Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t.

11
Philosophical Aspects of Origin

s. 161-184

http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2014.t.11/art.07.pdf

Gonzalo Munvar

Naturalistyczne wyjanienie
wolnej woli (II) *
1. Wprowadzenie
W niniejszej pracy moim zamiarem jest krytyka argumentw rnych ekspertw w dziedzinie neuronauk, ktrzy, jak si zdaje, ustalili, i wolna wola nie
istnieje albo dlatego, e jest zudzeniem, albo dlatego, e nasze dowiadczenie
czy pojcie wolnej woli uzalenione jest od istnienia ja (lub jani), ktre
samo przez si jest iluzj. Zasadniczy bd takich argumentw polega na przyjmowaniu nazbyt zawonego zwizku midzy woln wol a byciem wiadomym, tak jak midzy jani a byciem wiadomym. Gdy umiecimy wiadomo
na waciwym miejscu, to rozwiej si racje przeciw istnieniu ja i wolnej woli.

2. Problem
Problem wolnej woli polega wanie na tym, e jeli determinizm jest prawdziwy, to wszystkie nasze dziaania byyby zdeterminowane przez przyczyny
poprzedzajce procesy, ktre zachodz zgodnie z prawami przyrody, to znaczy
*
Gonzalo MUNVAR, Apndice al Capitulo 12, w: Gonzalo MUNVAR (ed.), La evolucin
y la verdad desnuda. Un enfoque darwinista de la filosofa, trad. Jos Joakn Andrade, Jorge
Enrique Senior y Boris Salazar, Ediciones Uninorte, Barranquilla 2007, s. 253-278. Zmiana tytuu
w przekadzie polskim jest nie przejawem samowoli tumacza, lecz stanowi wyraz woli Autora.
Za zgod Autora i Wydawcy z jzyka hiszpaskiego przeoy: Radosaw PLATO.

Niniejszy artyku pierwotnie ukaza si jako Gonzalo MUNVAR, El cerebro, el yo, y el libre
albedro [Mzg, ja i wolna wola], w: Germn GUERRERO PINO (comp.), Entre ciencia y filosofa: Algunos problemas actuales, Coleccin Libros de Investigacin, Programa Editorial Universidad del Valle, Cali 2008, s. 291-308.

162

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

przez przyczyny, nad ktrymi nie mamy kontroli. Na przykad zachowanie si

neuronw w naszym mzgu ostatecznie jest wynikiem reakcji chemicznych
i procesw elektrycznych. Ale w tym wypadku dziaania spowodowane takim
zachowaniem si neuronw stanowi po prostu skutki, jakie wynikaj ze swoich
przyczyn tak nieubaganie, jak kamie spadajcy w przepa. Jak wobec tego
moglibymy mwi, e jestemy odpowiedzialni za te dziaania? W pierwszej
czci niniejszego artykuu * przedstawiem zarys naturalistycznego wyjanienia, w jaki sposb ja determinuje nasze dziaania, ktre rozwizuje problem
wolnej woli. Rozwizuje ten problem dlatego, e nie odnosi si do deterministycznego wiata zewntrznego ani przypadkowoci procesw kwantowych,
ani duchw i czarownic, tylko dlatego, e to ja (ja) determinuje nasze dziaania. Dziki temu, e funkcjonalna struktura ludzkiego mzgu (i wielu innych
zwierzt) wywouje procesy emergentne w mocnym sensie, jak to wyjaniem,
powstaje mzgowy miniwszechwiat cechujcy si wasnymi prawami, ktre
ponad prawami fizyki i chemii rzdz dziaaniami, jakie podejmuje ciao. A jeli
to my determinujemy nasze wasne dziaania, to w takim razie jestemy za nie
odpowiedzialni. 1
Poniewa na podstawie analiz struktury i dynamiki mzgu doszedem do
wniosku, e ja determinuje dziaanie, uwaam, e teraz wane jest rozwaenie, dlaczego badacze mzgu tak wybitni jak Rodolfo Llins dochodz do wniosku, i ja jest mitem. Odpowied na to pytanie oczywicie sprawia mi trudnoci. Pniej omwi eksperymenty przeprowadzone przez innych, ktre pozornie wykazay, e wolna wola jest zudzeniem. 2

*
(Przyp. tum.) Por. Gonzalo MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I), prze.
Radosaw Plato, Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10, s. 111-137, http://www.nauka-a-religia.
uz.zgora.pl/images/FAG/2013.t.10/art.07.pdf (23.04.2015).
1
Por. Gary WATSON, Free Will, w: Jaegwon KIM and Ernest SOSA (eds.), A Companion to
Metaphysics, Blackwell Companions to Philosophy, vol. 7, Blackwell Publishers, Oxford UK,
Malden, Massachusetts USA 1994, s. 178 [175-182].
2
Jeli ja jest mitem, to z tego zdaje si wynika, e wolna wola nie istnieje. Jednak
ksika Llinsa, ktr omwi, nie koncentruje si na tym temacie. Filozof Daniel Dennett za przecza tej konsekwencji, przytacza bowiem argumenty na rzecz wolnej woli, ktre gosz, e
ja stanowi abstrakcj. Uwaam, e jego argument jest bdny.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

163

3. Ja Llinsa i Dennetta
Tym, co Llins usiuje obali, jest istnienie ja, jani, ale jeeli ma racj, to
nieatwo byoby wywnioskowa std, e nieistniejca ja mogaby determinowa nasze dziaania (lub cokolwiek innego). W ksice Ja z wiru. Od neuronw do selfu stwierdza, e: [] ja nie jest czym namacalnym. To tylko
szczeglny stan mentalny, wygenerowany przedmiot abstrakcyjny, do ktrego
odnosimy si za pomoc sw ja lub ja. 3 Llins uwaa, e: [] przewidywanie jest najwysz i najbardziej dominujc funkcj mzgu []. 4 Jednak eby funkcjonowa prawidowo, osobnik nie moe mie wicej ni jednego
orodka przewidywania. T centralizacj przewidywa, dodaje, znamy jako
abstrakcj, okrelan mianem jani []. 5
Aby zilustrowa swoj teori, Llins odwouje si do porwnania midzy
pojciem ja a pojciem Wujka Sama (ang. US Uncle Sam), uywanym
na przykad w zdaniach typu Wujek Sam zbombardowa Belgrad:

3
Rodolfo R. LLINS, Ja z wiru. Od neuronw do selfu, prze. Jan J. Trbka, Piotr K. Walecki, [b.w.], Krakw 2008, s. 145.

(Przyp. tum.) W znacznie lepszym przekadzie na jzyk polski ukaza si rozdzia 6 wspomnianej pracy: Rodolfo R. LLINS, Ja z wiru, prze. Anna Binder i Marek Binder, w: Andrzej
KLAWITER (red.), Formy aktywnoci umysu. Ujcia kognitywistyczne. T. 1: Emocje, percepcja,
wiadomo, Nowe Tendencje w Psychologii, t. 13, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2008, s. 364-384. Oba polskie przekady s w tym miejscu niezbyt wierne, dlatego cytowane zdanie (But one must understand that there is no such tangible thing. It is just a particular mental
state, a generated abstract entity we refer to as I or self) przytaczam w wersji zmodyfikowanej. Por. Rodolfo R. LLINS, I of the Vortex: From Neurons to Self, A Bradford Book, MIT
Press, Cambridge, Massachusetts 2001, s. 127, LLINS, Ja z wiru, s. 145; LLINS, Ja z wiru,
s. 381; Rodolfo R. LLINS, El cerebro y el mito del yo. El papel de las neuronas en el pensamiento y el Comportamiento Humanos, trad. Eugenia Guzmn, Editorial Norma, Bogot 2003,
s. 148-149.
4

LLINS, Ja z wiru, s. 145.

(Przyp. tum.) Ze wzgldu na jednolito terminologiczn i stylistyczn nieco modyfikuj

przekad.
5

LLINS, Ja z wiru, s. 380.

(Przyp. tum.) Ze wzgldu na jednolito terminologiczn i stylistyczn nieco modyfikuj

przekad.

