Te o d y c e a d i a b a

Tomasz Rowiski

Lizbona
Cho od trzsienia ziemi wLizbonie wroku 1755 mino ponad 250 lat, wydarzenie to wci znajduje si wsamym centrum antychrzecijaskiej argumentacji. Nadal jest ono jednym
zzasadniczych ibolesnych dowodw przeciw wiarygodnoci
chrzecijastwa, przeciwko aktywnej obecnoci Opatrznoci wyciu ludzi inarodw. Wolter pod wpywem informacji otragedii,
jaka si dokonaa wportugalskiej stolicy, napisa Poemat otrzsieniu ziemi wLizbonie. Adorno, komentujc to intelektualne
dowiadczenie francuskiego filozofa, stwierdzi: Trzsienie ziemi
wLizbonie wystarczyo, by wyleczy Woltera zteodycei Leibniza.
Wpniejszym Poemacie oKlsce da on wiadectwo swojej intelektualnej bezradnoci wobec tragedii, ktra nie moga pasowa
do obrazu wiata majcego by najlepszym ze wiatw moliwych. Wolter napisa wtedy:
Filozofowie, co wszdzie ad widzicie,
Przybiegnijcie oglda ruiny rozpaczliwe,
Okruchy, szcztki, popioy nieszczliwe,
Kobiety, dzieci jedne na drugich lece.

Jednak argument lizboski jest czym znacznie wicej ni tylko ciosem wnowoytny racjonalizm Leibniza. Wolter poprzez
Lizbon uderza wkadego, kto zadaje sobie pytanie: dlaczego
Bg do tego dopuci?. Jednak sam Wolter wsowie wstpnym
do swoich poematw zamieci zdanie, ktre wydaje si wrcz
nieprawdopodobne wjego ustach: Tylko objawienie moe rozwiza ten wielki wze, ktry filozofowie namotali. Jednak to
pierwsze rozczarowanie Woltera teodyce pogbio si isowa

86

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

oobjawieniu szybko poszy wniepami. Przekonanie wzite od

Leibniza, e wiat jest tylko ukadem matematycznym, systemem
mechanicznym, wktrym jego Stwrca dy do maksymalizacji
dobrych zdarze iminimalizacji obecnoci zych, doprowadzio
do specyficznej konwersji Woltera. Opisa j Rousseau wswoich
Wyznaniach: Wolter, zdajc si wci wierzy wBoga, wrzeczywistoci zawsze wierzy tylko wdiaba, gdy swojego Boga uwaa za
zoliwego ducha, ktry jego zdaniem znajduje przyjemno jedynie
wtym, by szkodzi. Itak Wolter porzuci myl, e wiat stworzony moe by dobry wjakimkolwiek sensie. To, co wwiecie
widzialne, nie zdao egzaminu wysokiej duchowoci. Czas dojrza
do rewolucji.

Wolter idiabe
Wolter znalaz dzi jednak adwersarza, ktry mwi staremu antyklerykaowi prosto ibez ogrdek: Wcaej swojej krytyce Wolter
nie wspomnia oudziale diaba []. Zapomnie odiable, by myle
tylko ozu, to niewiadomie zacz wierzy tylko wdiaba. Owydarzeniu tym [trzsieniu ziemi wLizbonie przyp. T. R.] iladzie,
ktry pozostawi wmyleniu, wspomniaem wanie dlatego, e wida wnim wyranie pazur eksperta. Demon kryje si za kataklizmem. Lecz kry si take za teodyce. Iznajdziemy go rwnie wjej
negacji. To on zasugerowa racjonalistyczne wytumaczenie Boga,
takie, ktre wymagaoby ju tylko [] cakowitego zamknicia si na
otcha Krzya. To on skoordynowa wcieke ataki ywiow idrobne ludzkie zaniedbania, by osign klsk, jakoby naturaln, ktra
miaaby zanegowa pierwotn zasad. To on wreszcie, niszczc wiar
wOpatrzno, skoni czowieka do cakowitego wzicia na siebie
sprawy swojego zbawienia. Optymizm teodycei, pesymizm antyteodycei, progresizm ateizmu (albo jeszcze racjonalizm deizmu, fideizm
irracjonalizmu, niewiara racjonalizmu), wstrzs koszmaru ibdu pozwoliy mu prowadzi rozgrywk, wczajc do gry wszystkie karty.

