepywu, przy niskich za
pojawiaj si istotnie due straty ciepa. Jednostkowa strata cinienia jest zalena
od prdkoci przepywu. Strata cinienia w przewodach rurowych (na dugoci)
pR [mbar] jest iloczynem jednostkowej straty cinienia pL i podwjnej dugoci
przewodw rurowych midzy kolektorem i zasobnikiem:
PR = (2 LR) PL

(9)

Jeli zastosujemy zamiast 40% wodnego roztworu propylenoglikolu roztwr 45%-owy,

to strata cinienia zwikszy si o 4%, za przy 50%-owym roztworze o 18%.

Wyznaczenie cakowitych strat cinienia na caej armaturze i wszystkich zczach wymaga szczegowego rozplanowania przebiegu instalacji w konkretnej
lokalizacji. Obliczenia strat dla obiegu sonecznego dokonuje si z tych samych
zalenoci co w tradycyjnych wodnych instalacjach ogrzewczych. Jedyna rnica
polega na tym, e w przypadku obiegu sonecznego przyjmuje si gsto roztworu
glikolowego zastosowanego w kolektorze (zamiast gstoci wody).
Tradycyjna pompa obiegowa stosowana w technice grzewczej, moe by wykorzystana w obiegu sonecznym jeli jest przystosowana do pracy z propylenoglikolem etylowym. Powinna mie wielostopniow regulacj mocy, aby moliwie
najlepiej dopasowa j do obiegu sonecznego. Pomp naley zainstalowa na
obiegu powrotnym, aby utrzyma moliwie niskie obcienie temperaturowe.
Dla poprawnego zaprojektowania pompy obiegu sonecznego potrzebna jest
znajomo przepywu cieczy w instalacji sonecznej, cakowitej straty cinienia tego
obiegu odpowiadajcej wymaganej wysokoci podnoszenia. Jeeli instalacja zaprojektowana jest przy zaoeniu wysokiego przepywu czynnika grzewczego (tzw.
high flow) sumaryczny przepyw w obiegu sonecznym musi zagwarantowa
40 litrw na m2 kolektora w cigu 1 minuty. Przy zaoeniu niskiego przepywu
(tzw. low flow) warto ta wynosi 25 litrw.
Dobre zestrojenie pompy z obiegiem sonecznym pozwala osign warto
znamionow strumienia przepywu i oczekiwane zyski energetyczne. Dostarczone przez producenta krzywe mocy pompy przedstawiaj zaleno cakowitego
strumienia przepywu od straty cinienia na obiegu sonecznym dla rnych stopni
pracy pompy. Pomp naley wybiera tak, eby punkt roboczy obiegu sonecznego
wyznaczony przez strumie przepywu i strat cinienia na krzywej instalacji odpowiada redniej mocy pompy. Gwarantuje to niezawodn prac pompy, nawet
przy zmienionych warunkach pracy.
Dobr urzdze zabezpieczajcych
Caosezonowe instalacje soneczne wyposaone w zamknity obieg cieczy
o obnionej temperaturze krzepnicia wymagaj zastosowania urzdze zabezpieczajcych, podobnie jak zamknite instalacje ogrzewcze. Stosuje si zawory bezpie-