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

164

Ja z wiru, dla ktrego pracujemy i za ktre cierpimy, jest tylko porcznym sowem,
wskazujcym na pewne globalne zdarzenie tak samo jak pojcie Wujka Sama tylko
wskazuje na zoon i heterogeniczn realno Stanw Zjednoczonych. 6

W ramach tej teorii jani Llins sprzymierzy si, jak si zdaje, z filozofem Danielem Dennettem, ktry rwnie uwaa, e ja jest abstrakcj, aczkolwiek Dennett wypracowuje swj punkt widzenia w inny sposb. Zdaniem Dennetta my, w przeciwiestwie do rakw: jestemy prawie cigle zaangaowani
w prezentowanie si innym, i sobie samym, [] za pomoc jzyka i gestykulacji, na zewntrz i wewntrz. 7 Dla Dennetta snucie opowieci lub historii stanowi nasz: podstawow taktyk ochrony, kontroli i definiowania siebie. 8
A najwaniejszymi opowieciami lub historiami s te, dziki ktrym obmylamy
i kontrolujemy opowie, jak opowiadamy: innym i sobie samym
o tym, kim jestemy. 9 Ja, czyli ja, jakie w ten sposb budujemy, jest kolejn abstrakcj, a nie rzecz w mzgu, lecz nadal dostatecznie silnym i niemal namacalnym atraktorem waciwoci. 10
Ta abstrakcja stanowi tego rodzaju uproszczenie, jakie czyni fizycy, odnoszc si na przykad do rodka cikoci ciaa. Wedug Dennetta:
Te struny czy strumienie jawi si nam, jak gdyby bray si z jednego rda nie
tylko w oczywistym, fizycznym sensie pynicia z jednych tylko ust, spod jednego
owka lub pira, ale w sensie subtelniejszym: ich efektem na kadym suchaczu jest
zachcenie do (prby) postulowania zjednoczonego sprawcy, do ktrego nale te sowa, o ktrym one mwi, w skrcie: zaoenia, e istnieje rodek narracyjnej cikoci. 11

Posiadanie jani jest korzystne, jak si zdaje, wtedy, gdy pozwala nam na
reagowanie adekwatnie do wiata (centralizacj dowiadczenia i decyzji), a tak6

LLINS, Ja z wiru, s. 381.

Daniel C. DENNETT, Consciousness Explained, Little, Brown and Company, Boston 1991,
s. 417. (Wszystkie pozycje anglojzyczne przekadam z oryginaw przyp. tum.)
8

DENNETT, Consciousness Explained, s. 418.

DENNETT, Consciousness Explained, s. 418.

10

DENNETT, Consciousness Explained, s. 418.

11

DENNETT, Consciousness Explained, s. 418.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

165

e pozwala innym istotom ludzkim zareagowa waciwie na nas. Jednak tego

rodzaju zalety praktyczne nie oznaczaj, e istnieje ja. A te obawy naturalistw, ktrzy wierz w woln wol, sumuj si w rezultatach rnych eksperymentw, ktre na pozr podaj w wtpliwo istnienie tej wadzy lub przynajmniej skaniaj do mylenia, i wolna wola jest iluzj, w tym sensie, e bynajmniej nie jest tym, czym mniemalimy, e jest.

4. Trudnoci eksperymentalne wolnej woli

W pewnych eksperymentach osoby badane wierz, e s sprawcami dziaania, podczas gdy nimi nie s, w innych za wierz, e ich dziaanie odbywa si
niezalenie od jego rzeczywistych sprawcw. Przykadem pierwszego typu jest
bardzo pomysowy eksperyment Torstena I. Nielsena. Uczestnik badania jest
proszony o narysowanie owkiem kropkowanej linii prostej na wewntrznej
powierzchni skrzynki. Na grze skrzynki znajduje si otwr, badany nie moe
wic widzie bezporednio tego, co rysuje, ani kropek, poniewa powierzchnia,
po ktrej rysuje, jest rwnolega do jego ciaa. Lustro ustawione wewntrz
skrzynki pod ktem 45 stopni pozwala mu widzie lini, ktr rysuje, a take
umoliwia korygowanie swojej pracy. Okazuje si jednak, e to lustro jest przezroczyst szyb, a rka, ktr widzi, nie naley do niego, ale do innej osoby,
ktra wykropkowuje lini zbaczajc w lewo. Uczestnik eksperymentu myli
jednak, e to jego linia i, aby j skorygowa, zaczyna stawia kropki na kartce
po prawej stronie prostej. Oczywicie wierzy, e to on jest odpowiedzialny za
krzyw lini, jak widzi w lustrze. 12
Przeprowadzono rwnie eksperyment odwrotny. William Grey Walter,
brytyjski neurochirurg, kilku pacjentom wszczepi elektrody w kor ruchow
i podczy je do rzutnika slajdw. Nastpnie poprosi ich, by obsugiwali wywietlacz, w dowolnej chwili naciskajc przycisk, ktry naprawd nie by podczony (kiedy badani naciskali przycisk, eksperymentator uruchamia rzutnik,
ktry pokazywa nastpny slajd). Ale od czasu do czasu pozwala, by zadziaao
poczenie mzgu z wywietlaczem ktre jest szybsze a nastpny slajd

12
Por. Torsten I. NIELSEN, Volition: A New Experimental Approach, Scandinavian Journal
of Psychology 1963, vol. 4, no. 1, s. 225-230.

166

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

pojawia si, zanim pacjenci nacisnli przycisk. Pacjenci okazali si bardzo zdezorientowani. Nie mogli zrozumie, dlaczego kiedy wanie mieli zmieni slajd,
wywietlacz uprzedza ich zamiary. Oczywicie nie wiedzieli, e to oni s
sprawcami dziaania, ani tego, e nacinicie przycisku nie powodowao zmiany
slajdu. 13
Na zakoczenie eksperyment Benjamina Libeta, ktry prowadzi do wniosku, e nasze stany wiadome nie mog powodowa naszych dziaa. Libet prbowa ustali, ile czasu potrzeba, aby wiadoma decyzja spowodowaa poruszenie doni. Wyobraa sobie, e odbywaoby si to w trzech kluczowych etapach: (1) wiadomej decyzji, (2) potencjau gotowoci mzgu (sygnau elektrycznego inicjujcego aktywno mzgu polegajc na przesaniu polecenia do
nerww miniowych doni) i (3) poruszenia doni. Okazuje si jednak, e kolejno zdarze jest inna. Najpierw pojawia si potencja gotowoci, a zaledwie
350 milisekund pniej wiadoma decyzja! W kocu po 200 milisekundach
porusza si do. 14 Rozsdniej jednak przyj, e niewiadomy proces, ktry
wpywa na potencja gotowoci, jest przyczyn wiadomej decyzji i poruszenia doni. W takim razie wydaje si, e doznanie wolnoci, wolnej woli, jest jedynie zudzeniem.
W niniejszej pracy rozwaania tego typu musz zosta przezwycione.
Przypomn jednak, e mam zamiar po prostu pokaza, i z jednej strony
przytoczone eksperymenty, a take inne podobne, s zgodne z moj wczeniejsz obron wolnej woli, za z drugiej wyjani, dlaczego tak wybitni uczeni
jak Llins i Dennett myl si co do jani.

5. Postawa Llinsa i Dennetta

Przyjrzyjmy si najpierw, jakiego rodzaju argumenty wytaczaj Llins
i Dennett w obronie swoich punktw widzenia. W ich argumentach, podobnie
jak w eksperymentach, ktre opisaem, moemy dopatrze si nieustannego ataku na integralno jani wiadomej, wtpienia w jej realno albo w to, czy na13
14

Por. William GREY WALTER, Presentation to the Osler Society, Oxford University 1963.

