Piotr BYLICA, Krzysztof J. KILIAN, Robert PIOTROWSKI i Dariusz SAGAN (red.), Filozofia nauka religia.

Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Kazimierzowi Jodkowskiemu z okazji 40-lecia pracy

naukowej, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogrskiego, Zielona Gra 2015, s. 239-260.

RADOSAW PLATO
Uniwersytet Zielonogrski

Relatywizm ewolucyjny
w ujciu Gonzalo Munvara.
Zarys stanowiska filozoficznego 1
Uwagi wstpne
W roku 1981 Gonzalo Munvar opublikowa ksik pt. Radical Knowledge, w ktrej przedstawi wasn, mocn wersj relatywizmu w filozofii nauki. 2 Ksika, pomimo
e nawizywaa do Struktury rewolucji naukowych Thomasa Kuhna oraz Przeciw metodzie i Science in a Free Society 3 Paula K. Feyerabenda, a take mimo tego, e zamieszczony w niej materia zosta nagrodzony 4 i zawiera kontrowersyjne pogldy, nie
doczekaa si wielu recenzji i cytowa. 5 Stao si tak prawdopodobnie dlatego, e ety-

1
W artykule wykorzystaem zmodyfikowany i rozszerzony materia z Rozdziau I mojej pracy magisterskiej pt. Ewolucyjny relatywizm w ujciu Gonzalo Munvara, Uniwersytet Zielonogrski, Zielona Gra
2012, napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Kazimierza Jodkowskiego.
2

Por. Gonzalo MUNVAR, Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits
of Science, Hackett Publishing Company Indianapolis, Avebury Publishing Company UK 1981.
3
Feyerabend odsya w niej do rozprawy doktorskiej Munvara. Por. Paul K. FEYERABEND, Science in
a Free Society, 2nd ed., Verso, London, s. 70 przyp. 122.
4

Praca ta jest ulepszon rozpraw doktorsk napisan pod kierunkiem Paula K. Feyerabenda, zatytuowan Radical Knowledge: An Essay on Nature of Scientific Understanding, University of California, Berkeley 1975. Dysertacja Munvara jest jedn z trzech nagrodzonych w zakresie filozofii w 1975 roku na University of California w Berkeley. Por. Doctoral Dissertations, 1976, The Review of Metaphysics 1976, vol. 30,
no. 1, s. 175 [173-197]. Por. take Kazimierz JODKOWSKI, Gonzalo Munvara epistemologia przyszoci, w:
Kazimierz JODKOWSKI (red.), Czy istniej granice poznania?, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 9,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 1991, s. 151.
Munvar jest rwnie autorem zwyciskiego eseju w konkursie filozoficznym na cze F.C.S. Schillera
w 1972 roku. W eseju tym po raz pierwszy pojawia si kategoria relatywizmu ewolucyjnego. Por. Gonzalo
MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II), prze. Radosaw Plato, Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11, przyp. 16 [w opracowaniu]).
5
Omwienia Radical Knowledge, do ktrych dotarem, to: Dominic J. BALESTRA, [recenzja] Radical
Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science, The Modern Schoolman
1984, vol. 61, no. 2, s. 134-137; Richard M. BURIAN, [recenzja] Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science, Philosophy of Science 1985, vol. 52, no. 1, s. 163-165; N.C.,
[nota bibliograficzna] [recenzja] Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits
of Science, The Review of Metaphysics 1982, vol. 36, no. 1, s. 180-182; Lorraine B. CODE, [nota bibliograficzna] Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science, Dialogue: Canadian Philosophical Review 1983, vol. 22, no. 2, s. 351-353; Michael GOLDMAN, Science and
Play, w: PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Association, vol. 1: Contributed

III. Pewno realizm demarkacja

240 |

kietka relatywizmu ma wydwik pejoratywny. Chris Swoyer, autor artykuu encyklopedycznego Relatywizm w Stanfordzkiej Encyklopedii Filozofii, stwierdzi wprost, e:
[] dla wikszoci filozofw akademickich w wiecie anglojzycznym otrzymanie miana relatywisty tosame jest z pocaunkiem mierci, dlatego niewielu chciao broni jakiejkolwiek odmiany tej doktryny. 6 Za Adamem Chmielewskim podobn opini przytacza
chocia jej nie podziela Dorota Leszczyska: etykietka relatywizmu pojawia si
najczciej w kontekstach polemicznych w charakterze oskarenia. 7 Relatywizm ma
bowiem prowadzi do niepodanych konsekwencji, a zarzut relatywizmu niezaleenie
od znaczenia i kontekstu, w jakim termin ten wystpuje ma mie charakter dyskwalifikujcy. 8 Jednak Munvar w pierwszym rozdziale swojej ksiki pisze o swoim stanowisku, e wprowadza ono wzgldno nowego rodzaju, [] ktra ukazuje w nowym wietle, a by moe nawet rozwizuje, najistotniejsze problemy w filozofii przyrody. Tedy
relatywizm nie bdzie ju pariasem filozofii, jakim pozostawa od tysicy lat. 9
Sdz, e powierzchowna krytyka Munvarowskiego relatywizmu byaby bezcelowa.
Przyjm przeciwn strategi interpretacyjn, postaw maksymalnej yczliwoci wobec
omawianego stanowiska, w wietle ktrej analizowan koncepcj interpretuje si w tak
silnej postaci, jak na to pozwala tekst. 10 Uatwia to trafne odczytanie pogldw autora,
zrozumienie go tak, jak chciaby by zrozumiany. 11 Trafne odczytanie relatywizmu ewolucyjnego pozwala ujrze wiele zagadnie poznania w nowej perspektywie.
Od czasu ukazania si gwnej pracy amerykaskiego filozofa nauki, a nastpnie
przedrukw jego najwaniejszych artykuw zebranych w ksice Evolution and the

Papers, s. 406-414; Kazimierz JODKOWSKI, [recenzja] Radykalna epistemologia, Studia Filozoficzne 1984,
nr 11-12, s. 179-187; Joe MCCARNEY, [nota bibliograficzna] Science and Survival, Radical Philosophy
1984, no. 37, s. 45; Graham A.J. ROGERS, [recenzja] Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the
Nature and Limits of Science, Philosophical Books 1983, vol. 24, no. 2, s. 116-118; Henryk SKOLIMOWSKI,
[recenzja] Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science, Journal
of Social and Biological Structures 1982, vol. 5, no. 3, s. 290-294.
6
Chris SWOYER, Relativism, w: Edward N. ZALTA (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, The
Metaphysics Research Lab, CSLI, Stanford University, http://plato.stanford.edu/entries/relativism/ (18.10.
2014).
7
Dorota LESZCZYSKA, Co gosi relatywizm poznawczy? Rekonstrukcja konstytutywnych twierdze relatywizmu, Filozofia Nauki 2005, R. 13, nr 1 (49), s. 99 [99-110].
8

W sprawie powszechnoci tego zjawiska por. np. Clifford J. GEERTZ, Anty anty-relatywizm, prze. Joanna Minksztym, w: Micha BUCHOWSKI (red.), Amerykaska antropologia postmodernistyczna, Instytut
Kultury, Warszawa 1999, s. 38-43, 45 [38-63]; Adam CHMIELEWSKI, Niewspmierno, nieprzekadalno,
konflikt. Relatywizm we wspczesnej filozofii analitycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego,
Wrocaw 1997, s. 37-49; Krzysztof J. KILIAN, Wspczesne oblicza relatywizmu, w: Andrzej L. ZACHARIASZ (red.), Poznanie a prawda, Wydawnictwo UR, Rzeszw 2009, s. 84-87 [77-93].
9

MUNVAR, Radical Knowledge, s. 4.

10
Kazimierz JODKOWSKI, O pustoci, o nicoci i o czym tam jeszcze (gos w dyskusji) w: Jan Pomorski (red.), Warto relatywizmu jako postawy poznawczej. Materiay I Seminarium RRR, Lublin 13-14
1986, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 11, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990, s. 389 [386-389].
11
Por. Kazimierz JODKOWSKI, Wsplnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Realizm Racjonalno. Relatywizm, t. 22, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990, s. 12-16; Kazimierz JODKOWSKI, Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm-kreacjonizm, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 35, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 14-15.

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 241

Naked Truth, 12 recepcja pism Munvara okazaa si znikoma. Sytuacja zasadniczo niewiele si zmienia wraz z wydaniem jego najwaniejszych prac w kraju ojczystym,
w przekadzie hiszpaskim 13 (omawiany autor z pochodzenia jest Kolumbijczykiem).
Mona zatem bez wielkiej przesady powiedzie, e Gonzalo Munvar jest mao znanym
filozofem, ale nie wynika to z tzw. przyczyn obiektywnych.
W niniejszym artykule zajm si zrekonstruowaniem relatywizmu ewolucyjnego i jego konsekwencji. W opinii Munvara wszystkie najwaniejsze odmiany XX-wiecznej
filozofii nauki w sporze o natur poznania naukowego zakadaj realizm na poziomie
epistemologicznym lub ontologicznym. Jednak autor Radical Knowledge twierdzi, e
stanowisko realistyczne opiera si na zaoeniach, ktre s nie do utrzymania. Aby to
wykaza, zaprezentuj oglny argument na rzecz relatywizmu poznawczego. Wane bdzie take wskazanie na interakcjonistyczn, ewolucyjn genez aparatu poznawczego,
inteligencji i nauki. Munvar wskazuje, e konsekwencje, jakie ma oglny argument na
rzecz relatywizmu, prowadz do odrzucenia wszystkich standardowych form realizmu na
rzecz zrelatywizowania pojcia rzeczywistoci do gatunku biologicznego, a w dalszej
perspektywie podobnej relatywizacji pojcia prawdy, rozumianej jako korespondencja
z faktami.

Rekonstrukcja stanowiska realizmu

Munvar twierdzi, e zasadniczo stanowisko realistyczne da si zrekonstruowa w postaci koniunkcji trzech podstawowych tez:
1. Teza ontologiczna: Wszechwiat (rzeczy) istnieje obiektywnie, to znaczy niezalenie od podmiotu poznajcego. Mwic metaforycznie, znajduj si na zewntrz nas.
2. Teza epistemologiczna: rzeczy (fragmenty lub aspekty Wszechwiata) istniej
na zewntrz podmiotu poznajcego w jeden i tylko jeden sposb, ktry odpowiada
strukturze rzeczywistoci. Innymi sowy: moliwy jest wycznie jeden schemat
pojciowy. Lub ujmujc rzecz innymi kategoriami: (w normalnych warunkach)
sposb, w jaki poszczeglne byty jawi si podmiotowi poznajcemu albo ich
mentalna reprezentacja jest prawdziwa.
3. Teza epistemologiczna: rzeczywisty sposb istnienia rzeczy, prawdziwa natura
rzeczywistoci w odpowiednich warunkach jest poznawalna. Przyjmuje si zatem
regulatywn ide prawdy. 14
12

Por. Gonzalo MUNVAR, Evolution and the Naked Truth: A Darwinian Approach to Philosophy,
Avebury Series in Philosophy, Ashgate Publishing, Aldeshot Brookfield USA Singapore Sydney
1998.
13
Por. Gonzalo MUNVAR, Conocimiento Radical. Una Investigacin Filosfica de la Naturaleza
y Lmites de la Ciencia, trad. Gonzalo Munvar y Germn Guerrero Pino, Ediciones Uninorte, Barranquilla,
Colombia 2003; Gonzalo MUNVAR, La evolucion y la verdad desnuda. Un enfoque darwinista de la filosofa, trad. Jos Joakn Andrade, Jorge Enrique Senior y Boris Salazar, Ediciones Uninorte, Barranquilla, Columbia 2007.
14

