Reinhart Koselleck

KRYTYKA
I KRYZYS
S T U D I U M PAT O G E N E Z Y
W I ATA M I E S Z C Z A S K I E G O

Redakcja naukowa:
Marcin Moskalewicz
Przekad, wstp i opracowanie:
Jakub Duraj, Marcin Moskalewicz

biblioteka res publiki nowej

WARSZAWA 2015

Spis treci

Marcin Moskalewicz, Jakub Duraj

Krytyka i kryzys: diagnoza choroby w stadium terminalnym

Wprowadzenie
Rozdzia 1
Polityczna struktura absolutyzmu jako przesanka owiecenia
I Geneza pastwa absolutystycznego w okresie wojen
domowych na tle wyznaniowym

55

(ustanowienie obszaru suwerennej wadzy i ograniczenie zakresu

kompetencji religijnej instancji sumienia do domeny pozapolitycznej (Barclay, d'Aubign); nadrzdno polityki nad moralnoci jako historyczna przesanka legitymizacji suwerennego
pastwa)
II Hobbes

68

(racjonalne rozwizanie problemu wieloci wyznaniowej; konflikty religijne jako przesanka racjonalnej dedukcji pojcia suwerennoci; dychotomia czowieka i poddanego jako dziedzictwo
religijnych wojen domowych oraz przesanka absolutystycznych
porzdkw pastwowych i absolutystycznego pojcia prawa; apolityczna sfera wewntrz pastwa jako ognisko zapalne owiecenia)
III Vattel

(wykluczenie naturalnego prawa moralnego z politycznego obszaru stosunkw midzynarodowych; koniec wojen domowych
i redukcja wojny do konfliktw zbrojnych pomidzy pastwami
jako polityczne warunki rozwoju postpowej moralnoci)

107

Rozdzia 2
Wizerunek wasny owieceniowej inteligencji jako reakcja
na jej sytuacj w pastwie absolutystycznym
I Locke

131

(prawo oceny prywatnej; konstytutywne znaczenie nieoficjalnej

jurysdykcji moralnej dla mieszczastwa oraz jej porednie oddziaywanie polityczne)
II Powstanie wadzy poredniej

145

(pocztkowa sytuacja polityczna spoeczestwa mieszczaskiego

w pastwie absolutystycznym; organizacje spoeczne: Club de
lEntresol, loe masoskie; ochronna funkcja tajemnicy masoskiej; arkana oddzielenia moralnoci i polityki jako przesanka
poredniego przejcia wadzy)
III Rozwj wadzy poredniej

175

(integrujca funkcja tajemnicy masoskiej; powstanie odrbnego

porzdku wadzy; porednie zagroenie dla pastwa; rozszerzenie
jurysdykcji moralnej na pastwo; rozdzielenie polityki i moralnoci jako wyraz poredniego przejcia wadzy)
IV Ukryta wolta przeciw pastwu

197

(Lessing i polityczna funkcja tajemnicy masoskiej; iluminaci

i plan potajemnego przejcia wadzy; zakrycie znaczenia politycznego przez dualizm moralno-polityczny)
V Proces krytyki

(Schiller i oddzielenie moralnoci od polityki jako przesanka

i akt krytyki obywatelskiej; etapy upolitycznienia; Simon i krytyczne studia nad Bibli; absolutna wolno apolitycznej republiki uczonych wewntrz pastwa; Bayle i nowa bellum omnium
contra omnes; Wolter i pozorna apolityczno krytyki pastwa;
Diderot i encyklopedyci: dialektyka owieceniowej krytyki; zalepienie i hipokryzja krytyki; Kant i podporzdkowanie pastwa
trybunaowi krytycznego rozumu)

223

Rozdzia 3
Kryzys i historiozoa
I Filozoa postpu i prognozy rewolucyjne
w przedrewolucyjnych Niemczech

273

(przebieg frontw politycznych; tajne zakony a pastwo; masoska historiozofia na przykadzie iluminatw: utosamienie dziejw z planowaniem; porednia wadza polityczna historiozofii;
radykalizacja kryzysu poprzez jego zatuszowanie; Gchhausen
i ujawnienie politycznego jdra postpowej filozofii iluminatw;
prognoza rewolucyjna)
II Turgot

295

(rozpoznanie krytycznej sytuacji we Francji; prognozy rewolucyjne; prby kontrolowania kryzysu; dualizm moralny; polityczna
funkcja dualizmu moralnego: demonta absolutnej suwerennoci i ukrycie tego procesu; polityczna anonimowo; dialektyka
czowieka i krla; moralno totalna jako odpowied na absolutyzm polityczny; fiasko Turgota; porednia legitymizacja wojny
domowej)
III Kryzys

(filozofia postpu a kryzys w znaczeniu moralnym i politycznym;

Rousseau i pierwsza odsona pojcia kryzysu; ekspansja republiki
uczonych na pastwo; permanentna rewolucja, pastwo totalne,
terror, ideologia i dyktatura jako skutki uboczne owiecenia i jego
anonimowej wadzy; Diderot i okrelenie kryzysu przez dualistyczn wiadomo; dualistyczne prognozy ostateczne; kamuflowanie kryzysu jako jego radykalizacja; Raynal i trybuna mieszczaskiej historiozofii; antytezy moralne globalnej wizji dziejw;
rnica transatlantycka; wojna domowa jako trybuna moralny;
The Crisis Thomasa Painea; dzieje jako proces: jedno kryzysu
i historiozofii)

335

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

Krytyka i kryzys:
diagnoza choroby
w stadium terminalnym

Patogeneza i jej antropologiczne przesanki

Zacznijmy od patogenezy, bo o ni przecie w tej ksice chodzi. Nie o histori w znaczeniu opowieci o przeszoci, lecz o wyjanienie stanu chorobowego, w ktrym
znalazo si w XX wieku zachodnioeuropejskie mieszczastwo obywatelska klasa rednia uwaana dotd za
gwny motor postpu. Nie bez przyczyny tumacz amerykaskiego wydania ksiki, zachowujc intencje autora,
przeoy jej podtytu jako patogenez n o w o c z e s n e g o
s p o e c z e s t w a . Pod pojciem brgerliche Welt kryje si bowiem wiat formacji, ktra przebojem wdara si
na scen dziejw w okresie rewolucji francuskiej i, zagarniajc kolejne obszary wadzy, doprowadzia do upadku
starego porzdku, ju nie tylko we Francji, a take na dobre skolonizowaa sposb mylenia przecitnych zjadaczy
chleba w wiecie zachodnim.
Cho samo pojcie patogenezy pojawia si wycznie
w podtytule Krytyki i kryzysu i prno go szuka na kartach tej pracy, to spina ono w cao jej trzy obszerne rozdziay, opowiadajce histori rozcigajc si od wojen religijnych w Europie a do przedednia wybuchu rewolucji