Por. Benjamin LIBET, Unconscious Cerebral Initiative and the Role of Conscious Will in
Voluntary Action, The Behavioral and Brain Sciences 1985, vol. 8, no. 4, s. 529-539.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

167

daje si na sprawc takich czy innych dziaa. Llins powiada, e ja to tylko

przedmiot abstrakcyjny, abstrakcja, ktra ujmuje centralizacj przewidywa. Ale pominwszy jego analogi z Wujkiem Samem (ang. Uncle Sam),
w jakim sensie ja jest abstrakcj?
Naley podkreli, e wtrne jakoci naszych zmysw, takie jak barwy, rozpoznane
zapachy, smaki czy dwiki nie s niczym wicej ni wynalazkami/konstrukcjami wewntrznej semantyki OUN [orodkowego ukadu nerwowego przyp. tum.] []. To
dziki niej wejciowe sygnay sensoryczne s lokowane w wewntrznym kontekcie
aktywnoci neuronalnej w taki sposb, e stanowi podstaw predykcji, ktre mzg
generuje w oddziaywaniu ze wiatem zewntrznym. * Z tego, co powiedzielimy
wczeniej stwierdza Llins wynika, e wygenerowany abstrakt nazywany jani nie rni si fundamentalnie od wtrnych jakoci postrzee zmysowych
ja jest wytworem wewntrznej semantyki OUN. 15

Ja jest zatem rodzajem wraenia lub percepcji, z czym si zgadzam, pod warunkiem, e mamy na myli ja wiadome, bo w przeciwnym razie powysze
twierdzenie Llinsa nie miaoby sensu. Rwnie mniej wicej zgadzam si
z ide, e wtrne jakoci zmysowe s wynalazkami (powiedziabym raczej konstrukcjami) orodkowego ukadu nerwowego. Takie doznania nie reprezentuj
rzeczywistoci; raczej pozwalaj nam niele radzi sobie w wiecie. 16 Std
*
(Przyp. tum.) Oba polskie przekady tego zdania (This semantic allows placing sensory inputs into an internal context so that the brain may then interact with the external world in a predictive manner) s wadliwe, dlatego przytaczam je w wersji zmodyfikowanej. Por. LLINS, Ja
z wiru, s. 382; LLINS, Ja z wiru, s. 146. Przekady tego zdania gubi antyrealistyczne znamiona stanowiska Llinsa. Sam Llins czasem wypowiada si jak realista (por. LLINS, Ja z wiru, s. 56-58, 72-73, 82-84, 112-114, 209-211), a czasem jak antyrealista (por. LLINS, Ja z wiru, s. 74-76, 88, 99-100, 118, 126-127, 142, 146-148, 212-213, 234-235, 260-262). Niektrzy
badacze stwierdzaj wprost, e stanowsko Llinsa to epistemologiczny antyrealizm transcendentalny. Por. np. Piotr MARKIEWICZ, Rodolfo Llins. Neurobiologiczny matrix i problem antyrealizmu, w: Mieczysaw JAGOWSKI i Dorota SEPCZYSKA (red.), Z myli hiszpaskiej i iberoamerykaskiej. Filozofia literatura mistyka, Instytut Filozofii Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, Olsztyn 2006, s. 302, 308-309 [301-310].
15

LLINS, Ja z wiru, s. 382 [podkrelenia dodane]. (Ze wzgldu na jednolito terminologiczn i stylistyczn przytaczam cytat w wersji zmodyfikowanej przyp. tum.)
16
Jest to jedna z podstawowych cech mojego relatywizmu ewolucyjnego. Pierwsz wan
publikacj na ten temat bya moja ksika pt. Radical Knowledge (por. Gonzalo MUNVAR, Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science, Hackett Publishing Company USA, Avebury Publishing Company UK 1981), ale ewolucyjny relatywizm

168

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

Llins wnioskuje, e ja jest jedynie korzystnym wynalazkiem orodkowego

ukadu nerwowego. Dennett dochodzi do podobnych wnioskw.

6. Pierwsza krytyka Llinsa i Dennetta

Jednak wnioski te id za daleko. Biorc pod uwag nasze pojmowanie wiata, nie powiedzielibymy, jeli chcielibymy by precyzyjni, e drzewo jest zielone, tylko e listowie drzewa odbija, w wietle biaym, pewne pasmo czstotliwoci w pamie wiata widzialnego, ktre nasz mzg normalnie doznaje jako
ziele. Pewne krewetki, ktrych system wzrokowy ma 11 barw podstawowych
(zamiast naszych trzech), nie widziayby drzewa jako zielonego (moliwe, e
w kilku barwach, a moe adna z nich nie odpowiadaaby naszej zieleni). Ziele
jest zatem waciwoci, ktr nasz mzg konstruuje, w moim argonie, a w argonie Llinsa ktr nasz mzg wynajduje. Dotd idziemy razem. Ale podobnie jak percepcja drzewa i samo drzewo nie s tym samym, tote nasz percepcj ja naley traktowa jako co innego od ja. Prawdopodobnie percepcja jani
staa si dla nas korzystna z rozmaitych powodw, ale ja jest czym innym.
Czym? Llins sam pozostawi nam trop: ja lub ja to czynnik organizujcy percepty pochodzce z wewntrz i zewntrz krosno, ktre tka relacj
organizmu z jego wewntrzn reprezentacj zewntrznego wiata. 17 Aby przetrwa, organizm potrzebuje zdolnoci odrniania tego, co swoje, od tego, co
obce: na przykad zdolnoci zidentyfikowania atakujcych go wirusw lub bakterii. W przypadku prostych organizmw reakcje, o ktre chodzi, zostan uprzednio przygotowane w rozmaitych organellach lub po prostu s dostpne
pojawi si ju w moim zwyciskim eseju w konkursie filozoficznym na cze F.C.S. Schillera
w 1972 roku, w moich czasach studenckich.
(Przyp. tum.) W przekadzie na jzyk polski w postaci artykuw ukazay si rozdziay 2 i 3
(s. 10-44) oraz 7 i 8 (s. 91-115) wspomnianej pracy. Por. Gonzalo MUNVAR, O sposobie istnienia
rzeczy, prze. Kazimierz Jodkowski, w: Kazimierz JODKOWSKI i Zbysaw MUSZYSKI (red.), O sposobie istnienia rzeczy, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 23, Wydawnictwo UMCS, Lublin
1992, s. 21-57; Gonzalo MUNVAR, Granice wiedzy a schematy pojciowe, prze. Kazimierz
Jodkowski, w: Kazimierz JODKOWSKI (red.), Czy istniej granice poznania?, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 9, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1991, s. 179-203.
17

tum.).

LLINS, Ja z wiru, s. 382. (W polskim przekadzie dodano cudzysowy przyp.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

169

w genomie. Lecz, jak sdz, w przypadku organizmw zoonych wzrasta potrzeba skoordynowania rnych organw i funkcji. Przykadowo u ssakw organizm musi uzgodni informacje, jakie odbiera za porednictwem zmysw zewntrznych, z informacj o swoim wasnym ciele. Ale to nie wystarczy. Taka
koordynacja, jeli ma by uyteczna dla organizmu, musi uwzgldnia jego
wczeniejsze dowiadczenie, poniewa przypuszczalnie dowiadczenie to pozwoli na poczynienie waciwszych krokw, aby lepiej radzi sobie w rodowisku (unika miejsc, gdzie zosta zaatakowany przez agresywne psy, a take
owocw, ktre s trujce, powraca na rwniny, ktre wiosn s dobrymi pastwiskami, i tak dalej). Organizm potrzebuje rwnie skoordynowania z emocjami podstawowymi dla swojego gatunku, ktre na og bd suy jako wskazwki, jak przetrwa, rozmnaa si i tak dalej. A w wypadku ssakw bardziej
zoonych ta koordynacja bdzie suy organizmowi do uzgodnienia wszystkich tych informacji ze swoimi celami i powinnociami, ze swoj pomysowoci, wyobrani oraz pragnieniem wyrniania pewnych innych osobnikw
w swojej grupie. Ta zwiza lista, ktra bardzo atwo moe zosta znacznie wyduona, daje nam pojcie o zoonoci krosna, do ktrego nawizuje Llins,
a take o tym, co jest nam tkane.
Mzg (lub, jak podkrela Llins, OUN) jest narzdem, ktry u ssakw i innych zwierzt ma za zadanie koordynowa wszystkie te czynnoci. Zatem, wedug Antnio Damsio, 18 mzg porwnuje informacje zewntrzne z teraniejsz
informacj wewntrzn, a take z histori organizmu, jak organizm ten sobie
przyswoi (w bardzo szerokim znaczeniu sowa historia, ktre obejmuje nie
tylko pami konwencjonaln, obrazw, dyspozycyjn i robocz, ale te inne
pozycje listy z poprzedniego akapitu). Damsio uwaa, e na najbardziej podstawowym poziomie taka czynno mzgu tworzy protoja, lub protoja, podczas gdy u istot ludzkich i prawdopodobnie innych wysoce rozwinitych ssakw
napotykamy to, co nazywa on ja autobiograficznym. Szczegy teorii Damsio s bardzo interesujce, ale skoncentruj si jedynie na zasadniczych aspektach, co do ktrych si zgadzamy. Mianowicie, dziki swojej staej interpretacji
wewntrznej i zewntrznej informacji sensorycznej, na podstawie ktrej organizm uznaje co za bardziej istotne w swojej historii, dodaje co do tej historii
18
Por. Antnio R. DAMSIO, Tajemnica wiadomoci. Jak ciao i mzg wsptworz wiadomo, prze. Maciej Karpiski, Nowe Horyzonty, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 2000.

