Przegld Filozoficzny Nowa Seria

R. 22: 2013, Nr 4 (88), ISSN 12301493

DOI: 10.2478/pfns-2013-0084

Adam Grobler

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

Sowa kluczowe: K. Ajdukiewicz, radykalny konwencjonalizm, uteoretyzowanie
obserwacji, empiryczne dyrektywy znaczeniowe, tendencje rozwojowe aparatur pojciowych, zdania bazowe, znaczenie bodcowe,
niezdeterminowanie przekadu, gry jzykowe, niewspmierno,
pragmatyczna teoria obserwacji

1. Wstp
Radykalny konwencjonalizm Kazimierza Ajdukiewicza1 jest stanowiskiem
przebrzmiaym z dwch powodw. Pierwszy zosta rozpoznany przez samego
jego autora, ktry napisa, e jzyk zamknity i spjny a taki dopiero konstytuuje aparatur pojciow jest papierow fikcj2. Drugi wyszed na jaw
wraz z odkryciem i powszechn akceptacj tezy o uteoretyzowaniu (theory-impregnation, theory-ladeness) obserwacji, ktra stawia pod znakiem zapytania koncepcj dyrektyw znaczeniowych, a dokadniej koncepcj empirycznych
dyrektyw znaczeniowych.
Z drugiej strony, konwencjonalizm radykalny jest jednym z najciekawszych
pomysw polskiej filozofii. Jest interesujcy nie tylko sam przez si, ale rwnie jako antycypacja pniejszych osigni filozofii wiatowej. W swoich
wczeniejszych pracach pisaem, e Ajdukiewicz na dugo przed metodologi
naukowych programw badawczych znalaz sposb tak zwanej przez Imrego
1 K. Ajdukiewicz, Obraz wiata i aparatura pojciowa, prze. F. Zeidler, w: K. Ajdukiewicz, Jzyk i poznanie, t. 1, PWN, Warszawa 1985, s. 145174. Pierwodruk: Das Weltbild und
die Begriffsapparatur, Erkenntnis 1934, nr 4, s. 259287.
2 K. Ajdukiewicz, W sprawie artykuu prof. A. Schaffa o moich pogldach filozoficznych,
w: tene, Jzyk i poznanie, t. 2 (s. 155191), s. 176. Pierwodruk w: Myl Filozoficzna 1953,
nr 2 (8), s. 292334.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

184

Adam Grobler

Lakatosa racjonalizacji konwencjonalizmu3. Jak te, e Ajdukiewicz jest prekursorem realizmu wewntrznego Hilaryego Putnama4. Maciej Witek dopatruje
si w radykalnym konwencjonalizmie pocztkw antyrealizmu i deflacyjnej koncepcji prawdy5. Jeszcze nowsz propozycj, ktrej zalkw mona doszukiwa
si u Ajdukiewicza, jest pluralizm aletyczny Michaela Lyncha6.
Jeeli zatem radykalny konwencjonalizm jest tak bogaty w motywy ywo
obecne w filozofii wiatowej dnia dzisiejszego, nasuwa si myl, aby zbada
bliej, pod jakimi wzgldami inne jego skadniki straciy wieo i jakie std
mona wycign moray. A moe warto wrcz pokusi si o wymian przestarzaych czci, dosztukowanie paru nowoczesnych pojciowych przekadni,
i puci w ruch odnowiony model polskiej marki. W niniejszym artykule podejm gwnie kwesti uwzgldnienia uteoretyzowania obserwacji, znacznie mniej
miejsca powicajc sprawie fikcji jzyka zamknitego i spjnego.

2. Dyrektywy znaczeniowe
a uteoretyzowanie obserwacji
Aparatura pojciowa kluczowe pojcie radykalnego konwencjonalizmu jest
okrelona za pomoc trojakiego rodzaju dyrektyw znaczeniowych. Po pierwsze, aksjomatyczne dyrektywy znaczeniowe wyrniaj zdania, ktrych nie
sposb odrzuci bez naruszenia znacze wyrae jzykowych danej aparatury. Inaczej mwic, aksjomatyczne dyrektywy znaczeniowe wyznaczaj zasb
zda analitycznych danego jzyka. Po drugie, dedukcyjne dyrektywy znaczeniowe okrelaj, ktre zdania musz by zaakceptowane, o ile jakie inne zdania zostay wczeniej zaakceptowane. Inaczej mwic, dedukcyjne dyrektywy
znaczeniowe wyznaczaj reguy wnioskowania obowizujce w danej aparaturze pojciowej. Wreszcie empiryczne dyrektywy znaczeniowe, jak pisze Ajdukiewicz, ...pewnym danym dowiadczenia przyporzdkowuj pewne zdania,
ktre trzeba by gotowym uzna w obliczu danych dowiadczenia...7.
Aksjomatyczne i dedukcyjne dyrektywy znaczeniowe, jeeli w ogle budz
jakie zastrzeenia, to niewielkie i bdzie mowa o nich w punkcie 4. Natomiast
A. Grobler, Ajdukiewicz, Lakatos i racjonalizacja konwencjonalizmu, Kwartalnik Filozoficzny XXVII (1999), z. 1, s. 516. Przedrukowane w: tene, Pomysy na temat prawdy
i sposobu uprawiania filozofii w ogle, Aureus, Krakw 2001, s. 107119.
4 A. Grobler, Kazimierz Ajdukiewicz as a Forerunner of Internal Realism, w: M.C. Flamm,
J. Lachs, K. Skowronski (red.), American and European Values: Contemporary Philosophical
Perspectives, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2008, s. 5257, oraz tene, Metodologia nauk, Aureus-Znak, Krakw 2006, s. 303305.
5 M. Witek, Prawda, jzyk i poznanie z perspektywy deflacjonizmu, Aureus, Krakw 2005,
s. 9599, 243250.
6 M. Lynch, Truth as One and Many, Oxford University Press 2009.
7 K. Ajdukiewicz, Obraz wiata..., dz. cyt., s. 176.
3

