You are on page 1of 102

_______________________________________________________________________________________________

Prawo midzynarodowe publiczne


Remigiusz Bierzanek
Janusz Symonides
Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005
wydanie VIII zmienione
_______________________________________________________________________________________________

Sekcja I.1; Rozdzia


midzynarodowego

1.

Podstawowe

zagadnienia

prawa

1. Spoeczno midzynarodowa a prawo midzynarodowe


1. Pojcie i skad spoecznoci midzynarodowej

spoeczno midzynarodowa:

o og suwerennych pastw, utrzymujcych stosunki wzajemne regulowane przez prawo


o

midzynarodowe
og suwerennych pastw a take niesuwerennych podmiotw, czyli wszystkich uczestnikw
stosunkw midzynarodowych wyposaonych w zdolno do dziaania na paszczynie
midzynarodowej, ktrych prawa i obowizki s regulowane przez prawo midzynarodowe
(znaczenie szersze)

geneza spoecznoci midzynarodowej:

o w Europie pastwa naleay do wsplnego krgu kulturowego (rodzina narodw pastw


o

chrzecijaskich), sprzyjao to rozwojowi stosunkw midzynarodowych (od czasw redniowiecza)


pokj westfalski z 1648 r.- oznacza kres panowania cesarza i rozpocz w Europie okres stosunkw
opartych na stopie rwnoci

konferencje dyplomatyczne w Osnabrck i Mnster powstanie rodziny narodw

o wiek XIX powstanie pierwszych organizacji midzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku


o

szybkiego postpu na paszczynie nauki, wymiany midzypastwowej itp. (ujednolicenie miar i wag,
zagadnienia komunikacji i cznoci midzynarodowej itp.)
wyksztacenie si poczucia wzajemnych wizw, czemu towarzyszy rozwj prawa

midzynarodowego okrelajcego zasady i formy stosunkw midzynarodowych


poszerzanie si spoecznoci midzynarodowej: Ameryka aciska, kraje bakaskie, Turcja, Japonia,
Persja, Synaj, Chiny

skad spoecznoci midzynarodowej:

o og pastw, ktre weszy do spoecznoci nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie midzynarodowe,
lecz gwnie w konsekwencji swego powstawania i
zewntrznej

nabycia zdolnoci w paszczynie

2. Cechy charakterystyczne spoecznoci midzynarodowej

najczciej wymienia si:

o maa liczba czonkw


Prawo midzynarodowe publiczne

o zasada rwnoci
o may stopie zorganizowania wewntrznego
o brak obowizkowego sdownictwa

zasada rwnoci oparcie wzajemnych stosunkw midzy pastwami na zasadzie rwnoci:

o rwno wobec prawa:


jeden gos na konferencjach lub w organizacjach
precedencja protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriw formalnych (czas, kolejno
o

alfabetyczna
prawa wszystkich pastw s tak samo respektowane, bez wzgldu na to, czy chodzi o pastwo

wielkie czy mae, i czy jest ono w stanie wymusi ich przestrzeganie
w stosunkach zewntrznych organy pastwowe korzystaj z takich samych immunitetw i

przywilejw
akty pastwa (zasada par in parem non habet imperium) nie podlegaj jurysdykcji, zatem nie mog

by osdzanie przez trybunay wewntrzne drugiego pastwa


nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja midzynarodowa ), take w normatywnie
regulowanej sferze reprezentacji, stosunkw dyplomatycznych, konsularnych czy morskich

o rwno wobec prawa nie ma charakteru niezbywalnego pastwo moe si jej zrzec (bd jej
czci), np. przez przekazanie czci kompetencji do organizacji midzynarodowej

szczeglna pozycja wielkich mocarstw:

o wielkie mocarstw zajmuj pozycj pierwszych wrd rwnych (stae miejsce i prawo weta w Radzie
Bezpieczestwa). Rnice w zakresie praw wynikaj z:

zgody innych podmiotw na uprzywilejowan pozycj mocarstw (uznanie szczeglnych


obowizkw i roli w utrzymaniu midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa)

elementy faktyczne (prawo morza ustalane przez tych ktrzy posiadaj dostp do niego i
dysponoway najwikszymi flotami)

may stopie zorganizowania:

o brak wadzy ustawodawczej, wykonawczej i obowizkowego sdownictwa


o ONZ spenia tylko funkcje koordynujce, pastwa nie s jej podporzdkowane

czy istnieje spoeczno midzynarodowa?