170

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

i j zmienia (w kocu rnorodne elementy musz si wzajemnie zasymilowa w amalgamat, ktry si wanie tworzy). Mona by powiedzie, e w pewnym sensie organizm reprezentuje sobie ja, aczkolwiek taka reprezentacja
jest w wikszej czci niewiadoma. Ale bez wzgldu na to, czy to powiemy,
wyania si std wizja mzgu, ktrego funkcj jest strukturyzowanie dowiadczenia i centralizowanie przewidywa, czyli to, czego Llins wymagaby od jani.
Ale mzg daje nam znacznie wicej. Struktury informacji sensorycznej
i centralizacje przewidywa, jakie powstaj w mzgu, rozszerzaj si na wiele
procesw, do ktrych wiadomo normalnie nie ma dostpu (trzewiowych,
podprogowych), jak rwnie na wiele innych procesw biorcych udzia w tworzeniu dowiadcze wiadomych, bez ktrych one same stanowiyby cz takich dowiadcze (potencja gotowoci w eksperymencie Libeta), poprzez inne
procesy, ktre czasami s wiadome, a czasami nie (informacja sensoryczna,
jak odbieramy, gdy prowadzimy samochd z domu do pracy), a do stosunkowo nielicznych procesw umysowych, ktre cechuje to, e s wiadome (czytanie tej strony). Jak Dennett sam przyznaje: wiadomo przyczyn dziaania stanowi wyjtek, a nie regu, i eby w ogle wyewoluowaa, wymaga wyjtkowych okolicznoci. 19 Wiksza cz naszego ycia mentalnego nie jest wiadoma, dlatego mzg prowadzi osobiste archiwa organizmu, ktre wywieraj
wpyw na wikszo niewiadomych procesw, przeksztacaj je i zestawiaj ze
sob, kiedy mzg spenia swoje funkcje. Czyli ja nie jest wiadoma. Jest mechanizmem mzgowym, ktry czasami wywouje procesy wiadome, a czasami
nie, tak jak mechanizmy percepcyjne od czasu do czasu wywouj procesy wiadome, a od czasu do czasu nie.
Gdy Llins i Dennett uznaj, e ja z koniecznoci musi by wiadome,
eby wykaza, e nie istnieje, to myl ja z jedn z jej wasnoci. Ponownie
nasze poczucie ja, tak jak doznania wzrokowe lub suchowe, nie jest niczym innym jak kocowym rezultatem zoonych operacji. Jednak bdem byoby mylenie, e takie doznanie jest identyczne z mechanizmem, ktry je wywouje,
mechanizm ten bowiem wytwarza znacznie wicej ni zdolno ksztatowania

19

Daniel C. DENNETT, Freedom Evolves, Viking, New York 2003, s. 246.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

171

jani. Tote wnioskowanie, e ja jest jedynie wynalazkiem lub konstrukcj,

rwnie jest bdne.
Stanowisko Dennetta dotyczce ja, jego rodek narracyjnej cikoci, jest
jeszcze sabsze bo bardzo ubogie. Dennett ogranicza swoj koncepcj jani
nawet nie do wiadomych stanw reprezentowania samego siebie, tylko do pewnych wiadomych stanw jzykowych: opowiadania historii. Twierdzi, e wycznie w dziedzinie jzykowego reprezentowania samych siebie moemy cieszy si prawdziw wolnoci, jak daje nam rozum, a zwaszcza zdolnoci do
usprawiedliwiania naszych dziaa w sferze moralnoci. Ale podobne podejcie
pomija znaczny udzia podwiadomoci w naszym postpowaniu i ignoruje
ewolucyjn warto funkcji mzgu, ktre podtrzymuj ja. Jak mwi Damsio:
Koncepcja, i ja oraz wiadomo rodz si po jzyku i stanowi jego bezporednie
twory, jest mao prawdopodobna. Jzyk nie powstaje z niczego. [] Jeeli ja i wiadomo rodziyby si de novo z jzyka, to stanowiyby jedyny przypadek sw pozbawionych odpowiadajcych im poj. 20

Damsio informuje nas take, i pacjenci cierpicy na cakowit afazj, to

znaczy niezdolni do zrozumienia jzyka mwionego bd pisanego lub posugiwania si nim wczywszy pacjentw, ktrym usunito lew pkul, gdzie
znajduj si orodki mowy mimo wszystko komunikuj si dziki gestom
i znakom niejzykowym. 21 Ponadto przejawiaj przyzwoity poziom sprawnoci
intelektualnej i emocjonalnej i stosownie do sytuacji zachowuj si sensownie.
Gdy ju poznasz rodki komunikacji, jakie [taki pacjent] ma do dyspozycji
stwierdza Damsio nigdy nie przejdzie ci nawet przez myl pytanie, czy w
czowiek to istota wiadoma. 22 Damsio wspomina jeszcze przypadek pewnej
niezwykej pacjentki, ktra nadal dysponowaa bogatym ja autobiograficz-

20

DAMSIO, Tajemnica wiadomoci, s. 118.

(Przyp. tum.) W przekadzie polskim usunito kursyw w pierwszym zdaniu, a wyraz ja

ujto w cudzysw. Damsio tego zabiegu nie stosuje.
21

Mimo to z jakiego powodu potrafi posugiwa si grubiastwami i przeklestwami.

22

DAMSIO, Tajemnica wiadomoci, s. 119.

172

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

nym. 23 Trudno nie stwierdzi, e nawet jeli ograniczymy si do sfery wiadomoci, podejcie Dennetta okazuje si nazbyt ograniczone. 24
Ewolucja orodkowego ukadu nerwowego w ogle, a mzgu w szczeglnoci, zostaa ukierunkowana w znacznym stopniu mona powiedzie, e z koniecznoci na korzyci, jakie zoony organizm biologiczny odnosi dziki
ujednoliceniu informacji zewntrznej i wewntrznej, jak otrzyma w kontekcie
wasnej historii. Zatem organizm przeksztaca wiat w swj wasny wiat i ma
lepsze warunki, midzy innymi, by przewidywa, co si stanie, i okreli, jakie
dziaanie bdzie najodpowiedniejsze. Llins susznie przywizuje wielk wag
do tego ostatniego zagadnienia. A wtedy, gdy mzg zachowuje si w ten sposb, peni funkcje tego osawionego ja lub jani. Od czasu do czasu mzg wywouje wiadome dowiadczenia swojego dziaania, dowiadczenia, ktre nie s
bardziej wiarygodne, co przyznaje take Llins, ni sensoryczne. Ale powtrzmy: ja to znacznie wicej ni dowiadczenia wiadome, jakie wywouje.

