Humaniora.

Czasopismo Internetowe
Nr 1(1)/2013, ss. 4355

ukasz czajka
Uniwersytet im. Adam Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Filozofii
lukcza@amu.edu.pl

Spustoszona witynia.
Duchowo w literaturze dekadentyzmu

A gdy zbyt dugo spogldasz w otcha,

rwnie otcha spoglda w ciebie1.
Fryderyk Nietzsche
Abstract. The present article constitutes an attempt at a philosophic-theological interpretation of the poetry by Stanisaw Korab-Brzozowski the greatest poet of the Polish
decadent period. The analysis starts with a consideration of the prayer to the unknown
God and the presentation of the vision of man left alone by God, which forces the poet to
grapple with the mystery of heavenly emptiness. Given the non-presence of God, the decadent literature ascribes a sacred aura to femininity and love, understood as the epitome
of Eros. The mystery of femininity is approached along two distinct avenues. The first
among them, and typically decadent, boils down to the model of woman as a demonic,
enslaving figure. On the other hand, it is the woman that could bring divine salvation from
the grave ofthe decadent spleen (the anti-femme fatale). Confronting femininity requires
an openness to the mystery of otherness. In Korabs poetry, Eros is often entangled with
the mystery ofdeath, while death is often connected to the mystery of suffering. Therefore,
the mystery of the desolate heavenly emptiness makes it necessary to take up once more the
reflections upon the mysteries of the Other, Eros, death and suffering.
Keywords: Decadence, Stanisaw Korab-Brzozowski, poetry, death, Eros
1
F. Nietzsche, Poza dobrem i zem, tum. P. Pieniek, Wydawnictwo Zielona Sowa,
Krakw 2005, s. 82.

44

ukasz czajka

Wprowadzenie

d zamglonych mostw londyskiej metropolii, przez mroczne, podziemne

uliczki Parya, po skromne kawiarnie polskiej cyganerii przeomu XIX i XX
wieku zmczona Europa oczekujca katastrofy wielkiej wojny staje si miejscem
narodzin chorobliwego ruchu artystyczno-filozoficznego, penego sodko-gorzkiej
melancholii. Wraz z przeomem wiekw widmo dekadentyzmu zawiso nad Europ.
Dekadentyzm jest najczciej postrzegany jako choroba ludzkiego ducha. Chandra, splin, newroza to tylko niektre z imion tego schorzenia. Czy schorzenia ducha,
jakie wywoywaa literatura dekadentyzmu, miay ogooci czowieka z wszelkich
przejaww wyszej duchowoci i cofn go do stanu czysto biologicznej, zwierzcej, bezrefleksyjnej wegetacji? Zamiast negacji szlachetniejszych przejaww
ludzkiej egzystencji dekadentyzm oferuje wasn wersj duchowoci. Duchowo
dekadentyzmu naley postrzega wkategoriach egzystencjalnej postawy, ktra
stanowi ekspresj pesymistycznie postrzeganej kondycji ludzkiej i jest sposobem
przeywania relacji do wiata oraz prb okrelenia bezsensu ycia.
Prb skonstruowania obrazu rnorodnej duchowoci dekadentyzmu warto
rozpocz od ukazania zmaga dekadentw z wpywowymi religiami ich czasw
(gwnie chrzecijastwem). Ich duchowoci nie mona jednak sprowadza tylko
do przejaww tradycyjnie rozumianej religijnoci. Dekadenci bowiem nie byli
kapanami religii, lecz sztuki dla samej sztuki i to dziki oddaniu sztuce osigali
duchowe szczyty. Potrafili take zapomnie o klasycznych bstwach i demonach,
a w ich miejsce ustanowi nowe, ktre najczciej przybieray posta poetyckich
muz lub demonicznych femmes fatales.
Z wielu rnorodnych nurtw religijnych szczeglnie trzy odcisny pitno na
duchowoci dekadentyzmu. Sporym zainteresowaniem cieszyy si kulty Dalekiego
Wschodu, a zwaszcza buddyzm i hinduizm. Dua w tym zasuga myli Artura
Schopenhauera2, ktry bdc marginalizowanym przez krgi akademickie, zdoby
popularno wrd modernistycznej bohemy, stajc si prawdziwym filozoficznym
guru dla wielu dekadentw uwiedzionych jego pesymizmem. Zorientalnych kultw
czerpali oni przewiadczenie o moliwoci ukojenia cierpienia poprzez osiagniecie
stanu nirwany. To wanie w niej Kazimierz Przerwa-Tetmajer3 dopatrywa si

Zainteresowanie orientalnymi religiami, ktre w dekadentach obudziy pisma Schopen-hauera, byo bardzo powierzchowne i miao charakter okresowej mody intelektualnej. Natomiast
jego pesymizm mia przemony wpyw na wiatopogld poetw dekadentyzmu, cho nie by
niemoliwy do przezwycienia. Doskonaym na to przykadem jest poezja Leopolda Staffa,
ktry dokona radykalnego zwrotu od melancholicznego dekadentyzmu zawartego wpoemacie
Deszcz jesienny do jego przezwycienia i przyjcia Nietzscheaskiego aktywizmu wyraonego
w wierszu Kowal.
3
K. Przerwa-Tetmajer, Hymn do Nirwany, http://poema.pl/publikacja/50-kazimierz-tetmajer
-hymn-do-nirwany [23.09.2012].
2

