You are on page 1of 6

Demon historii

Pawe Grad

ake dawni chrzecijanie wiedzieli bardzo dokadnie, e wiat


jest rzdzony przez demony ie kto obcuje zpolityk, to
znaczy uywa wadzy iprzemocy jako rodkw, ten zawiera pakt
zmocami diabelskimi1 to zdanie, ktre przeczyta moemy
wsynnym tekcie jednego znajwaniejszych autorw zajmujcych si problemem sekularyzacji, bardzo precyzyjnie wskazuje
na jedno zwzowych miejsc wproblematycznym splocie religii
ipolityki. Gorliwo wielu spord reformatorw, ktrzy chcieli
radykalnego oddzielenia sfery wieckiej ireligijnej wcelu zachowania czystoci wiary, braa si wanie ze wiadomoci demonicznoci, jaka wada polityk. Wich oczach prawo jest czym
rzadkim irodzi si wsercu powszechna, to znaczy polityczna,
jest nieprawo igwat, za pastwa istniej po to, by broni swoich mieszkacw, lecz czyni to na prawach wadcy tego wiata.
Zpolityki zrodzia si te nauka historii. Historia to res gestae,
czyny wykonane midzy ludmi, dziaania miertelnych, ktrzy
yj wczasie2. Historia jest zawsze polityczna. Skoro za polityka
jest rzeczywistoci demoniczn, to wrwnej mierze bdzie ni
historia.
Wypieranie tradycji przez wiadomo historyczn mona uzna
za jeden zfundamentalnych procesw nowoczesnoci. Oparta
ogest, nawyk icielesne powtrzenie tradycja wwarunkach niekontrolowanego rozpadu praktyk (efekt uboczny modernizacji)
ulega zniesieniu iustpuje wiadomoci historycznej, czyli pamici
oporzuconych praktykach iprzedmiotach przeszoci. Praktyka
rozchodzi si tutaj zwiedz: ta ostatnia dotyczy rwnie tego,
co ju niepraktykowane inieobecne. wiadomo historyczna
pojawia si jako kompensacja tej straty poniesionej wprocesie modernizacji. Postp izmiana oddalaj kade pokolenie

M. Weber, Polityka jako

zawd ipowoanie [w:]


tene, Racjonalno, wadza,
odczarowanie, prze.
M. Holona, Pozna 2011,
s. 313-314.

Zob. esej Hannah

Arendt: Koncepcja historii:


staroytna inowoytna
[w:] H. Arendt, Midzy
czasem minionym
aprzyszym,
prze. M. Gody
iW. Madej, Warszawa 2011,
zwaszcza s. 49-76.

86

Zob. Ch. Taylor, ASecular

Age, Cambridge 2007.

Christianitas 56-57/2014 ZASADY NOWOCZESNOCI

nowoczesnych od swoich ojcw, pozostawiajc dzieciom tylko


pami. Wspczesny powrt do przeszoci wpostaci kultury
pamici nie jest postmodernistyczn reakcj, lecz raczej objawem
urefleksyjnienia samej nowoczesnoci.
Dlatego nie jest przypadkiem, e znana iczsto powtarzana
opowie osekularyzacji, czyli rozpadzie praktyk religijnych, rozgrywa si zawsze midzy bohaterami, ktrymi s polityka, religia
oraz wiadomo historyczna. Saeculum to przecie okrelenie
odnoszce si do czasu, oznaczajce ni mniej ni wicej, tylko
czas wiecki. Specyfika nowoczesnej roli saeculum polegaaby na
tym, e stao si ksztatem naszych czasw wogle, to znaczy
nasz epok, epok wieck 3. Historia dowiadczenie czasu
jako zmiany wywoanej ludzkim dziaaniem zastpuje tradycj
dowiadczenie czasu jako stabilnego kontinuum, ktrego spjno reprodukowana jest przez tosamo praktyk spoecznych.
Dlatego twierdz, e wiadomo historyczna jest co do swojej
istoty sprzeczna zmyleniem wkategoriach tradycji. Uzasadnieniem tej tezy moe by historyczna genealogia poj: odkrycie
historii jest odkryciem autonomicznej sfery ludzkich, zmiennych
dziaa, ktrych groza potrafi przybra demoniczny charakter.
Genealogi t przedstawiam niej.

Krlestwo pord nas

Tym wczesnym

chrzecijaskim
progresistom powicony
jest klasyczny esej
T. E. Mommsena,
St. Augustine and the
Christian Idea of Progress:
The Background of the City
of God, Journal History
of Ideas 12 (1951) 3,
s. 346-374.