Ratunek iniebezpieczestwo
Sowa te pochodz zksiki Wiara demonw FabriceaHadjadja gonej we Francji, nie tylko wwiecie katolickim. Autor,
jak mwi osobie, jest ydem oarabskim nazwisku katolickiego wyznania. Jednak nie interesuje go skadanie pocieszajcych

87

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

wiadectw wiary, do tego powinien by jeszcze narkomanem,

homoseksualist, patnym morderc czy choby aktorem wfilmie
porno zdrewnian nog [...]. Jego wiadectwo powinno okaza
si na tyle atrakcyjne, by jak pisze czytelnicy nie aowali, e
zrezygnowali zwieczornego wyjcia do kina ironizuje. Interesuje
go diagnoza kondycji wspczesnego czowieka oraz dzisiejszego
stanu cywilizacji wywodzcej si zchrzecijastwa. Interesuje go
te Bg idiabe. Wydana niedawno wPolsce Wiara demonw
jest pierwsz odson rozwaa, jakie Hadjadj prowadzi take
winnych swoich pracach.
Hadjadj wWierze demonw porusza si po krawdzi tematw
niebezpiecznych ima tego wiadomo, gdy przywouje fragment
zHlderlina:
Gdzie jest ratunek,
Wzrasta take
Niebezpieczestwo1.

Lecz gdzie jest

niebezpieczestwo, / Ronie

Niebezpieczestwo, jakie podejmuje, polega na tym, e wychodzi

on poza proste oraz wygodne rozrnienie na wierzcych iateistw izmierza wkierunku nowego opisania postaw wobec wiary.
Poza wiernymi, ktrzy znaleli Boga ijemu su, ateistami, ktrzy
Boga nie znaleli lub wci Go szukaj, iateistami, ktrzy Boga
nie znaleli, ale go nie szukaj, s jeszcze tacy, ktrzy Boga znaleli, amimo to Bogu nie su. Postawa ta zagraa kademu znas,
wierzcych, ale jest przecie doskonale analogiczna do tytuowej
wiary demonw, ktre take wierz i dr. Hadjadj przytacza
wtym kontekcie sowa przypisywane opatowi cysterskiemu Arnaudowi Amauryemu zczasw krucjaty przeciwko katarom: Zabijajcie wszystkich, Bg rozpozna swoich. Zaraz jednak dodaje, e
bylibymy wbdzie, gdybymy diaba widzieli tylko po stronie
katolickiej: Ot ten spryciarz jest wobu obozach. Diabe doskonale
wie, e nie stworzy wiata widzialnego, wie, e ciao jest znatury
dobre [co wprost negowali albigensi przyp. T. R.], e Koci nie
kamie; lecz sprzymierzy si zherezj, gdy to go bawi, irozpala
namitnoci ortodoksw, gdy to ich prowokuje do popenienia
najstraszliwszego grzechu []. Iwanie tam, nie jako wochaty
kozio, lecz jako ojciec opat zCiteaux, jest najbardziej przeraajcy.

take ratunek, F. Hlderlin,

Poezje wybrane,
prze. M. Jastrun, Warszawa
1964, s. 99; wnowym
tumaczeniu Antoniego
Liberyego ten sam
fragment brzmi: Lecz gdzie
niebezpieczestwo, / Tam
iwybawienie, F. Hlderlin,
Co si ostaje, ustanawiaj
poeci, wybr iprzekad
A. Libera, Krakw 2003,
s. 213.

88

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

Kuszenie iwinie
Ksika Hadjadja ma dwa zasadnicze wice j punkty. S to
biblijne obrazy kuszenia pierwsze odbywa si na pustyni wobec Syna Boego. Wtedy poznajemy inteligencj iprzebiego
szatana, ale ijego odcicie od poznania nadprzyrodzonego. Drugie ma miejsce wrajskim ogrodzie, gdzie widzimy mechanizm
ludzkiego upadku, ktry trwa do dzi. Licznie przytaczane przez
autora passusy zPisma witego pokazuj rzeczy, wydawaoby
si, niemoliwe demony, ktre modl si do Chrystusa ioddaj
mu hod: Czego chcesz ode mnie, Jezusie, Synu Boga Najwyszego?
Zaklinam Ci na Boga, nie drcz mnie, mwi jeden znich (Mk 5,
6-7). wity Hieronim waciskim tumaczeniu tego fragmentu
napisa wrcz, e demon rzuci optanym tak, e ten upad na
twarz. Czy nie jest to gest gboko religijny? Winnym miejscu
demony prosz Jezusa, by posa je wwinie, na co On si zgadza.
Hadjadj zaraz jednak pokazuje poprzez analogi, wzamierzonej
apokryficznej narracji, jak atwo wiar demonw znale wrd
wierzcych. Tak, zamiast by zTob ii zTob drog na Kalwari,
wolimy, by posa nas raczej wte winie, tam jest wito na nasz
miar, ycie wzasigu rowego, okrgego ikrzepkiego ryjka. Pord
tajemnicy Boego Narodzenia nasza pobono chce zna jedynie
ciep szop. Oto cel naszej podry, towarzysze Ulissesa, przez
wrb Kirke bardziej ni przez modlitw Maryi, aska do tusta
[]. Tak wic, Panie, nie ma sensu si dla nas wykrwawia, nie jestemy koszerni. Pozwl nam spokojnie obrasta tuszczem. Ipozwl
nam wspokoju pokrywa nasze maciory. Bdziemy umieli skutecznie
ry wziemi dla zbawienia naszego tuszczu. Wnaszym ciepym
bocie znajdziemy niebo wystarczajce iprzytulne. Wejrzyj na nasz
skromno, Synu Boga Najwyszego. Od Twojej rozdzierajcej radoci wolimy nasze lepkie legowisko, ktre nas chroni. Najmniejsze
wistwo zdoa nas zadowoli. Nie trzeba Twojej promieniejcej
hostii, wystarcz nam nasze mae odzie.

