You are on page 1of 10

Humaniora.

Czasopismo Internetowe
Nr 3(3)/2013, ss. 3544

mateusz kara
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Filozofii
e-mail: mkaras@amu.edu.pl

Mistycyzm jako forma duchowoci


wykraczajcej poza religi. Czy mona by
mistykiem w dzisiejszych czasach?

Abstract. Mysticism has been a part of many cultures and religions since the oldest times.

Is it still possible, however, to talk about mysticism in the age of rational science? This
question acquires another meaning in the context of the statement that mystical experience
does not have to be related to any institutionalized religion. On the basis of the conception presented by Ken Wilber, this paper attempts to point out that spirituality transcends
particular religions. Spirituality is always more or less closely related to mysticism. The
author focuses on both rational and trans-rational elements of mysticism and its relation
to science. Mysticism can be seen as trans-rational, transcending the conventional understanding of the world. As a result, the attempt to experience the ultimate reality directly
does not contradict the scientific worldview.

Keywords: mysticism, spirituality, Ken Wilber, religion

Wprowadzenie

isanie o mistycyzmie w epoce nauki i racjonalnego mylenia moe by dla


wielu powrotem do zabobonnych przekona wiekw minionych. Jednake dowiadczenia duchowe towarzyszyy czowiekowi od zawsze, wystpujc
wwielu kulturach. Dzi te nie mona cakowicie zaprzeczy temu, e czowiek
jest w stanie doznawa stanw zwizanych z ostateczn rzeczywistoci, ktra
przekracza poznawalny fizycznie wiat. Mimo e sfera duchowoci zdaje si by

36

mateusz kara

deprecjonowana przez dzisiejsze mylenie oparte na szukaniu naukowych wyjanie dla niemal kadego aspektu ycia, to warto zwrci uwag, e mistycyzm nie
przeczy naukowemu myleniu. Mistycy zwykli odwoywa si do swoich najgbszych przey duchowych, ktre zdaway si wykracza poza religi, z ktrej si
wywodzili. Oile nauka jest w stanie zaprzeczy wielu religijnym stwierdzeniom,
o tyle jak si okae w tym artykule nie powinna roci sobie prawa do rwnoczesnego odrzucania realnoci przey duchowych czowieka.
Wspczesne rozumienie mistycyzmu opiera si na zaoeniu, e duchowo
wykracza poza dan religi. Mistycyzm za jest jednym z najwaniejszych aspektw
tej duchowoci. Przyjmuj te zaoenie o niewykluczaniu si mylenia naukowego
i doznania duchowego. Innymi sowy mistycyzm nie bdzie tu przeciwstawiany
nauce wrcz przeciwnie, stanie si on czci wikszej caoci, w ktrej nauka
take ma swoje miejsce. Dziki zaoeniom, ktre tu poczyniem, stanie si moliwe
ukazanie mistycyzmu jako formy duchowoci, ktra rwnie w XXI wieku moe
by rozpatrywana jako jeden z penowartociowych aspektw ycia czowieka.
Mistycyzm bd tu rozumia jako form duchowoci nakierowan na poznanie
najwyszej rzeczywistoci, ktra przekracza t, ktrej dowiadczamy zmysowo. To
proste zaoenie stanie si tu dogodnym punktem wyjcia dla dalszych rozwaa.
Perspektywa zaprezentowana przez Giovanniego Pico della Mirandol wdziele
pt. Mowa o godnoci czowieka stanie si punktem wyjcia do rozwaa nad wspczesnym rozumieniem mistycyzmu. Autor przedstawia ciek rozwoju czowieka,
ktra ma by zwieczona dowiadczeniem ostatecznej rzeczywistoci nazywa j
m.in. Najwitsz Teologi. Wanym odniesieniem stanie si myl Kena Wilbera,
ktry pokazuje, e mistycyzm jako forma duchowoci nie musi by postrzegany
jako nieracjonalny.