10

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

francuskiej. Dodajmy, histori intelektualn, histori sposobw mylenia, rnych strategii intelektualnych oraz
(najczciej utopijnych) idei i ideaw, za ktrymi stoj reprezentatywne postaci tamtej epoki, cho nierzadko rwnie anonimowe ulotki i obiegowe opinie wyraajce wczesny Zeitgeist. Klasyczna historia wydarzeniowa jest dla
nich tylko tem. Nadrzdnym celem narracji jest bowiem
wyjanienie, w jaki sposb wybuch 4 lipca 1789 roku sta
si moliwy oraz dlaczego jego przesanki, lub (jak mwi
Niemcy) warunki moliwoci, okazay si na tyle trwae, e nadal decyduj o patologicznym ksztacie wspczesnego wiata. Cao tworzy cig odtwarzajcy genealogi
choroby, w ramach ktrej autor, niczym patomorfolog,
krok po kroku odkrywa kolejne czynniki chorobotwrcze. A jest ich co najmniej kilka i, jak to w chorobie bywa,
cho same w sobie s czsto niegrone, to nagromadzone,
nawarstwione, w pewnym momencie, oddziaujc jednoczenie, prowadz do katastrofy.
Patogeneza objania powstanie w obszarze tkanki spoeczestwa sytuacji historycznie i statystycznie n i e n o r m a l n e j , ktra z czasem przeradza si w norm. T sytuacj jest dowiadczenie n o w o c z e s n o c i . Przenoszc
metafor medyczn na obszar ycia psychicznego, mona
powiedzie, e ksika prezentuje patogenez nerwicy,
w ktr zachodnioeuropejskie mieszczastwo popado
ju w momencie swojego powstania. Nerwica ta polega
na wewntrznym konflikcie polityki i moralnoci (legalnego pastwa i pjawnego spoeczestwa), a objawia
si kompulsywnym deniem do zmiany, ktra w swojej
w peni rozwinitej, patologicznej postaci zmierza wprost
do utopii. Dodajmy, e jest to nerwica w znacznym stop-

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

niu niezawiniona, rezultat zastanej sytuacji rodzinnej z jej

gwnymi aktorami: przedstawicielami wadzy pastw
absolutystycznych oraz rzecznikami moralnej odnowy,
dziaajcymi co prawda w ukryciu, w tajemnicy, cho
w oficjalnych krgach, ktre sami na co dzie reprezentuj. A skoro nerwica jest niezawiniona, to nie powinno dziwi, e kwestia jednostkowej odpowiedzialnoci za
cay stan chorobowy pozostaje rozmyta, a cilej mwic
rozpuszczona w dialektycznym roztworze sporzdzonym w laboratoriach historiozofii. Prno wic szuka
w ksice odpowiedzi na pytanie, kogo waciwie naley
obarczy win. Jeli bowiem chodzi o odpowiedzialno
jednostkow, win, ktra obciaaby konkretne osoby, to
mimo enuncjacji i oskare padajcych z jednej i drugiej
strony, nikt si do niej nie poczuwa. Pod tym wzgldem,
mimo z trudem skrywanego sarkazmu dla naiwnoci
owiecenia jako formacji spoecznej, Reinhart Koselleck
postpuje jak prawdziwy patolog diagnozuje chorob,
lecz nie ocenia pacjenta. Patologia, mwic krtko, ley
poza dobrem i zem, za patogeneza ma sens pozamoralny.
Diagnoza wymaga powizania objaww z ich przyczynami. Owieceniowe idee, krytyka istniejcej wadzy,
utopijne ideay, tajne spoecznoci i loe masoskie, republika uczonych czy wreszcie mieszczaskie spoeczestwo
jako cao niezalenie od tego, czy rzeczywicie byy
czynnikami chorobotwrczymi, nie powstay naturalnie w historycznej prni. Owiecenie byo wewntrzn
konsekwencj ustroju politycznego siedemnasto- i osiemnastowiecznego pastwa, zwaszcza za jego absolutnej
suwerennoci, ktra wymagaa cisego rozgraniczenia
zewntrznej sfery praw politycznych i wewntrznej sfery

11

12

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

przekona moralnych oraz absolutnej supremacji pierwszej nad drug. Ten dualizm moralno-polityczny wprawi w ruch specyficzn dialektyk, ktra koniec kocw
doprowadzia do wewntrznego rozkadu pastwa. Zgon
nastpi wraz z nadejciem rewolucji francuskiej, ktra
zamyka er pastw absolutystycznych. Rwnie pocztek
tej ery wieczy pewien okres historii Europy: pastwo
absolutystyczne, powstae w reakcji na zastan sytuacj,
pod presj konkretnych okolicznoci historycznych, miao przeciwdziaa fanatyzmowi religijnemu i wszelkim
przejawom okruciestwa, do ktrych prowadzia nieustabilizowana sytuacja polityczna. Pocztek supremacji absolutyzmu to jednoczenie koniec ery wojen domowych na
tle wyznaniowym.
Ten acuch przyczynowo-skutkowy mona rozwija
dowolnie daleko. Wszystko, i wojny religijne, i powstanie
pastw absolutystycznych, rozgrywao si przecie w rzeczywistej, dajcej si precyzyjnie umiejscowi (Europa
w XVI wieku) przestrzeni geograficzno-historycznej. Jest
to czasoprzestrze, w ktrej kade zjawisko, nawet rozum,
jest jak mwi Koselleck situationsgebundene, zalene
od konkretnych sytuacji i okolicznoci. Jednak, jak zaznacza we wstpie, konstruowanie nieskoczonego acucha eksplanacyjnego a po prehistoryczne prapocztki
opisywanych zdarze nie miaoby wikszego sensu.
Istotnie, przedstawiona w ksice genealogia siga tylko
XVI wieku. I nie bez przyczyny: na przykadzie szesnastowiecznych wojen domowych na tle wyznaniowym Koselleck moe wyeksponowa przesanki, w wietle ktrych
pojawienie si eksplanandum staje si w peni zrozumiae,
to znaczy nie wymaga ju dalszych wyjanie.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

Takiego zbioru przesanek dostarcza mu antropologia, a cilej mwic antropologia Thomasa Hobbesa.
Nawet na pierwszy rzut oka wida, e podstawowa dla
niej konstrukcja stanu natury jako bellum omnium contra
omnes (wojny wszystkich ze wszystkimi) oraz wyprowadzona z tego konieczno koncentracji wadzy w rkach
zapewniajcego spokj suwerena adekwatnie opisuje sytuacj, w ktrej znalaza si w XVI wieku Europa, pogrona w okrutnej rzeczywistoci wojen domowych.
Zdaniem Kosellecka, Hobbes by pierwszym, ktremu
udao si ukaza ukryty mechanizm uniemoliwiajcy
utrzymanie staego pokoju. Tym mechanizmem jest dialektyka dualistycznego sposobu mylenia. W przypadku
wojny domowej przyjmuje ona posta konfliktu pomidzy sumieniem i dziaaniem. Sumienie wzywa wprawdzie
do pokoju, apelujc do uniwersalnych praw moralnoci,
ale poniewa kada ze stron konfliktu sucha innego, wewntrznego gosu, kierujc si odmiennym rozumieniem
zasad moralnych, szczytne apele moralne kocz si wyniszczajc walk na mier i ycie. Ten stan rzeczy zakoczy moe wycznie dostatecznie silna instancja wadzy,
bdca w stanie stworzy i utrzyma neutraln wiatopogldowo przestrze dziaa politycznych. T instancj jest
oczywicie pastwo. Co z tego jednak, e pokj zosta zagwarantowany, skoro dialektyka jest w stanie odrodzi si
na nowym etapie rozwoju, w innej paszczynie i w zmienionej szacie? Pierwotna wojna domowa zostaa wprawdzie zakoczona, ale jej dialektyczny mechanizm okrela,
zdaniem Kosellecka, ca nowoytno: poczwszy od
wojen religijnych, poprzez rewolucje, a po dwudziestowieczne wojny wiatowe. Wszystkie te rozgrywajce si