W i a ra d e m o n w
Czy tak wyobraamy sobie wiar zego ducha? Demoniczno nie
polega na mnoeniu si sytuacji optania. Demoniczno, oktrej mwi Hadjadj, wynika zpytania oto, kto jest do inteligentny, by nazwa siebie bogiem rozumu, ikto wcaej rozcigoci

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

sprzeciwia si Bogu, atake sposobowi, wjaki On sam chcia

si nam objawi. Takie ambicje ma tylko ten, ktry by anioem
wiatoci, by potem sta si znakiem upadku. To szatan ici, ktrzy ulegaj jego urokowi, uywajc wiary do swoich celw. Mog
by one rozmaite postp, dialog, porzdek spoeczny, same
wzniose sprawy. Moe to by budowanie obrazu wiata, czynienie go nie na miar Boga, ale samego siebie. Oto wiara demona
kania si Bogu, anie dowierza, e to, co stworzone idane
przez Boga, jest dobre.
Owszem, moemy wyobraa sobie religi szatana jako proste zwierciado religii objawionej, czyli rzeczywisto epatujc
zem iokruciestwem. Takie elementy odwrconego od Boga
wiata od razu rozpoznajemy kulty satanistyczne, ludobjstwa,
umiercanie nienarodzonych, chorych lub sdziwych. Wszelkie
okruciestwo, zoliwo ipodo. Jednak istnieje jeszcze inna
twarz religii upadego anioa. Wanie ta, ktr Hadjadj opisuje
poprzez ewangeliczny, wspomniany ju, obraz kuszenia Jezusa
na pustyni. Tam wanie szatan, mistrz inteligencji ipoznania,
rozpociera przed Jezusem swoje moliwoci. Poniewa diabu
nie jest dostpna nadprzyrodzona wizja wiata, bada przez swoje
pokusy, co to znaczy waciwie, e Jezus jest Synem Boym. Jego
inteligencja podpowiada mu, e to kto niezwyky, e to Mesjasz,
ale nie ma pewnoci, e jest on Drug Osob Trjcy witej. Nie
spodziewa si tego, dlatego si skrada. Kolejne pokusy szatana
niejako wspgraj zobietnicami religii rozumu, ktr znamy
pod rnymi postaciami. Jej wcielenia to panteizm, deizm, ateizm
przedstawiajce si jako najwyszej prby racjonalno ireligia
doskonalsza od chrzecijastwa.

Bg rozumu
Religia rozumu jest swoist gnoz. Pragnieniem poznania, ycia
ipanowania bez wspdziaania zask. Jest wymylaniem wiata
po swojemu. Jest, jak mwi wity Tomasz, prb uzyskania ostatecznej szczliwoci wasnymi siami. Czasem te widzimy j jako
tak czy inn ideologi rzeczywisto parareligijn.
Pierwsza pokusa wobec Jezusa dotyczy zaspokojenia godu,
azatem jest obrazem spoeczestwa dobrobytu, ktre szatan obiecuje. Czy nie ma wnas pragnienia nieograniczonej konsumpcji?

