Watykan (4) Kaplica Sykstyska

Budowa Sykstyny
Zbudowana zostaa na polecenie papiea Sykstusa IV w
latach 1475-1483, bo Bazylika Konstantyna bya w takim stanie
zaniedbania, e w kadej chwili grozia zawaleniem. Trzeba byo
pomyle o zbudowaniu nowej bazyliki, wic zbudowano
tymczasowy may kociek jako miejsce modlitwy i papieskich
uroczystoci religijnych. Dopiero jego bratanek, papie Juliusz II,
na pocztku XVI wieku podj si monumentalnego dziea
zbudowania nowej bazyliki. Budowla trwaa ponad wiek. Kaplic,
od imienia papiea, nazwan Sykstysk, dotrwaa do naszych
czasw i dziki znajdujcym si w niej malowidom
najwybitniejszych malarzy renesansu, a szczeglnie Michaa
Anioa, jest jednym z najwaniejszych i najpikniejszych zabytkw
Woch.

Budynek Kaplicy Sykstyskiej

Z zewntrz jest do skromn budowl prostoktn, o

dugoci okoo 41 metrw, szerokoci ponad 13 m i 21 m
wysokoci. Ma sklepienie kolebkowe z lunetami. Zasyna prawie
od pocztku istnienia ze wspaniaego chru, w ktrym piewali
kastraci i wysokie kontralty. Dzi znamy j jako miejsce w ktrym
odbywaj si konklawe, czyli wybory papiey. Jej wntrze kryje
najwspanialsze w wiecie zbiory sztuki malarskiej al fresco. Freski,
to malowida na niewyschnitej jeszcze zaprawie murarskiej

tworzcej tynk budowli. To technika niezwykle trudna. Zapraw

trzeba odpowiednio przygotowa, naoy na cian lub sufit,
wygadzi. Zanim wyschnie trzeba na niej zaznaczy kontury
malowida przez nakucia, lub szybkie przeniesienie wgielkiem z
przygotowanego wczeniej kartonu zasadniczych linii malowida.
Malowa trzeba szybko, bo zaprawa wysycha, wydzielajc przy
tym szkodliwe dla zdrowia opary. Nic dziwnego, e Micha Anio po
wieloletniej pracy w Kaplicy Sykstyskiej by schorowany i
fizycznie wyczerpany.
Stara Sykstyna
Poniewa ten artyku nie jest przewodnikiem turystycznym,
ogranicz si do krtkiego opisu tylko niektrych freskw, ktre
mnie najbardziej zachwyciyych w tak zwanych Starej i Nowej
Sykstynie: Star tworz malowida piciu mistrzw i ich pomocnikw na
trzech cianach Kaplicy, Nowa Sykstyna to wycznie malowida
Michaa Anioa na suficie, grnej czci cian przy lunetach i
cianie otarzowej. Po lewej stronie od otarza jest siedem dzie
powiconych Mojeszowi: Mojesz z on Sefor w Egipcie
(Perugino), Gorejcy krzak (Botticelli), Przejcie przez Morze
Czerwone (Rosselli), Ukaranie Kory, Danata, Aribona (Botticelli) i
Testament i mier Mojesza (Signorelli).

