Humaniora.

Czasopismo Internetowe
Nr 4(4)/2013, ss. 95108

mariusz mazurkiewicz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Filozofii
e-mail: mazurkiewiczmariusz@gmail.com

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie.

Z etyki Nowego Testamentu

Abstract. The author reconstructsthe path which man has to go in order to be redeemed,
following the New Testament. Throughout the ages, Holy Scripture was a subject of hermeneutic interpretations. Evil, sin, guilt, punishment, atonement, repentance and forgiveness
played a central role in their thoughts. One can say they are key categories and tools to
help us reveal original meaningfulness of Christianmessage.
Considering evil, its expressions, and materializations allows us to understand how fault,
guilt, and repentance may guide humanity towards moral transformation, perfection, and
goodness. Christianity is based on Gods mercy and moral enhancement of human condition.
Keywords: evil, sin, fault, punishment, atonement, forgiveness, mercy, New Testament,
hermeneutics, Paul Ricoeur

Wprowadzenie

ielokrotnie i na rne sposoby Bg przemawia do czowieka poprzez prorokw, a wreszcie w czasach, gdy dokonao si Jego Wcielenie, przemwi
do czowieka jzykiem ludzkiego dowiadczenia, poprzez obecno i dzieo Syna
Boego. Przesania kierowane do ludzi wymagay i wymagaj interpretacji z tej
przyczyny, e tylko sowo Boe posiada bezporedni desygnat w rzeczach i stanach
rzeczy jako sowo Stwrcy wszechrzeczy, ktry mwic o czym, jednoczenie
czyni owo co tym, czym jest1. Niepomiernie trudniejsza jest interpretacja tych
Zob. A. Mainardi, The Poets Mother Tongue. Translation as Ethic of Thought,
w:G.Chiurazzi, The Frontiers of the Other. Ethics and Politics of Translation, LIT, Mnster
2013, ss.182209.
1

96

mariusz mazurkiewicz

fragmentw Sowa, ktre zawieraj normy i dyrektywy adresowane do czowieka

przez Boga, majce regulowa jego zachowania i dziaania. Stary Testament przytacza metaforyczne i wieloznaczne wyraone w przypowieciach czy wjzyku
rwnie uniwersalnym, co abstrakcyjnym zasady i reguy, ktrych interpretacja
i aplikacja wymagaj namysu, a nawet przekadu sporzdzonego przez interpretatorw bardziej dowiadczonych, zwanych niegdy uczonymi w Pimie. Rozwj
sztuki interpretacji proroctw, wiadectw i zwaszcza zalece spisywanych lub
ilustrowanych parabolami w cigu pierwszych wiekw naszej ery w tekstach biblijnych da pocztek teologii jako nauce oraz wykadni przekazw boskich. Wtaki
te sposb narodzia si hermeneutyka, bdca rdowo sztuk rozumienia i wykadni znacze ukrytych pod warstw literalnych przekazw biblijnych. W Nowym
Testamencie wielokrotnie s przytaczane pene znacze przekazy i przypowieci
symboliczne, majce pomc czowiekowi poj rozmaite przesania Stwrcy.
Wszelako umys wraz z umiejtnociami interpretacyjnymi laika nie pozwalaj
na adekwatne i jednoznaczne zrozumienie wielu spord tych przesa. Umiejtnoci te wzrastaj wraz z wyksztaceniem biblistycznym i filozoficznym, tote
orientacja w przekazie biblijnym w cigu niemal dwch tysicleci przeksztacia
si wsprofesjonalizowane nauczanie Kocioa. Przesanki interpretacyjne pozwalajce podj hermeneutyczne rozwaania ksztatujce znaczenia wsposb zgodny
z kontekstem Pisma, jego tradycyjnym lub aktualizujcym odczytywaniem, s ju
zawarte wsamych przekazach biblijnych. Nie s dane w jeden okrelony sposb,
lecz wformie rozmaitych podpowiedzi, zalece lub narzdzi umoliwiajcych analiz i odsanianie znacze. Rodzajem takiej analizy staje si pniej hermeneutyka
teologiczna bd teoria egzegetyki biblijnej w jednym z uj zaproponowanych
przez Davida Roberta Palmera2.
Powstaje pytanie, w jaki sposb obok klasycznej filozofii Grekw, podejmujcej ju zagadnienie Boga w roli demiurga czy pierwszego poruszyciela, wyrosy
teologia, a pniej filozofia religii, i jaka jest rola tych dyscyplin w interpretacji
wskazanych zagadnie na poziomie Pisma wietego oraz komentarzy do niego. Jak
pokazuje Blaise Pascal w Mylach, filozofia rozwaa bosko zwykle pod ktem
innych aspektw, anieli czyni to teologia. Dla teologii chrzecijaskiej Bg jest
przede wszystkim stwrc wiata de novo i ex nihilo, nie za jedynie pierwszym
poruszycielem traktowanym jako przyczynowo absolutna (co z kolei rni si
od teologii judaistycznej, gdzie Majmonides po dyskusji z dzieami Platona, Arystotelesa, Eliezera itd. utrwali koncepcj Boga jako rda mdroci i woli zaistnienia wiata, rzeczy i stanw rzeczy3), a take bytem najdoskonalszym. Jest on
tu rwnie uosobieniem mioci i miosierdzia, Bogiem objawionym i podmiotem
odniesienia dla czowieka. Tych ostatnich cech nie sposb orzec o Bogu filozofii,
Zob. A. Bronk, Rozumienie, dzieje, jzyk, KUL, Lublin 1988, s. 27.
Zob. K. Seeskin, Maimonides on the Origin of the World, Cambridge University Press,
Cambridge 2006, s. 141.
2
3