89

90

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

Nawet przyjemnoci religijnych? Druga, kiedy szatan zachca

Jezusa, by skoczy znaronika wityni, stanowi zacht do
przetestowania wasnej mocy dzi powiedzielibymy, e za
t pokus kryj si ciemnoci eksperymentw na czowieku. S
one niczym innym, jak tylko prb signicia po owoce drzewa
ycia rosncego wrajskim ogrodzie. Czowiek pragnie realizowa
swoj potg wobec natury. Trzecia pokusa dotyczy wadzy kontroli nad narodami, nad osobami. Obraz tej pokusy zobaczylimy
wtwarzach totalitaryzmw, ktre okazay si jednak nieudolne
wmaskowaniu za, jakie niosy razem ze swoimi obietnicami.
Zbyt usilnie iza szybko staray si pozby niewygodnego ciaa,
starego czowieka. Szatan potrafi zasia niedobre ziarno, nawet
tam, gdzie mwi si omioci bliniego (Czy Koci nie gosi
potrzeby dziaalnoci na rzecz ubogich? Czy krzyk godujcych
nie powinien dotrze do jego uszu ido jego duszy? Niech wic
duchowiestwo zorganizuje si, eby wszystkim narodom dostarczy
worki ryu izboa! Iniewane, czy hostia bdzie konsekrowana,
byleby tylko bya gruba! Niech si stanie prawdziw kanapk,
ktra zapcha caego czowieka! Czy Ostatnia Wieczerza nie bya
kolacj, wczasie ktrej podano prawdziwego baranka, prawdziwe
miso? egnaj wic, Przeistoczenie! Niech biskup zamieni mitr
na czapk kucharsk. Niech wmiejscu krucyfiksu stanie ruszt do
pieczenia baranka! Pena lodwka zamiast tabernakulum, ana
otarzu nakrycia pooone dla trzynastu iwicej. Bogosawieni
ubodzy, jestecie zaproszeni na uczt szefa kuchni! Najpierw brzuch,
potem myl! Czy to nie skandal, e godnemu daje si kamienie,
choby to byy Tablice Prawa, czy ten wasz Piotr, opoka, na ktrej
buduje si Koci, zamiast da mu porzdn jadaln bagietk?),
duchowoci (Duchowo, tak, masz wit racj! Dlaczego nie
pomylaem otym wczeniej? Duchowo mi odpowiada! Czy
sam nie jestem czystym duchem? Jestem wic fanem duchowoci!
Nareszcie otworzye mi oczy; bd teraz prowadzi ycie cakowicie
wolne od ciaru ciaa [...]. Tak, powierz si Boej Opatrznoci. Bg
jest dobry, dobry na wszystko. Nie sysz biedaka pukajcego do twoich drzwi, lecz mdl si, anio lub aobnik wkocu go nakarmi.
Mdl si inie zajmuj si niczym innym. Bd Mari ustp Jezusa
ipogardzaj Mart krztajc si przy posudze. Niedoskonaym
pozostaw trosk omateri, karmienie wow, wypasanie owiec. Gdy

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

one rycz ibecz, ty skup si wycznie na swoim yciu wewntrznym. Nie zajmuj si tymi wszystkimi drobnymi obowizkami dnia
codziennego, ktrych potrzeba jest oczywista dla ludzi maych. Ty
jeste stworzony do rzeczy wyszych. Ty jeste synem Boym, przygad wic pirka, asprawy cikie zostaw innym.) czy goszeniu
Dobrej Nowiny (Apostolat, oczywicie! Gomy Ewangeli, niech
rozbrzmiewa na placach, niech stanie si syszalna jak perkusja!
Przemierzajcie cay wiat, goszc wasze sodkie krlestwo. Ale nie
zapominajcie, e ja jestem Ksiciem tego wiata. Jestem mistrzem
marketingu, doktorem propagandy, midzynarodowym ekspertem
wdziedzinie przesa podprogowych iurzekajcej reklamy. Zobacz,
jak doprowadzam do tego, e ten biedny facet kupuje samochd, na
ktry go nie sta, jakby to by rydwan Eliasza! Podziwiaj, jak mog
dziki cudom, jakimi dysponuj media, sprawi, e wybory wygra
najbardziej przecitny polityk! [...] Urzdzimy Akademi gwiazd
piewu gregoriaskiego. Zorganizujemy Wysp Pokus dla kapanw.
Sprawimy, e Doktor House si nawrci, gotowe na wszystko wfikcji
odnajd teologaln cnot nadziei. Wszystkie dzienniki telewizyjne,
wszystkie najlepsze godziny ogldalnoci, wszystkie portale inawet
Google bd wsubie twojego Kocioa, ktrego powaby wzbudz
zazdro najbardziej prestiowych kanaw inajlepszych seriali
amerykaskich! Katolicyzm stanie si modny. Dziennik Le Monde
przechrzci si na Esprit. ycie duchowe Catherine M. bdzie
powszechnym bestsellerem! Dan Brown zostanie numerariuszem
Opus Dei!).

