Diametros nr 36 (czerwiec 2013): 126

WIECKO JAKO PODOE ROZUMIENIA

ZARYS STANOWISKA CHARLESA TAYLORA1
Damian Barnat
Abstrakt. W artykule przedstawiam nowatorskie podejcie do problematyki wieckoci zaproponowane przez Charlesa Taylora. Na pocztku rozwaa, za Jos Casanov, dokonuj rozrnienia
pomidzy trzema porzdkami rozwaa: (a) pojciem wieckoci i sekularyzacji; (b) teoriami sekularyzacji; (c) sekularyzmem. Nastpnie przedstawiam trzy wyrnione przez Taylora rozumienia
wieckoci: (a) wiecko jako emancypacja sfer publicznych; (b) wiecko jako upadek praktyk
i wiary; (c) wiecko jako podoe rozumienia (resp. warunki wiary). Szczegln uwag zwracam na ostatni wymiar wieckoci, gdy odzwierciedla on oryginalny wkad, jaki Taylor wnis do
debaty nad wieckoci. Rekonstruujc myl Taylora wskazuj na trzy elementy decydujce
o wieckim charakterze podoa rozumienia (refleksyjno, immanentna rama, zanik perspektywy przemiany). Na koniec prbuj wskaza wady i zalety podejcia Taylora.
Sowa kluczowe: wiecko, religia, immanencja, transcendencja, nowoczesno, Charles Taylor,
Jos Casanova.

Czy wspczesny wiat Zachodu moe by okrelany mianem wieckiego?

A jeli tak, to co bdziemy rozumieli przez wiecko? Czy wiecko jest zjawiskiem tylko negatywnym, zwizanym z zanikiem religii, czy te ma wasn specyfik i jest czym bardziej rdowym w stosunku do naszych przekona? Czy
moemy mwi o wieckoci w sposb filozoficzny, czy te zdani jestemy w tej
kwestii na badania i sondae prowadzone przez socjologw? Wyznaczona przez
te pytania tematyka stanowi przedmiot rozwaa Charlesa Taylora w monumentalnym, liczcym ponad osiemset stron dziele, zatytuowanym wiecka epoka
(A Secular Age)2. W moim artykule pragn zrekonstruowa i omwi podstawowe
powody, ktre zdaniem Taylora wiadcz o wieckoci wspczesnej epoki.
Koncentruj si gwnie na analitycznym aspekcie rozwaa tego filozofa, czyli na
Artyku powsta w ramach dofinansowania ze rodkw DS na zadania suce rozwojowi modych naukowcw oraz studentw studiw doktoranckich na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego, przyznanego autorowi w 2011 roku. Pragn podzikowa Pani Profesor Justynie Miklaszewskiej za wszelk pomoc uzyskan w trakcie realizacji programu badawczego.
1

Taylor [2007].

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

zaproponowanym przez niego schemacie pojciowym. Ze wzgldu na ograniczone ramy tego szkicu pomijam niezwykle istotny dla podejcia Taylora wymiar
historyczny. W zakoczeniu artykuu wskazuj na sabe i mocne strony analiz kanadyjskiego filozofa.
I
wiecko oraz sekularyzacja s pojciami bardzo problematycznymi,
o czym wiadczy chociaby fakt, e uywamy ich w rozmaitych kontekstach na
oznaczenie rnorodnych rzeczy i zjawisk. Polisemiczno wspomnianych kategorii bierze si w gwnej mierze z ich bogatej i zoonej historii, w trakcie ktrej
byy one przywaszczane przez rne dyscypliny: teologi, historiozofi, krytyk kultury, socjologi religii3. Obok wieloznacznoci kolejnym problemem jest
ideologiczne uwikanie tych kategorii i wykorzystywanie ich na przykad przez
zagorzaych krytykw religii. Podsumowaniem problemw zwizanych ze wieckoci i sekularyzacj mog by sowa hiszpaskiego politologa oraz socjologa
religii Jos Casanovy: U wejcia na w grzski teren, zwany teori sekularyzacji,
powinna znajdowa si tablica z ostrzeeniem: wchodzisz na wasne ryzyko4.
Posugiwanie si tymi pojciami wymaga przeprowadzenia kilku rozrnie, ktre uatwi nam orientacj w tej skomplikowanej przestrzeni. Przede
wszystkim, jak trafnie zauwaa Casanova, naley mie na uwadze odrbno
trzech porzdkw rozwaa.
Pierwszy porzdek dotyczy wieckoci i sekularyzacji rozumianych jako historycznie uksztatowane okrelenia, wskazujce na rzeczywiste zdarzenia i procesy. W tym ujciu kategoria tego, co wieckie (the secular) suy do identyfikacji
i okrelenia tych obszarw, ktre uwolniy si spod wpywu religii (np. wieckie
pastwo, wieckie prawo itd.)5. W ramach tego porzdku, zdaniem Casanovy,
mieszcz si: debata na temat natury i legitymizacji nowoczesnego wieckiego
wiata, jaka wywizaa si midzy Karlem Lwithem6 a Hansem Blumenbergiem7,
oraz wspczesne badania prowadzone przez Talala Asada8, Johna Milbanka9
i Charlesa Taylora10.
3

Davie [2010] s. 82; Casanova [2005] s. 3536.

Casanova [2005] s. 34.

Casanova [2011] s. 54.

Lwith [2002].

Blumenberg [1983]. W sprawie sporu midzy Lwithem a Blumenbergiem zob. Wallace [1981].

Asad [2003].

Milbank [1993].

10

Taylor [2007].

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Drugi porzdek wyznaczaj teorie sekularyzacji11, ktre stanowi (bd

jak sdz niektrzy stanowiy) paradygmatyczne ramy socjologicznych analiz
dotyczcych miejsca i roli religii w nowoczesnych spoeczestwach12. Kluczowe
zaoenie paradygmatu sekularyzacji gosi, e wraz z postpem modernizacji
zmniejsza si rola oraz znaczenie religii zarwno w yciu jednostek, jak i spoeczestw.
Trzeci porzdek stanowi rozwaania na temat sekularyzmu, czyli ideologii lub wiatopogldu odnoszcego si nieprzychylnie do religii. Jedn z form tego
typu ideologii jest sekularyzm polityczny. Zakadajc nieracjonalny, konfliktogenny i nietolerancyjny charakter religii, sekularysta opowiada si za wieckoci nie tylko pastwa, ale rwnie sfery publicznej13. Przekonania religijne s
przeszkod w prowadzeniu racjonalnej debaty, a wynikajcy z nich fundamentalizm i fanatyzm stanowi zagroenie dla liberalno-demokratycznego adu14.
Przymiotnik wiecki (ac. saecularis) oraz rzeczownik sekularyzacja (ac.
saecularisatio) wywodz si ze staroaciskiego sowa saeculum, ktre pierwotnie
oznaczao dugi przedzia czasu, pokolenie, epok, stulecie lub wiek tak jak
w formule in saecula saeculorum, czyli na wieki wiekw15. Z czasem pojcia saeculum zaczto uywa na okrelenie wiata, w sensie tego wiata, czyli spraw
zwizanych z yciem doczesnym. W duchu tej przemiany saecularis zaczo wskazywa na to, co czasowe, przemijajce, doczesne, w odrnieniu od tego, co
wieczne, niezmienne, duchowe i nalece do boskiego porzdku16.
W redniowiecznym prawie kanonicznym termin sekularyzacja okrela
proces, w wyniku ktrego osoba zakonna opuszcza klasztor i powraca do
wiata i jego pokus, stajc si w ten sposb osob wieck17. To znaczenie sekularyzacji pozostawao w bliskim zwizku z podziaem duchowiestwa na duchownych zakonnych i duchownych wieckich18. W dobie reformacji oraz szesnaPodstawowe zrby tezy sekularyzacyjnej znajdujemy u klasykw nauk spoecznych M. Webera i E. Durkheima. Pierwsze teorie sekularyzacji powstay w latach szedziesitych XX wieku.
Wrd ich twrcw naley wymieni P. Bergera, B. Wilsona i T. Luckmanna.
11

12

Zieliska [2008] s. 1516.

13

Casanova [2008] s. 8687.

Powysze porzdki (pojcia wieckoci i sekularyzacji, teorie sekularyzacji, sekularyzm) czsto

zachodz na siebie i wzajemnie si przenikaj. Niemniej jednak uwiadomienie sobie wystpujcych midzy nimi rnic pozwoli nam unikn bdw zwizanych z traktowaniem ich cznie.
Zob. Casanova [2011] s. 5455.
14

15

Taylor [2007] s. 5455, 264265; Casanova [2005] s. 36; Kopaliski [1999] s. 452; Sondel [2005] s. 854.

16

Taylor [2007] s. 5455; Casanova [2011] s. 56.

17

Casanova [2005] s. 37; Casanova [2008] s. 77.