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

45

szansy na wygaszenie ycia i przezwycienie targajcych nim pragnie. Drug opcj religijn, czsto wybieran przez dekadentw, by okultyzm zwizany
zdemonologi i rnymi formami satanizmu. Wadzc si z Bogiem, paktowali
zuwodzicielsk moc za. Ich zmagania nierzadko prowadziy do nieoczekiwanego
zakoczenia, jakim bya konwersja na katolicyzm. To wanie chrzecijastwo Kocioa katolickiego4 jest trzecim nurtem religijnym, mocno przenikajcym stronice
kanonicznych dzie dekadentyzmu.
Nowatorstwo dekadenckiego etosu zamanifestowa w powieci Na wspak
Joris Karl Huysmans, a w mistrzowski sposb eksponowa Charles Baudelaire
w Kwiatach za. Oskar Wilde w Portrecie Doriana Greya miesza dekadentyzm
zdandyzmem, a Stanisaw Korab-Brzozowski zaproponowa wasn wersj dekadentyzmu, pozbawion mrocznych wpyww wielkiego wzgardziciela Markiza
de Sade. To wanie na podstawie ich dzie warto podj prb zarysowania duchowoci dekadentyzmu.

1. Religijna epopeja Stanisawa Koraba-Brzozowskiego

Caa twrczo poetycka Koraba zostaa zebrana w jednym skromnym tomiku5.
Wspaniale zapowiadajc si karier literack przerwao popenione w modym
wieku i starannie zaplanowane samobjstwo. W jego poezji odnajdziemy wiele
typowych dla dekadentyzmu motyww, takich jak afirmacja metafizycznego cierpienia, tragizm erosa czy alienacja spoeczna. Wiele poematw przenika gboko
religijny duch.
Pomidzy wierszami Koraba znajdziemy takie, ktrych lektura nie wzbudzi
kontrowersji wrd ortodoksyjnych czytelnikw (np. poematy Na Anio Paski,
Ostatnia Wieczerza, Dawid). Nie dostrzeemy w nich zwiastunw kryzysw wiary. Dlatego pierwszym wanym wierszem bdzie poemat Nad grobem Renana,
wktrym padaj nastpujce sowa:
Ale daremnie chc ugi kolana,
Darmo si z piersi modlitwa wyrywa:
Tu wiara moja, jakby sczarowana,
Umrze nie moe, cho ju nie jest ywa6.
Poeta przychodzi z pretensjami do francuskiego filozofa. Zarzuca mu przyczynienie si do pojawienia si sceptycyzmu w sercu przeniknitym bogobojn
wiar. Rozum nowoytnej filozofii dokonuje demitologizacji religijnych dogmatw.
4
Zainteresowaniem dekadentw cieszyy si rygorystyczne wersje katolickiej duchowoci,
bardzo odlege od duchowej radosnoci franciszkaskich modlitw. Nie bez powodu Huysmans
zamkn si w klasztorze trapistw.
5
S. Korab-Brzozowski, Poezje zebrane, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1978.
6
Ibidem, s. 55.

46

ukasz czajka

Sceptycyzm nowoytnoci rozbija scholastyczny sojusz wiary irozumu oraz stanowi zagroenie dla Pascalowskiej religii serca. Nadal ywa wiara Koraba potrafi
si jednak jeszcze broni przed pokus owieceniowego ateizmu. Wpoemacie
Modlitwa czytamy gorzkie sowa skierowane do Boga:
Boe, ja Ciebie nie uwielbiam sowy,
Ktre powtarza co dzie ludzi rzesza;
Mnie w Twych wityniach kapan nie rozgrzesza,
I przed posgiem nie uchylam gowy:
Lecz Ty wiesz, Panie, e si modl Tobie
Mod gorc, cho bez sw pacierza,
Na skrzydach dusza ma do Ciebie zmierza,
Za Tob tskni w ycia zimnym grobie!7
Te pikne, poetyczne sowa mona odczyta na przynajmniej dwa sposoby.
W pierwszej interpretacji sowa te stanowi wyraz odrzucenia instytucjonalnego
oblicza religii. Poeta nie szuka schronienia w murach wity czy przebaczenia
ukapanw, lecz wybiera drog indywidualnej i intymnej relacji z Bogiem, ktrej
przykad da w swoich pismach i yciowej postawie Sren Kierkegaard8.
W drugiej, bardziej radykalnej interpretacji mamy do czynienia z modlitw
do nieznanego Boga. Nie uchylajc gowy przed pomnikami, nie kaniamy si
religijnym idolom, ktre zamykaj niepoznawaln inno Boga w skoczonych
ludzkich kategoriach pospolitych wyobrae lub skrajnie abstrakcyjnych schematach redniowiecznej metafizyki. W takim przypadku imi Boga nie musi wcale
odnosi si do Absolutu, opisywanego przez ktr z pozytywnych, konfesyjnych
religii. Przywoanie imienia Boga bdzie raczej ekspresj pasji, nadziei lub pragnienia wykraczania poza tu i teraz. Modlc si do nieznanego Boga, nie wiemy,
do kogo kierujemy nasze pene pasji sowa. Wiemy tylko tyle, e sowo Bg
jest piknym okreleniem najwaniejszych, najwzniolejszych, najcenniejszych
ludzkich pragnie.
Korab w wielu swoich wierszach powstrzymywa si przed popadniciem wdekadenck rozpacz i zrezygnowanie. Najbardziej rozpaczliwe wersy odnajdujemy
w poemacie Prnia:
Drzewo samotne, obnaone
Podnosi chude swe ramiona,
Rozpaczy hymny le chropawe
Do stalowego nieba prni.
Ibidem, s. 58.
Kierkegaarda czyo z poetami dekadentyzmu wiele charakterologicznych cech. Prawie
cae ycie cierpia z powodu nieszczliwej mioci, by melancholikiem i czsto spdza czas
w odosobnieniu swojej pracowni. W jednym aspekcie swojej egzystencji zdecydowanie si od
nich rni: bluni przeciwko instytucjonalnemu chrzecijastwu pogodzonemu ze wiatem,
ale nie profanowa imienia Boga. By nieugitym rycerzem wiary.
7
8