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

185

oglne sformuowanie empirycznych dyrektyw znaczeniowych, ze wzgldu na

uteoretyzowanie obserwacji, jest dzi zupenie nie do przyjcia. Z dzisiejszego punktu widzenia nie ma nic takiego, jak dane dowiadczenia. Z drugiej
strony, pojcie empirycznej dyrektywy znaczeniowej jest intuicyjnie do jasne
i trudno sobie wyobrazi jakkolwiek semantyk, ktra nie wizaaby znaczenia wyrae jzyka naturalnego z treciami dowiadczenia. Trudno polega
na uchwyceniu tych treci w sposb nieuwikany w mityczne wyobraenie
czystych, nieuprzedzonych danych.
Jeszcze mocniej, ni w samej definicji empirycznej dyrektywy znaczeniowej, przejawia si ona w ujciu tendencji ewolucyjnych aparatur pojciowych8.
Ajdukiewicz wyrnia cztery takie tendencje. Pierwsza polega na eliminacji
aparatur pojciowych, w ktrych pojawiaj si sprzecznoci w obrazie wiata,
tj. w zbiorze zda akceptowanych na gruncie dyrektyw danej aparatury. Druga,
zwana tendencj do racjonalizacji, polega na preferowaniu aparatur pojciowych, ktre umoliwiaj rozstrzyganie jak najwikszej liczby problemw bez
odwoywania si do dowiadczenia czyli bez zatrudniania empirycznych
dyrektyw znaczeniowych. Trzeci Ajdukiewicz nazwa tendencj do doskonalenia, majc na myli denie do zupenoci, tj. wybr aparatur, w ktrych jak
najmniej problemw pozostaje bez rozstrzygnicia.
Z przyjtego tutaj punktu widzenia najbardziej kopotliwa jest czwarta tendencja, stopniowania czuoci empirycznej aparatury pojciowej. Dziaa ona
tak, e dajemy pierwszestwo takim aparaturom pojciowym, ktre ignoruj
jak najmniej danych dowiadczenia i ktre na rne dane dowiadczenia reaguj w moliwie rny sposb. Inaczej mwic, jeeli istniej dwie rne dane
dowiadczenia D1 i D2, ktrych rnica jest nieistotna dla jzyka S1, natomiast
jest istotna dla jzyka S2, to aparatura okrelona za pomoc dyrektyw znaczeniowych jzyka S2 jest czulsza od aparatury okrelonej za pomoc dyrektyw
znaczeniowych jzyka S1.
Problem mona przedstawi nastpujco. Jeeli dane dowiadczenia s
uteoretyzowane, to na gruncie aparatur pojciowych rnicych si czuoci
empiryczn s one uteoretyzowane odmiennie. Powstaje pytanie, jak mona
ustali, czy odmiennie uteoretyzowane dane s identyczne. Jeli tosamo
danych wystpujcych w empirycznych dyrektywach znaczeniowych alternatywnych aparatur pojciowych jest nie do ustalenia, to kryterium porwnawcze
czuoci empirycznej jest nieoperacyjne. To za stawia pod znakiem zapytania
nie tylko czwart tendencj ewolucyjn aparatur pojciowych, ale ca ide
tendencji ewolucyjnych. Bez identyfikacji danych upadaj rwnie kryteria
niesprzecznoci, racjonalizacji i stopnia doskonaoci (zupenoci) aparatur.

Tame, s. 192193.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

186

Adam Grobler

3. Problem zda bazowych

Zdania akceptowane na podstawie empirycznych dyrektyw znaczeniowych
s przyjmowane bez udziau wnioskowania bez odwoywania si do dedukcyjnych dyrektyw znaczeniowych. S zatem odpowiednikami zda bazowych
w ujciu logicznego empiryzmu. Jednak, jak zauway Karl Popper:
postanowienie przyjcia zdania bazowego ... zwizane jest przyczynowo z naszymi doznaniami ..., lecz zdania bazowego nie mona w ten sposb uzasadni w kadym razie w nie
wikszym stopniu ni przez walenie pici w st9.

Nie mona uzasadni dlatego, e kada obserwacja jest uteoretyzowana, e

tre obserwacji, czyli identyfikacja dozna, zaley od wyznawanych przez
obserwatora teorii i jego wczeniejszych oczekiwa. Ksikowym przykadem
uteoretyzowania jest obserwacja zdjcia rentgenowskiego. Przecitny pacjent
zobaczy niezrozumiay ukad cieni, za wyszkolony lekarz dostrzee ewentualne zmiany chorobowe. Uteoretyzowanie obserwacji niekoniecznie jest zwizane z wyrafinowanym wyksztaceniem teoretycznym. Przeciwnie, wystpuje
rwnie w dowiadczeniu najzupeniej potocznym. Oto przykad z prezentacji
krcej po Internecie:10