Por. Gonzalo MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, prze. Kazimierz Jodkowski, w: Kazimierz
JODKOWSKI i Zbysaw MUSZYSKI (red.), O sposobie istnienia rzeczy, Realizm. Racjonalno. Relatywizm,

242 |

III. Pewno realizm demarkacja

Na pierwszy rzut oka te trzy tezy wydaj si nie do podwaenia. Teza (1), o istnieniu
wiata zewntrznego, jest przyjmowana w zasadzie przez wszystkich filozofw. Wyjtek
stanowi niektrzy sceptycy, 15 wedle ktrych podwaywszy t tez, stawia si gwny
problem w teorii poznania, ktry sprowadza si do pytania, czy i jak moliwa jest epistemologia? Ale przeciw sceptykom jednocz si epistemologowie wszystkich tradycji. Filozofowie analityczni na przykad wykazuj, e podwaenie (1) jest obarczone rozmaitymi
bdami jzykowymi lub logicznymi. 16 Rwnie teza (2), o prawdziwym sposobie istniet. 23, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992, s. 28-29 [21-57]. (Artyku ten jest przekadem rozdziaw 2. i 3.
Radical Knowledge). Por. te JODKOWSKI, Radykalna epistemologia, s. 180; JODKOWSKI, Gonzalo
Munvara epistemologia, s. 156.
15

Jak si zdaje, jedynym filozofem yjcym wspczenie, ktry serio utrzymywa t form sceptycyzmu,
jest Peter Unger, ktry stwierdzi, i: Nikt nigdy niczego nie wie o zewntrznym wiecie (Peter K. UNGER,
Ignorance: A Case for Scepticism, Clarendon Library of Logic and Philosophy, Clarendon Press, Oxford
1975; wyd. 2.: Oxford Univeristy Press, Oxford New York 2002, s. 8 [cyt. za: Renata ZIEMISKA, Historia
sceptycyzmu i sceptycyzm wspczesny, w: Renata ZIEMISKA (red.), Przewodnik po epistemologii, Przewodniki Po Filozofii, Wydawnictwo WAM, Krakw 2013, s. 170 [151-183]). Renata Ziemiska wskazuje, e
w swojej drugiej ksice Philosophical Relativity (University of Minnesota Press, Minneapolis 1984; wyd. 2:
Oxford Univeristy Press, Oxford New York 2002) Unger porzuci sceptycyzm na rzecz relatywizmu []
(ZIEMISKA, Historia sceptycyzmu, s. 171, 173). Co do argumentw Ungera i ewolucji jego stanowiska
por. ZIEMISKA. Historia sceptycyzmu, s. 168-171. Rafa Palczewski dodaje, e Unger jest filozofem,
ktry wywar najwikszy wpyw na wspczesny sceptycyzm, zajmujc bowiem stanowisko relatywizmu
semantycznego, w swojej drugiej ksice Unger zaproponowa terminologi, ktra staa si osi sporu kontekstualizm-inwariantyzm na gruncie sceptycyzmu semantycznego. Wczesny Unger by inwariantyst, za
pny relatywist (relatywist dlatego, e uzna oba zaproponowane podejcia za rwnosilne). Por. Rafa
PALCZEWSKI, Sceptycyzm a kontekstualizm, w: ZIEMISKA (red.), Przewodnik po epistemologii, s. 193
(te przyp. 12) [185-218]; ZIEMISKA, Historia sceptycyzmu, s. 173.
16
Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 30-31. Por. te np. PALCZEWSKI, Sceptycyzm
a kontekstualizm, s. 208-210; ZIEMISKA, Historia sceptycyzmu, s. 174-175.

W cytowanym wyej artykule Renata Ziemiska wskazuje, e sceptycyzm wspczesny przybiera dwie
formy: epistemologiczn (kartezjask) i semantyczn. Zaprezentowaa rwnie typologi strategii antysceptycznych. W ramach sceptycyzmu kartezjaskiego s to: 1) fallibilizm (np. Keith Lehrer); 2) odrzucenie zasady domknicia (np. Robert Nozick); 3) eksternalizm (np. Fred Dretske); 4) kontekstualizm (np. Peter Unger,
Keith DeRose); 5) redefinicja pojcia uzasadnienia (np. Michael Williams, Charles S. Peirce); 6) redefinicja
pojcia znaczenia (np. Hilary Putnam). A w ramach sceptycyzmu semantycznego: 1) sceptycyzm znaczeniowy (np. Saul Kripke); 2) justyfikacyjna teoria znaczenia (pny Wittgenstein). Por. ZIEMISKA, Historia
sceptycyzmu, s. 168, 171-178. Zastanawiajce jest jednak, dlaczego autorka wyodrbnia fallibilizm Lehrera, a nie np. fallibilisty par excellence Peircea, jako odrbn strategi antysceptyczn, skoro kada z nich
stanowi jedn z odmian fallibilizmu, co autorka zreszt sama przyznaje. Por. ZIEMISKA, Historia sceptycyzmu, s. 179-180. Ponadto Keith Lehrer nie jest pierwszym, ktry zaproponowa rezygnacj z ideau wiedzy pewnej (episteme) na rzecz jedynie hipotetycznej (doksa), a sformuowanie: Keith Lehrer zaproponowa
prosty sposb na odparcie sceptycyzmu: porzuci pojcie wiedzy wymagajcej pewnoci co takiego sugeruje. Por. ZIEMISKA, Historia sceptycyzmu, s. 172. Por. w tej sprawie take: Stanisaw HANUSZEWICZ,
Znaczenie falliblizmu, nieopublikowana praca doktorska, Uniwersytet Zielonogrski, Zielona Gra 2003,
s. 4-5, 66-139, http://tinyurl.com/pvt7glp (11.11.2014); Stanisaw HANUSZEWICZ, Argument i argumentacja
z punktu widzenia fallibilizmu, w: Ewa ARNECKA-BIAY i Irena TRZCIENIECKA-SCHNEIDER (red.), Komunikaty i argumenty, Dialogikon, t. 11, Wydawnictwo UJ, Krakw 2002, s. 138-142 [137-144]; Stanisaw HANUSZEWICZ, Popper o fallibilizmie Peircea, w: Ewa ARNECKA-BIAY i Irena TRZCIENIECKA-SCHNEIDER
(red.), Komunikaty i argumenty, Dialogikon, t. 13, Wydawnictwo UJ, Krakw 2005, s. 194-197 [193-204].
Prawdopodobnie to wanie Peirce jest twrc terminu fallibilism i wspczesnej doktryny fallibilizmu. Por.
HANUSZEWICZ, Znaczenie fallibilizmu, s. 59, 63-64; HANUSZEWICZ, Argument i argumentacja, s. 138
(te przyp. 3); Stanisaw HANUSZEWICZ, Fallibilizm jako antidotum na fundamentalizm, w: Tomasz MRZ
i Marcin SIEKO (red.), Propositiones, Instytut Filozofii Uniwersytetu Zielonogrskiego, Zielona Gra 2005,
s. 26-27 (te przyp. 18).

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 243

nia rzeczy, nagiej prawdzie, jak to uj Munvar w jednym z artykuw, wydaje si

niepodwaalna. 17 Jeli rzeczywisto moe zosta ustrukturyzowana na kilka rwnowanych sposobw, to rezultat ten prowadzi do szeregu zarzutw, jakie podnoszono przeciw
relatywizmowi w historii filozofii. 18
Teza (3), w terminologii Munvara teza o wiedzy cakowitej (ang. total knowledge)
albo prawdzie obiektywnej, rozumiana jako idea poznawczy, idea regulatywna, rwnie
jest przyjmowana zasadniczo przez wszystkich epistemologw. Zgodnie z tym ideaem
nie jest wane, e w praktyce bywa, i prawda jest nieosigalna. Wane, e jest osigalna
w zasadzie. Niepoznawalno prawdy jest rezultatem szeregu przeszkd praktycznych,
a nie zasadniczych. Tez t ilustruje si za pomoc eksperymentu mylowego. Mona
wyobrazi sobie istot kosmologicznie wszechwiedzc (Boga), ktra posiadaaby wiedz
cakowit, czyli dysponowaaby pen list wszystkich prawdziwych twierdze o Wszechwiecie. Wiedza taka miaaby niepowtpiewalny charakter, poniewa Bg byby niepodatny na czynniki zakcajce proces poznania. 19
Munvar wskazuje, e schemat ten podzielaj zarwno realizm metafizyczny, jak
i bardziej wyrafinowane formy stanowiska realistycznego, 20 na przykad realizm hipotetyczny w ujciu Konrada Lorenza 21 i Karla Poppera 22 oraz C.A. Hookera naturalistyczny

17
Por. Gonzalo MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, w: MUNVAR, Evolution and the Naked
Truth, s. 4 [3-22].
18

Poniewa niniejszy artyku ma charakter programowy, a take ze wzgldu na wymogi objtociowe,

nie sposb omwi tu zarzutw przeciwko relatywizmowi. Munvar dyskutuje je, twierdzi jednak, e relatywizmu ewolucyjnego nie imaj si zarwno standardowe, jak i wyrafinowane argumenty wytaczane przeciw
relatywizmowi. Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 11-15; Gonzalo MUNVAR, Introduction, w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. ix [ix-xi]. Warto zwrci uwag, e Munvar
odpiera zarzuty w sposb w duej mierze zbieny z tym, w jaki uczyni to Feyerabend w Farewell to Reason,
chocia tej ksiki nie cytuje. Zagadnienie to zasuguje na osobne omwienie. Por. te Krzysztof J. KILIAN,
Problem relatywizmu gatunkowego w Badaniach logicznych Husserla i Farewell to Reason Feyerabenda,
w: Dariusz BBEN i Andrzej J. NORAS (red.), Filozofia Kanta i jej recepcja, Wydawnictwo U, Katowice
2011, s. 93-95, 99-101, 103-105 [89-107]; Paul K. FEYERABEND, Farewell to Reason, Verso, London New
York 1987, s. 19-89.
19

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 29-31; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 4. To take aluzja do innego eksperymentu mylowego demona Laplacea.
20

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 12-13. Wymienione stanowiska realistyczne nie
wyczerpuj oczywicie jego odmian. Co do wieloci form realizmu por. np. Jan WOLESKI, Epistemologia.
Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 464-468; Kazimierz
JODKOWSKI i Zbysaw MUSZYSKI, Wstp, w: JODKOWSKI i MUSZYSKI (red.), O sposobie istnienia rzeczy, s. 11-13 [9-20].
21

Por. Konrad LORENZ, Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej ludzkiego poznania,
prze. Krzysztof Wolicki, Biblioteka Myli Wspczesnej, PIW, Warszawa 1977, s. 36-48, 59-277. Por. te Ignacy S. FIUT, Filozofia ewolucyjna Konrada Zachariasa Lorenza. Studium problemowe i historyczne,
Oficyna Wydawnicza Krakowskiego Klubu Artystyczno-Literackiego, Krakw 1994, s. 59-114, 158-161.
22

Por. Karl R. POPPER, Epistemologia bez podmiotu poznajcego, w: Karl R. POPPER, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, prze. Adam Chmielewski, Biblioteka Wspczesnych Filozofw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 148-206; Karl R. POPPER, Ewolucja i drzewo wiedzy, w: POPPER, Wiedza obiektywna, s. 325-362; Karl R. POPPER, Mit schematu pojciowego. W obronie nauki i racjonalnoci, prze. Bohdan Chwedeczuk, Ksika i Wiedza, Warszawa 1997, s. 13-128.