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

47

Pod drzewem stoi krzy zmurszay,

Na nim rozpity Chrystus kona,
Wznoszc swe oczy beznadziejne
Do stalowego nieba prni.
Pod krzyem dusza ma cierpica
Z otchani czarnej swej nicoci
Wznosi pragnienia obkane
Do stalowego nieba prni9.
Wyranie sycha w tych sowach ton radykalnego pesymizmu. Drzewo wznosi
swe ramiona do stalowego nieba prni. Bg nie jest ju Opatrznoci czuwajc
nad wiatem, ktry zosta pozostawiony samemu sobie i zdany na wyroki lepego
losu. Konajcy Chrystus wznosi swoje oczy ku niebu prni. Na krzyu sam Bg
opuci Boga. Rozpaczliwe woanie z krzya rozbija si o stalow prni nieba
bez opiekuczego Ojca. Pod krzyem stoi obkana dusza poety ipogrona wnicoci wsuchuje si w milknce odgosy pustoszejcego nieba. Taka wizja wiata
opuszczonego przez Boga i pogronego w prni stanie si dla dekadentw powodem porzucenia tradycyjnych religijnych kultw na rzecz kultu samej sztuki.
Spogldajc jeszcze raz na przytoczone utwory Koraba, mona pokusi si
ouoenie ich w swoist religijn epopej, ktra bdzie miaa na celu ukazanie drogi
jego duchowych przemian: od strof obrazujcych zaangaowan i gorliw wiar
(Anio Paski, Ostatnia Wieczerza, Sowo stao si ciaem), poprzez zwtpienie
pynce z filozofii Renana (Nad grobem Renana) i modlitw do nieznanego Boga
(Modlitwa), do osamotnienia w prni opuszczonego przez Boga nieba (Prnia).

2. Dekadentyzm pomidzy katolicyzmem a demonologi

Korab udoskonala swj poetycki warsztat, tumaczc niepokojc poezj Baudelairea. Nie zawaha si nawet przed przetumaczeniem kontrowersyjnej Litanii do
Szatana. Jednake francuski ksi dekadentyzmu, w przeciwiestwie do Koraba,
spogldajc w nico, podejmowa ryzykown gr z tkwicym wniej zem.
Baudelaireowskie Kwiaty za to dobry przykad wykorzystania logiki Platoskiego farmakonu, ktry jest jednoczenie trucizn i lekarstwem. Zgodnie
zt logik prezentowane w dzieach Baudelairea zo ma przywodzi do dobra,
ajego blunierstwa potwierdza prawd religii. Francuski poeta w efektowny
sposb dokonuje wiwisekcji swoich wad, by w ostatecznym rozrachunku obnayy swoje destrukcyjne oblicze i stay sie przestrog dla wnikliwych czytelnikw.
Opisom grzesznych upadkw czsto towarzysz gwatowne przejawy wyrzutw
sumienia. Rozkosz grzechu szybko okazuje si kolejn iluzj sztucznego raju10.
S. Korab-Brzozowski, Poezje zebrane, s. 26.
To bardziej konserwatywne oblicze Baudelairea odsania i analizowa Roger Scruton.
Szerzej zob. R. Scruton, Przewodnik po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych, tum.
9

