Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t.

11
Philosophical Aspects of Origin

s. 153-160

http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2014.t.11/art.10.pdf

Yi Zheng i Gonzalo Munvar

Ja w perspektywie biologicznej *
W Pamici absolutnej ** bohater odkrywa, e jego ja dobrego faceta to
tylko wszczepione wspomnienia. Jego ciao byo kiedy zajmowane przez inn,
bezwzgldn ja, ktrej powrotu chc jego sprzymierzecy. T fantastyk
uwiarygodnia nieco tradycyjna koncepcja jani jako kolekcji dowiadcze przechowywanych w pamici cechujcej si jednoci, wiadomej jani, dziki
ktrej odczuwamy nasze dowiadczenia jako wasne. wietna fantastyka naukowa, kiepska neuronauka. W mzgu nie istnieje adna centralna struktura, ktra
odpowiadaaby takiej jani, a niektrzy naukowcy doszli do wniosku, e ja

*
Yi ZHENG and Gonzalo MUNVAR, Understanding the Self Biologically, Brain-Mind Magazine 2013, vol. 2, no. 1, s. 1-3, http://www.brain-mind-magazine.org/read.php?file=BMM-V2-N1a1-SelfBiology-a.pdf (02.05.2015). Za zgod Autorw i Redakcji z jzyka angielskiego przeoy:
Radosaw PLATO.
**
(Przyp. tum.) Autorzy maj na myli film science fiction Pami absolutna (ang. Total
Recall) z Arnoldem Schwarzeneggerem i Sharon Stone z 1990 roku (w roku 2012 nakrcono
znacznie gorszy od oryginau remake tego filmu z Colinem Farrellem i Kate Beckinsale), powstay na kanwie wielokrotnie przedrukowywanego opowiadania Philipa K. Dicka We Can Remember It for You Wholesale. Por. np. Philip K. DICK, We Can Remember It for You Wholesale, w: Philip K. DICK, The Collected Short Stories of Philip K. Dick, Vol. 2: We Can Remember It for You Wholesale, Carol Publishing Group, New York, 1990, s. 35-52. Przekad polski: Philip K. DICK, Przypomnimy to panu hurtowo, w: Philip K. DICK, Przypomnimy to panu
hurtowo. Opowiadania zebrane, t. 2, prze. Magdalena Gawlik, Nowa Fantastyka, Prszyski
i S-ka, Warszawa 1998, s. 43-63. Wydanie drugie ukazao si pod zmienionym tytuem: por. Philip K. DICK, Impostor test na czowieczestwo, prze. Magdalena Gawlik, Fantastyka, Prszyski i S-ka, Warszawa 2002.

Na podstawie scenariusza Piers Anthony, pisarz science fiction i fantasy, napisa powie pt.
Total Recall. Por. Piers ANTHONY, Total Recall, William Morrow & Co., New York 1989. Przekad polski: Piers ANTHONY, Pami absolutna, prze. Andrzej Kaniewski, Atlantis, Warszawa
1990.