Pastwo boe ipastwo ziemskie obrazy, ktre wprowadzone


wchrzecijask wiadomo przez w. Augustyna ju nigdy jej
nie opuciy zostay przeciwstawione sobie przez ich autora
zpowodu kryzysu politycznego, jaki przey Koci. Kryzys ten
spad na niego, kiedy ju opuciwszy katakumby zacz wiza
swoje pragnienia zpomylnoci, ktr zapewnio mu Cesarstwo.
Spldrowanie Wiecznego Miasta w410 r. przez Alaryka znaczyo
dla wczesnych cywilizowanych (przypomnijmy sobie, e sowo
to pochodzi od aciskiego civitas) postawienie pod znakiem zapytania dotychczasowego polityczno-religijnego status quo. Kryzys
politycznoci iodsonicie saboci ludzkich dzie podkopao wiar wmoliwo ostatecznego stopienia wjedno religii ipolityki.
Byo to nauczk dla tych, ktrzy przecie spodziewali si zobaczy
Miasto zstpujce od Boga; nauczyo ich, by nie pokadali ufnoci wksitach4. Mimo tej separacji, dla w. Augustyna oba te

87

Pawe G rad Demon historii

pastwa wci wspistniay, to znaczy mogy si styka, sama za


wsplnota pielgrzymujcych wiernych mylana bya za pomoc
metafory politycznej: jako civitas Dei.
Paradoksalnie zgodnie ztym duchem, anie przeciw niemu,
podya teologia polityczna dojrzaego redniowiecza5. Namaszczony witymi olejami jak kapani koronowany wadca
mia nie tylko chroni swj lud, lecz rwnie prowadzi go ku
zbawieniu. Pastwo boe przebywao na ziemi nie wtym rzecz
jasna sensie, e Pan przyszed ponownie, za ludzie redniowiecza uznali, e nastao panowanie Boga, ale wznaczeniu, ktre
wyprowadzi moemy zaugustiaskiego rozrnienia. Porzdek polityczny by symbolicznie cakowicie podporzdkowany
religijnemu iwyraa go. Ryt namaszczenia iideologia wadzy,
ktr posugiwali si europejscy krlowie poczwszy od Pepina,
skonstruowane zostay na podstawie obrazw zaczerpnitych
zPisma, zhistorii wadcw panujcych nad Izraelem. Zapoyczona zbiblijnego judaizmu, ktrego teologia jest wsposb
istotny polityczna, redniowieczna ideologia wadzy opieraa si
na idei reprezentacji wadzy Boga nad jego ludem, zogniskowanej
wosobie krla.
Wyniesienie natury za pomoc aski oraz zakorzenienie idei
politycznego dziania si wwiecznoci byy dwoma stronami tego
samego fenomenu. Za niezrozumiaym dzi dla wielu mariau
religii ipolityki stao zasadniczo odmienne od naszego wyobraenie omoliwoci wsppracy natury zask imiejscu realizacji
ich wsplnego dziea. Przeraenie, awjego konsekwencji odraza
wobec polityki, pojawio si wtedy, gdy okazao si, e wyobraenie to moe zosta bolenie zweryfikowane przez histori.

By wskaza na kilka,

by moe najbardziej
pasjonujcych iznanych,
przykadw zpublikacji
na temat tego zagadnienia
winteresujcym
nas tu aspekcie:
E. H. Kantorowicz,
Dwa ciaa krla,
prze. M. Michalski
iA. Krawiec, Warszawa
2007, s. 36-71; tene,
Mysteries of State:
An Absolutist Concept
and Its Late Mediaeval
Origins, The Harvard
Theological Review,
48 (1955) 1, s. 65-91;
M. Bloch, Krlowie
cudotwrcy. Studium na
temat nadprzyrodzonego
charakteru wadzy
krlewskiej zwaszcza
we Francji iwAnglii,
prze. J.-M. Koczowski,

Historia zbrodni
Gdyby bowiem tego (wieckiej wadzy miecza P. G.) nie
byo, iponiewa cay wiat jest zy imidzy tysicami jest
moe jeden prawdziwy chrzecijanin, (wwczas) poarby jeden drugiego, tak e nikt nie uchowaby ony czy
dziecka, nie mgby si wyywi ani Bogu suy, a cay
wiat staby si pustyni. Dlatego Bg ustanowi te dwa
porzdki: duchowy, ktry przez Ducha witego czyni
chrzecijan ibogobojnych ludzi oraz wiecki, ktry po-

Warszawa 1998, s. 87 inn.

88

Christianitas 56-57/2014 ZASADY NOWOCZESNOCI

wstrzymuje niechrzecijan izych, tak e wbrew swej woli


6

M. Luter, Owieckiej

musz zewntrznie zachowa cakowity spokj6.

zwierzchnoci, wjakiej
mierze naley by jej
posusznym, prze.
M. Hinz [w:] M. Luter,
Pisma etyczne, tum. rni,
Bielsko-Biaa 2009, s. 184.

