Humaniora.

Czasopismo Internetowe
Nr 3(7)/2014, ss. 95103

dawid rogacz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Filozofii
e-mail: dawid.rogacz@vp.pl

Ramy dialogu chrzecijasko-buddyjskiego

Abstract. The dialogue between Christianity and Buddhism has to overcome the consequences of foregoing the reception of Buddhist ideas in the West, which are described as
reductionisms: philosophical, geographical, Marxist and naturalistic. The main differences between these two religions concern: the existence of God, conception of the soul,
vision of afterlife and liberation/salvation. In effect, the differences are of a fundamental
character. The central significance of the issue of suffering, and structural similarities as
to religious ethics and their universalism, make the dialogue possible, however, on practical grounds.

Keywords: inter-religious dialogue, Christianity, Buddhism

elem niniejszego tekstu jest autorskie scharakteryzowanie podstawowego

kontekstu dialogu chrzecijan i buddystw: ta kulturowego i historycznego,
dotychczasowej recepcji buddyzmu na Zachodzie oraz gwnych rnic i podobiestw w doktrynach obu religii. Ani chrzecijastwo, ani buddyzm nie s religijnymi monolitami: omwienie punktw rnicujcych i zbienych bdzie zatem
dotykao kwestii fundamentalnych, a gdy zajdzie potrzeba, zostanie zaznaczone,
czy mwimy np. o katolicyzmie, czy zenie.
W pierwszej czci przedstawi dzieje dotychczasowej, przewanie bdnej,
recepcji buddyzmu na gruncie kultury europejskiej w oparciu o redukcjonizmy:
filozoficzne (Leibniz, Hegel), geograficzne (Herder, Oldenberg), marksistowskie
(Koeppen), naturalistyczne (Nordau). Wspczesny dialog chrzecijasko-buddyjski stara si przeama te uprzedzenia. W drugiej czci omwi gwne rnice

96

dawid rogacz

w zaoeniach obu religii, wskazujc na niejednoznaczn kwalifikacj buddyzmu

jako systemu ateistycznego. W trzeciej czci pracy podkrel podobiestwa obu
religii, gwnie w kwestiach etycznych. W konkluzji postaram si wskaza, jaka
przyszo czeka dialog tych wielkich religii.

1. Recepcja buddyzmu na Zachodzie

1.1. Redukcjonizm filozoficzny
Dzieje recepcji buddyzmu w Europie zostay wyznaczone przez kolejne redukcjonizmy, tj. przez sprowadzanie buddyzmu do pewnej prostej zasady bd zespou
warunkw, ktre miayby determinowa charakter religii buddyjskiej. Wrd
przyczyn dokonywania takich redukcji naley wskaza: usprawiedliwianie nieznajomoci tradycji buddyjskiej, sankcjonowanie uprzedze, wreszcie utwierdzanie
Europejczykw w ich poczuciu wyszoci wzgldem barbarzycw.
Recepcj nowych idei, jak to zwykle bywao, inicjowaa filozofia. W zakresie
recepcji idei buddyjskich przodowaa za nowoytna filozofia niemiecka. Obuddyzmie wspomina w Teodycei Gottfried Wilhelm Leibniz, w dogmatyczny sposb stwierdzajc, e uznaje on nico za zasad wszystkich rzeczy1. Taka wizja
buddyzmu przewijaa si odtd w filozofii a do Oswalda Spenglera, a moe do
Martina Heideggera, jeli wemie si pod uwag rozmowy tego ostatniego ze swoim
uczniem, Nishid Kitaro2. Zredukowanie buddyzmu do prazasady jest nie tylko
w oczywisty sposb nieprawdziwe, jako e buddyzm nie uznaje istnienia adnych
wiecznych (odwiecznych czy dowiecznych) bytw, ale take krzywdzce, gdy
zrwnuje spekulacj buddyjsk z josk filozofi pierwszych zasad, majc na celu
wykazanie prymitywnoci kultury buddyjskiej. Pogld Leibniza podzieli Kant,
swoicie rozwin go za Georg Wilhelm Friedrich Hegel. W pierwszym tomie
Wykadw z filozofii religii Hegel pisze, e prost zasad systemu buddyjskiego jest
Nic, rozumiane jako nieokrelony, niepoznawalny byt (Sein an sich); w dalszym
cigu utosamia go z owym Nichts Boga. Hegel szczeglnie ubolewa zpowodu
utosamienia Boga-Zasady-Nicoci z historycznym Budd i dalajlamami Tybetu.
Nie potrafi jednak jasno uzasadni rnicy midzy deifikacj Buddy a boskoci
Chrystusa, poprzestaje zatem na zwrotach emotywnych, piszc, e pogld buddyjski jest wstrtny, oburzajcy i niewiarygodny3. Fragment ten obnaa
niewiedz filozofa, ktry znany jest z wypowiadania si na tematy, w ktrych nie
jest kompetentny (np. jego filozofia przyrody): aden dalajlama nie jest uznawany
1
G.W. Leibniz, Teodycea: o dobroci Boga, wolnoci czowieka i pochodzeniu za, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 41.
2
A. Kozyra, Filozofia zen, PWN, Warszawa 2012, ss. 278280.
3
G.W.F. Hegel, Wykady z filozofii religii, t. I, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006, ss.
392396.