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

97

choby wanie u Arystotelesa. Wszelako w ksidze Gamma swej Metafizyki Arystoteles przedstawi absolutystyczn koncepcj jednego, koniecznego Boga jako
istoty najdoskonalszej. Mona go uzna za odkrywc teologii monoteistycznej
tym bardziej, e w jego przekonaniu refleksja teologiczna to dowd osignicia
przez ludzki umys szczytowego puapu umiejtnoci poznawczych. To z kolei
oznacza, e docierajc do tego puapu, filozofia osigna wraz ze szczytem
rwnie pewn granic. Wraz z nastaniem chrzecijastwa i towarzyszcych mu
sposobw reflektowania teologia moga odczy si od filozofii i zaistnie jako
dyscyplina samodzielna i metodologicznie odrbna. Jak zaznacza Andrzej Wierciski, chrzecijastwo zaproponowao nowe, odmienne, bogatsze ujcia Boga od
uj metafizycznych4. A jeeli, jak pisa Pascal, istniej inne religie w analogii do
chrzecijastwa, to rwnie one maj prawo do swoich teologii. Rnice midzy
filozofi a teologi zajmoway zwaszcza w. Tomasza z Akwinu, ktry czerpa
obficie ze spucizny Arystotelesa. Z kolei rnice midzy Bogiem filozofw iBogiem teologw przekonujco opisa Pascal:
Bg chrzecijaski to nie jest wyacznie twrca prawd geometrycznych i adu ywiow;
to czastka pogan i epikurejczykw. Nie jest to tylko Bg ogarniajacy swa opatrznoscia
zycie i mienie czowieka, aby dac szczesliwy ciag lat tym, ktrzy go uwielbia; to czastka
ydw. Ale Bg Abrahama, Bg Izaaka, Bg Jakuba, Bg chrzescijan to Bg miosci
ipociechy; to Bg, ktry napenia dusze i serce tych, ktrych posiada; to Bg, ktry
daje im czuc wewnetrznie ich nedze i swoje nieskonczone miosierdzie; ktry zespala
sie z trescia ich duszy; ktry napenia ja pokora, weselem, ufnoscia, mioscia; ktry
czyni ich niezdolnymi do innego celu prcz niego samego5.

Co oczywicie nie oznacza, e religia chrzecijaska jest jedyna, i e istnieje

tylko jedna teologia. W tym samym dziele Pascal pisze: religia chrzecijaska
nie jest jedyna. Tak dalece nie jest to argumentem przeciw jej prawdziwosci, iz
odwrotnie, to wasnie wskazuje, ze jest prawdziwa6.

1. Ku interpretacjom nowotestamentowym
Przypowieci z Nowego Testamentu mog pomc wspczesnemu suchaczowi
lub czytelnikowi w zrozumieniu znaczenia przekazw kierowanych przez Boga
do czowieka. Znaczenia te czowiek, jako istota mylca i rozumiejca, powinien
odkrywa samodzielnie, co jest zadaniem nadzwyczaj trudnym, zwaszcza bez
specjalistycznego przygotowania. w. Augustyn z Hippony by pierwszym, ktrego
doktryn uznawano za oficjaln nauk Kocioa a do Soboru Trydenckiego. Take
4
A. Wierciski, Hermeneutics between Philosophy and Theology. The Imperative to Think
the Incommensurable, LIT, Mnster 2010, s. 11.
5
B. Pascal, Myli, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2012, s. 102.
6
Ibidem.

98

mariusz mazurkiewicz

w postaci nauki Kocioa ludzka interpretacja zblia si jedynie do doskonaoci,

lecz nigdy jej nie osiga, poniewa jej rdem i uosobieniem moe by jedynie
Bg. Wedle Augustyna najwysze dostpne czowiekowi poznanie izwizana
znim satysfakcja to visio beata7. Augustyn zakada przy tym, e przez iluminacj dochodzimy do intelektualnego ogldu samego Boga. W artykule skupi si
jednak na interpretacji i rozumieniu adresowanych przeze do czowieka praw
iprzykaza, poprzez ktre przejawia si boska obecno w sferze moralnoci. Ich
przestrzeganie przez czowieka jest wymownym wiadectwem przymierza Boga
z ludmi, o ktrym mowa jest ju w Starym Testamencie.
Oprcz scholastycznej i teologicznej wykadni przekazw biblijnych jako
systemu wiedzy zbliajcej czowieka do poznania jego powinnoci, prawide
dziaania i zasad, ktrych przestrzeganie pozwala mu wywizywa si z tamtego
przymierza, wan dyscyplin poznawcz i zarazem regulatywn pozostaje teodycea jako schemat umoliwiajcy badanie genezy za, jego transformacji i losw
odwiecznej walki dobra ze zem na poziomie metafizycznym, ktra to walka jest
czsto ilustrowana przez cig wydarze historycznych, dziaa i zaniecha dokonywanych przez ludzko. Dobro i zo s kryteriami aksjologicznymi, pozwalajcymi
dokonywa wyborw i ocen w porzdku moralnym, czyli okrela, jakie dziaania
i z jakich wzgldw (tu: zarwno boskich, jak i ludzkich) godne s promowania,
ajakich naley zaniecha, ktre pitnowa i eliminowa, za ktre kara albowiem
wedle tradycji starotestamentowej, dajcej o sobie zna w teoriach prawa karnego
(w przeciwiestwie do moralnego), zachodzi moralny obowizek ukarania sprawcy
krzywd i szkd, tj. winowajcy, podczas gdy tradycja nowotestamentowa proponuje
sakrament pokuty i ask odkupienia.
W artykule interesowa mnie bdzie literalny przekaz biblijny na temat za jako
bezporedniego nastpstwa grzechu, czyli zamania adu regulacyjnego objawionego
czowiekowi przez Boga i jego sensownoci w akcie zbawienia. Jezus zaprasza
czowieka do modlitwy prewencyjnej, majcej ustrzec go przed inicjowaniem
procesu zawinienia przez zamanie praw, ktra zawiera nastpujce sowa: i nie
dopu, abymy ulegli pokusie, ale nas zachowaj od zego (Mt 6,13)8. Jednak caa
sia sprawcza mogca rzeczywicie uchroni czowieka przed zem ale rwnie
doprowadzi go ku niemu tkwi w jego wasnych moliwociach, umiejtnociach
i wewntrznej sile moralnej przypominajcej klasyczno-greck dzielno, arete lub
virtu. Etyka ufundowana na zasadach i regulacjach objawionych zakada, e minimalizacja za i maksymalizacja dobra przez czowieka nie s celem samym wsobie, lecz
maj si dokona ze wzgldu na wyszy, eschatologiczny cel, jakim jest zbawienie
i nastanie Krlestwa Boego. Poniewa natura tego Krlestwa radykalnie odbiega
od codziennego, profanicznego porzdku ziemskiego, w oczach wyznawcw reli wity Augustyn, Wyznania, PAX, Warszawa 1982, ksiga dziesita, s. 179.
Cyt. z Biblii za: Biblia to jest Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Towarzystwo
Biblijne w Polsce, Pallotinum, Warszawa 1998.
7

