Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantw UJ

Nauki Humanistyczne, Nr specjalny 3 (2/2011)

Kierunki badawcze w filozofii II

ANNA JAKSENDER
(UNIWERSYTET JAGIELLOSKI)

AKT ESTETYCZNY W UJCIU

JACQUESA LACANA I JULII KRISTEVEJ

Jacques Lacan wyznaczy podmiotowo na podstawie krytyki filozofii

transcendentalnej Immanuela Kanta. W obrbie teje interpretacji umieci rnic pciow. Pokaemy, e podmiot kantowski spenia kryteria podmiotu melancholicznego: idea temperamentu melancholicznego dla filozofa i podmiotu
etycznego mona odnale we wczesnym eseju Kanta z 1764 roku.
Typologia Lacana, ktr przejmuje Julia Kristeva, uznaje trzy porzdki
rzeczywistoci: Symboliczne, Wyobraeniowe oraz Realne. aden symbol nie przystaje do Realnego, ktre pozostaje cigoci il ny a pas dabsence dans le rel1.
Realne jest tym, co nigdy nie poddaje si symbolizacji2. Podczas gdy symbol,
jzyk, tzw. Kultura, wyznaczone s przez alteracj obecnoci i nieobecnoci,
Realne jest czyst obecnoci. Owa naprzemienno obecnoci i nieobecnoci
w porzdku symbolicznym wskazuje, i zawsze jest on naznaczony brakiem.
Symboliczne jest pewn zoonoci elementw zrnicowanych, natomiast
Realne samo w sobie pozostaje niezrnicowane, jest cigoci pozbawion
jakiejkolwiek rysy, pknicia, szczeliny czy wyrwy: Le rel est absolument sans
fissure3. Ciao kobiece jest dobrym przykadem, by pokaza, jak owe porzdki
ksztatuj tak pe, jak i podmiotowo oraz jak sytuuj cielesno.
Ciaem, ktre jest w porzdku Realnym par excellence, jest ciao matki,
tzw. rzecz macierzyska (Lacan tworzy w samej nazwie analogi do rzeczy
Kantowskiej). Rzecz macierzyska wyznacza pragnienie podmiotu, jakkolwiek
1

J. Lacan, Le moi dans la thorie de Freud et dans la technique de psychanalyse, Le Sminaire II, Paris 1978, s. 359.
2
Idem, crits, t. I, Paris 1966, s. 388.
3
Idem, Le moi dans..., ed. cit., s. 122.