czestwa, rozszerzalnociowe (przeponowe) naczynia wzbiorcze, a w przypadku

instalacji zagroonej letnimi stagnacjami rwnie obiegi schadzajce kolektory
(lub rolety zasaniajce kolektory).
Instalacje soneczne do 50 m powierzchni kolektora musz by zaopatrzone w zawr bezpieczestwa o rednicy nominalnej DN 15 (przekrj wejciowy).
Zawr bezpieczestwa otwierany jest przez progowe cinienie aktywacji i nastpuje wydmuch cieczy w kierunku zbiornika wychwytujcego. Zawory bezpieczestwa stosowane w instalacjach sonecznych musz posiada homologacj i atest.
Na rynku dostpne s zawory bezpieczestwa o progowym cinieniu aktywacji
rwnym 2,5 bar, 3,5 bar, 4 bar lub 6 bar. Jeeli chcemy uchroni najsabsze ogniwo
w obiegu sonecznym naley wybra zawr o wartoci progowego cinienia aktywacji 6 bar.
Problem pojawia si wwczas, gdy przez zawr bezpieczestwa zostanie wyrzucona ciecz i trzeba przed ponownym uruchomieniem instalacji napeni obieg
soneczny. Waciwe zabezpieczenie instalacji osiga si dziki prawidowemu
zwymiarowaniu przeponowego naczynia wzbiorczego.
Naczynie wzbiorcze jest zamknitym zbiornikiem na stae poczonym z instalacj. Jego zadaniem jest przyjcie nadmiaru rozszerzajcej si termicznie cieczy.
Naczynie to powinno pomieci w sobie cakowit pojemno cieczy zawartej
w polu kolektorw. Przy braku odbioru ciepa od kolektorw (zatrzymanie pracy
pompy), zawarto cieczy w kolektorach odparowuje i pyta absorbera osiga
temperatur stanu stagnacji. Jeeli naczynie wzbiorcze zostao zaprojektowane
prawidowo to przyjmie ciecz z pola kolektorowego, maksymalne dopuszczalne
cinienie pracy instalacji nie zostanie przekroczone i zawr bezpieczestwa nie
zadziaa.
Cinienie wstpne poduszki gazowej w naczyniu wzbiorczym powinno by
o okoo 0,5 bar wiksze od statycznego cinienia supa wody ponad naczyniem,
aby unikn powstawania podcinienia i akumulacji powietrza w najwyszym
punkcie obiegu sonecznego.
Naczynia wzbiorcze posiadaj cinienie wstpne o wartociach 1,5 lub 3 bar.
Przed uruchomieniem instalacji naley sprawdzi manometrem cinienie poduszki

gazowej w naczyniu wzbiorczym. Podczas normalnej pracy instalacji rozszerzalno

cieczy sonecznej prowadzi do wzrostu cinienia pracy. Maksymalne dopuszczalne
cinienie pracy powinno by o okoo 0,5 bar mniejsze od progowego cinienia
aktywacji zaworu bezpieczestwa. Im wysza warto cinienia otwarcia zaworu
tym wiksze dopuszczalne cinienie robocze, a tym samym mniejsze wymiary
bdzie miao naczynie wzbiorcze.
Zmienna pojemno cieczy obiegu sonecznego VD [dm3] jest obliczana na podstawie cakowitej zawartoci cieczy w polu kolektora VK, w przewodach rurowych
VR i w sonecznym wymienniku ciepa VWT wedug wzoru:
VD = VK + 0,10 (VR + VWT)

(10)

Wspczynnik 0,10 opisuje wzgldn rozszerzalno temperaturow cieczy (40%

wodny roztwr propylenoglikolu) przy wzrocie temperatury o max. 120C z 30%
zapasem bezpieczestwa. Zawarto cieczy w polu kolektorowym VK moe zosta
obliczona wedug danych producenta i liczby kolektorw. Korzystajc z poniszego
algorytmu mona w atwy sposb wyznaczy zmienn pojemno VD autobezpiecznej instalacji sonecznej:
Pojemno naczynia wzbiorczego VG [dm3] oblicza si na podstawie ustalonego
cinienia wstpnego pwst [bar] i maksymalnego dopuszczalnego cinienia pracy
prob [bar] na podstawie nierwnoci:
VG VD

Prob + 1
Prob Pwst

(11)

Membranowe naczynia wzbiorcze maj nastpujcy typoszereg: 10 l, 12 l, 18 l,

25 l, 35 l i 50 l. Po obliczeniu pojemnoci naczynia wzbiorczego VG naley warto
t zaokrgli do najbliszej wyszej wartoci w typoszeregu i zastosowa takie
naczynie. Szczegln uwag powinno si zwrci na parametr odpornoci naczynia
na rodki przeciwmrozowe.