10

48

ukasz czajka

Przywoywanie wyrzutw sumienia prowadzi Baudelairea do postrzegania Boga

nie jako kochajcego opiekuna, lecz przede wszystkim jako surowego sdziego.
To wanie gniewne i wymierzajce sprawiedliwo spojrzenie Boga jest poszukiwane przez dekadenckich poetw, ktrzy ulegajc zu, staraj si zwrci na
siebie jego uwag. Staj si przez to podobni do nieznonego dziecka pragncego
uwagi obojtnego ojca.
Poszukujc kontaktu z Bogiem, nie sposb nie natkn si na potne wpywy
w wiecie jego zowrogiego przeciwnika. Diabe nawiedza poezj Baudelairea
przynajmniej pod dwiema postaciami. W Paryskim splinie (poemat Wielkoduszny
gracz11) spotykamy diaba, ktrego celem jest przekonanie ludzkoci, e nie istnieje.
Jest on sprawnym oszustem, skrywajcym swe diabelskie intencje. Wspomagaj
go w tym niektrzy luminarze Owiecenia12 przewiadczeni o przyrodzonym dobru
natury ludzkiej, ktra popada w okruciestwo grzechu jedynie na skutek niesprzyjajcych spoecznych uwarunkowa wytwarzajcych zo. To jednak synna Litania
do Szatana13 jest najwaniejsz konfrontacj Baudelairea z ksiciem upadych.
Szatan Baudelairea jest dobrym demonem chronicym drogi lunatykujcych
wciemnoci ludzi, outsiderem, wygnacem, napitnowanym i niedocenionym za
swj geniusz. W poemacie tym jako typowy egocentryk Baudelaire pisze de facto
o sobie. To on wraz zwykreowanym przez siebie Szatanem dzieli niedol losu.
To oni s nowymi, wiecznie przegrywajcymi Syzyfami. Sartre, ktry dokona
oceny postawy Baudelairea i jego Szatana, stwierdzi, e nie przypominaj oni
rewolucjonistw, ktrzy chc obali zastany porzdek i ustanowi nowy, lecz s
raczej wiecznymi buntownikami14. Bunt Baudelairea nie jest jednak pragnieniem
wprowadzenia destrukcyjnego nihilizmu, lecz jak postuluje Ryszard Engelking
chci wydobywania z bota codziennoci pikna prawdziwej sztuki15. Trzeba
take podkreli, i wbrew obiegowym opiniom, ktre ukazuj Baudelaire gwnie
jako blunierc, deprawatora i naogowca, nie by on satanist, ktry oddawa si
afirmacji i subie diabu. By raczej subtelnym moralist, ktrego dziea przenikao
J.Prokopiuk, J. Przyby, Wydawnictwo Thesaurus, d 2006, ss. 105108.
11
Ch. Baudelaire, Paryski splin, tum. R. Engelking, Wydawnictwo Klio, d 1993, s. 123.
12
W poezji Baudelairea wyranie wyczuwa si przewiadczenie o naturalnej grzesznoci
czowieka i nieusuwalnoci za z ludzkiego ycia. Wida w tym wpywy chrzecijaskiej
doktryny grzechu pierworodnego. To stawia go w opozycji do owieceniowego pogldu
(wychodzcego od tezy Rousseau o przyrodzonej dobroci natury ludzkiej) goszcego
przygodno za wynikajcego z niesprzyjajcych okolicznoci zewntrznych i ywicego
pomienn nadziej na wyeliminowanie za ze wiata.
13
Ch. Baudelaire, Kwiaty za, tum. B. Wydga, Wydawnictwo Zielona Sowa, Krakw
2005, ss. 137139.
14
Sartre dostrzega w rewolucjonicie ch zmiany wiata i dostosowania jego porzdku
do ustanawianych przez siebie wartoci. Buntownik chce zachowania panujcego porzdku,
by mc si przeciwko niemu buntowa i zaznacza swoj odrbno. Gdyby wiat rzdzi si
reguami ustanowionymi przez niego, to przestayby one by czym wyjtkowym i potrzebny
byby kolejny bunt, tym razem przeciwko wasnym zasadom.
15
R. Engelking, Testament poety, w: Ch. Baudelaire, Paryski splin, s. 240.