Por. K. Pomian, Przeszo

jako przedmiot wiary,


Warszawa 2009.

Ponad tysic sto lat po najedzie Wizygotw, ktry skoni w.


Augustyna do refleksji nad stosunkiem jego witego Kocioa do
pastw tej ziemi, augustiaski mnich Luter stwierdzi, e oto na
oczach jego Rzym upad tym razem duchowo. Zo wtargno tam, gdzie znajdowa si miaa ostoja witoci, papie za
okaza si Antychrystem. Kryzys polityczny dotyczy przecie
caej wsplnoty azarazem kryzys religii by tak wielki, e augustianin zdecydowa si powtrzy tym razem duo radykalniej
gest biskupa Hippony. Rozdzieli to, co wite ito, co wieckie
oddzielajc nie dwa pastwa, lecz przenoszc wiar cakowicie
poza polityk ihistori: do serca nielicznych sprawiedliwych.
Odtd religia wpolityce zyskiwaa artykulacj tylko jako wyraz
wewntrznej wiary, za zadaniem ksit wktrych dopiero
teraz mona zoy byo ufno staa si ochrona chrzecijan,
nie za prowadzenie ich ku zbawieniu. To odkrycie odaleko idcych konsekwencjach zarwno dla polityki, jak ihistorii byo de
facto by moe jak wszystko co istotne wdziele Lutra przemin wyobraenia na temat relacji midzy natur iask. Wwiadomo ludzi tamtej epoki poczucie oddzielenia ich upadego
stanu od witoci Boga wtargno zwielk moc. Obcowanie ze
witoci azatem te uczestnictwo wtym, co wieczne cho
pozostao celem pragnie, przesuno si wostateczn perspektyw zbawienia. Prba odnajdywania wwidzialnych rzeczach
obecnoci niewidzialnej aski zacza uchodzi za znami bawochwalstwa. Tak pojta sekularyzacja postrzegana bya jako
oczyszczenie: sprzeda wiatu dbr doczesnych, ktra miaa pozostawi czowieka nagim przed Bogiem. Proces ten nie omin
iwadcw oraz polityki.
Zarysowany tu obraz kondycji ludzkiej ijej relacji wobec Boga
ustanowi warunki moliwoci nowoczesnej nauki historii. Kiedy
ludzkie dziaania ibieg spraw tego wiata odsaniaj si wcaej
swojej ndzy, nie mamy powodu postrzega poprzedzajcych nas
pokole jako ucieleniajcych wieczne wzory wswych dziaaniach
iinstytucjach. Historia nie moe by ju przedmiotem wiary7,
bowiem stanowi ona histori zbrodni: nie wierzy si tym, ktrzy

89

Pawe G rad Demon historii

nie s tego godni zpowodu swojej nikczemnoci. Krytycyzm badaczy rde jest wtym sensie pochodn podejrzliwoci kaznodziei
tropicych ludzkie wystpki. Tak oto midzy gorliwymi reformatorami aWolterem, apostoem owiecenia izwiastunem nowoczesnej historii powszechnej, prowadzi ponad wszelkimi rnicami,
zwaszcza za przedmiotem ich wiary czca ich linia, ktrej
kierunek odczyta moemy ze zdania tego ostatniego: Wistocie,
historia ludzka jest jedynie obrazem zbrodni inieszcz8.

Wolter, Prostaczek

[w:] tene, Powiastki

W i a t r o d ra j u

filozoficzne, prze.

Przesunicie rodka cikoci ycia wiary wkierunku wntrza


ipowolne opuszczanie polityki ihistorii przez religi stanowi
tylko jedn stron tego procesu, ktrego wewntrzna ambiwalencja niepokojco przypomina dwuznaczno, zjak dziaa pokusa.
Drug stron jest konsekwencja, jak niesie dla samorozumienia
chrzecijastwa wiadomo historyczna zrodzona ztej reformy.
Reinhart Koselleck, analizujc problem nowoczesnego przyspieszenia historii, wprowadza dwie kategorie pozwalajce nam
zrozumie to janusowe oblicze nowoytnego procesu uhistorycznienia czowieka. S to pojcia przestrzeni dowiadczenia
ihoryzontu oczekiwania9. Obie opisuj struktur spoecznego
rozumienia czasu. To pierwsze stosuje si do obszaru dowiadcze
odnoszcych si do naszego obecnego pooenia ipoprzedzajcych
je uwarunkowa. Wprzestrzeni dowiadczenia mieci si nasz
stosunek do aktualnej sytuacji kulturowej ipolitycznej; to wniej
dociera do nas przekaz opoprzedzajcej nas tradycji. Drugie pojcie odnosi si do projektw naszych przyszych dziaa, ktre
to projekty formuujemy na podstawie naszego dowiadczenia
ipragnie. Oczekiwania tworz wci obecny wzasigu wzroku
horyzont, ku ktremu zmierzamy. Wsytuacji stabilnoci historycznej, pomimo pewnego napicia, oba te elementy dowiadczenia
czasu pozostaj wharmonii. Wmomencie kryzysu przestrze
dowiadczenia radykalnie si kurczy lub to, co wniej istnieje, nie
pozwala si utrzyma. Wzwizku ztym horyzont oczekiwania
rozszerza si, oddala itym usilniej wzywa ku zmianie.
Kryzys religijno-polityczny wczesnej nowoytnoci, ktry opisalimy wyej, daje si opisa za pomoc tych dwch kategorii. Dziki
reformacji ruszya historia. Zerwanie na planie instytucjonalnym