154

Y. Zheng i G. Munvar, Ja w perspektywie biologicznej

jest iluzj. Pogld, e ja oznakowuje nasze dowiadczenia jako nasze wasne,

wydaje si bdny. A idea, e ja to kolekcja zapamitanych dowiadcze, okazuje si faszywa. W zamian przedstawiamy rewolucyjn biologiczn koncepcj
jani: mzg ewoluowa tak, aby utworzy ja, ktra przewanie jest niewiadoma i rozproszona. Nasza koncepcja likwiduje paradoksy, wyjania wszystkie na
pozr sprzeczne wyniki eksperymentw i otwiera nowe moliwoci badawcze
w neuronaukach.
W cigu ostatnich trzydziestu lat neuronauki przeszy radykaln przemian,
czciowo dziki dostpnoci nowych technik obrazowania mzgu. Pytania
o umys, ktre, jak si zdawao, stanowiy domen filozofii, obecnie stoj otworem przed badaniami eksperymentalnymi. Poniewa zrozumienie jani miaoby
bezsporn warto, nie jest zaskakujce, e nowa nauka prbowaa odkry biologiczne odpowiedniki ustale uzyskanych po setkach lat introspekcji. Lecz gdy
naukowcy usiowali zrobi z tych ustale dobry uytek, dochodzili do paradoksalnych albo sprzecznych wynikw. Moglibymy bezradnie rozoy rce i oznajmi, e zrozumienie jani znajduje si poza zasigiem nauki. 1 W niniejszym
artykule proponujemy owocniejsze rozwizanie: skoro neuronauki zajmuj si
mzgiem, powinnimy dysponowa pojciem jani opartym na biologii. Jeli
bdziemy je mieli, paradoksy znikn, a wyniki eksperymentw nabior sensu.
Aby dostrzec trudnoci, jakimi obarczona jest tradycyjna koncepcja jani,
rozwamy trzy spord najbardziej podstawowych i z pozoru oczywistych ustale, ktre jej towarzysz: (1) kady z nas postrzega siebie jako jednostk, a std
wnioskujemy, e ja jest obiektem scentralizowanym; (2) sdzimy rwnie, i
ja jest wiadoma tego, e nasze dowiadczenia s faktycznie nasze, a tym samym przyjmujemy, i ja oznakowuje je jako nasze, e peni ona rol czynnika
nadzorujcego; (3) intuicyjnie wyczuwamy, e kadego z nas konstytuuje zbir
wasnych dowiadcze (kolekcja ta jest przechowywana w formie tego, co psychologowie nazywaj wspomnieniami epizodycznymi). Na przykad w odniesieniu do ustalenia (2) psychologowie rozwojowi wskazuj, e ja dziecka wyania si, gdy uczy si ono odrnia swoje dowiadczenia od tych, ktre nale
1

Por. Stanley B. KLEIN, The Self and Science: Is It Time for a New Approach to the Study
of Human Experience?, Current Directions in Psychological Science 2012, vol. 21, no. 4, s. 253
[253-257].

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

155

do innych. Co do ustalenia (3) zdawaoby si, e jeli zastpilibymy wspomnienia epizodyczne jakiego czowieka innym zbiorem wspomnie, to staby si
inn osob: dalibymy mu inn ja. Na tym wanie polega gwny motyw fabularny (plot device) w filmie Pami absolutna: bohater, naprawd porzdny
go, dowiaduje si, e jego wspomnienia epizodyczne zostay mu wszczepione.
Kiedy by zoczyc, dopki jego wspomnienia epizodyczne nie zostay podmienione na faszywe. A teraz sprzymierzecy szwarccharakteru chc umieci
z powrotem jego star, z ja w jego ciele poprzez wszczepienie na nowo starych wspomnie epizodycznych.
Ta tradycyjna koncepcja zapewnia dobr fabu, ale prowadzi do zej nauki.
Problem z ustaleniem (1) polega na tym, e nie ma w mzgu adnej struktury,
ktra odpowiadaaby jakiemu scentralizowanemu obiektowi. W badaniach polegajcych na obrazowaniu mzgu, w ktrych eksperymentatorzy prosz uczestnikw o przypisanie cech osobowoci (na przykad yczliwoci) sobie lub innym, najwiksza aktywno mzgu w trakcie przypisywania cech sobie samym
zdaje si zachodzi w obszarze zwanym przyrodkow kor przedczoow [medial prefrontal cortex]. 2 Ale ten sam obszar nie wydaje si ju tak wany, gdy
zadanie polega na odrnianiu zdj wasnej osoby od zdj innych. 3 Im wicej
rodzajw pyta, tym wicej rodzajw odpowiedzi, a zatem mona zastanawia
si, czy neuronaukowe badania nad jani pograj si w chaosie lub nawet
czy w ogle istnieje co takiego, jak ja.
Poza tym introspekcyjna filozofia ma tendencj do brania jani i poczucia
jani za to samo (Myl, wic jestem, rzek Kartezjusz). Dowiadczenie daje
nam rzekomo bezporedni dostp do wasnoci, jakie ma ja. Dla synnego
neuronaukowca z New York University, Rodolfo Llinsa, oznacza to, e poczucie jani (a tym samym ja) stanowi form percepcji wewntrznej. 4 Lecz neu2
Por. C. Neil MACRAE, Todd F. HEATHERTON, and William M. KELLEY, A Self Less Ordinary:
The Medial Prefrontal Cortex and You, w: Michael S. GAZZANIGA (ed.), The Cognitive Neurosciences III, A Bradford Book, MIT Press, Cambridge, Massachusetts London 2004, s. 10671075.
3