1. Giovanni Pico della Mirandola i droga do Najwitszej Teologii


Giovanni Pico della Mirandola (14631494), urodzony w Ksistwie Ferrary woski
filozof, by uznawany przez wiele lat za jednego z prekursorw myli renesansowej.
Jego Mowa o godnoci czowieka miaa by manifestem nowej epoki. Wyraa w niej
nieporwnywaln z wiekami poprzednimi wiar w czowieka oraz jego zdolno
do kreowania wasnego losu. Ta wiara staa si gwn przyczyn postrzegania
Mirandoli jako jednego z pierwszych renesansowych humanistw. Dzieo to ukazuje czytelnikowi take swj gboko mistyczny charakter.
Autor Mowy, wychodzc od wolnoci czowieka i jego usytuowania pomidzy
zwierztami a sferami niebieskimi, wskazuje, e kady ma moc stania si tym,
kim bdzie chcia. W zalenoci od swoich dziaa czowiek moe wrodzi si
wzwierzta albo upodobni si do istot, ktre s ponad nim. Mirandola opisuje
to w poetycki sposb:

Mistycyzm jako forma duchowoci wykraczajcej poza religi...

37

Jeli bdzie uprawia ziarna roliny, stanie si rolin. Jeli ziarna zmysw, stanie si
zwierzciem. Jeli rozumu, stanie si zwierzciem niebieskim. Jeli intelektualne, bdzie
anioem i synem Boym. Jeli za niezadowolony z losu adnego ze stworze zwrci
si ku rodkowi swej jednoci i stanie si jednym duchem z Bogiem, to pozostajc
w samotnej ciemnoci z Bogiem, ktry jest ponad wszystkim przewyszy wszystko1.

Pico odnosi si wic do czowieka jako do istoty plastycznej, mogcej przemieni si, zgodnie ze swoimi uczynkami, w kad inn form egzystencji. Natomiast
autor wspomina rwnie o moliwoci oderwania si od wszelkiego sposobu istnienia, co ma skutkowa zjednoczeniem si z Bogiem, ktry przekracza wszystko.
Stwierdzenie to zblia Mirandol do mistycznego sposobu pojmowania wiata.
Wierzy on wyranie w moliwo wyzwolenia si czowieka z rzeczywistoci
materialnej i zespolenia z ostateczn, ktra przekracza znany wiat:
Porzumy rzeczy ziemskie, miejmy za nic niebieskie i wreszcie, pozostawiajc za sob
wszystkie rzeczy tego wiata, wzlemy ku siedzibie poza wiatem, najbliszej boskoci
najznakomitszej2.

Wida wyranie, e Pico nie tylko przejawia wiar w czowieka, ale take wpoznanie mistyczne. Trudno bowiem odnosi si do jego sw inaczej ni za pomoc
terminw przynalenych mistycyzmowi. Nie ma wtpliwoci, e Pico nawizujc
do rzeczywistoci poza wiatem, mia na myli zetknicie z ostateczn rzeczywistoci, ktr on sam nazywa Najwitsz Teologi, bd po prostu teologi. Wtym
przypadku Mowa o godnoci czowieka staje si nie tylko manifestem antropocentryzmu, ale take przekonania o koniecznoci rozwoju duchowego czowieka.
Najwaniejsze w tekcie Mirandoli wydaje si pokazanie drogi, jak powinien
poda czowiek. Woski myliciel nie ma bowiem wtpliwoci, e rozwj duchowy i intelektualny czowieka jest waniejszy ni cokolwiek innego. Wypywa
ztego gbokie przekonanie autora o potrzebie upodabniania si do istot niebieskich
zamiast cofania si ku zwierzcoci. Wie si z tym oczywicie denie do ostatecznego wyzwolenia si ze wiata i zespolenia z si wysz, co wyranie wskazuje
na mistyczny charakter rozwaa Pica. Opisuje on i powtarza kilkakrotnie, w jaki
sposb naley dy do poznania ostatecznej rzeczywistoci:
[...] powcigajc gwatowno namitnoci filozofi moraln, ciemnoci rozumu rozpraszajc dialektyk, oczymy dusz, spukujc brudy niewiedzy i bdw, by podania
nie roznamitniay si bez zastanowienia, ani te by nigdy nie bdzi nierozwany rozum. Napenijmy tedy dobrze uoon i oczyszczon dusz wiatem filozofii przyrody,
by nastpnie wzbogaci j o poznanie rzeczy boskich3.