18

Ibidem; Taylor [2011b] s. 32.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

stowiecznych wojen religijnych pojcia sekularyzacja zaczto uywa na okrelenie czynnoci przejcia i przywaszczenia sobie przez pastwo dbr nalecych
do Kocioa (ziem, majtkw, wasnoci, klasztorw). W zwizku z tymi wydarzeniami sekularyzacja zacza oznacza relokacj, transfer lub przeniesienie wasnoci kocielnej lub funkcji penionych przez instytucje religijne do sfery
wieckiej19.
II
Taylor wyrnia trzy znaczenia wieckoci. W pierwszym znaczeniu
wiecko dotyczy wycofania si religii z rnorodnych sfer spoecznych. W drugim wiecko oznacza zanik praktyk religijnych oraz zmniejszanie si liczby osb
wierzcych. Trzecie znaczenie wieckoci, ktre odzwierciedla nowatorskie podejcie Taylora, wskazuje na warunki wiary20.
Biorc pod uwag wymiar teoretyczny, gwnym przedmiotem analiz kanadyjskiego filozofa jest trzecie znaczenie wieckoci, czyli warunki wiary pojte
jako podoe rozumienia. W sensie kulturowo-geograficznym Taylor ogranicza
swe analizy do cywilizacji zachodniej czy te jak go okrela wiata pnocnoatlantyckiego21. Jeli za chodzi o ramy czasowe, skupia si on na zmianach, jakie
zaszy w naszym krgu kulturowym w ostatnich piciu stuleciach, czyli od pocztku XVI wieku do wspczesnoci. Kluczowe pytanie, na ktre pragnie odpowiedzie Taylor, brzmi: dlaczego w zachodnim spoeczestwie w 1500 roku niewiara w Boga bya zasadniczo rzecz niemoliw, podczas gdy w 2000 roku dla
wielu osb brak wiary w Boga jest nie tylko rzecz atw, ale wrcz nieuniknion?22.
Przejd teraz do omwienia poszczeglnych wymiarw wieckoci wyrnionych przez Taylora. Pierwsze znaczenie wieckoci (wiecko 1) wskazuje
na proces, za spraw ktrego spoeczne sfery i zachodzce w ich obrbie dziaania
uwalniaj si spod wpywu religii i zaczynaj funkcjonowa w sposb autonomiczny, to jest w oparciu o waciwy dla nich system norm 23. Tak rozumiana
wiecko pozostaje w cisym zwizku z lecym u podstaw nowoczesnych spoeczestw procesem funkcjonalnej dyferencjacji, polegajcym na tym, e rne

19

Casanova [2005] s. 37.

20

Taylor [2007] s. 423.

21

Ibidem, s. 21; Taylor [2010c] s. 20.

22

Taylor [2007] s. 25; por. ibidem, s. 539, gdzie pojawia si inna wersja tego pytania.

23

Ibidem, s. 12.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

funkcje, ktre pierwotnie byy realizowane cznie, rozpadaj si na oddzielne

domeny24.
Dziedziny, ktre byy regulowane przez religi lub pozostaway z ni
w bliskim zwizku (np. polityka, gospodarka, edukacja), uniezaleniaj si od niej
i d do autonomii. Ten aspekt wieckoci wpisuje si w historyczne rozumienie
sekularyzacji, oznaczajcej, jak ju wspomniaem, przemieszczanie rnych dbr
i funkcji z obszaru religijnego do wieckiego.
Najbardziej znaczc polityczn konsekwencj sekularyzacji stanowi powstanie nowoczesnego wieckiego pastwa, w ktrym rozdzia religii i polityki
jest zagwarantowany w sposb konstytucyjny. Sytuacji tej nie zmienia obecno
jak zauwaa Berger antykwarycznych przypadkw25 powizania religii
z polityk, jak Koci anglikaski w Anglii czy Koci luteraski w Danii. Wyznanie religijne jest uwolnione od przynalenoci politycznej i stanowi kwesti
prywatnego wyboru. Nowoczesne pastwa wiata zachodniego cechuj si gwarantowan konstytucyjnie wolnoci wyznania, a wadza polityczna przestaa by
rodkiem do osigania celw dominujcej religii.
wiecko 1 oznacza dla Taylora nie zanik religii, lecz zmian miejsca
i charakteru jej obecnoci w yciu publicznym. Ten rodzaj wieckoci wskazuje na
zastpienie dawnych form obecnoci Boga (Bg jako fundament bytu politycznego; to, co wite, obecne w pewnych wyrnionych miejscach i osobach) jej nowymi przejawami Bg jako przedmiot indywidualnej lub zbiorowej identyfikacji. Taylor twierdzi, e Bg lub religia nie tyle zniknli z ycia publicznego, ile
maj ogromne znaczenie dla tosamoci jednostek bd grup, a co za tym idzie
s take potencjalnym elementem definiujcym tosamoci polityczne 26.
Drugie znaczenie wieckoci, ktre wyrnia Taylor (wiecko 2), dotyczy zjawiska zmniejszania si poziomu religijnoci mieszkacw wiata zachodniego27. Istniej rne wymiary religijnoci, na przykad przynaleno do Kocioa, wiara w Boga, uczestnictwo w praktykach religijnych28. Podstawowy problem
24

Ibidem, s. 425; Zieliska [2009] s. 8285, 120122.

25

Berger [2005] s. 177.

Taylor [2010b] s. 258259. Przed popenieniem bdu utosamiania sekularyzacji, rozumianej

jako rezultat funkcjonalnej dyferencjacji, z przekonaniem o postpujcej prywatyzacji religii
przestrzega nas rwnie Casanova. Jego zdaniem jestemy wspczenie wiadkami deprywatyzacji religii. Twierdzi on: To, co nazywam deprywatyzacj nowoczesnej religii, jest procesem,
w efekcie ktrego religia porzuca wyznaczone jej miejsce w sferze prywatnej i wkracza do []
sfery publicznej spoeczestwa obywatelskiego, aby bra udzia w nieprzerwanym procesie kontestowania, dyskursywnego legitymizowania i ponownego wytyczania granic zob. Casanova
[2005] s. 123.
26

27

Taylor [2007] s. 2, 423.

28

Stark, Glock [2003] s. 182; Casanova [2005] s. 59; Casanova [2008] s. 84.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

zwizany ze wieckoci 2 polega na tym, e nie wiadomo, ktre z powyszych

kryteriw maj odgrywa decydujc rol w okrelaniu religijnoci. Zmiany
w jednym z aspektw religijnoci nie musz czy si ze zmianami w innych
aspektach. S na przykad osoby wierzce i niepraktykujce, a take osoby praktykujce i niewierzce.
Zdaniem Taylora lata szedziesite XX wieku stanowi przeomowy moment, wyznaczajcy silny spadkowy trend religijnoci Europejczykw (wierze,
praktyk, przynalenoci)29. Potwierdzaj to tacy badacze, jak Grace Davie30 Karel
Dobbelaere31, Pippa Norris i Ronald Inglehart32 oraz Jos Casanova, ktry pisze:
Bezsporne jest, e poczynajc od lat szedziesitych, w spoeczestwach europejskich nastpi gwatowny zanik religii i jeszcze gwatowniejszy zanik praktyk
religijnych33. Takie tendencje spadkowe nie wystpuj w Stanach Zjednoczonych
i w Polsce, gdzie wskaniki religijnoci utrzymuj si na wysokim poziomie34.
Badania Eurobarometru przeprowadzone w latach 1970199835 potwierdzaj tez o spadku uczestnictwa w praktykach religijnych w wikszoci krajw
europejskich. Wedug sonday Eurobarometru odsetek osb regularnie uczszczajcych na naboestwa w roku 1970 wyglda dla poszczeglnych krajw nastpujco: Francja 23%, Belgia 52%, Holandia 41%, Niemcy 29%, Wochy 56%.
W 1973 roku badaniem objto rwnie Wielk Brytani 16% oraz Irlandi 91%.
Ten sam wskanik w roku 1998 wynosi: Francja 5%, Belgia 10%, Holandia
14%, Niemcy 15%, Wochy 39%, Wielka Brytania 4%, Irlandia 65%. Na
podobne trendy wskazuje rwnie Oglnowiatowe Badanie Wartoci z lat 1981
200136. We wszystkich objtych badaniem pastwach doszo do znacznego spadku regularnego uczestnictwa w yciu Kocioa.

29

Taylor [2007] s. 425.

30

Davie [2010] s. 77.

31

Dobbelaere [2008] s. 189.

32

Norris, Inglehart [2006] s. 135141.

33

Casanova [2008] s. 84.

Wedug wiatowego Badania Wartoci z lat 19812001 w Stanach Zjednoczonych w 2001 roku
blisko 95% osb deklarowao wiar w Boga zob. Norris, Inglehart [2006] s. 139. Jeli za chodzi
o Polsk, to zgodnie z trzeci edycj Europejskiego Badania Wartoci z 1999 roku prawie 60% spoeczestwa polskiego uczestniczyo regularnie w praktykach religijnych, a ponad 80% wierzyo
w istnienie osobowego Boga zob. Marody [2002], s. 148. Wysoki poziom religijnoci w Polsce
wyjaniany jest poprzez odwoanie si do wydarze historycznych (zabory, komunizm), w wyniku
ktrych doszo do scalenia si katolicyzmu z tosamoci narodow zob. Drwiga [2010] s. 19.
34

35

Norris, Inglehart [2006] s. 119123.

36

Ibidem, s. 122.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Oprcz malejcego poziomu praktyk mona te mwi o zmniejszajcej si

liczbie osb wierzcych w Boga. Pokazuj to badania przeprowadzone przez
Instytut Gallupa w latach 19471975 oraz sondae Europejskiego i wiatowego
Badania Wartoci z lat 1981200137. W roku 1947 odsetek spoeczestwa deklarujcy wiar w Boga w poszczeglnych pastwach wynosi: Szwecja 80%, Holandia 80%, Francja 66%. W roku 1968 do badania wczono rwnie Wielk Brytani 77% oraz Niemcy Zachodnie 81%. W roku 2001 uzyskano nastpujce
rezultaty: Szwecja 46%, Holandia 58%, Francja 56%, Wielka Brytania 61%,
Niemcy Zachodnie 69%.
Jeeli porwnamy ze sob wielkoci dwch wskanikw (praktyk i wierze), od razu dostrzeemy wystpujc midzy nimi niespjno. Mimo e liczba
osb praktykujcych maleje, to jednak nadal sporo ludzi wierzy w Boga lub w jaki element nadprzyrodzony. Rozdwik midzy wiar a zaangaowaniem zosta
przez Grace Davie okrelony mianem wiary bez przynalenoci (believing without belonging)38.
W tym te duchu Casanova zauwaa, e moemy mwi o odkocielnieniu Europy oraz o powizanej z tym zjawiskiem religijnej indywidualizacji39.
Przez religijn indywidualizacj mona rozumie jakociow przemian formy
i treci tradycji religijnych, polegajc na odejciu od instytucjonalnej ortodoksji
oraz religijnych autorytetw na rzecz tworzenia religii na wasn rk. Wyraa
si to midzy innymi we wzrastajcej wybirczoci w akceptacji prawd wiary, dokonywaniu zapoycze z rnych dziedzin i obszarw (nauki, ideologii, religii
orientalnych) i tworzeniu na ich podstawie synkretycznych zwizkw. Na okrelenie wyboru i mieszania rnych wtkw religijnych Thomas Luckmann uy
trafnego zwrotu religijny bricolage; inne terminy opisujce te zjawiska to: religia
la carte lub religia patchwork40.
Taylor zwraca rwnie uwag na coraz wiksz obecno religijnych postaw zaporedniczonych w subiektywnej sferze jednostki, ktre wykraczaj jednoczenie poza tradycyjne chrzecijaskie wzorce wiary41. Zdaniem Taylora gwn
przyczyn indywidualizacji religii jest rozprzestrzenienie si w okresie powojennym romantycznych ideaw ekspresywizmu i autentycznoci, ktre wzywa-

37

Ibidem, s. 139.