Ramy dialogu chrzecijasko-buddyjskiego

97

za Boga, lecz za wcielenie jednego z buddw (owieconych, konkretnie: bodhisattwy Awalokitewary), za historyczny Budda akjamuni nawet w wadrajanie jest
odrniany od Ciaa Prawdy (Dharmakaya), takoci wszystkich rzeczy.

1.2. Redukcjonizm geograficzny

Inn prb skompromitowania buddyzmu stanowi wywodzcy si z rodzcego si
naturalizmu redukcjonizm geograficzny. Pocztki naturalizmu metodologicznego,
tzn. stosowania metody nauk przyrodniczych w naukach spoecznych, przypadaj
na czasy i dzieo Monteskiusza, ktry charakter ustrojw politycznych uzalenia
od dominujcego w danym pastwie klimatu4. Podobny redukcjonizm stosowao
w odniesieniu do buddyzmu wielu mylicieli. Johann Gottfried Herder pisa, e
buddyzm to produkt ciepego klimatu, twr pdusz ludzkich, ktre lubuj si
ponad wszystko w poczonej z bezruchem ciaa rozkoszy bezmylnoci5. Podobny pogld wyznawali w tym czasie Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling czy
Christian August Heumann. Uprzedzenia te musiay by na tyle silne, e nawet
indolog Hermann Oldenberg, autor przeomowej w badaniach buddologicznych
pracy Budha, sein Leben, seine Lehre, seine Gemeinde (1881), uzalenia specyfik
ducha buddyjskiego od panujcego w Indiach tropikalnego klimatu. Warto doda,
i Budda dziaa na terenie dzisiejszego stanu Bihar, graniczcego zNepalem,
wktrym temperatura spada zim nawet do 0C. Oldenberg chtnie siga rwnie
do rasistowskich fantazmatw, piszc, e sabowity i nerwowy Hindus powsta
w wyniku zmieszania si szlachetnej krwi Arjw z krwi czarnoskrych tubylcw,
Drawidw6.

1.3. Redukcjonizm marksistowski

Marksistowska krytyka religii bya wymierzona gwnie w chrzecijastwo, aczkolwiek dotkna ona rwnie religi buddyjsk. Dla Carla Friedricha Koeppena
buddyzm to rezultat ucieczki przed przygniatajcym brzemieniem braminizmu,
z ktrego wynika obrzydzenie do wiata i ch samounicestwienia. Podstawowe
pojcia buddyzmu, takie jak pustka czy bodhisattwa, zostay dobrane zdaniem
Koeppena tak, aby umoliwi wyzwolenie niedotykalnym i wykluczonym spoecznie. Przesanie buddyzmu zamyka on w zdaniu: Wszystkie achudry s moimi
brami7.