Te o d y c e a i a t e i z m
Otoczony coraz to nowymi formami teodycei, tego faszywego
obrazu wiata isamozbawienia, wktrych nie ma Boga lub nie
ma diaba, lub te diabe przebiera si za Stwrc, czowiek ma
wraenie faktycznej nieobecnoci Boga, Jego saboci ibraku znaczenia. Ale jak pisze Hadjadj diabe jest mistrzem duchowoci,
on pragnie, bymy wci zajmowali si sprawami ducha, tymi
rozmaitymi wyobraeniami owiecie, wktrym nie trzeba suy
Bogu ani komukolwiek poza nami samymi. Sam szatan znajduje
si wtakiej teodycei, wktrej jest najwierniejszym sug Boga,
najbardziej cierpicym, niedocenianym, niemal odrzuconym synem Stwrcy. Sytuacja ta wspgra zprzekonaniem autora, e

91

92

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

wiara demonw jest gorsza od niewiary, ateodycea od ateizmu.

Jeli tak jest, to przez to, co moe mie znim wsplnego: zamiar totalitarny roszczenie, by tutaj, na ziemi, rozumem zczy wcao
rzeczywisto, zamiast uzna t cz przeklt lub to serce bogosawione, ktre si nam wymyka. Marks na przykad uzna si za
powiernika opatrznoci, posiad prawa Historii, by przekonany, e
zasada za tkwi we wasnoci prywatnej ie cierpienie proletariatu
dialektycznie prowadzi do spoeczestwa bezklasowego. Hadjadj
podsumowuje: Od Malthusa do Darwina, ktry zasad populacji
odnis do caej natury; anastpnie do Marksa iHitlera, ktrzy,
kady na swj sposb, wprowadzili j wporzdek polityczny, teizm
zanik, lecz teodycea wswej istocie pozostaa jako autodycea, zt
samowystarczalnoci, ktra uwaa, e posiada ostatnie sowo co
do pochodzenia ikoca historii.

Okropno Wcielenia
Diabe, umiowawszy teodyce, znienawidzi stworzenie, czyli to,
co rzeczywiste. Rwnie okropnie nie cierpi on ludzi, wanie za
ich cielesno. Isam chce nas nauczy swojej postawy. Hadjadj
znw przywouje apokryf wasnego autorstwa, by odda duchowo demona: C to! Bdziemy musieli znosi te ziemskie wyrzutki wNiebie? Nie, no sowo daj! Takie co, co sra isika, miaoby
by powoane do takiej samej chway jak czyste duchy? Ale jeszcze
nie powiedziaem Wam onajgorszym: oni kopuluj ze sob! Tych
dwoje tam tworzy zwierz odwch grzbietach, amy mamy jeszcze
przyklaskiwa tej potwornoci jak jakiemu odraajcemu obrazowi
Trjcy witej! [...] Nie dopumy do takiego absurdu! Postarajmy
si im uzmysowi, e ciao samo wsobie jest ze, aprzynajmniej e
nie ma nic wsplnego zduchem. Wto wierzy postchrzecijanin, e
zduchem nie maj zwizku ciao, dziaanie, spoeczestwo, polityka, cnoty, dobre praktyki, Boe przykazania, rubryki wMszale.
Nic. Oto konsumpcja doskonaa.

Ateista egzystencjalny
Konieczne jest jedno wyjanienie wkwestii ateizmu. Hadjadj na
amach swojej ksiki broni postaci, ktr okrelilibymy mianem
egzystencjalnego ateisty. Trwa on wstanie nieustannego poszukiwania, wci jest niezadowolony zsiebie. Podobny do Sokra-

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

tesa lub Kierkegaarda. Rwnoczenie w ateista wydaje si by

przypadkiem niemal rwnie rzadkim co ci dwaj wybitni poszukiwacze prawdy. Wszerszym sensie Hadjadj widzi wateizmie rodzaj
chrzecijaskiej herezji, ktra poza chrzecijastwem, wznanej
nam postaci, nie mogaby si rozwin. Nie rozwizuje to wszystkich trudnoci, ktre znajdujemy choby wzdaniu: Moliwe jest
wic, e [gdy zostaem chrzecijaninem przyp. T.R.] staem si
gorszy, ni byem wczeniej, ie markiz de Sade, Comte-Sponville
oraz inni twrcy antychrzecijastwa czy wieckiej transcendencji
oka si mniej grzeszni ode mnie. Podstaw tej niejasnoci jest
pytanie, zjakiego rodzaju ateizmem mamy do czynienia wprzypadku przywoanych postaci czy s to ateici egzystencjalni, czy
dogmatyczni, czy jednak raczej podobni s do demonw, ktre
Boga poznay, ale nie chc mu suy?