38

Davie [2010] s. 117, 197198; Taylor [2007] s. 514.

39

Casanova [2004] s. 19.

40

Dobbelaere [2008] s. 230; Taylor [2007] s. 514.

41

Taylor [2002] s. 8384.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

j do odnalezienia wasnego i niepowtarzalnego sposobu istnienia42. Duchowe

poszukiwania, u podstaw ktrych tkwi sprzeciw wobec religijnych autorytetw
i instytucji, nie musz jednake prowadzi do permisywizmu, ale mog te otwiera rda transcendentne wobec naturalnego porzdku i czy si z wyrzeczeniem, dyscyplin i powiceniem43.
Czy mona w takim wypadku mwi o sekularyzacji, skoro religia jest
nadal obecna w yciu jednostek, tyle e w zmienionej formie? Jako odpowied na
to pytanie niech posu nam sowa Taylora, ktry w nastpujcy sposb okrela
dynamik wieckoci: Nie jest to wic linearna historia schyku, tylko pojawianie
si coraz to nowych wymiarw, kontekstw wiary, ktre z kolei mog zosta
podwaone. Jest to cigy proces zanikania i odradzania si w nowych formach44.
Jak ju wspomnielimy, oprcz wieckoci 1 i wieckoci 2 Taylor
wyrnia jeszcze trzecie znaczenie tego terminu (wiecko 3), ktre dotyczy
warunkw, w jakich przyjmujemy wiar (the conditions of belief)45. Pisze on:
Epoka lub spoeczestwo moe by wieckie bd nie, z punktu widzenia warunkw dowiadczania i poszukiwania tego, co duchowe46. Na okrelenie tego
wymiaru wieckoci kanadyjski myliciel uywa zamiennie takich terminw, jak:
kontekst rozumienia (context of understanding), rama pojciowa (framework) czy
podoe (background). wiecko w tym ujciu oznacza okrelony charakter podoa rozumienia, w ramach ktrego przeywamy moralne, duchowe lub religijne
treci. Podoe rozumienia stanowi wspln paszczyzn dla poszczeglnych
przekona zarwno teistycznych, jak i nieteistycznych oraz warunkuje sposb ich
dowiadczania.
Specyfika wspczesnych ram ktra ujawnia si, gdy porwnamy je
z przednowoczesnymi ramami sprawia, e Taylor nazywa je rwnie warunkami wieckoci (conditions of secularity)47. A zatem nowoczesny wiat Zachodu
jest dla Taylora wiecki nie tylko w znaczeniu pierwszym i drugim, ale przede
wszystkim w znaczeniu trzecim, dotyczcym warunkw wiary.

Ibidem, s. 63. Taylor pisze: Dla wielu ludzi podporzdkowanie si jakiej zewntrznej wadzy
jest dzi po prostu niezrozumia form ycia duchowego. Zasada brzmi by uy sformuowania
jednego z mwcw na festiwalu New Age: Przyjmuj tylko to, co brzmi prawdziwie w twojej wewntrznej Jani zob. ibidem, s. 73. Autorem tych sw jest G. Travelyan; Taylor przytacza jego
wypowied za: Heelas [1996] s. 21.
42

43

Taylor [2007] s. 508510.

44

Taylor [2010c] s. 23. Podobnie rzecz ujmuje rwnie Dobbelaere zob. Dobbelaere [2008] s. 232.

45

Taylor [2007] s. 3; Taylor [2010c] s. 21.

46

Taylor [2007] s. 3.

47

Taylor [2010c] s. 23.

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Zanim odpowiem na pytanie, dlaczego wspczesne warunki wiary s

wieckie, postaram si wyjani dokadniej, czym jest podoe. Uywajc tego pojcia, Taylor korzysta z dorobku takich filozofw, jak: M. Heidegger, L. Wittgenstein, M. Polanyi, H. Dreyfus i J. Searle. Myliciele ci w rny sposb analizowali
i zgbiali problematyk kontekstu, ram czy te podoa rozumienia48.
Czym wobec tego jest podoe? Sam Taylor okrela je jako w duej mierze
nieustrukturyzowane i niewyartykuowane rozumienie caej naszej sytuacji,
w ramach ktrego poszczeglne cechy naszego wiata ujawniaj nam swoje sensy49. Ludzka aktywno (mylenie, dziaanie, dowiadczanie itp.) zachodzi zawsze na podou rozumienia, ktre nadaje sens poszczeglnym czynnociom i zarazem umoliwia ich wykonywanie. W skad podoa wchodz wspdzielone
przez czonkw danej zbiorowoci podstawowe rozstrzygnicia natury metafizycznej, intuicje, sposoby rozumienia, umiejtnoci oraz nawyki przyjmowane
zazwyczaj w sposb bezrefleksyjny za pewnik.
Omawiajcy te kwestie John Searle twierdzi, e przykadem zaoenia
wyjciowego, ktre stanowi cz podoa, jest przewiadczenie o tym, i istnieje
wiat zewntrzny, niezaleny od nas, naszego dowiadczenia, myli czy jzyka50. Tego typu realistyczne nastawienie jest pierwotne wobec przyjmowanych
przez nas przekona i teorii; to co, co samo nie bdc wiedz, stanowi warunek
jej moliwoci. Jak pisze Searle: To, e istnieje wiat zewntrzny, nie jest moim
pogldem lub opini. Jest to raczej rama, konieczna, aby w ogle moliwe byo
posiadanie pogldw czy tworzenie teorii dotyczcych zjawisk takich jak ruchy
planet51.
Przyjmowane przez nas zaoenia wyjciowe tworz obraz wiata (Weltbild), ktry dzielimy wraz z innymi czonkami wsplnoty. Obraz wiata jest
wsplnym gruntem, umoliwiajcym komunikacj, interakcj, wzajemne zrozumienie oraz przyjmowanie rnych pogldw. W tym sensie nie moe on by
utosamiany ze wiatopogldem (Weltanschauung), ktry powstaje w jego ramach52.
Taylor adaptuje koncepcj podoa rozumienia i obrazu wiata do rozwaa na temat wieckoci. Na tym wanie polega nowatorstwo jego podejcia do
Taylor [2007] s. 13, 173, 549; Heidegger [2005]; Wittgenstein [2001]; Polanyi [1966]; Dreyfus
[1991]; Searle [1999].
48

49

Taylor [2010b] s. 39; Taylor [2007] s. 173.

50

Searle [1999] s. 26.

51

Ibidem, s. 59.

Wright [2001] s. 128129. W sprawie obrazu wiata rozumianego jako to dla poszczeglnych
przekona zob. Wittgenstein [2001] 94, s. 23.
52

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

tej problematyki. Amerykaski socjolog religii Robert Bellah zwraca uwag na

oryginalno analiz Taylora, koncentrujcych si na warunkach wiary. Jego zdaniem odkrycie przez Taylora nowego rodzaju wieckoci sytuuje go na cakowicie innej paszczynie ni socjologw religii, ktrych badania mieszcz si w kategoriach wieckoci 1 lub wieckoci 253.
Mwic o warunkach wiary, Taylor ma na myli podoe rozumienia, za
spraw ktrego nasze przekonania otrzymuj okrelon specyfik i znaczenie. Tak
jak pojedyncze sowa zyskuj swe znaczenie w kontekcie, tak samo podoe nadaje swoisty ksztat naszym przekonaniom. W zalenoci od kontekstu sowo
zamek ma rne znaczenia. Podobnie jest z wiar jej przeywanie i rozumienie, ze wzgldu na zmian podoa, nie jest dla mieszkacw wspczesnego
wiata zachodniego tym, czym byo dla ludzi yjcych w redniowiecznej Europie. Warto doda, e nie chodzi tu o zmian treci przekona religijnych, ale
przede wszystkim o zmian sposobu ich dowiadczania. Wanie w tym sensie
Taylor powie, e wiara w Boga w 2000 roku nie jest t sam rzecz, ktr bya
w roku 150054.
A zatem kluczowe zadanie stojce przed Taylorem polega na zbadaniu
rnorodnych procesw, jakie zaszy w naszej cywilizacji w ostatnich piciu stuleciach i doprowadziy do zmiany warunkw dowiadczania moralno-duchowego
wymiaru naszej egzystencji. Jak pisze Taylor: Pragn rozpatrzy nasze spoeczestwo jako wieckie w trzecim znaczeniu, co mog uj w nastpujcy sposb:
zmiana, ktr chc zidentyfikowa i przeledzi, polega na przejciu od spoeczestwa, w ktrym niewiara w Boga bya zasadniczo niemoliwa, do takiego,
w ktrym wiara, nawet dla najbardziej zagorzaego wyznawcy, jest jedn z wielu
ludzkich moliwoci55.
Punktem wyjcia rozwaa Taylora jest pocztek XVI wieku pnoredniowieczny okres, w ktrym, zdaniem kanadyjskiego filozofa, przekonanie
o istnieniu rzeczywistoci nadprzyrodzonej miao niezachwiany charakter. Bezproblematyczny sposb przeywania obecnoci Boga lub innych bytw nadprzyrodzonych wiza si z tym, e cakowicie wiecki i pozbawiony odniesienia do
sfery pozawiatowej wiatopogld by czym niewyobraalnym. Nie chodzi tu
o moliwo pomylenia stanowiska ateistycznego lub o znajomo pojcia ateizm, ale o powszechn dostpno tej wizji56. Punktem dojcia jest pluralistyczny
53

Bellah [2007].