244 |

III. Pewno realizm demarkacja

realizm ewolucyjny 23 i by moe C.I. Lewisa realizm przyczynowy. 24

Realizm metafizyczny jest stanowiskiem, zgodnie z ktrym prawdziwa struktura rzeczywistoci, naga prawda, nie tylko jest poznawalna, ale rzeczywicie jest poznawana.
W ramach bardziej wyrafinowanych form realizmu metafizycznego, utrzymywanych
gwnie przez filozofw analitycznych, mwi si o poznaniu prawdziwych reprezentacji
przedmiotw.
Realizm hipotetyczny gosi za, e nauka stanowi szereg nastpujcych po sobie hipotez dotyczcych struktury Wszechwiata. Hipotezy naley poddawa surowym testom,
a jeli im nie sprostaj odrzuca na rzecz lepszych. Lepsze hipotezy to takie, ktre
dokadniej odpowiadaj rzeczywistoci. Poznanie ostatecznej struktury rzeczywistoci jest
niemoliwe. Prawd pojmuje si tu jako ide regulatywn. W ramach tego stanowiska
jzyki obserwacyjne s teoriami obserwacyjnymi, ktre mona zastpowa lepszymi. 25
Naturalistyczny realizm ewolucyjny dopuszcza istnienie wielu moliwych obrazw
wiata, ktre s sobie rwnowane. Lecz ta rwnowano jest spowodowana dziaaniem
pewnych uniwersalnych cech Wszechwiata, inwariantw poznawczych, ktre musz
wpywa na kady punkt widzenia. Dlatego przypuszczalnie z upywem czasu pomidzy
punktami widzenia bdzie nastpowa konwergencja. 26 Mona zatem powiedzie, e
stanowisko to jest z pozoru relatywistyczne na poziomie opisu rzeczywistoci, ale realistyczne na metapoziomie. Munvar nazwa je gdzie indziej zrelatywizowanym realizmem. 27

23

Por. Clifford A. HOOKER, A Realistic Theory of Science, SUNY Press, Albany 1987, zw. s. 61-107,
255-297; Clifford A. HOOKER, Between Formalism and Anarchism: A Reasonable Middle Way, w: Gonzalo
MUNVAR (ed.), Beyond Reason: Essays on the Philosophy of Paul K. Feyerabend, Boston Studies in the
Philosophy of Science, vol. 132, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands 1991, s. 59, 73-89
[41-107].
24

Por. rozdzia The Relativity of Knowledge and the Independence of the Real, w: Clarence I. LEWIS,
Mind and the World Order. Outline of a Theory of Knowledge, 3rd ed., Dover Publications Inc., New
York 1991, s. 154-194. Pierwsze wydanie ksiki z 1929 r. jest dostpne w Internecie pod adresem: http://tiny
url.com/mzppwma (15.11.2014).
25
Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 24. W sprawie jzykw obserwacyjnych por. Imre
LAKATOS, Falsyfikacja a metodologia naukowych problemw badawczych, prze. Wojciech Sady, Biblioteka Wspczesnych Filozofw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 23-44 [3-169]; Karl R. POPPER, Dwa oblicza zdrowego rozsdku. Argument w obronie zdroworozsdkowego realizmu i przeciwko
zdroworozsdkowej teorii wiedzy, s. 57-68 [50-119]; Logika, fizyka i historia pogld realistyczny,
s. 393, 403-406 [363-406]; Dodatek 1. Kube i reflektor: dwie teorie wiedzy, s. 436-440 [427-459], w: POPPER, Wiedza obiektywna; POPPER, Mit schematu pojciowego, s. 60-64, 71-72; Karl R. POPPER, Logika odkrycia naukowego, wyd. 2, prze. Urszula Niklas, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002,
s. 88-94; Krzysztof J. KILIAN, Poppera koncepcja twierdze bazowych, w: Kazimierz JODKOWSKI (red.),
Teoretyczny charakter wiedzy a relatywizm, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t. 17, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 1995, zw. s.146-152 [117-187].
26
27

Por. HOOKER, Between Formalism and Anarchism, s. 58-78.

Por. Gonzalo MUNVAR, A Note on Margolis, w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth,
s. 60 [57-62]; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 20; Gonzalo MUNVAR, Bohr and Evolutionary Relativism, w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 38 [33-43]; Gonzalo MUNVAR,
A Rehabilitation of Paul Feyerabend, w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 241 [219-244].

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 245

Cech wspln wszystkich wspomnianych wersji realizmu jest zaoenie, e sukcesu

nauki nie da si wyjani bez odniesienia do prawdy pojmowanej obiektywistycznie.
Prawdy rozumianej, w zalenoci od stanowiska, jako zgodno z rzeczywistoci, aproksymacyjnie, metapoziomowo.
W przedstawiony wyej schemat rekonstrukcji stanowisk realistycznych nie wpisuj
si tak zwane realizmy wewntrzne. Autor Radical Knowledge twierdzi, e te odmiany
stanowiska realistycznego stanowi kiepsko zamaskowane formy relatywizmu. 28 Na
potwierdzenie tej tezy Munvar odwoa si do fragmentu pracy fiskiego filozofa Raimo
Tuomeli, ktrego wersja realizmu wewntrznego jest, zdaniem amerykaskiego filozofa,
bardziej wyrafinowan form tego stanowiska ni najpopularniejsza Putnamowska. 29
Wedug Tuomeli realizm wewntrzny charakteryzuj nastpujce twierdzenia:
(a) pytanie z jakich przedmiotw skada si wiat? ma sens tylko w odniesieniu do teorii lub
opisu. Zatem wiat jest w pewnym sensie wytworzony przez czowieka lub przetwarzany
przez ludzki schemat konceptualny [] (b) wiat moe by opisany wyczerpujco na kilka
prawdziwych, lecz w pewnym sensie konkurencyjnych sposobw. Dlatego [] (c) prawda jest
pojciem epistemicznym (i zalenym od teorii). 30

Nietrudno zauway, e, po pierwsze, kada z powyszych tez stanowi zaprzeczenie

odpowiadajcej jej tezy w Munvarowskim schemacie rekonstruujcym stanowisko realistyczne, czyli jest to stanowisko antyrealistyczne. Po drugie, jak zostanie to wykazane
dalej, adna z tez Tuomeli nie jest niezgodna z relatywizmem ewolucyjnym.
Tuomela prawdopodobnie ma wiadomo relatywistycznych konsekwencji, do jakich
prowadzi jego stanowisko. Dlatego broni si przed kwalifikacj jako relatywisty, onglujc twierdzeniami na pozr sprzecznymi. Twierdzi na przykad, e [] istniej konkretne przedmioty, zdarzenia lub procesy, ktrych istnienie jest niezalene od umysu oraz e
[] nie istnieje ontologicznie dany gotowy wiat. 31 Prbujc rozwiza ten problem,
Tuomela odwoa si do podwjnej kwantyfikacji egzystencjalnej w jzyku logiki formalnej. Pierwsza kwantyfikacja dotyczy moliwych sposobw kategoryzowania wiata. Druga sposobw kategoryzowania wiata wyrnionych w myl zasady wnioskowania do
najlepszego wyjanienia oraz tezy o ewolucyjnej genezie wiedzy.
Wybieg ten, zauwaa Munvar, na niewiele si zdaje. Wprowadza bowiem dodatkowy
poziom ontyczny, ale niczego nie wyjania. Ponadto, jak zostanie wykazane dalej, wedug
Munvara epistemologia ewolucyjna wspiera relatywizm, a nie realizm. Zauwaono rw-

28

MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 12.

29

Por. Hilary PUTNAM, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, prze. Adam Grobler, Biblioteka Wspczesnych Filozofw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Czy powyszy schemat trafnie opisuje
Putnamowski realizm wewntrzny, pozostaje kwesti kontrowersyjn. Np. Munvar, i prawdopodobnie Tuomela, termin schemat pojciowy rozumie odmiennie od Putnama. Ten ostatni bowiem twierdzi, e ukady
pojciowe mona swobodnie zmienia w zalenoci od celw poznawczych, Munvar za kadzie nacisk na
biologiczn genez i decydujc rol schematw pojciowych w ksztatowaniu poznania. Zagadnienia te zasuguj na obszern analiz.
30

Raimo TUOMELA, Science, Action and Reality, Reidel Publishing Company, Dordrecht, Boston and
Lancaster 1985, s. 96. Wicej na ten temat por. TUOMELA, Science, Action, s. 95-123.
31

Por. TUOMELA, Science, Action, s. 106.

III. Pewno realizm demarkacja

246 |

nie, e odwoawszy si do wspomnianej podwjnej kwantyfikacji, Tuomela nie rozwiza problemu, lecz zamiast tego wyrazi go w argonie logicznym. 32
Podsumowujc, wedug Munvara wszystkie powysze formy realizmu s bdne.
Wyjtkiem s pewne wyrafinowane wersje realizmu wewntrznego dlatego, e w istocie s relatywizmem ewolucyjnym.

Oglny argument na rzecz relatywizmu epistemologicznego

W celu podwaenia stanowiska realistycznego autor Radical Knowledge tymczasowo
zaakceptowa przesanki przyjmowane przez realistw hipotetycznych Karla Poppera
i Konrada Lorenza. 33 Rozumowanie na rzecz realistycznej epistemologii ewolucyjnej
przebiega nastpujco:
Przesanka 1. Waciwym modelem dla psychologicznej teorii zdobywania wiedzy jest biologia.
Przesanka 2. Efektem kumulacji oddziaywa ze rodowiskiem jest poznanie odbywajce si
na wszystkich poziomach od wrae zmysowych po inteligencj. Na oddziaywania ze rodowiskiem skadaj si interakcje dwojakiego typu:
a) historia oddziaywa midzy przodkami organizmu a sekwencj rodowisk, ktre wyksztaciy pewien typ organizmw;
b) historia rozwoju osobniczego w jednym lub wikszej liczbie rodowisk, z ktrymi organizm mia do czynienia.
Przesanka 3. Jeli historia oddziaywa ze rodowiskiem ma zasadnicze znaczenie w procesie
zdobywania wiedzy na wszystkich poziomach, to waciwym modelem teoriopoznawczym jest
epistemologia ewolucyjna.
Przesanka 4. Oddziaywania ze rodowiskiem zarwno na poziomie gatunku, jak i jednostki
okazuj si skuteczne.
Wniosek. Zatem oddziaywania te (wiedza) s coraz lepszym przyblieniem do prawdy. 34

Podwaenie tego rozumowania polega na zakwestionowaniu poprawnoci przesanki

pierwszej. Argument jest nastpujcy. Jeli przyjmujemy, e psychologia organizmu zaley od jego budowy biologicznej, to uznawanie, e moliwy jest tylko jeden rodzaj psychologii, jest bezpodstawne. Ukady biologiczne bowiem mog funkcjonowa i funkcjonuj
na wiele sposobw. Wykazanie, e niemoliwe jest istnienie wicej ni jednej wyrnionej psychologicznej teorii zdobywania wiedzy, prowadzioby wic do zmiany wnio32

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 13, 21.