31

W celu zapewnienia poprawnej pracy instalacji zalecana jest kontrola temperatury

i cinienia w obiegu sonecznym (z uwzgldnieniem maksymalnego dopuszczalnego cinienia). Dlatego naley zamontowa wskaniki lub mierniki do pomiaru
temperatury i cinienia na obiegu powrotnym, jak rwnie strumienia przepywu
w obiegu sonecznym. W najwyszych zaamaniach obiegu sonecznego naley
montowa zawory odpowietrzajce, ktre po uruchomieniu i odpowietrzeniu
instalacji powinny si zamyka i otwiera tylko w razie koniecznoci odpowietrzenia. Otwarte zawory odpowietrzajce dziaajce automatycznie mog odprowadza pary cieczy sonecznej w okresie stagnacji, co prowadzi do spadku
cinienia w instalacji.
Sterowanie cieczow instalacj soneczn
Regulacja systemu sonecznego suy przede wszystkim do sterowania prac
pompy obiegowej w zalenoci od warunkw nasonecznienia. Pompa powinna
wcza si, kiedy temperatura na obiegu zasilajcym przy wejciu do zasobnika jest wysza od temperatury na obiegu powrotnym u jego wyjcia. Podczas
postoju pompy, sygnaem do jej wczenia jest rnica temperatur cieczy pomidzy
punktem wewntrz kolektora, a punktem pomiarowym w zasobniku na wysokoci
sonecznego wymiennika ciepa. Jeli rnica ta spada poniej okrelonej wartoci
minimalnej, pompa obiegowa zostaje znowu wyczona. Pynna regulacja krcego strumienia przepywu w zalenoci od rnicy temperatur pomidzy obiegiem
zasilajcym i powrotnym moliwa jest dziki zastosowaniu nowoczesnych pomp
z automatyczn regulacj obrotw.
Regulator moe rwnie sterowa systemem c.o., funkcj ochrony przed przegrzaniem kolektorw oraz sterowaniem pompy cyrkulacyjnej c.w.u.
Przed pierwszym uruchomieniem instalacji zostaje wprowadzona maksymalna
temperatura zasobnika do odpowiedniego kanau, zgodnie z instrukcj programowania regulatora sonecznego. Jeli zasobnik soneczny osignie swoj maksymaln
temperatur, przekanik obiegu sonecznego wycza pomp.
Zabezpieczenie przed przegrzaniem zadziaa wtedy, gdy zasobnik w swoim
dolnym obszarze osignie maksymaln temperatur (np. 90 C). Przy pierwszym

uruchomieniu instalacji ustawia si maksymaln temperatur zasobnika jako

warto graniczn na regulatorze. Jeli warto ta zostanie przekroczona, to przekanik zacza pomp c.o. Odprowadzenie ciepa z zasobnika nastpuje w tym
przypadku poprzez jego odpyw do kota grzewczego c.o.
Poprawny monta czujnikw pomiarowych, przede wszystkim w polu kolektorowym, jest istotnym warunkiem pynnego i bezawaryjnego dziaania instalacji.
Jeli czujnik wskae zbyt nisk temperatur na kolektorze, regulator bdzie zacza
pomp obiegow zbyt pno i wycza j zbyt wczenie.
Rys.A.17. Usytuowanie punktu pomiaru
temperatury na wyjciu z kolektora
za pomoc ksztatki typu T: 1 rura
poczenia harfowego kolektora,
2 zbiorcza rura kolektora, 3 obramowanie kolektora, 4 ksztatka typu T,
5 pochwa zanurzeniowa czujnika.

Nie zawsze istnieje moliwo montau czujnika temperatury bezporednio

w pycie absorbera. Najbardziej odpowiedni punkt pomiarowy znajduje si w takim
przypadku zaraz za ostatnim kolektorem, patrzc w kierunku przepywu, w pobliu
otworu wylotowego. Jeli producent nie przewidzia adnego punktu pomiarowego, sensor temperatury jest instalowany wtedy przy wylocie z kolektora. Pochwa
zanurzeniowa dla sensora temperatury jest wykonana w postaci ksztatki rurowej
albo ksztatki typu T w ten sposb, e czujnik temperatury umiejscowiony jest
w kierunku przeciwnym do strumienia przepywu i moliwie gboko siga do
rury zbiorczej kolektora. Czujnikiem tym jest najczciej termistor (np. PTC1000).
Termistor ten jest zanurzony do oporu w pochwie zanurzeniowej wypenionej
past termiczn. Miejsce pomiaru jest dobrze zaizolowane termicznie. Zaleca si
take zamontowanie puszki elektrycznej dla sensora z ochron antyprzepiciow.
Przewd do regulatora sonecznego naley wyprowadzi w postaci linki miedzianej
o przekroju 1 mm2. Czujnik temperatury zasobnika naley umieci bezporednio
nad sonecznym wymiennikiem ciepa w pochwie zanurzeniowej umieszczonej

w zasobniku. W przypadku, gdy zasobnik nie posiada w tym obszarze (nad spiral
wymiennika) pochwy zanurzeniowej, sensor ten moe zosta take umieszczony
przy wylocie z wymiennika ciepa (obieg powrotny).
A.5

Przykad kalkulacji montau instalacji sonecznej dla domu jednorodzinnego

Opis niezbdnych czynnoci

Kolektor
Ustali pooenie kolektora na dachu, odkry potrzebne partie
dachwek, przykrci uchwyty montaowe do krokwi, transportowa kolektor po cianie domu, wcign kolektor linami
lub pasami w opakowaniu, zamocowa kolektor w uchwyty,
spozycjonowa kolektor i dokrci ruby, usytuowa i wmontowa dachwki z wlotami dla obiegu zasilajcego i powrotnego,
przykry dach.