T. eleski (Boy), Warszawa


1984, s. 202; wsprawie
Woltera jako ojca historii
zsekularyzowanej
zob. E. Voegelin, Od
owiecenia do rewolucji,
prze. . Pawowski,
Warszawa 2011, s. 13-56;
onarodzinach krytyki
historycznej ireformacji
zob. K. Pomian, Przeszo
jako przedmiot wiedzy,
Warszawa 2010, s. 81 inn.
9
Zob. R. Koselleck,
Przestrze dowiadczenia
ihoryzont oczekiwa
dwie kategorie historyczne
[w:] R. Koselleck,
Semantyka historyczna,
prze. W. Kunicki, Pozna
2001, s. 359-388.

90

10

Wtej kwestii wiele

wyjania inna praca


Kosellecka: Nowoytno.
Osemantyce nowoczesnych
poj ruchu [w:] tene,
Semantyka historyczna,
wyd. cyt., s. 305 inn.

Christianitas 56-57/2014 ZASADY NOWOCZESNOCI

to znaczy politycznym nie tylko ustanowio warunek moliwoci historycznego odniesienia si do przeszoci, ale oczycio
przestrze midzy dowiadczeniem ahoryzontem oczekiwa. Teraz
mona byo wyruszy ku niemu, budujc nowy ad. Dowiadczenie
zmiany stao si dowiadczeniem pokoleniowym. Raz przeamany
horyzont oczekiwania nie da si scali, aruszone zmiejsca dzieje
ju tylko nabieray tempa, by zczasem odrywa swoje cele od
pierwotnie religijnych motywacji. Europa zacza sam siebie
rozumie przez pojecie zmiany oraz postrzega przez pryzmat
historii historii, ktr wczeniej uznaa za upad irzdzon
przez demony10. Ta nowa nauka rodzcej si nowoczesnoci, ktra
umoliwia jej wgld wprzeszo przeszo utracon azarazem
konstytuujc j jako epok ufundowana zostaa na podwaeniu
charakteru dziejw ipolityki jako miejsca dowiadczenia witoci.
Tym samym rezerwuar historii, zktrego si czerpa bd przysze pokolenia wrewolcie przeciw zsekularyzowanej, nowoczesnej
rzeczywistoci, okazuje si by zanieczyszczonym rdem. Udostpnia on religijne symbole, lecz zarazem niejednokrotnie przy
ich wydobyciu odbiera im sakralny charakter.
Na tym polega kusicielska moc idemoniczne oblicze historii.
Najpierw zpobudek religijnych kae wierze opuci polityk
idzieje, by dotrze do tego, co istotnie zwizane zchrzecijaskim powoaniem. Nastpie dziki radykalnoci dokonujcych si
przemian nie pozwala czowiekowi pomyle osobie inaczej ni
jako ohistorycznym to znaczy pozostajcym we wadzy tego
wiata, oddalonym od Boga. Pewien znany cytat, cho najczciej
przytaczany zinnym zamiarem iwnieco innym kontekcie, zdaje
si tu trafia wsedno fenomenu historii:
Tak musi wyglda anio (demon? Tak nazywaj te istoty

11

W. Benjamin,

Grecy P. G.) historii. Zwrci swe oblicze ku przeszo-

Opojciu historii,

ci iciska mu pod stopy. Chciaby zatrzyma si, zbudzi

prze. K. Krzemieniowa

umarych izczy to, co rozbite. Ale od raju wieje wicher,

[w:] W. Benjamin, Anio

ktry napiera na skrzyda ijest tak silny, e anio nie moe

historii: eseje, szkice,

ich zoy. Ten wicher pdzi go niepowstrzymanie wprzy-

fragmenty, tum. Krystyna

szo, do ktrej jest zwrcony plecami, podczas gdy przed

Krzemieniowa iinni,

nim ronie stos ruin. Tym wichrem jest to, co nazywamy

Pozna 1996, s. 418.

postpem11.

You might also like