33

Co do podobiestw i rnic midzy ujciami Lorenza i Poppera por. Karl. R. POPPER i Konrad LORENZ,
Przyszo jest otwarta (cz. I-III), prze. Ignacy S. Fiut, Nowa Krytyka. Czasopismo Filozoficzne (cz. I
1992, nr 3, s. 133-140; cz. II 1993, nr 4, s. 171-180; cz. III 1995, nr 5, s. 135-145); FIUT, Filozofia
ewolucyjna, s. 166-175; Stanisaw CZERNIAK, Hipotetyzm a biologia (refleksje na marginesie dialogu
K. Popper K. Lorenz), w: Micha HEMPOLISKI (red.), Studia epistemologiczne. T. 1: Transcendencja
i idea poznawczy, Ossolineum, Wrocaw 1990, s. 266-276 [249-277].
34

s. 5.

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 31; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth,

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 247

sku, ktry wynika z tego rozumowania. Wwczas rozumowanie to, wbrew realistom, bdzie prowadzi do Munvarowskiego relatywizmu. Wystarczy wykaza, e rne rodzaje
oddziaywa organizmw ze rodowiskiem lub rodowiskami mog by rwnie skuteczne. Jeli si to uda, to nie mona twierdzi, e poznanie jest hipotetycznie prawdziwe
(w rozumieniu absolutystycznym, jako zgodno z rzeczywistoci), a jedynie stwierdzi,
e poznanie ma charakter wzgldny.
Argument na rzecz relatywizmu ewolucyjnego jest eksperymentem mylowym o postaci wnioskowania uprawdopodobniajcego. 35 Przyjmijmy, e we Wszechwiecie istnieje gatunek, czowiek2 (C2), z punktu widzenia biologii identyczny z Homo sapiens (C).
Z jednym wyjtkiem. Gatunek C2 widzi barwy, ktre s dopenieniem tych barw, ktre
zazwyczaj widzi czowiek. Na przykad tam, gdzie C widzi ziele, C2 widzi czerwie. 36
Przypumy take, e istnieje gatunek (C3), ktry postrzega wiat jeszcze inaczej: widzi
wszystkie barwy dopeniajce odwrotnie ni czowiek (C).
Wejcie
Bodziec

Wyjcie
Dowiadczenie barwy

Czowiek
N+K
podczerwie
________________________
N
czerwie
N-K
pomaracz
N-2K
N-3K ziele
N-4K bkit
N-5K indygo
N-6K fiolet
_______________________
N-7K ultrafiolet

Wejcie
Bodziec

Wyjcie
Dowiadczenie barwy

C2
N+K
podczerwie
________________________
N
ziele
N-K
pomaracz
N-2K
N-3K czerwie
N-4K bkit
N-5K indygo
N-6K fiolet
_______________________
N-7K ultrafiolet

Wejcie
Bodziec

Wyjcie
Dowiadczenie barwy

C3
N+K
podczerwie
________________________
N
ziele
N-K
bkit
N-2K fiolet
N-3K czerwie
N-4K pomaracz
N-5K indygo (nieb.-fiolet.)
N-6K
_______________________
N-7K ultrafiolet

Wyobramy sobie rwnie, e aparat poznawczy funkcjonuje jak schemat blokowy

w elektronice, tzn. okrelone dane na wejciu (bodziec) wywouj okrelon reakcj na

35

Ogranicz si tu do wybranych przypadkw spord wszystkich analizowanych przez Munvara w ramach argumentu na rzecz wzgldnoci wiedzy. W oryginale Munvar przedstawia korelacj wrae zmysowych z dowiadczeniem barwy w dwuwymiarowym ukadzie wsprzdnych, gdzie na osi rzdnych przedstawione s barwy, za na osi odcitych czstotliwo fali. W wypadku czowieka odwzorowanie to odpowiada funkcji liniowej. W wypadku innych gatunkw funkcjom odbiegajcym coraz bardziej w stron funkcji
wykadniczej. Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 32-39. Por. te JODKOWSKI, Radykalna epistemologia, s. 180 przyp. 7; JODKOWSKI, Gonzalo Munvara epistemologia, s. 157 przyp. 18.
Munvar odnosi si do tego argumentu w nastpujcych publikacjach: Perception and Natural Selection, w: Henry J. FRENDO (ed.), The European Mind: Narrative and Identity, vol. 1, Malta University
Press, Malta 2010, s. 222, 227-229 [222-231]; MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II),
6 [w opracowaniu]; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 5-11; MUNVAR, Bohr and Evolutionary Relativism, s. 33-38; Gonzalo MUNVAR, Extraterrestial and Human Science, w: MUNVAR,
Evolution and the Naked Truth, s. 24-27 [23-32]; Gonzalo MUNVAR, The Dimming of Starlight: The
Philosophy and Justification of Space Exploration, rozdz. 8D, http://www.tinyurl.pl?NWy3wCzj (18.10.
2014); Gonzalo MUNVAR, Cultural Relativism and Universalism, w: MUNVAR, Evolution and the Naked
Truth, s. 48 [45-55].
36

Inne przykady par barw dopeniajcych to: fioletowa-ta oraz niebieska-pomaraczowa.

248 |

III. Pewno realizm demarkacja

wyjciu (dowiadczenie barwy). Konkretna budowa aparatu poznawczego (struktura

schematu) determinuje, jaki bodziec jest skorelowany z jak barw. Jeli porwnamy reakcje na skal widma promieniowania fali wiata przedstawicieli Homo sapiens oraz
gatunkw C2 i C3, to otrzymamy nastpujce zestawienie, gdzie (angstrem) jest jednostk dugoci fali wietlnej, N=700, K jest abstrakcyjn sta. Przedziay widma pod
i nad kresk s niedostpne dla percepcji tych gatunkw.
Mona wyobrazi sobie rwnie cay szereg innych gatunkw. Na przykad gatunek
C4 moe reagowa take na przedziay skali odpowiadajce podczerwieni lub ultrafioletowi albo obu tym przedziaom. Podobnie inny hipotetyczny gatunek (C 5) moe w ramach
jednego przedziau, na przykad N-6K, wyodrbnia dwie lub wicej barw (tam, gdzie
ludzie i pozostae omawiane gatunki wyodrbniaj jedn barw, C5 wyodrbniaby dwie.
Teoretycznie moliwych jest nieskoczenie wiele sposobw korelacji midzy czstotliwoci fali a dowiadczeniem barwy.
Amerykaski filozof doszed do wniosku, e wobec tego przedstawienie jakiegokolwiek jedno-jednoznacznego odwzorowania relacji bodcw wejciowych z dowiadczeniem opisujcego na jednym wykresie przedstawicieli wszystkich, nawet tylko podobnych
do siebie gatunkw, jest niemoliwe. Powysze przykady ilustruj tez, e odmienne
historie oddziaywa gatunku ze rodowiskiem mog prowadzi do wyksztacenia bardzo
rnicych si aparatw poznawczych, ktre odmiennie ujmuj przyrod.
Rozumowanie to stosuje si mutatis mutandis do wszystkich pozostaych zmysw
(pojedynczo i zbiorowo). Zostao celowo uproszczone do wrae, aby uchwyci jego
oglny sens. 37 W rzeczywistoci wzrok znajduje si pod wpywem suchu i wszystkich
innych zmysw, podlega take wpywowi pamici i wyobrani. 38 Aparat poznawczy
narzuca porzdek, usensownia informacj zmysow, bo to umoliwia skuteczne funkcjonowanie w rodowisku. Istniej pewne stany rwnowagi ze rodowiskiem, ktre s korzystne z punktu widzenia czowieka. 39
Na przykad wedug trjchromatycznej teorii widzenia barw autorstwa Younga
i Helmholtza ludzkie oko miesza trzy podstawowe barwy (czerwon, zielon i niebiesk).
Z kilku kolorw podstawowych, w wyniku ich mieszania, mona utworzy ca gam

37
Munvar jest wiadomy, e rozumowanie to ignoruje rol wczeniejszych oczekiwa podmiotu poznajcego i innych istotnych czynnikw. Przykadowo jeli chodzi o czowieka, proces widzenia nie jest specyficznym procesem mzgowym, ale jest nim na przykad dla homarw. Informacje w mzgu przenoszone s
nie tylko za pomoc modelu wejcie-wyjcie pomidzy komrkami nerwowymi. Rwnie hormony mog
wzmacnia i sygnalizowa oddalone procesy w mzgu. Jednak, jego zdaniem, to uproszczenie nie wypacza istoty zagadnienia. Jest take zgodne ze stanem bada w neuronauce. Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 33, 36, 39; MUNVAR, Perception and Natural Selection, s. 229-230.
38

Por. np. Rodolfo R. LLINS, Ja z wiru. Od neuronw do selfu, prze. Jan J. Trbka i Piotr K. Walecki,
b.w., Krakw 2008, s. 172-177, 181-185, 187-213; Paul M. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, siedlisko
duszy. Filozoficzna podr w gb mzgu, prze. Zbigniew Kara, Aletheia, Warszawa 2007, s. 31-128; Paul
M. CHURCHLAND, A Deeper Unity: Some Feyerabendian Themes in Neurocomputational Form, w: Gonzalo
MUNVAR (ed.), Beyond Reason: Essays on the Philosophy of Paul K. Feyerabend, Boston Studies in the
Philosophy of Science, vol. 132, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston London 1991, s. 12-18
[1-23]; MUNVAR, Extraterrestial and Human Science, s. 24-25.
39

s. 6.

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 41; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth,

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 249

kolorw. Ponadto mona tak zmiesza dwie barwy, by day trzeci czysty kolor. Natomiast
system akustyczny czowieka funkcjonuje inaczej. Nie da si poczy dwch dwikw
tak, by day czysty trzeci dwik. Gdyby system wzrokowy dziaa tak jak system dwikowy, to mieszanie kolorw nie zachodzioby. Dzieje si tak dlatego, e w przypadku
czowieka powd wytworzenia si takich, a nie innych percepcji jest czysto pragmatyczny. Podstaw acucha pokarmowego na Ziemi jest chlorofil. Ziele odpowiada przedziaowi czstotliwoci fali, ktry w normalnym wietle biaym odpowiada czsteczkom chlorofilu, ktrych spostrzeganie zapewnia korzy ewolucyjn. Percepcja innych barw podstawowych pomaga wykrywa chlorofil w nieprawidowym owietleniu. Dlatego mona
przyj, e w odmiennym rodowisku, w ktrym podstaw acucha pokarmowego byby
jaki inny zwizek chemiczny, aparat poznawczy zamieszkujcych je gatunkw wyodrbniaby inne kolory podstawowe.
Rozumowanie to nie ogranicza si do hipotetycznej moliwoci istnienia radykalnie
odmiennych aparatw poznawczych. Na Ziemi krewetki wyodrbniaj co najmniej jedenacie barw podstawowych. Niektre za gatunki ptakw, wy i owadw reaguj na pasma podczerwieni lub ultrafioletu. 40 Pomimo e gatunki te dziel z nami planet, to
wiat, ktry postrzegaj, jest radykalnie odmienny od naszego. 41
40

Por. MUNVAR, Perception and Natural Selection, 227; MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie
wolnej woli (II), 6; Gonzalo MUNVAR, Theory of Wonder: A Naturalistic Approach to the Revolution in the Philosophy of Science [ksika przygotowywana do wydania], rozdz. 9, s. 8-9, http://www.tiny
url.pl?tcGjNHKR (18.10.2014); MUNVAR, The Dimming of Starlight, rozdz. 3B, http://www.tinyurl.pl?
MKlalQYy (18.10.2014.); MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 41; MUNVAR, Conquering Feyerabends Conquest of Abundance, Philosophy of Science 2002, vol. 69, no. 3, s. 521 [519-535]; MUNVAR,
A Rehabilitation of Paul Feyerabend, s. 223.
41
Twrc tej idei (idei Umweltu, wok-wiata) jest filozofujcy fizjolog Jacob Johann von Uexkll. Jest
on take twrc nauki o wok-wiecie istoty ywej (Umweltlehre). Por. w tej sprawie Aldona POBOJEWSKA,
Biologia i poznanie. Biologiczne a priori czowieka a realizm teoriopoznawczy, Wydawnictwo U, d
1996, s. 53-84; Aldona POBOJEWSKA, Wprowadzenie. Istota ywa jako podmiot. Wykadnia koncepcji Jakoba
von Uexklla, w: Aldona POBOJEWSKA (red.), Istota ywa jako podmiot. Wybr pism Jacoba Johannesa
von Uexklla, prze. Aldona Pobojewska i Magorzata Prola, Studio Wydawnicze KARTA, d 1998,
s. 29-67 [13-72]. Munvar nie zna prac von Uexklla, nie przypomina sobie take, eby o nim sysza (moja
korespondencja prywatna z 31 padziernika 2014 r.).