9 K.R. Popper, Logika odkrycia naukowego, prze. U. Niklas, PWN, Warszawa 1977.
Orygina: Logik der Forschung, Springer, Berlin 1934. Wydanie poszerzone w jzyku angielskim
(podstawa przekadu polskiego): The Logic of Scientific Discovery, Hutchinson, London 1959.
10 Ludzki umys, autor nieznany, http://www.okularyporadnik.pl/zludzenia_optyczne.html,
30-08-2013.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

187

Na obrazku powyej mae dzieci widz dziewi delfinw. Doroli, majc

inn wiedz i oczekiwania ni dzieci, widz cakiem co innego. Nawet jeeli
si zgodzi, e w obu przykadach obserwatorzy, odpowiednio pacjent i lekarz
oraz dziecko i dorosy, maj jednakowe dane dowiadczenia, to nie sposb
tych danych nazwa ani opisa w sposb neutralny ze wzgldu na alternatywne aparatury pojciowe obserwatorw, o ktrych mowa. To za rodzi pytanie,
jak bez takiego neutralnego opisu danych sformuowa empiryczne dyrektywy
znaczeniowe tych aparatur. Dyrektywy wszak musz czy jako zidentyfikowane, czyli opisane dane dowiadczenia ze zdaniami, ktre w obliczu tych
danych naley zaakceptowa.
Stosujc pogld K.R. Poppera do tej kwestii, trzeba uzna, e ewentualny
opis danych dowiadczenia musiaby by uteoretyzowany, czyli parafrazujc t myl w jzyku Ajdukiewicza utworzony za pomoc jakich dyrektyw znaczeniowych. Inaczej bowiem nie daoby si odpowiedzie na pytanie,
czy opis danych dowiadczenia jest trafny. Zasadniczo nie ma przeszkd,
aby niezbdne do sporzdzenia takiego opisu dyrektywy znaczeniowe miay
charakter dyrektyw empirycznych. Same dyrektywy bowiem mog by uteoretyzowane w tym sensie, e ich dobr jest motywowany przez uprzednie
oczekiwania, czy to teoretyczne, czy to oparte na wiedzy potocznej.
Jeeli jednak opis danych dowiadczenia w sformuowaniu dowolnej empirycznej dyrektywy znaczeniowej jest skonstruowany za pomoc jakiej empirycznej dyrektywy znaczeniowej, to w sformuowaniu tej ostatniej wystpuj
kolejne dane dowiadczenia, ktrych opis znowu jest zbudowany za pomoc
jakiej empirycznej dyrektywy znaczeniowej. Powstaje zatem albo bdne koo,
albo nieskoczony regres. Sam Popper, rozpatrujc tzw. trylemat Friesa, uwaa
taki regres za nieszkodliwy. Na uytek badania naukowego mona bowiem go
tymczasowo przerwa w dowolnym momencie niejako na zasadzie walnicia
pici w st aby wykona kolejny krok wstecz dopiero wtedy, gdy przyjty
na danym etapie badania system zda bazowych prowadzi do jakich trudnoci
teoretycznych.
Takie rozwizanie, aczkolwiek konwencjonalistyczne11, jest jednak niedostpne dla radykalnego konwencjonalizmu. Wymaga bowiem przyjcia nie11 Sam Popper w Logice odkrycia naukowego okrela si mianem konwencjonalisty na
poziomie zda jednostkowych w odrnieniu od klasycznego konwencjonalizmu na poziomie
zda uniwersalnych. T jego autodeskrypcj krytykowaem w Justification of the Empirical
Basis: The Popperian vs. the Inductivist Conception of Rationality, w: G. Meggle, U. Wessels
(red.), Analyomen 1. Proceedings of the 1st Conference Perspectives in Analytical Philosophy,
De Gruyter, Berlin New York 1994, s. 299309, oraz w: Popper i konwencja, w: K. Zamiara
(red.), O nauce i filozofii nauki. Ksiga powicona pamici Jerzego Giedymina, Humaniora,
Pozna 1995, s. 237242, przedrukowane w: A. Grobler, Pomysy na temat prawdy..., dz. cyt.,
s. 100106. Inny aspekt konwencjonalizmu Poppera omawiam w: Metodologia nauk, dz. cyt.,
s. 7580.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

188

Adam Grobler

ktrych opisw danych dowiadczenia, a tym samym stwierdze na temat

ich wystpienia, cakowicie arbitralnie, bez odwoania si do jakichkolwiek
dyrektyw znaczeniowych. Tymczasem centraln tez Ajdukiewicza jest myl,
e wszystkie sdy, ktre przyjmujemy (...) zale od wyboru aparatury pojciowej12, tj. zespou dyrektyw znaczeniowych konstytuujcych dan aparatur. Problem zatem polega na tym, e trzeba jako, choby tymczasowo,
przyszpili przynajmniej niektre dane dowiadczenia, aby na nich, jak na
kokach wbitych w ziemi, rozstawi aparatur pojciow.