Por. David J. TURK, Todd F. HEATHERTON, William M. KELLEY, Margaret G. FUNNELL, Michael S. GAZZANIGA, and C. Neil MACRAE, Mike Or Me? Self-recognition in a Split-Brain Patient,
Nature Neuroscience 2002, vol. 5, no. 9, s. 841-842.
4

Por. Rodolfo R. LLINS, Ja z wiru. Od neuronw do selfu, prze. Jan J. Trbka i Piotr

156

Y. Zheng i G. Munvar, Ja w perspektywie biologicznej

ronaukowe badania percepcji wykazay, e percepcja jest iluzj (albo konstrukcj) utworzon przez mzg. A skoro w mzgu nie ma adnego centralnego
lub centralizujcego obszaru, to Llins dochodzi do wniosku, e ja jest jedynie iluzj!
Podczas gdy ustalenie (1) zdaje si prowadzi do paradoksu, pozostae dwa
zostay po prostu obalone przez badania eksperymentalne. Ustalenie (2) staje si
wtpliwe nawet na poziomie dowiadczenia introspekcyjnego. Kiedy jestemy
pochonici intensywnym dowiadczeniem percepcyjnym, takim jak suchanie
piknej muzyki, mamy po prostu to dowiadczenie, ale nie towarzysz mu adne znaczniki, e jest ono nasze. Francis Crick i Christof Koch prbowali uratowa nadzorujc funkcj jani, wskazujc, e oznaczanie moe by przeprowadzane niewiadomie, najprawdopodobniej przez obszary czoowe w mzgu. 5
Jednak Ilan Goldberg wraz z kolegami wykazali, e podczas wykonywania wymagajcych zada percepcyjnych pobudzenie pata czoowego [frontal lobe]
w rzeczywistoci maleje. 6 Co si tyczy ustalenia (3), ktre stanowio podstaw
fabuy Pamici absolutnej, Stanley Klein dowid, e pacjenci, ktrzy s cakowicie niezdolni do ksztatowania nowych wspomnie epizodycznych (poniewa
ich hipokampy nie funkcjonuj), mimo wszystko mog w sporym stopniu rozumie swoj wasn osobowo. 7 Ja musi by konstytuowana przez co innego
ni wspomnienia epizodyczne! A czarny charakter, nawet z wszczepionymi nowymi wspomnieniami, nadal pozostaby zoczyc.
K. Walecki, [b.w.], Krakw 2008.
(Przyp. tum.) W znacznie lepszym przekadzie na jzyk polski ukaza si take rozdzia
6 (s. 111-131) wspomnianej pracy w postaci artykuu pt. Ja z wiru. Por. Rodolfo R. LLINS, Ja
z wiru, prze. Anna Binder i Marek Binder, w: Andrzej KLAWITER (red.), Formy aktywnoci
umysu. Ujcia kognitywistyczne. Tom 1. Emocje, percepcja, wiadomo, Nowe Tendencje
w Psychologii, t. 13, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 364-384.
5
Por. Francis CRICK i Christof KOCH, Rama teoretyczna dla wiadomoci, prze. Anna Binder i Marek Binder, w: KLAWITER (red.), Formy aktywnoci umysu, s. 302-323.
6

Por. Ilan I. GOLDBERG, Michal HAREL, and Rafael MALACH, When the Brain Loses Its Self:
Prefrontal Inactivation during Sensorimotor Processing, Neuron 2006, vol. 50, no. 2, s. 329-339,
doi: 10.1016/j.neuron.2006.03.015.
7