G.P. della Mirandola, Mowa o godnoci czowieka, Wyd. IFiS PAN, Warszawa, 2010, s. 41.
Ibidem, s. 47.
3
Ibidem, s. 51.
1
2

38

mateusz kara

Pojawiaj si w tym fragmencie elementy prowadzce czowieka do jak okrela to Pico poznania rzeczy boskich. S to kolejno: filozofia moralna, dialektyka
oraz filozofia przyrody. Kada z tych dziedzin ma do odegrania w yciu czowieka
okrelon rol, a ten, ktry bdzie postpowa zgodnie z ich zasadami, osignie
moliwo zagbienia si w ostateczn rzeczywisto. Tak wic doznanie mistyczne nie jest kwesti tylko i wycznie odosobnionego przypadku pustelniczego
ycia. Mirandola ujmuje je w odniesieniu do etyki, filozofii i nauki, jak mona dzi
okreli aspekty, ktre wymieni. Tok jego rozumowania prowadzi metodycznie
czytelnika od filozofii moralnej po najwysze poznanie.
Najpierw czowiek musi ustosunkowa si do siebie i innych poprzez odpowiednie postpowanie. Pico mwi tu o powcigniciu gwatownoci, ale wtekcie
pojawiaj si te odniesienia do oczyszczenia duszy z brudu wiata, za gwn
maksym czowieka powinno sta si: nic ponad miar. Pico wskazuje, e nie
mona dowiadcza zjednoczenia z Bogiem bez uprzedniego przygotowania
etycznego. Etyka ta ma polega na odpowiednim stosunku do rzeczywistoci
woglnoci, mniej do ludzi w szczeglnoci. Gwnym aspektem tego postpowania jest stosunek do materii i zasada niepodania za zmysowymi podaniami.
Czowiek w swoim rozwoju powinien odchodzi od swoich zwierzcych cech
ikierowa si ku cechom przejawianym przez anioy. Dlatego musi kierowa si
powcigliwoci wobec wiata zmysowego. Filozofia moralna wedug Pica to
zatem odpowiedni sposb postpowania i obchodzenia si ze wiatem zmysowym.
Dopiera gdy oddziaywanie tych zmysw na czowieka zostanie zneutralizowane,
mona zbliy si do ostatecznej rzeczywistoci.
Gdy zostanie to uczynione, do gosu moe doj rozum, ktry dziki filozofii
czy, jak pisze Pico, dialektyce, jest w stanie poj rzeczywisto. Rozum kierowany
filozofi powinien umierzy wewntrzne spory czowieka, by narzdziem poznania i uporzdkowania wiata. Nie mona bowiem polega na sprzecznych teoriach.
Naley pozna wiat i oprze si na tej wiedzy. Jednake gwn maksym, ktr
kieruj si Pico, jest poznaj samego siebie kto bowiem siebie poznaje, poznaje
w sobie wszystko4. To nakierowanie do wewntrz ma niewtpliwie mistyczny
charakter, gdy wskazuje na kontemplacj.
I tu wkracza take filozofia przyrody, ktra mimo e jest uwaana przez Pica
za dostarczycielk wiedzy niepewnej, ma rwnie rol w porzdkowaniu wiedzy
owiecie. Tym razem wiedza ta jest skierowana nie do wewntrz, lecz na zewntrz
i ma charakter empiryczny. Interesujce jest, e Pico wskazuje na ten aspekt. Wida
tu intuicje, e rwnie poznanie, ktre nazywamy dzisiaj naukowym, ma bardzo
wan rol w przygotowaniu doznania mistycznego. Rola ta polega na uporzdkowaniu wiata zmysowego i uspokojeniu umysu, ktry pragnie rozumie ten

Ibidem, s. 67.

Mistycyzm jako forma duchowoci wykraczajcej poza religi...

39

wiat. Gdy to zrozumienie zostanie ostatecznie ugruntowane, staje si ono podstaw


poznania mistycznego.
Wszystkie te zabiegi maj zaprowadzi czowieka do poznania teologicznego,
jak okrela to Pico. Teologia ta nie ma by jednak rozumowym poznaniem Boga,
ale czystym zjednoczeniem si z nim. Aby poznanie mistyczne mogo by pene,
musi zosta poprzedzone zarwno rzetelnym postpowaniem, jak i rzetelnym
rozumowaniem oraz poznaniem rzeczywistoci nas otaczajcej.
Dzieo Mirandoli pokazuje, e ju ponad 500 lat temu mona byo postrzega
mistycyzm jako co, co musi mie swego rodzaju ugruntowanie rozumowe, empiryczne i etyczne. Te intuicje wyraone przez woskiego filozofa mog znale
odbicie we wspczesnym ujmowaniu mistycyzmu jako czego, co jest zgodne
zrozumem i nauk i czego nie naley postrzega jako zabobonnej praktyki zwiekw minionych.