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

99

gii chrzecijaskiej zo i dobro stanowi nie lada wyzwanie poznawcze i moralne:

naoona na nich powinno nieustannego denia do najwyszego moliwego
dobra i unikania za wymaga od nich ogromnej konsekwencji, determinacji i siy
(zwanej zarwno przez Arystotelesa, jak i przez filozofw chrzecijaskich cnot).
Nie mniejszym wyzwaniem jest take sprzeczno, jak dostrzegaj w boskim
dziaaniu: sprzeczno wypywajc z niewiadomoci tego, i determinujcy
wpyw woli Stwrcy [A Bg widzia, e wszystko, co uczyni, byo bardzo dobre (Rdz1,31)] znajduje przeciwwag w ludzkiej woli i wolnoci, ktrej Stwrca
powierzy dalsze losy stworzenia, oddajc ziemi we wadanie ludzi (czycie
j sobie poddan). Wielu ludzi, powodowanych przekonaniem onieomylnoci
inieskoczonej dobroci Boga, zadaje sobie po dzi dzie pytanie: Jakim prawem
istnieje zo? I wielu nadal nie dostrzega logiki przejrzycie wyoonej przez Paula
Ricoeura, e efektem radykalnie rozumianej wolnoci moe by w rwnej mierze
dobro i zo oraz e ludzki rozwj moralny polegaby na tym, i czowiek staje si
coraz bardziej zdolny wybiera w sobie raczej dobro anieli zo, czyli kierowa
si wewntrznym poczuciem bd nakazem dobra, susznoci, sprawiedliwoci:
[...] zo oznacza zo dlatego, e jest dzieem wolnoci; to ja jestem twrc za. [...]
Powiadam, e to ja jestem tym, ktry je uczyni. Ego sum qui feci. Zo nie ma adnego
wasnego bytu. Istnieje tylko to: ja-wyrzdzam-zo. Wzicie za na siebie [nie jest
zwykym stwierdzeniem M.M.]. Jest takim aktem jzykowym, ktry rozumie naley jako akt performatywny w tej mierze, w jakiej jzyk peni funkcj sprawcz: gdy
przypisuje mi pewien czyn [...]. Przekonanie, e dokonao si pewnego czynu, take
jest aktem performatywnym; przyznaj si w nim do tego, e jestem tym, ktry mg
uczyni inaczej9.

W poniszych rozwaaniach postaram si pokaza, w czym dokadnie zakorzenione jest przekonanie o zewntrznoci za wobec czowieka, jego woli, wolnoci
isprawstwa. U podstaw tego przekonania tkwi historycznie umocowana koncepcja
za jako krlestwa mroku i krlestwa szatana, ktry wedug znanego mitu opisanego m.in. przez Ricoeura jest zbuntowanym anioem. Jednak figura ta opisuje
jedynie dwoisto ludzkiej woli w zetkniciu z wielorakimi i sprzecznymi treciami,
czyli motywami i przesankami dziaania, jakie czowiek wiadomie preferuje lub
odrzuca, dokonujc wyborw moralnych.

2. O biblijnej genezie za
Uchwycenie genezy za jest trudne, poniewa dowiadczamy go porednio poprzez
grzech, generujc jego zaistnienie samodzielnie; tak wic okrelenie biblijna
P. Ricoeur, Schuld und Ethik. Ethische und religise Dimensionen des Bsen, w: K.-O.
Apel, D. Boehler, A. Berlich, G. Plumpe (red.), Praktische Philosophie/Ethik, Fischer Verlag,
Frankfurt/Main 1980, s. 328.
9

100

mariusz mazurkiewicz

geneza za nie jest adekwatne. Jednake na podstawie Pisma mona przeledzi

jego genealogi. Odnonie do nieuchwytnej, lecz dojmujcej natury za, celnie
oddaje j Ricoeur:
To, co nie poddaje si refleksji, jest ide czego nieomal materialnego, co kala jak brud,
co ma niewidzialne szkodliwe wasnoci, a co jednoczenie dziaa na ksztat jakiej siy
w polu naszej psychicznej i cielesnej zarazem egzystencji. Nie potrafimy zrozumie,
czym mogaby by substancjalna sia za10.

W porzdku logicznym zo i dobro to konkurencyjne wartoci moralne (analogicznie do prawdy i faszu jako wartoci poznawczych, pikna i brzydoty jako
wartoci estetycznych). Zo jest przeciwstawne dobru, jest jego zaprzeczeniem,
nie tylko brakiem. Podczas gdy dobro w Biblii rozumiane jest jako na wskro
pozytywna warto/idea, zo pozostaje antywartoci, negacj i zaprzeczeniem
dobra, odstpstwem i wystpkiem wobec niego (ac. perversio). Jednoczenie zo
w wiadomoci ludzkiej moe mie genez zewntrzn wobec wiata tu i teraz
w jego immanencji. Metafizyczn wykadni za poda m.in. Leibniz11. Z kolei
w. Tomasz z Akwinu zainicjowa nader wan debat nad tym, w jaki sposb
imoc jakiej zdolnoci (wadzy poznawczej) czowiek potrafi rozrnia midzy
dobrem i zem, czyli dokonywa trafnego osdu moralnego. Ot potrafi to dziki
sumieniu, zwanemu synderesis, czyli tej czci rozumu, ktr czowiek zawdzicza
bezporednio Bogu i ktr dzieli z Bogiem jako prawodawc moralnym.
Wrmy do przekazw biblijnych: Bg, ktry objawi si ludziom jako zbawiciel, zapowiedzia swoje przysze zwycistwo nad zem: Teraz odbywa si
sd nad tym wiatem; teraz wadca tego wiata bdzie wyrzucony (J 12,31). Jest
to zapowied pokonania szatana, ktry zawadn wiatem. Szatan za to upady
anio, ktry zbuntowa si przeciwko Bogu. Ju wiele nie bd mwi z wami,
nadchodzi bowiem wadca wiata, ale nie ma on nic do mnie (J 14,30 ). Jezus stara
si przekona uczniw, e zo nie ma adnej mocy nad Synem Boym i zostanie
przez niego pokonane: Nie oddawajcie zem za zo ani obelg za obelg, lecz
przeciwnie, bogosawcie, gdy na to powoani zostalicie, abycie odziedziczyli
bogosawiestwo (1 P 3,9). Powoanie ku dobru jest misj czowieka, ktry nosi
w sobie take stygmat grzechu pierworodnego. Za nie naley zwalcza zem,
ktre rodzi wiksze zo, lecz dobrem: Nie daj si zwyciy zu, ale zo dobrem
zwyciaj (Rz 12,21). Tymi sowami w. Pawe, inspirowany naukami Jezusa,
zwraca si do Rzymian. Owa myl miaa zrywa z dotychczasow nauk czerpan
ze Starego Testamentu, w ktrym sprawiedliwo polegaa na odpacie zem za
zo (oko za oko, zb za zb: zasada ta wystpowaa w staroytnoci w wielu
kulturach, gwnie prawniczych, jako zasada talionu, ius talionis) i zastpienie
jej przesaniem miosierdzia, wybaczenia, wielkodusznoci i mioci bliniego,
P. Ricoeur, Symbolika za, Wyd. De Agostini Polska, Warszawa 2002, s. 34.
Zob. F. Copleston, Historia filozofii, t. IV, PAX, Warszawa 1995, ss. 324325.