D ra m a t K i e r k e g a a r d a
Osobno warto przytoczy przypadek Kierkegaarda, ktrego twrczo, jak pisze Hadjadj, pozostaje pod wpywem moliwoci
diabelstwa. Kierkegaard zdjty by przeraeniem przed zawadniciem chrzecijastwa przez ducha dobrego samopoczucia. atwa
wiara milionw bya dla niego tylko zewntrznym obyczajem,
awzwizku ztym diabelstwem. Duski filozof by wtym wzgldzie radykalnym protestantem oddzielajcym to, co Chrystusowe, od tego, co wiatowe. Mona powiedzie metaforycznie,
e to swoisty purytaski ikonoklazm negujcy moliwo nadprzyrodzonej cnoty zawartej wludzkich obyczajach. Jego wniosek
jest radykalny. Chrzecijastwo zostao zniszczone przez jego rozpowszechnianie si, przez te miliony chrzecijan nominalnych, ktrych
liczba skrywa brak chrzecijan inierzeczywisto chrzecijastwa
[...]. Cae chrzecijastwo (to znaczy chrystianizm historyczny taki,
jaki si narzuci ludzkoci) jest niczym innym, jak deniem rodzaju
ludzkiego do tego, by spa na cztery apy, by si uwolni od chrzecijastwa poprzez twierdzenie, e oto wanie chrzecijastwo si
wypenia. Hadjadj uzupenia myl Kierkegaarda: Ewangelizacja
wiata nigdy nie jest tu niczym innym, jak uwiatowieniem Ewangelii [...]. Wysiek misyjny zwraca si ku temu tchrzliwemu celowi:
stworzeniu sobie miego otoczenia, wktrym mczestwo jest niemoliwe, wktrym misjonarz moe przyjmowa gratulacje. Jednak

93

94

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

cho intuicje dotyczce banalizacji wiary mona uzna za suszne, to faktyczny postulat likwidacji instytucji chrzecijaskich,
likwidacji Kocioa moe by tylko postulatem demonicznym,
poniewa Koci jest sakramentem Wcielenia Boga, ktre znw
wdobrej wierze jest negowane.

Meandry natury
Zakoczmy tym, co powraca nieustannie wWierze demonw,
czyli znaczeniem ciaa icielesnoci dla naszego zbawienia. Korzystajc zokularw zaproponowanych przez FabriceaHadjadja,
zobaczymy, e kultura zachodnia jest dzisiaj niemal cakowicie
odcieleniona. Wsferze obyczajw odcieleni nas ju libertynizm iprotestantyzm, potem rewolucja lat 70. iruch gejowski.
To wszystko jest wielkim zaprzeczeniem cielesnoci, choby przez
negacj skonnoci mczyzny do kobiety, kobiety do mczyzny
ibdcego efektem tych skonnoci potomstwa. Powiem jest
jeszcze gorzej, nasza kultura to kultura intelektualnych gnostykw. Freud ze swoj psychoanaliz, Nietzsche ze swoim tacem
Zaratustry, artystowskie fascynacje buddyzmem czy judaizmem,
to cige rozprawianie na uniwersytetach oideach, to utyskiwanie na ideologie tak chtnie uprawiane przez zatroskanych losem wiata katolickich redaktorw to s wysublimowane formy
wyparcia ciaa. Chrzecijastwo coraz czciej staje si jedynie
narzdziem dla realizacji demonicznych, doczesnych teodycei
praw czowieka, demokracji, humanizmu, dobrobytu, spoeczestwa obywatelskiego, ekologii. Czowiek nowoytny, szukajc
moliwoci upodobnienia si do mistrza racjonalnoci, coraz
silniejsz pogard obdarza swoje ciao, ktre stoi na drodze jego
wasnych pomysw na dobre ycie izbawienie. Jest ono obrazem
tego, co irracjonalne, ze, chaotyczne. Ciao si starzeje, estetyczne
bywa tylko po retuszu Ma swoje wymagania. Wszystko, tylko
nie ciao!
Od czasw schyku Christianitas to, co naturalne, zredukowano do ciaa. Natura wklasycznych ichrzecijaskich wzorcach
oznaczaa to, co racjonalne, chciane, caociowe, integralne
izamierzone przez Boga. Take ciao wswoim porzdku miao
si podda wadzy rozumu owiecanego ask. Miao ono swj
wasny sens wynikajcy zaktu stwrczego Boga. Natomiast natura