4. Falsyfikacjonistyczne prby rozbrojenia

nieskoczonego regresu13
Jedn z prb w tym kierunku podj John Watkins14. Wprowadzi on nastpujc regu akceptacji zda bazowych, inaczej zda poziomu 1: s one akceptowane wtedy i tylko wtedy, gdy s najlepszym wyjanieniem zda poziomu 0
raportw autopsychologicznych w rodzaju tu i teraz w moim polu widzenia
znajduje si to-a-to. W tym ujciu zdania bazowe s przyjmowane nie na podstawie empirycznych dyrektyw znaczeniowych, lecz dyrektyw, ktre odwouj
si do wnioskowa niekoniecznie dedukcyjnych, ale rwnie niededukcyjnych,
w tym przypadku abdukcyjnych. Nazw te dyrektywy, kategorii oglniejszej
od dedukcyjnych dyrektyw znaczeniowych, dyrektywami inferencyjnymi. Czy
s one zarazem dyrektywami znaczeniowymi, jest kwesti zoon, ktr na
niniejszy uytek pomin. W kadym razie, proponowane tutaj uoglnienie
kategorii dedukcyjnych dyrektyw znaczeniowych wydaje si niezbdne do
uwzgldnienia realiw postpowania wiedzotwrczego.
Jak jednak zastosowa dyrektyw abdukcyjn do raportw autopsychologicznych? Co jest w polu widzenia? Na przykadowym obrazku mae dzieci
widz dziewi delfinw, doroli za par w miosnym ucisku. Ta prawidowo wyboru jednego lub drugiego podstawienia w miejsce to-a-to podlega
naukowemu wyjanieniu. A jeli wyjanieniu, to sama tre raportu autopsychologicznego jest wnioskiem abdukcyjnym z trudnych do zidentyfikowania
przesanek. Regres nie zosta zatrzymany.
Z kolei Elie Zahar15 zaproponowa uzna same zdania poziomu 0 za zdania
bazowe. W jego ujciu, nawizujcym do tradycji fenomenologicznej, s one
K. Ajdukiewicz, Obraz wiata..., dz. cyt., s. 175.
Kwesti omawian w tym punkcie rozwaaem wczeniej (i dokadniej) w: Metodologia
nauk, dz. cyt., s. 8486.
14 J. Watkins, Nauka i sceptycyzm, prze. E. i A. Chmieleccy, PWN, Warszawa 1989.
Orygina (obszerniejszy): Science and Scepticism, Princeton 1984.
15 E. Zahar, The Problem of Empirical Basis, w: A. OHear (red.), Karl Popper: Philosophy
and Problems, Cambridge 1995.
12
13

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

189

opisami noematw ukonstytuowanych przy okazji obserwacji. Opisy noematw s wszake uteoretyzowane, a zatem rewidowalne. Zahar nie widzi w tym
problemu, ufajc, e sam noemat, niezalenie od opisu, zachowuje swoj tosamo. Takie stanowisko wydaje si jednak i pod prd podstawowych idei
fenomenologii. Opis noematu jest rezultatem noezy, czyli procesu nadawania
sensu, konstytuowania fenomenu wiadomoci noematu. Opis noematu jest
zatem nieodczny od samego noematu, zmiana opisu, o ile skutkuje rewizj
sensu, pociga za sob ukonstytuowanie nowego, odmiennego noematu. Jedyne, co moe przetrwa zmian opisu, to materia hyletyczny, bezksztatne dane
bdce podstaw noezy.
Materia hyletyczny pozostaje jednak nieuchwytny pojciowo. Uchwyci
go pojciowo znaczy bowiem nada mu sens, czyli ukonstytuowa noemat.
Za pozapojciowa hyle nie moe wystpowa w sformuowaniu empirycznej
dyrektywy znaczeniowej. Jako nieuchwytna w sposb niezaleny od konstytucji podatnego na rewizj noematu nie moe rwnie podlega reidentyfikacji w celu porwnywania czuoci empirycznej alternatywnych aparatur
pojciowych. Falsyfikacjonistyczne prby odzyskania danych spalaj na
panewce.

5. Identyfikacja danych wedug Quinea

Problemw falsyfikacjonizmu nie ma naturalizm Willarda V.O. Quinea,
nastawiony sceptycznie do pojcia znaczenia czy sensu. Zdanie obserwacyjne
w ujciu Quinea to tyle, co reakcja werbalna obserwatora na bodce odbierane w sytuacji obserwacji16. Nie wierzc w znaczenia w jakimkolwiek intencjonalnym czy intensjonalnym sensie, Quine dopuszcza znaczenia bodcowe
wyrae jako og bodcw wyzwalajcych okrelone reakcje werbalne. Koncepcja znaczenia bodcowego zakada, e reakcje werbalne podlegaj cisym
prawidowociom. Przy tym zaoeniu istniej reguy czce zespoy bodcw z wypowiedziami przez nie wywoywanymi. Reguy takie byyby cisymi
odpowiednikami empirycznych dyrektyw znaczeniowych, w ktrych miejsce
danych zajmuj bodce. Czy zatem przeszczepienie pomysw Quinea
przynosi poszukiwan renowacj radykalnego konwencjonalizmu?
Niestety, znaczenie bodcowe jest rwnie niepodatne na identyfikacj, jak
dane. Po pierwsze, obserwator jest zawsze pod wpywem niezliczonej liczby
bodcw i tylko cz z nich motywuje go do wypowiedzenia okrelonego
zdania obserwacyjnego. Mwic na przykad, e zupa jest za sona, prcz
W.V. O. Quine, Sowo i przedmiot, przekad (bardzo niedobry) C. Cieliski, Aletheia,
Warszawa 1999, zwaszcza s. 5560. Orygina: Word and Object, MIT Press, Cambridge, Mass.
1960.
16

