Katakumby rzymskie

Polacy lubi podrowa, jednym z gwnych kierunkw ich

podry s Wochy, szczeglnie od momentu gdy papieem zosta
Polak. Podr do Rzymu dla katolikw, szczeglnie tych z Polski, jest jak
pielgrzymka do Mekki dla muzumanw, z t jednak rnic, e dla tych
ostatnich to jeden z waniejszych obowizkw religijnych, za dla
katolikw jest tylko dowolnym wyborem. Prawie wszyscy turyci
zwiedzaj Rzym nadziemny, prawie nikt nie wchodzi do miasta
podziemnego: do siatki liczcej kilkaset kilometrw korytarzy,
mnstwa nisz, sal - miejsca pochwkw pierwszych chrzecijan, czyli
do katakumb.

Katakumby Kaliksta

Katakumby s interesujc, ale mao znan czci Rzymu, a

pozwalajc niejako dotkn pocztkw naszej religii. W dzisiejszym
wiecie zapanowaa moda powrotu do rde, do korzeni. Dobry to
trend, bo jest rzecz niemoliw by zrozumie wspczesno bez
sigania do jej pocztkw. I cho pocztkw chrzecijastwa trzeba
szuka w dawnej Palestynie, a szczeglnie w jej stolicy Jerozolimie, to
prawdziwy spontaniczny i na wielk skal rozwj tej religii zacz si w
stolicy Imperium, w Rzymie. Tu mierci mczesk zginli w. Piotr i
w. Pawe, miasto to bardzo wczenie uznane zostao za stolic
chrzecijastwa.
Jak si to zaczo?

Pierwsi chrzecijanie byli przewanie ludmi biednymi, po mierci

pocztkowo chowano ich na komunalnych pogaskich nekropoliach
(dosowne znaczenie sowa: miasto zmarych), lub po prostu wrzucano
do wykopanych dow w pobliu cyrkw, miejsc pochwku pokonanych
gladiatorw, zamordowanych zwierzt i tysicy umczonych za wiar
chrzecijan po krwawych widowiskach organizowanych przewanie dla
plebsu cigle domagajcego si "chleba i rozrywek". Do wczenie na
chrzecijastwo zaczli nawraca si rzymscy patrycjusze, ludzie
bogaci, ktrzy na swych terenach poza murami miasta pozwalali
grzeba biedniejszych wpbraci w wierze. Chrzecijan przybywao. W
czasie przeladowa potrzebowali tajemnych miejsc w ktrych mogliby
si spotyka. Schodzili do istniejcych pod miastem tuneli, zaczli je
powiksza i dostosowywa do swoich potrzeb. Budowa geologiczna
terenu, na ktrym wyrs Rzym i jego najblisze ssiedztwo sprzyjay
tej praktyce. Wierzchni warstw stanowi piasek poczony z
wapieniem, z czego Rzymianie produkowali co w rodzaju cementu,
drug wartw by mikki tuf ( popi wulkaniczny), w nim to drono
korytarze i sale w ktrych chrzecijanie si spotykali. We wnkach
chowano zmarych, ktrych ciaa owijano tylko w przecierada, bez
trumien czy sarkofagw. Takie miejsca pochwku nazywano po grecku
kimetyrion, od tego sowa pochodzi polskie sowo cmentarz. Dopiero od
IX wieku przyja si nazwa katakumby (z greckiego jamy). Takie
podziemne korytarze pogrzebowe znane s take w Neapolu i kilku
innych miastach Woch oraz w niektrych miejscowociach Pnocnej
Afryki. W Rzymie jest okoo szedziesiciu katakumb o ktrych wiemy,
niektre poczone ze sob, wikszo z nich jeszcze nie odkopana i
nie zbadana przez naukowcw, przypuszcza si e o istnieniu innych
jezszcze nie wiemy. Budowano je przy synnych drogach konsularnych
Imperium Rzymskiego jak Via Appia, Nomentana, Salaria. Poganie palili
ciaa zmarych, chrzecijanie nie akceptowali tej praktyki z szacunku
dla ciaa jako domu duszy, oraz wierzc e kiedy te ciaa
zmartwychwstan. Chowali je blisko siebie, by "byli razem we nie
mierci".