Podobne (czasem te same) idee gosili rwnie filozofowie czystej krwi. Na przykad Ernst Cassirer cytowa von Uexklla dosownie:
Rzeczywisto nie jest jednorodna i jedyna; jest niezwykle zrnicowana i ma tyle rnych schematw
i wzorw, ile istnieje w niej rnych organizmw. Kady organizm jest jak gdyby istot monadyczn. Ma
swj wasny wiat, poniewa ma swoje wasne dowiadczenia. Zjawiska, ktre obserwujemy w yciu
pewnych gatunkw biologicznych, nie dadz si przenie na adne inne gatunki. Dowiadczenia
a wic i realia dwch rnych organizmw s niewspmierne z sob. W wiecie muchy powiada
Uexkll znajdujemy tylko musze rzeczy; w wiecie jea morskiego znajdujemy tylko rzeczy jea
morskiego (Ernst CASIRER, Esej o czowieku. Wstp do filozofii kultury, prze. Anna Staniewska, Nowy Sympozjon, Czytelnik, Warszawa 1998, s. 78)
i niedosownie: odsya bowiem do ksiek von Uexklla pt. Theoretische Biologie i Umwelt Und Innenwelt
(por. CASIRER, Esej o czowieku, s. 77-80).
W Polsce pogldy takie gosi Bolesaw Jzef Gawecki. Gawecki wprawdzie nie posugiwa si kategori
Umweltu ani nie odwoywa si do prac von Uexklla, jednak uku termin techniczny wygld (czego),
ktry oznacza:

250 |

III. Pewno realizm demarkacja

Zdaniem Munvara realista moe podway ten argument, ale za cen przyjcia jednego z nastpujcych zaoe: albo e biologia nie ma adnego wpywu na powstanie
aparatury poznawczej, albo e biologia dopuszcza tylko jeden unikalny aparat poznawczy
dla kadego gatunku. Zaoenia te s jednak niezgodne ze stanem bada w nauce.

Interakcjonistyczne ujcie percepcji

Systemy korelacji bodcw z dowiadczeniem powstae w wyniku kumulacji oddziaywa ze rodowiskiem, przez analogi do Einsteina szczeglnej teorii wzgldnoci, Munvar nazwa ukadami odniesienia. 42 Wprowadzenie tego terminu jest konsekwencj
argumentu na rzecz relatywizmu ewolucyjnego. Powstanie tylko jednego unikalnego ga[] istniejce niezalenie od poznajcych podmiotw orodki energetyczne przejawiaj si im w pewien
okrelony sposb, czyli maj dla nich pewne wygldy, za orodek energetyczny majcy pewien (ludzki)
wygld, to tyle, co rzecz naszego otoczenia. Gdyby kto utrzymywa, i rzecz naszego otoczenia istnieje niezalenie od podmiotw poznajcych, to z tym zgodzi bym si nie mg. Na cakowit samodzielno drzew, kamieni czy domw, tj. rzeczy z rozmaitymi jakociowymi cechami, nie zgadzam si
z tego powodu, e wygld orodka energetycznego zaley take od poznajcego podmiotu. Nieuznawanie
tego faktu jest cech charakterystyczn stanowiska, ktre przedstawiciele realizmu krytycznego nazywaj realizmem naiwnym. Realizm ewolucyjny posuwa si dalej ni krytyczny o tyle, e zwraca
uwag na to, i wygld musi si zmienia wraz ze zmieniajcym si stopniowo (a moe i skokami) w procesie ewolucji podmiotem poznajcym, w miar jak ten tworzy sobie nowe organa zmysowe lub doskonali te, z ktrych ju korzysta (Bolesaw J. GAWECKI, Filozofia rozwoju. Zarys stanowiska filozoficznego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1967, s. 61).
Gawecki stwierdzi dalej, e wygld i orodek energetyczny stanowi cao, ktr konstytuuj podmioty poznajce (ktre same s zoonymi orodkami energetycznymi): [] cao ta dla rnych kategorii
podmiotw poznajcych (czowiek, pszczoa) jest rna, ponadto owa [] cao musiaa si zmienia
w zwizku z rozwojem podmiotw poznajcych okrelonej kategorii (GAWECKI, Filozofia rozwoju, s. 72).
To zatem, co nas otacza i stanowi przedmiot naszego poznania, to nie po prostu orodki energii, lecz orodki
energii ogldane mwic obrazowo przez szka organizacji psychofizycznej tego czy innego gatunku
podmiotw poznajcych (jeli pomin drobne rnice indywidualne) (por. GAWECKI, Filozofia rozwoju,
s 72-73).
Warto podkreli pewn zbieno podej Gaweckiego i Munvara. Obaj s zwolennikami epistemologii
ewolucyjnej i konsekwentnie stosuj idee ewolucjonistyczne do dziedzin filozofii, ktrymi si zajmuj (epistemologii, ontologii, etyki). Termin rozwj oznacza dla Gaweckiego ewolucj. (To samo stwierdza Ewa
KILIAN, Aksjologia a idea perfekcjonizmu w ujciu Bolesawa J. Gaweckiego, . Pismo Filozofw
Krajw Sowiaskich 2004, nr 4, s. 95-96 [95-103].) W tym kontekcie tytu ksiki Gaweckiego, Filozofia
rozwoju, oznacza to samo, co filozofia ewolucyjna. Na to samo podejcie u Munvara wskazuje podtytu jego
drugiej ksiki: A Darwinian Approach to Philosophy (Munvar przez wyraz darwinowski rozumie ewolucyjny; w znaczeniu: jaki, nie czyj. Zdaje sobie spraw, e sowo to moe by mylce, za co czytelnika
przeprasza. Por. MUNVAR, Introduction, s. xi). wiadczy o tym te struktura spisw treci obu ksiek.
Rnica polega za na tym, e Gawecki swoje stanowisko okrela mianem realizmu ewolucyjnego, a Munvar
ewolucyjnego relatywizmu. Sprawa nie jest jednak rozstrzygnita. Por. Ewa KILIAN, Relatywizm poznawczy Bolesawa J. Gaweckiego, w: ZACHARIASZ (red.), Poznanie a prawda, Wydawnictwo UR, Rzeszw
2009, s. 122-124 [113-124]). Analiza tego zagadnienia zasuguje na osobny artyku.
Co do oddziaywania idei von Uexklla por. te KILIAN, Problem relatywizmu gatunkowego, s. 92
przyp. 9, s. 93 przyp. 13. Krzysztof J. Kilian wskazuje, e take Edmund Husserl, za Wilhelmem Diltheyem,
uzna t ide za konstytutywn dla (gatunkowego) relatywizmu. Por. KILIAN, Problem relatywizmu gatunkowego, s. 92 przyp. 10.
42

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 42; JODKOWSKI, Radykalna epistemologia,

s. 180; JODKOWSKI, Gonzalo Munvara epistemologia, s. 157.

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 251

tunkowo systemu korelacji (ukadu odniesienia) jest nieprawdopodobne, poniewa funkcjonowanie aparatu poznawczego jest wynikiem odmiennych historii oddziaywa danego
gatunku ze rodowiskiem. Na Ziemi wystpuje wiele rnych gatunkw (by moe we
Wszechwiecie jest wicej gatunkw inteligentnych), ktre oddziaywaj ze rodowiskiem
na rne sposoby.
Zasada wzgldnoci poznania w ujciu Munvara jest do pewnego stopnia analogiczna do zasady wzgldnoci w fizyce relatywistycznej. W ramach szczeglnej teorii
wzgldnoci kady pomiar musi by zrelatywizowany do ukadu, w ktrym si go dokonuje (ukadu odniesienia). W przypadku epistemologii nie mona mwi o penej analogii,
poniewa Einstein zakada jednorodno przestrzeni. Dlatego aden z ukadw pomiarowych nie zajmuje wyrnionej pozycji. Munvarowska zasada wzgldnoci nie moe tego
przyj, poniewa aparaty poznawcze powstay w wyniku odmiennych historii oddziaywa ze rodowiskiem (warunki ewolucyjne s niejednorodne). Dlatego potrzebne jest
pewne zastrzeenie. Zasada ta nie gosi, e wszystkie poznawcze ukady odniesienia s
rwnie dobre, gosi natomiast, i moe by tak, e niektre ukady s rwnie dobre. 43
W myl zasady wzgldnoci wszelkie poznanie jest poznaniem w jaki sposb, jest
zrelatywizowane do gatunku (ukadu odniesienia). 44 Nie mona bowiem niearbitralnie
rozstrzygn, e percepty powstae w jednym ukadzie odniesienia s lepsze albo prawdziwsze ni powstae w innym. W porwnaniu do Homo sapiens hipotetyczne gatunki
mog by starsze, bardziej ustabilizowane lub cywilizowane albo liczniejsze. Nie istnieje
kryterium rozstrzygajce, ktry ukad odniesienia przewysza pozostae. Zatem nie ma
ukadw epistemicznie wyrnionych.
W opinii omawianego filozofa przyjcie zasady wzgldnoci poznania prowadzi do
obalenia drugiej i trzeciej tezy realizmu. Tez pierwsz za trzeba zagodzi. Rozpatrzmy
konsekwencje tej zasady dla stanowiska realistycznego.
(1) Odrzucenie tezy o obiektywnym istnieniu wiata nie prowadzi do tezy o nieistnieniu wiata zewntrznego (idealizmu subiektywnego). Jednak chyba wszyscy podzielaj
pewne zastrzeenie. Przynajmniej niektre byty istniej w wiecie niezalenie od obserwatora. Wszechwiat musi by niezaleny od ukadw odniesienia, bo w przeciwnym
razie nie zaczby istnie, dopki nie mgby zosta opisany w ramach jakiego ukadu.
Analogiczne zastrzeenie mona sformuowa w ramach szczeglnej teorii wzgldnoci
sprowadzaoby si do stwierdzenia, e jeli nie ma nikogo, kto mgby zmierzy mas,
to przedmioty nie maj masy. 45
(2) W ramach relatywizmu ewolucyjnego pytanie o to, czy widzimy rzeczywisty sposb istnienia przedmiotu (Wszechwiata), staje si pozbawione sensu, poniewa sposb
jego istnienia zosta zrelatywizowany. W fizyce relatywistycznej pytanie to przypomina
43

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 41-42; JODKOWSKI, Gonzalo Munvara epistemologia, s. 157; JODKOWSKI, Radykalna epistemologia, s. 181; MCCARNEY, Science and Survival,
s. 45.
44
Poznanie jest zrelatywizowane, lecz w znacznie mniejszym stopniu, take wewntrzgatunkowo. Wtedy
powinno si rozrni ukad odniesienia w sensie szerszym (gatunek) i wszym (organizm). Por. MUNVAR,
Cultural Relativism, s. 53; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 19.
45

50.