10
11

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

101

uniewaniajcej wszelkie ziemskie podziay, zasady i prawa. Tak wanie rewolucyjn zmian przynosi Nowy Testament12.
W Nowym Testamencie rdem podatnoci na zo maj by ludzka bezwolno,
sabo woli i tryumf innych pobudek prowadzcych do za (lub te wygrywajcych w konkurencji z innymi, bardziej chwalebnymi moralnie pobudkami):
Jestem bowiem wiadom, e we mnie, to jest w moim ciele, nie mieszka dobro;
bo atwo przychodzi mi chcie tego, co dobre, ale wykona nie (Rz 7,18). Take
i tutaj zo bd negatywna pobudka dziaania lokowana jest jak gdyby poza ludzk
wadz, w pokusach i podszeptach zewntrznych. Jeli jednak uzna si te pokusy
i podszepty za treci sprzeczne z dobr wol jako bytem integralnym (wedle
Kanta nie ma w wiecie adnej innej rzeczy, dobrej w caej rozcigoci, oprcz
dobrej woli), mona sobie wyobrazi takie pojcie woli i wolnoci, w ktrym jest
te miejsce na akty i decyzje moralnie negatywne (zgodnie z interpretacj wolnoci
proponowan przez Ricoeura). Co ciekawe, w przytoczonym fragmencie Nowego
Testamentu w negatywnym wietle postawione zostaj uczucia i emocje lokowane
tradycyjnie w sercu: ze (zego, nieprawego) serca bowiem pochodz ze myli,
zabjstwa, cudzostwa, rozpusta, kradziee, faszywe wiadectwa, blunierstwa
(Mt 15,19). Oznaczaoby to implicite wskazanie na wyszo wiadomego, by nie
powiedzie rozumowego kierowania wasnymi wyborami i dziaaniami moralnymi.
Jednak dalszy fragment wyjania, e nadmiar negatywnych odruchw serca powstaje wwczas, gdy nie maj one przeciwwagi w odruchach pozytywnych, a nie
w rozumowym poznaniu i racjonalnoci dziaa. Wzmiankowani sprawcy zych
uczynkw stali si takimi sprawcami: dlatego, e poznawszy Boga, nie uwielbili go jako Boga i nie zoyli mu dzikczynienia, lecz znikczemnieli w mylach
swoich, a ich nierozumne serce pogryo si w ciemnoci. Mienili si mdrymi,
a stali si gupi (Rz 1,2125).
Wedug Listu do Rzymian zo rodzi si w sercach ludzi bezbonych i pogan, ale
take w sercach zatwardziaych, targanych negatywnymi emocjami i pobudkami.
Emocje i uczucia to wielka sia sprawcza. Z tego wanie powodu zo nie moe
by dostatecznie zdefiniowane jako zwyczajny brak dobra, lecz jako wewntrzna
idlatego zniewalajca czowieka sia destrukcyjna. My wiemy, e z Boga jestemy,
a cay wiat tkwi w zem (1 J 5,19), lecz oprcz tej wiedzy niezbdna jest take
sia ludzkiego serca wyraajca si w mioci, wielkodusznoci, przebaczeniu.
Poprzez t si, jako umiowane dla czowieka rdo wszelkiej dobroci, jako
prawodawca i sdzia najwyszy, Bg jawi si nie jako twrca za, lecz jako rdo
mioci idrogowskaz, z pomoc ktrego czowiek staje si zdolny przeciwstawi
si zu. Walka midzy Bogiem (wraz z tymi, ktrzy za Nim podaj) a zem
bdzie si toczy przez cae dzieje ludzkoci. Jako doskonay miernik i kryterium
12
Zob. G. Radbruch, Zarys filozofii prawa, Ksigarnia Powszechna, Warszawa Krakw
1938.

102

mariusz mazurkiewicz

dobra i za Bg powiada o sobie za porednictwem prorokw: wiat nie moe

was nienawidzi, lecz mnie nienawidzi, poniewa Ja wiadcz o nim, e czyny
jego s ze (J 7,7). Bg przemawia tu jako sdzia moralny, jako zewntrzna wobec
ludzkoci instancja (ludzkoci niewiadomej czsto rnicy midzy zem i dobrem,
poddanej wewntrznym sabociom woli). Obiektem niechci czowieka jest ten,
ktry nie tylko przypomina i wypomina mu jego przewiny, lecz rwnie daje prawa bd przykazania, egzekwuje je i karze lub nagradza za ich nieprzestrzeganie
bd przestrzeganie.