54

Taylor [2007] s. 13.

55

Ibidem, s. 3.

56

Ibidem [2007] s. 2526.

10

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

pod wzgldem wiatopogldowym wiat Zachodu, gdzie niewiara wykroczya

poza wskie grono inteligencji, obejmujc coraz szersze krgi spoeczne, a religia
utracia swj aksjomatyczny charakter, stajc si jedn opcj pord wielu57.
Rozrnienie trzech wymiarw wieckoci, a take teorii sekularyzacji i sekularyzmu pozwoli nam unikn pomieszania pojciowego popenianego przez
niektrych komentatorw Taylora. W recenzji zatytuowanej The Godless Delusion,
powiconej wieckiej epoce, John Patrick Diggins twierdzi, i Taylor polemizuje
z sekularyzmem ide, wedle ktrej postp nowoczesnoci, nauki i demokracji
sprawia, e zainteresowanie Bogiem i duchowoci wycofuje si na obrzea ycia58. To, co Diggins nazywa sekularyzmem, stanowi w istocie teori sekularyzacji. W wieckiej epoce gwnym przedmiotem rozwaa Taylora nie jest ani sekularyzm, ani teoria sekularyzacji. Problematyce zwizanej z sekularyzmem powici
Taylor osobne dzieo, ktre napisa we wsppracy z Jocelyn Maclure59. Jeli chodzi o teori sekularyzacji, to Taylor odnosi si do niej co prawda krytycznie
w wieckiej epoce, ale teoria ta nie stanowi centralnego tematu jego rozwaa. Wtkiem przewodnim analiz kanadyjskiego filozofa powtrzmy raz jeszcze jest
prba artykulacji zmian w podou rozumienia, czyli w warunkach wiary. Jak si
zdaje, ten kluczowy dla wieckiej epoki, filozoficzny wymiar wieckoci umkn
uwadze Digginsa, a take innych komentatorw60.
III
Co zatem sprawia, e wspczesne podoe rozumienia jest wieckie?
Istniej zasadniczo trzy konteksty analizowane przez Taylora, ktre tworz
wiecko 3. S to: po pierwsze idca w parze z pluralizmem refleksyjno
warunkw wiary; po drugie samowystarczalno rnych porzdkw: moralnego, spoecznego, kosmicznego, nazywana przez Taylora immanentn ram; po
trzecie zanik odnoszcej nas do transcendencji perspektywy przemiany, poczony z prymatem ycia. Przyjrz si teraz po kolei kademu z tych znacze.

57

Ibidem, s. 3.

Diggins [2007]. Opini Digginsa na temat wieckiej epoki przytaczam za: Warner, VanAntwerpen,
Calhoun [2010] s. 45.
58

59

Taylor, Maclure [2011a].

Bruce Robbins oskara Taylora o ideologiczne uwikanie i nawoywanie do zwrcenia si

w stron postwieckiego (post-secular) porzdku zob. Robbins [2009]. W sprawie omwienia tej
recenzji zob. Warner, VanAntwerpen, Calhoun [2010] s. 56. Z kolei Charles Larmore traktuje
wieck epok jako ksik napisan przez katolika dla katolikw zob. Larmore [2008]; zob.
rwnie Warner, VanAntwerpen, Calhoun [2010] s. 6.
60

11

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Zwracajc uwag na warunki, w ktrych dowiadczamy i poszukujemy

moralno-duchowych treci, Taylor chce zarysowa zmian, jaka zasza pomidzy
epok przednowoczesn a nowoczesnoci. Odwoujc si do dokonanego przez
Friedricha Schillera rozrnienia na poezj naiwn i sentymentaln (naive und
sentimentalische Dichtung), Taylor nazywa wspczesne podoe rozumienia refleksyjnym, a horyzont naszych przodkw okrela jako naiwny61.
Opisujc specyfik duchowego dowiadczenia, kanadyjski filozof koncentruje si na przedteoretycznym i przedrefleksyjnym wymiarze wiata przeywanego62. W tym celu wprowadza on do swoich analiz pojcie peni (fullness).
Zanim omwi typowe cechy dowiadczenia wyznaczone przez naiwne i refleksyjne ramy, zajm si pokrtce tym pojciem.
Penia oznacza pewien wyrniony stan, dobro, cel lub dziaanie, do ktrego aspirujemy; to co, co nadaje yciu kierunek i sens, dziki czemu zyskujemy
podstawow orientacj w moralnej przestrzeni. Jak pisze Taylor:
Wszyscy postrzegamy nasze ycie i/lub przestrze, w ktrej yjemy, jako posiadajc moralny/duchowy ksztat. Gdzie, w jakiej czynnoci lub stanie, ycie jest
peniejsze, bogatsze, gbsze, bardziej wartociowe, godne podziwu, jest bardziej
tym, czym powinno by63.

Pojcie peni dotyczy nie tylko ludzi religijnych, jak sugeruj niektrzy krytycy Taylora64, ale take odnosi si do nas wszystkich65. Kady z nas, bez wzgldu
na to, czy jest osob wierzc czy niewierzc, ma pewne poczucie tego, co czyni
ycie lepszym, gbszym, peniejszym. To poczucie nie musi by explicite sformuowane. Oczywicie moe ono przybra form filozoficznej wykadni. Jednake
brak wyranej artykulacji nie oznacza, e jest ono nieobecne66. Jak pisze Taylor:
Uznaj to za pewnik, e wszyscy [] akceptuj jakie rozumienie doskonaoci
i peni w ludzkim yciu67.
Penia moe by w rny sposb umiejscowiona wewntrz lub na zewntrz podmiotu68. rdem peni mog by: osobowy i transcendentny Bg,
61

Taylor [2007] s. 13.

62

Storey [2009] s. 183.

63

Taylor [2007] s. 5.

64

Sheenan [2010] s. 230.

65

Taylor [2010a] s. 315316.

66

Taylor [2001] s. 4243.

67

Taylor [2007] s. 597.

68

Taylor [2004] s. 242.

12

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

transcendentna, ale nieosobowa kosmiczna sia, przenikajcy wszystko nurt natury, chodny i kalkulujcy rozum, gos obowizku, gos uczu, spenienie w sferze
pracy i rodziny, osignicie wewntrznej integralnoci, dobro drugiego czowieka
czy odwaga, z jak patrzymy w otcha odczarowanego wiata itd.
Zdaniem Taylora naiwno dawnych ram wizaa si z tym, e w okresie
redniowiecza poczucie peni byo w sposb nieuchronny powizane z Bogiem.
Jak pisze Taylor: Dla ludzi we wczeniejszych wiekach naszej kultury poruszanie
si w stron peni oznaczao zblianie si do Boga69. W czasach zdominowanych
przez wiatopogld teistyczny dowiadczenie peni byo do tego stopnia oczywiste i bezporednie, e to, co w nim dane, nie mogo by odbierane jako jeden
ze sposobw (construals) postrzegania wiata, lecz jawio si jako rzeczywisto
sama70. To wanie ze wzgldu na t cech dowiadczenia moemy mwi o naiwnym charakterze dawnego podoa rozumienia. Dawne ramy miay w oczach
wczesnych ludzi t sam stabilno, co struktura wszechwiata i byy czym
ugruntowanym w naturze bytu, dlatego te dowiadczenie duchowe posiadao
naiwny, to jest niezaporedniczony w zmiennych ludzkich interpretacjach charakter71.
Sytuacja zmienia si radykalnie wraz z odkryciem i upowszechnieniem nieteistycznych rde sensu. Wspczesny czowiek zdaje sobie spraw z tego, e
oprcz teizmu istniej inne rda: racjonalistyczne, naturalistyczne, romantyczno-ekspresywistyczne, neonitzscheaskie, a take rne modyfikacje i syntezy niektrych z nich. Ten duchowo-moralny pluralizm jest kluczow cech refleksyjnych ram okrelajcych wspczesno.
Rnorodno dostpnych nam opcji powoduje zmian w przeywaniu
peni. W wyniku powstania rde alternatywnych wobec teizmu zmienia si status, a zarazem sposb dowiadczania owych zasobw. adne ze rde nie moe
by samo przez si oczywiste, poniewa istnienie innych rde sprawia, e podwaaj si one wzajemnie, co tym samym prowadzi do ich problematycznoci.
Jak pisze Taylor:
Ten niejasny termin [problematyczno D. B.] wskazuje na do szerokie spektrum postaw. Wsplne im wszystkim jest przewiadczenie, e nie istniej ramy
Taylor [2007] s. 12. Oczywicie, dawny wiatopogld teistyczny nie by jednolity, tworzyy go
bowiem rne odamy i tradycje chrzecijaskie oraz elementy pogaskie. Jednake w takiej czy
innej formie wiara w jaki nadprzyrodzony byt bya, zdaniem Taylora, bardzo gboko zakorzeniona w powszechnej wiadomoci. W sprawie rnorodnoci chrzecijastwa przed nastaniem
reformacji zob.: Flis [2003] s. 260; Casanova [2005] s. 51, przyp. 25.
69

70

Taylor [2007] s. 1112.

71

Taylor [2001] s. 51.

13

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora
pojciowe waciwe wszystkim ludziom, ktre mona by uzna za te jedyne ramy
pojciowe tout court i ktre mogyby przyj fenomenologiczny status niekwestionowanego faktu72.