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 13; MUNVAR, Cultural Relativism, s. 49-

III. Pewno realizm demarkacja

252 |

sytuacj, w ktrej jeli jaka wielko fizyczna moe zosta zmierzona jedynie wewntrz
jakiego ukadu odniesienia i nie istnieje ukad wyrniony, to nie istnieje nagi, absolutny przykad takiej wielkoci.
(3) W wietle wczeniejszych rozwaa poznanie jest wynikiem oddziaywania ukadu odniesienia z Wszechwiatem. Moliwe s rne, wzajemnie niezgodne, cho rwnowane typy oddziaywa. Wiedza cakowita (idea poznawczy), czyli znajomo wszystkich prawdziwych twierdze o Wszechwiecie, jest niemoliwa z uwagi na interakcjonistyczny, a co za tym idzie relatywistyczny charakter poznania. Istota posiadajca tak
wiedz (Bg) nie byaby interakcjonistycznym ukadem odniesienia, poniewa nie ma
ciaa, a zatem aparatu poznawczego. Dlatego nie mogaby nic pozna. Wiedza cakowita
byaby, przez analogi do szczeglnej teorii wzgldnoci, rwnowana znajomoci absolutnych mas i prdkoci wszystkiego, co istnieje. 46
Wydaje si, e interakcjonistyczne ujcie percepcji jest zgodne z realizmem hipotetycznym lub innymi stanowiskami, ktrych wanym zaoeniem jest neutralno lub wyrniony status jzyka obserwacyjnego. Jednak realizm hipotetyczny trzeba odrzuci,
poniewa wyjania tylko jeden cig nastpujcych po sobie jzykw obserwacyjnych
sformuowanych w ramach jednego ukadu odniesienia gatunku Homo sapiens. Munvarowska zasada wzgldnoci natomiast sugeruje moliwo wielu rwnie dobrych
cigw teorii obserwacyjnych. 47
Argumentacja na rzecz relatywizmu ewolucyjnego moe zosta uoglniona. Rozstrzygnicia dotyczce poziomu percepcji maj zastosowanie rwnie do inteligencji
i nauki. Podkrelmy, e Munvar nie twierdzi, i istniej trzy poziomy lub wersje relatywizmu. Taki podzia byby sztuczny. Przeciwnie, mwi wprost o cakowitym relatywizmie epistemologicznym. 48 Taki zabieg ma charakter wycznie heurystyczny, uatwia
bowiem zrozumienie omawianych pogldw. 49

Gatunkowa wzgldno wiedzy

Zasada wzgldnoci poznania nie dotyczy wycznie percepcji. Poniewa wszystkie
formy poznania s wynikiem oddziaywania organizmu z jego rodowiskiem, odnosi ona
si rwnie do podstawowych struktur intelektualnych. Percepcja i inteligencja nie s
zasadniczo odmienne, tzn. zachodzi midzy nimi rnica stopnia, lecz nie istoty. Bdne
jest wic historyczne ujmowanie inteligencji i percepcji, jakby byy zasadniczo odmienne. 50 W celu rozszerzenia zasady wzgldnoci na inteligencj i nauk, amerykaski filo-

46
Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 42-43; MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 11.
47

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 44.

48

MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 5.

49

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 11.

50

Chodzi o spr o rda wiedzy. Wrd filozofw polskich podobnie ujmuje spr midzy genetycznym
empiryzmem a racjonalizmem Witold Marciszewski (chocia jest realist i antyrelatywist). Por. Witold MARCISZEWSKI, Empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm po przeomach naukowych XX wieku, w: ZIEMISKA
(red.), Przewodnik po epistemologii, s. 427-430 [423-453].

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 253

zof powoa si na wyniki prac Jeana Piageta i Konrada Lorenza. 51

Uzna, e inteligencja jest form rwnowagi, do ktrej d wszystkie struktury wyrastajce z percepcji, nawyku i podstawowych mechanizmw sensomotorycznych. Inteligencja rni si od innych struktur biologicznych znacznie wikszym zasigiem stosowalnoci w czasie i przestrzeni. Wedle Piageta psychologicznej definicji inteligencji cechuje
j elastyczno i niebezporednie dziaanie. Takie ujcie inteligencji zgadza si z osigniciami neuronauki, poniewa moliwe jest zidentyfikowanie obwodw nerwowych
zwizanych z rozwojem inteligencji. Inteligencja nie rni si od innych struktur poznawczych co do istoty, mamy do czynienia z rnic stopnia.
Metaforycznie mona powiedzie, e inteligencja jest celem, do ktrego dy ewolucja struktur poznawczych. Wskazanie pocztkw inteligencji jest bardzo trudne, poniewa
jej rola ujawnia si ju na poziomie oczekiwa organizujcych dowiadczenie.
Munvar stwierdza, e stanowisko Piageta jest zbiene z jego wasnym. Ten ostatni
twierdzi, e nauka jest wytworem inteligencji, a psychologiczne teorie inteligencji powinny zaj miejsce obok biologicznych teorii adaptacji, oglniej: epistemologii ewolucyjnej. Lorenz za uzna, e pomidzy niszymi oraz wyszymi procesami poznawczymi
zachodzi bardzo pynne przejcie, pomimo znacznych rnic zoonoci i poziomu integracji. 52
Jeli inteligencja, podobnie jak percepcja, powstaje w wyniku oddziaywa ze rodowiskiem, to rnice rodzajw inteligencji gatunkw sprowadzaj si do rnic budowy
orodkowego ukadu nerwowego. Wzrost zoonoci centralnego ukadu nerwowego
skutkuje powstaniem nowych struktur, ktre odpowiadaj za nowe funkcje, poczenia
i struktury koordynujce. Zwiksza si rwnie zdolno kierunkowania, magazynowania,
kojarzenia informacji i manipulowania ni. 53
Funkcjonowanie orodkowego ukadu nerwowego jest wynikiem dwch historii: 1) filogenetycznej, czyli oddziaywa gatunku z jego rodowiskiem i 2) ontogenetycznej, czyli
rozwoju osobniczego. W tym sensie sposoby mylenia zale od ewolucji. Zdaniem Munvara, podobnie jak w przypadku percepcji, historia gatunku moga potoczy si inaczej.
Gatunki mogy znale si w rodowisku odmiennych problemw i presji selekcyjnych,
pod wpywem ktrych wyksztaciyby si rne mechanizmy percepcji.
51

Por. Jean PIAGET, Psychologia i epistemologia, prze. Zofia Zakrzewska, Biblioteka Psychologii
Wspczesnej, PWN, Warszawa 1977, s. 57-60, 62-66, 89-96; Jean PIAGET, Rwnowaenie struktur poznawczych. Centralny problem rozwoju, prze. Zofia Zakrzewska, Biblioteka Psychologii Wspczesnej,
PWN, Warszawa 1981, s. 177-183; Lorenz, Odwrotna strona zwierciada, s. 198-277. Por. te Krystyna
ZAMIARA, Epistemologia genetyczna Piageta a spoeczny rozwj nauki, Metodologia Nauk, t. 11, PWN,
Warszawa Pozna 1979, s. 30-54.
52

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 47-48; Gonzalo MUNVAR, The Connection between Evolution and the Nature of Scientific Knowledge, w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth,
s. 68 [65-73]; MUNVAR, Extraterrestial and Human Science, s. 25; Gonzalo MUNVAR, Filozofia i usprawiedliwienie bada kosmicznych, prze. Wojciech Sady, w: JODKOWSKI (red.), Czy istniej, s. 225
[215-227].
53
Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 8; MUNVAR, Extraterrestial and Human Science, s. 24; Gonzalo MUNVAR, Evolution and Justification, w: MUNVAR, Evolution and the Naked
Truth, s. 117 [113-130]; Gonzalo MUNVAR, Hull, Biology, and Epistemology, w: MUNVAR, Evolution
and the Naked Truth, s. 95 [91-98].

III. Pewno realizm demarkacja

254 |

To, e inteligencja uwarunkowana jest biologicznie wiadczy o tym, i rodek cikoci analiz relatywizmu poznawczego naley rozszerzy z paszczyzny dyskusji nad percepcj na dyskusj nad inteligencj. A biologiczne podstawy inteligencji rozszerzaj relatywizm na nauk. Relatywizm na poziomie nauki staje si lepiej widoczny, poniewa
rne typy istot inteligentnych mog, poczwszy od rnych biologicznych rde, mie
odmienne spoeczne historie. Gdy dodamy do tego struktur spoeczn, rnorodno
i elastyczno odpowiedzi bdzie jeszcze wiksza. Dlatego w ramach nauki moliwa jest
wielo historii spoecznych, ktre nakadaj si na histori gatunku. Nauka gatunku Homo sapiens moe radykalnie rni si od nauki innych, hipotetycznych istot inteligentnych. Mimo to nauka, ktr posugiwayby si inne gatunki, z ich punktu widzenia byaby
skuteczna. 54
W celu zilustrowania powyszej tezy, Munvar zaproponowa nastpujcy eksperyment mylowy. Mamy do czynienia z dwoma gatunkami, A i B. Gatunek A postrzega
Wszechwiat jako kropki, B za jako krzywe kreski. Oba gatunki s inteligentne.

Rys. A1. Wszechwiat gatunku A

Rys. B1. Wszechwiat gatunku B

Uczeni gatunku A, aby uj Wszechwiat, formuuj teorie naukowe. Naukowcy

A konstruuj dwie rywalizujce teorie fizykalne: prostoktn i romboidaln (w granicy
trjktn). Obie teorie porzdkuj kropki (Wszechwiat) w sposb, umoliwiajcy uporzdkowanie wiedzy o wiecie. Przyjmijmy, e teoria prostoktna to falowa teoria materii,
za romboidalna odpowiada teorii korpuskularnej.
54
Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 8-10. Bardzo podobnie argumentowa Henri Poincar przy okazji analiz konstytuowania si przestrzeni:

Tak wic wasno charakterystyczna przestrzeni, polegajca na tym, e posiada ona trzy wymiary, jest po
prostu wasnoci naszej tablicy rozdzielczej, wasnoci wewntrzn, e tak powiemy, umysu ludzkiego.
Wystarczyoby zniszczy niektre z tych pocze tj. z tych skojarze poj, aby otrzyma inn tablic
rozdzielcz, i mogoby to wystarczy, aby przestrze nabya czwartego wymiaru. [] Skoro ilo wymiarw pochodzi od naszego ustroju, mogyby istnie istoty mylce, yjce w naszym wiecie, lecz zbudowane inaczej ni my, a przeto mniemajce, e wiat posiada mniej lub wicej ni trzy wymiary. [] I czy
wobec tego ta istota mylca, o ile jest zdolna zbudowa fizyk, nie zbuduje fizyki dwu- lub czterowymiarowej, ktra wszake bdzie w pewnym sensie t sam co nasza, bo bdzie opisem tego samego wiata w
innym jzyku? [] moglibymy pomyle istoty mylce, yjce w naszym wiecie, ktrych tablica rozdzielcza posiadaaby cztery wymiary, i ktreby przeto mylay w nadprzestrzeni. Nie jest wszake pewne,
czy podobne istoty, o ileby si narodziy w naszym wiecie, mogyby y w nim i broni si od tysicznych niebezpieczestw, jakieby je osaczay (Henri POINCAR, Nauka i metoda, prze. Maksymilian H.
Horowitz, Nakad Jakba Mortkowicza, G. Centnerszwer i Ska Warszawa; Ksigarnia H. Altenberga
Lww, Warszawa Lww 1911, s. 83-84).

