ks.

Grzegorz Bachanek
UKSW Warszawa
DOI: 10.15290/std.2015.01.03

PSYCHOLOGIA A TEOLOGIA.
MIEJSCA SPOTKANIA
W ANTROPOLOGICZNEJ
REFLEKSJI J. RATZINGERA

PSYCHOLOGY AND THEOLOGY. THE ROLE OF REUNION IN

THE ANTHROPOLOGICAL REFLECTION OF J. RATZINGER
Ratzinger shows a deep appreciation for Saint Augustine, the one among
the Church Fathers who is known for his work on the interior, emotional world
of mans experience. He draws on the reflections of the renown 20th century
psychologist Albert Grres and cites the works of C.G. Jung. By defending the
truth about the creation, Ratzinger defends the meaning of the human psyche.
Combining both psychological and theological research, he turns the readers
direction to the reality of human sin and guilt, emphasizing the healing power
of faith, prayer and the sacraments. Ratzinger also expresses his concern for
people with mental disabilities, who he views as the privileged children of
the Creator. He encourages mental hygiene and stresses how, when treated
as a priority, the sacrament can have a positive influence on the mental well
being of any person. He stresses the specifics of theology, which cannot be
reduced to a science. Above all, the author emphasizes the truth about Christ,
who brings salvation to humankind. Salvation cannot be attained through
psychological means, without God, who is identified as the construction point
of human existence.
Key words: theology, psychology, anthropology, J. Ratzinger, Benedict XVI.

32

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

Popularno psychologii we wspczesnym spoeczestwie stanowi zacht

do pytania, jak J. Ratzinger widzi wzajemn relacj psychologii i teologii. Jak
spotykay si one w jego refleksji dotyczcej ludzkiej osoby? Poniszy artyku
stanowi prb odpowiedzi na te pytania.

Patrystyczne i wspczesne inspiracje

Jak wiemy, niemiecki teolog czsto odwouje si do myli w. Augustyna.
Przypominajc posta tego wielkiego mistrza teologii zwraca uwag na jego
Wyznania. Widzi w nich dzieo skoncentrowane na wntrzu czowieka i jego
psychologii, ale rwnoczenie poprzez ludzkie ja ukazujce misterium Boga.
Dzieo to jest jedyne i niezwyke w swoim rodzaju1. Poprzez ten przykad w.
Augustyna, zdaje si wskazywa Benedykt, e midzy skupieniem uwagi na
tajemnicy ludzkiego wntrza a goszeniem chway Boga, midzy psychologi
a duchowoci nie musi istnie nieusuwalny konflikt. Podobnie jak u teologa
z Hippony moemy dostrzec u autora gbokie zainteresowanie bogactwem
ludzkiego wntrza.
Ratzinger odwouje si do psychologicznej analizy pokusy w. Cypriana,
dla ktrego pokusa moe by rodzajem pokuty, ktra chroni nas przed pych.
Pozwala dowiadczy kruchoci naszej wiary, nadziei i mioci. Przypomina
o koniecznoci aski. Chroni przed zudzeniem, e nasz wielko zawdziczamy
sobie2. Widzimy, e przynajmniej niektrzy z Ojcw Kocioa cz refleksj
teologiczn i psychologiczn.
Gdy chodzi o wspczesnych autorw, Ratzinger wspomina swoj wspprac
z psychologiem Albertem Grresem3 w redagowaniu czasopisma Communio4.
W jednej ze swoich prac odwouje si do wspczesnej kultury masowej, a konkretnie fascynacji pik non. Widzi tutaj ludzk tsknot za powrotem do
Raju, yciem sytym i radosnym, wyjciem z powagi codziennoci. Rwnoczenie
gra wprowadza do ycia, zmusza do samodyscypliny, do wsppracy z innymi,
poszanowania zasad gry5. W tych rozwaaniach mona dostrzec wraliwo na
Por. Benedykt XVI, Katechezy o Ojcach Kocioa, Krakw 2008, s. 158.

1
2

Por. J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, cz. 1, Od Chrztu w Jordanie do Przemienienia, Krakw 2007, s. 143. Por. Cyprian z Kartaginy, De dominica oratione, w: Thasci
Caecilli Cypriani Opera omnia, CSEL III 1, s. 265-294.

Albert Grres (1996) to wybitny niemiecki psychoanalityk i psychoterapeuta, ktry po

uzyskaniu habilitacji z psychologii kierowa pierwsz niemieck katedr psychologii gbi
na uniwersytecie w Moguncji, przez wiele lat zwizany z uniwersytetami Monachium.

Por. J. Ratzinger, Moje ycie. Wspomnienia z lat 1927-1977, Czstochowa 1998, s. 129.

Por. idem, Suy prawdzie. Myli na kady dzie, Wrocaw 2001, s. 269.

4
5

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

wiat ludzkich pragnie, emocji i prb dostrzeenia w nich take elementw

pozytywnych.

Godno czowieka, szczeglnie chorego

Otwierajc w Watykanie w 1996 roku XI Midzynarodow Konferencj,
powicon chorobom umysowym, zorganizowan przez Papiesk Rad ds.
Duszpasterstwa Suby Zdrowia, kardyna Ratzinger przypomnia posta swojego kuzyna dotknitego zespoem Downa, ktry zosta zamordowany przez
nazistw. Podkrela, e Pan Bg nie ocenia czowieka wedug jego inteligencji
czy zdrowia. Chorzy s uprzywilejowanymi dziemi Stwrcy. W Kociele byo
i jest dla nich miejsce6. Czowiek cierpicy z powodu niedorozwoju umysowego
czy chorb psychicznych jest ukochany przez Boga. Suba temu czowiekowi
stanowi miejsce spotkania Kocioa i psychiatrii, psychologii czy psychoterapii.
Benedykt zwracajc si do staych diakonw w Afryce prosi ich o szczegln
trosk wobec osb chorych psychicznie lub fizycznie, najsabszych i najuboszych. Zachca, by ich miosierdzie byo twrcze7. Papie zna czsto trudn
sytuacj osb chorych psychicznie w Afryce, gdzie w wielu rodzinach brakuje
szacunku dla tych osb.
Autor uwaa, e cierpienia psychiczne raczej nasiliy si w cigu ostatnich
dziesicioleci. Powinnimy agodzi cierpienia, ale cakowite usunicie ich ze
wiata nie ley w zasigu naszych moliwoci. Nie jestemy w stanie usun
naszej skoczonoci, wyeliminowa mocy za i winy8. Realizm nakazuje uznanie niemonoci usunicia cierpienia z ludzkiej egzystencji, co oczywicie nie
oznacza bezczynnoci czy obojtnoci.
Koci odpowiada na gbokie potrzeby czowieka. Odwrt od Kocioa
i chrzecijastwa, jaki obserwowalimy w ostatnich kilkudziesiciu latach by
jedn z przyczyn, ktre doprowadziy do ruiny ludzkiej psychiki, do zagubienia
orientacji9. Jedn z ideologii dokonujc gbokiego spustoszenia w psychice
jest radykalny feminizm. Macierzystwo i dziewictwo staj si wartociami
nieakceptowanymi przez dominujc kultur. Kobieta zostaje poddana ideologii maskulinistycznej, kulturze, w ktrej najwyej oceniana jest produkcja,

Por. Z. J. Ryn, Na obraz i podobiestwo Boe czy zawsze?, LOsservatore Romano 1997
nr 3, s. 53.