o tak, gdy mimo braku aparatu represyjnego prawo midzynarodowe jest uwaane przez wszystkich
czonkw za wice spoeczno midzynarodow

o mimo wszystkich wystpujcych w obrbie spoecznoci konfliktw i sprzecznoci nie tylko si nie
zmniejsza, lecz wrcz narasta poczucie wzajemnych wizi i wspzalenoci zarwno w sferze
midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, wymianie handlowej, problemach demograficznych,
ywnociowych, jak te ochronie rodowiska naturalnego

3. Spoeczno midzynarodowa a wsplnota. Uniwersalizm a regionalizm

wsplnota

grupa pastw poczonych ze sob cilejszymi wizami politycznymi, gospodarczymi,

militarnymi

wsplnota regionalna pastwa, ktre czy ssiedztwo, historia, jzyk, nawet religia

o np. OPA, UA, LPA, Rada Nordycka

wsplnota funkcjonalna pastwa nalece do organizacji midzynarodowej majcej na celu koordynowanie


prowadzonych dziaa w dziedzinie gospodarki, wojskowoci etc.
o NATO, EWWiS, EWG

o cech charakterystyczn ograniczenie wykonywania kompetencji pastw na rzecz organizacji w


Regulowanej przez ni dziedzinie gospodarki

normy uniwersalne i regionalne

Prawo midzynarodowe publiczne

o uniwersalne odnoszce si do caej spoecznoci midzynarodowej


o regionalne normy odrbne dla jakiej wsplnoty regionalnej lub subregionalnej (mog by bardziej
zaawansowane osignicie porozumienia w grupie bardziej homogenicznej jest atwiejsze)

2. Pojcie i istota prawa midzynarodowego


1. Definicja

PRAWO MIDZYNARODOWE zesp norm regulujcych stosunki wzajemne midzy pastwami oraz
organizacjami midzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych majcymi
zdolno do dziaania w stosunkach midzynarodowych

spory dotyczce definicji rozbienoci dotyczce podmiotowoci, rde i specyfiki prawa midzynarodowego

2. Nazwa

termin prawo midzynarodowe pojawi si w literaturze w XVIII w. autor angielski J. Bentham w 1780 r.; do
jzyka polskiego wprowadzi go F. Kasparka

prawo narodw termin uywany pocztkowo wywodzcy si z dosownego tumaczenia rzymskiego


terminu ius gentium (w Rzymie oznaczao ono prawo cywilne regulujce stosunki obywateli rzymskich z
cudzoziemcami: przepisy i instytucja wsplne wszystkim narodom)
o prawo midzynarodowe w XVI i XVII w. ius inter gentes - F. Suarez

prawo midzynarodowe od XVIII w. obie nazwy wystpuj rwnolegle

o sowo nard (nation) w jzyku angielskim i francuskim jest synonimem pastwa; dzisiaj nard ma
take prawo do samostanowienia; nard walczcy o niepodlego jest podmiotem prawa
midzynarodowego gdy wyksztaci organy zdolne go reprezentowa na arenie midzynarodowej

3. Systematyka

systematyka cisy podzia na pozostajce ze sob w okrelonych relacjach podziay brak powszechnej
akceptacji dla ktrejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja cigego rozwoju i
przystosowywania si do zmieniajcej si rzeczywistoci

od prawa wojny do prawa pokoju:

o Grocjusz w swoim dziele o prawie wojny i pokoju okreli podzia prawa midzynarodowego na dwa
dziay
w miar upywu czasu akcent przesuwa si na normy regulujce pokj

o
o prawo wojny zostao zredukowane do fragmentu caoci prawa midzynarodowego
o polskie propozycje systematyki: 1958 r. L. Ehrlich (prawo midzynarodowe, nauka PM, podmioty PM,
mechanizm stosunkw midzy podmiotami PM); S. E. Nahlik (spoeczno midzynarodowa,
wspdziaanie midzynarodowe, konflikty midzynarodowe)

4. Podstawa obowizywania prawa midzynarodowego

doktryny wskazujce odmienne podstawy obowizywania prawa midzynarodowego: naturalistyczna i


pozytywistyczna
o doktryna naturalistyczna (doktryna podstawowych, zasadniczych praw pastwa)

odwouje si do prawa natury


zasady PM mog by wyprowadzone z istoty czy natury pastwa; pastwo ma
przyrodzone, podstawowe prawa, ktre musz by respektowane przez inne podmioty (prawo
do istnienia, niepodlegoci,
rwnoci, szacunku
i utrzymywania
stosunkw
midzynarodowych)

wspczesne

negatywne

konsekwencje:

nadmierne

akcentowanie

swobd

praw

poszczeglnych pastw kwestionuje moliwo istnienia wsplnego interesu i atomizuje spo.