Problematyczno wspczesnego horyzontu rozumienia sprawia, e jest on

popkany, czyli pozbawiony jednej spjnej i niepodwaalnej wizji natury ludzkiej i wiata.
Autentyczne i szczere wyznawanie swoich przekona, zarwno w przypadku osb wierzcych, jak i niewierzcych, zawiera w sobie element niepewnoci i wtpliwoci. Ustosunkowujc si do doniosych egzystencjalnie kwestii,
dostrzegam innych ludzi, ktrych pogldy rni si od moich. Przekonanie
o susznoci wasnej postawy czy si ze wiadomoci tego, e nie jest ona
podzielana przez inne osoby, to znaczy, e stanowi tylko jeden ze sposobw
rozumienia wiata. Niepewno dotyczca wyznawanych przeze mnie pogldw
moe by potgowana tym, e dostrzegam szczer motywacj, zaangaowanie
i uczciwo innych osb, dlatego te nie mog po prostu dyskredytowa ich pogldw, oskarajc te osoby o lepot, nieuczciwo itp.73
Mwic inaczej, refleksyjno wspczesnego podoa rozumienia wymusza na nas oscylowanie midzy dwiema perspektywami: zaangaowania
i dystansu. W pierwszym przypadku przeywamy najlepiej jak potrafimy
rzeczywisto wyznaczon przez nasze przekonania. Drugi przypadek polega na
zdystansowaniu si wobec wasnej postawy i stwierdzeniu, e jest ona jedn
z wielu moliwoci74.
Przejcie od przednowoczesnej bezporedniej oczywistoci do nowoczesnej refleksyjnoci powoduje, e wiara traci swj niepodwaalny charakter i staje si jedn z wielu duchowych cieek. Nawet w rodowisku, w ktrym religia
ma si dobrze i funkcjonuje jako opcja domylna75, czyli taka, ktra jest bardziej
rozpowszechniona i przekonujca ni inne stanowiska, dawna optyka naiwnoci
jest dla nas niedostpna. Taylor twierdzi, e niezachwiane zakorzenienie w wierze wydaje si nam dzisiaj [] niezrozumiae. Nawet w spoeczestwach, w kt-

72

Ibidem, s. 35.

73

Taylor [2007] s. 3.

74

Ibidem, s. 14.

Podobnym pojciem ustawie domylnych posuguje si Searle. Ustawienia domylne stanowi dla niego analogi do zaoe wyjciowych, czyli przekona, ktre akceptujemy bezrefleksyjnie, tak e kade odejcie od nich wymaga wiadomego wysiku zob. Searle [1999] s. 26.
75

14

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

rych wikszo ludzi wierzy w Boga, lub rodzaj boskiej zasady, istnienie Boga nie
jest dla nikogo faktem oczywistym76.
O wieckoci wspczesnej epoki, oprcz refleksyjnoci, wiadczy rwnie
to, e tworz j rnorodne immanentne porzdki, ktre Taylor okrela cznie
mianem immanentnej ramy (the immanent frame)77. Jak pisze Taylor: yjemy
wewntrz samowystarczalnego immanentnego porzdku, lub lepiej, konstelacji
porzdkw: kosmicznego, spoecznego, moralnego78. Kluczowa cecha immanentnej ramy polega na tym, e istnienie i rozumienie budujcych j porzdkw
zasadniczo nie wymaga odwoania si do zewntrznej (to jest nadprzyrodzonej
lub transcendentnej) wzgldem nich rzeczywistoci79. Porzdki te s samowystarczalne, poniewa mog by opisane i pojte przy uyciu tworzcych je elementw
i zachodzcych midzy nimi interakcji.
Liberalno-demokratyczne spoeczestwo moe by rozumiane jako struktura powstajca w wyniku dziaa wolnych oraz rwnych jednostek i jako takie nie
musi by oparte na transcendentnej wobec tych dziaa boskiej podstawie. Odczarowany wiat nie jest ju kosmosem hierarchicznym i teleologicznym porzdkiem ucieleniajcym zamys Boga ale jest postrzegany jako bezosobowy i mechaniczny wszechwiat, ktrym rzdz uniwersalne prawa80. Istnienie wyszych
wadz duchowych czowieka, moliwo odrniania dobra od za rwnie nie
musi wskazywa jednoznacznie na Stwrc, ale moe by pojte jako rezultat socjalizacji, zdolnoci do przeprowadzenia rachunku uytecznoci lub podania za
gosem obowizku.
Immanentna rama stanowi cz podoa i jako taka nie jest po prostu zbiorem teorii lub przekona, ale czym bardziej podstawowym; jest ona odczuwanym przez nas kontekstem, wewntrz ktrego powstaj nasze przekonania81.
Taylor jest przekonany, e immanentny porzdek wyznacza wspln sytuacj zarwno dla osb wierzcych, jak i niewierzcych82. Z tego te wzgldu moemy
powiedzie, e immanentna rama tworzy obraz wiata (Weltbild), ktry wyznacza
kontury dla poszczeglnych wiatopogldw.

76

Taylor [2001] s. 582.

77

Taylor [2007] rozdz. 15: The Immanent Frame, s. 539593.

78

Ibidem, s. 543.

79

Taylor [2010a] s. 307.

80

Taylor [2007] s. 594.

81

Ibidem, s. 549.

82

Ibidem, s. 543, 549.

15

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Istotnymi cechami immanentnej ramy s ambiwalencja i asymetryczno.

Ambiwalencja polega na tym, e immanentny porzdek moe by dowiadczany
na dwa odmienne sposoby: jako otwarty lub zamknity na transcendencj. Cho
immanentna rama nie wymaga odniesienia do transcendencji, to jednak nie jest
tak, e uniemoliwia ona dowiadczanie sensu wykraczajcego poza ni. Perspektywa zamknicia, czyli przekonanie, e nie istnieje nic poza naturalnym porzdkiem, nie jest jedyn dostpn dla nas drog83.
Dostrzeenie nieusuwalnej dwuznacznoci immanentnej ramy wymaga od
nas spojrzenia na ni bez ideologicznego wykrzywienia i wiatopogldowego
uprzedzenia. Nie jest to zadanie atwe, poniewa bardzo czsto jedna z perspektyw zelizguje si z poziomu przekona do poziomu elementu porzdkujcego te
przekonania84, co oznacza, e przybiera posta niepodwaalnych zaoe
i ksztatuje nasz wiatopogld w taki sposb, i trudno nam sobie nawet wyobrazi moliwo opcji przeciwnej85.
W zasadzie Taylor dokonuje rozrnienia najbardziej podstawowej warstwy podoa rozumienia, ktr jest podzielana przez wszystkich immanentna
rama, i bardziej szczegowych obrazw (pictures), czyli charakterystycznych
dla poszczeglnych jednostek lub rodowisk uj (takes) immanentnej ramy jako
zamknitej lub otwartej86. Poszczeglne ujcia bardzo czsto przybieraj posta
struktur rozumienia, ktre ksztatuj nasz sposb dowiadczania, mylenia i postrzegania wiata. Ten jednostkowy horyzont peni rol niewypowiedzianego
ta naszych przekona, sprawiajc, e jedne pogldy wydaj si nam oczywiste
i bliskie, a drugie niejasne i odlege. Wewntrz horyzontu zamknitego treci
zwizane z otwart perspektyw wydaj si dziwne i niezrozumiae Jak w czasach triumfu nauki i rozumu ludzie nadal mog wierzy w Boga?. Ilustracj tej
sytuacji mog by sowa Wittgensteina z Docieka filozoficznych: Wizi nas pewien obraz. Nie moglimy si wydosta, bo tkwi w naszym jzyku, a ten zdawa
si go nam nieubaganie powtarza87.

83

Ibidem, s. 543544, 550.

Podobnymi kwestiami zajmowa si rwnie Wittgenstein, ktry odrnia porzdek przedwiedzy, tworzcy obraz wiata, od wiedzy, zwracajc jednoczenie uwag na pynny charakter granicy midzy nimi. Pisa on: Mona sobie przedstawi, e pewne zdania o postaci zda empirycznych zastygyby, dziaajc niczym przewd dla niezastygych, pynnych zda empirycznych;
i e z czasem zaleno ta zmieniaaby si i zdania pynne zastygyby, a twarde stayby si pynne
zob. Wittgenstein [2001] 96, s. 23.
84

85

Taylor [2007] s. 549, 557.

86

Ibidem, s. 549.

87

Wittgenstein [2000] 115, s. 73.

16

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Chocia Taylor za wszelk cen stara si pokaza, i natura immanentnej

ramy jest nieusuwalnie dwuznaczna, to znaczy umoliwia przyjcie perspektywy
otwartej bd zamknitej, jednak w pewnym momencie zauwaa, e wspczesna
kultura, a zwaszcza presti, jakim cieszy si poznanie naukowe i oparty na nim
wiatopogld, sprawiaj, i wsplny nam obraz wiata dryfuje, ciy, nachyla si i popycha nas w stron zamknicia88. W tym sensie moemy mwi
o asymetrycznoci immanentnego porzdku, ktra polega na tym, e dowiadczenie transcendencji staje si coraz bardziej problematyczne, wymaga wicej wysiku i zaangaowania, a bardzo czsto kroczenia pod prd.
Asymetryczno immanentnej ramy ujawnia si, gdy spojrzymy na trzeci
cech wieckiej epoki, ktr jest upadek perspektywy przemiany. Jednake
zanim do tego przejdziemy, musimy pokrtce zaj si kwesti definicji religii,
stanowic istotny problem dla wszystkich badaczy problematyki wieckoci89.
Sposb ujcia religii wpywa bowiem bezporednio na to, co oznacza dla nas
sekularyzacja.
Istniej dwie gwne strategie okrelania religii: funkcjonalna i substancjalna. Podejcie funkcjonalne koncentruje si na tym, co religia robi90, czyli na tym,
jakie s jej funkcje w odniesieniu do jednostek i spoeczestw. Natomiast podejcie
substancjalne stara si wyodrbni elementy konstytutywne dla religii, ktre
wiadcz o jej specyfice.
Wad funkcjonalnych definicji religii jest ich inkluzywny91 charakter. Jeli
funkcj religii ma by zapewnienie jednostce systemu znaczeniowego92, to nie
bardzo wiadomo, jak odrni religi od wieckich ideologii (np. komunizmu,
nacjonalizmu, scjentyzmu)93. Znacznie lepiej w tym wzgldzie wypada podejcie
substancjalne. Jego zwolennikiem jest Steve Bruce, ktry przez religi rozumie
wierzenia, dziaania i instytucje oparte na istnieniu nadprzyrodzonych istot94.
Cen za ekskluzywny charakter definicji substancjalnych, wynikajcy z oparcia si
na pierwiastku nadprzyrodzonym, jest ryzyko popadnicia w etnocentryzm95.
88

Taylor [2007] s. 555.