Por. Benedykt XVI, Adhortacja Africae munus, 116

Por. idem, Spe salvi, 36.

Por. Sl ziemi. Chrzecijastwo i Koci katolicki na przeomie tysicleci. Z kardynaem

Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, Krakw 2005, s. 14.

33

34

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

wydajno, zysk10. Obrona chrzecijastwa stanowi obron czowieka take

w wymiarze jego psychiki.
W obliczu rozwijajcych si ruchw ekologicznych Ratzinger zachca do
ekologii psychicznej. Zanieczyszczenie rodowiska jest konsekwencj zanieczyszczenia rodowiska wewntrznego. Sab stron ruchw ekologicznych
jest zapominanie o tym zanieczyszczeniu ludzkiej psychiki. Czowiek w swoim
wntrzu jest stworzeniem Boym, majcym pochodzcy od Boga porzdek.
Musi nauczy si akceptowa siebie jako Boe stworzenie i dba o wewntrzn
czysto. Dopki bdzie rozumia wolno jako wolno wewntrznej, psychicznej destrukcji bdzie postpowao zniszczenie rodowiska naturalnego11.
Autor zwraca si do ludzi zafascynowanych ekologi. Zachca do dostrzeenia
zwizku midzy zatruciem rodowiska naturalnego a wczeniejszym zatruciem
ludzkiego wntrza przez moralne zo.
Zaskakujca decyzja Benedykta XVI z 10 lutego 2013 roku wywoaa powszechne zdumienie. Tym niemniej moemy dostrzec wczeniejsz zapowied
wskazujc na tak moliwo: Gdy papie wyranie widzi, e fizycznie, psychicznie i duchowo nie moe ju duej poradzi sobie ze swoim urzdem, wtedy
ma on prawo, a w niektrych sytuacjach nawet obowizek, zrezygnowa12.
H. Maier krytycznie ocenia: Obawiam si, e prawne mylenie Kocioa nie
odkryo jeszcze faktu istnienia czowieka omylnego, ograniczonego przez swe
moliwoci psychiczne i fizyczne, czowieka, ktry skazany jest na uzupenienie
i kontrol ze strony innych ludzi13. Wydaje si, e w trudnej i bolesnej decyzji
Benedykta XVI o rezygnacji z urzdu piotrowego mona dostrzec uznanie
granic wasnych moliwoci.
Autor odwouje si do pogldw Romano Guardiniego. Dla tego myliciela
ycie czowieka jest nietykalne, poniewa jest on osob. Rozumie przez to nie
jakie zjawisko psychologiczne, ale ludzkie istnienie. Bycie osob nie zaley
od wieku, stanu psychicznego czy naturalnych talentw. adna ludzka istota
nie moe by traktowana jak rzecz, take czowiek picy, dziecko, umysowo
chory czy ludzki pd14.
Ksidz J. Szymik przypomina, e Ratzinger broni podstawowej prawdy o czowieku,
o jego szczeglnej godnoci, o jego wyrastaniu ponad wiat zwierzt: Albo kolejna

10

Por. J. Ratzinger, Raport o stanie wiary, Marki 2005, s. 83.87n.

Por. Sl ziemi. Chrzecijastwo i Koci katolicki..., s. 198n.

11

12

Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Seewaldem, wiato wiata. Papie, Koci i znaki
czasu, Krakw 2011, s. 42.

H. Maier, Getto emancypacji przeczytane ponownie, w: J. Ratzinger, H. Maier, Demokracja

w Kociele. Moliwoci i ograniczenia, Krakw 2004, s. 142.

13

14

Por. J. Ratzinger, Europa Benedykta w kryzysie kultur, Czstochowa 2005, s. 88n.

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

moliwo manipulacyjne, quasi-naukowe zacieranie rnic midzy czowiekiem
i zwierzciem (na terenie socjologii, psychologii zwierzt itp. itd.), przy milczcej
(albo i gonej) zgodzie na przenoszenie ewolucyjnego modelu nauk przyrodniczych
na histori ducha. Procesy duchowe nie trzymaj si tych samych praw, co genealogiczne drzewa zwierzt tumaczy jako Kardyna15.

Prawda o czowieku moe by zacierana, jego nienaruszalna godno moe

by kwestionowana take na terenie psychologii, gdy gubi ona swoj humanistyczn specyfik. Ukazuje si tutaj potrzeba, by Koci z odwag wchodzi
w spr z niektrymi nurtami wspczesnej psychologii.

Akceptacja prawdy o stworzeniu

Odwoujc si do dowiadczenia psychiatrw autor uznaje, e najgbsz
przyczyn schorze psychicznych jest brak jednoci czowieka z samym sob,
konflikt z wasn natur, niezgoda na wasne ja. Dopiero akceptujc siebie
jestem zdolny zaakceptowa drugiego. W wierze w Stwrc, od ktrego pochodzi moje ja ze wszystkimi jego ograniczeniami znajduje swoje rdo ludzka
mio16. Autor wskazuje na zwizek midzy wiar w stworzenie a zdrowiem
psychicznym.
Gdy w katechezie odsuwamy na margines prawd o stworzeniu, ulega redukcji obraz Boga, a w zwizku z tym i chrystologia. Fenomen religii nie znajduje
wwczas wytumaczenia poza sfer psychologiczn i socjologiczn17.
Ratzinger ostrzega przed dwoma niebezpieczestwami. Krytykuje Skinnera18,
ktry wychodzc od psychologii prbuje odrzuci ludzkiego ducha i ludzk
wolno, zachcajc czowieka, by powrci do rwnowagi wyzwalajc si ze
swego czowieczestwa. Prba ta w rnych formach nihilizmu staje si coraz
wiksz pokus dla zachodniej modziey19.
Z drugiej strony dostrzega niebezpieczestwo monizmu aski, polegajce na
odwrceniu waciwej kolejnoci chrzecijaskiej pedagogiki. Nie powinno
si pomija waciwej kolejnoci: najpierw to, co psychiczne, potem to, co
duchowe. Chrzecijaska mio musi obejmowa take przyjcie mnie samego

J. Szymik, Theologia Benedicta, t. II, Katowice 2012, s. 193n.

15

Por. J. Ratzinger, Suy prawdzie. Myli na kady dzie, Wrocaw 2001, s. 302.