71

Anna Jaksender
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

pragnienie to nigdy nie moe zosta zrealizowane, a rozkosz wyznaczona jest

wanie przez t niemoliwo. Taka jest psychoanalityczna interpretacja Kantowskiego noumenu i pragnienia metafizycznej prawdy.
Przeprowadzona przez Lacana interpretacja podmiotowoci zachodniej na
podstawie filozofii transcendentalnej sytuuje z kolei podmiot jako mski i jak
postaram si wykaza melancholiczny. W konsekwencji w teorii Lacanowskiej kobieta zostaje wykluczona z kultury, z porzdku symbolicznego jako
pewien noumen bd funkcjonuje jako mski fantazmat. Ciao Wyobraeniowe
to par excellence ciao kobiety widzianej, ogldanej a wic funkcjonujcej
jak Kantowski fenomen.
Jak gosi synny slogan Lacana: La famme nexiste pas. Znaczy to, e kobieta nie istnieje samoistnie w kulturze i zawsze jest postrzegana jako pewien
fantazmat, tj. nigdy nie jest w peni podmiotowoci i poniekd pozostaje zamknita w sferze macierzyskiej Rzeczy, noumenu. W seminarium Encore czytamy, e kobieta jest symptomem mczyzny. Gdy to, co kobiece nie poddaje si
sublimacji, tj. gdy nie wpisuje si w mski fantazmat, kobieta zamienia si w Realne i zostaje wykluczona z Symbolicznego.
W Wyobraonym, trzecim porzdku ontologicznym, Lacan widzi rdo
wszelkiego rodzaju iluzji (z tym e iluzyjny, tak jak i fantazmatyczny, jest dla
Lacana kady akt kulturowy): iluzji tosamego ja, ogarnicia totalnoci, tworzenia syntezy, wiary w dualnoci takie jak zewntrzne/wewntrzne, przedmiot/
podmiot, realne/nierealne, wyrniania podobiestw i tworzenia asocjacji. Jednake Wyobraeniowe nie jest samowystarczalne i opiera si w duej mierze
na konstytucji Symbolicznego wszystkie manifestacje Wyobraonego s tumaczone i okrelane poprzez Symboliczne.
Psychoanaliza nie zatrzymuje si jedynie na poziomie Wyobraonego,
lecz zapytuje o Symboliczne, ktre mona okreli jako porzdek jzyka konstytuujcego podmiotowo, ale co trzeba dookreli podmiotowo msk.
Pokaemy, e paradoksalnie Lacan rozpocz przekraczanie transcendentalizmu od powtrzenia zasady fundujcej Kantowski transcendentalizm, czyli
wprowadzi w miejsce podmiotowoci kobiecej dialektyk ontologicznego rozrnienia na fenomeny i rzecz sam w sobie, tworzc jej terminologiczny synonim w swojej teorii psychoanalitycznej, tzw. rzecz macierzysk. Pokaemy,
e przeprowadzona przez Lacana psychoanalityczna krytyka transcendentalizmu
nie moga uwolni si od krytykowanej filozofii jako swoistego punktu odniesienia, budujc na niej psychoanalityczny model podmiotowoci.
Pierwszym pojciem, ktre pod tym ktem przeanalizujemy, jest pojcie
rozkoszy. Rozkosz, jouissance podmiotu, jest motorem jego dziaania, wynikiem procesu sublimacji i wyparcia pragnienia. Jak zauwaa Lacan, dominujca w dynamice podmiotu jest przede wszystkim rozkosz negatywna, czyli bl
czy cierpienie. Rozkosz nie jest rozumiana przez Lacana jako pewna niezaporedniczona przyjemno, ale jako jej zaprzeczenie zwizane z nieuniknion
sublimacj pragnienia.
72

Akt estetyczny w ujciu Jacquesa Lacana i Julii Kristevej

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Rozkosz podmiotu w psychoanalizie Lacanowskiej jest wyznaczona przez

zakaz i prawo. Takie rozumienie rozkoszy wynis Lacan wanie z interpretacji
Kantowskiej podmiotowoci jako kluczowej dla rozumienia zachodniej kultury.
Przeanalizujmy teraz estetyk Kantowsk. Podmiot Kantowski tworzy
we wadzy sdzenia celowy wiat projektu, wiat estetyczny, ktry zawiera
w sobie specyficzn rozkosz, jouissance wobec tego, co formalne w przedmiocie, a dokadniej wobec tego, co jest na narzucone przez podmiot. Rozkosz
u Kanta opiera si przede wszystkim na nakazie bezinteresownoci sdu, ktry
jest zakazem dowiadczenia realnego istnienia rzeczy. Owa bezinteresowno
aktw Kantowskiego podmiotu estetycznego ukrywa gboki interes rozumu.
Jak stwierdza Jean Luc Nancy: nie ma czystego sdu smaku i zawsze bezinteresowno jest w jaki sposb zainteresowana gbok jouissance wyobrani4.
Jak czytamy w Krytyce wadzy sdzenia, czucie, a zatem materialne, cielesne afekty, w ktrych mona by doszukiwa si cielesnej przyjemnoci, s cile przeciwstawione rozkoszy, ktra ujawnia si w momencie, gdy przedmiot
ukazuje si wyobrani w celowoci swej formy.
Kant twierdzi, e uczucie rozkoszy jest subiektywne, nie okrela niczego
w przedmiocie, lecz podmiot odczuwa w nim sam siebie5. A zatem rozkosz
u Kanta pozostaje zamknita w obrbie samego podmiotu estetycznego, jest
oderwana od rzeczywistego obiektu. Jak powiedzielibymy w kategoriach wspczesnej psychoanalizy, taki podmiot estetyczny jest pozbawiony jakiejkolwiek
mediacji ze wiatem, faktycznie przywiera do Rzeczy, ktra zostaa zamknita
we wntrzu podmiotowoci przez prac melancholii jest to preedypalna rozkosz narcystyczna.
Co wicej, formalno estetyki Kanta mona odwrci w nakaz: odczuwaj
rozkosz bez ogranicze, rozkosz tak, jak rozumie j sam Kant jako autoprezentacj tworw swobodnej gry wyobrani, zamknit w podmiocie przegldajcym si w swych wytworach. Takie jest Realne kantowskiego pragnienia.
Sam Kant pisze o melancholii w eseju Obserwacje nad odczuciami pikna
i wzniosoci. Porwnuje w nim cztery temperamenty, wyrnione ju przez
staroytnych, z tym e na samym pocztku zaznacza, i temperament flegmatyczny nie posiada wystarczajcej wraliwoci, aby odnie si do pikna
i wzniosoci, jak i do jakiejkolwiek postawy etycznej. Co ciekawe, przypisuje
go Holendrom, okrelajc ten nard jako rodzaj flegmatycznych Niemcw6.
Natomiast gbokie poczucie pikna i godnoci natury ludzkiej, do ktrej to
zasady odwouj si wszelkie dziaania, charakteryzuje wedle Kanta melancholika. Ta powana natura obdarzona jest autentyczn cnot, opierajc si na za4