13

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

14

na powierzchni zdarze konflikty s emanacj gbszego, pierwotnego sporu wojny wszystkich ze wszystkimi. Koselleck, mona i o zakad, zgodziby si zapewne
z Michelem Foucaultem, e polityka jest wojn, tyle e
prowadzon innymi rodkami.
Jeli zatem stanowice to rozwaa wydarzenia i procesy historyczne s same w sobie kontyngentne w pewnych okolicznociach, nie tak znowu nieprawdopodobnych, mogyby w ogle nie zaistnie to na poziomie
analitycznym autor wydobywa je ze sfery czystej przygodnoci. Ich przebieg Koselleck wyprowadza bowiem z wyjciowych warunkw, eksplikowanych w oparciu o zaoenia antropologiczne, w zwizku z czym teoria Hobbesa
okazuje si aprioryczn (w sabszym, temporalnym sensie) przesank historii europejskiej, czasw nie tylko absolutyzmu i owiecenia, lecz take pniejszych.
Ujawniajc swoje intencje w pisanym pod koniec
lat 80. wstpie do amerykaskiego wydania ksiki, Koselleck stwierdza, e jego celem byo wyjanienie rde
utopijnoci nazizmu, ktre jego zdaniem tkwi wanie
w owieceniu1. Rok 1789 z rokiem 1933 czy to samo
pragnienie nowego, wspaniaego wiata, ktry wyoni
si po ostatecznym triumfie moralnoci. Oczywicie, postpowy uniwersalizm rewolucji francuskiej nie jest tym
samym co neoromantyczny reakcjonizm rewolucji narodowosocjalistycznej, ale ich wsplnym mianownikiem
jest geneza. Obie s przejawem zgubnej dialektyki krytyki i kryzysu, opartej na dualizmie moralno-politycznym,
1

Reinhart Koselleck, Critique and Crisis. Enlightenment and

the Pathogenesis of Modern Society, Cambridge, MA 1988, s. 14.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

ktr same swoimi utopijnymi marzeniami dodatkowo

podsycaj. Ta dialektyka d i a l e k t y k a o w i e c e n i a
stanowi ukryty mechanizm nowoczesnoci, odpowiedzialny za kolejne, charakterystyczne dla niej zerwania.
W sytuacji kryzysu znajdujemy si od co najmniej dwustu
lat i nic nie wry jego rychego koca2.
Koselleck

Urodzony w 1923 roku w Grlitz (obecny Zgorzelec),

zmary w 2006 roku w Bad Oeynhausen, Reinhart Koselleck jest ju znany polskiemu czytelnikowi za spraw
publikacji przekadw jego najwaniejszych ksiek, jak
rwnie wtrnej obecnoci na kartach prac z dziedziny
przede wszystkim teorii historii oraz historii poj. Z tego
wzgldu nie bdziemy w tym miejscu powtarza oglnie
dostpnych informacji biograficznych3. Przypomnimy
2

Por. Daniel Ciunajcis, Korzenie krytyki politycznej, Res Publika Nowa online 23-04-2012.
3
Koselleck naley do najwybitniejszych historykw niemieckich XX wieku i najbardziej wpywowych filozofw historii na wiecie. By profesorem nauk politycznych na uniwersytecie w Bochum,
profesorem historii nowoytnej w Heidelbergu, profesorem teorii
historii w Bielefeld oraz dyrektorem tamtejszego Centrum Bada
Interdyscyplinarnych. Midzynarodow saw zawdzicza przetumaczonej na wiele jzykw pracy Vergangene Zukunft zbiorowi
esejw, w ktrych rozwin i zmodyfikowa koncepcj, jaka wyonia si z jego dysertacji doktorskiej. Swoj pozycj badacza ugruntowa udziaem w niezwykle ambitnym przedsiwziciu naukowym,
jakim bya praca nad monumentalnym, obejmujcym osiem tomw i wydawanym w latach 19721997 sownikiem Geschichtliche
Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in
Deutschland (Podstawowe pojcia historii. Leksykon historyczny

15

16

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

jedynie, e nim sta si w peni samodzielnym badaczem,

szlify akademickie zdobywa poprzez prowadzenie bada nad dysertacj doktorsk pod kierunkiem Johannesa
Khna. Obroniona w 1954 roku praca zostaa opublikowana pi lat pniej, w zmienionej formie i z nowym
podtytuem, jako Kritik und Krise. Ksika wywoaa niemay rezonans w wiecie naukowym, cieszc si wielkim
zainteresowaniem czytelnikw, o ktrym wiadcz choby liczne dodruki i nowe wydania. W samym jzyku niemieckim byo ich jak dotd jedenacie. Naley doliczy
do tego jeszcze edycje obcojzyczne, m.in. w jzyku hiszpaskim (1965), woskim (1972), francuskim (1979),
angielskim (1988), japoskim (1990), serbskim (1997),
portugalskim (1999) oraz tureckim (2012).
W czasie pracy nad doktoratem Koselleck mia bezporedni kontakt z Martinem Heideggerem, ktry na
przeomie lat 40. i 50. goci na seminariach prowadzonych przez Karla Lwitha i Hansa-Georga Gadamera
w Heidelbergu. Nie dziwi wic obecno motyww hermeneutycznych w jego refleksji. Zarwno filozoficzne
pojcie rozumienia, jak i fenomenologiczne podejcie
do zagadnienia czasu Koselleck osadzi jednak w konjzyka polityczno-spoecznego w Niemczech), redagowanym wesp
z Wernerem Conze i Otto Brunerem, przy wiodcej roli Kosellecka.
W jzyku polskim jak dotd ukazay si: Reinhart Koselleck, Semantyka historyczna, prze. Wojciech Kunicki, Pozna 2001; idem, Studia z metahistorii, prze. Krystyna Krzemieniowa, Jarosaw Merecki,
Warszawa 2012. Fragment rozdziau pierwszego Krytyki i kryzysu
ukaza si w Res Publice Nowej 214 (2013), s. 105111. Por. Begriffene Geschichte. Beitraege zum Werk Reinhart Kosellecks, red. Hans
Joas, Peter Vogt, Frankfurt am Main 2011.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

kretnym czasie historycznym, przenisszy je na grunt

bada empirycznych. Ponadto Krytyka i kryzys nie powstaaby, gdyby nie prywatna znajomo ze zdyskredytowanym po wojnie w oficjalnym obiegu naukowym
Carlem Schmittem, z ktrym take nawiza prywatn
znajomo w Heidelbergu. Zainspirowany jego prac na
temat Hobbesa, pody zawart w niej lini mylow
podwjnego mordu na miertelnym bogu4, rekonstruujc historyczno-ideowy kontekst powstania i zmierzchu absolutyzmu. Hermeneutyka dowiadczenia czasw
przeomu interpretowana w kontekcie teorii suwerennoci i przenikajcej wszystko politycznoci oto,
w jednym zdaniu, Krytyka i kryzys.
Heidegger, Schmitt, Koselleck te nazwiska czy nie
tylko blisze lub dalsze pokrewiestwo myli. Biografie
caej trjki mona bowiem skwitowa wyliczeniem analogicznych kompromitacji. Bdzie to, owszem, jednostronne i tendencyjne, ale nie niezgodne z prawd. Fakty
wiadcz same za siebie. A wic odpowiednio: pierwszy
narodowosocjalistyczny rektor Uniwersytetu we Fryburgu, prezes Zwizku Prawnikw Narodowo-Socjalistycznych oraz ochotnik Wehrmachtu. Co prawda wstpujc
w 1934 roku do Hitlerjugend, Koselleck mia lat 11,
za zacigajc si w 1941 roku do Wehrmachtu (suy
w nim do koca wojny, uczestniczc m.in. w kampanii
na Kaukazie) cae 18 lat. To mao lub duo, zaley jak
na to spojrze. Na pewno wystarczajco wiele, by pozostawi cie na caym yciorysie. Kto wie, czy do bada
4

Zob. Carl Schmitt, Lewiatan w teorii pastwa Tomasza Hobbesa, prze. Mateusz Falkowski, Warszawa 2008, zw. s. 6798.