89

W tej sprawie zob. rwnie Karas [2002].

Davie [2010] s. 4849. Klasyczn wersj podejcia funkcjonalnego znajdujemy u Durkheima

zob. Durkheim [1990] s. 41.
90

91

Robertson [2003] s. 155157.

Wedug amerykaskiego socjologa Miltona Yingera religia jest systemem wierze i praktyk, za
pomoc ktrych grupa ludzi prbuje poradzi sobie z najistotniejszymi problemami ludzkiego
ycia zob. Yinger [2003] s. 74.
92

93

Dobbelaere [2008] s. 73.

94

Bruce [2002] s. 2.

95

Davie [2010] s. 49.

17

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

Mimo tych zastrzee Taylor przyjmuje substancjalne rozumienie religii

i chce j uj przez pryzmat przeciwiestwa: transcendentne immanentne, gdy
uwaa takie posunicie za skrojone pod nasz kultur96. Rozumienie religii proponowane przez Taylora odwouje si do trzech wymiarw transcendencji. Pierwszy aspekt transcendencji wskazuje na istnienie pewnego wyszego dobra,
przekraczajcego ludzkie ycie. W chrzecijastwie na przykad tym dobrem jest
agape, czyli bezwarunkowa mio Boga do czowieka, ktra umoliwia wykroczenie poza ludzkie kryteria doskonaoci. wiadomo istnienia dobra wyszego
ni ludzkie szczcie czy si w nieunikniony sposb z drugim aspektem transcendencji, czyli z wiar w transcendentnego Boga bd te w wysz moc. Wiara w moliwo przeobraenia czowieka opiera si rwnie na trzecim aspekcie
transcendencji, ktry polega na przekonaniu, e ludzkie ycie nie da si zredukowa do biologicznego wymiaru, wyznaczonego narodzinami i mierci97.
Pierwszy z wyrnionych wymiarw transcendencji jest niezwykle wany
dla rozwaa Taylora, gdy to wanie zanik naiwnego i bezporedniego sposobu
dowiadczania celw, ktre wykraczaj poza ludzkie ycie stanowi jedn
z gwnych cech nowoczesnych warunkw wiary98. Taylor zauwaa, e nowoczesno doprowadzia do upadku perspektywy przemiany (transformation perspecitve)99. Uwidacznia si tutaj kluczowe znaczenie pojcia peni, gdy to wanie
umieszczanie jej rda poza ludzkimi celami i wiatem, w obszarze transcendencji, jest we wspczesnej kulturze przedmiotem zacitych atakw ze strony tych
koncepcji, ktre w rny sposb lokuj zasoby peni w domenie immanencji100.
Czym wobec tego jest perspektywa przemiany? Taylor opiera si tutaj na
dualistycznym schemacie101. Z jednej strony wyrnia kategori ludzkiej pomylnoci (human flourishing)102, ktra wskazuje na pewne dobra yciowe (np.
96

Taylor [2007] s. 16.

Ibidem, s. 20. Wobec powyszego zdziwienie czytelnika musi wywoa ocena rozwaa Taylora
zaproponowana przez Roberta Woniaka, ktry pisze: Brak transcendencji, brak wzicia jej pod
uwag sprawia, e niemiaa diagnoza Taylora staje si redukcjonistycznie jednowymiarowa. Jest
to wizja socjologiczna: interesuje si jedynie ludzkimi opiniami, korzyciami i zapatrywaniami
oraz procesami, jakim poddane s dzieje czowieka zob. Woniak [2010] s. 66. Woniak odnosi
si tutaj do wykadu Taylora, wygoszonego podczas X Dni Tischnerowskich, w ktrym Taylor nie
definiuje religii zob. Taylor [2010c]. Jednake na pocztku swego tekstu Woniak pisze:
Od czasu ukazania si monografii A Secular Age pozostaj w wewntrznym sporze z jej autorem,
co moe sugerowa, e zaznajomi si on z treci ksiki Taylora.
97

98

Taylor [2007] s. 21.

99

Ibidem, s. 431.

100

Ibidem, s. 15.

101

Taylor [1999] s. 109.

102

Taylor [2007] s. 16; Taylor [2003] s. 24.

18

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

zachowanie ycia, bezpieczestwo, dostatek, minimalizacja cierpienia), afirmujce

warto ycia ludzkiego rozumianego jako co, co dzieje si tu i teraz, w wymiarze doczesnym. Z drugiej strony Taylor mwi o wizji transcendencji, ktra, najoglniej rzecz ujmujc, sprowadza si do twierdzenia, e ycie to nie wszystko103. Oprcz dbr, ktre su do osignicia pomylnoci w yciu, postuluje si
tutaj istnienie wyszego dobra, przekraczajcego ludzki porzdek.
Uznanie transcendencji to nie tylko wiara w Boga, ale rwnie zgoda na
zmian tosamoci, czyli przyjcie teocentrycznej postawy, prowadzcej nas
do radykalnej peryferyzacji ja w relacji do Boga (bd wola Twoja)104. Metanoia bo chyba tak mona rozumie to, o czym mwi tutaj Taylor ma powodowa skupienie wszystkiego na Bogu, powierzenie mu wasnego ycia, nawet za
cen wasnej pomylnoci. Wewntrzna przemiana wynosi nas poza ludzkie kryteria doskonaoci i zakada uczestnictwo w boskim miosierdziu (agape)105.
Taylor twierdzi, e przed nastaniem nowoczesnoci rozumienie ludzkiej
kondycji byo zdominowane przez zarysowan przez niego wizj transcendencji.
Wizao si to z hierarchicznym postrzeganiem struktury rzeczywistoci, w ktrej
czowiek zajmowa okrelone miejsce w wielkim acuchu bytu106. Miejsce to
znajdowao si poniej wielu innych rodzajw stworze, ktre sw doskonaoci
przewyszay natur ludzk. Z tych te wzgldw nasi przodkowie obdarzali
wysze istoty czci, kultem lub mioci107.
Zdaniem Taylora wspczesna kultura wiata zachodniego cechuje si wrogoci wobec wizji transcendencji, rozumianej jako przewiadczenie o istnieniu
wykraczajcych poza ludzkie ycie celw, ktrym mamy si podporzdkowa108.
Uznanie transcendencji podwaa dokonania osiemnastowiecznej rewolucji,
w wyniku ktrej powstaje nowoczesny porzdek moralny109, ktry uwalnia jednostk z metafizyczno-spoecznych hierarchicznych zalenoci i przypisuje nad103

Taylor [2003] s. 25.

Ibidem, s. 26. Zdaniem Taylora wezwanie do wewntrznej przemiany obecne jest rwnie
w buddyzmie, ktry wzywa wierzcego do przemiany zgoa zasadniczej: przejcia od ja do
nie-ja (anatta) zob. tame, s. 26.
104

105

Taylor [2007] s. 430.

106

Lovejoy [1999].

Taylor [2007] s. 1819. Na ten aspekt tradycyjnej wizji czowieka zwraca rwnie uwag Miowit
Kuniski: Tradycyjna [] koncepcja czowieka oparta bya na zaoeniu, i jest on elementem
wikszej caoci, o zoonej, uporzdkowanej strukturze. Metafizyka, badajca i objaniajca natur
i architektonik rzeczywistoci, bya niezbdna do zrozumienia miejsca czowieka w wiecie, jego
losu i celw, ku ktrym winien by zmierza, gdy miay one charakter obiektywny i od ludzkiej
woli niezaleny: racjonalny, transcendentny, boski zob. Kuniski [2006] s. X.
107

108

Taylor [2003] s. 3031.

109

Taylor [2010b] rozdz. 1: Nowoczesny porzdek moralny, s. 1135.

19

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

rzdn rol wartoci ycia (jednostkowym prawom rwnoci, wolnoci, bezpieczestwa)110.

W efekcie przezwycienia dawnych hierarchicznych wizji, a co za tym
idzie religii i jej pozawiatowych aspiracji, obecn sytuacj przenika klimat porewolucyjny, charakteryzujcy si wrogoci wobec umieszczania rda peni
poza yciem ludzkim. Akceptacja transcendencji traktowana jest jako atak na ycie, a tym samym prba zaprzepaszczenia wysikw rewolucji. Jak pisze Taylor:
Jeli kto powiada, e jego cele sigaj poza ycie, zaraz jawi si jako osoba wystpujca przeciw yciu najwyszej wartoci naszego humanitarnego, cywilizowanego wiata. Jego wypowied postrzega si za jako prb kontrrewolucji,
przywrcenia zego porzdku wartoci, kiedy to ycie i szczcie powicano na
otarzach wyrzecze111.