3. Wina jako samo-refleksyjny zwrot

w relacji czowieka do wasnego przewinienia i grzechu
Grzech rozumiany w kategoriach uczynku, tj. dokonania, jest czym widocznym
irealnym dla ludzi, zatem oddziauje na nich rwnie poznawczo. Natomiast dopiero uwiadamiajc sobie, jakie zo tkwi w grzechu, czowiek uczy si odrnia
dobro od za. W tym momencie, poprzez uwiadomienie negatywnej wartoci czynu, rodzi si w czowieku poczucie winy. Mona powiedzie bardzo oglnikowo,
e o ile grzech oddaje ontologiczny moment zawinienia [za], o tyle wina oznacza
jego subiektywny moment13. Wina jest jednostkowym przeyciem czowieka,
ktry poddaje siebie ocenie wskutek zawinienia. O ile zawiniony czyn wskazuje
czowiekowi rzeczywist sytuacj wobec Boga, pomijajc to, czy dana osoba jest
tego wiadoma, czy nie, o tyle wanie wina jest momentem uwiadomienia sobie
rzeczywistej sytuacji, w ktrej si znajduje jednostka14.
Czowiek jest w stanie pragn dobra, ale czsto nie potrafi urzeczywistni
dobra, ktrego pragnie, lecz wanie zo, ktrego nie pragnie wcale: Nie czyni
bowiem dobra, ktrego chc, ale czyni to zo, ktrego nie chc (Rz 7,19). Zdarza
si, e ludzie wbrew swej woli i wiedzy ulegaj zu, a za walk z nim pac wysok
cen. w. Augustyn wyprowadziby std wniosek, e wszystko co czowiek robi
dobrego, wypywa wycznie z aski Boga, aczkolwiek czowiek obdarzony siln
nie tylko woln wol potrafi znale do siy, by przeciwstawi si zu choby
intencjami, zamiarami. Wiemy bowiem, e zakon jest duchowy, ja za jestem
cielesny, zaprzedany grzechowi. Albowiem nie rozpoznaj si w tym, co czyni;
gdy nie to czyni, co chc, ale czego nienawidz, to czyni. A jeli to czyni,
czego nie chc, zgadzam si z tym, e zakon jest dobry. Ale wtedy czyni to ju
nie ja, lecz grzech, ktry mieszka we mnie (Rz 7,1417). Aby jednak nie poprzesta na deklaracji wolicjonalnej czy werbalnej, czowiek powinien realizowa zo
wdziaaniu, w czynach i ich nastpstwach (konsekwencjach): zatem dobra wola
to za mao, by skutecznie walczy ze zem i by sprawc dobra. Natura czowieka
P. Ricoeur, Symbolika za, s. 123.
Ibidem.

13
14

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

103

jest nie tylko duchowa, lecz take cielesna i psychiczna: sacrum ludzkiego ducha
moe wpywa na profanum ludzkiego ciaa. Wwczas sprawstwo dobrej woli staje
si realizacj dobra w wiecie ludzkiego dowiadczenia, nie za tylko w wiecie
niespenionych deklaracji i ideaw.
W przypowieciach biblijnych uczniowie stopniowo przechodz przez analiz grzechu podczas nauk udzielanych przez Jezusa. Poznaj te miosierdzie na
przykadzie przypowieci o synu marnotrawnym, a raczej miosiernym Ojcu, ktry
odpuszcza moc swej mioci grzech nieposuszestwa synowi (k 15,1132).
Przypowie ta lepiej ni jakikolwiek inny fragment Nowego Testamentu obrazuje,
w jakim sensie grzech jest obraz Boga. Niedorzecznoci byoby myle o przebaczeniu Boym, jeli grzesznik by si nie nawrci. Z kolei przy namaszczaniu przez
grzesznic (k 7,3650) Jezus tumaczy faryzeuszowi, e odpuszczone s grzechy
tych, co miuj Boga. Dlatego powiadam ci: Odpuszczono jej liczne grzechy, bo
bardzo miowaa. Komu za mao si odpuszcza, mao miuje (k 7,47). Chrystus
podczas publicznych nauk swymi czynami okazywa ludziom, jak wyrywa si spod
wadzy grzechu, objawiajcego si w chorobach i optaniu: A gdy nasta wieczr,
przywiedli do niego wielu optanych, a On wypdza duchy sowem iuzdrawia
wszystkich, ktrzy si le mieli, aby si spenio, co przepowiedziano przez Izajasza
proroka, mwicego: On niemoce nasze wzi na siebie i choroby nasze ponis
(Mt 8,1617). Uzdrawiajc, Jezus wybawia od za fizycznego wjego naturalnej,
przypadociowej i niezawinionej przez czowieka, lecz dolegliwej, pitnujcej go
w jaki dojmujcy sposb formie poprzez sowo, czyli mdro i miosierdzie,
atake ask zdoln oczyci tego, kto zaufa Stwrcy i prawodawcy.
Grzech przyrwnuje si niekiedy do dugu czowieka wzgldem Boga: Albowiem Syn Czowieczy nie przyszed, aby mu suono, lecz aby suy i odda
swe ycie na okup za wielu (Mk 10,45). W postaci ofiary z wasnego ycia Jezus
spaca grzech pierwszych ludzi duny zapis starodawnej winy jako swoisty
okup za ludzkie grzechy [bo to jest moja Krew Przymierza, ktra si za wielu
wylewa na odpuszczenie grzechw (Mt 26,28)], a jego mier jest zadouczynieniem za grzechy i miosierdziem, ktre przypiecztowuje nowe przymierze.
Wszystkie grzechy ludzkoci s definiowane jako grzech wiata. wity Jan zna
sowa Jezusa: Ktrymkolwiek grzechy odpucicie, s im odpuszczone, a ktrym
zatrzymacie, s zatrzymane (J 20,23). W tych sowach Jezus tumaczy uczniom,
e jeli przebacz co ludziom, to Bg przebaczy im (znw jedno, acuch
dobroci). Pisz wam, dzieci, gdy odpuszczone s wam grzechy dla imienia jego
(1 J 2,12). Winy, ktre nie uzyskaj przebaczenia u uczniw, nie zostan i przez
niego odpuszczone: w ten sposb proklamowana zostaje rola kapana i spowiednika.
mier czowieka take jest zapat za grzech. W celu otrzymania Boej aski,
czyli ycia wiecznego, naley postpowa w sposb prawy i nieskazitelny: Albowiem zapat za grzech jest mier, lecz darem aski Boej jest ywot wieczny
wChrystusie Jezusie, Panu naszym (Rz 6,23). Widac tu swoist analogi pomi-