17

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

18

nad owieceniem nie przystpi z intencj zrozumienia

lub rozliczenia wasnej biografii. S to tylko spekulacje,
gdyby jednak byy prawdziwe, to podczas pisania patogenezy nowoczesnego spoeczestwa Koselleck stawiaby si
w podwjnej roli: jednoczenie podmiotu i przedmiotu,
lekarza i pacjenta. Filozofia, zwaszcza niemiecka, dobrze
zna podobne figury.
Przeznaczenie

Okolicznoci biograficzne na pewno uwiarygodniaj

domniemany podstawowy zamys autora wyjanienie
rde dwudziestowiecznych totalitaryzmw. Dlatego,
zasiadajc do lektury Krytyki i kryzysu, nie wolno traci
z oczu jej motywu przewodniego, ktrym jest p a t o g e n e z a . Praca nie jest jednak jedynie rozliczeniowym przyczynkiem do autobiografii. Nie jest te typow rozpraw
naukow, cho sam wywd, ju chociaby przez obfite
wykorzystanie rnorodnych rde historycznych, broni
si od strony warsztatowej. Jest to dobrze udokumentowane studium ksztatowania si sposobu mylenia kluczowej formacji spoeczno-politycznej owiecenia, formacji
na wskro k r y t y c z n e j i wanie pod tym wzgldem
pierwszej typowo nowoczesnej. Pomimo tego, ksika
nie jest wycznie prac z gatunku historii idei, majc
nadrzdny cel poznawczy typow rekonstrukcj prawdy
historycznej (czymkolwiek ta prawda jest). Nie prbuje
przemawia gosem samej rzeczywistoci, mwic nam,
jak byo naprawd. Historia, jak mwi autor we wstpie, nigdy cakowicie nie pokrywa si z minionymi faktami jej aktualno bierze si std, e zawsze jest czym
wicej, a przynajmniej czym innym ni one same.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

Jeli wic Koselleck zajmuje si histori myli politycznej w szczeglnoci ideami Thomasa Hobbesa,
Johna Lockea, Emericha de Vattela, Gottholda Lessinga, Pierrea Baylea, Guillaumea Raynala, Anne Turgota,
i Jean-Jeaquesa Rousseau, by wymieni najwaniejszych
dla niego autorw sytuujc j w kontekcie problemowym pastwa absolutystycznego, jego genezy, funkcji
i wewntrznego rozkadu, to z jego narracji wyania si
stopniowo pewien model filozoficzno-historyczny, ukazujcy strukturaln wspzaleno pomidzy krytyk
a kryzysem. Krtko mwic, to, co w innych okolicznociach mogoby suy za przedmiot drobiazgowej rekonstrukcji historycznej (idee polityczne), zostaje zaadaptowane do potrzeb swoistej hermeneutyki podejrze: pod
powierzchni wartkiego nurtu refleksji i wydarze historycznych autor odkrywa meandrujce koryto (dialektyk
moralno-polityczn), z jego rozmaitymi wirami (siami
odrodkowymi, ktre samoczynnie wytwarza owiecenie) i przeomami (punktami zapalnymi), niewidocznymi (z powodu tajemnicy) dla uczestnika, a czsto nawet
dla zewntrznego obserwatora. Sowem, pod powierzchni zjawisk kryj si niewidoczne goym okiem wspzalenoci.
Dla Kosellecka (wrcz prosi si, by powiedzie o nim
tak, jak Koakowski o Marksie: by filozofem niemieckim) wspzaleno polega na wzajemnym warunkowaniu zjawisk. Co prawda, wbrew klasykom filozofii niemieckiej, za opisywanymi w pracy zjawiskami nie stoi nic,
co przypominaoby transcendentalne warunki moliwoci, w sensie ahistorycznych struktur obecnych w kadym
moliwym dowiadczeniu, niemniej warunkowanie nadal

19

20

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

zawiera moment koniecznoci. Dodajmy: fatalistycznej

koniecznoci. Pewne procesy historyczne, raz wprawione
w ruch, s bowiem nieodwracalne. C z tego, e ich warunki s aprioryczne jedynie w sabszym sensie nastpstwa
czasowego, to znaczy uprzednie tylko w porzdku dowiadczenia historycznego (grec. a priori wywodzi si od
sowa prius wczeniejszy), ale ju nie w porzdku transcendentalno-logicznym, skoro maj kluczowy wpyw na
cae pniejsze rwnie nasze dowiadczenie, a wywoanych przez nie zmian nie da si ju w aden sposb
cofn? Uhistorycznione, kulturowe a priori, powtrzmy,
nadal kryje w sobie moment koniecznoci. Krytyka warunkuje kryzys, kryzys warunkuje krytyk, za ich spltanie jest naszym (fatalnym) przeznaczeniem.
To posunicie odsanianie warunkw i wspzalenoci zjawisk okazuje si heurystycznie bardzo podne. Rezygnujc z narracji faktograficznej, skupiajc ca
swoj uwag na ukrytej funkcji politycznej idei moralnych owieceniowego mieszczastwa, Koselleck dociera
do tytuowej wspzalenoci pomidzy krytyk i kryzysem wspzalenoci decydujcej, jego zdaniem, podkrelmy to raz jeszcze, take o ksztacie wspczesnego
wiata. Co wicej, jego narracja sama wpisuje si w nurt
krytyki nowoczesnoci. Co prawda, inaczej ni krytyka
osiemnastowieczna, nie czyni tego w imi ponadczasowych praw czowieka i moralnoci. Wicej odsania
niejawne przesanki i zgubn dialektyk owieceniowego krytycyzmu. Jej demaskatorskie intencje, obnaajce ukryty porzdek dyskursu nowoczesnoci, chcc nie
chcc s jednak jak najbardziej krytyczne i w tym sensie
do cna nowoczesne.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

Diagnoza

Zarwno terminy krytyka (Kritik, critique, criticism),

jak i kryzys (Krise, crise, crisis) wywodz si ze staroytnej greki, w ktrej pocztkowo wystpoway w podobnych
kontekstach. Ich pokrewiestwo znaczeniowe widoczne
jest rwnie we wspczesnym jzyku polskim, w ktrym
przymiotnik krytyczny wystpuje w obu znaczeniach.
Pierwotnie kryzys (gr. krsis) by pojciem pozapolitycznym, uywanym przede wszystkim na gruncie prawniczym i medycznym. W sdownictwie oznacza decyzj
bd wyrok, i w takim znaczeniu wystpowa rwnie
w Starym Testamencie. Natomiast w Corpus Hippocraticum funkcjonowa jako termin medyczny oznaczajcy
zarwno waciwy sd, czyli diagnoz lekarza, jak i moment przesilenia w chorobie. W tym te znaczeniu pojcie
to przeszo do aciny w medycynie tradycyjnej. Uzyskao
rwnie wykadni teologiczn, zwizan z Sdem Ostatecznym.
Podobnie byo z pojciem krytyki, ktre pierwotnie
odnosio si do analizy argumentw, przede wszystkim
w ramach problematyki jurystycznej i teologicznej. To
znaczenie przeja tradycja hermeneutyczna, podejmujc
prby kodyfikacji regu interpretacji tekstw prawniczych
i religijnych. Krytyka bya tu rozumiana jako nieodzowny
element sztuki sdzenia, to znaczy umiejtnoci (kunsztu)
waciwej oceny rde. To w miar neutralne politycznie
znaczenie funkcjonowao jeszcze w XVII i XVIII wieku,
przede wszystkim w obszarze krytyki tekstu i krytyki sztuki. Podtrzymywa je rwnie Kant w swojej filozofii krytycznej. Stricte politycznego wydwiku nabrao wanie
w okresie owiecenia.