Kuszenie Chrystusa- Botticelli

Strona prawa to historia Chrystusa: Chrzest Chrystusa

(Perugino i Pinturicchio), Uzdrowienie trdowatego i Kuszenie
Chrystusa (Botticelli) , Powoanie apostow Piotra i Andrzeja
(Ghirlandaio), Kazanie na Grze i Uzdowienie trdowatego
(Rosselli), Przekazanie kluczy w. Piotrowi (Perugino) i Ostatnia
Wieczerza (Rosselli). W ich tworzeniu pomagali mistrzom ich
uczniowie, ale zasadnicze prace malarskie wykonywali mistrzowie.
Niektre obrazy, prawie ju dokoczone, zostay porzucone w
roku 1482 przez Perugina, Ghirlandaia, Rosselliego i Bottlicelliego,
bo papie nie by askowy wypaci im zarobionych pienidzy.
Domalowa je sprowadzony do Rzymu Luca Signorelli, ale chyba
niewiele mia przy nich pracy, bo nie przypominaj one jego
obrazw, ale obrazy ich mistrzw. Zostawi po sobie dwa wasne
obrazy w Kaplicy, jeden na cianie wejciowej mocno uszkodzony
przez zawalenie si architrawu. Ciekawszym jest zatytuowany
Testament i mier Mojrzesza, moim zdanie to ju czysty barok,
przeadowany wieloma postaciami o masywnej, atletycznej
budowie, ciaach niekiedy powykrcanych, pochylonych,
siedzcych, na ich twarzach odbicie rnych emocji,
wygldajcych bardziej jak posgi ni malowida. Mojesz prawym
dolnym rogu fresku, w najestatycznej postawie siedzcej, nogi
opiera na Tablicach Przymierza, czyta swj restament z ksigi
(artysta chyba nie wiedzia, e w owym czasie istniay jedynie
lune kartki pergaminu lub ich zwoje, a form ksiki wymylono
ponad tysic lat pniej), a w lewym grnym rogu umierajcy.
Micha Anio po kryjomu studiowa ten obraz i kilka pomysw
Signorelliego zastosowa w swym monumentalnym Sdzie
Ostatecznym. Poniewa dolne czci cian nie byy zamalowane,
Signorelli z pomoc innych zamalowa je jako co co imituje
zasony z tkaniny. Wszystkie freski na cianach s bardzo dojrzae
artystycznie, chocia rne stylistycznie. Trzeba je zobaczy, Mnie
najbardziej zachwyciy dziea Botticelliego i Perugina. Tylko o nich i
ich mistrzach napisz jeszcze kilka zda. Malowane s w stylu
panujcym i popularnym we Woszech wiek wczeniej. Nie zraao
mnie e postacie na nich s do paskie, dalszy plan malowida
nie zawsze dobrze zagospadarowany, nie ma wiatocieni, brak
gbi i niektrych innych zdobyczy pnego renesansu. Myl, e
wielki mistrz Bottcelli, twrca Narodzin Wenus, Wiosny - chyba
najczciej reprodukowanych jego obrazw - zna te techniki,
celowo je pomija, by si skupi przy precyzji rysunku,

scharmonizowanym kolorycie, perfekcyjnej harmonii, malarz

kbiecego wdziku. To poeta malarstwa. Wikszo malowide
znajduj si w Galerii Uffici we Florencji, tam bdc kuzynem
Medyceuszy najwicej czasu spdza z pdzlem w rkach. Pietro
Peruggino, faktycznie Vannucci, ale po przyjcia obywatelstwa
honorowego miasta Perugii, przybral sam sobie pseudonim
Perugino, pod nim jest powszechnie znany. Mia wielu uczniw,
nawybitniejszymi byli Pinturicchio i Rafael Santi, tylko ten drugi
przewyszym swym artyzmem mistrza. Urzek mnie najbardziej
jego obraz Przekazania przez Chrystusa kluczy w. Piotrowi,
szczeglnie perfekcyjn harmoni kompozycji, piknym grskim
krajobrazem w tle, oowianym niebem, a przede wszystko
cudown kolorystyk caego dziea.
Sciana wejciowa Sykstyny nie jest tak ciekawa jak ciany
boczne, a to na skutek wypadku: architraw oderwa si z nad drzwi
wejciowych, zniszczy dwa obrazy: Ghirlandaia i wspomniany
obraz Signorelliego, koczcych serie o Mojeszu i Chrystusie.
Czci uszkodzone zamalowano okoo 100 lat pniej przez mniej
uzdolnionych artystw.