Nakad pracy (min)

Monter Czas Pomocnik Czas
2
360
1
180

Zasobnik soneczny
Transport zasobnika do piwnicy, ustawienie i monta

240

120

Obieg soneczny
Odkry dachwki, przymocowa przewody rurowe do kolektora, zainstalowa urzdzenie odpowietrzajce, przeprowadzi
przewody rurowe przez wloty w dachwkach, zaizolowa przewody rurowe, przykry dachwki, pooy przewody rurowe
od dachu do kotowni, zamontowa instalacj dla obiegu
sonecznego (zawr bezpieczestwa, naczynie wzbiorcze,
pompa obiegowa, manometr, zawr do oprniania i napeniania, zawr odcinajcy, zawr zwrotny, termometr obiegu
zasilajcego i powrotnego), poczenie z zasobnikiem, sprawdzi szczelno, wypuka ciep wod, zaizolowa przewody
rurowe, pozamyka wszystkie obwody.

480

480

Ogrzewanie c.o.
Pooy i podczy przewody z wymiennika ciepa c.o. do
kota grzewczego, zamontowa pomp obiegow, wbudowa
zawr zwrotny, zaizolowa przewody.

60

60

Opis niezbdnych czynnoci

Punkt zasilania wod uytkow
Zamontowa jednostk instalacyjn do punktu zasilania
w wod uytkow (zawr zwrotny, zawr bezpieczestwa
z podczeniem do rury odpywowej, zawr odcinajcy i oprniajcy, podczy przewody zasilania wod zimn do zasobnika, pooy i podczy przewody wody ciepej, zainstalowa
termostatyczny zawr mieszajcy do ograniczania temperatury
wody uytkowej.

Nakad pracy (min)

Monter Czas Pomocnik Czas
1
120
1
120

Regulacja
Zamontowa gwny wcznik instalacji sonecznej, zamontowa rnicowy regulator temperatury i podczy go do sieci,
zamontowa czujnik temperatury do kolektora i zasobnika oraz
kabel czujnika podczy do regulatora, podczy soneczn
pomp obiegow do regulatora, zamontowa czujnik temperatury ogrzewania c.o. i poczy przewodem do sterownika
pieca, podczy pomp obiegow c.o. do sterownika pieca,
podczy pomp obiegow do sieci elektrycznej.

120

120

Ochrona przeciwodgromowa i uziemienie

Podczy przewody zasilajce i powrotne obiegu sonecznego
do szyny wyrwnania potencjau, poprawnie uziemi kolektory
soneczne i ramy montaowe

30

30

Pierwsze uruchomienie
Napeni obieg soneczny ciecz soneczn, ustawi regulator
dla obiegu sonecznego i c.o., uruchomi instalacj, doczy
dokumentacj instalacji i przymocowa j do zasobnika (opis
techniczny komponentw skadowych, szkic pogldowy,
schemat elektryczny, instrukcja obsugi, instrukcja eksploatacji), przekaza inwestorowi sprawn instalacj soneczn wraz
z instrukcj obsugi

60

60

Czas w min
Monter (stawka/godz.)
Pomocnik (stawka/godz.)
Koszty montau
(Krner, Kirchoff i Schabbach 1997)