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

49

silne etyczne zaangaowanie16. W jego utworach nie brak przejaww wspczucia

okazywanego marginalizowanym mieszkacom zdeprawowanego miasta. Baudelaire dostrzega take ciki los paryskiej biedoty17. Jego poezja nie bya jednak
przesiknita sztampowym dydaktyzmem, lecz stanowia aren cigego zmagania
si etycznego wspczucia z frywolnym estetyzmem.
Paradoksalnie dla wielu dekadentw flirt z demonicznymi siami ciemnoci
zaowocowa zwrotem ku religii chrzecijaskiej. Baudelaire18 przez wikszo
ycia by bardzo religijny, Huysmans zrezygnowa z perwersji i satanizmu na
rzecz mistycyzmu i mniszej kontemplacji, Verlaine mia si nawrci w wizieniu,
odsiadujc wyrok za postrzelenie Rimbauda, ktry pono nawrci si na ou
mierci. Wilde19 przey kilka nawrce, a podczas swego wygnania zkrlestwa
Albionu przez krtki czas okrela siebie mianem papisty20.
Pene religijnego entuzjazmu momenty ycia czsto przeplatay si z dugimi
okresami rozmiowania w najpospolitszych wystpkach. Dla kolekcjonerw niezwykych przey dowiadczenie nawrcenia stawao si smakowitym kskiem.
Wchodzili przeto w dialektyczn gr grzechu i odkupienia, nawracajc si, by znw
popa w grzech, a nastpnie przey nawrcenie. Tym sposobem mogli powtrzy
i ponownie zasmakowa niezwykego dowiadczenia religijnej konwersji. Rozmiowujc si w penym erotyzmu jzyku mistykw, obierali sobie za patronw
najbardziej skrajnych, ascetycznych katolickich ortodoksw, takich jak Joseph de
Maistre21, ktrzy stawali si dla nich srogimi sdziami ich grzesznej natury.
Ellis Hanson22 celnie wskazaa, e wielu dekadentom Koci katolicki jawi si
jako instytucja pena yciodajnych sprzecznoci. Nieprzychylnie nastawiony wobec
16
Szerzej na temat etyki Baudelairea zob. E.K. Kaplan, Baudelairean Ethics, w: R. Lloyd
(red.), The Cambridge Companion to Baudelaire, Cambridge University Press, Cambridge
2005, ss. 87100.
17
To czsto pomijane oblicze paryskiego poety opisywa romantyczny marksista Marshall
Berman. M. Berman, Wszystko, co stae rozpywa si w powietrzu. Rzecz odowiadczaniu
nowoczesnoci, tum. M. Szuster, Universitas, Krakw 2006, ss. 194203.
18
Dla Baudelairea obstawanie przy religii miao by aktem oporu. Jego religijno
przejawiaa si gwnie w odrzuceniu materialistycznej wizji wiata, jak przyniosa filozofia
owieceniowa. Trudno dopatrywa si w nim nabonie praktykujcego chrzecijanina. Ztrudem
przychodzio mu take dochowywanie wiernoci katolickiej moralnoci, zwaszcza etyce
seksualnej. Nie wyzby si jednak wiadomoci nieustannego ycia w grzechu, co prowadzio
go do nieustannego egzystencjalnego rozdarcia.
19
Szczegowy opis dugiej drogi Wildea do nawrcenia zob. A. McCracken, The Long
Conversion of Oscar Wilde, http://catholiceducation.org/articles/arts/al0010.html [28.09.2012].
20
Szerzej na temat zaskakujcego romansu dekadentyzmu i katolicyzmu zob. E. Hanson,
Decadence and Catholicism, Harvard University Press, Cambridge Mass. 1998, ss. 126.
21
Baudelaire okrela siebie mianem jego ucznia i twierdzi, e to dopiero francuski
kontrrewolucjonista nauczy go myle. Sartre przeciwstawia Baudelaireowi Andr Gidea
ktry wybra drog ustanowienia wasnej moralnoci krytykujc przyjcie przez niego skrajnie
ortodoksyjnego wiatopogldu i moralnoci. Uznawa to za akt lku przed wziciem na siebie
odpowiedzialnoci za ciar wasnej wolnoci. Szerzej zob. J.-P. Sartre, Baudelaire, tum.
K.Jarosz, Wydawnictwo Zielona Sowa, Krakw 2007, ss. 3738.
22
E. Hanson, Decadence and Catholicism, s. 7.

50

ukasz czajka

hedonistycznego estetyzmu Koci sam budowa okazae witynie, ktre byy

dzieami sztuki penymi estetycznego przepychu23. Potpiajcy homoseksualizm
iwzgardliwie patrzcy na seksualno podtrzymywa jednoczenie tradycj penego
odwanych, erotycznych metafor mistycyzmu, aza murami klasztorw nie zdoa
zapobiec wytwarzaniu si homoerotycznych wizi. Wyjtkowym uznaniem wrd
dekadenckich autorw cieszy si celibat i cnota dziewictwa jako najbardziej radykalne przykady rebelii wobec naturalnych popdw ycia. Bywalcy najbardziej
obscenicznych buduarw byli jednoczenie czcicielami celibatu i dziewictwa24,
aich religijn krucjat przeciwko naturze zawsze cechowaa ambiwalencja.
Katolicyzm dekadentw nie by wcale radosnym chrzecijastwem w. Franciszka. Ulubione biblijne epizody to trwoga ogrodu Getsemani, Golgoty, ukrzyowania, a nie narodziny Jezusa i wesele w Kanie. Sam Jezus jawi si im jako
wybitny indywidualista i prorok przeklty, ktrego nowatorskie przesanie
zostao odrzucone przez konformistyczne masy, a on sam zosta skazany na kar
mierci za blunierczo swych sw. W analogicznej sytuacji poeta przeklty
zostaje potpiony przez hodujcy najniszym gustom filisterski motoch, ktry
pozwami sdowymi przeladuje twrcw nowej sztuki.

3. Kult sztuki i ubstwienie kobiety fatalnej

Jeli w naszych rozwaaniach nad zmaganiami dekadentw z religi wyjdziemy
od deklaracji Koraba dotyczcej pustego nieba prni, to w wiecie opuszczonym
przez Boga jego miejsce musz zaj inne bstwa. Takimi nowymi obiektami kultu
staj si kobiety i sztuka. Dekadentyzm (zwaszcza ta jego wersja silnie powizana
z dandyzmem) wyciaga sztuk spod kurateli religii iprzyodziewa j w quasi-religijny nimb. Z kolei kobiety w poezji dekadentyzmu byy podnoszone do rangi
dobrych bstw poredniczcych w dowiadczaniu pikna wiecznoci (np. poemat
Baudelairea Hymn do Piknoci) i jednoczenie czsto denuncjowane jako demoniczne istoty przynoszce zniszczenie (np. inny poemat Baudelairea Trucizna).
Holenderski pisarz Joris Karl Huysmans25 rozpoczyna swj manifest dekadentyzmu od penego czarnego humoru zaproszenia na styp gwnego bohatera powieci
Na wspak, skrajnego egotyka i kolekcjonera egzotycznych stanw ducha diuka
des Esseintesa (zaproszenie wysane za ycia rzekomego denata, ktry w peni
zdrowy stawi si na wasnej stypie). Huysmans ibohaterowie jego dekadenckich
powieci s archetypicznymi przykadami melancholikw pogronych w nudzie
Monumentalne bizantyjskie ryty ceremonialne byy postrzegane jako przejaw wyszukanego
dandyzmu.
24
Dekadenci nienawidzili natury i preferowali to, co nienaturalne. Std ich zainteresowanie
celibatem i cnot dziewictwa jako przejawami zachowa sprzecznych znaturalnymi popdami.
25
Zaczyna jako naturalista i piewca Zoli, nastpnie zosta autorem dekadenckich i satanistycznych powieci (Na wspak, L-bas), a skoczy jako autor ksiek katolickich.
23