Przekazanie przez Chrystusa kluczy Piotrowi

Kontrakt Michaa Anioa z Juliuszem II w sprawie

upikszenia Sykstyny

Kaplica Sykstyska to przede wszystkim dzieo jednego z

najwikszych geniuszy wiata Michaa Anioa. To rzebiarz,
budowniczy (kopua Bazyliki w. Piotra), urbanista (plany
zabudowy Wzgrza Kapitoliskiego), dobry poeta i z przymusu
malarz. Sam si uwaa przede wszystkim za rzebiarza i to
wycznie w marmurze. Marmur i rzeb pokocha ju od dziecka,
bo od szstego roku ycia po mierci matki by pod opiek
krewnych, w rodzinie kamieniarzy. Wbrew jego woli wysano go na
nauk do malarza Ghirlandaio, pniej posuchano jego prb i
przeniesiono go do pracowni rzebiarskiej. Jak kady geniusz mia
psychik bardzo skomplikowan: by raz agodny raz wybuchowy,
apodyktyczny, trudny we wsppracy. Mia jedn cile strzeon
tajemnic, ktrej sam nie rozumia, nie mg da sobie z ni rady:
by gejem, a nawet i w owych czasach rozlunienia moralnego
byo to wielkim tabu. Dyskretnie potwierdza swe utrapienie w
sonetach zadedykowanych swoim dwom domniemanym
kochankom. Poza tym fascynacja ciaem tylko mczyzny w
wikszoci jego dzie i potajemne sekcje zwok te tylko mczyzn,
potwierdzayby ten stan rzeczy.
W rodzinnej Florecji, gdzie czu si dobrze, najsynniejszy z
Medyceuszy Wawrzyniec Wspaniay wczenie dostrzeg jego
geniusz i pozwoli mu nawet zamieszka w swoim paacu. Zosta
cignity do Rzymu przez papiea Juliusza II. Z nim Micha Anio
mia ju kontrakt na jego monumentalny marmurowy grobowiec
otoczony dziesitkami figur wikszych od przecitnego
czowieka. Papie, nie wiemy z jakiego powodu, zrezygnowa z
budowy grobowca, w zamian zaproponowa Michaowi Anioowi
zapenienie freskami caego sklepienia Kaplicy Sykstyskiej. Tam
ju byy malowida ale, zdaniem papiea, niegodne tego zabytku.
Ta propozycja bya szokiem dla artysty, tym bardziej, e praca
nad nagrobkiem bya ju bardzo zaawansowana, kilka figur
nagrobkowych ju byo skoczonych, inne w trakcie wykuwania.
Kto chciaby mie wyobraenie o rozmachu tego
niedokoczonego projektu niech wstpi, bdc w Rzymie, do
kocioa w. Piotra w Okowach na Monte Celio i przyjrzy si
Mojeszowi, gwnej rzebie w planowanym grobowcu. yczenie
papiea to oczywicie rozkaz. Zawiedziony i wcieky Micha Anio
podpisa nowy kontrakt w 1508 roku.

Wielki geniusz
Micha Anio, faktycznie Michelangelo di Lodovico Buonarotti
Simoni, nie mia wyjcia po podpisaniu kontraktu z papieem
Juliuszem II. Trzeba byo przestawi si psychicznie z rzebiarza
na malarza by wypeni freskami ogromny sufit Kaplicy
Sykstyskiej. I chocia sufit ten jest do bogaty w dekoracje
architektoniczne dzielce go na samodzielne odrbne obszary,
Micha Anio musia doda inne iluzoryczne podziay, bo inaczej
malowida byyby zbyt wielkie. Trzeba byo wypeni nie tylko
ogromne przestrzenie na samym suficie, ale wszelkie wnki,
zaamania, wystpy czce sufit ze cianami. Papie da mu
woln rk w wyborze tematu, zasugerowa tylko, e maj to by
sceny biblijne. Chojn rku doda mu trzynastu pomocnikw. Ci
jednak nie tknli pdzla, jak to bywao czsto w wielkich
projektach malarskich innych artystw kiedy to uczniowie
malowali, a mistrz doradza, troch poprawia nieudolnie
zamalowane partie, itp. Ludzie Michaa Anioa zbudowali mu
rusztowanie, mieszali farby, przygotowali zapraw murarsk pod
freski, sprztali, czycili, przesuwali rusztowanie, bo papie nie by
a tak hojny, by zabudowa nim cae wntrze Kaplicy. Malowanie
metod freskow i to na suficie, gdzie rusztowanie dotykao w
pewnych swych partiach sufitu, byo spraw niezwykle trudn.
Niekiedy Micha Anio mia kilka centymetrw midzy przestrzeni
malowan i sw twarz, na ktr kapaa mu farba. Sam w jednym
z humorystycznych sonetw przedstawia ten trud. Oto kilka z
najbardziej charakterystycznych wyzna Michala Anioa w moim
tumaczeniu z woskiego:
"Jestem jak kot w ciekach Lombardii
Z szyj wypron jak u gobia,
Brzuch zwisajcy jak pusty worek,
Broda celuje w sufit,
Mj mzg zapadajcy si w ty gowy.
... Moja twarz ociekajc farb
Podobna jest do chodnika w kostk."
Jak w takich warunkach zadba o perspektyw, waciwe
proporcje i inne wymogi sztuki renesansowej to ju tajemnica
geniusza; tylko on poradzi sobie z takim wyzwaniem w takich
warunkach. Perspektywa zostaa zachowana nie tylko w