J.L. Nancy, Wstp, [w:] Du Sublime, sous la direction de J.L. Nancy, P. Lacoue-Labarthe,
Paris 1988, s. 49.
5
Ibidem, s. 62.
6
I. Kant, Observations sur le senstiment du Beau et du Sublime, trans. R. Kempf, Paris 1969,
s. 29.

73

Anna Jaksender
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

sadach7. Melancholik ponadto jest obdarzony przede wszystkim poczuciem

wzniosoci. Jest take wraliwy na pikno, jednake nie oczarowuje go ono,
tylko porusza. Od wesooci woli zadowolenie, jest stay i podporzdkowuje
swoje ycie zasadom, a jego szlachetne serce oddycha wolnoci8.
Kobieta nie jest wedle Kanta po pierwsze moliwym podmiotem melancholicznym, a po drugie w ogle nie nosi znamion podmiotu etycznego czy estetycznego, gdy jak czytamy w przywoanym eseju, jest poniekd zaprzeczeniem cech melancholika. Kilka przykadw:
Kobiety unikaj za nie dlatego, i jest niesprawiedliwe, ale dlatego, e jest brzydkie9.
Kobieta nie powinna troszczy si o posiadanie jakiej specjalnej wiedzy, powinna by agodna, nie zajmowa si sprawami wanymi... Jest pikna, uwodzi i to
wystarczy10.
Taka jest natura kobiety i jakkolwiek pojawiaj si wyjtki, amazonki, pedantki,
to jednak zawsze natura zmusza nas do przywrcenia pierwotnego porzdku11.

Kobieta jest rwnie analizowana przez Kanta z punktu widzenia swojej

cielesnoci, jako przedmiot estetyczny naznaczony piknem, wyznaczony przez
celowo natury: Mwic np.: to jest pikna kobieta, nie ma si w takim wypadku faktycznie na myli nic innego, jak tylko to, e przyroda w pikny sposb
przedstawia w jej postaci cele [do ktrych zmierza] w budowie ciaa kobiecego12. Ciao kobiece jest ujte jako element przyrody, pikno kobiety jest piknem przyrody, tj. pewnej rzeczy.
U Kanta widzimy zatem opis kobiety jako fantazmatu, w ktrym odbija si
i przeglda melancholiczny podmiot mski: pikny objet petit a bd symptom.
Kobieta rozumiana w swej celowoci jako potencjalna rzecz macierzyska
zostaje zatem wykluczona przez Kanta z pracy melancholii.
Jak ju zostao powiedziane, Kantowski noumen Lacan tumaczy jako
obiekt incestu. Tak krytyczn hermeneutyk obiektw transcendentalnych
przekada na ca histori filozofii, odnajdujc jej lady w Platoskiej Idei
Dobra.
W seminarium pt. Lthique de la psychanalyse Lacan wprowadza Rzecz
(La Chose), odnoszc si do Freudowskiej das Ding. Ukazuje, i idea najwyszego Dobra u Platona to nic innego jak wanie Rzecz, a dokadnie jej wzniose
7

Ibidem, s. 29.
Ibidem, s. 30 i n.
9
Ibidem, s. 40.
10
Ibidem, s. 49.
11
Ibidem.
12
I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, tum. J. Gaecki, Warszawa 2004, s. 238.
8