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

51

pytkiej codziennoci26, cierpicymi na niemoc twrcz, yjcymi w wiey z koci

soniowej, koneserami egzystencjalnych rozterek, znajdujcymi si tysic stp
poniej poziomu dobra i za, dryfujcymi ku nihilizmowi spogldania w otcha
nicoci. Wpadajc w sida sadycznej transgresji dla samej transgresji27, czekaj
na schyek wielkiego konania zachodniego wiata28.
Lekarstwem na splin codziennoci, oprcz wybujaego erotyzmu i narkotycznych rajw urojonych, miaa sta si (zgodnie z sugestiami Schopenhauera) kontemplacja sztuki. Oto w bezwarunkowym podziwianiu estetycznych waciwoci
wybitnego dziea sztuki niezaspokojona wola pragnienia wicej iwicej miaa
zosta wzita w cugle, dajc tym samym przedsmak przyszego rozpynicia si
w nirwanie, wiecznym spokoju nastpujcym po wyganiciu paliwa egzystencji.
Ubstwienie sztuki wie si ze wzajemnym przenikaniem si wpyww
dekadentyzmu i dandyzmu. Dla Camilli Paglii Portret Doriana Graya Oskara
Wildea to wybitne przedstawienie dwch kluczowych dla dekadenckiego etosu
motyww. Po pierwsze, zawiera on zasad dandysowskiego estetyzmu, ktrego
naczelnym celem jest przeksztacenie czowieka w dzieo sztuki. Po drugie, jest
znakomitym przykadem dekadenckiego procesu daimonizacji apolliskoci29.
Gwnym roznosicielem dekadenckiej, chorobliwej chandry jest lord Henryk
Wotton, ktrego podstawowym celem staje si zwiedzenie apolliskiego Adonisa
zdrogi przyzwoitoci i wcignicie go w chtoniczny mrok pierwotnych instynktw,
ktre zniewalaj czowieka, czynic z niego marionetk wszelkiego rodzaju chuci.
Mody bohater opowieci Wildea bez wikszego trudu przeistacza si wzwyrodniaego morderc, cho cay czas zachowuje olniewajc urod. Sprawia to, e
w ramach preferowanego przez dekadentw/dandysw wybujaego estetyzmu i kultu pikna wyzwolonego z gorsetu moralnoci30 nadal zasuguje on na uwielbienie.
Des Esseintes, by zabi chandr pospolitoci, przyrzdza symfonie z zapachw i alkoholi,
kolekcjonuje egzotyczne kwiaty, czyta poetw mroku, antycznych klasykw, chrzecijaskich
mistrzw ascezy i mistycyzmu oraz inkrustuje skorup wia drogimi klejnotami.
27
Przywouj tu moliwie najbardziej nihilistyczn wersj dekadentyzmu, ktr mona
okreli mianem postawy butwiejcego prchna. Transgresji mona dokona z zamiarem
wywoania pewnego pozytywnego efektu. Przekroczenie panujcych regu moe mie na celu
wywoanie wstrzsu przyczyniajcego si do rewolucyjnej zmiany. Czym innym jest transgresja
dla samej transgresji, ktra jest dziaalnoci autoteliczn i niemotywowan chci denia do
realizacji jakichkolwiek wartoci.
28
Dekadentyzm nie by pozbawiony elementw katastroficznych. Paul Verlain w poemacie
Niemoc kreli wizj upadajcej cywilizacji zachodniej, ktrej fundamenty zostan zniszczone
przez nadcigajce nowe fale barbarzystwa i prymitywizmu. Katastrofie nie zapobiegn
nawet poeci, owi stranicy wyszych ideaw ludzkoci, gdy dopada ich twrcza niemoc.
Zob. P. Verlain, Niemoc, tum. Z. Miriam Przesmycki, http://poema.pl/publikacja/89-niemoc
[23.09.2012].
29
C. Paglia, Seksualne persony: sztuka i dekadencja od Neferetiti do Emily Dickinson, tum.
M. Kuniak, M. Zapdowska, Wydawnictwo Brama, Pozna 2006, s. 475.
30
Wilde by fanatycznym wyznawc tak rozumianego kultu pikna. Brzydota bya dla
niego chorob, a ta zawsze wzbudza odraz. Z tego niechrzecijaskiego stanowiska wycofa
26