poszczeglnych malowidach, ale gdy wchodzi si do Kaplicy

Sykstyskiej, wszystkie sceny biblijne wydaj si by tej samej
wielkoci, bo Micha Anio pomniejszy te bliej wejcia, a
powikszy te bliej otarza. Freski tego sufitu to szczyt osigni
malarstwa renesansowego, to skondensowanie wielu osigni
malarstwa renesansowego, tej najwikszej rewolucji w wiecie
sztuki europejskiej. Poza proporcjami i perspektyw s tu
przykady sfumato - agodnego przechodzenie kolorystycznego z
jednego odcienia w drugi, chiaroscuro, czyli kontrastowego
zastosowania kolorw, jest co, w czym nikt Michaowi Anioowi
nigdy nie dorwna: wspaniaa znajomo anatomii ciaa
mskiego, dynamizm scen i postaci, trjwymiarowo tych
postaci, no i niezwyka gama uczu i odczu na ich twarzach jak
bosko, napicie wewntrzne, niepokj, mio, cierpienie,
rado, bogo, rozpacz. Emocje, czy uzewntrznione stany stany
duszy i ciaa towarzysz kadej z kilku setek postaci zdobicych
ten sufit.

Stworzenie Adama, fresk na suficie Sykstyny Michaa Anioa

Dziewi wikszych przestrzeni na suficie Micha Anio

wypeni obrazami nastpujcej treci: Oddzielenie wiata od
ciemnoci; Stworzenie Soca, Ksiyca, Ziemi; Oddzielenie wody
od ldu; Stworzenie Adama; Stworzenie Ewy; Pokusa szataska i
wypdzenie z raju; Ofiara Noego; Potop; Pijastwo Noego.
Nasynniejszym i najbardziej reprodukowanym obrazem jest ten, w
ktrym Pan Bg dotniciem rki oywia wczeniej stworzonego
Adama. Bogactwa tych wszystkich obrazw nie da si opisa
sowami, to trzeba koniecznie zobaczy przynajmniej na dobrych
reprodukcjach, jeli ju nie w rzeczywistoci.

Wszystkie zakamarki, zaamania, lunety okien i mniejsze

przestrzenie Micha Anio wypenia innymi scenami biblijnymi, a
gdy przestrze bya zbyt maa, pojedyczymi postaciami. Tu
prorokowie mieszaj si z pogaskimi sybillami, to take prywatne
studium Michaa Anioa nagich mczyzn zwanych ignudi. Nawet
sama nazwa tych ludzi jest do enigmatyczna. Nie wiadomo kim
faktycznie s, po co si tam znaleli. Ju wspczeni zwracali
uwag papiea, by zabroni Michaowi Anioowi malowania tych
postaci, jakby nie byo, to bya kaplica konsekrowana,
przeznaczona nie na muzeum, lecz do odprawiania naboestw.
Nago ju tak nie razia jak dawniej, no ale rozpraszaa w
modlitwie. Na zarzuty Micha Anio mia odpowiedzi wzite prosto z
Biblii: Adam i Ewa byli nadzy i nie wstydzili si tego. Inni nadzy
mczyni na malowidach to, w argumentacji artysty, oczywicie
anioowie, czyli figury mskie, bo kobieta jeszcze w owych czasach
przez wielu uwaana bya za gorszy gatunek czowieka, a wic nie
moga reprezentowa anioa. W niebie nie ma potrzeby
odziewania si, wic postacie s nagie, wikszo to nie
archanioowie, lecz zwyczajni anioowie, wic nie maj skrzyde, by
si mogli zasoni, (nie wiem skd wzi artysta to dziwne
tumaczenie!). Przeciwko Michaowi Anioowi powstaa caa koalicja
artystw i ludzi znajcych si na sztuce bdcych w otoczeniu
papiea. Ale i oni albo nie rozumieli jego nowatorskich koncepcji,
albo najczciej zazdrocili mu. Jednym z przeciwnikw by wielki
Rafael. Gdy Michaa Anioa nie byo w Kaplicy, bra zapasowe
klucze od swego mentora Perugina i godzinami studiowa twory na
suficie. Uzna, e to co widzi przerasta jego umiejtnoci, sta si
wic zazdronikiem. Nie zarzuca Michaowi Anioowi golizny, ale
zbyt surowe i ponure kolory. Sam by wielbicielem nagoci co
prawda nie mskiej, lecz eskiej - mia wiele kochanek, a jego
portret najbardziej lubianej przez niego, crki mynarza,
bezimiennej, bo obraz zatytuowany jest jako Fornarina
(mynareczka), to najwspanialsze studium pikna nagiej kobiety
jakie ofiarowa nam renesans. Micha Anio bronic si przed
zarzutami mwi e przedstawiane na freskach sceny s zbyt
dramatyczne, by je podsadza kolorami. Myl, e malowanie
mskich cia byo sposobem na odreagowanie stresu, ktremu by
poddany w cigu czterech lat malowania sufitu. Dyskusj o
nagoci rozwiza ostatecznie synny Sobr Trydencki zabraniajc
malowania nagich cia w przybytkach kultu, a te ju namalowane