7. Druga krytyka Llinsa i Dennetta

Przejd teraz do rozpatrzenia, jaki uytek Llins i Dennett robi z pojcia
abstrakcji.
(a) Sdz, e to w pewnej mierze prawda, i jak twierdzi Llins doznanie zmysowe jest abstrakcj. Obfita informacja wzrokowa, jaka dociera do
siatkwki, byaby przytaczajca, gdyby organizm mia uwzgldnia j ca.
Jego narzdy percepcyjne funkcjonuj dobrze, gdy abstrahuj ze wszystkich
tych informacji tylko aspekty najistotniejsze dla jego dobra. A kiedy scalaj rozmaite doznania z tego samego zmysu lub rnych modalnoci zmysowych
w now i prawdopodobnie korzystn konstrukcj, to mona powiedzie, e ponownie wyabstrahowuj je na tym poziomie. Wobec tego twierdzenie, e percepcja jest abstrakcj, zdaje si rozsdne, o ile uwzgldnimy, e to po prostu powiedzenie w skrcie, i percepcja obejmuje funkcj abstrahowania. Jednak z te23
24

DAMSIO, Tajemnica wiadomoci, s. 122.

Niestety, Dennett nie jest jedynym, ktry wyolbrzymia rol jzyka w wyjanieniu naszego
ycia mentalnego. Lista wanych uczonych, ktrzy popenili podobne bdy, jest zbyt duga, by
wymienia ich w niniejszym eseju.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

173

go nie wynika, e percepty s przedmiotami abstrakcyjnymi. Kiedy patrzymy na

obraz abstrakcyjny, zauwaamy, e abstrahuje od cech, jakie przejawiaj przykadowo obraz realistyczny lub fotografia. Trzema czy czterema pocigniciami
pdzla malarz przywodzi nam na myl gobia albo Don Kichota jadcego na
Rosynancie, albo co, na co moemy zareagowa jedynie emocjonalnie. Obraz
jest abstrakcyjny wanie w tym sensie. Jednak sam obraz nie jest przedmiotem
abstrakcyjnym. Jeli ma duy format i spadnie komu na gow, to moe tego
kogo zabi.
(b) Ale powiedziaem wyranie, e percepcja jani jest czym innym ni
ja. I wydaje si, e jest przynajmniej jeden sens, w jakim by moe Llins
i Dennett chcieliby argumentowa, e typ jani, ktrego broni, jest przedmiotem abstrakcyjnym. Wedug Llinsa centralizacja przewidywa (dla Llinsa
ja) jest abstrakcj, ktr porwnuje do wyraenia Wujek Sam, s to bowiem
dogodne terminy, ktrych uywamy, by mwi o czym zoonym i heterogenicznym, nawet jeli nie posiadaj adnego desygnatu. Jednak centralizacja
Llins musiaby si z tym zgodzi nie jest czym nierzeczywistym: zachodzi.
W przeciwnym razie organizm nie byby w stanie funkcjonowa prawidowo.
Gdzie wobec tego tkwi abstrakcja? Sdz, e Llins usiuje powiedzie, e
w mzgu nie ma konkretnej struktury, ktra odpowiadaaby takiej centralizacji.
To znaczy: rne czci mzgu wsppracuj ze sob w taki sposb, e w danej
chwili istnieje tylko jedno dowiadczenie, a wic przewidywanie jest bardziej
efektywne. Lecz za chwil zostan we zaangaowane inne czci mzgu, a potem kolejne. Nie istnieje zatem konkretny centralizator w mzgu, chocia mwimy, jak gdyby mzg mia homunkulusa odpowiedzialnego za t kwesti.
Tu tkwi abstrakcja. W kolonii termitw, powiada Dennett, zachodzi nadzwyczajna koordynacja, ale z tego nie wynika, e istnieje koordynator. 25
Kiedy Llins stwierdza, e ja istnieje w obrbie OUN, w ktrym [] odgrywa rol atraktora obdarzonego pozornym istnieniem wiru, ktrego ksztat
jest jedynie wypadkow wsplnego pdu niepowizanych ze sob w aden inny
sposb elementw, 26 to przywodzi na myl Dennetta, ktry twierdzi, e jedynym pdem, jakiego nabiera trajektoria jani [] jest stabilno, jak nadaa
25

Por. DENNETT, Consciousness Explained, s. 416.

26

LLINS, Ja z wiru, s. 382.

174

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

jej sie przekona, ktre j konstytuuj, a gdy przekonania te wygasn, to trajektoria take zaniknie []. 27 Wszystkie te inspirujce metafory, jak ta o Wujku Samie czy rodku narracyjnej cikoci, ponownie sugeruj, e ja to abstrakcja, nie istnieje bowiem adna okrelona struktura, ktra kadorazowo peni
takie funkcje, e moglibymy posugiwa si tym dogodnym terminem.
Wniosek ten wspieraj stwierdzenia Dennetta dotyczce tego, co nazywa ja
lub jani biologiczn: nawet najskromniejsza ameba musi rozrnia midzy
sob a reszt wiata. Ta minimalna skonno do odrniania siebie od innych, eby chroni siebie stwierdza to ja biologiczna, ale nawet tak
nieskomplikowana ja nie jest konkretn rzecz, lecz po prostu abstrakcj
[]. 28 Ponownie Dennett stara si wykaza, e nie istnieje okrelony, odrbny
byt, ktry odpowiada takiej jani biologicznej. Na przykad w ciele czowieka
yj miliony bakterii, niektre s niezbdne do trawienia, inne tolerujemy, inne
za s szkodliwe. Krab pustelnik przywaszcza muszl porzucon przez inne
stworzenie i uywa jej jako czci swojego ciaa. A my mwimy rzeczy tego
typu: Ja tego nie zrobiem! Tak, to prawda, e te sowa pady z moich ust, ale
nie byem sob, gdy to mwiem. 29 Trudno w takim razie ustali, gdzie zaczyna si ja biologiczna, a gdzie si koczy. W wypadku jani psychologicznej
byoby to znacznie trudniejsze, kiedy nie ma nawet ciaa, ktre penioby funkcj wstpnego kandydata. Gdy odnosimy si do pierwszej z nich, to po prostu
posugujemy si dogodnym wyraeniem, aby mc mwi o istotach ywych.
Powinno by oczywiste, co mamy na myli, kiedy odnosimy si do drugiej.
Wydaje si jednak, e Llins i Dennett znw si myl. Zacznijmy od ostatniego argumentu Dennetta. Ja biologiczne, ktre wyranie odnosi si do organizmu jako indywiduum, nie przestaje by przedmiotem konkretnym tylko dlatego, e nie moemy poda warunkw koniecznych i wystarczajcych, na przykad eby ustali, czy bakterie w jelitach zaliczamy do organizmu, czy nie.
27
DENNETT, Consciousness Explained, s. 423. Chocia (zwaywszy na jego omwienie zaburzenia rozszczepienia osobowoci: por. DENNETT, Consciousness Explained, s. 422) by
moe Dennett nie przywizywaby tak duej wagi do centralizacji jak Llins.

418.

28

DENNETT, Consciousness Explained, s. 414.

29

DENNETT, Consciousness Explained, s. 417. Omwienie tej kwestii obejmuje strony 414-

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

175

W przeciwnym razie musielibymy uzna, e lew, ktry poera daniela, bierze

poywienie za przedmiot abstrakcyjny. Sam Daniel Dennett, w podobnym kontekcie, wyjania, e w dziedzinie biologii nie mona si domaga warunkw
koniecznych i wystarczajcych (definicji esencjalistycznych) nawet dla jani.
Powinnimy raczej zrezygnowa z ostrych granic:
Poniewa janie i umysy, a nawet sama wiadomo s wytworami biologicznymi
(ale nie pierwiastki znajdujce si na tablicy Mendelejewa), to naley si spodziewa,
e przejcia midzy nimi a zjawiskami, ktre nimi nie s, powinny by stopniowe,
sporne, a ich granice podatne na manipulacj. 30