2. Dzisiejsze ujcie mistycyzmu


Naley okreli, jak wspczenie podchodzi si do problematyki mistycyzmu. Mistycyzm istnieje w wielu religiach, a take kulturach wiata. Od kultur pierwotnych
po zorganizowane religie mona zaobserwowa denie do kontaktu z czym, co
przekracza widzialny wiat. Czym zatem jest mistycyzm i jak go rozpatrywa?
Denise Lardner i John Tully Carmody w pracy Mistycyzm w wielkich religiach
wiata stawiaj oba te pytania. Autorzy zauwaaj, e ju na poziomie definicji
mona postawi kilka zastrzee. Wynikaj one z dwch zasadniczych perspektyw w spojrzeniu na mistycyzm: esencjalistycznej i empirystycznej5. Ta pierwsza
utrzymuje, e dowiadczenia mistykw z rnych kultur odnosz si zasadniczo do
tego samego zetknicia si z czym ostatecznym i przekraczajcym wiat widzialny. Empiryci natomiast twierdz, e dowiadczenia takie s zalene od kultury
i religii, na gruncie ktrej wyrastaj. Esencjalici bd zatem mwi ojednym
dowiadczeniu mistycznym, a empiryci o wielu.
W artykule przyjm perspektyw esencjalistyczn, jednake z uwzgldnieniem
podejcia empirystycznego. Nie twierdz, e dzieo Mirandoli nie byo uwarunkowane okrelonym kontekstem religijnym i kulturowym. Woski filozof odwoywa
si do dziedzictwa europejskiego i mimo e jako jeden z niewielu przywoywa
take inne tradycje, to sam gboko by zakorzeniony w chrzecijastwie. Wida to
chociaby w terminologii, ktr stosuje do opisu doznania mistycznego. Odwouje
si on do Boga i cho rozumie Go jako bezosobow si przekraczajc wszystko,
to sam termin niesie za sob konotacje chrzecijaskie.
5
D.L. Carmody, J.T. Carmody, Mistycyzm w wielkich religiach wiata, Wyd. WAM,
Krakw, 2011, ss. 1218.

40

mateusz kara

Mona by to rwnie odnie do przey osb zaywajcych LSD w celu


osignicia doznania mistycznego. Oto co przydarzyo si Johnowi Lylli, jednemu
zbadaczy wpywu LSD na odczuwanie mistycznych stanw.
Z pocztkiem lat szedziesitych Lilly po raz pierwszy zay LSD i stwierdzi, e za
pomoc tego rodka moe wchodzi w mistyczne wymiary. Wychowywany by na pobonego katolika i zdawa sobie znakomicie spraw z tego, e po mierci czysta dusza
ulatuje do Boga. Teraz, po latach, gdy ogarnity halucynacjami sucha IX symfonii
Beethovena, dowiadczy podobnego lotu duszy. Ujrza anielskie istoty i wiekowego
patriarchalnego Boga, siedzcego na swym tronie. Nauka zaprogramowana mu wmodoci zostaa wskrzeszona przez LSD! Pniej pisa Lilly musiaem zda sobie
spraw, e granice czyjej wiary ustanawiaj granice jego dowiadczenia6.