104

mariusz mazurkiewicz

dzy Adamem a Jezusem grzech pierworodny, ktry towarzyszy czowiekowi od

pocztku, zostaje pokonany przez Jezusa, zwanego drugim Adamem. Jest to pokazanie mocy Boga i jego mioci do ludzi: Albowiem jeli przez upadek jednego
czowieka mier zapanowaa przez jednego, o ile bardziej ci, ktrzy otrzymuj
obfito aski i daru usprawiedliwienia, krlowa bd w yciu przez jednego,
Jezusa Chrystusa (Rz 5,17). Jednake Bg w swej mdroci nie tylko pokonuje
grzech, lecz te, posugujc si nim, osiga zwycistwo. Bezporednim skutkiem
grzechu s rnego rodzaju kary, ktre s odczuwane przez czowieka pod postaci
blu i cierpienia. W tym momencie czowiek podejmuje kroki w celu zniwelowania
cierpienia, czyli de facto zwalcza grzech. Czowiek jest wic uzaleniony poprzez
zakres tworzenia i doznawania, lecz jest wolny poprzez to, e moe przybra odpowiedni postaw wobec zdarze i okolicznoci, jakie na niego spadaj15. Grzech,
ktry by przeszkod na drodze do zbawienia i osignicia Krlestwa Boego,
speni te rol w zbawieniu czowieka: Skoro bowiem wiat przez mdro nie
pozna Boga w mdroci Boej, spodobao si Bogu przez gupstwo goszenia
sowa zbawi wierzcych (1 Kor 1,21). Bg w swych planach zbawienia rodzaju
ludzkiego najpierw wystawi ludzi na pokus (prb) grzechu, by pniej zbawi
ich od negatywnej mocy, a take na swoim przykadzie pokaza zwycistwo dobra
nad zem. Albowiem Bg podda wszystkich w niewol nieposuszestwa, aby
si nad wszystkimi zmiowa (Rz 11,32).
W swej mdroci Bg wykorzysta nawet grzech jako narzdzie zbawienia
czowieka. Najlepiej obrazuje to wola realizacji pokonania grzechu w mce Syna
Boego (wedug Kanta nie ma w wiecie adnej innej rzeczy dobrej w caej
rozcigoci oprcz dobrej woli16). Wyeksponowana jest tu boska wszechmoc:
On, ktry nawet wasnego Syna nie oszczdzi, ale go za nas wszystkich wyda,
jakeby nie mia z nim darowa nam wszystkiego? (Rz 8,32). Bg Ojciec wyda
Syna, aby ten mg znale si w sytuacji umoliwiajcej mu okazanie mioci
wasnym przeladowcom, by zatryumfowa nad zem i jego sprawstwem. Sam
wzi na siebie zo fizyczne, ludzkie, czyli cierpienie i mier: On tego, ktry nie
zna grzechu, za nas grzechem uczyni, abymy w nim stali si sprawiedliwoci
Bo (2 Kor 5,21). Dziki odkupieniu grzechw ludzkoci Bg mg wspdziaa
z ludmi, gdy ijego syn przyj ludzk natur: A wiemy, e Bg wspdziaa we
wszystkim ku dobremu z tymi, ktrzy Boga miuj, to jest z tymi, ktrzy wedug
postanowienia jego s powoani (Rz 8,28). Interpretujc nauk biblijn omawian
w filozofii w. Augustyna, mona doj do wniosku, e ludzie, ktrzy postpuj
wedug prawa Boego i miuj Boga, mog dostpi aski. Takie rozumowanie
wynika z dogmatu o wszechmocy Boej, przez ktry mona rozumie, e aden
byt nie moe czyni nic dobrego sam z siebie, a tylko z Boej aski.
Zob. K. Hubaczek, Bg a zo. Problematyka teodycealna w filozofii analitycznej, Wyd.
Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2010, s. 253.
16
I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralnoci, Antyk Marek Derewiecki, Kty 2009, s. 88.
15

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

105

Grzech mona wreszcie utosami z win wobec Boga i jego praw. Poprzez
uczynki grzeszne czowiek zawini wobec Boga-prawodawcy i odpowiada za
to przewinienie przed Bogiem jako Sdzi. Wina za poddana jest karze, ktra
suy odkupieniu i naprawie moralnej grzesznika. W jaki sposb uzasadni to, e
miosierny Bg karze za grzechy? Kara ma przybliy czowieka do zbawienia,
Jej wymiar bywa za dwojaki i zaley od nastawienia grzesznika. Bg wystpuje w roli najwyszego sdziego, przewaa w Nim atrybut sprawiedliwoci nad
miosierdziem, poniewa tylko ludzie, ktrzy si nawrc i bd kroczy drog
sprawiedliwoci, dostpi zbawienia, czyli miosierdzia Boego.

4. Pokuta, przebaczenie, miosierdzie, aska

W objawieniu biblijnym nawrcenie i pokuta zajmuj istotne miejsce. By rozpocz
proces nawracania, czowiek musi zosta ochrzczony. Znakiem nawrcenia jest
chrzest za pomoc wody, dokonany na Jezusie przez Jana Chrzciciela, co ma przygotowa pokutujcych na nadejcie Mesjasza, ktry ich ochrzci Duchem witym:
Ja was chrzcz wod, ku upamitaniu, ale Ten, ktry po mnie idzie, jest mocniejszy
ni ja; jemu nie jestem godzien i sandaw nosi; On was chrzci bdzie Duchem
witym i ogniem (Mt 3,11). Podczas odbywania pokuty Jezus przestrzega, e nie
chodzi o sam pokut i oddziaywanie tego czynu na innych [A gdy pocicie, nie
bdcie smtni jak obudnicy; szpec bowiem twarze swoje, aby ludziom pokaza,
e poszcz. Zaprawd powiadam wam: Odbieraj zapat swoj (Mt 6,16)], lecz
owewntrzn przemian czowieka, poprzedzon refleksj nad sob i powrotem do
stanu niewinnoci i czystoci. Naley jednak zachowa pami o swoim grzesznym
yciu i je potpia. I rzek: Zaprawd powiadam wam, jeli si nie nawrcicie i nie
staniecie jak dzieci, nie wejdziecie do Krlestwa Niebios (Mt 18,3). Nawrcenie
i pokuta s ask. Zakada si tu zatem, e bd one poprzedzone inicjatyw Bo:
Kt z was, gdy ma sto owiec, a zgubi jedn z nich, nie pozostawia dziewidziesiciu dziewiciu na pustkowi i nie idzie za zagubion, a j odnajdzie? (k 15,4).
Po zmartwychwstaniu Jezus instruuje uczniw, by podczas swoich misji nawoywali
ludzi do pokuty w celu odpuszczenia grzechw: I e, poczwszy od Jerozolimy,
w imi jego ma by goszone wszystkim narodom upamitanie dla odpuszczenia
grzechw (k 24,47). Bg wswej askawoci daje przykady cierpliwoci tylko
po to, by ludzie mogli podda si pokucie: A moe gardzisz bogactwem dobroci,
cierpliwoci i wielkodusznoci Jego, nie chcc wiedzie, e dobro Boa chce ci
przywie do nawrcenia? (Rz 2,4). Tymczasem poprzez grzech mog na powrt
podda si niewoli. W takim przypadku pokuta jest znw potrzebna, jeeli chce
si by dzieckiem Boym i uczestniczy w asce zbawienia.
Pouczenia nie mwi wyranie o nieuchronnoci i bezwyjtkowym charakterze odbywania pokuty, jednak wskazuj, e cnota pokuty powinna by w yciu
chrzecijanina bardzo istotnym elementem nawrcenia. Tylko bowiem dobrowolnie