Por. idem, Przekaz wiary i rda wiary, Wi 1984 nr 2/3, s. 138.

Burrrhus Frederic Skinner (1990) to amerykaski psycholog, jeden z twrcw i najwaniejszych przedstawicieli behawioryzmu.

Por. J. Ratzinger, Na pocztku Bg stworzy... Cztery kazania o stworzeniu i upadku. Konsekwencje wiary w stworzenie, Krakw 2006, s. 92.

16
17

18

19

35

36

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

jako stworzenia20. Autor wydaje si uwaa odrzucenie znaczenia sfery ludzkiej

psychiki za jedn z form odrzucenia idei stworzenia w myli wspczesnej.

Potrzeba prawdy i mioci

Rozwaajc znaczenie wita Boego Ciaa, autor zwraca uwag na kwesti
pamici. Sobr Trydencki podkrela, e Boe Ciao ma przypomina o Panu
obecnym w Eucharystii i budzi wdziczno. Psychologowie podkrelaj, e
racjonalna wiadomo jest tylko powierzchni naszej duszy. yjemy pochonici t powierzchni uciekajc przed gbi. Czowiek nie syszy tego, co istotne,
nie yje wasnym yciem. Prowadzi to do jego choroby. Nie przyjmujemy do
wiadomoci starzenia si i mierci, wchodzimy w kamstwo. Tymczasem jedynym sposobem rzeczywistego radzenia sobie z czasem jest przyjcie go jako
daru i postawa wdzicznoci21. Autor wskazuje na kwesti ucieczki czowieka
przed wasn egzystencj, rzeczywistoci zbliajcej si mierci, problem swego
rodzaju zawinionego zapominania, ktre prowadzi do choroby.
Ewangelia w. Jana opiera si na przypominaniu przez ucznia i Koci czynw i sw Jezusa. Chodzi tutaj o gbsze poznanie rzeczywistoci i dostrzeenie
prawdy ukrytej w fakcie. Trzyma si rzeczywistych wydarze, a rwnoczenie
wychodzi poza zewntrzn stron faktw. Nie jest to proces wycznie psychologiczny czy umysowy, ale czynno dokonujca si w Duchu witym. Duch
ukazuje wewntrzne zwizki Pisma i powizania sw z rzeczywistoci. Nie
jest to sprawa prywatna, ale dotyczca wsplnoty przypominajcych sobie,
pamici Kocioa. Ewangelia otwiera drog coraz gbszego poznawania caej
prawdy w kolejnych pokoleniach22. Potrzeba prawdy dotyczy poszczeglnego
czowieka, ale i caego Kocioa.
Przemawiajc do wypdzonych wskazuje Ratzinger, e nie mona przemilcza
niesprawiedliwoci wypdzenia Niemcw po II wojnie wiatowej. Psychologia
mwi nam, e przemilczanie nie przynosi adnego rozwizania, a zatruwa od
wewntrz. Odnosi si to nie tylko do ycia jednostek ale i do narodw. Tylko
przyjcie prawdy moe uzdrawia. Tylko przez mio prawda staje si pena
sensu. Tylko przez pojednanie moe zosta przezwyciona nienawi, przerwany acuch za. Zadaniem wypdzonych jest budowanie mostw pojednania,
bycie filarami nowej Europy23.

Por. ibidem, s. 92-94.

Por. J. Ratzinger, wito wiary. O teologii mszy witej, Krakw 2006, s. 124n.

Por. J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, cz. 1, Od Chrztu w Jordanie do Przemienienia, Krakw 2007, s. 198-200.

Por. J. Ratzinger, Brcke der Einheit und Vershnung. Pfingstpredigt beim Gottesdienst zum
Sudetendeutschen Tag in Mnchen am 3.6.1979, Mnchen 1979, s. 3n.

20
21

22

23

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

W nastpstwie Freuda uwierzylimy w to, e ojciec jest koszmarem superego,

ktry staje na drodze naszej wolnoci i ktrego musimy si pozby. A teraz,
gdy tak si stao, uwiadamiamy sobie, e wyemancypowalimy si przy tym
z mioci i amputowalimy sobie to, co nam pozwala y24. Kryzys ojcostwa
wie Ratzinger z myl Zygmunta Freuda. Kryzys ten oznacza take ucieczk
od mioci.
Chrzecijanin nie moe powiedzie, e kady powinien zachowa t religi, ktra staa si jego udziaem. W takiej sytuacji religia straciaby zwizek
z prawd, staaby si czyst tradycj. Zostaaby przeniesiona do sfery psychologii czyli subiektywnego dowiadczenia i postaw i socjologii tzn. rytuaw
ycia wsplnego. Przestaaby zblia ludzi do siebie25. Albert Grres pisze
o chrzecijaninie naszych czasw, ktry wybiera sobie taki koktajl pogldw,
jakie mu najlepiej smakuj26. W rozwaaniach na temat prawdy Ratzinger
odwouje si do zdania monachijskiego psychologa, ktry zwraca uwag na
niebezpieczestwo hinduizacji chrzecijastwa. Jezus nie chcia wywoa jakiego beztreciowego wzruszenia, nie przyznawa kademu racji. Jego nauczanie
zawiera zasad dogmatyczn. Katolicy wierz, e istniej konieczne kontury
wiary, e Koci powinien troszczy si, by pokazywa cao Objawienia bez
ogranicze i znieksztace27.
Czowiek zosta stworzony przez Boga jako potrzebujcy prawdy i mioci.
Gdy przed nimi ucieka, jego ycie traci swoje ukierunkowanie, a tym samym
sens.