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

dla takich autorw jak Mill czy Condorcet jest ju tylko tym, co
stoi naprzeciwko rozumu irzuca mu wyzwanie, nie chce si podda. Jest tak uciliwe, e trudno mu przypisa zwizek zduchem.
Przywoajmy krtki fragment eseju Johna Stuarta Milla Onaturze, ktry dobrze ilustruje problem nowoytnego naturalizmu:
Doktryna [goszca], e czowiek winien postpowa zgodnie
znatur albo innymi sowy e winien uczyni spontaniczny bieg
rzeczy wzorcem dla swych dobrowolnych dziaa, jest [...] irracjonalna, aponadto niemoralna. Irracjonalna, poniewa ludzkie dziaanie wogle polega na zmienianiu spontanicznego biegu spraw natury,
adziaanie uyteczne na jego udoskonalaniu. Niemoralna za, poniewa bieg naturalnych zjawisk peen jest rzeczy, ktre, jeli dokonane
zostan przez istoty ludzkie, godne s najwikszego potpienia,
azatem kto, kto usiowaby wswych dziaaniach naladowa
naturalny bieg rzeczy, zostaby powszechnie uznany za najpodlejszego zludzi. Skd takie wnioski? Zzaoonej koncepcji natury:
Natura danej rzeczy jest zbiorem jej si iwasnoci, tak Natura
wabstrakcyjnym sensie jest zbiorem si iwasnoci wszystkich rzeczy.
Natura oznacza sum wszystkich zjawisk wraz zwywoujcymi je
przyczynami przy czym uwzgldni naley tu nie tylko wszystko,
co si wydarza, ale take wszystko to, co moe si wydarzy. Oto
natura zredukowana do materii ijej ruchu, chtoniczna, nieuporzdkowana, bezksztatna, bezcelowa inierozumna. Czy nie jest
to powtrzenie bdu manichejczykw ikatarw opisanych przez
de Rougemonta, dla ktrych ciao byo przeszkod wzbawieniu,
dlatego naleao je umierci, ubezpodni? Czy to nie jest ta
teodycea natury, ktra sprawia, e kobiety umieraj na anoreksj, homoseksualici chc tworzy maestwa, nienarodzeni
nie maj szans si narodzi, amaestwa si ubezpadniaj? Za
tym obrazem widnieje tylko oblicze mierci ijej najwaniejszego
propagandysty. Awszystko to wimi doskonaej wolnoci, ktr
jednak moemy osign tylko, zabijajc ciao wtaki czy inny
sposb. Gorsze jest to, e wolno ta nie istnieje istnieje tylko
mier, ktrej podskrnie pragnie duchowy spadkobierca kataryzmu wzwulgaryzowny sposb powtarzajcy praktyk endury.
Nie prowadzi ona jednak do oczekiwanej peni, ale wpustk. Oto
doskonay bd intelektualny.

95

96

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

Hadjadj ide Rougemont

Bez wtpienia wswojej refleksji Hadjadj jest nastpc wspomnianego ju Denisa de Rougemonta, ktry jest jednym najwybitniejszych analitykw przemian dowiadczenia mioci wkulturze
europejskiej. Wanie to, co wszerokim sensie okrelamy mioci, jest jednym zwaniejszych elementw kuszenia. De
Rougemont pisze otym wtaki sposb: Namitna mio [chodzi opassion damour mio dworsk, rozpropagowan przez
trubadurw, mio mistyczn katarw bdc negacj fizycznego
maestwa umacnianego sakramentem przez Koci], zwulgaryzowana wnaszych czasach przez powie ifilm, jest niczym innym,
jak przypywem dalekiego morza, anarchicznym wdzieraniem si
wnasze ycie herezji spirytualistycznej, do ktrej szyfru zgubilimy
klucz. Takie postawienie sprawy moe dziwi wczasach, wktrych idea wzniosej wstrzemiliwoci damsko-mskiej jako
wzoru oporu wobec maestwa wydaje si artem platosko-manichejskim anachronizmem. De Rougemont zauwaa jednak,
e na nasze spojrzenie cieniem kadzie si logika ipycha materialistycznej naukowoci XIX wieku, ktra wyjanianiem nazywa sprowadzanie wyszych poziomw ycia do niszych, materialnych.
Wtych okolicznociach wynaleziona zostaje idea rubasznoci,
ktra jest niemal konieczn konsekwencj wulgaryzacji zbytniego
uwzniolenia erosa odrzucajcego cielesno agape zawartej wrelacji oblubieczej, maeskiej. Znane s od XIII wieku rubaszne
ipornograficzne fabliaux, oktrych tak pisa J. Huizinga: Cay
genre, ktry przez prosty umys moe by poczytany za wyraz erotycznego naturalizmu, w genre, wktrym mczyni nie s nigdy
wyczerpani, akobiety wkadej chwili powolne jest romantyczn
fikcj tak samo jak inajsubtelniejsza mio dworska. Czyme innym, jak nie romantyk jest tchrzliwe pomijanie wszystkich naturalnych ispoecznych powika wystpujcych wyciu miosnym,
okrywanie caego egoizmu, tragizmu izakamania ycia seksualnego
piknym pozorem niczym niezakconej rozkoszy? Rwnie itutaj
dominuje w wielki prd kulturowy: tsknota za piknym yciem
ipotrzeba widzenia ycia pikniejszym, ni przedstawiao si ono
wrzeczywistoci. Std te wynika tutaj wtoczenie rzeczywistego
ycia miosnego wformy fantastycznych pragnie, tym razem jednak dokonuje si to poprzez przeakcentowanie pierwiastka animali-