33

A.5. Przykad montau cieczowej instalacji sonecznej w Marwadzie

Rys. A.18

Przykadowa modernizacja systemu ogrzewania wody uytkowej z zastosowaniem kolektorw sonecznych zostaa przeprowadzona w orodku MONAR,
w budynku wielorodzinnym w Marwadzie1. Projekt ten zosta zrealizowany
w ramach projektu Budujmy Razem podczas szkolenia Monta i konfiguracja
cieczowych systemw sonecznych. Modernizacj przeprowadzono w budynku
mieszkalnym posiadajcym wasn kotowni oraz zbiornik c.w.u. o pojemnoci
2 500 dm3. Dobowe zuycie c.w.u. wynosio 5 000 dm3.
Do modernizacji systemu ogrzewania wody zastosowano 6 kolektorw paskich firmy Viessmann o powierzchni absorbera 2,3 m2 kady (w sumie 13,8 m2).
Poczono je z zasobnikiem Vitocell B100 o pojemnoci 300 dm3. Zasobnik ten
posiada dwa wymienniki wownicowe, ktre wczono szeregowo w obieg soneczny w celu zwikszenia powierzchni wymiany ciepa. Zimna woda bezporednio
zasila ten zasobnik, a po wstpnym ogrzaniu przepywa do istniejcego wczeniej
zbiornika o pojemnoci 2 500 dm3, ktry w razie potrzeby moe zosta dogrzany
przez wodny kocio spalajcy drewno. Schemat hydrauliczny tej instalacji przedstawia znany ju pastwu rysunek A.18.
Monta cieczowej instalacji sonecznej odbywa w nastpujcych etapach,
zobrazowanych na rysunkach A.19.-A.23.:
1. Transport i monta kolektorw sonecznych na dachu.
2. Wykonanie poczenia obiegu sonecznego z pytami kolektorw.
3. Monta rurau obiegu hydraulicznego czcego kolektory soneczne
z zasobnikiem Vitocell B 100 o pojemnoci 300 dm3.
4. Prace montaowe w kotowni (instalacja zaworu bezpieczestwa, naczynia wzbiorczego, pompy obiegowej, manometru, zaworu do oprniania i napeniania, zaworw odcinajcego i zwrotnego, termometru
obiegu zasilajcego i powrotnego).
5. Regulacja i pierwsze uruchomienie instalacji sonecznej.

Instalacj zamontowano w Domu Odzyskanych dla ycia Markot (adres: Marwad 56 w gminie Dbrwno, powiat Ostrdzki).
Innym przykadem jest instalacja kolektorw sonecznych w Domu Pomocy Spoecznej Zacisze w Olsztynku (adres: 11-015
Olsztynek, ul. Park 5).

Rys. A.19.

Schemat hydrauliczny ukadu ogrzewania

wody z zamknitym obiegiem sonecznym
i dwoma monowalentnymi podgrzewaczami wody (Viessmann 1999)

Transport kolektorw sonecznych Vitosol 100 na dach budynku oraz

poczenie rwnolege 6 ciu paneli z ruraem meandrycznym.

Rys. A.20.

Rys. A.21.

Prace montaowe na dachu.

Wykonanie poczenia obiegu sonecznego z pytami kolektorw.

Rys. A. 22.

Monta rurau obiegu hydraulicznego czcego kolektory soneczne z zasobnikiem

Vitocell B 100 o pojemnoci 300 dm3.

Rys. A. 23.

Prace montaowe w kotowni, naczynia wzbiorcze, grupa pompowa, sterownik.

35

Literatura
1.

Berner J. 2003: Sonnenkollektoren statt Kohlenfen. Sonne, Wind und Wrme,

7, 28 31.

2.

Boeker B., Grondelle R. 2002: Fizyka rodowiska. Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, s. 517.

3.

Bogdanienko J. 1995: Gospodarka energetyczna wybranych krajw Europy

Zachodniej. Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, Biaystok, s. 121.

4.

Brinkworth B.J. 1979: Energia soneczna w subie czowieka. P.W.N. Biblioteka

problemw tom 254. Warszawa, 326 s.

5.

Ciok Z. 2001: Ochrona rdowiska w elektroenergetyce. Podstawowe

Problemy wspczesnej techniki, tom XXIX, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa, s. 480.

6.

Chmielowski A. 1999: Maa instalacja soneczna do przygotowania ciepej

wody. Polski Instalator, 2, 64.

7.

Chochowski A., Czekalski D. 1999: Soneczne instalacje grzewcze.

Centralny Orodek Informacji Budownictwa. Warszawa, s. 126.

8.

Chochowski A., Czekalski D. 2000: Soneczne instalacje grzewcze w rolnictwie.

INSTAL 7/8 (159), 20-26.

9.

Dobrianski J. 1997: Simple Devices for Heat Transfer Downward.

7th International Conference on Solar Energy at High Attitudes. Vol. II.
Espoo-Otaniemi, Finland, 589-591.