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

190

Adam Grobler

bodca smakowego, ktry mnie skania do tego wynurzenia, wyselekcjonowanego z bogatego bukietu smakw wspomnianej zupy, dziaaj na mnie liczne dwiki, owietlenie i temperatura otoczenia, subtelne i prostackie wonie,
uroda obecnych przy stole dam, bon moty dentelmenw, askotanie muchy
w ysin, ucisk krzesa na niewymown cz ciaa, lekki bl miniowy pod
praw opatk, itd. praktycznie bez koca. Wyrnienie z ta bodcw istotnych dla tej czy innej wypowiedzi nie poddaje si analizie. Bo przecie zupa
moe mie walory smakowe, ktre zamaskuj nadmiar soli. Konwersacja przy
stole moe mnie zaj tak dalece, e smak zupy bdzie mi obojtny. Urok
gospodyni lub inne okolicznoci towarzyskie mog mnie odwie od skrytykowania zupy, a nawet zainspirowa do faszywej pochway.
Z innych jeszcze powodw, ktrych nie chc tu szczegowo rozwaa,
Quine w pniejszych latach opatrzy swoj koncepcj znaczenia bodcowego licznymi zastrzeeniami17, podtrzymujc wszake teori przekadu od
podstaw18. Zgodnie z ni, wystarczajco bogaty ukad hipotez analitycznych
jzykoznawcy terenowego na temat zwizkw poszczeglnych zda z okolicznociami ich uycia pozwala na przeprowadzenie trafnego, ze wzgldu na
zewntrzne oznaki porozumienia, przekadu wyrae jzyka dungli na jzyk
angielski. Rol dyrektyw znaczeniowych wydaj si przejmowa instrukcje
podrcznika przekadu. Przypuszczenie to jest tym bardziej wiarygodne, e
teoria przekadu od podstaw ma za zadanie wyjani rwnie proces uczenia si jzyka ojczystego. Dlatego naley przyj, e prcz dwujzycznych
podrcznikw przekadu mamy rwnie podrczniki jednojzyczne, w szczeglnoci podrczniki zawierajce instrukcje przekadu z jzyka ojczystego na
jzyk ojczysty.
Kopot polega na tym, e wedug Quinea przekad, rwnie w obrbie
jednego jzyka, jest nieuchronnie niezdeterminowany. Nie sposb bowiem
sprawdzi jakiejkolwiek hipotezy w pojedynk, sprawdzenie zawsze zaley
od akceptacji innych hipotez. eby na przykad rozstrzygn, czy gavagai
przekada si na krlik, czy krliczo, trzeba wczeniej ustali, ktre
wyraenie naley przeoy na ten sam, a ktre na inny. To za nie jest
moliwe bez wczeniejszego ustalenia, czy nazwy odnosz si do indywiduw, czy powszechnikw. Hipotezy jzykoznawcze trzeba zatem przyj
hurtem i moe istnie wicej ni jeden zgodny z dostpnym wiadectwem
W.V. O. Quine, Na tropach prawdy, prze. B. Stanosz, Spacja-Aletheia, Warszawa 1997,
s. 6974.
18 Utrwalony przekad radical translation na przekad radykalny jest niestety bdny.
Przymiotnik radical pochodzi od aciskiego radix (korze) i w tym kontekcie znaczy, e
przekad, o ktrym mowa, pod nieobecno jakichkolwiek sownikw czy podrcznikw, siga
do tego, z czego wyrasta, tj. opiera si na samym tylko wiadectwie empirycznym. Termin
przekad od podstaw zaproponowaa moja bya studentka i doktorantka, Joanna Szuliska.
17

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

191

empirycznym ukad hipotez, a tym samym wicej ni jeden zgodny z dostpnym wiadectwem empirycznym podrcznik przekadu. Jeeli tak, to istnieje
wicej ni jeden zestaw dyrektyw znaczeniowych zgodny z praktyk jzykow danej spoecznoci. Porozumienie owcw krlikw nie zaley przecie
od rnicy midzy pocigiem za innym krlikiem a pogoni za t sam krliczoci.
Z punktu widzenia radykalnego konwencjonalizmu naleaoby zatem uzna,
e kady jzyk czy si z wieloma, w praktyce od siebie nieodrnialnymi
aparaturami pojciowymi, a kady uytkownik jzyka ma swoj prywatn aparatur pojciow. Dla Quinea nie jest to aden problem. Niezdeterminowanie przekadu jest wedug niego zjawiskiem najzupeniej niewinnym, godnym
odnotowania wycznie gwoli wzmocnienia argumentw przeciw istnieniu
znaczenia. Radykalny konwencjonalizm natomiast jest do pojcia znaczenia
mocno przywizany.