Tajemnica ludzkiego grzechu

W dyskusji na temat sumienia Ratzinger powouje si na pogldy A. Grresa,
ktry wskazuje, e poczucie winy jest niezbdne czowiekowi tak samo jak bl
fizyczny. Tak jak bl fizyczny pozwala dostrzec, e ludzki organizm nie funkcjonuje prawidowo, tak poczucie winy burzy faszywy spokj sumienia. Poczucie
winy jest potrzebne kademu czowiekowi. By moe byy go pozbawione takie
postacie jak Hitler, Himmler czy Stalin. By moe nie posiadaj go przywdcy
mafii28. To nie poczucie winy jako takie jest czym chorobliwym, ale jego brak
stanowi oznak duchowej choroby.
J. Ratzinger, Gosiciele i sudzy Waszej radoci. Teologia i duchowo sakramentu wice,
Opera omnia t. XII, Lublin 2012, 658.

24

25

Por. idem, W drodze do Jezusa Chrystusa, Krakw 2004, s. 81.

Por. idem, Gottes Projekt. Nachdenken ber Schpfung und Kirche, Regensburg 2009, s. 123.

Por. idem, Prawda w teologii, Krakw 2005, s. 106n. Por. A. Grres, Glaubensgewiheit
in einer pluralistischen Welt, IKZ 12 (1983) s. 117-132, szczeglnie s. 129.

Por. J. Ratzinger, Prawda i sumienie, Ethos 4(1991) nr 3/4, s. 174.

26
27

28

37

38

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

Rozwaajc kwesti decyzji o aborcji Ratzinger odwouje si do bada

psychologw, ktrzy zauwayli u kobiet zamierzajcych usun ci stumienie uczu matki. Nie nadaj imienia swojemu dziecku, nie wyobraaj sobie
jego twarzy i przyszoci. Ale te tumione wyobraenia czsto wracaj pniej
jako drczce poczucie winy29. Cokolwiek doprowadzio do aborcji, moe np.
nacisk ze strony mczyzn, umiercono ludzk istot. Psychologowie mwi,
jak gboko ten czyn tkwi pniej w psychice matki. Zdaje sobie ona spraw,
kogo w sobie nosia. Wyobraa sobie, kim byoby dzisiaj jej dziecko, z ktrego mogaby by dumna30. Benedykt dzikuje organizacjom zaangaowanym
w obron ycia i pomagajcym w psychicznym uzdrowieniu skrzywdzonych
przez tragedi aborcji31.
Piszc o nawrceniu Ratzinger wspomina, e nawet daleka od religijnej refleksji psychoterapia odkrya, i niepokonane poczucie winy niszczy czowieka,
a jego pokonanie nie jest moliwe bez jakiego wyznania tego, co byo tumione
i ranio wntrze32. Grzech nie jest wic jakim ydowskim wynalazkiem, jak pisa
Fryderyk Nietzsche, ale rzeczywistoci realn dotykajc kadego czowieka.
W 1989 roku przewodniczy Ratzinger sympozjum w Rzymie na temat
grzechu pierworodnego. Wany referat wygosi na nim monachijski psycholog
A. Grres. Wskazuje on na skutki grzechu pierworodnego w dziedzinie struktur i funkcji psychicznych. U czowieka po tym grzechu wystpuje zakcenie
zdolnoci poznawczych. Pojawia si skonno do bdu, zawodzi zdolno
wnioskowania, wystpuje brak pewnoci i przeciwnie pozr pewnoci. Rozum
i uwaga trac z pola widzenia to, co Boskie. Dochodzi moe nawet do rezygnacji z pytania o sens i prawd. Zanika moliwo wzajemnego rozumienia
si ludzi. Sabnie wiadomo tego, co suszne i niesuszne. Dominacja mioci
wasnej rodzi liczne konflikty wynikajce z konkurujcych ze sob pogldw
i de. Pojawia si przesyt i nuda. Czowiek dowiadcza frustracji, trudu,
smutku, stresu. Przestaje akceptowa swoj skoczono i ograniczono.
Odczuwa nieuzasadnione lki. Jego egzystencja staje si przeniknita obaw
przed niebezpieczestwami, trosk o przyszo, lkiem przed mierci. Zaczyna
dominowa postawa obronna i nieufno, postawy ucieczki, obrony i uniku.
Pojawiaj si nerwice i psychozy jako skutki blu, lku, poczucia winy i innych
rodzajw za. Przygasa rado ycia i pogoda ducha. Denia przestaj by
29

30

Por. J. Ratzinger, Europa Benedykta w kryzysie kultur, Czstochowa 2005, s. 86.

Por. Sl ziemi. Chrzecijastwo i Koci katolicki..., s. 176n.

Por. Ojciec wity Benedykt XVI w Fatimie 12-13 maja 2010. Akt zawierzenia, modlitwy,
homilie, przemwienia, Krakw 2010, s. 53n.

31

32

Por. J. Ratzinger, Formalne zasady chrzecijastwa. Szkice do teologii fundamentalnej,

Pozna 2009, s. 71.

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

uporzdkowane. Czowieka zaczyna fascynowa to, co niedozwolone. Buntuje

si przeciwko autorytetowi33.
Ratzinger dostrzega we wspczesnej filozofii i psychologii ujcia przedstawiajce bardzo pesymistyczny obraz czowieka yjcego w lku odpowiadajce
protestanckiemu rozumieniu czowieka jako z natury grzesznika34. Take bardzo rozpowszechnione s tendencje do przemilczania rzeczywistoci grzechu,
ukazywania go przez psychologi jako zudzenia lub kompleksu35. Ciekawe jest
zwrcenie uwagi na teologiczne rda uj psychologicznych, a w szczeglnoci
sugestia dotyczca moliwego zwizku myli Zygmunta Freuda z duchowoci
Reformacji. Wydaje si, e otwiera si tutaj ciekawa perspektywa badawcza.

Uzdrawiajca moc wiary, modlitwy i sakramentw

Wiara pomaga czowiekowi y. Odkry rado w gbi cierpienia. wity
Franciszek, nawet wtedy gdy zaamay si jego oczekiwania, gdy psychicznie
i fizycznie znalaz si w mroku najciemniejszej nocy, potrafi chwali Boga36.
Rozwaajc problematyk kryzysu modlitwy Ratzinger powouje si nie tylko
na w. Augustyna i jego zdanie o czowieku jako modlcym si do Boga, ale
take na opini Carla Gustava Junga37, ktry uwaa, e rdem wszelkich
nerwic jest wypchnicie Boga z centrum ycia, a uzdrowienie moe dokona
si tylko przez rozwizanie tego problemu. Przeciwstawia Junga Freudowi, dla
ktrego religia oznaczaa nerwic38.
W modlitwie zaangaowane s wszystkie wymiary ludzkiej psychiki. Nie
mona jej ocenia wycznie miar racjonalnego rozumienia. W modlitwie jest
miejsce na powtarzanie, milczenie, piew39. Gdy czowiek nie moe noc znale
spokoju, moe modli si na racu. Modlitwa ta kojco wpywa na psychik.
Jej powtarzajce si sowa uwalniaj od drczcych myli40. W szczeglny sposb

Por. A. Grres, Uwagi psychologiczne na temat grzechu pierworodnego i jego skutkw,

w: C. Schnborn, A. Grres, R. Spaemann, Grzech pierworodny w nauczaniu Kocioa.
Gos psychologa, filozofa, teologa, Pozna 1997, s. 15-24.