10. Durys J. 2003: Aparel kolektory soneczne. Magazyn Instalatora, 3(55),

s. 6 7.
11. Duraj J. 2003: KM Solar kolektory soneczne. Magazyn Instalatora, 3(55),
s. 6 7.
12. Gastrometal 2000a: Dane techniczne paskich kolektorw sonecznych.
Gastrometal 64-039 migiel ul. Zdrojowa 19 tel. 065 518 98 49
www.cybersails.info.pl, e-mail gastrometal@cybersails.info.pl.
13. Gle W. 2000: Kolektor zwierciadlany. Rynek Instalacyjny,12, 51 54.
14. Gog W. 1994: Konwersja termiczna energii promieniowania sonecznego
w warunkach krajowych. Ekspertyza Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa, s. 113.

15. Grzegorzewski Z. 2000b: Energooszczdny projekt pozyskiwania

energii sonecznej przeznaczony dla starych budynkw mieszkaniowych
w Kopenhadze. Rynek Instalacyjny, 12, 48 50.
16. Hoagland W. 1995: Energia soneczna. wiat Nauki.11, 134 138.
17. Horn A. 2002: GetSolar 7.0 Podrcznik Uytkownika. Maszynopis.
Ingenieurburos solar energie information. www.Getsolar.de oraz
www.getsolar.info.pl.
18. Jaboski W. 2003: Bachus kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 8 9.
19. Jele I. 2000: Materiay prezentacyjne z kolektorw sonecznych VITOSOL.
Akademia Firmy Viessmann w Polsce.
20. Jele I. 2003b: Viessmann kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 30 31.
21. Kalyciok R. 2003: Sunex kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 24 25.
22. Kaiser, H. 1995: Wykorzystanie energii sonecznej. Wydawnictwo Akademii
Grniczo Hutniczej, Krakw, s.300.
23. Kopryna K. 2003: Thermosolar kolektory soneczne na kryptonowym gazie.
Magazyn Instalatora, 3(55), 26 27.
24. Krner W., Kirchoff W. i Schabbach T.1997: Schulung Solarthermie. Beratung,
Planung, Installation. Verlag Frderverein fr Neue Technik und Regenerative
Energien im Handwerk e.V., Kassel, s.133.
25. Krauze T. 1999: Od sonecznego zasobnika do sonecznej centrali grzewczej.
Ogrzewanie soneczne. Polski Instalator, 4, 50 58.
26. Krawczyk D. A. 2001: Wpyw budowy i procesu starzenia si poszczeglnych
elementw kolektora na jego efektywno. Inynieria rodowiska. Zeszyty
Naukowe Wydziau Budownictwa i Inynierii rodowiska Politechniki
Biaostockiej, nr 13, 143 157.
27. Kusto Z. 2000a: Bilans energetyczny i analiza ekonomiczna instalacji
sonecznego ogrzewania wody uytkowej. Zeszyty Naukowe Politechniki
Gdaskiej nr 584, Elektryka LXXXVII, 53-62.
28. Kusto Z. 2000b: Rentowno instalacji sonecznych. Rynek Instalacyjny 7/8,
72-78.

29. Lewandowski W. 2002: Proekologiczne rda energii odnawialnej.

Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. Wydanie drugie
poprawione, s.309.
30. Maciejewski A. 2003: Stiebel Eltron kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 22 23.
31. Meyer J. 2003a: Messe machte Mut. Sonne Wind & Wrme, 5, 28 35.

46. Szczechowiak E., Grzeski R. 2001: Racjonalne systemy grzewcze dla

budownictwa jednorodzinnego. Ogrzewnictwo, 6, 8 14.
47. Wackelgard E., Tesfamichael T. 2000: Angular solar absorptance and incident
angle modifier of selective absorbers for solar thermal collectors. Solar Energy,
4, 335 341.

32. Meyer J. 2003b: Senkrecht Sonne tanken. Sonne Wind & Wrme, 7, 24 27.

48. Trzaskowska J. 2003: Paradigma Polska kolektory prniowe,

czyli rura zespolona. Magazyn Instalatora, 3(55), 16 17.

33. Meyer J., Wieser M. 2003: Die Stiftung Warentest Testverfahren. Sonne Wind
& Wrme, 5, 38 39.

49. Wach E., Mikielewicz D. 1999: Odnawialne rda energii w polityce

energetycznej pastw europejskich. Rynek Instalacyjny, 3, 30 36.