midzynarodow
Prawo midzynarodowe publiczne
3

o doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)


podstaw obowizywania PM jest wsplna wola pastw, ktra znajduje swj wyraz w
normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych
(umowy)

zasada dobrej wiary podstaw stosunkw wicych pastwa jest ich wola, ktra je wie
(pastwo przyjmuje obowizki z wasnej woli, wywouje to skutki prawne, stwarza
zobowizania midzynarodowe, ktre trwa niezalenie od jego zgody)

powody przestrzegania norm prawa midzynarodowego:

1. sia gwarantujca wykonanie norm normy prawa znajdujcego si w traktatach


2.
3.

pokoju,
wzajemno prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,
wsplny interes normy o ochronie rodowiska naturalnego czowieka, kosmosu
oraz dna mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji narodowej

zasada efektywnoci:

o istnienie pewnych przewidzianych przez prawo midzynarodowe sytuacji faktycznych bd wywouje


ipso facto skutki prawne, bd te jest warunkiem niezbdnym do ich powstania

wpywa na przestrzeganie norm prawa midzynarodowego


prawo midzynarodowe jest bezporednim rezultatem woli swych podmiotw i odzwierciedla
okrelon rzeczywisto spoeczn

prawo midzynarodowe z reguy dostosowuje si do nowej sytuacji, rzeczywistoci spo. w


przypadku gdy normy nie s w stanie kontrolowa faktw

5. Sankcje

negatorzy prawa midzynarodowego szkoy odmawiajce przyznania normom prawa midzynarodowego


charakteru norm prawnych ze wzgldu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus (G.W.F. Hegel, A.
Lasson, S. Seydel, J. Austin, T. Holland)

przymus w prawie midzynarodowym

system norm PM jako cao jest zaopatrzona w przymus

bezporedni
o specyficzne formy przymusu w PM (w odrnieniu od prawa wewntrznego)

o normy s tworzone i wykonywane przez pastwa i do nich te naley stosowanie przymusu


o przymus moe by stosowany z wasnej inicjatywy pastw w charakterze odwetowego dziaania za
zamanie prawa (sankcje indywidualne) lub na podstawie decyzji organu midzynarodowego
(sankcje kolektywne)

sankcje zorganizowane s wyranie przewidziane przez umowy midzynarodowe (okrelona sytuacja, w


jakiej mona j zastosowa, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp., sposb w jaki maj by podjte: kolektywnie
czy indywidualnie, organ decydujcy o ich zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiza, przewidziane
przez umow s: sankcje organizacyjne, sankcje korygujce i rodki przymusu bezporedniego
o sankcje organizacyjne
odnosz si do uczestnictwa pastwa w dalszej wsppracy
midzynarodowej:

rodki wstpne: ostrzeenie lub wezwanie do przestrzegania postanowie umowy


zawieszenie
wykluczenie
ONZ nie wykluczyo jeszcze adnego spord swoich czonkw. Ograniczya jedynie prawa
udziau w swoich pracach delegacj RPA za amanie postanowie KNZ (1974)

o sankcje korygujce sankcje, przez zastosowanie ktrych pastwa wyrwnuj (niejako likwiduj)
skutki naruszenia jakiego postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:

pozbawienie

spodziewanych

korzyci

naruszajcego

przez

zawieszenie

wykonania

postanowie stawiajcych go w korzystnym pooeniu

Prawo midzynarodowe publiczne

naoenie kary, wycofanie pomocy itp.


4

o rodki bezporedniego przymusu

stosowane przeciwko pastwu, ktre naruszyo normy


zakazujce stosowania groby lub uycia siy, popeniajcemu przestpstwa lub zbrodnie
midzynarodowe
zupenie wyjtkowy charakter (po raz I w pakcie Ligi Narodw)

system rodkw przymusu bezporedniego w Karcie Narodw Zjednoczonych jest


podporzdkowany Radzie Bezpieczestwa (zasada centralizmu) Irak 1990-1991

sankcje niezorganizowane nie s przewidziane w umowie, cho wszyscy sygnatariusze licz si z ich
istnieniem
o reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne)

zmniejszenie ruchu turystycznego


kampania prasowa przeciwko danemu pastwu itp.
do midzynarodowej opinii publicznej odwouj si te w swych rezolucjach organizacje

midzynarodowe
rodki odwetowe maj charakter prewencyjny, gdy pastwo spodziewajce si jakich korzyci w
wyniku naruszenia normy orientuje si, e w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich

zawieszenie wiadcze, zastosowanie rodkw socjalnych, odstpienie od wykonania


pewnych zobowiza itp.