Por. J. Ratzinger, Dogma und Verkndigung, Mnchen Freiburg/Br. 1973, s. 167.

Por. idem, Na pocztku Bg stworzy... Cztery kazania o stworzeniu i upadku. Konsekwencje

wiary w stworzenie, Krakw 2006, s. 67.

Por. idem, Suy prawdzie. Myli na kady dzie, Wrocaw 2001, s. 308.

Carl Gustav Jung (1961) szwajcarski psychiatra i psycholog, twrca psychologii gbi.

Por. J. Ratzinger, Dogma und Verkndigung, Mnchen Freiburg/Br. 1973, s. 123. Por.
C. G. Jung, Die Beziehungen der Psychotherapie zur Seelsorge, Zrich 1948, s. 16.

Por. idem, wito wiary. O teologii mszy witej, Krakw 2006, s. 29.

33

34
35

36
37

38

39

40

Por. Bg i wiat. Wiara i ycie w dzisiejszych czasach. Z kardynaem Josephem Ratzingerem

rozmawia Peter Seewald, Krakw 2001, s. 16.

39

40

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

zachca Ratzinger do modlitwy kapanw. Podaje przykad kard. Faulhabera

arcybiskupa Monachium, ktry kadego wieczoru z domownikami odmawia
Raniec i jak mwi, modlc si mia wraenie, jakby matka kada na nim
uspokajajco rk, a jego wypeniaa na nowo cisza i spokj. Psychoterapeuci
nie mogliby wymyle lepszej formy odprenia. Ale taka modlitwa moe by
rzeczywicie wyzwalajca tylko wtedy, gdy odmawiamy j nie dla wyzwolenia,
ale w pokornym zwrceniu si do Matki Pana41.
Autor wskazuje na potrzeb spowiedzi odwoujc si take do psychologii
i psychoterapii. Nasze cierpienie zwizane jest z ucieczk w urojenia o wasnej
niewinnoci, ktre zamykaj nas na innych. Wyznanie wasnej winy w sakramencie pokuty moe sta si wyzwalajcym dowiadczeniem, w ktrym spada
z nas ciar przeszoci, a my czujemy si odmodzeni moc aski Boej, ktra
czyni nasze serca czystymi42. Zanik zdolnoci dostrzegania winy czyni czowieka zatwardziaym i chorym wewntrznie. Zdolno dostrzegania winy mona
udwign tylko wtedy, gdy moliwe jest uzdrowienie, a ono dokonuje si
poprzez rozgrzeszenie. Psychoterapia moe pomc czowiekowi w rozpoznaniu
i usuniciu bdnych pocze w strukturze psychicznej, ale nie moe przezwyciy winy. Tutaj konieczny jest sakrament, moc pochodzca od Boga43.
Namaszczenie chorych pomaga take w sferze psychicznej. Jest wsparciem
w przyjmowaniu cierpienia. Poprzez ten sakrament dokonuje si wczenie
blu i cierpienia w sakramentaln wsplnot z Chrystusem. Chrystus uczc
mnie cierpienia i cierpic ze mn moe sta si moim prawdziwym lekarzem
uzdrawiajcym chorob mojej duszy44.
Psychologia pozwala w pewnej mierze odkry potrzeb wiary, modlitwy
i przyjmowania sakramentw, a take ich uzdrawiajc si. Ale te moe
redukowa t rzeczywisto widzc w niej przede wszystkim rytuay majce
pomc czowiekowi.

Chrystus przynoszcy Zbawienie

Autor przypomina antropologiczn analiz Confessiones. Czowiek, ktry
zagubi prawd o sobie samym, odszed od siebie, yje w pustce, jest pozbawiony wolnoci. Zwyciski Chrystus ofiarowuje czowiekowi powrt do siebie.

Por. J. Ratzinger, Gosiciele Sowa i sudzy Waszej radoci. Teologia i duchowo sakramentu
wice, Opera omnia t. XII, Lublin 2012, s. 387.

Por. ibidem, s. 393.

41

42

Por. Bg i wiat..., s. 388.

43

44

Por. ibidem, s. 398n.

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

Umoliwia budowanie domu, ktrym jest Koci. Najbardziej waciwym

mieszkaniem czowieka jest prawda45.
Komentujc wydarzenie Wniebowstpienia Paskiego dostrzega Ratzinger
w wielkiej radoci uczniw wracajcych z Gry Oliwnej (Dz 24, 52) dowiadczenie niepasujce zupenie do naszej normalnej psychologii. Poegnanie
z Chrystusem, chocia zawierao w sobie co z triumfu i nadziei, mogo wiza si z lkiem przed opuszczeniem, z cierpieniem z powodu braku ludzkiej
bliskoci, z obaw przed trudami przyszego wiadczenia o Chrystusie. Nie
zrozumiemy tych sw o wielkiej radoci, jeli nie spojrzymy na rado mczennikw: piew Maksymiliana Kolbe w bunkrze godowym czy Polikarpa na
stosie. Rado zwycistwa Chrystusa dociera nie tylko do rozumu, ale moe te
udzieli si sercu i by naprawd przyjt. Wstpujcy do nieba Pan bogosawi
uczniw. Wychodz oni z tego dowiadczenia pobogosawieni, a nie opuszczeni.
Wniebowstpienie Chrystusa podnosi obraz czowieka, ukazuje, e moe on
y na wysokoci samego Boga. Stanowi rehabilitacj czowieka. Ukazuje, e
zhabiony nie zosta czowiek wyszydzony, ale ten, ktry szydzi46. Spotkanie
z Chrystusem czyni czowieka zdolnym do nowego ycia.
Tylko ucieczka z wizienia wygodnych kamstw, tylko przyjcie krzya prowadzi
w krain prawdziwego pokoju. Psychoterapia wie dzisiaj, e kompleks jest najgbszym powodem choroby i e uzdrowienie nastpuje przez wydobycie na wierzch
prawdy najgbszego blu. Tyle e psychoterapia nie wie, co jest prawd i czy
w kocu prawda jest dobra47.