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

Rys. A2. Falowa teoria materii

| 255

Rys. A3. Korpuskularna teoria materii

Przypumy dalej, e w historii gatunku A ma miejsce dugotrwaa rywalizacja tych

dwch teorii materii. Jednak udao si osign kompromis teori trjktn o ktrej
twierdzi si, e odpowiada ostatecznej strukturze Wszechwiata (teoria ta speniaaby
drug tez realizmu).

Rys. A4. Kompromisowa teoria falowo-kopuskularna

Rys. B2. Adekwatna dla gat. B teoria materii

Ale, twierdzi Munvar, jeli ukad odniesienia gatunku B jest rwnie dobry, jak A,
lecz przedstawiciele B postrzegaj wiat zupenie inaczej (jako kreski), to rozwj ich
struktur intelektualnych i nauki bdzie przebiega w zupenie innym kierunku. Z punktu
widzenia gatunku B teoria prostoktna, romboidalna, a nawet wielki kompromis teoria
trjktna s bezuyteczne. W stosunku do struktur intelektualnych B konstrukcje teoretyczne gatunku A s tak obce, e niemoliwe do pojcia (i odwrotnie). 55 Dlatego na mocy
tego samego rozumowania, jakie dotyczy percepcji, bez wzgldu na to, jak dobry jest
pojciowy ukad odniesienia, nie mona niearbitralnie wyrni jednego ukadu. Rozwaania Munvara prowadz do wniosku, e rzeczywisto jest zrelatywizowana do poznawczych ukadw odniesienia na wszystkich poziomach.
Rozwaania te trzeba uzupeni jedn uwag. Gdyby faktycznie ewolucja przebiegaa
tak, e we Wszechwiecie przetrwaby (lub w ogle wyewoluowa) tylko jeden gatunek,
ktry stworzyby nauk, znaczyoby to jedynie, e oddziaywania tego gatunku ze rodowiskiem, jego nisz, s bardzo skuteczne. Nie oznaczaoby to, e obraz wiata powstay
55
Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 49-53; Gonzalo MUNVAR, Realismo, verdad y relativismo evolutivo, Praxis Filosfica. Nueva Serie 2005, no. 20, s. 22-25 [5-30]; MUNVAR, Theory of
Wonder, rozdz. 9, s. 28-30. Por. take lvaro MONTERROZA, Relativismo evolutivo, una alternativa epistemolgica, Triloga. Revista Cienca, Tecnologa, Sociedad 2011, nm. 4, s. 86-89 [79-93].

III. Pewno realizm demarkacja

256 |

w tym unikalnym ukadzie odniesienia jest prawdziwy, poniewa staoby si tak przez
przypadek. Nie byby to przypadek, gdyby w ewolucji miaa miejsce coraz gbsza konwergencja. Jednak Munvar zauwaa, e w przeciwiestwie do fizyki w biologii nie
ma wielu poznawczych niezmiennikw. W porwnaniu z rnorodnoci gatunkw biologicznych skala konwergencji jest znikoma. Zachodziby stan rzeczy opisywany przez
koncepcj realizmu hipotetycznego, ale oznaczaoby to porak realizmu w tym sporze.
Okazaoby si bowiem, e przyroda jest o wiele bardziej uboga. Realizm taki Munvar, za
Davidem Paulsenem, nazywa realizmem przypadkowym. 56

Zarys biologicznej teorii prawdy wzgldnej

Konsekwentna relatywizacja rzeczywistoci do ukadw odniesienia prowadzi rwnie do relatywizacji pojcia prawdy. Korespondencyjna teoria prawdy wymaga bowiem
zgodnoci z faktami. Jeli wszelkie poznanie zrelatywizowano do ukadw odniesienia, to
mwienie o faktach (rozumianych abstrakcyjnie) poza ramami ukadw odniesienia jest
pozbawione sensu. Z uwagi na to, e wszystkie fakty istniej jako wytwr oddziaywa
ukadu ze rodowiskiem, moliwa jest sytuacja, w ktrej w ramach rnych ukadw bd
istnie wzajemnie niezgodne fakty. 57 Jeli dwa ukady odniesienia s rwnie dobre, to
mona mwi o sprzecznych, ale wzajemnie rwnowanych faktach. Jednak zdaniem
Munvara taka sytuacja nie jest kopotliwa. Jej zajcie wskazuje jedynie na to, e pojcie
prawdy rozumianej obiektywistycznie jako korespondencja z faktami jest bdne. Pojcie
to naley zastpi pojciem prawdy wzgldnej, ktre wynika z relatywizmu ewolucyjnego.
Relatywistyczne pojcie prawdy Munvar zaprezentowa na przykadzie. Jeli percepcje pozwalaj mi ujmowa okrelony fragment lub aspekt Wszechwiata na przykad
jabko to jestem uprawniony, by twierdzi, e s to percepcje prawdziwe. Jeli okae
si, e inne, hipotetyczne istoty maj diametralnie odmienne percepcje tego samego fragmentu lub aspektu Wszechwiata, to nie wynika std, e powinienem przesta ufa swoim
percepcjom albo zastpi je tamtymi. Prowadzi to jedynie do wniosku, e nie postrzegam
prawdziwego, w absolutystycznym znaczeniu tego sowa, sposobu istnienia wiata (inne
hipotetyczne istoty rwnie go nie postrzegaj). 58
Omawiany filozof ma wiadomo, e w dwudziestowiecznej filozofii wielokrotnie
proponowano relatywizacj prawdy do jzyka, kultury lub schematu pojciowego. 59 Prby te dotyczyy najczciej podejcia formalnego w analitycznej filozofii jzyka, nie wykraczay wic poza kontekst prawdziwoci pojedynczych zda. Munvarowi natomiast
56

Por. MUNVAR, O sposobie istnienia rzeczy, s. 53-55 (te. przyp. 66).

57

Por. Kazimierz JODKOWSKI, Kontemplatywny vs. performancyjny model wiedzy a Feyerabendowska

krytyka nauki (miejsce nauki w hierarchii wartoci rnych tradycji i form ycia), Studia Filozoficzne 1989,
nr 10, s. 102 [99-113].
58

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 15; MUNVAR, Theory of Wonder, rozdz. 9,

s. 30.
59
Por. np. WOLESKI, Epistemologia. Poznanie, s. 302-309; Jan WOLESKI, Epistemologia. T. I: Zarys historyczny i problemy metateoretyczne, Wydawnictwo Aureus, Krakw 2000, s. 125-128, 146-150,
160-161; Jan WOLESKI, Epistemologia. T. III: Prawda i realizm, Wydawnictwo Aureus, Krakw 2003,
s. 57-64, 163-167.

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 257

chodzi o relatywizacj prawdziwoci caych punktw widzenia, teorii naukowych o szerokim zakresie obowizywania, na przykad teorii ewolucji. 60
Ilekro skutki oddziaywania organizmu ze rodowiskiem s zadowalajce w stopniu
porwnywalnym do przypadku percepcji jabka, mylimy, e wiat musi by taki, jakim
go widzimy. Jednak w przypadku konceptualizacji wiata, teorii naukowych, taki poziom
skutecznoci rzadko jest moliwy do osignicia. Niemniej, gdy si do niego zbliamy,
mwimy o prawdzie. Nauka jest jedn z odmian aktywnoci czowieka. Niektre formy
dziaania pozwalaj lepiej wykorzysta moliwoci aparatu poznawczego w danym rodowisku. Niektre teorie pozwalaj na lepsz realizacj moliwoci skutecznego dziaania.
W tym biologicznym kontekcie mwi si, e jakie stanowisko, na przykad percepcja lub teoria naukowa, jest prawdziwe wzgldnie, gdy osiga granice moliwoci poznania wyznaczone przez orodkowy ukad nerwowy okrelonego gatunku. Jeli teoria umoliwia nam optymalne radzenie sobie ze wiatem, to mylenie, e wiat jest taki, jak gosi
teoria, prowadzi nas do dalszych sukcesw. Wtedy zaczynamy myle, e wiat musi by
wanie taki. To wtedy mwimy o prawdzie.
W ramach realizmu prbuje si wyjani sukces nauki w odniesieniu do prawdy. Nauka jest skuteczna, poniewa jest prawdziwa. Wedug Munvara jest odwrotnie: wzgldna
prawdziwo (albo pozorna absolutna prawdziwo) jakiego stanowiska (take twierdzenia lub postrzeenia) zaley od jego skutecznoci i niczego wicej. Zgodnie z relatywistyczn teori prawdy nie jest tak, e punkty widzenia (percepcje, teorie) s skuteczne,
poniewa s prawdziwe, lecz s wzgldnie prawdziwe, poniewa s skuteczne. 61
Bd realistw zasadza si na tym, e jeli jaka teoria pozwala na bardzo skuteczny
sposb oddziaywania ze wiatem, zaczynamy widzie wiat przez pryzmat tej teorii. Teoria ta staje si sposobem mylenia o wiecie. Teoria wskazuje, z jakich elementw zbudowany jest wiat, jakie relacje zachodz pomidzy tymi elementami, a w ten sposb zarysowuje moliwe problemy oraz moliwe typy rozwiza takich problemw. Gdy tak si
stanie, sdzimy, e wiat musi by wanie taki (by moe wyobraenie sobie, e wiat
moe by inny, jest niemoliwe). 62 Teoria, ktra osigna ten poziom skutecznoci, dla
naukowcw, ma tak sam intuicyjn si, jak najskuteczniejsze percepcje, z jakimi mamy
do czynienia w yciu codziennym.
60

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 14.

61

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 16.

62

Pogld ten Munvar zapoyczy od Thomasa Kuhna. Por. MUNVAR, The Dimming of Starlight,
rozdz. 3B, http://www.tinyurl.pl?MKlalQYy, 3C, http://www.tinyurl.pl?FZ8eGipF (18.10.2014.); MUNVAR,
Evolution and the Naked Truth, s. 17, 18-19, 20; MUNVAR, Cultural Relativism, s. 50-51, 53; MUNVAR, Bohr and Evolutionary Relativism, s. 42; Gonzalo MUNVAR, Space Colonies and the Philosophy of Space Exploration, w: Charles H. HOLBROW, Allan M. RUSSELL and Gordon F. SUTTON (eds.), Space Colonization: Technology and the Liberal Arts, AIP Conference Proceedings, vol. 148, American Institute of Physics, New York 1986, s. 9-10 [2-12]; MUNVAR, Theory of Wonder, rozdz. 9, s. 31-32. Por.
w tej sprawie rwnie: Thomas S. KUHN, Struktura rewolucji naukowych, prze. Helena Ostromcka i Justyna Nowotniak, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s. 183-184, 193-194, 197-198; JODKOWSKI, Wsplnoty
uczonych, s. 96-97, 176-178, 366-367, 371-373; Kazimierz JODKOWSKI, Obserwacja zmysowa jako postrzeganie wirtualnej rzeczywistoci w: Ewa KOCHAN (red.), Rzeczywisto wirtualna. wiaty przedstawione w nauce i sztuce, Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin 2005, s. 122, 139, 146-148 [121-153].