34. Owczarek S., Owczarek M. 2002: Zasady projektowania paskich cieczowych

kolektorw sonecznych. Rynek Instalacyjny, 12, 40 50.

50. Wchaa K. 2003: Dlaczego kolektory z systemem nadnym? Magazyn

instalatora, 3(55), 14.

35. Paradigma 2001: Dane techniczne do projektowania. PARADIGMA

ul. Kruczkowskiego 31a 41-303 Dbrowa Grnicza www.paradigma.com.pl.

51. Waliko R. 2001: Ogrzewanie socem. Domowy Fachowiec, 4, s. 30.

36. Pluta Z. 2000: Podstawy teoretyczne fototermicznej konwersji energii

sonecznej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, s. 193.
37. Purkarthofer G., Fechner H. 1998: Marktbersicht Thermische Solaranlagen.
Arbeitsgemeinschaft Erneuerbare Energie GmbH, Gleisdorf, s.81.
38. Radovic U. 2002: Energia soneczna. Stan obecny i perspektywy. Agencja Rynku
Energii S.A. Warszawa, s. 40.
39. Smolec W. 2000: Fototermiczna Konwersja Energii Sonecznej. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, s.370
40. Siedlarczek J. 2003: Vaillant systemy solarne. Magazyn Instalatora,
3(55), 28 29.
41. Skorut A. 2003: Solahart kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 20 21.
42. Soowiej P. 1999: Odnawialne rda energii. System informacyjny opracowany
w Katedrze Elektrotechniki i Energetyki Uniwersytetu Warmisko Mazurskiego
w Olsztynie, www.uwm.edu.pl/kolektory.

52. Wieser M. 2003: Von Finnen und Sonotroden. Sonne Wind & Wrme,
4, 40 42.
53. Winiewski G. 1998: Wykorzystanie energii sonecznej do suszenia i konserwacji
podw rolnych w Polsce i w Europie. [W]: G.Winiewski i M.Rogulska (red.)
Odnawialne rda energii w strategii rozwoju zrwnowaonego. Materiay
z Midzynarodowego Seminarium Europejskiego Centrum Energii Odnawialnej,
IBMER Warszawa, 56-64.
54. Winiewski G., Gobiowski S., Gryciuk M. 2001: Kolektory soneczne. Poradnik
wykorzystania energii sonecznej. Centralny Orodek Informacji Budownictwa,
Warszawa, s.191.
55. Wokow W., Strumio A. 2000: Soce. Wydawnictwo Benkowski,
Biaystok s. 258.
56. Valentin G. 2001: Benutzerhandbuch T*SOL Programm zur Auslegung und
Simulation thermischer Solaranlagen. Dr. Ing. Gerhard Valentin Partner BBR.
Berlin, s.103, www.valentin.de.
57. Viessmann 1997: Schulungsmodul Solarsysteme.

43. Stachowiak R. 2003: Gastrometal kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,

3(55), 10 11.

58. Viessmann 1999: Technika solarna. Zeszyt nr 10.

44. Streicher E., Drck H. 2003: Umwelteigenschaften von thermischen

Solaranlagen. Solar Branche Zeitschrift (SBZ), 8, 61 64.

60. Viessmann 2002: Vitosol Solarsysteme 2002. www.viessmann.de.

45. Suligowski Z. 1990: Budownictwo Wodne Nr 31. Zeszyty Naukowe Politechniki

Gdaskiej. Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna, s. 273.

59. Viessmann 2000: Wytyczne Projektowe.

61. Zawadzki M. 2003: Polska Ekologia kolektory soneczne. Magazyn Instalatora,
3(55), 18 19.

37

Wicej informacji mona uzyska w Biurze Projektu:

ul. Mickiewicza 5, 10 -548 Olsztyn

tel: 089 527 67 62; fax: 089 535 39 84
equal@wmzdz.pl

Partnerstwo Budujmy Razem tworz:

Warmisko-Mazurski Zakad
Doskonalenia Zawodowego w Olsztynie
www.wmzdz.pl

Olsztyska Izba Budowlana

www.oib.com.pl

Polska Korporacja Techniki Sanitarnej

Grzewczej Gazowej i Klimatyzacji
www.sggik.pl

Projekt graficzny i przygotowanie: Studio Gravite/Mateusz Obarek/www.gravite.pl Studio Forme/Radosaw Pazdrijowski/www.studioforme.pl