Negacja transcendencji, oprcz krytyki religii, wymagaa powstania alternatywnej i konkurencyjnej wizji czowieka. Taylor okrela ten pogld moralny
mianem humanizmu wycznego (exclusive humanism)112. Jest to humanizm, poniewa w centrum zainteresowania umieszcza pomylno i szczcie jednostki
ludzkiej. O jego wycznoci wiadczy za to, e nie akceptuje adnych celw
najwyszych poza pomylnoci czowieka113. Tak pojty humanizm sta si
gwnym czynnikiem inicjujcym procesy sekularyzacji.
A zatem rozrnienie ludzkiego szczcia i wykraczajcego poza nie transcendentnego porzdku suy Taylorowi do postawienia mocnej tezy, czcej powstanie warunkw wieckoci z pojawieniem si humanizmu wycznego. Taylor
pisze, e trwajcy do dzi proces sekularyzacji, w moim rozumieniu tego pojcia,
rozpocz si w momencie, gdy po raz pierwszy w dziejach cakowicie wyczny
humanizm sta si powszechnie dostpn opcj114.
Konsekwencj pojawienia si humanizmu wycznego115 bya pluralizacja
horyzontu zdominowanego przez wiatopogld teistyczny. Humanizm wyczny
Prymat ycia Taylor rozumie bardzo szeroko. Pojcie to dotyczy nie tylko walki ze mierci
i cierpieniem, ale rwnie obejmuje budowanie sprawiedliwego porzdku spoecznego, opartego
na ideaach rwnoci i wolnoci, wyraonych w jzyku niezbywalnych praw jednostek zob. Taylor [2010b] s. 3135.
110

111

Taylor [2003] s. 30.

112

Ibidem, s. 24.

113

Taylor [2007] s. 18.

114

Ibidem, s. 18.

Zdaniem Taylora humanizm wyczny pojawia si pod koniec XVIII wieku. Do jego powstania
przyczyni si deizm i zapocztkowany przez niego antropocentryczny zwrot w myleniu
o relacji midzy Bogiem a czowiekiem. W nowym schemacie rozumienia Bg nie skrywa przed
115

20

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

dokonuje jakociowej wyrwy w tym horyzoncie i przyczynia si do zmiany podoa rozumienia kadzie kres naiwnemu sposobowi dowiadczania peni i zapocztkowuje er refleksyjn. W wyniku nieustajcego napicia midzy now a tradycyjn wizj czowieka dochodzi do dalszego zrnicowania zarwno pozycji
wiary, jak i niewiary. Odwoujc si do terminologii zaczerpnitej z astronomii,
proces stale rozszerzajcej si gamy moralnych/duchowych stanowisk nazywa
Taylor duchow supernow116. Pocztkowo proces ten dotyczy spoecznych elit,
jednake w drugiej poowie XX wieku, wraz z rozpowszechnieniem si kultury
autentycznoci, zjawisko to nie tylko przybiera na sile, ale take obejmuje cae
rzesze spoeczne. W rezultacie jak twierdzi Taylor yjemy w epoce duchowej
supernowej, pdzcego pluralizmu na paszczynie duchowej117.
IV
Podsumowujc, staraem si opisa trzy elementy obecne w rozwaaniach
Taylora, ktre konstytuuj wiecko 3, czyli wspczesne podoe rozumienia.
Pierwszy z tych elementw refleksyjno zmienia charakter przeywania
wiary, ktra nie jest ju kulturowym aksjomatem118, lecz staje si kwesti indywidualnego wyboru. Drugi element immanentna rama wskazuje na samowystarczalno otaczajcych nas porzdkw, czyli na sposb ich rozumienia i dowiadczania w kategoriach doczesnych: etsi Deus non daretur119. Trzeci element
uwid transcendencji na skutek hegemonii nowoczesnego porzdku moralnego,
gloryfikujcego ycie ludzkie czyni problematycznymi wszelkie stanowiska akceptujce dobro poza sfer ludzkiej pomylnoci.
Na zakoczenie chciabym wskaza sabe i mocne strony ujcia problematyki wieckoci zaproponowanego przez Taylora. Zaczn od tych pierwszych.
Kwestia, ktra budzi wiele niejasnoci, dotyczy tezy Taylora o upadku perspektywy przemiany. Przez upadek, jak sdz, mona rozumie dwie sprawy:
a) zanik kulturowych, moralnych i spoecznych warunkw, ktre uatwiay przyjcie takiej perspektywy; b) malejc liczb ludzi, ktrzy wanie w taki sposb
przeywaj swoj wiar. Podstawowe pytanie dotyczy tego, czy punkt wyjcia,

czowiekiem adnych innych celw poza jego szczciem zob. Taylor [2007] rozdz. 6: Providential
Deism, s. 221269.
116

Ibidem, s. 299300, 423.

117

Ibidem, s. 300.

118

Nowak [2008] s. 102.

119

Casanova [2011] s. 265.

21

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

ktry przyjmuje Taylor (pocztek XVI wieku), uprawnia nas do mwienia

o upadku perspektywy przemiany w dwch powyszych znaczeniach.
Jeli chodzi o wymiar kulturowo-moralny, to teza o upadku wydaje si zasadna. Francuski historyk Lucien Febvre w ksice The Problem of Unbelief in the
Sixteenth Century tak oto opisuje status religii w przeszoci:
[] w szesnastym wieku [] chrzecijastwo [] stanowio atmosfer, ktra
przenikaa cae ycie czowieka nie tylko intelektualne, ale rwnie prywatne
[]. Wszystko dziao si w automatyczny i nieunikniony sposb, bez wzgldu na
pragnienie bycia wierzcym []. Dzisiaj moemy wybra, czy chcemy by chrzecijaninem. W szesnastym wieku nie byo takiej moliwoci120.

Nie ulega wtpliwoci, e pod tym wzgldem wiat Zachodu przeszed du

zmian.
Problem jednake polega na tym, i drugie znaczenie upadku wymaga pokazania, e perspektywa przemiany bya bardziej rozpowszechniona w przeszoci ni jest obecnie. W tym celu nie wystarczy jednak oparcie si na twierdzeniu
o nieuchronnoci wiary, poniewa to nie mwi nam jeszcze nic o tym, jak wygldaa wiara wczesnych ludzi. Powszechna wiadomo istnienia sfery nadprzyrodzonej nie musiaa wiza si z rwnie powszechn akceptacj perspektywy
przemiany.
Goszc tez o upadku perspektywy przemiany, Taylor zdaje si zakada
jej popularno w przeszoci. Obawiam si, e takie twierdzenie naraa go na zarzuty idealizowania przeszoci oraz zbyt elitarnego ujcia wiary. Pragn zaznaczy, e daleki jestem tutaj od wysuwania jednoznacznych wnioskw. Chc jedynie wskaza na te wtki, ktre w podejciu Taylora wydaj si problematyczne
i jako takie wymagaj dalszych analiz.
Chciabym teraz zwrci uwag na zalety rozwaa Taylora. Pierwsza
sprawa wie si z tym, e zaproponowane przez niego ujcie wieckoci pozwala
zobaczy j w nowej perspektywie. W powszechnym jzyku, a take na gruncie
socjologii religii wiecko czona jest gwnie z zanikiem i nieobecnoci religii czy to na poziomie indywidualnym, czy te spoeczno-politycznym. Propozycja Taylora pozwala wyj poza te negatywne ujcia wieckoci i zobaczy j jako
co obecnego i ksztatujcego dowiadczenie zarwno wierzcych, jak i niewierzcych. wiecko nie jest pustym miejscem powstaym w wyniku upadku religii,
ale oznacza powstanie nowej sytuacji, w ktrej wiara i niewiara zmuszone s do

120

Febvre [1982] s. 336. Taylor rwnie powouje si na ksik Febvrea zob. Taylor [2007] s. 556.

22

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora

koegzystencji. W tym sensie wiecko wymaga refleksji, jest pewnym pozytywnie

danym fenomenem, nad ktrym powinnimy dyskutowa, pogbiajc jednoczenie jego rozumienie121.
Druga sprawa, o ktrej chc wspomnie, dotyczy intelektualnej otwartoci
Taylora. Du zalet jego rozwaa jest to, e stara si on unika wszelkich jednostronnoci i prbuje dostrzec atrakcyjno rnych stanowisk oraz pokaza lece
u ich podstaw wyobraenia peni. Wida to szczeglnie w zarysowanym przez
Taylora, nieusuwalnie ambiwalentnym charakterze immanentnej ramy, czyli moliwoci dowiadczania jej w sposb otwarty bd zamknity. Z jednej strony ukazuje on, e nie musimy traktowa immanentnej ramy jako elaznej klatki, ktra
w sposb szczelny i nieodwracalny izoluje nas od transcendentnych rde.
Z drugiej strony pokazuje, e moraln motywacj stanowiska odrzucajcego
transcendencj moe by troska o szeroko rozumiane ycie.
W ksice powiconej Williamowi Jamesowi Taylor nazwa go wielkim
filozofem rozdroa, ktry nauczy nas, co to znaczy sta na [] otwartej przestrzeni i czu, jak wiatr popycha nas to w jedn, to w drug stron 122. Sdz, e
zaproponowane przez Taylora ujcie wieckoci pozwala nam pogbi rozumienie wyeksponowanej przez Jamesa przestrzeni, a sam Taylor moe by z powodzeniem, w tym wzgldzie, nazwany kontynuatorem Jamesa.
Bibliografia
Asad [2003] T. Asad, Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity, Stanford
University Press, Stanford 2003.
Bellah [2007] R. Bellah, Secularism of a New Kind, The Immanent Frame 2007, dostpne
na: http://blogs.ssrc.org/tif/2007/10/19/secularism-of-a-new-kind/ [12.04.2012].
Berger [2005] P. Berger, wity baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, prze.
W. Kurdziel, Nomos, Krakw 2005.
Blumenberg [1983] H. Blumenberg, The Legitimacy of the Modern Age, przekad i wstp
R.M. Wallace, MIT Press, Cambridge 1983.
Bruce [1983] S. Bruce, God is Dead. Secularization in the West, Blackwell, Oxford 2002.
Calhoun [2010] C. Calhoun, Rethinking Secularism, The Hedgehog Review (3) 2010,
s. 3548.
Casanova [2004] J. Casanova, Religia, europejskie tosamoci laickie, integracja, prze.
M. Pasicka, Znak (12) 2004, s. 1839.