52

ukasz czajka

Dorian, oddajc si bawochwalczemu kultowi swego wizerunku, jest jednoczenie bogiem, kapanem i wyznawc. Portretujcy go obraz peni podobn funkcj
do magicznego lustra znanego z Krlewny nieki31. Stanowi on zwierciado
ujawniajce okrutn prawd o zgnilinie moralnej skrywajcej si za piknym
wizerunkiem przegldajcej si w nim osoby. Natomiast koczca ksik scena
mierci tytuowego bohatera stawia pod znakiem zapytania w bawochwalczy
kult pikna.
Take Baudelaire (cho w mniejszym stopniu ni Wilde) poddawa si czarowi dandysowskich rytuaw. Swoje wypenione melancholi spacery pasaami
wielkiej metropolii przeksztaca w pielgrzymki, podczas ktrych kontemplacja
pikna nocnych wiate pozwalaa zakosztowa nowoczesnego miasta-molocha.
Romantyzm doszukiwa si ladw transcendencji w wiecie przyrody. Dekadentyzm dopatrywa si pozostaoci nieskoczonego Absolutu w skoczonoci
sztucznych dungli wielkich miast.
Dekadencki wiat opuszczony przez Boga nie jest pozbawiony demonw. Demoniczna kobieta fatalna, wampirzyca pena zmysowego erotyzmu, cakowicie
zniewalajca dekadenckiego nadwraliwca, staje si dla niego przebstwion, srog
bogini, prowadzc go do ostatecznego upadku. Dekadencka literatura egzystencjalnego blu istnienia pena jest opisw modernistycznych wampw zperfekcj
i cierpliwoci sczcych mierteln trucizn:
Lecz silniejsz trucizn kryj twe powieki
W cz zielonych orbicie:
Tam, drc, swej duszy widz opaczne odbicie
I ni, e w nich, na wieki
Zatopiwszy si, zgasz pragnienie i ycie32.
Bardzo atwo przypisa dekadenckiej literaturze afirmacj perwersyjnej ihedonistycznej seksualnoci. Trzeba jednak pamita, e nawet w Kwiatach za mona
odnale wiersze (Padlina, Dwie dobre siostry), w ktrych potpia si wulgarn
cielesn zmysowo i denie do przyjemnoci dla samej przyjemnoci. W poezji
Koraba-Brzozowskiego wulgarny erotyzm zostaje porzucony na rzecz delikatnej,
acz zniewalajcej, urokliwej zmysowoci. Tym, co zniewala mczyzn, nie musi
by wcale pena demonicznej pontnoci uroda modernistycznego wampa. Tym
naprawd zniewalajcym dekadenta przejawem kobiecoci moe by traumatyzujce dowiadczenie jej intrygujcego, tajemnego, cudzo-ziemskiego gosu33.
si, przebywajc w ndzy wiziennej celi, lecz by ju wtedy u kresu artystycznej kariery.
31
Ibidem, s. 486.
32
Ch. Baudelaire, Kwiaty za, s. 67.
33
O traumatycznym i zniewalajcym charakterze ludzkiego gosu wypowiada si przy
okazji komentowania filmu Egzorcysta Slavoj iek. Zob. Z-boczona historia kina (2006),
re. Sophie Fiennes.

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

53

Przegldajc uwanie stronice poematw Baudelairea, mona natrafi na zagadkowy wiersz Duellum, opisujcy konflikt, walk, starcie midzy femme fatale
a zalenym od niej dekadentem:
Bohaterowie nasi stoczyli si w walce,
Krwawic porwanym ciaem ska ostre wystpy.
To otcha, w ktrej blini le i padalce!
Lemy w ni bez wyrzutw, amazonko wcieka
Wleczmy za sob w wieczno nasz ar na dno pieka!34
Baudelaire nigdzie nie sugeruje, kto komu w tej penej zowrogiego napicia
relacji wypowiada bunt. Pozastawia to moliwo dwojakiej interpretacji. Jeli
agresorem jest femme fatale, to dla dekadenta jest to traumatyczne dowiadczenie
porwnywalne z szokiem Izaaka widzcego Abrahama z noem w doni. Ten,
ktry nigdy jako jedyny nie dostrzega zego oblicza swej ziemskiej bogini,
jednym miertelnym ciosem swego ideau zostaje strcony w piekieln otcha.
Jeli to dekadent podnosi bunt wobec swojej idolki, utosamianej wrcz z boskim
autorytetem, to mamy do czynienia z szaleczym aktem kierowanym rozkosz
noa, ktry ma zapewni wyzwolenie spod zniewalajcego wpywu femme fatale.
Take Korab w swoim niewielkim poemacie Ukrzyowanie35 opisuje cierpienie
poety przykutego pragnieniami do krzya kobiecego ciaa. On sam, niczym nowy
Judasz, zdradzi siebie i pogrony w habie wyda si na mki Golgoty. Jednak
wjego poematach nadzwyczaj czsto spotka mona pozytywne portrety kobiecych
person jako tych, ktre przywracaj kontakt z natur, przynosz spokj zagubionej
duszy i sprawiaj, e na umczonej twarzy po raz pierwszy pojawia si niemiay
umiech. Jeden ze swych najciekawszych poematw (O przyjd!) Korab zaczyna
od piknego opisu penej witoci i szlachetnego wdziku kobiecej urody, koczc
szokujcym dla czytelnika wyznaniem:
O przyjd, jesieni
W chwil zmierzchu senn, niepewn
I donie
Twe przejrzyste, mikkie, woniejce
Na cierpice
Po mi skronie
O mierci36.
Tradycyjna interpretacja niemal natychmiast dostrzee w tym wierszu poetyck
estetyzacj mierci, rozumianej jako pikna i wyczekiwana oblubienica, ktra swym
pocaunkiem uwolni od ycia. Czy jednak nie mamy tu do czynienia zmetafor
Ch. Baudelaire, Kwiaty za, s. 167.
S. Korab-Brzozowski, Poezje zebrane, s. 24.
36
Ibidem, s. 23.
34
35