Z. Drozdowicz, Filozofia Owiecenia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 121.

J.G. Herder, Myli o filozofii dziejw, t. II, PWN, Warszawa 1962, s. 32.
6
H. Oldenberg, Budda. ycie, nauczanie i wsplnota, Oficyna Literacka, Krakw 1999,
ss. 2324.
7
Za: V. Zotz, Historia filozofii buddyjskiej, WAM, Krakw 2007, ss. 271273.
4

98

dawid rogacz

1.4. Redukcjonizm naturalistyczny

Wraz z ekspansj pozytywizmu buddyzm doczeka si krytyki z pozycji scjentystycznych. Max Nordau, lekarz i syjonista, uzna buddyzm za rezultat dziedzicznych
wad mzgu, a konkretnie znieksztacenia i nadmiernego pobudzenia zmysowych
orodkw nerwowych w rdzeniu przeduonym8. Do sformuowania takich pogldw nie naprowadzia Nordaua adna naukowa metoda. Z podobnymi prbami
redukcjonizmu mierzy si jednak dzi wiele religii, w tym chrzecijastwo.

2. Rnice doktrynalne
W adnym z wymienionych przypadkw redukcjonizmu za krytyk buddyzmu
nie stao explicite chrzecijastwo. Jednoczenie wikszo chrzecijan wypowiadajcych si na temat buddyzmu wywodzia si z Europy, w zwizku z czym
mniej lub bardziej wiadomie przyjmowano perspektyw pojciow typow dla
chrystianizmu. Realia te sprzyjay podkrelaniu rnic doktrynalnych midzy chrzecijastwem a buddyzmem, ktrych wiadomy musi by rwnie i wspczesny
dialog chrzecijasko-buddyjski.

2.1. Ateizm
Ateizm uchodzi za ten element buddyzmu, ktry rni go od chrzecijastwa. Dla
wielu problematyczne jest samo pojcie ateistycznej religii. Buddyzm nie jest jednak
jedyn tego typu religi, w samych Indiach yj i praktykuj ascez ateistyczni dinici. W przypadku tej fundamentalnej kwestii wychodzi jednak na jaw niejednolito
samego buddyzmu. Istnieniu Stwrcy wiata, wiecznego i transcendentnego bytu,
sprzeciwia si bez wtpienia Budda, a w lad za nim buddyzm hinajany, wspczenie obecny wycznie na Sri Lance. Sytuacja komplikuje si jednak wprzypadku
mahajany. Pustka (unyata) szkoy madhjamaka bywa interpretowana jako Absolut,
tak czyni np. wybitny polski indolog Stanisaw Schayer. Znamiona Absolutu nosi
take wiadomo zbiorcza (alaya-vijnana) szkoy jogaczara, ktrej emanatem s
wedle Vasubandhu poszczeglne wiadomoci. Najbliej do idei Boga jest wspomnianej Dharmakaji, Ciau Prawdy, ktra zdaniem tantrykw stanowi transcendentne i wieczne ciao Buddy. Jako tako (tathata) rzeczy i natura Buddy Dharmakaja
jest jednoczenie immanentna9. W adnym razie nie jest jednak Stwrc wiata (bo
wiat jest wedug buddystw wieczny) ani bytem osobowym. Wielu indologw
uwaa jednak, e idea Absolutu jest z gruntu niebuddyjska i w pniejszym czasie
dostaa si do doktryny akjamuniego wwyniku renesansu hinduizmu.
Ibidem, s. 274.
Por. R. Ray, Secret of the Vajra World, Shambhala, Boston, 2001, s. 13.

8
9

Ramy dialogu chrzecijasko-buddyjskiego

99

Przedstawione zastrzeenia maj miejsce, gdy przez ateizm rozumiemy pogld

negujcy istnienie Boga. Jeli przez ateizm rozumie jednak pogld negujcy istnienie bogw, tj. jakichkolwiek bytw niecielesnych, ktre mog wpywa na wiat
doczesny, to buddyzm ateistyczny nie jest. Wrd szeciu sfer egzystencji, wktrych mona odrodzi si po mierci, wymienia si, obok wiata ludzi i zwierzt:
wiat piekie, godnych duchw, pbogw (asura) i wanie bogw10. Nawet jeli
interpretuje si te stany metaforycznie, to pozycj bogw ciesz si bez wtpienia
niektrzy bodhisattwowie i prominentni buddowie (np. Majtreja, Maduri).