Por. Stanley B. KLEIN, The Cognitive Neuroscience of Knowing Ones Self, w: Michael
S. GAZZANIGA (ed.), The Cognitive Neurosciences III, A Bradford Book, MIT Press, Cambridge,
Massachusetts London 2004, s. 1077-1089.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

157

Z perspektywy biologicznej sprawy maj si zupenie inaczej. Biorc pod

uwag teori ewolucji, zdajemy sobie spraw, e kady mzg z prawdziwego
zdarzenia posiada funkcj analizowania informacji zewntrznej przy jednoczesnym uwzgldnianiu informacji o wewntrznych stanach organizmu w kontekcie jego historii osobistej i genetycznej. 8 To penienie tych funkcji pozwala organizmowi z wikszym powodzeniem oddziaywa z jego rodowiskiem fizycznym i spoecznym i jednoczenie umoliwia odrnianie siebie od innych jednostek. A to s wanie te cechy charakterystyczne, ktrych wymagalibymy od
jani. Przyjmujc co takiego jako biologiczn koncepcj jani, spostrzeemy,
e wyniki eksperymentw s z ni zgodne. Po pierwsze, powinnimy oczekiwa, e istnieje wiele sposobw, w jakie mzg musi odrnia swj organizm
od innych, to jest: prby odrniania jani bd wymagay wielkiej liczby rnorodnych typw zada, jakie realizuje ukad rozproszony (jakim jest mzg).
Tote wyniki bada metod obrazowania mzgu wskazuj dokadnie na to, czego powinnimy spodziewa si po jani biologicznej. Po wtre, jak wiemy,
wikszo funkcji mzgu jest wykonywana bez udziau wiadomoci; wiadome
dowiadczenie, parafrazujc Cricka, stanowi wynik kocowy wielu niewiadomych operacji. 9 Powinnimy wic oczekiwa, e ja take przewanie jest niewiadoma. Zatem nasze poczucie jani jest po prostu percepcj jani i nie naley
jej myli z rzeczywist jani, tak jak nie powinno si myli percepcji sonia ze
soniem. W ramach tej biologicznej koncepcji argument Llinsa jest zbdny. Nie
jestemy rwnie niemile zaskoczeni odkryciem, e kolekcja wspomnie epizodycznych nie konstytuuje jani. Z biologicznego punktu widzenia aden z tych
problemw nie stanowi problemu.
Taka perspektywa pozwala rwnie na dokonywanie nowych odkry, podanie nowymi ciekami bada i ustalanie nowych interesujcych zwizkw.
W dalszej czci przytoczymy kilka przykadw. Po pierwsze, w ramach na8

Por. Gonzalo MUNVAR, A Darwinian Account of Self and Free Will, w: Martin BRINKand Friedel WEINERT (eds.), Evolution 2.0: Implications of Darwinism in Philosophy and
the Social and Natural Sciences, The Frontiers Collection, Springer Verlag, Heidelberg Dordrecht London New York 2012, s. 43-63.
WORTH

Por. Francis CRICK, Zdumiewajca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy, prze.
Barbara Chaciska-Abrahamowicz i Micha Abrahamowicz, Na ciekach Nauki, Prszyski i Ska, Warszawa 1997, s. 349-354.