Katakumby Pryscylli

Skarby wczesnochrzecijaskie
Katakumby to wielki dar pierwszych chrzecijan dla przyszych
pokole. To prawdziwe archiwum i muzeum. Dowiadujemy si z nich
nie tylko jak wierzono, jakie praktyki religijne uprawiano, ale nawet co
jedzono, jak si ubierano. To nieprzebrana skarbnica dawnych freskw,
mozaik, rzeb. Malarze renesansu szczycili si z odkrycia techniki
malarskiej al fresco (nakadanie farby na mokry tynk, najczciej
wapienny) nie podejrzewajc, e w zapomnianych katakumbach maj
jej wspaniae wzory. W katakumbach znajduj si rne typy grobw.
Najczstsze to groby pojedycze loculi - to prostoktne wnki w
cianie korytarza zamykane albo tablic marmurow, albo
zamurowywane. Nieco wiksza nisza ze sklepieniem ukowym zwana
arcosolium, to biedniejszy grb rodzinny. Jeszcze wiksza nisza, czyli
cubiculum, to ju pokoik wikszej czy bogatszej rodziny. Najwiksz
budowl grobow bya krypta; na jej cianach we wnkach
umieszczano ciaa mczennikw, papiey, blisko nich chowano mniej
znane osoby wierzc, e im bliej s witej osoby, tym wiksz maj
protekcj u Boga. Te krypty byy take pierwszymi wityniami
wiernych, szczeglnie w czasach przeladowa.
Schronienie przed przeladowaniami i mierci
Cho katakumby nie byy tylko chrzecijaskimi cmentarzystami,
to jednak przesdni poganie wiedzc e chowani s w nich take
chrzecijanie, karmieni niekiedy wprost makabrycznymi opowiastkami
o tej dziwnej i okrutnej w ich mniemaniu religii, omijali je z daleka.

Staway si dziki temu najbardziej bezpiecznymi schronieniami w

czasie nasilenia si przeladowa religijnych, dodatkowo
bezpieczestwo katakumb polegao na tym, e miay tak wiele
przecinajcych si korytarzy, e by to prawdziwy labirynt.

Rzeba w. Cecylii w katakumbach Kaliksta

Gdy w Rzymie za kilku pierwszych mdrych cesarzy panowa

dobrobyt i pax romana, chrzecijanie, uwaani zreszt przez Rzymian
za ydw, byli ignorowani. Dziwiono si tylko, e nie uczestnicz w
publicznych celebrach, walkach gladiatorw, trzymaj si razem. Gdy
szalecy jak Kaligula i Neron wstpili na tron i kiedy porzdek
spoeczno-ekonomiczny stawa si coraz bardziej zakcony, zaczto
rozglda si za kozami ofiarnymi.
Odkryto, e chrzecijanie nie uznaj cesarza za boga, ani nie
uznaj innych bogw poza jedynym, tajemniczym, swoim. Na dodatek
z pogard myleli o bogu, ktry da si ukrzyowa: jak mona kogo
takiego uzna za boga? Zaczy si szerzy niebezpieczne plotki, na
przykad e to ateici, ludzie nielojalni wobec ojczyzny i nienawidzcy
cay rodzaj ludzki, oddani przestpstwom jak kazirodztwo, zabijanie
niemowlt, kanibalizm, e s sprawcami wszelkich klsk ywioowych.
Ju w roku 35, zaledwie w kilka lat po mierci Chrystusa, Senat uzna
chrzecijastwo za religi dziwn, a wic zakazan. Nawet tacy
luminarze jak Tacyt, Pliniusz, Swetoniusz dali si omami tym
oszczerstwom nazywajc t wiar za religi ciemn, szkodliw i
nienawistn. To byy powody przeladowa. Skorzysta z tego Neron po
podpaleniu Rzymu, by naby dziki temu nowe natchnienie poetyckie.
Natchnienie nie przyszo, a oszalay tum szuka sprawcw.
Podpowiedziano mu, e temu winni s chrzecijanie. Zaczy si
morderstwa na ulicach miasta, a jeszcze wicej w cyrku. W cigu dwu i
p wieku wymordowano w Cesarstwie Rzymskim okoo 750 tysicy

chrzecijan. Przeladowania skoczyy si dopiero w lutym 313 r. po

ogoszeniu synnego Edyktu Mediolaskiego przez wsprzdzcych
cesarzy Konstantyna i Licyniusza.