21

22

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

Wraz z odejciem od kontekstu prawniczego, medycznego i teologicznego, sowem wraz z upolitycznieniem obu poj drogi krytyki i kryzysu definitywnie
si rozeszy. Krytyka zesza na drugi plan, w zacisze gabinetw uniwersyteckich i sal wykadowych, za jej obecno w publicystyce politycznej nie dorwnywaa intensywnoci d o w i a d c z e n i a kryzysu dowiadczenia
o zdecydowanie groniejszej wymowie, niepokojcego
i dojmujcego, powszechnego zarwno w wymiarze egzystencjalnym, jak i spoecznym. Tote z czasem, gdy stao
si jasne, e w pcieniu owieceniowej utopii kryje si
mroczna dystopia, za nowoczesno, wbrew nadziejom
na nadejcie czasu spenionego (wspomnijmy rne wizje
koca historii, od Hegla po Fukuyam), wiedzie raczej
drog wiecznego niespenienia, kariera pojcia kryzysu
nabraa szalonego tempa. Modne w czasach fin de sicle,
wszechobecne w midzywojniu, stao si hasem zrozumiaym dla kadego. O ile wiek XVIII nazwano susznie
wiekiem krytyki, wiek XX mona miao ochrzci mianem wieku kryzysu. I cho zy wiek XX dobieg swego
koca, kryzys, przeciwnie, jak wszyscy doskonale wiemy,
ma si cakiem dobrze.
We wspomnianym hipokratejskim modelu choroby
ktry obowizywa, nawet jeli z licznymi modyfikacjami, w medycynie gwnego nurtu a po przeom wiekw XVIII i XIX jej przyczyn upatrywano w zaburzeniu naturalnej rwnowagi pomidzy czterema humorami
(mwic inaczej pynami ustrojowymi): krwi, ci,
czarn ci i luzem. Nadmiar ktregokolwiek z pynw
w organizmie mia prowadzi do zaburzenia rwnowagi
i pierwszego etapu choroby, okrelanego niekiedy mia-

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

nem apepsa niestrawnoci. Etap drugi pepasms, gotowania polega na jakociowej zmianie pynu chorobotwrczego. Skutkowao to infekcj caego organizmu,
ktrej objawem bya zazwyczaj gorczka. Potem nastpowa etap apstasis, oddzielenia. Pyn chorobowy odkada
si w okrelonym miejscu ciaa, powodujc zmiany morfologiczne, objawiajce si np. w postaci wysypki. Wreszcie pojawia si krsis, przeom w chorobie, z ktrego istniay ju tylko dwa wyjcia wyzdrowienie albo zgon.
Jego przebieg by gwatowny i rozstrzygajcy dla losw
chorego5.
Jak ju zauwaylimy, krytyce uprawianej przez Kosellecka najbliej jest do lekarskiej diagnozy. Decydujcy dla
losw chorego (w postaci nowoczesnego spoeczestwa)
by jego zdaniem okres owiecenia. Poprzedziy go jednak
konkretne etapy: niestrawnoci gdy zacz si rozpada
moralny porzdek redniowiecza i wybuchy wojny religijne; gotowania gdy prywatne sumienie zaczo buzowa pod skorup pastwa absolutystycznego; oddzielenia
gdy zaczo konkretyzowa swoj posta w przestrzeni
tajnych stowarzysze, odczajc si w ukryciu od organizmu pastwowego; i wreszcie kryzysu, ktry nastpi,
gdy nagromadzone sumienie w miercionony humor
wypyno na powierzchni jak zimny pot z targanego
przedmiertnym dreszczem ciaa. Nastpi wiekopomny
przeom. O ile jednak w hipokratejskiej koncepcji choroby kryzys mg zakoczy si lysis rozpuszczeniem
czy uwolnieniem si humoru i powrotem do pierwotnej
5

Zob. Andrzej Bednarczyk, Medycyna i filozofia w staroytnoci, Warszawa 1999, s. 128142.

23

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

24

rwnowagi o tyle u Kosellecka raz uruchomiona dialektyka krytyki i kryzysu nie prowadzi do wyzdrowienia, lecz
do kolejnych nawrotw. Nie sposb przy tym przewidzie
przyszego rytmu choroby, nawet jeli wiemy jak twierdzi ju staroytny lekarz e kryzysy s powtarzalne,
a kady kolejny moe by gorszy od poprzedniego. Tak
byo po upadku Lehman Brothers w 2008 roku, tak moe
si zdarzy raz jeszcze.
Przyszo

Gdy owiecenie nabrao rozpdu, okazao si, e krytyka

to proces permanentny. Jeli pocztkowo bya po prostu
neurotyczna oparta na konflikcie pomidzy moralnoci a polityk, sumieniem i dziaaniem to z czasem
nabraa maniakalnego tempa, przeradzajc si w nieustann gonitw myli. Wie si z tym typowa dla
nowoytnoci zmiana orientacji czasowej na przyszo,
stanowica struktur temporaln nowej epoki6. Rzecz
w tym, e przyszo staa si teraz czym w rodzaju alibi
dla krytyki, gdy kada teraniejszo moga zosta zanegowana w imi tego, co dopiero nadejdzie. Nowoczesno to w kocu dosownie nowy czas Neuzeit. Nasza
teraniejszo jest inna od przeszoci, a nasza przyszo
bdzie rna od dnia dzisiejszego. Dziki przyszoci krytycy mogli pozby si poczucia winy, a ich nerwica zosta
uleczona si wiary w postp. Przyszo miaa rozwiza
6

Jest to pierwsze, zalkowe sformuowanie pniejszej tezy

Kosellecka o rozchodzeniu si w nowoytnoci przestrzeni dowiadczenia i horyzontu oczekiwa. Por. R. Koselleck, Semantyka
historyczna, op.cit.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

wszystkie problemy. Dziki niej suszno bya zawsze po

stronie mieszczaskich sdziw. Jednak dla Kosellecka ta
historiozoficzna wiara w przyszo bya jednym z przejaww mylenia utopijnego, myleniem ucieczkowym
w czystej postaci. Terapia okazaa si przeciwskuteczna.
Historiozoczne objawy

Rozdarcie pomidzy teraniejszoci i przyszoci prawdziwa udrka czowieka nowoczesnego jest temporalnym objawem dualistycznej struktury dyskursu. Ideowo
okrelaj j ekstrema polityki i moralnoci, w wymiarze
przestrzennym transoceaniczny dystans pomidzy starym i nowym wiatem, Europ i Ameryk, za w wymiarze czasowym radykalna opozycja pomidzy tym, co
stare i tym, co nowe7. Dualistyczna struktura dyskursu
okrela rwnie sposb pojmowania dziejw, nowego pojcia o niespotykanym dotd potencjale eksplanacyjnym.
To wanie w owieceniu owo historiozoficzne pojcie
rozsadzio dotychczasowe rozumienie historii, wypierajc
wczeniejsze, fragmentaryczne i faktograficzne narracje.
Historia rerum gestarum Kosellecka jest wic take opowieci o powstaniu dziejw res gestae. Wicej nawet, jest patogenez dziejowoci rozumianej
jako historiozoficzne alibi dla aktualnych konfliktw
7

Dualistyczn struktur dyskursu Koselleck bdzie pniej

ledzi w wymiarze historycznym, sigajc do podziaw charakteryzujcych wiat staroytnych. Por. Daniel Ciunajcis, Marcin
Moskalewicz, Czasoprzestrze dziejw. Transcendentalne warunki
uprawiania historii jako polityki, w: Filo-Sofija 13/20 (2013),
s. 157180.