III. Pewno realizm demarkacja

258 |

Relatywistyczny idea prawdy jest zmienny. Niemniej dobrze wyjania, dlaczego naukowcy s przekonani, e ich teoria jest prawdziwa (lub przyblia si do prawdy), podczas gdy ich poprzednicy byli w bdzie. Wyjania rwnie to, e prawdopodobnie
w przyszoci naukowcy to samo bd sdzi o wspczesnych teoriach naukowych.
Z czasem mona zbliy si do prawdy w ramach jakiego rodowiska intelektualnego,
lecz zmiana warunkw moe skutkowa uznaniem innych teorii za prawdziwe. 63
Temu ujciu prawdy mona wiele zarzuci. Midzy innymi, e wskazuje tylko biologiczne podstawy dla psychologicznego, opisowego ujcia prawdy. Ale zdaniem Munvara
nie jest to wada. Teoria ta wyjania dlaczego po uprzednim odrzuceniu korespondencyjnej teorii prawdy rozrnienie pomidzy prawd a faszem dalej jest wartociowe.
Niektre bowiem sposoby postrzegania jako umoliwiaj tak intensywne oddziaywanie
ze wiatem, e uznajemy, e wiat musi by taki. Prawdopodobnie to, twierdzi Munvar,
prbowali wyjani filozofowie w ramach korespondencyjnej teorii prawdy. 64
Omawiany filozof dostrzeg, e pojcie prawdy, ktre milczco przyjmuje relatywizm
ewolucyjny, do pewnego stopnia odpowiada pojciu prawdy, ktre zawiera si w pragmatycznej teorii prawdy. Ale tylko ze wzgldu na cel, ktrym jest zblianie si do granicy
skutecznoci oddziaywania ze rodowiskiem. Niemniej w ramach pragmatyzmu granica
skutecznoci jest staa, natomiast w ujciu Munvara moe by zmienna. Autor Radical
Knowledge wskaza nastpujce powody moliwej zmiennoci relatywistycznego pojcia
prawdy:
Po pierwsze, wykorzystanie moliwoci ukadu odniesienia wie si z oddziaywaniem ze rodowiskiem lub rodowiskami. Lecz rodowisko nie jest statyczne. Jeli zmieni
si znaczco, to teorie wczeniej adekwatne mog zosta zastpione innymi.
Po drugie, konkretne rodowisko moe zosta przeksztacone take pod wpywem
kontaktu z pierwsz teori, ktra okae si skuteczna.
Po trzecie, sukcesy w jednym rodowisku mog prowadzi do podjcia dziaa w innych rodowiskach oferujcych wyzwania innego rodzaju.
Po czwarte, napyw nowych idei (jak ma to miejsce w ramach artykulacji oglnych
obrazw wiata) zmienia warunki oddziaywania ze Wszechwiatem. Taka zmiana warunkw dopuszcza zupenie nowe podejcia teoretyczne. 65

Uwagi kocowe. Perspektywa dalszych bada

Zarys ujcia teoretycznego zawsze jest czym, co wymaga dookrelenia. W ramach
jednej pracy nie sposb sprosta temu zadaniu. Jak pokazaem, relatywizm ewolucyjny
w filozofii nauki jest stanowiskiem perspektywicznym, ktre pozwala ujrze wiele zagad63

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 19; MUNVAR, Cultural Relativism, s. 50,

52.
64
Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 17; MUNVAR, Cultural Relativism, s. 5051; MUNVAR, Theory of Wonder, rozdz. 9, s. 34; JODKOWSKI, Obserwacja zmysowa, s. 151-153.
65

Por. MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 19; MUNVAR, Cultural Relativism, s. 53;
MUNVAR, Theory of Wonder, rozdz. 9, s. 33; MUNVAR, Conquering Feyerabends Conquest of Abundance, s. 531-532.

R. PLATO, Relatywizm ewolucyjny w ujciu Gonzalo Munvara

| 259

nie w nowym wietle. Niektre wtki filozofii Munvara podjem gdzie indziej, 66 jednak s to tylko przyczynki.
W kilku miejscach wskazaem, e osignite rezultaty sugeruj kierunki dalszych bada. Na przykad teza o wieloci ukadw odniesienia wraz z tez o ich niewspmiernoci
prowadzi do pytania o moliwo ewaluacji takich ukadw, a take o rol jzyka w ich
ksztatowaniu si i funkcjonowaniu. Take relacje midzy relatywizmem ewolucyjnym
a realizmem wewntrznym zasuguj na pogbion analiz. To samo mona powiedzie
o zwizku percepcji i inteligencji. Na ten temat Munvar wypowiada si tylko zdawkowo.
Nowsze prace Munvara dotycz bardziej kognitywistyki ni filozofii nauki. 67 Obecnie
Munvar prowadzi badania metod funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI),
ktrych celem jest ustalenie tzw. neuronalnych korelatw wiadomoci, czyli struktur
mzgowych pobudzonych w np. w procesach zazwyczaj kojarzonych z woln wol, podejmowania decyzji. 68 Na gruncie filozofii nauki warto zestawi relatywizm ewolucyjny
z innym systemem teoretycznym konwencjonalizmem Pierrea Duhema i Henri Poincargo. Rozproszone po rnych pismach Munvara odniesienia do konwencjonalistw
pozwol, mam nadziej, na opracowanie tego zagadnienia. 69 By moe kategorie pojciowe wypracowane przez konwencjonalistw francuskich umoliwi twrcz modyfikacj filozofii Munvara. Warto sprawdzi take, jakie zwizki zachodz midzy koncepcj
prawdy sugerowan przez ewolucyjny relatywizm a innymi koncepcjami prawdy. 70

66

Por. Radosaw PLATO, Funkcjonowanie sprzecznoci w naukach przyrodniczych w ujciu Paula

K. Feyerabenda i Gonzalo Munvara, Appendix. Czasopismo Filozoficzno-Kulturowe 2012, t. 1, s. 145-167,
http://tinyurl.com/kf8yhhc (13.11.2014).
67
Por. np. Gonzalo MUNVAR, The Myth of Dual Consciousness in the Split Brain: Contrary Evidence
from Psychology and Neuroscience, w: Jiaguo QI, George STOCKMAN, Yang WANG and Juyang WENG (eds.),
Proceedings of 2012 BMI the First International Conference on Brain-Mind, BMI Press, East Lansing
2012, s. 30-34; Gonzalo MUNVAR, Two Conscious Minds in the Same Brain? Split Brains and the AlienHand Syndrome, Brain-Mind Magazine 2012, vol. 1, no. 2, s. 2-4; Gonzalo MUNVAR and Donna IRVAN,
Neuroscientific Evidence Against Depression as an Evolutionary Adaptation, Psychology Research 2013,
vol. 3, no. 6, s. 358-363.
68

Por. Gonzalo MUNVAR, Matthew L. COLE, Yongquan YE, Jie YANG, Yi ZHENG, Uday KRISHNAand Mark HAACKE, fMRI Study of Self vs. Others Attributions of Traits Consistent with Evolutionary Understanding of the Self, Neuroscience Discovery 2014, vol. 2, art. 3, DOI: http://dx.doi.org/10.7243/
2052-6946-2-3; Gonzalo MUNVAR, A Darwinian Account of Self and Free Will, w: M. BRINKWORTH and
F. WEINERT (eds.), Evolution 2.0: Implications of Darwinism in Philosophy and the Social and Natural
Sciences, The Frontiers Collection, Springer Verlag, Heidelberg Dordrecht London New York 2011,
s. 43-63; Yi ZHENG i Gonzalo MUNVAR, Ja w perspektywie biologicznej, prze. Radosaw Plato, Filozoficzne Aspekty Genezy 2014, t. 11 [w opracowaniu].
MURTHY,

69

Por. Gonzalo MUNVAR, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I), prze. Radosaw Plato, Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10, s. 132-136 [111-137], http://tinyurl.com/l7o48rv (13.11.2014); MUNVAR,
Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (II).
70
Pewne uwagi w tej kwestii poczynili ju Kazimierz AJDUKIEWICZ, Jzyk i znaczenie, s. 145-174,
prze. Franciszek Zeidler; Obraz wiata i aparatura pojciowa, s. 175-195, prze. Franciszek Zeidler, Naukowa perspektywa wiata, s. 215-221, w: Kazimierz AJDUKIEWICZ, Jzyk i poznanie, t. 1, PWN, Warszawa
1985; Kazimierz AJDUKIEWICZ Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa 1983, s. 31-43; i Kazimierz TWARDOWSKI, O tak zwanych prawdach wzgldnych, w: Kazimierz TWARDOWSKI, Wybrane pisma
filozoficzne, PWN, Warszawa 1965, s. 1-25.

III. Pewno realizm demarkacja

260 |

Mona oczywicie spiera si, czy tak pojmowany relatywizm jest jeszcze relatywizmem. Powtrzmy jednak, e wizerunek relatywizmu krelony przez jego przeciwnikw przykrojony jest do potrzeb kontekstu, czyli do zarzutu. Zauwamy za Jodkowskim,
e najprawdopodobniej takich relatywistw nie ma: Kto bdzie gosi relatywizm, jeli
bdzie on tak [tzn. tak, e jest nie do utrzymania RP] skrajnie rozumiany? Rorty twierdzi, e zwolennikami takiego relatywizmu mog by tylko studenci pierwszego roku. Jeli
jednak twierdzi si, e jeden jest relatywizm epistemologiczny, to widocznie mona
przytoczy kogo oprcz studentw pierwszego roku. Kogo? 71

Podzikowania
Chciabym podzikowa osobom, ktre w rny sposb pomogy mi w pisaniu artykuu. Dzikuj profesorowi Gonzalo Munvarowi za udostpnienie swoich nieopublikowanych materiaw i zgod na ich zacytowanie, a take za yczliwe odpowiedzi na moje
pytania. Dzikuj profesorowi Krzysztofowi J. Kilianowi za szereg uwag merytorycznych
i cenne wskazwki bibliograficzne. Chciabym podzikowa take profesorowi Maciejowi
Witkowi za szereg cennych uwag do tekstu. Dzikuj rwnie profesorowi Jzefowi Bremerowi za udostpnienie egzemplarza ksiki Rodolfo Llinsa. Wreszcie dzikuj profesorowi Kazimierzowi Jodkowskiemu za moliwo uczestniczenia w seminarium, ktre
prowadzi, dziki czemu mog uczy si od niego warsztatu naukowego i obserwowa
godny naladowania wzr filozofa i nauczyciela. Oczywicie adna z tych osb nie ponosi
odpowiedzialnoci za bdy, ktre mogem popeni.
Pamici Bronisawa Plato
Streszczenie
Celem artykuu jest zrekonstruowanie mao znanej formy relatywizmu poznawczego: zaproponowanego przez Gonzalo Munvara relatywizmu ewolucyjnego. Relatywizm ten gosi, e wszelkie
odmiany realizmu zakadajce konwergencj s nie do utrzymania. Relatywizm ten gosi te, i
wyprowadzenie wszystkich konsekwencji, jakie posiada koncepcja epistemologii ewolucyjnej, nie
prowadzi do tzw. realizmw wewntrznych, lecz do wyrafinowanej formy relatywizmu na wszystkich paszczyznach poznania. Munvar argumentuje, e wyniki bada nad percepcj i inteligencj
wspieraj relatywizm ewolucyjny, a jego stanowisko jest zgodne z oglnym podejciem przyjmowanym w neuronaukach. Artyku kocz sugestie dotyczce prawdy jako zgodnoci z rzeczywistoci, poniewa, zdaniem kolumbijskiego filozofa, prawda jako idea regulatywna wymaga rewizji.

71

JODKOWSKI, O pustoci, s. 387.