74

Akt estetyczny w ujciu Jacquesa Lacana i Julii Kristevej

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

oblicze. Jak czytamy w tym seminarium: das Ding, ktre jest matk, obiekt
incestu, jest zakazanym dobrem i nie ma innego dobra. Taki jest fundament,
odwrcony u Freuda, wszelkiego prawa moralnego13.
Zakaz incestu czyni Lacan za Lvi-Straussem podstawowym zakazem fundujcym porzdek kultury porzdek Symboliczny. Pragnienie, w tym pragnienie matki, to zatem druga strona wszelkiego prawa, wszelkiej etyki i prawa moralnego.
Pokaemy, jak Julia Kristeva sformuowaa w obrbie psychoanalitycznej
teorii akt estetyczny. Akt ten jest sublimacj macierzyskiej rzeczy, owego
mrocznego preedypalnego kontynentu. Jak powie Kristeva, to w akcie estetycznym rdowa Rzecz, ktra zostaa zakazana i wykluczona, zostaje przetumaczona na wzniosy obiekt zachodniej metafizyki, ktra wszystko podporzdkuje adequatio rei et intellectus.
Kristeva uwiadamia nam istotn w metafizyce obecnoci obsesj obiektu
rdowego, obiektu do przetumaczenia. W ksice Czarne soce. Depresja
i melancholia czytamy: Metafizyka wraz z jej obsesj przekadalnoci to dyskurs blu wysowionego i agodzonego przez samo nazwanie. (...) Czowiek
Zachodu (...) jest przekonany, e umie przetumaczy swoj matk, wierzy
w to z pewnoci, ale przeoy j to znaczy zdradzi, przemieci, uwolni si
od niej. Melancholik ten triumfuje nad smutkiem oddzielenia od obiektu kochanego dziki nieprawdopodobnemu wysikowi zapanowania nad znakami w taki
sposb, e odpowiadaj one rdowym, nienazywalnym, traumatycznym przeyciom14.
Jak widzimy, podmiot zachodni to dla Kristevej podmiot melancholiczny,
co koresponduje z przedstawion analiz podmiotu Kantowskiego. Melancholik
to od czasw Freuda przede wszystkim podmiot mski, Lacan nie zajmowa si
melancholi, natomiast Kristeva dostrzega j jako wyznacznik zachodniej podmiotowoci i w jej obrbie rozumie akt estetyczny. Kristeva przypisuje rwnie
melancholi kobiecie (tym samym wzmacniajc jej moliwo zaistnienia jako
twrczej podmiotowoci i udziau w akcie estetycznym), a czyni to poprzez
okrelenie obiektu incestu dla crki nie jako ojca, ale rwnie jako ciaa matki.
Takie ograniczenia Kristeva bdzie si staraa przezwyciy, opisujc
rwnie semiotyczn warstw jzyka obecn w akcie estetycznym, twrcz
i dywersyjn wobec zastanego jzyka symbolicznego, a wywodzc si z echolalii i metonimii z okresu preedypalnej diady matki i dziecka.
Akt estetyczny formuuje Kristeva rwnie w kontekcie tego, co wstrtne. Jak czytamy w Potdze obrzydzenia: Rne odmiany oczyszczania tego,
co wstrtne rne postacie katharsis tworz histori religii i kocz si
na sztuce, tej katharsis par excellence, poniej religii i poza religi. Dowiad13