25

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

26

politycznych, alibi waloryzujce kad teraniejszo

jako waciw, ktrej niedogodnoci maj znale rozwizanie w niedalekiej przyszoci. Innego kto mgby powiedzie: gbszego rozumienia dziejowoci, na
przykad w duchu ontologii fundamentalnej Heideggera
czy bliskiego Koselleckowi Gadamera autor nie przewiduje. Nie uprawia ontologii, lecz metahistori lub by
posuy si innym sownikiem zamiast spekulatywnej
wybiera krytyczn filozofi historii8. Gwnym przedmiotem jego zainteresowa jest w tym kontekcie polityczne znaczenie historiozofii i historiozoficzny wymiar
programw politycznych. Dzieje okazuj si kolejnym,
szczeglnym objawem kryzysu, wynaturzeniem procesu
krytyki, ktra musi siga w przyszo w poszukiwaniu
swojego uzasadnienia. Co gorsza, historiozofia legitymizuje wojn domow, bo cho kryzys ma si zakoczy
pomylnie, to tymczasem, w imi tej przyszej pomylnoci, trzeba zabija. Niewinno polityczna historiozofii jest zatem pozorna.
Czy mona jednak uciec od historiozofii? Naley wtpi, czy udao si to autorowi. I nie chodzi tutaj o tak
podkrelan przez postmodernistw niezbywalno wymiaru spekulatywnego kadej, nawet najbardziej naukowej historiografii. Koselleck nawet nie prbuje go
unikn. Nie proponuje przecie adnej fragmentarycznej wizji dziejw, lecz koncepcj nad wyraz uporzdkowan patogenez odkrywajc kolejne zakaone warstwy
8

Na temat tego rozrnienia por. Frank Ankersmit, History

and Tropology. The Rise and Fall of Metaphor, Berkeley, Los Angeles, Oxford 1994.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

tkanki mentalnoci, ktrej wntrze okrela Hobbes, a powierzchni Rousseau.

Mieszczastwo

Metakrytyka Krytyki i kryzysu, jak kada caociowa wizja historyczna, spaca wic swj spekulatywny dug. Do
pasyww naley przede wszystkim esencjalizacja wiata
mieszczastwa obywatelskiego, ktry Koselleck traktuje jako zwart cao, posugujc si przy tym rdami
niekoniecznie reprezentatywnymi, poniewa pochodzcymi ze wiata myli elit. Elity pisz w imieniu reszty, badacz czyta, wsuchujc si w ich ukryte intencje.
W efekcie byt zbiorowy, niejednorodny i zrnicowany,
peen napi i konfliktw wewntrznych, zostaje obdarzony spjn tosamoci: myli i dziaa jak podmiot
jednostkowy, jakby wszyscy jego reprezentanci kierowali
si jedn i t sam, a w dodatku nieprzejrzyst dla nich
samych motywacj.
Koselleck, powtrzmy, by mylicielem niemieckim.
A myliciel niemiecki, czy tego chce, czy nie, spaca dug
u Kanta i Hegla. Przedmiotem metakrytyki Kosellecka
jest krytyka, ktrej owiecenie poddao pastwo absolutystyczne. Kady przedmiot za w myl zasady transcendentalizmu d o m a g a s i swojego podmiotu (co
w tym wypadku oznacza: podmiotu krytyki). W sukurs
tej potrzebie przychodzi Hegel ze swoj ontologi spoeczn opart na triadzie: system potrzeb (gospodarka wolnorynkowa), spoeczestwo obywatelskie i pastwo. Istotnie, spoeczestwo obywatelskie jako podmiot krytyki
pastwa zostaje przez Kosellecka u p o d m i o t o w i o n e , i to od razu, wbrew jego pierwotnym zaoeniom,

27

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

28

w ontologicznym znaczeniu: przejmuje rol samowiadomego podmiotu, znajdujcego si w (krytycznej) relacji do swego przedmiotu (pastwa absolutystycznego).
Esencjalizacja klasy redniej wiedzie wic drog syntezy
wyimkw z klasykw.
Koselleck jednak myli tropy przed czytelnikiem i samym sob. Prno wic szuka w Krytyce i kryzysie bezporednich odniesie do rodzimej tradycji, za samo owiecenie przemawia rnymi gosami, wydarzenia si mno,
konteksty niuansuj, a liczba bohaterw wci wzrasta.
Ale ten pozorny wielogos monotonnie i wci od nowa
wypowiada jedn i t sam intencj abstrakcyjnego, cho
wieloimiennego (owiecenie, spoeczestwo, mieszczastwo obywatelskie, loe, republika uczonych) podmiotu.
Ow intencj jest ukryte roszczenie do wadzy.
Dzisiaj, gdy postmodernizm obnay tosamo podmiotu emancypacji, a klasa rednia staje si pieni przeszoci, Koselleck jawi si jako autor wci (tylko?) nowoczesny. Jego wizja moe wydawa si nader upraszczajca.
W kocu samo owiecenie ma znacznie wicej twarzy,
w dodatku mniej naiwnych, niekoniecznie bezkrytycznie ufajcych w postp i uciekajcych w utopi9. Piszc
wycznie o intelektualnym jdrze Europy owieceniu
niemieckim, francuskim i angielskim, autor tym bardziej
substancjalizuje to, co by moe skada si ze swobodnie
fluktuujcych akcydensw. Krytyka i kryzys porusza si

Por. Sisko Haikala, Criticism in the Enlightenment. Perspectives on Kosellecks Kritik und Krise Study, Finnish Yearbook of Political Thought and Conceptual History, vol. 1 (1997), s. 7086.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

zgodnie z map dyskredytowanych przez postmodern

Wielkich Narracji. Noblesse filozofa niemieckiego oblige.
Totalitaryzm

Ukoronowanie caego procesu patogenezy stanowi metafizyka Rousseau, cakowicie odwracajca relacj pomidzy
ludem a jego wadc. Czynic lud suwerenem, Rousseau mia doprowadzi do sytuacji permanentnej dyktatury, ktrej pierwsz ofiar okaza si krl. Od dyktatury
absolutyzmu rni si ona tym, e monitoruje rwnie
przestrze wewntrznego sumienia, ktra wczeniej pozostawaa nietknita przez wadz. Rnica dotyczy wic
poziomu kontroli przekona.
Przez permanentn dyktatur Koselleck pojmuje
ponadto sytuacj, w ktrej kadorazowa rzeczywisto
polityczna jest legitymizowana ideologicznie za porednictwem filozofii dziejw, za jedno kolektywu utrzymywana sztucznie za pomoc terroru. Kada sytuacja jest
tym, czym by powinna, cho zarazem wymaga zmiany
zniesienia jej przez kolejn. Permanentny stan wyjtkowy, permanentny kryzys domagajcy si jeszcze wikszej
krytyki sytuacja, bez dwch zda, Heglowska.
Mona autorowi zarzuci, e jego praca nie tyle dotyczy owiecenia, co stanowi gos w debacie na temat
wspczesnoci ogldanej przez pryzmat owiecenia10.
Rzeczywicie, obok dzie Theodora W. Adorna, Maxa
Horkheimera, Jrgena Habermasa, Karla-Otto Apla
oraz (cho w zupenie innym sensie) Listu o humanizmie
10

Helmut Kuhn, recenzja Kritik und Krise, Historische Zeitschrift 1961, Nr. 192, s. 666668.