6. Identyfikacja danych wedug Wittgensteina

Problemy z zastosowaniem pomysw Quinea do renowacji radykalnego konwencjonalizmu s jeszcze bardziej widoczne u wczeniejszego ode Ludwiga
Wittgensteina. Kopot z wyrnieniem od ta bodca, czy doznania, jak woli
Wittgenstein, odpowiedzialnego za reakcj jzykow, zajmuje istotn cz
argumentu przeciw moliwoci jzyka prywatnego19. Podobnie jak Quine,
Wittgenstein odrzuca pojcie znaczenia za pomoc synnej maksymy meaning
is use20. W swej nieufnoci wobec wszelkich prb budowy semantyki idzie on
jeszcze dalej od Quinea, ktry wierzy przynajmniej w podrczniki przekadu.
Wittgenstein natomiast utrzymuje wprost, e reguy gier jzykowych nie mog
by wysowione, a przynajmniej wysowione jednoznacznie. Pogld ten skdind jest bardziej wiarygodny od pomysu, e mamy jaki podrcznik przekadu
z jzyka ojczystego na nasz wasny idiolekt.
Niewysowione w peni reguy gier jzykowych s ustalone jedynie przez
praktyk spoeczn. Ta myl rzuca pewne wiato na problem identyfikacji
danych. O ile Quine, modyfikujc koncepcj znaczenia bodcowego, kierowa si niemoliwoci utosamienia pobudze neuronw u rnych ludzi, to
Wittgenstein sugeruje, e identyczno dozna mona stwierdzi tylko w prak19 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, prze. B. Wolniewicz, PWN, Warszawa
2000. Orygina: Philosophische Untersuchungen. Philosophical Investigations (przekad ang.
E. Anscombe), Blackwell, Oxford 1953. Por. zwaszcza s. 258.
20 Najczciej tumaczy si j na znaczeniem jest uycie. Od uycia, ktre sugeruje
akt jednorazowy, wol sposb uycia w takim sensie, jak na ulotce lekarstwa na przykad:
sposb uycia: w razie blu zay, popijajc wod.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

192

Adam Grobler

tyce, i tylko z tak dokadnoci, jaka jest w praktyce niezbdna21. W praktyce, dodajmy, ktra polega nie na samym prowadzeniu konwersacji, lecz na
rozgrywaniu gier jzykowych, ze swej natury wplecionych w czynnoci pozajzykowe. Tak pojmowane reguy s oczywicie niedookrelone, jak zreszt
Wittgenstein sugeruje w licznych akapitach Docieka. Niemniej daleki jestem
od sceptycyzmu Saula Kripkego wzgldem regu22. Jeli nawet dotychczasowe posugiwanie si regu nie wyznacza jednoznacznie jej ekstrapolacji na
nowe sytuacje, praktyka spoeczna z czasem ustali waciwe dookrelenie
reguy.
Pojcie reguy gry jzykowej jest odpowiednikiem pojcia dyrektywy znaczeniowej w ogle, nie tylko empirycznej, ale take aksjomatycznej i dedukcyjnej. Reguy wszake s do dyrektyw niepodobne przynajmniej pod dwoma
wzgldami. Po pierwsze, s one milczce. Nie s eksplikowalne i mog by
odczytane jedynie z praktyki spoecznej i wyuczone przez naladownictwo.
Po drugie, bdc niedookrelone, podlegaj wci negocjacjom w sprawie ich
ekstrapolacji w nowych zastosowaniach. Te zasadnicze rnice naraaj mnie
na zarzut zanadto swobodnego kojarzenia pojcia gry jzykowej z pojciem
aparatury pojciowej. Na swoje usprawiedliwienie sprbuj wycign pewne
wnioski z tego, zdawaoby si, karkoomnego porwnania.
Jak wspomniaem wyej, sam Ajdukiewicz wycofa si ze swojej koncepcji, stwierdzajc, e pojcie jzyka zamknitego i spjnego jest papierow fikcj. Wycofa si jednak dajc do zrozumienia, e chtnie zachowaby
z radykalnego konwencjonalizmu to wszystko, co nie zakada tej papierowej
fikcji. Dociekania Wittgensteina dowodz, e same reguy czy dyrektywy znaczeniowe nie daj si wyranie sformuowa, i e s nieustannie dookrelane
w toku rozwijajcej si praktyki. To te przyznaje Ajdukiewicz, piszc, e
pozostaje tylko koncepcja aparatu pojciowego jako systemu znacze, ktry
to system mona dalej wzbogaca i rozszerza23. Oryginaln wersj radykalnego konwencjonalizmu naley uzna za teori w caym tego sowa znaczeniu.
A obejmuje ono myl, e gwne tezy i pojcia teoretyczne s wyidealizowane.
Jzyk zamknity i spjny wypada uzna za idealizacj rozwijajcego sposobu
uycia wyrae gry jzykowej o reguach dalece mniej sprecyzowanych od ich
wyidealizowanych odpowiednikw dyrektyw znaczeniowych.
21 [J]akie objanienie, w przeciwiestwie do tamtego [gdzie tutaj], uznalibymy za
cise! Moe obrysowanie jakiego obszaru kred? Wtedy okae si zaraz, e kreska ma
pewn szeroko. cilejsza byaby wic granica dwu barw. Ale czy taka ciso czemu jeszcze
suy...?, L. Wittgenstein, Dociekania..., dz. cyt., 88.
22 S. Kripke, Wittgenstein o reguach i jzyku prywatnym, prze. K. Posajko, L. Wroski,
Aletheia, Warszawa 2007. Orygina: Wittgenstein on Rules and Private Language, Blackwell,
Oxford 1998.
23 K. Ajdukiewicz, W sprawie artykuu prof. A. Schaffa..., dz. cyt., s. 176.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

193

Idealizacyjny charakter teorii bynajmniej jej nie dyskwalifikuje24, pod

warunkiem, e ma ona odpowiedni moc wyjaniajc. e radykalny konwencjonalizm j ma, dowodz podane na wstpie do niniejszego artykuu przykady antycypacji przez Ajdukiewicza wielu wspczesnych idei filozoficznych.
W szczeglnoci tendencje ewolucyjne aparatur pojciowych uwaam za
niezwykle inspirujce w badaniach nad mechanizmami rozwoju jzyka nauki.
Jzyk nauki, ze swoj dyscyplin pojciow, wyraajc si w deniu do
cisych definicji, uchodzi za wzr precyzji i niewtpliwie nim jest. To stwarza pokus, aby go analizowa w kategoriach dyrektyw znaczeniowych. Nie
udmy si jednak. Michael Polanyi, a za nim inni, przekonujco pokazali,
e za najbardziej precyzyjnym tekstem ukrywa si tacit knowledge, ktra
wymyka si analizie25. Nie jest to jednak powd, by z analizy rezygnowa
jak na przykad Wittgenstein a tylko by zdawa sobie spraw z jej ogranicze.