nakazujc przykry zason onow. Papie, wtedy ju sidmy

kolejny patron artysty, poleci Michaowi Anioowi domalowanie
opasek, a gdy ten odmwi, zleci to zrobi jednemu z dwch jego
uczniw. To zaamao prawie ju 90-cioletniego artyst. Papiea i
malarza nazwa "majtkarzami", przysig, e jego noga nigdy ju
nie stanie w Kaplicy; postanowienie byo atwe do wykonania, bo w
miesic po tym skandalu umar. Wyglda na to, e owe "majtki"
zabiy artyst.
Sd Ostateczny

Sd Ostateczny Michaa Anioa

Przed mierci i jeszcze przed afer majtkow, bdc ju w

starszym wieku, Micha Anio musia raz jeszcze zamieni si z
budowniczego i rzebiarza w malarza, by zapeni przeogromnym

freskiem najwaniejsz cian sanktuarium, cian otarzow.

Zamurowano okno, by nie rozbijao kompozycji: jest to ogromny w
swej wymowie artystycznej fresk Sdu Ostatecznego. Uminiony
Chrystus w otoczeniu witych, dramatycznym gestem wysya
potpionych do odchani, zbawionych w gr, do nieba. Chrystus
ma twarz zdecydowan i prawie mciw, stojca przy nim Maryja
jest zasmucona, ale nie odwaa si reagowa i prosi syna o
agodniejsze wyroki.
Konserwacja freskw

Papie Franciszek z artystami w odnowionej Sykstynie

Nie mona w tym miejscu nie powiedzie o konserwacji

freskw w Kaplicy Sykstyskiej. Dym ze wiec, miliony
zwiedzajcych wydzielajcych w czasie oddychania tony
dwutlenku wgla i biliony bakterii i wirusw, podogi w tak
uczszczanym miejscu niemoliwe do utrzymania w idealnej
czystoci, wszystko to tworzyo patyn brudu nakadajc si i
niszczc malowida. To, e turystom zabroniono rozmawiania w
Kaplicy, a przewodnicy mwili co mieli powiedzenia przed
wejciem do rodka, wszystko to nie spowalniao proces
deterioracji freskw. Na przestrzeni kilku wiekw byy prby mycia
malowide, ale to bardziej im szkodzio, ni pomagao. W ostatnich
kilkudziesicioleciach spaliny z aut i inne zanieczyszczenia

powietrza bardzo przypieszyy proces niszczycielski. Bya

konieczno podjcia zdecydowanej i na szerok skal zakrojonej
konserwacji. Gdy jedna z japoskich stacji telewizyjnych
przeznaczyla na ten cel miliony dolarw, przyjto jej ofert i w
latach 1980 - 1999 dokonano renowacji freskw. Odnowione
obrazy s bardziej jaskrawe, ni te znane nam sprzed renowacji,
ale to chyba trzeba uzna za osignicie, nie katastrof, bo
zblione zostay do pierwotnego kolorytu. Mimo szczegowych
studiw nie wiedziano, e pewne prace wykoczeniowe, np. wyraz
twarzy, Micha Anio nie zawsze malowa al fresco, ale al secco,
czyli na suchym tynku. Te fragmenty zostay mocno uszkodzone
przez silne odczynniki chemiczne uywane w czasie konserwacji.
Trzeba byo te elementy domalowywa farb nietrwa, bo w e
freskach Michaa Anioa nie uyto farby olejnej; domalowywali to
ludzie, ktrym daleko byo do talentu twrcy. Pozytywnym efektem
tych czynnoci byo to, e ta silna chemia chyba wyczycia obrazy
z owych domalowanych wbrew woli Michaa Anioa "majtek" nie
byem w Sykstynie po jej odnowieniu, wic tylko przypuszczam o
znikniciu tyche majtek.