Mona przypuszcza, e to, co Pico opisywa terminami kultury, z ktrej si wywodzi, jest zarazem czym, co przekracza t kultur. Nie ma po prostu moliwoci,
eby opisywa dane zjawisko inaczej ni pozwala na to okrelony jzyk ikontekst,
jednake opisywane zjawisko moe by w swej istocie niezmienne. Podobnie
wprzypadku Johna Lylli. Jego wychowanie w wierze katolickiej niewtpliwie
miao wpyw na tre halucynacji po zayciu LSD, ale sam proces wchodzenia
ibycia w stanie mistycznym moe by rozumiany uniwersalnie. Ponadto mona
by si spiera, czy ostateczna rzeczywisto moe zawiera w sobie jakiekolwiek
treci. Przykadowo buddyjskie pojcie nirwany odnosi si wanie do stanu poza
wszystkim, bez adnej treci, ktrego nie da si wyrazi pojciami, gdy zakada
ono rwnie oderwanie si od wszelkich poj7. Podobnie, cho moe nie tak
radykalnie, rozumia ostateczn rzeczywisto Pico. Nazywa i utosamia j zBogiem, ale rwnie j okrela jako przekraczajc wszystko, co istnieje, cznie ze
sferami niebiaskimi. Przeycia Johna Lilly byyby w takim sensie tylko jednym
z etapw przeycia mistycznego, ktry wcale nie jest ostateczny, gdy zawiera
wsobie konkretne treci.
Dlatego w dalszej czci rozwaa bd opiera si wanie na zaoeniu esencjalistycznym, uzupenionym o empirystyczne, ktre zdaj si take podziela
D.L.i J.T. Carmody, ktrzy przyjmuj, e mistycyzm to: bezporednie dowiadczenie ostatecznej rzeczywistoci. Ostateczna rzeczywisto moe oznacza
Boga, Tao; nirwan, wito lub jakikolwiek inny termin, jaki ukuli
ludzie religijni, by mwi o tym, co nieuwarunkowane, niezalene od niczego
innego, istniejce w stopniu najwyszym, najbardziej niezawodne, wartociowe8.
Takie ujcie pozwala na stwierdzenie, e owa ostateczna rzeczywisto, przekraczajc wszystko, przekracza take poszczeglne religie, nie przynaley zatem
do adnej z nich. Problem moe pojawi si w odniesieniu do tego, czy faktycznie
6
N. Drury, Psychologia transpersonalna. Ludzki potencja, Wyd. Zysk i S-ka, Pozna
1995, ss. 99100.
7
Sangharakszita, Wprowadzenie do buddyzmu, Wyd. A, Krakw, 2002, ss. 103113.
8
D.L. Carmody, J.T. Carmody, Mistycyzm w wielkich religiach wiata, ss. 1819.

Mistycyzm jako forma duchowoci wykraczajcej poza religi...

41

poznanie ostatecznej rzeczywistoci jest bezporednie. Mona to przedstawi


wdwojaki sposb: z perspektywy danej religii i kultury poznanie to jest zaporedniczone w nich samych, a z perspektywy samego poznania jest ono bezporednie.
Gdy dojdziemy ju do odpowiedniego punktu, w ktrym dowiadczamy ostatecznej
rzeczywistoci, jawi si nam ona w niczym niezaporedniczona.
Takie podejcie moe znale swoje miejsce w praktyce duchowej XXI wieku
i nie stoi ono w sprzecznoci z osigniciami wspczesnej cywilizacji i nauki.

3. Ken Wilber i poziom transracjonalny


Przechodzc do ujcia mistycyzmu jako wspczesnej formy duchowoci, posu
si twierdzeniami wypracowanymi przez amerykaskiego filozofa, przedstawiciela psychologii transpersonalnej, Kena Wilbera. Opracowa on teori dotyczc
tego, jak naley rozumie duchowo w wieku nauki. Pragnie on caociowo uj
wszystkie aspekty funkcjonowania czowieka w wiecie. Jednym z efektw takiego podejcia jest zbudowany przez niego model istnienia, ktry ma by wyrazem

duch
dusza
umys
A
+
B
+
C
+
D
+
E

ycie
A
+
B
+
C
+
D

A
+
B
+
C

A
+
B

materia
A --------------1
fizyka

biologia
psychologia
teologia
mistycyzm
Rysunek 1. Wilberowski model istnienia

rdo: K. Wilber, Krtka historia wszystkiego, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa
2007, s. 54.

