Professional Documents
Culture Documents
Czasopismo Internetowe
Nr 3(3)/2013, ss. 3544
mateusz kara
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Filozofii
e-mail: mkaras@amu.edu.pl
Abstract. Mysticism has been a part of many cultures and religions since the oldest times.
Is it still possible, however, to talk about mysticism in the age of rational science? This
question acquires another meaning in the context of the statement that mystical experience
does not have to be related to any institutionalized religion. On the basis of the conception presented by Ken Wilber, this paper attempts to point out that spirituality transcends
particular religions. Spirituality is always more or less closely related to mysticism. The
author focuses on both rational and trans-rational elements of mysticism and its relation
to science. Mysticism can be seen as trans-rational, transcending the conventional understanding of the world. As a result, the attempt to experience the ultimate reality directly
does not contradict the scientific worldview.
Wprowadzenie
36
mateusz kara
deprecjonowana przez dzisiejsze mylenie oparte na szukaniu naukowych wyjanie dla niemal kadego aspektu ycia, to warto zwrci uwag, e mistycyzm nie
przeczy naukowemu myleniu. Mistycy zwykli odwoywa si do swoich najgbszych przey duchowych, ktre zdaway si wykracza poza religi, z ktrej si
wywodzili. Oile nauka jest w stanie zaprzeczy wielu religijnym stwierdzeniom,
o tyle jak si okae w tym artykule nie powinna roci sobie prawa do rwnoczesnego odrzucania realnoci przey duchowych czowieka.
Wspczesne rozumienie mistycyzmu opiera si na zaoeniu, e duchowo
wykracza poza dan religi. Mistycyzm za jest jednym z najwaniejszych aspektw
tej duchowoci. Przyjmuj te zaoenie o niewykluczaniu si mylenia naukowego
i doznania duchowego. Innymi sowy mistycyzm nie bdzie tu przeciwstawiany
nauce wrcz przeciwnie, stanie si on czci wikszej caoci, w ktrej nauka
take ma swoje miejsce. Dziki zaoeniom, ktre tu poczyniem, stanie si moliwe
ukazanie mistycyzmu jako formy duchowoci, ktra rwnie w XXI wieku moe
by rozpatrywana jako jeden z penowartociowych aspektw ycia czowieka.
Mistycyzm bd tu rozumia jako form duchowoci nakierowan na poznanie
najwyszej rzeczywistoci, ktra przekracza t, ktrej dowiadczamy zmysowo. To
proste zaoenie stanie si tu dogodnym punktem wyjcia dla dalszych rozwaa.
Perspektywa zaprezentowana przez Giovanniego Pico della Mirandol wdziele
pt. Mowa o godnoci czowieka stanie si punktem wyjcia do rozwaa nad wspczesnym rozumieniem mistycyzmu. Autor przedstawia ciek rozwoju czowieka,
ktra ma by zwieczona dowiadczeniem ostatecznej rzeczywistoci nazywa j
m.in. Najwitsz Teologi. Wanym odniesieniem stanie si myl Kena Wilbera,
ktry pokazuje, e mistycyzm jako forma duchowoci nie musi by postrzegany
jako nieracjonalny.
37
Jeli bdzie uprawia ziarna roliny, stanie si rolin. Jeli ziarna zmysw, stanie si
zwierzciem. Jeli rozumu, stanie si zwierzciem niebieskim. Jeli intelektualne, bdzie
anioem i synem Boym. Jeli za niezadowolony z losu adnego ze stworze zwrci
si ku rodkowi swej jednoci i stanie si jednym duchem z Bogiem, to pozostajc
w samotnej ciemnoci z Bogiem, ktry jest ponad wszystkim przewyszy wszystko1.
Pico odnosi si wic do czowieka jako do istoty plastycznej, mogcej przemieni si, zgodnie ze swoimi uczynkami, w kad inn form egzystencji. Natomiast
autor wspomina rwnie o moliwoci oderwania si od wszelkiego sposobu istnienia, co ma skutkowa zjednoczeniem si z Bogiem, ktry przekracza wszystko.
Stwierdzenie to zblia Mirandol do mistycznego sposobu pojmowania wiata.
Wierzy on wyranie w moliwo wyzwolenia si czowieka z rzeczywistoci
materialnej i zespolenia z ostateczn, ktra przekracza znany wiat:
Porzumy rzeczy ziemskie, miejmy za nic niebieskie i wreszcie, pozostawiajc za sob
wszystkie rzeczy tego wiata, wzlemy ku siedzibie poza wiatem, najbliszej boskoci
najznakomitszej2.