Komentujc sowa Chrystusa, ktry egnajc si z uczniami i idc na krzy

yczy im pokoju, Ratzinger odwouje si do psychoterapii, ktra wskazuje drog uzdrowienia poprzez prawd bolesnego dowiadczenia. Teolog nie ukrywa
jednak granic psychoterapeutycznych technik.
Ratzinger stwierdza, e kada chrystologia, ktrej treci nie jest rzeczywiste utosamienie si Boga z czowiekiem, jest nieinteresujca od strony psychologicznej i historycznej48. Wydaje si, e autor wskazuje tutaj, e prawda
o Wcieleniu odsania gbi prawdy o czowieku. Dziki temu w Chrystusie
staje si moliwa tosamo czowieka z Bogiem a take z ludmi.

Por. J. Ratzinger, Pielgrzymujca wsplnota wiary. Koci jako komunia, Krakw 2003,
s. 50n.

Por. idem, Obrazy nadziei. Wdrwki przez rok kocielny, Pozna 1998, s. 47-49.

45

46

Idem, Suy prawdzie..., s. 103.

47

48

Idem, Tosamo z Kocioem, Collegium Polonorum 1995/1996 nr 13, s. 99.

41

42

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

Patrzc na posta Jezusa z Nazaretu Ratzinger odwouje si do cenionego

przez siebie Romano Guardiniego49. Przypomina znane sformuowanie swojego
nauczyciela: Jezus stoi ponad naszymi psychologiami...50. Krytycznie ocenia
liberalne spojrzenia na wydarzenie chrztu Jezusa, ktre interpretuj je jako
odkrycie szczeglnej relacji do Boga i religijnego posannictwa. Mimo pozorw erudycji takie opracowania nie opieraj si na tekstach Pisma witego.
W Pimie witym Chrystus ukazuje si nam jako umiowany Syn, a nie tylko
genialny czowiek. I wanie dlatego jest nam tak bardzo bliski, a nie nieskoczenie odlegy jako jednostka z minionej epoki51. W dyskusji ze spojrzeniem
liberalnym odwouje si autor nie tylko do zasadniczej kwestii autentycznej
interpretacji tekstw, ale take do kwestii znaczenia Chrystusa dla naszego
ycia, powoujc si na myl w. Augustyna.
Chrzecijaskie odkupienie z wiary prbuje si dzi zastpi odkupieniem na
drodze polityczno-ekonomiczno-socjalnej i na drodze psychologicznej. Ludzie
szukaj laickich spowiednikw, ktrzy maj doprowadzi do adu rozbite i puste ludzkie ycie. Ale duszy ludzkiej nie mona zoy jak zegarka. Nie mona
jej uleczy pomijajc punkt odniesienia. Bg stanowi punkt konstrukcyjny
ludzkiej egzystencji. Jeli wi z nim si rozpada, wtedy wszystko inne rwnie
si rozpada52.
Bardzo krytycznie ocenia Ratzinger mod w yciu konsekrowanym, szczeglnie wrd kobiet, na psychologi i psychoanaliz. W jednej z katolickich bibliotek w Ameryce Poudniowej autor zauway zastpienie traktatw religijnych
podrcznikami psychoanalizy. W ten sposb teologia ustpia miejsca bardzo
powierzchownej psychologii. Z wielkim zaufaniem powierzano si przypadkowym specjalistom. Prowadzio to do utraty tosamoci i osabienia motywacji
prowadzenia ycia zakonnego. Psychologowie mog co najwyej powiedzie,
jak funkcjonuj siy duchowe. Nie mog jednak powiedzie, dlaczego i w jakim celu. Ju w. Augustyn przypomina o koniecznoci odniesienia duszy do
Boga. Duchowo nie moe pracowa w prni, bez ukierunkowania53. Autor
krytykuje nie psychologi jako tak, ale rezygnowanie z zasadniczego dla chrzecijanina odniesienia do Chrystusa. Bez tego odniesienia ycie chrzecijanina
a tym bardziej osoby konsekrowanej traci sens.

49

50

Por. R. Guardini, Das Wesen des Christentums. Die menschliche Wirklichkeit des Herrn.
Beitrge zu einer Psychologie Jesu, Mainz Paderborn 1991.

J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu..., s. 34.

Por. ibidem, s. 34.

Por. J. Ratzinger, Suy prawdzie..., s. 83.

Por. idem, Raport o stanie wiary, Marki 2005, s. 88n.

51

52

53

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

Osoba Jezusa Chrystusa przekracza moliwoci badawcze psychologii. Prawda

o przyjciu ludzkiej natury przez Syna Boego pozwala gbiej wej w tajemnic
czowieka. Odsania nowe perspektywy take przed psychologi. Wskazuje na
moliwoci czowieka, ktrych nie by on nawet wiadomy. Odchodzenie od
Chrystusa oznacza wielkie zuboenie ludzkiego ycia.

Pokusa redukcjonizmu
Rozwaajc kwesti liturgii niedzielnej bez kapana, Ratzinger zwraca uwag
na priorytet sakramentu przed jakimkolwiek psychologizmem. Na terenach misyjnych, w diasporze, podczas przeladowania wystpuj sytuacje niemonoci
uczestnictwa w niedzielnej Eucharystii. W obecnych czasach spadek powoa
kapaskich powoduje trudnoci take w krajach od dawna chrzecijaskich.
Wystpuje pokusa stawiania na pierwszym miejscu dowiadczenia wzajemnej
bliskoci i std organizowania witecznego zgromadzenia bez kapana w swoim
kociele. Trzeba odrni t sytuacj od rzeczywistej koniecznoci sprawowania
liturgii bez kapana, gdy ludzie nie zamykajc si w tym, co tylko ludzkie usiuj
zaczerpn choby czstk z rzeczywistoci Dnia Paskiego. Teoria, wedug
ktrej mona w zasadzie sprawowa liturgi tylko w znanej sobie wsplnocie
i ze znanym kapanem jest bdna i wskazujca na podporzdkowanie kryteriw teologicznych socjologicznym i psychologicznym54. Rozwaajc myl
Durkheima55 Ratzinger stwierdza, e tylko wtedy, gdy sakrament zachowuje
sw bezwarunkowo i absolutny priorytet przed wszelkimi celami spoecznymi oraz przed wszelkimi intencjami duchowo budujcymi, tworzy take
spoeczno i buduje czowieka56. Pozytywny wpyw sakramentu na ycie
psychiczne i spoeczne czowieka jest moliwy wtedy, gdy czowiek otwiera si
na rzeczywisto przychodzc z gry i zachowuje hierarchi wanoci.
Autor dostrzega pokus uwspczenienia chrzecijastwa poprzez przeksztacenie go w polityczny moralizm lub psychoterapi. Ten drugi projekt
pragnie przedstawi religi jako miejsce osigania moliwie caociowego
dobrego samopoczucia. Zapomina si o rdach, o wierze, a prbuje realizowa wasne projekty, ktre nie s w stanie ustanowi wsplnoty z Bogiem ani
trwaej wizi midzy ludmi57.