Znaczenie naszych sw dodaje moe by mocno przywizane do

najbliszego skupiska podobiestwa. * Ja za, przypominajc Wittgensteina,
dodam, e precyzja zaley od kontekstu i e w wielu kontekstach, na przykad
w biologicznych, wymg cisoci czsto jest nie na miejscu. W kadym razie
dla lekarza specjalisty w dziedzinie infekcji w jelitach daniela jest zbyt wiele organizmw. Ale dla lwa, ktry go zjada, liczy si jako tylko jeden. Dla lekarza
za, ktry usiuje wyeliminowa te organizmy, i dla pacjenta, ktry prbuje si
ratowa, s one cakowicie konkretne (czy penicylina dziaa na przedmioty abstrakcyjne?). Wreszcie moemy wyobrazi sobie opini lwa (o ile moglibymy j
zrozumie).
(c) To, e faktycznie nie ma homunkulusa odpowiadajcego za centralizacj, nie wspominajc o wielu innych funkcjach, jakie przypisuj jani, nie
prowadzi do wniosku, e ja jest przedmiotem abstrakcyjnym. Mzg ewoluowa, aby centralizowa przewidywania i peni wszystkie inne wspomniane
funkcje. A mzg jest przedmiotem konkretnym. To oczywiste, e gdy Llins
i Dennett poszukuj struktury fizycznej, ktra odpowiada jani wiadomej, to jej
nie znajduj. A nie znajduj jej, poniewa kombinacje struktur mzgowych
uczestniczcych w niej mog si zmienia z jednego wiadomego odcinka na
drugi. wiadome ja moe si pojawia, wzrasta lub si zmniejsza jak postacie
fantasy na ekranie komputera. Ale wiadome ja nie jest prawdziwym ja. Jak ju
widzielimy, zadanie to przejmuje mzg.
30
*

DENNETT, Consciousness Explained, s. 421.

(Przyp. tum.) DENNETT, Consciousness Explained, s. 421.

176

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

(d) Zdaje si, e Llins i Dennett zakadaj, i relacje dynamiczne s abstrakcjami. I zdaje si, e w pewnym sensie takie s. Gdy staram si wyjani,
jak mzg spenia funkcje jani, to mwi o dynamicznych relacjach midzy rozmaitymi strukturami w mzgu. Dostarczam zatem teoretycznego lub abstrakcyjnego opisu. Nie mwi teraz o aksonach, dendrytach lub neuroprzekanikach,
lecz o czym, co od nich abstrahuje. Ale, po pierwsze, te dynamiczne relacje s
waciwociami konkretnej caoci, ktr stanowi aksony, dendryty, neuroprzekaniki i tak dalej. A po wtre, s to waciwoci konkretne, nie abstrakcyjne.
Wreszcie, tym, co powstaje, kiedy mwimy o takich relacjach dynamicznych,
jest wzorzec stymulacji elektrycznej i chemicznej w mzgu.
(e) Ale czy wzorzec nie jest przedmiotem abstrakcyjnym? C, cile
rzecz biorc, tym, na co natrafiamy w mzgu, jest stymulacja elektryczna i chemiczna, ktra jest zgodna z pewnym wzorcem. Ale pika do gry w pik non
take jest przedmiotem, ktry odpowiada jakiemu wzorcowi (ma ksztat sferyczny). Jednak nie przestaje dlatego by konkretnym przedmiotem.
(f) Wyobramy sobie silnik hybrydowy w samochodzie. Czasami sia poruszajca koa pojazdu pochodzi z sekcji spalinowej, czasem z elektrycznej, a czasami mog pracowa jednoczenie (o ile w danym momencie jest taka moliwo). Nie istnieje adna konkretna istota, silnikulus, ktrej sia stale porusza
koami. Relacje, jakie zachodz midzy rnymi czciami silnika, s dynamiczne i zmienne i aby je wyjani, wyabstrahowuj nakrtki, ruby, zawory
i tak dalej. Zatem dostarczam teoretycznego lub abstrakcyjnego opisu. Ale tym,
co powoduje, e pojazd hybrydowy si porusza, jest bardzo konkretny silnik,
a kombinacja czci, ktra w danym momencie si uwidacznia lub przejmuje
kontrol, moe by dowolna.
Gdyby Llins i Dennett mieli racj, to wszystkie istoty ywe i wszystkie maszyny byyby abstrakcjami. Gorzej nawet: praktycznie wszystkie obiekty we
Wszechwiecie posiadajce mas byyby abstrakcjami, poniewa dynamiczne
relacje napotykamy ju na poziomie atomw, nie wspominajc o czsteczkach. 31 A skoro tak, to jaki byby powd przeciwstawiania tego, co abstrakcyjne, temu, co konkretne?
31
A nawet na poziomie czstek elementarnych, jak elektron czy proton, odkd przyjmuje si,
e s to kompleksy zoone z kwarkw.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

177

8. Wniosek dotyczcy jani

Kiedy pisaem Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli, 32 w roku 1998,
wydawao mi si tak oczywiste, e ja to nic innego jak mzg, i nie przyszo
mi do gowy, e bd musia broni tego twierdzenia. Nie wyobraaem sobie,
e Dennett bdzie nadal mwi o swoim rodku narracyjnej cikoci, a tym bardziej, e Llins okae si jego sojusznikiem. Na pewno nie s jedynymi, ktrzy,
jak Kartezjusz, obstaj przy tym, e jeli istnieje ja, to musi by ja wiadomym,
chocia, wbrew Kartezjuszowi, uwaaj, e ja wiadome jest zudzeniem. Ale
jak twierdzi Joseph LeDoux:
Istnienie jani jest zasadnicz cech towarzyszc byciu zwierzciem. Innymi sowy:
wszystkie zwierzta maj ja, niezalenie od tego, czy s obdarzone samowiadomoci. W rezultacie na ja skada si znacznie wicej ni to, z czego samowiadome organizmy zdaj sobie spraw. * Rzeczywicie, niedawne badania w dziedzinie psychologii spoecznej uwydatniy, e wiele wanych aspektw zachowa spoecznych czowieka, w tym podejmowanie decyzji, a take sposb, w jaki reagujemy na czonkw
grup rasowych i etnicznych, odbywa si za porednictwem niewiadomoci. 33

Rwnie psycholoka Ruth Munroe ju w 1955 roku, w duej mierze zbienie z moj pierwsz krytyk Llinsa i Dennetta, ubolewaa nad tym, e poczucie ja, jakie rozwija si w cigu ycia, jest nadmiernie mylone z jani, jaka jest
organizmowi naprawd niezbdna. 34 Ta niezbdna organizmowi ja znajduje
si w mzgu, gdy spenia funkcje witalne, ktre opisaem (zaliczaj si do nich
take te, ktrych wymaga Llins). Jak widzielimy, mylenie wiadomej jani
z mechanizmem, ktry od czasu do czasu j wytwarza: prawdziw jani, jakiej
istoty ludzkie potrzebuj nie mniej ni inne zwierzta, jest bdem.

32
*

Por. MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I), s. 111-137.

(Przyp. tum.) W oryginale Munvar przeoczy to zdanie. Uzupenienie za zgod Autora.

33

Joseph LEDOUX, Synaptic Self: How Our Brains Become Who We Are, Penguin Books,
New York 2003, s. 27.
34

Ruth L. MUNROE, Schools of Psychoanalytic Thought: An Exposition, Critique, and Attempt at Integration, Holt, Rinehart and Winston, New York, s. 607 (cyt. za: LEDOUX, Synaptic
Self, s. 27).