7. Niewspmierno i pragmatyczna teoria obserwacji

Feyerabenda
Rozpoznanie uteoretyzowania obserwacji, ktre stanowi gwny problem
uwspczenienia koncepcji empirycznych dyrektyw znaczeniowych, byo
jednym ze rde goszonej przez Thomasa Kuhna26 i Paula Feyerabenda27
tezy o niewspmiernoci teorii naukowych. Ajdukiewiczowi, jako prekursorowi licznych idei wspczesnej filozofii, mona przypisa antycypacj i tej
tezy. Mianowicie jzyki alternatywnych aparatur pojciowych s na siebie nieprzekadalne, co z perspektywy Kuhna skutkuje niewspmiernoci teorii
naukowych formuowanych w ramach tych aparatur. Z drugiej strony, Ajdukiewicz wprawdzie przedstawia tendencje ewolucyjne aparatur pojciowych
w stylistyce opisowej, a nie normatywnej, niemniej nietrudno dopatrze si
aspektu normatywnego w ich sformuowaniach. Radykalny konwencjonalizm
ma zatem rodki uchylenia sceptycznych czy relatywistycznych konsekwencji
tezy o niewspmiernoci.
24 Ciekawe, e idealizacje w naukach szczegowych traktuje si jako codzienno, podczas
gdy w filozofii uwaa si je za bd.
25 M. Polanyi, Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy, University of
Chicago Press 1958.
26 T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, prze. H. Ostromcka, PWN, Warszawa 1968.
Orygina: The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press 1962.
27 P.K. Feyerabend, Redukcja, wyjanianie i empiryzm, prze. K. Zamiara w: P.K. Feyerabend, Jak by dobrym empiryst?, PWN, Warszawa 1979. Orygina: Reduction, Explanation and
Empiricism w: H. Feigl, G. Maxwell (red.), Scientific Explanation, Space and Time, Minnesota
Studies in the Philosophy of Science, t. 3, University of Minnesota Press, Minneapolis 1962.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

194

Adam Grobler

Podobne rodki co zostao niedocenione w literaturze przynosi pragmatyczna teoria obserwacji wczesnego Feyerabenda28. Zgodnie z ni, zdanie obserwacyjne wyraa domnieman przyczyn obserwacji. Domniemanie
to oczywicie zaley od uprzedze teoretycznych i potocznych obserwatora.
Obserwator dziaa jak przyrzd pomiarowy, skalibrowany za pomoc teorii,
ktre wyznaje. Jak sztuczny aparat pomiarowy reaguje na sygna z otoczenia
wychyleniem wskazwki zalenym od kalibracji, tak ludzki przyrzd reaguje
zdaniem zalenym od przyjtych przeze zaoe teoretycznych. Obserwator w takim ujciu dziaa dokadnie tak, jak gdyby wykonywa empiryczne
dyrektywy znaczeniowe w obliczu jakich danych, z t rnic, e dane
te nie musz w aden sposb by okrelone inaczej ni nazw domniemanej
przyczyny obserwacji. Empiryczne dyrektywy znaczeniowe redukuj si do
podstawie trywialnej formuy ilekro obserwujesz x, stwierdzaj, e zaszo
x lub gdy stwierdzisz x, stwierdzaj x. Skdind w peni harmonizuje to
z uwag Feyerabenda: znaczenia nie s a tak wane29.
Dziki pragmatycznej teorii obserwacji teza o niewspmiernoci w wydaniu wczesnego Feyerabenda jest zupenie niewinna w porwnaniu z wersj
Kuhna30. Nie wyklucza bowiem porwna alternatywnych teorii naukowych
pod wzgldem ich sukcesu empirycznego. Obserwator moe przestawia si
z jednej teorii na drug i zalenie od chwilowej kalibracji siebie jako przyrzdu odmiennie identyfikowa przyczyn obserwacji w tej samej sytuacji
obserwacyjnej. Wydawane przeze alternatywne raporty obserwacyjne, midzy sob niewspmierne, mog jednak podwaa to teoretyczne, na ktrym
zostay sformuowane.
Tak samo jak na moliwo identyfikacji danych, mona sceptycznie
zapatrywa si na moliwo identyfikacji tej samej sytuacji obserwacyjnej.
Jak dowodziem w przykadzie z zup zbyt son, obserwacja zawsze wie
si z selekcj bodcw, dozna czy innych danych, a selekcja moe silnie
zalee od uprzedze teoretycznych i potocznych. Gdy wic dwoje znajdzie si
w tej samej sytuacji, ich sytuacja obserwacyjna moe by rna, bo odmiennie uksztatowana przez akceptowany przez nich kontekst teoretyczny. Inaczej
jednak rzecz wyglda, gdy ten sam obserwator moe si przestawi z jednej
teorii na drug. Mona wtpi, czy dziecko, ktre na przykadowym obrazku
widzi dziewi delfinw, jest w tej samej sytuacji obserwacyjnej co dorosy,
ktry widzi na nim par w miosnym ucisku. Rnice ich obserwacji wynikaj
28 P.K. Feyerabend, Problems of Empiricism I, w: R. Colodny, Beyond the Edge of Certainty, Englewood Cliffs, New York 1965.
29 P.K. Feyerabend, On the Meaning of Scientific Terms, Journal of Philosophy 62 (1965).
30 Tymczasem od samego pocztku Feyerabenda wrzucano do jednego worka z Kuhnem.
Pod naciskiem zmasowanej krytyki tezy o niewspmiernoci ten drugi prbowa agodzi swoje
stanowisko, natomiast ten pierwszy przekornie przechodzi na pozycje coraz bardziej radykalne.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