54

Por. J. Ratzinger, Znaczenie Dnia Paskiego, Communio 1995 nr 3, s. 54- 58.

mile Durkheim (1917) francuski socjolog, filozof, etnolog. Ratzinger powouje si tutaj
na myl Durkheima redukujc religi i kult do oglnej formy stabilizacji spoecznej, ktra
jednak przestaje funkcjonowa z chwil uwiadomienia sobie takiego jej charakteru.

55

56
57

Ibidem, s. 56.

Por. Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Seewaldem, wiato wiata. Papie, Koci
i znaki czasu, Krakw 2011, s. 149.

43

44

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

Przed kapanem pojawia si pokusa stawania si pracownikiem socjalnym,

ktry doradza ludziom na podstawie osobistego dowiadczenia i wiedzy psychologicznej czy socjologicznej. Warto na nowo odkry warto posugi kapaskiej, ktra jest czym o wiele wikszym. Jest ofiarowaniem czowiekowi
tego, co moe da Pan58.
Ratzinger krytycznie odnosi si do prac Eugena Drewermanna, czoowego
przedstawiciela egzegezy opartej na psychologii gbi. Tym niemniej przyznaje
w pewnej mierze suszno twierdzeniom Junga i Drewermanna o religiach
jako systemach psychoterapeutycznych. Religia rzeczywicie zawiera w sobie
lecznicze siy. Daje odpowied na ludzkie potrzeby i lki. Nie mona jej jednak
redukowa do leczniczego dziaania. Jest ona czym wicej. Jej istot stanowi
odniesienie czowieka ku tej nieznanej rzeczywistoci, ktr wiara nazywa
Bogiem59. Ratzinger uznaje suszno krytyki Drewermanna wobec egzegezy
historyczno-krytycznej jako jedynej metody badawczej. Egzegeza ta nie mwi
o chwili obecnej, o mnie, ale o dniu wczorajszym, o innych. Nie przenosi Biblii
w moje obecne ycie. Nie ukazuje Chrystusa dzisiejszego, ale z wczoraj60. Oczywicie ocena Ratzingera interpretacji Pisma witego przy pomocy psychologii
gbi jest zdecydowanie krytyczna. Autor widzi tutaj prb sprowadzenia Biblii
do mitycznych archetypw wskazujcych czowiekowi drog do uzdrawiajcego
schodzenia w gbokie pokady duszy. Przyjmowanie takich prb interpretacji
jest znakiem powanego kryzysu wspczesnej teologii61.
Ratzinger podkrela specyfik teologii. Rni si ona od innych nauk humanistycznych. Posiada pewno, ktra nie jest pewnoci hipotezy, o ktr mona
si spiera, ale pewno, na ktrej mona oprze swoje ycie. Jest to moliwe
dziki zwizkowi teologii z Kocioem, dziki istnieniu Urzdu Nauczycielskiego62. Zwraca uwag na wyjtkowo teologii, jej specyfik, a rwnoczenie
na pewn pokus redukowania teologii do historii, psychologii, socjologii czy
filozofii chrzecijastwa. Bardzo wyranie krytykuje naiwn wiar w nauk
w teologii posoborowej.
Ta wiara traktuje nauki humanistyczne jak now ewangeli i nie chce widzie granic, poza ktre te nauki nie sigaj, ani trudnoci, ktre ze sob nios. Psychologia,

58

59

Por. J. Ratzinger, Zeitfragen und christlicher Glaube. Acht Predigten aus der Mnchener
Jahren, Wrzburg 1982, s. 84n.

Por. Sl ziemi. Chrzecijastwo i Koci katolicki na przeomie tysicleci. Z kardynaem

Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, Krakw 2005, s. 18.

60

Por. J. Ratzinger, Wiara prawda tolerancja. Chrzecijastwo a religie wiata, Kielce

2005, s. 108.

Por. idem, Sowo Boga. Pismo Tradycja Urzd, Krakw 2008, s. 93, 140. Por. G. Lohfink,
R. Pesch, Tiefenpsychologie und keine Exegese, Stuttgart 1987.

Por. J. Ratzinger, Prawda w teologii, Krakw 2005, s. 50n.

61

62

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

socjologia i marksistowska interpretacja historii zostay uznane za naukowo pewne,
a zatem za niekwestionowane instancje myli chrzecijaskiej63.

Wedug Ratzingera, zadaniem czasopisma Communio jest ukazywanie Kocioa we waciwym tego sowa znaczeniu, Kocioa z wysoka. Ta perspektywa
znika z pola widzenia w myleniu czysto socjologicznym i psychologicznym.
Communio powinno przede wszystkim pogbia goszenie tajemnicy Boga.
Musi take rozwija antropologi. Uczyni Sowo Boe odpowiedzi dan
czowiekowi64. Szacunek dla psychologii nie moe oznacza bezkrytycznego
podejcia do jej wynikw i metod.
Rozwaajc dowiadczenie Boga autor zwraca uwag, e to dowiadczenie
powinno nas kierowa ku samemu Bogu, ktry jest zawsze wikszy. Gdy zatrzymujemy si na samym dowiadczeniu, obracamy si w krgu naszej wasnej
psychologii65.
We wspczesnym wiecie Koci staje wobec pokusy redukcjonizmu. Dotyczy moe ona zarwno liturgii czy dziaalnoci duszpasterskiej jak egzegezy
czy teologii. Mog utraci one swoj tosamo.