106

mariusz mazurkiewicz

przyjta i dokonana pokuta przygotowuje czowieka, ktry zbdzi, do konfrontacji z sdem Boym: Nie zwaajc na czasy niewiadomoci, wzywa Bg teraz
wszdzie i wszystkich ludzi do nawrcenia, dlatego e wyznaczy dzie, w ktrym
sprawiedliwie bdzie sdzi wiat przez Czowieka, ktrego na to przeznaczy,
po uwierzytelnieniu Go wobec wszystkich przez wskrzeszenie Go z martwych
(Dz17,3031). Ludzie zatwardziali w grzechu uporczywie nie chc dopuci do
siebie myli o Sdzie Ostatecznym i wykonaniu przed jego przyjciem pokuty
i swoistej refleksji nad swoim postpowaniem, a co za tym idzie i jego zmian:
Pozostali ludzie, ktrzy nie zginli od tych plag, nie odwrcili si od uczynkw
rk swoich, nie przestajc oddawa czci demonom oraz bawanom zotym i srebrnym, ispiowym, i kamiennym, i drewnianym, ktre nie mog ani widzie, ani
sysze, ani chodzi (Ap 9,20). Kara, ktr zsya Bg w celu dokonania przez
czowieka pokuty i nawrcenia, powoduje w sercach zatrutych grzechem zatwardziae iuparte trwanie w nim, a grzesznik poprzez bl powodowany kar zaczyna
jeszcze w wikszym stopniu odsuwa si od Boga. Nie chce podda si pokucie:
I byli ludzie popaleni wielkim arem, i blunili imieniu Boga, ktry ma moc nad
tymi plagami, a nie upamitali si, by mu oddawa chwa (Ap 16,9).
Grzesznik jest dunikiem (dugu zacignitego w momencie popeniania grzechu), ktremu Bg moc swojego daru przebaczenia daruje te dugi, jeeli grzesznik szczerze odpokutuje winy. Chrystus mwi, e darowanie win jest darmowe,
asam grzesznik, jako e jest niewypacalny w stosunku do Boga, jest mu bardziej
wdziczny i wychwala go bardziej ni ten, ktremu Bg nie musia darowa zbyt
wielkiej winy. Nawrcenie grzesznika jest wane i bardzo wartociowe dla Boga,
ktry w swej wielkiej mioci okazuje przebaczenie i darowanie dugw: A gdy
oni nie mieli z czego odda, obydwom darowa. Ktry wic z nich bdzie go
bardziej miowa? A Szymon odpowiadajc, rzek: Sdz, e ten, ktremu wicej
darowa. A On mu rzek: Susznie osdzie (k 7,4243). Jezus Chrystus jako
wspistotny Bogu wzywa grzesznikw do nawrcenia i uwierzenia w jego nauki,
dziki czemu otrzymaj przebaczenie: I mwic: Wypeni si czas i przybliyo
si Krlestwo Boe, upamitajcie si i wierzcie ewangelii (Mk 1,15). W naukach Jezusa przebaczenie otrzymuj wszyscy ci, ktrzy szczerze miuj i auj
za grzechy: Dlatego powiadam ci: Odpuszczono jej liczne grzechy, bo bardzo
miowaa. Komu za mao si odpuszcza, mao miuje (k 7,47). Tylko on moe
udzieli przebaczenia grzechw, a swoimi czynami pokazuje, e jest w posiadaniu
rzeczywistej wadzy dostpnej tylko Bogu: A Jezus ujrzawszy wiar ich, rzek
paralitykowi: Synu, odpuszczone s grzechy twoje (Mk 2,5). Ukoronowaniem
nauki Jezusa jest przebaczenie grzechw wyjednane przez niego u Boga Ojca.
Modli si za swoich oskarycieli, by Ojciec im przebaczy, poniewa nie zdaj
sprawy ze swych czynw: A Jezus rzek: Ojcze, odpu im, bo nie wiedz, co
czyni. A przy dzieleniu si jego szatami rzucali losy (k 23,34). Oddaje swoje
ycie w celu uzyskania przebaczenia dla wiata u Boga: Albowiem to jest krew

Sens za a kara, pokuta i przebaczenie...