178

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

Widzielimy rwnie, e przeszkody dla istnienia jani nie stanowi ani

mzg jako cao lub lepiej: dynamiczne podgrupy czy sojusze w mzgu,
ktre zmieniaj si nieustannie, niekiedy radykalnie ani to, i nie ma adnego
homunkulusa, ktry nadzorowaby funkcje o kluczowym znaczeniu dla asymilacji, interpretacji i ujednolicania informacji w kontekcie historii organizmu.
LeDoux zgadza si, e:
Fakt, i wszystkie aspekty jani zazwyczaj nie przejawiaj si rwnoczenie, jak rwnie, e rne aspekty mog by nawet sprzeczne, moe, jak si wydaje, stanowi beznadziejnie zoony problem. Jednak oznacza to jedynie, e rne skadowe jani odzwierciedlaj funkcjonowanie odmiennych systemw mzgowych, ktre mog, ale nie
zawsze musz by zsynchronizowane. 35

Taka synchronizacja bierze swoje rdo w topologicznej organizacji neuroanatomii mzgu. Na przykad w ukadzie wzgrzowo-korowym zachodzi znakomite przewodnictwo nerwowe w dwch kierunkach, a liczba aksonw zstpujcych z obszaru kory mzgowej do obszaru wzgrza, skd otrzymuj informacj sensoryczn, jest wielokrotnie wiksza od liczby aksonw wstpujcych. 36
Z kory wyrastaj rwnie dugie i zamknite polisynaptyczne obwody rwnolege, ktre przechodz przez struktury pomocnicze (cortical appendages), jak jdra podstawy [ganglia basales] i mdek [cerebellum] i wracaj do kory. Za
miejsce sinawe [locus coeruleus] rozpina po caym mzgu siateczk wkien
i moe wydziela neuroprzekanik noradrenalin, ktra moe zmienia intensywno lub wagi, jakie przybiera synapsa w obwodach, do ktrych jest podczona. Zdaniem Geralda Edelmana i Giulio Tononiego mapy globalne, wpywajc na ten ostatni element topologiczny mzgu, nakadaj [] ograniczenia
wartoci, aby wyksztaci reakcje kategoryczne, ktre s adaptacyjne 37 (to zna-

35

LEDOUX, Synaptic Self, s. 31.

36

Por. Paul M. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozoficzna podr

wgb mzgu, prze. Zbigniew Kara, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002, s. 113-114.
Reszta informacji w niniejszym akapicie jest parafraz pracy Edelmana i Tononiego. Por.
Gerald M. EDELMAN and Giulio TONONI, A Universe of Consciousness: How Matter Becomes
Imagination, Basic Books, New York 2000, s. 42.
37

EDELMAN and TONONI, A Universe of Consciousness, s. 105.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

179

czy takie, ktre ostrzegaj organizm w odpowiednich sytuacjach, na przykad

istotnych dla przetrwania). Staje si tak, poniewa:
Jak wiadomo, rozproszone w mzgu wstpujce systemy wartoci s obficie poczone
z rejonami mzgu tworzcymi pojcia, zwaszcza z kor czoow i skroniow, a take
z tak zwanym ukadem limbicznym []. Rejony te wpywaj na dynamik wspomnie osobistych, ktre z kolei ugruntowuj si lub nie, w zalenoci od reakcji opartych o wartoci pozytywne lub negatywne. 38

Z grubsza rzecz biorc, mona powiedzie, e orodki 39 emocjonalne mzgu wywieraj wpyw na orodki pojciowe, sensoryczne i wiele innych. Przyjrzyjmy si moliwej ilustracji. Vilayanur S. Ramachandran opowiada histori
inteligentnego pacjenta, bez problemw emocjonalnych, ktry w nastpstwie
wypadku zapad na zesp Capgrasa. Pacjent ten upiera si, e jego mama zostaa podmieniona przez sobowtra. 40 Ramachandran wyjania, e po tym, jak obraz twarzy zostaje (czciowo) zidentyfikowany w zakrcie wrzecionowatym
[gyrus fusiformis] mzgu, informacja ta przechodzi przez ciao migdaowate
[corpus amygdaloideum] gwn bram do ukadu limbicznego, ktry pozwala nam na ustalenie emocjonalnego znaczenia tego, co widzimy. Zgodnie
z hipotez Ramachandrana ciao migdaowate i obszary wzrokowe pacjenta
funkcjonuj normalnie, tak e kobieta, ktr widzi naprzeciw siebie, wyglda
dla niego tak samo jak jego matka. Niestety poczenie z ciaem migdaowatym
ulego uszkodzeniu i dlatego mczyzna nie odczuwa reakcji emocjonalnej, jak
normalnie wywouje obraz jego matki. Nie czuje, e to jego mama, wic stwierdza, e to nie ona.
Ramachandran podda prbie swoj hipotez na dwa sposoby. W pierwszym
przez pomiar odruchu galwanicznego skry pacjenta, ktrego wzrok zosta
odcity od emocji. Drugi bazowa na tym, e poniewa poczenie suchowe
rni si od wzrokowego, to wypadek mg pozostawi je nienaruszone. Rze-

38

EDELMAN and TONONI, A Universe of Consciousness, s. 105.

39

Lepszym wyraeniem byoby ogniska.

40

Por. Vilayanur S. RAMACHANDRAN, A Brief Tour to Human Consciousness: From Impostor Poodles to Purple Numbers, Pi Press, New York 2004, s. 7-9.

180

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

czywicie, gdy pacjent sysza przez telefon gos swojej matki, rozpoznawa j
jako swoj mam. 41
Omwiem niektre szczegy tego przykadu w kontekcie wczeniejszych
rozwaa, aby da Czytelnikowi janiejszy pogld, w jaki dokadnie sposb
struktura i dynamika mzgu pozwalaj na typ funkcjonowania niezbdnego dla
jani.

9. Procesy silnie emergentne

Struktura i dynamika mzgu prowadz rwnie do powstania tego, co nazwaem procesami silnie emergentnymi. Obwody w korze sprzone zwrotnie
z neuronami w niszych obszarach mzgu przeksztacaj to, co wyobraamy
sobie jako elementy, z ktrych skada si dowiadczenie. Na przykad niezliczona ilo czstek wiata, jaka pada na nasz siatkwk w kadej chwili, moe
zosta zinterpretowana przez mzg na wiele sposobw. W dziedzinie percepcji
prawdopodobnie najpowaniejszym problemem, przed jakim stoi mzg, jest to,
jak rozstrzyga wieloznacznoci. Std potrzeba abstrakcji, ktra czciowo pozwala organizmowi radzi sobie w wiecie. Zwaszcza mzg ssaka wyksztaci
odpowiedni struktur, mianowicie obwody sprzenia zwrotnego, dziki ktrym wczeniejsze stany mzgu czciowo determinuj nasz obecn percepcj,
cigle nakaniaj bowiem mechanizm wzrokowy do jednoznacznej interpretacji
pocztkowego nieadu, interpretacji, ktra ma sens ze wzgldu na wczeniejsze
dowiadczenie organizmu. W rezultacie, jak twierdz w poprzedniej czci tego
artykuu:
[] ukady lub sieci w mzgu osigaj tymczasowe stany stabilnoci dziki obiegowi licznych tymczasowo powstaych wag synaptycznych oraz dziki regulowaniu ich
w taki sposb, by byy dostosowane do aktualnych potrzeb. Stan neuronalny jest wic
emergentny w tym sensie, e nie jest on determinowany wycznie przez konstytuujce

41
Klasyczn prac dotyczc relacji mzgowej midzy emocjami a rozumowaniem jest Bd
Kartezjusza Antnio Damsio. Por. Antnio R. DAMSIO, Bd Kartezjusza. Emocje, rozum
i ludzki mzg, prze. Maciej Karpiski, Nowe Horyzonty, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna
1999.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

181

go wagi pocze synaptycznych. Stan neuronalny jest emergentny rwnie w tym

sensie, e wagi synaptyczne czciowo zale take od samego stanu neuronalnego. 42

Ot w ukadzie silnie emergentnym natrafiamy na cao, ktra jest czym

wicej ni suma jej czci bardzo dobrze to znamy ale w ktrej rwnie
czci lub elementy s do pewnego stopnia konstytuowane przez sam cao
w dwukierunkowej relacji dynamicznej. W rezultacie mzg jest ukadem, ktry
chocia funkcjonuje zgodnie z prawami fizyki i chemii, to dodaje swoje wasne
sposoby dziaania, swoje wasne prawa, eby przeksztaci wieloznaczn informacj zewntrzn w swj wiat. W ten sposb ten ukad sui generis, mzg
jako ja, decyduje, jakie dziaanie uznaje za waciwe. Tak jak my sami okrelamy nasze dziaania, tak te jestemy za nie odpowiedzialni. Czytelnika zainteresowanego szerszym omwieniem procesw silnie emergentnych zachcam
do zapoznania si z pierwsz czci niniejszego artykuu. Tutaj moim celem
jest wykazanie, e pomimo pewnych wtpliwoci narosych wok prac uczonych tej klasy, co Llins i Dennett, s one zgodne z osigniciami neuronauk.