29

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

30

Heideggera, zostaa uznana za jeden z najwaniejszych

gosw w powojennej debacie nad owieceniem. Tylko
czy rzeczywicie fakt uprawiania krytycznej, zaangaowanej historiografii powinnimy potraktowa in minus?
Czy piszc o permanentnej dyktaturze i czynic jednoczenie aluzj do nazizmu autor chce, jak Adorno
i Horkheimer, powiedzie, e korzenie dwudziestowiecznych totalitaryzmw tkwi w owieceniu, bo jest ono potencjalnie totalitarne? Tak brzmi podstawowa myl Dialektyki owiecenia autorstwa dwojga wymienionych11. Nie
pytanie, lecz stwierdzenie. Owszem, kontrowersyjne, ale
nie zapominajmy, e sformuowane podczas najwikszego
kataklizmu XX wieku, w czasie, gdy nawet pisanie poezji wydawao si autorom, co prawda wysublimowan,
ale jednak form barbarzystwa. Przemoc i pooga towarzyszca wojnom religijnym to przecie nic w porwnaniu z totalnymi, apokaliptycznymi wrcz kataklizmami XX stulecia, ktrych podstawy tkwi w przesankach
owiecenia.
W tym kontekcie nie od rzeczy bdzie wspomnie,
e Koselleck aowa, i Adorno i Horkheimer go ubiegli,
i zamiast Kritik und Krise nie moe swojej pracy zatytuowa Dialektik der Aufklrung. W kadym razie nie tylko
z tej przyczyny moemy tu mwi o zbienoci intencji.
Pomimo tego Koselleck nie przedstawia adnej teorii totalitaryzmu, ogranicza si do pojcia dyktatury. Ostatnie
zdania ksiki prowadz nas do chwili poprzedzajcej wy11

Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Dialektyka owiecenia. Fragmenty polityczne, prze. Magorzata ukasiewicz, Warszawa 2010, s. 18.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

buch rewolucji francuskiej, prowadz nie tyle faktograficznie, ile ideowo, ukazujc moment niewymownego napicia, ktre za moment (i na moment) zostanie rozadowane
przez gilotyn. Czy napicie stojce za wybuchem poowy
XX stulecia byo jego zdaniem analogiczne? W ksice,
niestety, nie znajdujemy bezporedniej odpowiedzi.
Wychodzc poza horyzont czasowy samego autora
zauwamy jednak, e szczytowym osigniciem formy
wadzy okrelanej przez niego mianem permanentnej
dyktatury jest sytuacja, ktr przy pomocy wspczesnych terminw mona okreli mianem post-politycznej, a wic sytuacja, w ktrej tu oddajemy gos autorowi
lud jest przekonany, e pastwo nie potrzebuje adnej
polityki i adnego przywdztwa, przez co daje sob dowolnie sterowa. Lud jest bowiem suwerenem pozornym,
ktry nie moe sam odkry swojej woli i potrzebuje przywdcy mwicego mu, czego powinien chcie. Jednostki ulegaj uniformizacji, a kto nie pasuje do kolektywu,
zostaje zlikwidowany (totalitaryzm) bd wykluczony
(postpolityka). Liderzy tej nowej demokracji na stae
zaprzgaj medialne, ideologiczne narzdzia, wytwarzajc
fikcyjn jedno czynw i pogldw opinii publicznej,
ktra jest przekonana, e rzdzi i e nie potrzebuje nad
sob adnej innej wadzy.
Terapia

Cho diagnoza postawiona w Krytyce i kryzysie jest zdecydowana i przejrzysta, trudniej jest j odczyta jako propozycj terapii uleczenia krytycznego rozumu i pooenia
tamy rozlewajcemu si morzu kryzysu. Czyby emancypacja miaa by mrzonk skazan na wieczne niepowodzenie?

31

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

32

W postheideggerowskiej, dekonstruktywistycznej tradycji funkcjonuje rozrnienie na krytyk totaln i radykaln. Krytyka totalna krytykuje wszystko i wszystkich,
w przekonaniu, e dysponuje staym, archimedesowym
punktem oparcia, jak perspektyw spoza. Krytyka radykalna, przeciwnie, implikuje podejrzliwo wzgldem
wasnych zaoe. Nie siga tak daleko jak krytyka totalna, ale za to gbiej ku swoim korzeniom. Te za, oddajmy gos Markowi J. Siemkowi, s wasnymi korzeniami
samej krytyki dlatego myl radykalnie krytyczna jest
przede wszystkim immanentn samo-krytyk mylenia,
ktre nie cofa si przed ujawnieniem swych niejawnych,
niewiadomych przesanek i niezamierzonych, niekontrolowanych rezultatw12.
Owiecenie, jak je widzi Koselleck, uprawiao krytyk totaln. Rwnie krytyka Adorna i Horkheimera,
dostrzegajcych w owieceniu totalitaryzm in nuce, bya
totalna. Pytanie, czy takiej wanie t o t a l n e j krytyki
nie uprawia sam autor? Czy jest w stanie rozpozna zaoenia aksjologiczne, historyczne, biograficzne swojej
metakrytyki? Czy nie popada w typow apori kadej autoreferencyjnej krytyki, tej podstawowej figury nowoczesnej refleksji? Autoreferencyjna krytyka ma bowiem to do
siebie, e sama podwaa wasne zaoenia, gdy krytykujc rozum, nie potrafi przekroczy jego wasnych granic,
za odrzucajc go, nie proponuje niczego w zamian. Czy
Koselleck, stojc mocno na gruncie nowoczesnej reflek12

Marek J. Siemek, Rozum midzy wiatem i cieniem owiecenia, posowie do: M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka
owiecenia, op.cit., s. 257.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

sji, jest zatem w stanie wykroczy poza postowieceniowy paradygmat refleksji inaczej, jak tylko poprzez jego
abstrakcyjn negacj? Czy ostatnim (jedynym?) sowem
kadej krytyki nowoczesnoci musi by reakcyjna nostalgia za (nie)byym i minionym? Jeli, jak twierdz Adorno
i Horkheimer, ju mit jest owieceniem, ale te samo
owiecenie obraca si ponownie w mitologi, to rwnie
dobrze mona powiedzie, e owiecanie owiecenia z koniecznoci rwnie przeksztaca si w mitologi, ktrej
mitem zaoycielskim jest nieokrelona nostalgia za bezpowrotnie utraconym, przedrewolucyjnym rajem13.
Czy Koselleck proponuje zatem cakowite podporzdkowanie moralnoci polityce? Gdy opisuje klasyczne argumenty na rzecz takiego podporzdkowania, wypywajce z krwawej rzeczywistoci wojen religijnych, to
mona odnie wraenie, e czyni to z pen afirmacj.
Czy mona go wic uzna za zwolennika przedrewolucyjnej stabilizacji? Czyby reprezentowa kolejn, typow dla niemieckich mandarynw pierwszej poowy
XX wieku, wersj konserwatywnej nostalgii za utraconym, przednowoczesnym porzdkiem stabilnych dystynkcji i podziaw? Tak widzi go Habermas. Kulturowy
pesymizm Kosellecka, wsparty konserwatywn ideologi

13

Zdaniem Daniela Ciunajcisa emancypacja w wydaniu Kosellecka polega na zdaniu sobie sprawy z ogranicze samej emancypacji, ktrej kolejny etap ma by powrotem do tradycji. Por.
Daniel Ciunajcis, Dzieje poj a krytyczna rola historiografii, niepublikowana praca doktorska, Instytut Historii UAM 2010 (dostpna online w repozytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
pod adresem http://hdl.handle.net/10593/601).