Wida wyranie, e Pico nie tylko przejawia wiar w czowieka, ale take wpoznanie mistyczne. Trudno bowiem odnosi si do jego sw inaczej ni za pomoc
terminw przynalenych mistycyzmowi. Nie ma wtpliwoci, e Pico nawizujc
do rzeczywistoci poza wiatem, mia na myli zetknicie z ostateczn rzeczywistoci, ktr on sam nazywa Najwitsz Teologi, bd po prostu teologi. Wtym
przypadku Mowa o godnoci czowieka staje si nie tylko manifestem antropocentryzmu, ale take przekonania o koniecznoci rozwoju duchowego czowieka.
Najwaniejsze w tekcie Mirandoli wydaje si pokazanie drogi, jak powinien
poda czowiek. Woski myliciel nie ma bowiem wtpliwoci, e rozwj duchowy i intelektualny czowieka jest waniejszy ni cokolwiek innego. Wypywa
ztego gbokie przekonanie autora o potrzebie upodabniania si do istot niebieskich
zamiast cofania si ku zwierzcoci. Wie si z tym oczywicie denie do ostatecznego wyzwolenia si ze wiata i zespolenia z si wysz, co wyranie wskazuje
na mistyczny charakter rozwaa Pica. Opisuje on i powtarza kilkakrotnie, w jaki
sposb naley dy do poznania ostatecznej rzeczywistoci:
[...] powcigajc gwatowno namitnoci filozofi moraln, ciemnoci rozumu rozpraszajc dialektyk, oczymy dusz, spukujc brudy niewiedzy i bdw, by podania
nie roznamitniay si bez zastanowienia, ani te by nigdy nie bdzi nierozwany rozum. Napenijmy tedy dobrze uoon i oczyszczon dusz wiatem filozofii przyrody,
by nastpnie wzbogaci j o poznanie rzeczy boskich3.
G.P. della Mirandola, Mowa o godnoci czowieka, Wyd. IFiS PAN, Warszawa, 2010, s. 41.
Ibidem, s. 47.
3
Ibidem, s. 51.
1
2
38
mateusz kara
Pojawiaj si w tym fragmencie elementy prowadzce czowieka do jak okrela to Pico poznania rzeczy boskich. S to kolejno: filozofia moralna, dialektyka
oraz filozofia przyrody. Kada z tych dziedzin ma do odegrania w yciu czowieka
okrelon rol, a ten, ktry bdzie postpowa zgodnie z ich zasadami, osignie
moliwo zagbienia si w ostateczn rzeczywisto. Tak wic doznanie mistyczne nie jest kwesti tylko i wycznie odosobnionego przypadku pustelniczego
ycia. Mirandola ujmuje je w odniesieniu do etyki, filozofii i nauki, jak mona dzi
okreli aspekty, ktre wymieni. Tok jego rozumowania prowadzi metodycznie
czytelnika od filozofii moralnej po najwysze poznanie.
Najpierw czowiek musi ustosunkowa si do siebie i innych poprzez odpowiednie postpowanie. Pico mwi tu o powcigniciu gwatownoci, ale wtekcie
pojawiaj si te odniesienia do oczyszczenia duszy z brudu wiata, za gwn
maksym czowieka powinno sta si: nic ponad miar. Pico wskazuje, e nie
mona dowiadcza zjednoczenia z Bogiem bez uprzedniego przygotowania
etycznego. Etyka ta ma polega na odpowiednim stosunku do rzeczywistoci
woglnoci, mniej do ludzi w szczeglnoci. Gwnym aspektem tego postpowania jest stosunek do materii i zasada niepodania za zmysowymi podaniami.
Czowiek w swoim rozwoju powinien odchodzi od swoich zwierzcych cech
ikierowa si ku cechom przejawianym przez anioy. Dlatego musi kierowa si
powcigliwoci wobec wiata zmysowego. Filozofia moralna wedug Pica to
zatem odpowiedni sposb postpowania i obchodzenia si ze wiatem zmysowym.
Dopiera gdy oddziaywanie tych zmysw na czowieka zostanie zneutralizowane,
mona zbliy si do ostatecznej rzeczywistoci.
Gdy zostanie to uczynione, do gosu moe doj rozum, ktry dziki filozofii
czy, jak pisze Pico, dialektyce, jest w stanie poj rzeczywisto. Rozum kierowany
filozofi powinien umierzy wewntrzne spory czowieka, by narzdziem poznania i uporzdkowania wiata. Nie mona bowiem polega na sprzecznych teoriach.
Naley pozna wiat i oprze si na tej wiedzy. Jednake gwn maksym, ktr
kieruj si Pico, jest poznaj samego siebie kto bowiem siebie poznaje, poznaje
w sobie wszystko4. To nakierowanie do wewntrz ma niewtpliwie mistyczny
charakter, gdy wskazuje na kontemplacj.