Podsumowanie
Ratzinger w szczeglny sposb zna i ceni w. Augustyna, tego z Ojcw Kocioa, ktry szczeglnie bada wntrze czowieka, wiat jego przey. Wsppracuje
i korzysta z refleksji Alberta Grresa wybitnego niemieckiego psychologa XX
wieku. Powouje si na prace C. G. Junga. Bronic prawdy o stworzeniu broni
znaczenia sfery ludzkiej psychiki. Wskazujc na rzeczywisto ludzkiego grzechu
i poczucia winy odwouje si take do bada psychologw. Podkrela uzdrawiajc moc wiary, modlitwy i sakramentw witych. Wyraa trosk o czowieka
chorego psychicznie, ktry jest uprzywilejowanym dzieckiem Stwrcy. Zachca
do ekologii psychicznej. Podkrela specyfik teologii, ktrej nie mona zredukowa do nauk humanistycznych. Sakrament moe pozytywnie wpywa na
ycie psychiczne czowieka tylko wtedy, gdy zachowuje swj priorytet. Przede
wszystkim jednak autor podkrela prawd o Chrystusie przynoszcym zbawienie
czowiekowi. Zbawienia nie da si osign na drodze psychologicznej pomijajc
Boga, ktry jest punktem konstrukcyjnym ludzkiej egzystencji.
Sowa klucze: teologia, psychologia, antropologia, J. Ratzinger, Benedykt XVI.
63

J. Ratzinger, Raport o stanie wiary, Marki 2005, s. 158.

Por. idem, Communio program, Communio 1992 nr 5, s. 13n.

Por. idem, Dowiadczenie a wiara, Communio 1981, nr 4, s. 19.

64
65

45

46

CZOWIEK ISTOTA (PO)ZNANA

Bibliografia:
1. Benedykt XVI, Katechezy o Ojcach Kocioa, Krakw 2008.
2. Benedykt XVI, Adhortacja Africae munus.
3. Benedykt XVI, Spe salvi.
4. Benedykt XVI w rozmowie z Peterem Seewaldem, wiato wiata. Papie, Koci
i znaki czasu, Krakw 2011.
5. Bg i wiat. Wiara i ycie w dzisiejszych czasach. Z kardynaem Josephem Ratzingerem
rozmawia Peter Seewald, Krakw 2001
6. Cyprian z Kartaginy, De dominica oratione, w: Thasci Caecilli Cypriani Opera omnia,
CSEL III 1.
7. Grres A., Glaubensgewiheit in einer pluralistischen Welt, IKZ 12 (1983).
8. Grres A., Uwagi psychologiczne na temat grzechu pierworodnego i jego skutkw,
w: C. Schnborn, A. Grres, R. Spaemann, Grzech pierworodny w nauczaniu
Kocioa. Gos psychologa, filozofa, teologa, Pozna 1997.
9. Guardini R., Das Wesen des Christentums. Die menschliche Wirklichkeit des Herrn.
Beitrge zu einer Psychologie Jesu, Mainz Paderborn 1991.
10. Jung C. G., Die Beziehungen der Psychotherapie zur Seelsorge, Zrich 1948.
11. Lohfink G., Pesch R., Tiefenpsychologie und keine Exegese, Stuttgart 1987.
12. Maier H., Getto emancypacji przeczytane ponownie, w: J. Ratzinger, H. Maier,
Demokracja w Kociele. Moliwoci i ograniczenia, Krakw 2004.
13. Ojciec wity Benedykt XVI w Fatimie 12-13 maja 2010. Akt zawierzenia, modlitwy,
homilie, przemwienia, Krakw 2010.
14. Ratzinger J., Brcke der Einheit und Vershnung. Pfingstpredigt beim Gottesdienst zum
Sudetendeutschen Tag in Mnchen am 3.6.1979, Mnchen 1979.
15. Ratzinger J., Communio program, Communio 1992 nr 5.
16. Ratzinger J., Dogma und Verkndigung, Mnchen Freiburg/Br. 1973.
17. Ratzinger J., Dowiadczenie a wiara, Communio 1981, nr 4.
18. Ratzinger J., Europa Benedykta w kryzysie kultur, Czstochowa 2005.
19. Ratzinger J., Formalne zasady chrzecijastwa. Szkice do teologii fundamentalnej,
Pozna 2009.
20. Ratzinger J., Gosiciele i sudzy Waszej radoci. Teologia i duchowo sakramentu
wice, Opera omnia t. XII, Lublin 2012.
21. Ratzinger J., Gottes Projekt. Nachdenken ber Schpfung und Kirche, Regensburg
2009.
22. Ratzinger J., Moje ycie. Wspomnienia z lat 1927-1977, Czstochowa 1998.
23. Ratzinger J., Na pocztku Bg stworzy...Cztery kazania o stworzeniu i upadku.
Konsekwencje wiary w stworzenie, Krakw 2006.
24. Ratzinger J., Obrazy nadziei. Wdrwki przez rok kocielny, Pozna 1998.
25. Ratzinger J., Pielgrzymujca wsplnota wiary. Koci jako komunia, Krakw 2003.
26. Ratzinger J., Prawda i sumienie, Ethos 4(1991) nr 3/4
27. Ratzinger J., Prawda w teologii, Krakw 2005.
28. Ratzinger J., Przekaz wiary i rda wiary, Wi 1984 nr 2/3.
29. Ratzinger J., Raport o stanie wiary, Marki 2005.
30. Ratzinger J., Sowo Boga. Pismo Tradycja Urzd, Krakw 2008.
31. Ratzinger J., Suy prawdzie. Myli na kady dzie, Wrocaw 2001.

ks. G. Bachanek, Psychologia a teologia. Miejsca spotkania w antropologicznej refleksji...

32. Ratzinger J., wito wiary. O teologii mszy witej, Krakw 2006.
33. Ratzinger J., Tosamo z Kocioem, Collegium Polonorum 1995/1996 nr 13.
34. Ratzinger J., Wiara prawda tolerancja. Chrzecijastwo a religie wiata, Kielce
2005.
35. Ratzinger J., W drodze do Jezusa Chrystusa, Krakw 2004.
36. Ratzinger J., Zeitfragen und christlicher Glaube. Acht Predigten aus der Mnchener
Jahren, Wrzburg 1982.
37. Ratzinger J., Znaczenie Dnia Paskiego, Communio 1995 nr 3.
38. Ratzinger J. / Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, cz. 1, Od Chrztu w Jordanie do
Przemienienia, Krakw 2007.
39. Ryn Z. J., Na obraz i podobiestwo Boe czy zawsze?, LOsservatore Romano
1997 nr 3.
40. Sl ziemi. Chrzecijastwo i Koci katolicki na przeomie tysicleci. Z kardynaem
Josephem Ratzingerem rozmawia Peter Seewald, Krakw 2005.
41. Szymik J., Theologia Benedicta, t. II, Katowice 2012.

47