121

Calhoun [2010] s. 35.

122

Taylor [2002] s. 48; zob. rwnie James [1996].

23

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora
Casanova [2005] J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym wiecie, prze. T. Kunz,
Nomos, Krakw 2005.
Casanova [2008] J. Casanova, Katolicyzm a sekularyzacja, prze. M. Pasicka, Znak (10)
2008, s. 7489.
Casanova [2011] J. Casanova, The Secular, Secularizations, Secularisms, [w:] Rethinking Secularism, (ed.) C. Calhoun, M. Juergensmeyer, J. VanAntwerpen, Oxford University
Press, New York 2011, s. 5474.
Davie [2010] G. Davie, Socjologia religii, prze. R. Babiska, Nomos, Krakw 2010.
Diggins [2007] J.P. Diggins, The Godless Delusion, New York Times Book Review (16)
2007, dostpne na: http://www.nytimes.com/2007/12/16/books/review/
Diggins-t.html?pagewanted =all [11.07.2012].
Dobbelaere [2008] K. Dobbelaere, Sekularyzacja. Trzy poziomy analizy, prze. R. Babiska,
Nomos, Krakw 2008.
Dreyfus [1991] H. Dreyfus, Being in the World. A Commentary on Heideggers Being and
Time, MIT Press, Cambridge 1991.
Drwiga [2010] M. Drwiga, wiecka epoka a koniec religii, Znak (10) 2010, s. 1319.
Durkheim [1990] E. Durkheim, Elementarne formy ycia religijnego. System totemiczny
w Australii, prze. A. Zadroyska, PWN, Warszawa 1990.
Febvre [1982] L. Febvre, The Problem of Unbelief in the Sixteenth Century. The Religion of
Rabelais, Harvard University Press, Cambridge 1982.
Flis [2003] A. Flis, Chrzecijastwo i Europa. Studia z dziejw cywilizacji Zachodu, Nomos,
Krakw 2003.
Heelas [1996] P. Heelas, The New Age Movement, Blackwell, Oxford 1996.
Heidegger [2005] M. Heidegger, Bycie i czas, prze., przedmow i przypisami opatrzy
B. Baran, PWN, Warszawa 2005.
James [1996] W. James, Prawo do wiary, prze. A. Grobler; W. Galewicz, Wprowadzenie:
Williama Jamesa spr z agnostycyzmem, Znak, Krakw 1996.
Karas [2002] M. Karas, Definicja religii. Studia i szkice, FHG Tondera, Krakw 2002.
Kopaliski [1999] W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wyd.
XXV popr. i uzup., Muza SA, Warszawa 1999.
Kuniski [2006] M. Kuniski, O cnotach, demokracji i liberalizmie rozumnym. Zebrane eseje
i szkice, Orodek Myli Politycznej, Krakw 2006.
Larmore [2008] Ch. Larmore, How Much Can We Stand?, New Republic (9) 2008,
dostpne
na:
http://www.tnr.com/article/books/how-much-can-we-stand
[11.07.2012].
Lovejoy [1999] A.O. Lovejoy, Wielki acuch bytu, prze. A. Przybysawski, KR, Warszawa 1999.
Lwith [2002] K. Lwith, Historia powszechna i dzieje zbawienia. Teologiczne przesanki filozofii dziejw, prze. J. Marzcki, Antyk, Kty 2002.
Marody [2002] M. Marody, Przemiany religijnoci Polakw, [w:] Polacy wrd Europejczykw, (red.) A. Jasiska-Kania, M. Marody, Scholar, Warszawa 2002, s. 146167.

24

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora
Milbank [1993] J. Milbank, Theology and Social Theory. Beyond Secular Reason, Blackwell,
Oxford 1993.
Norris, Inglehart [2006] P. Norris, R. Inglehart, Sacrum i profanum. Religia i polityka na
wiecie, prze. R. Babiska, Nomos, Krakw 2006.
Nowak [2008] W.M. Nowak, Charles Taylor o religii i humanizmie wycznym w warunkach
nowoczesnoci, Teki Komisji Politologii i Stosunkw Midzynarodowych t. III,
2008, s. 95106.
Polanyi [1966] M. Polanyi, The Tacit Dimension, Doubleday, Garden City 1966.
Robbins [2009] B. Robbins, Disenchanted, n+1 (4)
http://nplusonemag.com/ disenchanted [11.07.2012].

2009,

dostpne

na:

Robertson [2003] R. Robertson, Gwne zagadnienia analizy religii, prze. B. Kruppik, [w:]
Socjologia religii. Antologia tekstw, wybr i wprow. W. Piwowarski, Nomos, Krakw 2003, s. 154181.
Searle [1999] J.R. Searle, Umys, jzyk, spoeczestwo. Filozofia i rzeczywisto, prze. D. Ciela, Wydawnictwo Cis oraz W.A.B., Warszawa 1999.
Sheenan [2010] J. Sheenan, When Was Disenchantment? History and the Secular Age, [w:]
Varieties of Secularism in a Secular Age, (ed.) M. Warner, J. VanAntwerpen, C. Calhoun, Harvard University Press, Cambridge 2010, s. 217242.
Sondel [2005] J. Sondel, Sownik acisko-polski dla prawnikw i historykw, Universitas,
Krakw 2005.
Stark, Glock [2003] R. Stark, Ch.Y. Glock, Wymiary zaangaowania religijnego, prze.
B. Kruppik, [w:] Socjologia religii. Antologia tekstw, wybr i wprow.
W. Piwowarski, Nomos, Krakw 2003, s. 182187.
Storey [2009] D. Storey, Charles Taylors A Secular Age. Breaking the Spell of the Immanent
Frame, [w:] Rethinking Secularization. Philosophy and the Prophecy of a Secular Age,
(ed.) H. de Vriese, G. Gabor, Cambridge Scholars Publishing, Cambridge 2009,
s. 177208.
Taylor [1999] Ch. Taylor, Concluding Reflections and Comments, [w:] idem, A Catholic Modernity?, Oxford University Press, New York 1999, s. 105124.
Taylor [2001] Ch. Taylor, rda podmiotowoci. Narodziny tosamoci nowoczesnej, przek.
zbiorowy, oprac. nauk. T. Gadacz, wstp A. Bielik-Robson, PWN, Warszawa 2001.
Taylor [2002] Ch. Taylor, Oblicza religii dzisiaj, prze. A. Lipszyc, przekad przejrza
. Tischner, Znak 2002.
Taylor [2003] Ch. Taylor, Katolicka nowoczesno?, prze. A. Pawelec, Znak (12) 2003,
s. 1746.
Taylor [2004] Ch. Taylor, Moralna topografia jani, prze. P. Rymarczyk, T. Szubka,
[w:] Komunitarianie. Wybr tekstw, (red.) P. piewak, Aletheia, Warszawa 2004,
s. 237262.
Taylor [2007] Ch. Taylor, A Secular Age, Harvard University Press, Cambridge 2007.
Taylor [2010a] Ch. Taylor, Afterword. Apologia pro Libro suo, [w:] Varieties of Secularism in
a Secular Age, (ed.) M. Warner, J. VanAntwerpen, C. Calhoun, Harvard University
Press, Cambridge 2010, s. 300321.

25

Damian Barnat wiecko jako podoe rozumienia zarys stanowiska Charlesa Taylora
Taylor [2010b] Ch. Taylor, Nowoczesne imaginaria spoeczne, prze. A. Puchejda, K. Szymaniak, Znak, Krakw 2010.
Taylor [2010c] Ch. Taylor, wiecka epoka i rne cieki wiary, prze. A. Pawelec, Znak
(10) 2010, s. 2029.
Taylor, Maclure [2011a] Ch. Taylor, J. Maclure, Secularism and Freedom of Conscience,
Harvard University Press, Harvard 2011.
Taylor [2011b] Ch. Taylor, Western Secularity, [w:] Rethinking Secularism, (ed.) C. Calhoun, M. Juergensmeyer, J. VanAntwerpen, Oxford University Press, New York
2011, s. 3153.
Wallace [1981] R.M. Wallace, Progress, Secularization and Modernity. The LwithBlumenberg Debate, New German Critique (22) 1981, s. 6379.
Warner, VanAntwerpen, Calhoun [2010] M. Warner, J. VanAntwerpen, C. Calhoun, Editors Introduction, [w:] Varieties of Secularism in a Secular Age, (ed.) M. Warner,
J. VanAntwerpen, C. Calhoun, Harvard University Press, Cambridge 2010, s. 131.
Wittgenstein [2000] L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, prze., wstpem poprzedzi
i przypisami opatrzy B. Wolniewicz, PWN, Warszawa 2000.
Wittgenstein [2001] L. Wittgenstein, O pewnoci, prze. i posowiem opatrzy B. Chwedeczuk, KR, Warszawa 2001.
Woniak [2010] R. J. Woniak, Sekularyzm i zanikajca transcendencja, Znak (10) 2010,
s. 6573.
Wright [2001] G.H. Wright, Posowie: Wittgenstein o pewnoci, prze. M. Szczubiaka, [w:]
L. Wittgenstein, O pewnoci, prze. i posowiem opatrzy B. Chwedeczuk, KR,
Warszawa 2001, s. 115135.
Yinger [2003] M.J. Yinger, Funkcjonalne i konfliktowe modele spoeczestwa. Perspektywa
badawcza, tum. B. Kruppik, [w:] Socjologia religii. Antologia tekstw, (red.) W. Piwowarski, Nomos, Krakw 2003, s. 6988.
Zieliska [2008] K. Zieliska, Wstp: Sekularyzacja wedug Karela Dobbelaerea, [w:]
K. Dobbelaere, Sekularyzacja. Trzy poziomy analizy, prze. R. Babiska, Nomos, Krakw 2008, s. 923.
Zieliska [2009] K. Zieliska, Spory wok teorii sekularyzacji, Nomos, Krakw 2009.

26