2.2. Anatman
Kolejn fundamentaln rnic midzy chrzecijastwem a buddyzmem jest
buddyjska teoria anatmana. Oznacza ona, e nie istnieje nic w rodzaju wiecznego,
niematerialnego i substancjalnego podmiotu, czyli chrzecijaskiej duszy. Nie
oznacza to jednak, i buddyci s materialistami. Uwaaj oni, e dusza ludzka nie
ma charakteru substancjalnego, jest raczej agregatem wielu skadnikw (dharm),
natury zarwno fizycznej, jak i psychicznej, warunkujcych si wzajemnie. Praktyczn rnic midzy obiema religiami jest to, i chrzecijaska dusza stanowi
podstaw tosamoci osobowej kadego czowieka, za buddyci podkrelaj raczej
wzajemne powizanie dharm, unikajc perspektywy pierwszoosobowej.

2.3. Reinkarnacja
Chrzecijastwo neguje pogld, zgodnie z ktrym obecna sytuacja fizyczna iduchowa jednostki jest zdeterminowana przez czyny dokonane w poprzednich ywotach,
aobecne czyny wyznaczaj rodzaj istot, w postaci ktrych odrodzimy si po mierci. cile rzecz biorc, chrzecijastwo nie moe zaakceptowa wizji ywotw,
gdy przyjmuje perspektyw linearn: ycie jest jedno, zaczyna si inigdy si nie
koczy. Cykliczno obecna w duchowoci buddyjskiej przekada si take na rnice w zakresie koncepcji kosmogenezy: wiat jest, zdaniem buddystw, wieczny,
zdaniem chrzecijan stworzony bezporednio, w sposb wolny i z niczego przez
Boga. Mocno niechrzecijaski charakter ma take to, e o miejscu przyszego
odrodzenia decyduje sia wasnych uczynkw, a o ostatecznym wyzwoleniu gboko osobiste przezwycienie niewiedzy (avidya). Wyjtkiem jest tu amidyzm.

2.4. Nirwana
Powodem wikszoci europejskich nieporozumie dotyczcych buddyzmu jest
Schopenhauerowskie rozumienie nirwany jako czego z gruntu negatywnego,
egoistycznego, wynikajcego z obrzydzenia bd (w najlepszym razie) obojtnoci
B. Scherer, Buddyzm, Wyd. Marek Derewiecki, Kty 2009, s. 43.

10

100

dawid rogacz

wzgldem wiata. Nirwana, rozumiana jako wyganicie przyczyn cierpienia, jest

opisywana jedynie negatywnie, ze wzgldu na ograniczenia naszego jzyka. To
zblia j do chrzecijaskiego nieba, ktrego ani oko nie widziao, ani ucho nie
syszao. Nirwana nie moe by rezultatem egoizmu, gdy jest wanie efektem
jego ostatecznego przezwycienia wyganiciem przywizania do bytw, porzuceniem mylenia o sobie, w niektrych interpretacjach nawet ustaniem samowiadomoci. W tym wanie punkcie na jaw wychodzi gwna rnica midzy
chrzecijask a buddyjsk soteriologi: dusza zbawionego chrzecijanina jest t
sam dusz, ktra ya tu, na ziemi; cho przemieniona i przebstwiona, zachowuje
swoj tosamo. Z perspektywy buddyjskiej nie ma nawet sensu pyta, k t o dostpi nirwany. Z paradoksem tym zwizane s koany zenu, takie jak synne pytanie
Czy pies ma natur Buddy?11. Wreszcie, ani buddyjska, ani chrzecijaska wizja
wyzwolenia/zbawienia nie musz prowadzi do porzucenia zaangaowania na tym
wiecie, cho w wymiarze ascetyzmu therawady i monastycyzmu chrzecijaskiego
miao i ma to nadal miejsce. Wie si to ze soteriologicznym znaczeniem dobrych
uczynkw w obu religiach, co przenosi nas do kwestii podobiestw midzy religi
wyznawcw Chrystusa i naladowcw Buddy.

3. Podstawowe podobiestwa
Podstawowe punkty zbiene chrzecijaskiego credo i buddyjskiej dharmy tkwi
w etyce i spoecznych implikacjach obu religii. Jest to szczeglnie wane dla praktycznego wymiaru dialogu, gdy obie religie mimo zasadniczych rnic doktrynalnych mog wystpowa w obronie tych samych spraw. Pomijajc szczegowe
iprzygodne zbienoci, takie jak podobiestwo nakazw etycznych obejmujcych
wieckich buddystw do drugiej czci Dekalogu czy analogia midzy struktur
polityczn i religijn Watykanu i Tybetu, naley wskaza na zasadnicze cechy
wsplne, umoliwiajce elementarne porozumienie.