I tu wkracza take filozofia przyrody, ktra mimo e jest uwaana przez Pica
za dostarczycielk wiedzy niepewnej, ma rwnie rol w porzdkowaniu wiedzy
owiecie. Tym razem wiedza ta jest skierowana nie do wewntrz, lecz na zewntrz
i ma charakter empiryczny. Interesujce jest, e Pico wskazuje na ten aspekt. Wida
tu intuicje, e rwnie poznanie, ktre nazywamy dzisiaj naukowym, ma bardzo
wan rol w przygotowaniu doznania mistycznego. Rola ta polega na uporzdkowaniu wiata zmysowego i uspokojeniu umysu, ktry pragnie rozumie ten
Ibidem, s. 67.
39
40
mateusz kara
Mona przypuszcza, e to, co Pico opisywa terminami kultury, z ktrej si wywodzi, jest zarazem czym, co przekracza t kultur. Nie ma po prostu moliwoci,
eby opisywa dane zjawisko inaczej ni pozwala na to okrelony jzyk ikontekst,
jednake opisywane zjawisko moe by w swej istocie niezmienne. Podobnie
wprzypadku Johna Lylli. Jego wychowanie w wierze katolickiej niewtpliwie
miao wpyw na tre halucynacji po zayciu LSD, ale sam proces wchodzenia
ibycia w stanie mistycznym moe by rozumiany uniwersalnie. Ponadto mona
by si spiera, czy ostateczna rzeczywisto moe zawiera w sobie jakiekolwiek
treci. Przykadowo buddyjskie pojcie nirwany odnosi si wanie do stanu poza
wszystkim, bez adnej treci, ktrego nie da si wyrazi pojciami, gdy zakada
ono rwnie oderwanie si od wszelkich poj7. Podobnie, cho moe nie tak
radykalnie, rozumia ostateczn rzeczywisto Pico. Nazywa i utosamia j zBogiem, ale rwnie j okrela jako przekraczajc wszystko, co istnieje, cznie ze
sferami niebiaskimi. Przeycia Johna Lilly byyby w takim sensie tylko jednym
z etapw przeycia mistycznego, ktry wcale nie jest ostateczny, gdy zawiera
wsobie konkretne treci.
Dlatego w dalszej czci rozwaa bd opiera si wanie na zaoeniu esencjalistycznym, uzupenionym o empirystyczne, ktre zdaj si take podziela
D.L.i J.T. Carmody, ktrzy przyjmuj, e mistycyzm to: bezporednie dowiadczenie ostatecznej rzeczywistoci. Ostateczna rzeczywisto moe oznacza
Boga, Tao; nirwan, wito lub jakikolwiek inny termin, jaki ukuli
ludzie religijni, by mwi o tym, co nieuwarunkowane, niezalene od niczego
innego, istniejce w stopniu najwyszym, najbardziej niezawodne, wartociowe8.
Takie ujcie pozwala na stwierdzenie, e owa ostateczna rzeczywisto, przekraczajc wszystko, przekracza take poszczeglne religie, nie przynaley zatem
do adnej z nich. Problem moe pojawi si w odniesieniu do tego, czy faktycznie
6
N. Drury, Psychologia transpersonalna. Ludzki potencja, Wyd. Zysk i S-ka, Pozna
1995, ss. 99100.
7
Sangharakszita, Wprowadzenie do buddyzmu, Wyd. A, Krakw, 2002, ss. 103113.
8
D.L. Carmody, J.T. Carmody, Mistycyzm w wielkich religiach wiata, ss. 1819.
41
duch
dusza
umys
A
+
B
+
C
+
D
+
E
ycie
A
+
B
+
C
+
D
A
+
B
+
C
A
+
B
materia
A --------------1
fizyka
biologia
psychologia
teologia
mistycyzm
Rysunek 1. Wilberowski model istnienia
rdo: K. Wilber, Krtka historia wszystkiego, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa
2007, s. 54.
42
mateusz kara
43
Konkluzja
Czy mistycyzm moe by postrzegany jako forma duchowoci, ktra wykracza
poza religi, oraz czy mona by mistykiem we wspczesnych czasach?
Na podstawie filozofii Kena Wilbera mona stwierdzi, e, po pierwsze, mistycyzm stanowi form duchowoci, ktra nie musi by zwizana z adn religi. Nie
oznacza to oczywicie, e na gruncie religii nie mona mwi o poznaniu ostatecznej rzeczywistoci. Takie poznanie moe wypywa z okrelonej religii. Jednak
adna religia nie moe roci sobie prawa do monopolu na takie poznanie. Duch
Ibidem, ss. 2930.
11
44
mateusz kara