J. Lacan, Lthique..., ed. cit., s. 85.

J. Kristeva, Czarne soce. Depresja i melancholia, tum. M.P. Markowski, R. Ryziski,
Krakw 2007, s. 72.
14

75

Anna Jaksender
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

czenie artystyczne zakorzenia si w tym, co wstrtne, a dziki temu wypowiada

je i oczyszcza15.
Akt estetyczny to zatem oczyszczanie tego, co wstrtne, a wstrtne w zachodniej kulturze od czasw Platona jest wanie to, co macierzyskie/cielesne/
materialne/miertelne.
Od czasw Kanta i Burkea , a co powtrzy Schopenhauer i romantycy,
wstrt by wykluczony z pola estetycznego dowiadczenia, w tym zwaszcza
z dowiadczenia sztuki. Mona nawet stwierdzi, i to wykluczenie uczucia
wstrtu byo warunkiem wyznaczajcym pole tego, co estetyczne, tj. wyznaczone przez kategorie pikna bd wzniosoci.
Reasumujc, tak sformuowany przez Kristev akt estetyczny otwiera estetyk na jej nieuwiadomione dotychczas fundamenty, czyli wyparte dowiadczenie tego, co cielesne, wstrtne, materialne i kobiece. Wyznaczajcy wyparcie
proces sublimacji tworzy od zawsze granice i tosamo kultury. Analogicznie
sublimacja tworzya granice i tosamo podmiotu, ktry formuowa si wok
jednego silnego, wzniosego obiektu, powizanego ze sfer sacrum oraz ze sfer
sztuki, nauki czy ideologii danej spoecznoci.
Wspczesna kultura masowa opiera si na zupenie innej dynamice podmiotu, zwizanej z procesami poniekd wtrnymi, dotyczcymi desublimacji
zastanych ju struktur i instytucji kultury. We wspczesnej sztuce nieustannie
mamy do czynienia z sytuacj znoszenia i podwaania zastanego jej pojmowania jako wzniosego obiektu, przekraczania granic sztuki, jak i granic samych instytucji sztuki i waciwie na tym opiera si wspczesna gra sztuki.
Prowadzi to do sytuacji, w ktrej dzieo jest oceniane pod wzgldem jego mocy
desublimacji, dekonstrukcji zastanych sfer tabu czy po prostu form kulturowych.
Desublimacja to zatem proces przemienionej sublimacji, ktra nie kry
ju wok jednego silnego obiektu pragnienia, tworzc z niego obiekt wzniosy
i idealny, ale mnoy si i pleni wok wielu rnorodnych, wymiennych, zastpowalnych obiektw maych obiektw rozkoszy czy nawet po prostu ich przedstawie. Desublimacja gubi si rwnie w autoironicznej grze, gdy nie jest
prost negacj sublimacji.
Jak w takim kontekcie sformuowa akt estetyczny? Jeeli akt ten jako
sublimacj rzeczy zastpia wanie owa swoista desublimacja, to rwnolegle
kobieta we wspczesnej kulturze wkracza w przestrze spoeczn. Jak powie
Derrida, kobieta wkraczajc w przestrze symboliczn, przestaje by zakadniczk transcendencji, przestaje by wypart rzecz sam w sobie. Tym samym
zanika w spoeczestwie mistycyzm, a tosamo przestaje by wyznaczona
przez religi i ideologi. Natomiast w sztuce i w estetyce cielesno, kobieco,
Inno przestaj ju by momentem niewiadomym i przedwstpnym aktu estetycznego, ale staj si momentem wiadomego dowiadczenia sztuki i jej elementem konstytutywnym.
15

J. Kristeva, Potga obrzydzenia, tum. M. Falski, Krakw 2009, s. 21 i n.

76

Akt estetyczny w ujciu Jacquesa Lacana i Julii Kristevej

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ABSTRACT
Jacques Lacan developed his theory of the subject on the basis of the interpretation of transcendental philosophy by Immanuel Kant. Within the framework of this interpretation he placed gender and sexual difference: the subject is thought to be male, while woman remains
an outsider excluded from the culture. Woman functions as a mens phantasm or as a noumenon. I prove that Lacan started to move beoyond Kantian transcendentalism by repeating
the thesis fundamental to this philosophy. That is to say, in the place of female subject Lacan
introduced the dialectic of the ontological difference between phenomena and noumena,
by creating the terminological synonym of Ding an sich: La Chose maternelle and its sublime
delusive side, objet petit a. Next, I present the melancholic constitution of the Western subject
through the analysis of Kants philosophy. I also point out the work of melancholy in the formulation of an aesthetic act by Julia Kristeva. Finally, I examine the cultural shifts that are
depicted in Kristevas theory and confront her cultural model with the contemporary situation
of women and the postmodern changes in art and culture.

BIBLIOGRAFIA
1. Kant I., Krytyka wadzy sdzenia, tum. J. Gaecki, Warszawa 2004.
2. Kant I., Observations sur le senstiment du Beau et du Sublime, trans. R. Kempf, Paris
1969.
3. Kristeva J., Czarne soce. Depresja i melancholia, tum. M.P. Markowski, R. Ryziski,
Krakw 2007.
4. Kristeva J., Potga obrzydzenia, tum. M. Falski, Krakw 2009.
5. Lacan J., crits, t. I, Paris 1966.
6. Lacan J., Le moi dans la thorie de Freud et dans la technique de psychanalyse, Le Sminaire II, Paris 1978.
7. Nancy J.L., Wstp, [w:] Du Sublime, sous la direction de J.L. Nancy, P. Lacoue-Labarthe,
Paris 1988.

77