3. Prawo midzynarodowe a prawo wewntrzne


1. Jedno czy odrbno. Monizm a dualizm

teorie okrelajce wzajemn relacj prawa midzynarodowego do wewntrznego:

o teoria monistyczna prawo midzynarodowe i prawo wewntrzne tworz jeden system prawny, w
ktrym normy pozostaj wzgldem siebie w porzdku hierarchicznym.

monizm z prymatem prawa wewntrznego G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje
PM jako zewntrzne prawo pastwowe, podporzdkowane pastwu i niezdolne do
krpowania jego dziaa

monizm z prymatem prawa midzynarodowego prace szkoy wiedeskiej (H. Kelsen)


wszystkie istniejce normy prawne stanowi jedno, w obrbie ktrej PM jest wyszym
porzdkiem prawnym w stosunku do kadego porzdku krajowego (PM ogranicza swobod
dziaania pastwa)

teza ta jest sprzeczna z praktyka midzynarodow. Mona wskaza normy PM i PW, ktre nie

pozostaj ze sob w adnym zwizku a zasady stosunkw midzypastwowych nie musz


mie bezporednich konsekwencji dla osb fizycznych
teoria dualistyczna H. Triepl Prawo midzynarodowe i wewntrzpastwowe 1899 r.; PM i PW
stanowi nie tylko dwie odrbne gazie, lecz dwa cakowicie odrbne systemy rnice si midzy
sob przedmiotem regulacji i rdami.

D. Anzilotti ani normy PW nie mog by wyprowadzane z prawa midzynarodowego, ani


te odwrotnie

normy PM mog uzyska moc obowizujc w porzdku wewntrznym w drodze


transformacji ( zwykej kada ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzdowym
lub generalnej oglna klauzula (z reguy w konstytucji) o wczaniu do prawa
wewntrznego wszystkich norm, ktre wi pastwo)

konstytucja USA na rwnej paszczynie PW i umowy midzynarodowe, przy czym w


praktyce sdowej wyrana jest tendencja do przyznawania normom PM wyszoci nad
normami wewntrznymi, innymi ni konstytucyjne

2. Stosunek prawa midzynarodowego do prawa wewntrznego w praktyce midzynarodowej

stosunek PM do PW nie jest regulowany norm PM dlatego te pastwa okrelaj swoje zdanie z tej kwestii w
klauzuli konstytucyjnej
Prawo midzynarodowe publiczne
5

o kade pastwo ma swobod okrelania relacji PM do PW, nie moe jednak przyj rozwizania
o

uznajcego wyszo prawa wewntrznego. Istnieje obowizek przestrzegania umw


midzynarodowych
pastwa mog przekazywa organizacjom o charakterze integracyjnym uprawnienia do stanowienia
prawa, ktre stosowane jest bezporednio w wewntrznym porzdku prawnym pastw czonkowskich