Czym dzisiaj katakumby zadziwiaj?

Przeladowania zmieniy styl ycia chrzecijan rzymskich. Teraz z
koniecznoci stawali si bardziej tajemniczy, oddalali si od mas
pogaskich. Poznawali innych chrzecijan rysujc na piasku dwie litery
greckie X (Chi) i P (ro) splecione ze sob, to dwie pierwsze spgoski w
sowie greckim oznaczajcym Chrystusa. Niekiedy rysowano ryb.
Ryba, po grecku ichtys, to pierwsze litery popularnego wrd
chrzecijan greckiego powiedzienia: Jezus Chrystus Boy Syn
Zbawiciel. Chrzecijaskie katakumby zaczto budowa dopiero w
poowie II wieku. Poza miejscem pochwku, liturgii i schronienia przed
przeladowaniem, stay si te miejscem przekazu religijnego w sztuce.
W Rzymie poznaem Polaka piszcego prac doktorsk na temat
oryginalnych napisw nagrobnych i innych wyrytych przez chronicych
si tam chrzecijan i pobonych pielgrzymw, bo od IV wieku
katakumby mieszczce w sobie zwoki papiey i synnych
mczennikw, np. w. Cecylii, stay si popularnym miejscem
pielgrzymek. Kolega codziennie biega po katakumbach niedostpnych
dla zwiedzajcych, a take po piciu katakumbach czciowo
otwartych dla publicznoci, fotografowa i przerysowywa napisy, mia
ich tysice, widziaem je na wasne oczy. Byy przewanie w jzyku
greckim, pniejsze po acinie. Trzeba byo je odczyta, doda
brakujce literki, umieci w czasie. Opowiada mi, e poza tymi
napisami widzia w katakumbach tyle cudownoci, e wraca do swego
pokoiku jak pijany, nie mg zasn.
Zwiedziem tylko dwie takie nekropolie i
dowiadczyem podobnych dozna,
zarwno tych wzrokowych, jak i
emocjonalnych.
Chocia na cianach korytarzy, a
szczeglnie w kryptach, spotyka si
rne wyobraenia scen ze Starego i
Nowego Testamentu, to kilka malowide
s bardzo popularne, powtarzane
wielokrotnie, nawet w tych samych
katakumbach. Najpopularniejszym
chyba jest pasterz z owieczk na

ramionach. To oczywicie Chrystus i dusza zmarego w tak intymnej

serdecznej wizi ze swym Zbawc. Orant ( rozmodlony) posta z
rozoonymi ramionami (taka bya wtedy postawa modlitewna, a nie
donie zoone), to dusza zmarego. Biay gob to oczywicie
niewinno, kotwica to wierno w wierze do mierci, nawet
mczeskiej. Feniks, mityczny ptak odradzajcy si z popiow, to
symbol zmartwychwstania, podobnie jak starotestamentowy Jonasz
wyrzucony na brzeg z brzucha ryby.Poza malowidami jest duo w
katakumbach znakw w formie liter, poza wspomnianymi dwoma
literami bdcymi skrtem imienienia Chrystus, lub proste nieliterowe
symbole. S to alfa i omega, pierwsza i ostatnia litera alfabetu
greckiego, czyli to wszystko czym bya religia chrzecijaska dla
pierwszych chrzecijan. Niektrych moe zdziwi fakt symbol swastyki
w katakumbach swastyka to nie wymys Hitlera, ale to katakumbowy
symbol mki Chrystusa, ktry znany by duo wczeniej w Indiach i
oczywicie mia tam inne znaczenie. Wszystkie te malowida i mozaiki
przypominaj mi biblie ubogich z czasw redniowiecza.