33

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

34

przejt od Schmitta, si rzeczy musi przemawia kasandrycznym gosem14.

A jednak sam autor twierdzi, e supremacja polityki
absolutystycznej wraz z pozostawieniem wolnoci w przestrzeni sumienia byy zalkiem pniejszego wyzwolenia
wiata moralnego i uruchomienia procesu emancypacji.
Pokj nie mg zatem trwa wiecznie, na wzr Kantowskiego wieczystego pokoju. Czyby wic Koselleck by
zwolennikiem jeszcze gbszego zniewolenia moralnoci, jej cakowitego zniesienia w imi politycznych racji?
Czyby by jak jego zdaniem Rousseau zwolennikiem
dyktatury totalnej, pragncym stan po stronie niewidocznej wadzy?
(A)polityczno

Nie ulega wtpliwoci, e jego stanowisko jest na wskro

polityczne. A polityka to konflikt nierozwizywalny
konflikt. Nadziej na jego zniesienie nazywa autor wprost
iluzj umysu. W obszarze polityki nie ma obiektywnoci
ani neutralnoci. Rwnie ucieczka jest tylko zudzeniem
nawet samowykluczenie jest ju gestem p o l i t y c z 14

Por. Jrgen Habermas, Verrufener Fortschritt verkanntes

Jahrhundert: zur Kritik der Geschichtsphilosophie. Rezension zu:
Peter F. Drucker: Das Fundament fr Morgen; Reinhart Koselleck:
Kritik und Krise; Hanno Kesting: Geschichtsphilosophie und Weltbrgertum, Merkur 1960, Nr. 147, s. 468477. Z tych samych
powodw, cho w nieco innym kontekcie, z tez Kosellecka
o wspzalenoci krytyki i kryzysu dyskutuje Habermas w Strukturalnych przeobraeniach sfery publicznej. Zob. Jrgen Habermas,
Strukturalne przeobraenia sfery publicznej, prze. Wanda Lipnik,
Magorzata ukasiewicz, Warszawa 2007.

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

n y m . Wyranie sycha tu echo idei Carla Schmitta.

Problem dla Kosellecka stanowi dewaluacja polityki, dowartociowanie obszaru moralnoci oraz spolaryzowanie
obu przestrzeni. Gdy przywoujc Hobbesa stwierdza,
e cnota jest cnot nie przez wzgld na przekonania czy
suszne kryteria, lecz racje i wzgldy polityczne, to wskazuje na pierwotny wobec moralnoci status politycznoci.
Kopot stanowi wic owieceniowe postrzeganie polityki
z perspektywy moralnoci, a wic w imi emancypacji.
Jak ju wczeniej wspomnielimy, motywem przewodnim ksiki jest zemsta moralnoci za zniewag wyrzdzon jej przez pastwo. W okresie wojen religijnych
to moralno gra pierwsze skrzypce, decydujc o yciu
i mierci swoich wyznawcw. To ona jest katalizatorem
wojny wszystkich ze wszystkimi. Wraz ze zwycistwem
pastwa i zasady cuius regio eius religio zostaje zepchnita
w obszar tajemnicy do niewidocznej goym okiem przestrzeni sumienia, w ktrej dojrzewa, by w drugiej poowie
XVIII wieku z now si uderzy w podstawy pastwowego porzdku. Jej dania, cho pozornie apolityczne,
s jednak daniami na wskro politycznymi. Gdy spoeczestwo domaga si wadzy w imi czystej, nieskaonej
politycznymi naleciaociami moralnoci, to prbuje rzdzi. Gdy robi to w imi politycznie anonimowego rozumu, to odsania istot politycznego wymiaru owiecenia
jego pozorn apolityczno, ktra okazuje si by broni
totaln. Owiecenie popada w hipokryzj do kwadratu.
Nie tylko maskuje pod paszczykiem moralnoci polityczno swoich pretensji do wadzy, ale ukrywa te sam maskarad. Innymi sowy, udaje take przed samym sob
e niczego nie schowao.

35

36

MARCIN MOSKALEWICZ, JAKUB DURAJ

Aktualno problemu hipokryzji mona dostrzec

w rzeczywistoci postpolitycznej. Analizowany przez Kosellecka dualizm moralno-polityczny to przecie rodzaj
mechanizmu, ktry do dzi stoi za rozstrzygniciami politycznymi. Fundamentalne pknicie, aktualne w okresie
pisania ksiki (ktr zreszt otwiera nawizanie do zimnej wojny), prowadzi do wci nowych odson politycznego rozdarcia.
Pytanie jednak brzmi: czy podobnie jak owieceniowi wolnomularze zapomnielimy o tajemnicy i stalimy
si ofiarami wytworzonej przez naszych przodkw tajnoci? Czy apolityczny kamufla jest nierozpoznawalny
dla wspczesnym agentw nowego porzdku? Innymi
sowy, czy dzisiejsi masoni czyli, najkrcej mwic,
spoeczestwo obywatelskie wiedz, e dziaaj p o l i t y c z n i e , czy ukrywaj to pod paszczykiem aktywnoci
spoecznej?
Mao ktre rodowisko moe z wyjtkiem tych
powoujcych si na prawo naturalne deklaruje dzisiaj
apolityczno, cho oczywicie powoywanie si na jakkolwiek inn, moraln, apolityczn przesank, zwiksza
moc retoryczn politycznych w swej istocie da. Mao
ktre rodowisko zatem cakowicie odcina si od pastwa,
ktre poddaje swoim werdyktom. Znacznie powszechniejsze jest przynajmniej czciowe uznawanie wasnej
politycznoci, nawet jeli wyroki krytyki s wykonywane
w imi jakkolwiek rozumianej sprawiedliwoci spoecznej. W tym sensie tajemnica ujrzaa wiato dzienne, cho
nonikiem da podobnie jak w owieceniu jest nadal, mniej lub bardziej ukryty, przekaz moralny. Krytyk
polityczn uprawiaj dzi wszyscy i kady czuje si upraw-

KRYTYKA I KRYZYS: DIAGNOZA CHOROBY W STADIUM TERMINALNYM

niony do diagnozowania kryzysu. Duch kawiarnianej rewolucji15, prowadzonej w imi moralnej odnowy, jest dzi
podobny w Paryu, Berlinie, Nowym Jorku i Warszawie.
Poza awangard intelektualnych stolic, przenikajcych
si w sferze wirtualnej, zachodzi w caej przestrzeni publicznej. Tym, co czy krytykw, jest jednak zazwyczaj
polityczna bezsilno. By moe wic autor Krytyki i kryzysu ma racj, a wspczesna krytyka polityczna dzieo
wszelkiej maci intelektualistw, artystw, akademikw
i dziaaczy trzeciego sektora bdca spadkiem po ojcach
zaoycielach okresu absolutyzmu owieceniowego, jest
dopuszczalna (dopuszczana?, tolerowana?), analogicznie
do swojej poprzedniczki dopty, dopki jest p o l i tycznie nieskuteczna.

15

Lewica heglowska, nieoceniona skadnica epitetw, nazwaa kiedy Schopenhauera paradujcym filozofem czasu restauracji (zob. Anna Malitowska, Sumienie filozofii. Artur Schopenhauer,
Pozna 2009, s. 30). Dzi mamy raczej do czynienia z filozofami
paradujcymi od restauracji do restauracji.

37