42

mateusz kara

podstawowego pojmowania wiata we wszystkich kulturach. Wielka Holarchia,


jak nazywa j Wilber, przedstawia rzeczywisto jako przekraczajce siebie krgi.
Kady z szerszych krgw dodaje co nowego, ale jednoczenie zawiera w sobie
poprzednie9.
Ta podstawowa struktura przedstawia istnienie jako nakadajce si na siebie
sfery. S to kolejno: materia, ycie, umys, dusza, duch. Kadej z tych sfer przypisana jest konkretna dziedzina, ktra j poznaje. Tak te materi bada fizyka, ycie
biologia, umys psychologia, dusz teologia, a ducha mistycyzm. Kada
kolejna sfera przekracza poprzedni, jednake cay czas zachowujc j wsobie.
Czyli nie ma ducha bez duszy, duszy bez umysu, umysu bez ycia, ycia bez
materii. Duch obejmuje sob wszystko i przekracza wszystko. Mistycyzm za
zajmuje si jego zgbianiem. Jednake w duchu zawiera si rwnie materia, czyli
poznawanie materii przez fizyk jest take poznawaniem drobnej czci ducha.
Mona tu wyranie zaobserwowa podobiestwa do tego, co pisa Mirandola
w swoim dziele. Widzia on, e poznanie materii i rozwaania rozumu nad rzeczywistoci, a take nad samym sob, maj znaczenie w poznaniu najwyszej
rzeczywistoci. W ten sposb, zachowujc okrelone zasady etyczne, mona doj
od materii do ducha. Zasady te oczywicie oznaczaj kocowy efekt zerwania
zmateri i zanurzenia si w duchu. Mistycyzm nie moe by wic oddzielony od
innych sfer ludzkiego poznania, gdy odnosi si do czego, co zawiera w sobie
wszystko. Tym samym mistycyzm zajmuje si czym szerszym ni religia.
I w odniesieniu do religii wanie naley poczyni dodatkowe rozrnienie,
ktrego autorem jest rwnie Wilber. Chodzi o wyrnienie poziomw: preracjonalnego, racjonalnego i transracjonalnego oraz zwizanego z nimi bdu pre/trans10.
Owe trzy poziomy wi si z poznawaniem wiata oraz myleniem. Poziom preracjonalny odwouje si do dozna zmysowych, opiera si na nim m.in. mylenie
mityczne, wiara w siy natury i magiczne postrzeganie rzeczywistoci. Poziom
racjonalny odwouje si do rozumu i rozumowego ujmowania wiata, wspczesne
nauki empiryczne opieraj si na tym poziomie. Poziom transracjonalny natomiast
odnosi si do poznania ponadindywidualnego, ktre moe by powizane np.zduchowoci czy samym duchem. Tak jak w przypadku modelu istnienia kady
poziom przekracza poprzedni, zawierajc jednak w sobie poprzedni jako swoj
podstaw. I o ile racjonalizm przezwycia poziom preracjonalny, wprowadzajc
nowy typ mylenia, to poziom transracjonalny, wnoszc nowe jakoci, zachowuje
charakter racjonalny.
Bd, ktry wedug Wilbera jest czsto popeniany w odniesienieu do wymienionych poziomw, polega na nieodrnianiu tego, co preracjonalne od tego, co
transracjonalne. Taka sytuacja ma miejsce, gdy wychodzc z pozycji racjonalizmu,
K. Wilber, Krtka historia wszystkiego, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza,
Warszawa 2007, s. 54.
10
K. Wilber, Maestwo rozumu z dusz, Wyd. Czarna Owca, Warszawa, 2009, ss.9799.
9

Mistycyzm jako forma duchowoci wykraczajcej poza religi...