To m a s z R o w i s k i Te o d y c e a d i a b a

stycznego. Jest to rwnie pewien idea yciowy: idea nieczystoci.

Wracajc do Hadjadja. Oto te chodzi kusicielowi powiza
nasze ycie zpozorami szczcia iprzekonaniem, e tego wanie
chce dla nas Bg. Kusiciel pragnie naszego skupienia si na sobie,
zastpienia nadprzyrodzonoci przez emocjonaln intensywno.

N a t u ra l n e , i r ra c j o n a l n e , n a d p r z y r o d zo n e
Paradoks skupienie si na teodycei odcina od ciaa, natury,
ale te odcina od aski, poniewa zamyka zarwno czowieka, jak
idemona wkrgu wasnych myli. Zamknicie wsobie sprawia,
e to, co naturalne, zostaje zmieszane ztym, co nadprzyrodzone,
iumieszczone pod szyldem irracjonalne. Nieludzki, mechaniczny, korporacyjny charakter dzisiejszych teodycei wcielonych
wpastwa, biurokracj, gospodark, systemy spoeczne kae
szuka wytchnienia na onie natury. Rwnoczenie wnaturze (tej irracjonalnej, spltanej) poszukuje si religijnoci. Kolejny paradoks. Czowiek tskni za ask, ale nie wydaje mu si ona
niczym innym ni natur wsensie bezadu, nieuporzdkowania, czego tajemniczego. Nakierowujc si na to, co irracjonalne, naturalne jako religijne, powracamy do wasnego ciaa,
ktre nas nie zadowala. Ono jest bowiem rdem niepokoju. Nie
poddaje si dziaaniom samozbawczym. Umiera. Oczywicie ten
powrt do ciaa na przykad kultu jego wyidealizowanego obrazu jest echem tsknoty za Wcieleniem, tsknoty zawiedzionej, poniewa zagubionej wnaturalizmie. Hadjadj powiedziaby
pewnie, e poszukiwanie religijnoci wCielesnoci nie jest przecie bdem, poniewa wierzymy we Wcielenie, ktre odnosi nas
do Ciaa przemienionego ask. Ono za odwraca zawiedzion
tsknot pogan. Ciao bowiem nie jest wrogiem zbawienia czowieka ijego rozumu, ale wybawieniem.
Gnoza za czy teodycea jest niewol ciaa, ktre chce y
tu iteraz bez przechodzenia przez mier. Wci podejmowane
s kolejne prby ominicia mierci, technologicznego poddania
ciaa takiej obrbce, by ju nie stao naprzeciw rozumu. Jednak
zniesienie tego przeciwstawienia moliwe jest tylko na drodze
Wcielenia ina drodze aski.
Trzsienie ziemi wLizbonie, gdzie zgino tylu sprawiedliwych,
wierzcych katolikw, nie zabija Boga, nie zabija aski. Zabija

97

98

Christianitas 52/2013 ODCIELENIENIE

Leibniza, Woltera, Marksa idiaba. Przekrela ich plan zbawienia. Odwraca ich od Boga, poniewa uwierzyli oskareniu wobec
Stwrcy, e sta si Ciaem. Oskarenie to rodzi si zfaszu odcielenienia, azprawdy powstaj przebaczenie isuba, ktre nie
mog istnie bez Ciaa Boga. Idee umieraj, ale ciaa chwalebne
trwaj wwiecznoci.
Artyku jest poszerzon wersj tekstu, ktry ukaza si na amach
tygodnika Plus Minus, dodatku do sobotnio-niedzielnego wydania
dziennika Rzeczpospolita 2 (1037), 12-13.01.2013.