3.1. Karman
Buddyjska wizja karmana, tj. energii moralnej wypywajcej ze susznych czynw,
determinujcej nasze ycie po mierci, mimo kracowo rnego ta soteriologicznego, stanowi funkcjonalny odpowiednik chrzecijaskiego znaczenia dobrych
uczynkw. Zarwno chrzecijanin, jak i buddysta zgodz si, e wolne istoty
powinny czyni dobro, e dobro to owocuje w ich doczesnym yciu, wreszcie, e
przysze ycie stanowi nagrod bd kar za popenione w cigu caego ycia czyny. Co ciekawe, take w przypadku buddyzmu czy szerzej religii Indii znalaz
swoje odzwierciedlenie dylemat pnego redniowiecza: zbawienie przez wiar
A. Kozyra, Filozofia zen, s. 209.

11

Ramy dialogu chrzecijasko-buddyjskiego

101

czy zbawienie przez uczynki, w postaci nierozstrzygnicia kwestii, czy ostateczne

wyzwolenie jest rezultatem ustania pragnienia czy niewiedzy.

3.2. Cierpienie
Zarwno chrzecijastwo, jak i buddyzm w sposb niespotykany w innych religiach
stawiaj w centrum swojego nauczania kwesti cierpienia12. W chrzecijastwie
dokonuje si to poprzez goszenie prawdy o grzechu pierworodnym i odkupieniu
przez Syna Boego, ktry sam jako Bg i Czowiek dostpi cierpienia za grzechy ludzkoci. W buddyzmie dokonuje si to poprzez cztery szlachetne prawdy:
wszystko jest cierpieniem, jego przyczyn jest pragnienie, drog do wyzwolenia
jest ustanie pragnienia, a su temu asceza, nauki Buddy itd. Prawda oOdkupieniu
znajduje si w sercu chrzecijaskiego kerygmatu, buddyjska prawda ocierpieniu
bya przedmiotem pierwszego kazania Buddy w Waranasi. Zasadnicz rnic
wnosi ponownie soteriologia: buddysta wyzwala si, uwiadamiajc sobie wszechobecne cierpienie i nietrwao, chrzecijanin zbawia si moc cierpienia i mierci
Chrystusa, dziki czemu jest od cierpienia i mierci wolny.

3.3. Uniwersalizm
Zarwno chrzecijastwo, jak i buddyzm nie s kierowane do konkretnej grupy
etnicznej czy spoecznej: kady moe zosta chrzecijaninem bd buddyst. Jezus zwraca si do osb wykluczonych i napitnowanych spoecznie: Samarytan,
trdowatych, celnikw, prostytutek; w jego bezporednim otoczeniu przebywao
wiele kobiet, a jego Matka, Maryja, bya centraln postaci tworzcego si Kocioa. Budda negowa system kastowy, kierujc swoje nauczanie take do nietykalnych i Drawidw, czyli czarnej ludnoci poudniowych Indii. Nie nakazywa
te porzucania kultw, ktre wyznawao si przed przyjciem buddyzmu, o ile nie
byy znim sprzeczne. Spoeczne znaczenie chrzecijastwa w pierwszych wiekach
po Chrystusie znaczco wpyno na popraw, a ostatecznie zrwnanie losu niewolnikw z losem wolnych obywateli. Prawd o rwnoci wszystkich istot gosi
rwnie buddyzm mahajany: jeli jestemy sieci warunkujcych si czynnikw,
to wszyscy stanowimy jedno, ktra wyzwala si jako cao std koncepcja
bodhisattwy czy wysunita przez Nichirena (XI wiek) idea praw kobiet13.