10. Iluzje
Prowadzc zajcia uniwersyteckie, mwic o Galileuszu, narysowaem kred pionow prost na caej dugoci linijki. Od razu dorysowaem drug prost
identyczn z pierwsz. Nastpnie na kocach pierwszej linii dorysowaem
wierzchoki skierowane do wewntrz, tworzc z tej linii jakby strzak dwukierunkow. Na drugiej za dorysowaem wierzchoki skierowane na zewntrz, jak
stoki. Ta figura dwuznaczna moe by znana Czytelnikowi. Nastpnie zapytaem grup, ktra z dwch linii jest dusza. Ale dopiero co widzielimy, e narysowa Pan identyczne, odpowiada studentka. No dobrze, ale ktra wyglda
na dusz? Oczywicie wydaje si, e pierwsza jest dusza. Percepcja jest
pena iluzji. Istniej figury, ktre narysowane na kartce wygldaj na trjwymiarowe, chocia dobrze wiemy, e nie mog takie by. Dowiadczamy take staoci barw, wielkoci i tak dalej. W percepcji iluzje od czasu do czasu s nieuniknione, poniewa mechanizmy percepcyjne funkcjonuj po to, aby dostarczy organizmowi rodkw oddziaywania ze wiatem, ktre na og s korzystne. Ale
42

MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I), s. 124.

182

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

to, co zazwyczaj funkcjonuje dobrze, czasami, w wyjtkowych okolicznociach

prowadzi nawet do percepcji paradoksalnych. Iluzje s wic czym, czego
w percepcji moemy si spodziewa.
Jeli wiadome poczucie woli jest percepcj jani w procesie podejmowania
decyzji a taki oczywicie jest wniosek, do ktrego prowadzi niniejsza praca
to wobec tego powinnimy oczekiwa, e percepcja jani jest podatna na rnorodne iluzje, na jakie natrafiamy w eksperymentach opisanych powyej.
Daniel Wegner rozwija bardzo przekonywajce wyjanienie warunkw,
w jakich mamy wraenie realizacji naszej woli. 43 Po pierwsze, mzg rozpoczyna przygotowanie lub planowanie dziaania. Po drugie, mzg powoduje myli
o podjciu dziaania. Po trzecie, dziaanie ma miejsce. Ale mzg, stwierdza Wegner, wywouje zarwno myl o poruszeniu doni, jak i poruszenie ni. Moemy wic zrozumie, dlaczego w synnym eksperymencie Libeta (niewiadomy)
potencja gotowoci pojawia si po wiadomej decyzji o poruszeniu doni. 44
Zatem ebymy uznali, e to my spowodowalimy dziaanie, potrzeba rwnie trzech rzeczy: (1) wiadoma myl pojawia si przed dziaaniem; (2) wiadoma myl jest spjna z dziaaniem i (3) nie moemy wykry innych moliwych
przyczyn dziaania. Rozpatrzmy ponownie dwa omawiane eksperymenty, biorc
pod uwag powysze wymogi Wegnera. W eksperymencie z lini kropkowan
uczestnik ma zamiar narysowa lini (1), widzi kropki przez faszywe lustro (2)
i (3) nie ma pojcia o podstpie (e to rka innego czowieka). Oczywicie kropki nie pojawiaj si tam, gdzie sobie tego yczy, ale to nie ma wpywu na warunek (2), tak samo jak zawodnik, wykonujc rzut karny i zamierzajc wpakowa
pik w okienko bramki, patrzy z rozpacz, jak pika lduje na trybunach i obwinia si za kiepskie wykonanie rzutu. Wwczas uczestnik eksperymentu bdnie
uwaa, e jest odpowiedzialny za le wykropkowan lini.

43

Por. Daniel M. WEGNER, The Illusion of Conscious Will, A Bradford Book, MIT Press,
Cambridge, Massachusetts 2002.
44
W obu wymienionych ju pracach Dennett kategorycznie sprzeciwia si interpretacji eksperymentu Libeta, jak przyjmuje wikszo uczonych. Wydaje mi si, e Dennett jest w bdzie,
ale nie przedyskutuj tu jego argumentw, gdy nie sdz, aeby dotykay przedmiotu niniejszej
pracy. Poddam je krytyce przy innej okazji.

183

Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11

Tymczasem w eksperymencie z faszywym przyciskiem i rzutnikiem slajdw, kiedy osoby badane naciskaj przycisk, zmienia si slajd. Bdnie uwaaj,
e spowodoway dziaanie, dziki temu, e zostay spenione wymogi (1)-(3).
Lecz gdy slajd zmienia si w bezporednim nastpstwie decyzji uczestnika
(wydobytej bezporednio z jego mzgu za pomoc elektrod), zanim nacinie
przycisk, to badany nie uwaa, e to on spowodowa zmian slajdu, chocia
w rzeczywistoci tak byo. W tym wypadku nie zosta speniony warunek (2),
poniewa badany sdzi, e jeli nacinie przycisk, to zmieni si slajd. Ale nie
nacisn przycisku i nie widzi innej przyczyny, ktra mogaby wyjani ten skutek. Wobec tego czuje si bardzo zdezorientowany.
Te i inne zudzenia wiadomej wolnej woli, ktre wprawiaj w tak wielkie
zdumienie, s zjawiskami wanie tego rodzaju, jakich naleaoby oczekiwa po
przyjciu podejcia naturalistycznego w postaci, jak rekomenduj.

11. Konkluzja
Argumenty przeciwko jani przedstawione w pracach Llinsa i Dennetta to
w rzeczywistoci argumenty jedynie przeciw kartezjaskiej jani wiadomej.
Ale jeli kto jest naturalist i w zwizku z tym broni tezy, e umys jest materialny, to nie musi stwierdza, i ja to mit. Wrcz przeciwnie, ja stanowi jeden z gwnych powodw rozwinicia si mzgu. A zudzenia wiadomej woli
s cen, jak od czasu do czasu mechanizmy mzgowe pac w wyjtkowych
okolicznociach, chocia na og mechanizmy te su dobru organizmu, tak jak
wszystkie inne mechanizmy mzgowe wywoujce stany wiadome.

Gonzalo Munvar
A Naturalistic Account of Free Will (II)
Summary
Several arguments based on neuroscience have been proposed against the possibility of free
will. I have pointed out that those arguments against free will depend first on arguments
against the existence of the self. According to Rodolfo Llinss case against the self, for example, since no experience-centralizing area exists in the brain, and since our sense of self

184

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II)

is thus an internal perception that could not correspond to any such brain area, the self does
not exist. But I have shown against Llins, as well as against Daniel Dennett and others,
that their objections against the self are only applicable against a conscious self, the sort of
notion that fits well with Cartesian philosophy.
Nevertheless, in this age of neuroscience there is no reason to theorize on the basis of such
a notion. Given that the mind is biological, so should the self. We must then reason on the
basis of a biological notion of the self, i.e. on the basis of a notion compatible with neuroscience in the context of evolutionary biology. When we do so, we come to realize that the
self, which performs many functions involving many areas of the brain, is a distributive
mechanism it need not be centralized at all. We also come to realize that the self is also
mostly unconscious, and that our sense of self, being an internal perception, as Llins himself pointed out, is subject to illusions. But we ought not to confuse the sense of self with
the self any more than we ought to confuse the perception of an elephant with the elephant.
Given the biological conception of the self I defend, a plausible case can be made that,
given also my notion of strong emergence, that the self does indeed determine the persons
actions. This ought to be the proper approach to the problem of free will, as previously
pointed out by Gary Watson.
Keywords: free will, self, brain, distributive self, naturalism and free will, strong emergence, cognitive neuroscience, Rodolfo Llins, Daniel Dennett.
Sowa kluczowe: wolna wola, ja, mzg, ja rozproszona, naturalizm a wolna wola, silna emergencja, neuronauki poznawcze, Rodolfo Llins, Daniel Dennett.