158

Y. Zheng i G. Munvar, Ja w perspektywie biologicznej

szych najnowszych bada dotyczcych przypisywania cech samym sobie, wykonanych metod funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) w Harper
Hospital na Wayne State University, poprosilimy pitnacioro uczestnikw
i uczestniczek, ktrych badalimy za pomoc tomografu o indukcji 3 tesli,
o przypisanie sobie, swoim najlepszym przyjacioom lub znanej osobie (Billowi
Gatesowi) szeregu cech osobowociowych i nieosobowociowych. Jak si okazao, w trakcie porwnania ja sam-Bill Gates obszarem wykazujcym najwysz
aktywno by przedni zakrt kory obrczy [anterior cingulate cortex] (Rys. 1).
By to take najbardziej pobudzony obszar przy odrnieniu najlepszy przyjaciel-Bill Gates (Rys. 2), aczkolwiek poziom aktywnoci by znacznie wyszy
przy odrnianiu samego siebie. Ten wynik jest zgodny z ewolucyjnym ujciem
zwierzt spoecznych, poniewa empatia i inne mechanizmy zapewniaj nam
pewien stopie identyfikacji z tymi, ktrzy s nam najblisi, chocia nie tak
duy jak w wypadku identyfikowania si ze sob samym. Co jeszcze ciekawsze,
przedni zakrt kory obrczy jest anatomicznie zmniejszony u schizofrenikw,
ktrzy notorycznie nie potrafi odrni siebie od innych.

Rys. 1. Przedni zakrt kory obrczy jest wysoce pobudzony

w trakcie zestawienia ja sam-Bill Gates.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

159

Rys. 2. Przedni zakrt kory obrczy jest pobudzony take w trakcie

zestawienia najlepszy przyjaciel-Bill Gates,
chocia nie tak bardzo jak w trakcie zestawienia ja sam-Bill Gates.

Kolejnym interesujcym rezultatem jest to, e wykrylimy wysokie pobudzenie pola Brodmanna nr 31 [obszaru grzbietowego tylnej czci zakrtu obrczy (dorsal posterior cingulate)] podczas rozrnienia ja sam-najlepszy przyjaciel. Inni badacze stwierdzili, e jest to obszar, w ktrym mzg uprzedmiotawia
swoj orientacj przestrzenn, wic j z punktami orientacyjnymi i innymi cechami otoczenia. 10 Odkrylimy rwnie zwizek z motorycznym ukadem nagrody w jdrach podstawy [basal ganglia] (wysokie pobudzenie dopaminy wydzielanej w istocie czarnej [substantia nigra]), jakiego mona byo oczekiwa
w wietle pogldu, e mzg wyewoluowa do dziaania. Niewydolno tego
ukadu powoduje chorob Parkinsona. Mamy take nadziej, e w toku naszych
przyszych bada (lub przeprowadzonych przez innych badaczy) zostanie usta-

10

Por. Oliver BAUMANN and Jason B. MATTINGLEY, Medial Parietal Cortex Encodes Perceived
Heading Direction in Humans, The Journal of Neuroscience 2010, vol. 30, no. 39, s. 1289712901, doi: 10.1523/JNEUROSCI.3077-10.2010.

160

Y. Zheng i G. Munvar, Ja w perspektywie biologicznej

lony na przykad stopie, w jakim mzgi schizofrenikw nie s w stanie odrni swojego wasnego ruchu od ruchw wywoanych przez innych.
Jak widzielimy, zastosowanie tradycyjnej koncepcji jani w neuronaukach
prowadzi do paradoksw, nieporozumie i bdnych wynikw. Natomiast biologiczna koncepcja jani daje spjniejsze rezultaty i otwiera owocne moliwoci
badawcze.

Yi Zheng i Gonzalo Munvar

Understanding the Self Biologically
Summary
In Total Recall the hero discovers that his good-guy self is just implanted memories. His
body used to be occupied by another, vicious self, whose allies want back. This fantasy
gains some plausibility from the traditional conception of the self as a collection of experiences kept in memory a unified conscious self that makes our experiences feel ours.
Great fiction, bad neuroscience. There is no central brain structure that corresponds to that
self, and some scientists have concluded that the self is an illusion. The notion that the self
tags our experiences as ours seems to be wrong. And the idea that the self is a collection of
remembered experiences turns out to be false. We propose instead a revolutionary biological conception of the self: The brain has evolved to constitute a self that is mostly unconscious and distributive, which does away with the paradoxes, explains all the seemingly
contradictory experimental results, and opens up new avenues of research in neuroscience.
Keywords: self, evolution, neuroscience, distributed brain functions, brain-imaging.
Sowa kluczowe: ja, ewolucja, neuronauki, rozproszone funkcje mzgu, obrazowanie
mzgu.