3.4. aska
Zaskakujce podobiestwo w kwestii aski wystpuje midzy chrzecijastwem
a japoskim buddyzmem czystej ziemi (jodo shinshu), a szczeglnie midzy
W. Wilowski, Metafizyka cierpienia, IF UAM, Pozna 2012, ss. 125218.
I. Mori, Nichirens View of Women, Japanese Journal of Religious Studies 34(30)/2003,
ss. 279290.
12
13

102

dawid rogacz

pogldami Lutra z jednej i Shinrana z drugiej strony. Buddyzm czystej ziemi

gosi, e jeden z owieconych, Amida, zobowiza si, i nie wyzwoli si, pki
nie przyczyni si do wyzwolenia wszystkich istot czujcych (explicite: do ich
odrodzenia w Czystej Ziemi). Powtarzajc lubowanie Amidy namu nembutsu
kady buddysta moe uczestniczy w lubie Amidy, a wic si wyzwoli. Poniewa lubowanie Amidy obejmuje wszystkie wiaty i czasy, w cisym sensie
wszyscy s ju wyzwoleni, na zasadzie aski tego Buddy14. O uprzedzajcej asce
Boga izbawieniu, ktre w sposb wolny ofiarowa ludziom Bg, traktuj wersy
Nowego Testamentu: tak Bg umiowa wiat... czy oto stoj u drzwi i koacz... Shinran, podobnie jak Luter, podkrela dodatkowo bezradno i zepsucie
natury czowieka, ktry bez pomocy Boga nie mgby si nie tylko wyzwoli, ale
i czyni dobra15. W japoskim klimacie intelektualnym wizao si to dodatkowo
z koncepcj mappo, tj. kryzysu nauk buddyjskich.

Podsumowanie
Dialog chrzecijasko-buddyjski musi przezwycia baga dotychczasowej recepcji buddyzmu na Zachodzie, ktry scharakteryzowaem jako redukcjonizmy:
filozoficzny, geograficzny, marksistowski oraz naturalistyczny. Gwne rnice
midzy obiema religiami dotycz istnienia Boga, koncepcji duszy oraz wizji ycia
pomiertnego i wyzwolenia/zbawienia. S to rnice o charakterze fundamentalnym. Centralne znaczenie kwestii cierpienia, strukturalne podobiestwa w zakresie
obu etyk religijnych i ich uniwersalizm sprawiaj jednak, e porozumienie staje
si moliwe na gruncie praktycznym.
Dialog chrzecijasko-buddyjski nie jest zatem z pewnoci atwy, dziki
temu moe by on jednak prawdziwym dialogiem, otwarciem si na to, co inne,
a nie dyskusj w obrbie jednej formy duchowoci czy jednego wiatopogldu.
Podobiestwa midzy tymi religiami stanowi zacht do podjcia rozmw ponad
podziaami, a zgoda w wikszoci kwestii etycznych i spoecznych daje szans
zbudowania sojuszu w czasach jednoczesnej sekularyzacji i fundamentalizmu
islamskiego. Inspirujce nauczanie Jezusa i Buddy sprawia, i gos obu religii
syszany jest take wrd agnostykw, a uniwersalna tre chrzecijaskiego credo
i buddyjskiej dharmy pomaga tworzy pomost midzy Wschodem i Zachodem.
W obliczu transformacji, jak przechodzi wspczenie religijno, a ktra polega gwnie na jej prywatyzacji, dialog ten nie bdzie odbywa si na poziomie instytucjonalnym, z uwagi na historyczne dziedzictwo i nakrelone powyej rnice.
Zainteresowanie agnostykw, ateistw czy wieckich oryginalnym nauczaniem
I. McGreal (red.), Wielcy myliciele Wschodu, al fine, Warszawa 1997, ss. 383392.
Shinran, Tannish czyli ubolewanie nad bdnymi przekonaniami, Japonica 6, Wyd.
UW, Warszawa 1996.
14

15

Ramy dialogu chrzecijasko-buddyjskiego

103

Jezusa i Buddy, kontrastowo zestawianym z jego wspczesn instytucjonaln

wykadni (katolick z jednej strony i tybetask z drugiej), daje nadziej, e dialog tych religii ma szans sta si dialogiem wewntrznym i przeywanym. Moja
postsekularystyczna nadzieja dotyczy tego, e wspczesny czowiek dostrzee,
i odpowiedzi udzielane przez Jezusa i Budd na podstawowe pytania etyczne
isoteriologiczne s komplementarne, mimo rnic metafizycznych, ktre przez
stulecia wypracowywali ich wyznawcy.