107

moja nowego przymierza, ktra si za wielu wylewa na odpuszczenie grzechw

(Mt 26,28). Dziki temu aktowi mioci zostajemy obmyci przez krew Jezusa itym
samym oczyszczeni z naszych win, uzyskujc przebaczenie i ask Boga: I od Jezusa Chrystusa, ktry jest wiadkiem wiernym, pierworodnym z umarych i wadc
nad krlami ziemskimi. Jemu, ktry miuje nas i ktry wyzwoli nas z grzechw
naszych przez krew swoj (Ap1,5). Bardzo istotn rol w akcie przebaczenia
odgrywa modlitwa. Wyznanie grzechw i prawdziwa ch poprawy jest rodkiem
osignicia uleczenia duszy i przebaczenia grzechw: a modlitwa pynca z wiary
uzdrowi chorego i Pan go podwignie; jeeli za dopuci si grzechw, bd mu
odpuszczone (Jk 5,15).
Jezus owiadcza, e przebaczenia nie moe otrzyma ten, ktry sam nie przebacza swoim braciom. By prosi o przebaczenie Boga, naley przedtem przebaczy
ludziom, ktrzy prosz o przebaczenie. Przypowie o niemiosiernym duniku
jest doskonaym przykadem takiej zalenoci: Dlatego Krlestwo Niebios podobne jest do pewnego krla, ktry chcia zrobi obrachunek ze sugami swymi
(Mt18,23). Chrystus t zaleno bardzo podkrela: Bo jeli odpucicie ludziom
ich przewinienia, odpuci i wam Ojciec wasz niebieski. A jeli nie odpucicie
ludziom, Ojciec wasz nie odpuci wam przewinie waszych (Mt 6,1314), ina
kadym kroku nam to przypomina, szczeglnie w Modlitwie Paskiej, ktrej sowami chrzecijanin modli si codziennie do Boga: I odpu nam grzechy nasze,
albowiem i my odpuszczamy kademu winowajcy swemu, i nie wd nas na pokuszenie, ale nas zbaw od zego (k 11,4). Przebaczenie jest nie tylko przepustk do
zbawienia i ycia wiecznego, ale jest te ich najistotniejszym elementem. Chrzecijanin powinien przebacza swym blinim, tak jak i Bg przebacza mu jego ze
czyny: A gdy osun si na kolana, zawoa gono: Panie, nie poczytaj im tego
grzechu! Po tych sowach skona (Dz 7,60). W ten sposb w. Szczepan wpeni
zrealizowa nauk Jezusa. Chrystus jako zbawiciel daje nam przykad, w jaki sposb mamy postpowa, by otrzyma przebaczenie i dy do doskonaoci, czyli
pojednania z Bogiem: Jako wic wybracy Boy wici i umiowani obleczcie
si w serdeczne miosierdzie, dobro, pokor, cicho, cierpliwo,znoszc jedni
drugich i wybaczajc sobie nawzajem, jeliby mia kto zarzut przeciw drugiemu:
jak Pan wybaczy wam, tak i wy!Na to za wszystko [przyobleczcie] mio, ktra jest wizi doskonaoci (Kol 3,1214). Przebaczenie w naukach Chrystusa
oddziauje w obie strony. Bg, ktry w swej mioci, mdroci i wielkodusznoci
przebacza ludziom, jednoczenie wymaga, by postpowali oni w taki sam sposb
i przebaczali swoim blinim: Bdcie dla siebie nawzajem dobrzy i miosierni!
Przebaczajcie sobie, tak jak i Bg nam przebaczy w Chrystusie (Ef 4,32).
Zachodzi jednak zasadnicza rnica midzy bezwarunkowo udzielanym przebaczaniem i pojednaniem wedle Nowego Testamentu a przebaczaniem na pewnych
warunkach, ktre musi speni winowajca na rzecz przebaczenia uzyskiwanego
od blinich, opartych na na Starym Testamencie bd Biblii Hebrajskiej. Wedug

108

mariusz mazurkiewicz

owej starszej i odrbnej tradycji Bg przebacza winowajcy nie z wielkodusznoci

pomijajcej pokut ani te nie dlatego, e odpokutowa on przewiny, lecz dopiero
i jedynie wtedy, gdy winowajca uzyska przebaczenie od tych osb, wobec ktrych
zawini. Przebaczenie dla tych, ktrym przebaczyli ludzie to niejako uzupenienie
przebaczenia dla przebaczajcych, eksponowanego w interpretacji opartej na Nowym Testamencie. Ponadto przebaczenie wedle tradycji judaistycznej moe zakada, e przebaczajcy wystawia na prb tych, ktrym przebaczy po pozytywnym
przejciu owej prby. Tak uczyni Jzef Egipcjanin wobec swoich niegodziwych
braci, ktrzy pragnli zabi go w modoci. Obserwowa ich przemian, samemu
nie bdc dla nich rozpoznawalnym. Pojednanie (reconciliation) nastpio dopiero
po owej prbie, wymagao odkupienia (teshuvah) minionych, haniebnych czynw
w oczach tego, kto wybacza17.

Zakoczenie
Zo, grzech, wina, kara, pokuta i przebaczenie zajmuj donios pozycj w naukach
Nowego Testamentu. Mona powiedzie, e s to kategorie kluczowe, pozwalajce
odsoni znaczenie przesania Chrystusa, na ktrym ukonstytuowaa si moralno
o proweniencji chrzecijaskiej i teologiczna wykadnia Nowego Testamentu.
Uwiadamia ona sposb, w jaki ukryty sens za stanowi dla czowieka motywacj gwoli przysparzania dobra w wiecie. Poprzez grzech, ktry jest fizycznym
odbiciem za w wiecie, czowiek rozpoczyna drog, ktra zaprowadzi go do
penego zrozumienia wartoci dobra. Dostrzegamy w tym recept na samorozwj
jednostki poprzez dowiadczenie grzechu i refleksj nad nim. Za spraw jednego
idrugiego rodzi si poczucie winy oraz dziaania zmierzajce ku zadouczynieniu
za negatywne czyny, tj. ku wyzbyciu si winy i oczyszczeniu z niej. Pokuta jest
ostatnim krokiem w procesie dowiadczenia, ktremu towarzyszy powinna owa
refleksja. Wiedzie ona do miosierdzia, a jej ukoronowaniem jest dla chrzecijanina osignicie pojednania z Bogiem, ktre w perspektywie rozwoju moralnego
interpretowa mona jako wzrost kondycji moralnej czowieka. W wietle refleksji,
jakie nasuwaj si wspczesnemu czytelnikowi Nowego Testamentu oraz przytoczonych w tym artykule prac, zwaszcza Symboliki za Paula Ricoeura, otwiera si
ponowna, a waciwie permanentnie dana nam moliwo rozumiejcego wgldu
w przekaz coraz trudniejszy dla wspczesnych, wicy ju nie dla wszystkich,
a wci doniosy i pouczajcy etycznie.
17
D. Rose, Yusuf Come Home. Parshat Miketz, Genesis 41,144,17, w: G. Drinkwater,
J.Lesser, D. Shneer (red.), Torah Queeries. Weekly Commentaries on the Hebrew Bible, przedmowa: J. Plaskow, New York University Press, NY London 2009, ss. 6066.