Symboliczne alfa i omega

Miejsca pielgrzymek, zapomniane i na nowo odkryte

Poniewa w IV wieku katakumby stay si miejscami witymi z

racji pochowanych w nich mczennikw, ktre ju mona byo oficjalnie
odwiedza, kontynuowano grzebanie w nich zmarych i odprawianie
naboestw a do czasu najazdw ludw z pnocy: Gotw, Wandalw,

Longobardw i innych. Ci nie mogc sforsowa murw miasta siali

spustoszenie i niszczyli wszystko poza murami. Beszczecili te groby
w katakumbach. Prochy waniejszych osobistoci, a szczeglnie
papiey i mczennikw, zaczto przenosi do miasta i grzeba
najczciej w podziemiach kociow. Ten stan rzeczy spowodowa
koniec zainteresowania katakumbami. Wejcia zasypano, lub same si
zawaliy, wszystko poroso chwastami. Dopiero wysikiem jednego
czowieka, Antonio Bosio, dziaajcego na pocztku XVII wieku zaczto
katakumby odkopywa i zachwyca si ich wntrzem. Za ojca
archeologii katakumbowej uznano XIX-wiecznego uczonego
Giovanniego Rossi. Dzisiaj wszystkie katakumby w caych Woszech s
pod opiek Papieskiej Komisji Archeologii Sakralnej. Komisja
udostpnia dla turystw i pielgrzymw czci piciu tego typu
obiektw, wszystkie w Rzymie: to katakumby w. Agnieszki, Pryscylli,
w. Domitylli, w. Sebastiana i w. Kaliksta. Dla kogo, kto decyduje
si przyjrze tym skarbom, radzibym zacz od katakumb w. Kaliksta.
Ju w pierwszych latach III wieku papie Zefiryn poleci diakonowi i
pniejszemu papieowi Kalikstowi, by zaopiekowa si mogiami
rzymskich chrzecijan, od jego imienia wzia si nazwa tych
najstarszych katakumb. To katakumby na obszerze 25. hektarowym z
korytarzami dwudziestokilometrowymi. W katakumbach, tych i innych,
najczciej nie jest ciemno. Zachoway si przewity, ktrymi kiedy
budowniczowie workami czy koszami wyrzucali odkopany tuf.
Oczywicie nie wszystkie korytarze s otwarte dla turystw, bo to
zwizane byoby z dodatkowymi ogromnymi kosztami, ale przede
wszystkim to naturalna ich konserwacja, bo nie s poddane dziaaniu
kurzu, potu ludzkiego i miliardw bakterii wydychanych z ust ludzkich.
W tych katakumbach lubi medytowa i modli si Jan Pawe II, a
jeszcze przed nim moja skromna osbka: by to cel moich
kilkukilometrowych spacerw; mieszkaem w pobliu, na Awentynie.
Znajduj si przy nasynniejszej drodze Rzymu Via Appia Antica,
wejcie jest przy kociku, jego nazwa znana choby z tytuu powieci
Henryka Sienkiewicza Quo vadis. Tu mona zobaczy najcenniesze
zabytki architektury i malarstwa starochrzecijaskiego, poczwszy od
II wieku. Nie mona tu pomin trzech krypt: papieskiej (pochowanych
tu byo 16 papiey), w. Cecylii i w. Lucyny. Drugimi katakumbami,
ktre poza wspomnianymi najbardziej warto odwiedzi s katakumby
Pryscylli.

Msza w. dla wspczesnych turystw w katakumbach Kaliksta

Kilka wiekw pniej jeden z pielgrzymw rozanielony tym co

widzia w katakumbach Kaliksta, przy wejciu na cianie scyzorykiem
wyry napis, ktry jeszcze dzisiaj da si odczyta. Dla pielgrzyma
miejsce to byo kontynuacj tego, co si zaczo w Ziemi witej, Rzym
by dla niego Now Jerozolim: Ierusalem Civitas et Ornamentum
Martyrum Dei - Jerozolima Miasto i Ozdoba Mczennikw Boych.