43

odrzucamy wszystko, co jawi si nam jako nieracjonalne. Wtedy razem z tym, co


pre odrzucamy take trans, bd chcc osign trans, wracamy do pre. Zaoenie,
e mistycyzm mona odrzuci, gdy z punktu widzenia nauki jest nieracjonalny,
stanowi przykad takiego bdu. Mistycyzm bowiem jako transracjonalny musi
wsobie zawiera racjonalno. Jest tak samo racjonalny jak nauka.
Jeli chodzi o stosunek midzy religi a mistycyzmem jako form duchowoci,
naley mie na uwadze, e wiele wspczesnych religii zawiera w sobie elementy
preracjonalne, ktre faktycznie nie zgadzaj si z racjonalnym sposobem mylenia.
W takim przypadku ludzie odrzucajcy religi mog rwnie popenia bd pre/
trans, gdy wraz z elementami preracjonalnymi odrzuc transracjonalne. Mistycyzm
jako transracjonalny i odnoszcy si do ducha powinien by zatem rozpatrywany
jako gbsza forma poznania rzeczywistoci. Wykracza on tym samym poza partykularne religie.
Podejcie Pica wychodzio z tego samego przekonania poznanie ostatecznej
rzeczywistoci jako opierajce si na poznaniu rozumowym i wspierane empirycznym, nie moe by nieracjonalne. Aby dowiadczy ostatecznej rzeczywistoci,
naley opiera si na racjonalizmie. I cho zespolenie si z ni przekracza racjonalno, to racjonalno ta jest koniecznym stopniem wiodcym do niej.
Aby uporzdkowa jeszcze bardziej to, co zostao ju powiedziane, mona
posuy si kolejnym rozrnieniem, ktre wprowadza Wilber. Opiera si ono na
zaoeniu pluralizmu epistemologicznego, ktry wskazuje, e czowiek dowiadcza
rzeczywistoci na rnych poziomach poznania. Wilber rozrnia tu podstawowe
jego typy, uywajc metafory oka. Jest zatem oko cielesne, odpowiedzialne za
poznawanie materii, oko umysu zwizane z rozumowaniem i logik oraz oko
kontemplacji, ktre odnosi si do poznania duchowego11. Nie naley zatem deprecjonowa poznania duchowego, gdy jest ono w tym samym stopniu uprawnione,
co cielesne. Z tego punktu widzenia mistycyzm moe odnale swoje miejsce
rwnie w XXI wieku.

Konkluzja
Czy mistycyzm moe by postrzegany jako forma duchowoci, ktra wykracza
poza religi, oraz czy mona by mistykiem we wspczesnych czasach?
Na podstawie filozofii Kena Wilbera mona stwierdzi, e, po pierwsze, mistycyzm stanowi form duchowoci, ktra nie musi by zwizana z adn religi. Nie
oznacza to oczywicie, e na gruncie religii nie mona mwi o poznaniu ostatecznej rzeczywistoci. Takie poznanie moe wypywa z okrelonej religii. Jednak
adna religia nie moe roci sobie prawa do monopolu na takie poznanie. Duch
Ibidem, ss. 2930.

11

44

mateusz kara

przekracza bowiem wszystko i zawiera w sobie wszystko. Dlatego mistycyzm moe


nie opiera si na adnej religii. Musi jednak zachowywa w sobie racjonalno.
Czy zatem mona by mistykiem we wspczesnoci? Kiedy przyjmiemy
zaoenie o transracjonalnoci mistycyzmu oraz zgodzimy si na pluralizm epistemologiczny, okae si, e bycie mistykiem nie musi by czym dziwnym iniezrozumiaym. Wikszo wspczesnych ludzi, yjcych w epoce nauki, moe postrzega
mistycyzm jako co niezgodnego z obecnymi osigniciami cywilizacji. Jednake
majc na uwadze bd pre/trans, nie ma adnej podstawy, by sdzi, e mistycyzm
nie moe sta si rwnoprawnym obok nauki rodkiem poznania rzeczywistoci,
odnoszcym si jednak do innego poziomu owej rzeczywistoci.
Mistyk wspczesny musi w peni akceptowa osignicia naukowe i rozumowe
dochodzenie do prawd. Nie kci si to w adnym wypadku z poznaniem ducha,
ostatecznej rzeczywistoci. Wrcz przeciwnie, jak podkrela Giovanni Pico della
Mirandola, odpowiednia wiedza empiryczna oraz rozumowe ujcie wiata jest
nieodzowne w dochodzeniu do zjednoczenia si z si najwysz.
Mistycyzm mona dzi pojmowa jako element wspczesnej kultury, akceptujcy dokonania naukowe i jednoczesnie nastawiony na rozwj duchowy jednostki.
Nie ma powodu, by przeciwstawia ten rozwj dzisiejszemu racjonalnemu myleniu, gdy opiera si on na tym myleniu. Rnorodno stosowanych praktyk
nie przesdza o rnych celach, jakie im przywiecaj. Ostateczna rzeczywisto
przekracza je wszystkie. Ludzie, ktrzy jej poszukuj, mog wspiera si swobodnie
na racjonalizmie, jednoczenie odwoujc si lub nie odwoujc do dowolnej religii.

You might also like