54

ukasz czajka

owiele bardziej wyrafinowan?37 Pocztkowy opis delikatnej kobiecoci to jeden

znajpikniejszych opisw antyfemme fatale wycigajcej do do duszy pogronej
w metafizycznym marazmie melancholicznej egzystencji. Swym pomiennym pocaunkiem umierca ona chorobliw dekadencj, po czym podnosi z grobu, ze mierci
ku nowemu yciu w wiecie, w ktrym nie wieci ju czarne, pene ci soce.

***
Przedstawieni artyci tworzyli w epoce wielkiego duchowego przesilenia zwizanego z rodzc si na ich oczach nowoczesnoci. Oni sami swoimi dzieami
budowali drog ku nowemu wiatu, w ktrym uprzywilejowana pozycja Boga wyciu czowieka musiaa zosta zakwestionowana. Jednake lady prenowoytnego
wiata, ktry nie wyobraa sobie ludzkiej egzystencji bez Boga, byy jeszcze na
tyle obecne w ich wiecie, e wystarczyy do wzbudzenia w nich tsknoty za Nim.
Jaka jest wic duchowa kondycja poetw dekadentyzmu? W jakim stanie pogrona jest ich dusza? Przypomina ona spustoszon wityni, w ktrej niegdy
obecny Bg zosta utracony, ale wierni nie ustaj w poszukiwaniach, by mc Go
ponownie przywrci na wyrnione miejsce w ich yciu. Nie maj jednak pewnoci, czy odzyskany Bg bdzie tym samym, ktry zosta utracony. Moe by to
bowiem Bg uczyniony na podobiestwo czowieka i pozbawiony niezgbionej
tajemniczoci.
To, co zostao okrelone w metaforyczny sposb mianem spustoszonej wityni,
a przez co naley rozumie pewien stan ducha dekadentw, mona jeszcze skonfrontowa z bliniaczym motywem mrocznego miejsca dekadentyzmu, ktrego
opis jest take wyrazem egzystencjalnego stanu spustoszonej duszy dekadentw.
Korab w swoim poemacie Pospny las przedstawi owo tajemnicze miejsce wnastpujcy sposb:
W tym ciemnym, mglistym, guchym lesie
Pami zamiera, myl, pragnienie;
Dusz ogarnia znicestwienie
W tym ciemnym, mglistym, guchym lesie.
W ten smutny las ja lubi chodzi,
Bo dusza moja obkana
pi, marzc, cisz tu obwiana
W ten smutny las ja lubi chodzi38.
37
By pody ladem tej interpretacji, warto poczy omawiany tu poemat Stanisawa
Koraba-Brzozowskiego z wierszem Ktra przyjdzie autorstwa jego brata Wincenta. To on
stanowi klucz otwierajcy drog dla tej interpretacji, ktra jest bardzo odlega od litery wiersza
Koraba.
38
Ibidem, s. 54.

Spustoszona witynia. Duchowo w literaturze dekadentyzmu

55

Pospny las moe by pewnym odludnym miejscem, samotni, pustelni,

swoistym sanktuarium melancholii. Mona si w nim skry przed gwarem haaliwego tumu. Ale pospny las moe by take twierdz wewntrzn, do ktrej
melancholik udaje si na wewntrzn emigracj. Imitujc specyficznie rozumian
postaw ascezy wewntrzwiatowej, czyni z przyczyn swego cierpienia tajemnic
i skrywa j gboko w sercu na dnie.
Przedstawiona w artykule szeroko rozumiana duchowo dekadentyzmu moe
manifestowa si poprzez dwie postawy. Pierwsza z nich oznacza wybranie roli
butwiejcego prchna, ktre defetystycznie rozsiewa zaraz pesymizmu. W takim
przypadku ycie staje si chorob i trwaniem w przeduajcej si agonii. Druga
opcja odrzuca taki radykalny nihilizm i staje si postaw zdecydowanie bardziej
heroiczn. Wie si ona z zaakceptowaniem i przyjciem roli wiecznie przegrywajcego Syzyfa. Mimo wiadomoci napitnowania losem czowieka przekltego,
nad ktrym zawisa zowrogie fatum klski, po kadym upadku trzeba si podnosi
i wspina na gr przeznaczenia.
Prchno o nic nie prosi, nie szuka pocieszenia i oparcia, butwieje jedynie,
afirmujc swj rozkad. Nowy Syzyf kieruje do swoich czytelnikw na ziemi iw
niebie stanowcze danie:
Prawdy spragniona, bolejca,
Duszo, zbawienia szukajca
Wspczuj mi!... Albo przekln ciebie!39
Ch. Baudelaire, Kwiaty za, s. 279.

39