Renowacja radykalnego konwencjonalizmu

195

z odmiennoci wag przykadanych do poszczeglnych szczegw obrazka.

Jednak z chwil, gdy jedna osoba nauczy si widzie na obrazku raz jedno,
raz drugie, ma ona wystarczajce podstawy do utosamienia ze sob sytuacji
obserwacyjnych, w ktrych wypowiada na zmian rne, nieprzekadalne na
siebie zdania obserwacyjne.
Moliwo identyfikacji sytuacji obserwacyjnych, nawet bez moliwoci
identyfikacji danych, czy bez moliwoci formuowania innych ni tautologiczne empirycznych dyrektyw znaczeniowych, otwiera jednak drog do
porwna alternatywnych aparatur pojciowych pod wzgldem czuoci empirycznej. Jeeli pragmatyczna teoria obserwacji jest trafna, to potrafimy pod
warunkiem opanowania obu (lub wicej) porwnywanych aparatur rozpozna zespoy sytuacji obserwacyjnych, ktre w ramach jednej aparatury s,
a innej nie s od siebie odrnialne.

8. Konkluzja
W wietle tezy o uteoretyzowaniu obserwacji nie jest moliwe formuowanie
empirycznych dyrektyw znaczeniowych, poniewa nie istnieje nic takiego jak
dane. Sama koncepcja dyrektyw znaczeniowych ma charakter idealizacyjny. Jak poucza nas Wittgenstein, a take Quine i Polanyi, wikszo regu
rzdzcych sposobem uycia wyrae jzykowych stanowi reguy milczce,
uksztatowane w spoecznej praktyce jzykowej (i pozajzykowej). Reguy
te z zasady s niedookrelone, ale s stopniowo dookrelane w miar rozwoju praktyki. Tote pojcie aparatury pojciowej, co zreszt sugeruje sam
Ajdukiewicz w pniejszych latach swej twrczoci, ma rwnie charakter
idealizacyjny: ujmuje struktur bdc w cigym rozwoju jako struktur ju
ukoczon.
Mimo e reguy posugiwania si jzykiem s w wikszoci milczce, na
uytek analizy jzyka nauki warto prbowa rekonstrukcji jak najwikszej liczby tych regu. Jak wynika z pragmatycznej teorii obserwacji, w ustalonym
kontekcie teoretycznym aparaturze pojciowej empiryczne dyrektywy
znaczeniowe redukuj si do trywialnych czy tautologicznych formu: gdy
stwierdzisz x, stwierdzaj x. Niemniej, dziki moliwoci utosamiania ze sob
sytuacji obserwacyjnych obserwacji dokonywanych w odmiennych kontekstach teoretycznych, ktr odsania pragmatyczna teoria obserwacji, moliwe
jest porwnywanie wzajemnie nieprzekadalnych aparatur pojciowych pod
wzgldem czuoci empirycznej.
Przypuszczalnie moliwe jest rwnie formuowanie czego na ksztat
empirycznych dyrektyw znaczeniowych uywajc w jej poprzedniku odwoania do alternatywnej aparatury pojciowej: gdy w aparaturze pojciowej
Brought to you by | Zielona Gora Univ.
Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM

196

Adam Grobler

A stwierdzisz x, w aparaturze pojciowej B stwierdzaj y. Jeeli tak, to dobre

opanowanie jakiejkolwiek aparatury pojciowej wymaga znajomoci alternatywnych aparatur pojciowych. Jak pisa Johann Wolfgang von Goethe, ile
znasz jzykw, tyle razy jeste czowiekiem.

Streszczenie
Artyku identyfikuje motywy wspczesnej filozofii antycypowane przez radykalny konwencjonalizm. Zarazem wskazuje na to, e z uwagi na odkrycie uteoretyzowania obserwacji radykalny konwencjonalizm jest dzi stanowiskiem
przestarzaym. Ta diagnoza suy poszukiwaniu takiej rewizji radykalnego
konwencjonalizmu, ktra nadaje si do utrzymania i zachowuje jak najwicej
elementw oryginalnego stanowiska Ajdukiewicza. Analizujc m.in. stosunek
Quinea doktryny niezdeterminowania przekadu i Wittgensteina koncepcji gier
jzykowych do radykalnego konwencjonalizmu, autor dochodzi do wniosku, e
radykalny konwencjonalizm naley uzupeni o pragmatyczn teori obserwacji Feyerabenda, za oryginalne stanowisko mona potraktowa jako idealizacyjn teori jzyka. Innym wnioskiem jest, e opanowanie jakiejkolwiek aparatury pojciowej wymaga znajomoci alternatywnych aparatur pojciowych.

Brought to you by | Zielona Gora Univ.

Authenticated
Download Date | 11/11/14 4:12 PM