3. Stosowanie umw midzynarodowych w porzdku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej

brak wyranego postanowienia konstytucyjnego spowodowa dyskusj w nauce


postulat wyranego uznania w konstytucji wyszoci wicych norm midzynarodowych nad normami
wewntrznymi zosta uwzgldniony w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.
17 padziernika 1992 r. art. 33 ust. 2 Ratyfikacja i wypowiedzenie umw midzynarodowych dotyczcych
granic Pastwa, sojuszw obronnych oraz umw pocigajcych za sob obcienia finansowe Pastwa lub
konieczno zmian w ustawodawstwie wymaga upowanienia Pastwa wyraonego w ustawie
art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: Ratyfikacja przez RP umowy midzynarodowej i jej wypowiedzenie
wymaga uprzedniej zgody wyraonej w ustawie, jeeli umowa dotyczy:
1. pokoju, sojuszy, ukadw politycznych lub ukadw wojskowych,
2. wolnoci, praw lub obowizkw obywatelskich okrelonych w Konstytucji,
3. czonkostwa RP w org. midzynarodowej,
4. znacznego obcienia pastwa pod wzgldem finansowym,
5. spraw uregulowanych w ustawie lub w ktrych Konstytucja wymaga ustawy.
art. 91 Konstytucji RP okrela relacje midzy PW a PM ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej
ogoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna cz krajowego porzdku prawnego i jest
bezporednio stosowana
o ust. 2 wyszo umownych norm PM nad PW: Umowa midzynarodowa ratyfikowana za uprzedni
zgod wyraon w ustawie ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli ustawy tej nie da si pogodzi z
umow
o ust. 3 jeeli Polska stanie si czonkiem organizacji, ktra ma kompetencje do stanowienia prawa,
prawo to bdzie miao pierwszestwo nad ustawodawstwem polskim Jeeli wynika to z
ratyfikowanej przez Rzeczpospolit Polsk umowy konstytuujcej organizacj midzynarodow,
prawo przez ni stanowione jest stosowane bezporednio, majc pierwszestwo w przypadku kolizji z
ustawami
art. 9 Konstytucji RP normy zwyczajowe i umowy midzynarodowe niepodlegajce ratyfikacji nie maj
pierwszestwa przed ustawami polskimi Rzeczpospolita Polska przestrzega wicego j prawa
midzynarodowego

Sekcja I.2; Rozdzia 2. Zarys historii prawa midzynarodowego


1. Staroytno
1. Typy historyczne prawa midzynarodowego

typy historyczne PM odpowiadaj poszczeglnym epokom. Tre i cechy PM pozostaj w cisej zalenoci
od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wyksztaci si w wyniku rozwoju historycznego.
a. klasyczne prawo midzynarodowe typ historyczny, ktry wyksztaci si w Europie w okresie
przejcia ze redniowiecza do nowoytnoci. Cechowa si wieloci pastw suwerennych o
podobnych cechach ustroju ekonomicznego i spoecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur
feudalnych, brak wadzy ponadpastwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczestwa oparty na
sojuszach i wojna jako legalny sposb zaatwiania sporw midzynarodowych, korzystanie na
rwnych prawach z obszarw morskich); stosunki midzy pastwami oparte na zasadzie rwnoci
wobec prawa; typ ten dominowa a do XX w.
b. wspczesne prawo midzynarodowe (prawo Narodw Zjednoczonych) wyksztacone po
dowiadczeniach I i II wojny wiatowej (ukad midzynarodowy skadajcy si z pastw
kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo duej liczny pastw nowopowstaych gwnie w wyniku
rozpadu systemu kolonialnego; wojna nie moga by ju instrumentem polityki narodowej ze wzgldu
na wynalazek broni jdrowej i rakiet; rozwj wsppracy midzynarodowej na paszczynie nauki i
techniki; nowy typ historyczny PM wie si z dziaalnoci ONZ.
rozwj PM przedstawia si od czasw Hugona Grocjusza (ojca prawa narodw);staroytne pastwa nie
znay pojcia PM chociaby z powodu, e pozostaway ze sob w nieustajcej wojnie (staroytno nie znaa

Prawo midzynarodowe publiczne

zdaniem opinii panujcej prawa narodw, poniewa opinia panujca nie znaa prawa narodw
staroytnoci)

2. Bliski Wschd

najstarsze znane dokumenty PM pochodz z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. napis na steli kamiennej; cz
traktatu midzy Lagaszem (wadca miasta Mezopotamii) a mieszkacami miasta Umma (obowizek
respektowania rowu granicznego i kamienia, ktry to obowizek zosta zaprzysiony przez stron
zwycion)

dziaalno dyplomatyczna i prawnomidzynarodowa pastw gliniane tabliczki w Tell El Amarna i tekst


traktatu zawartego pomidzy krlem Hattuszilem IV a faraonem egipskim Ramzesem II ok. roku 1300 p.n.e.

3. Grecja
a) w pastwach miastach zwizanych wsplnym jzykiem i histori stosunki midzynarodowe byy bardziej

b)
c)

intensywne, wynikiem czego bya bogatsza tre PM. Umowy zawierane midzy miastami greckimi dotyczyy
rnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe na wieczne czasy;
stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja schwytanie i
wizienie obywatela drugiego pastwa do czasu uzyskania zadouczynienia; azyl (asylia) nie stosowanie
represaliw wobec jednostki; proksenia opieka nad obywatelem obcego pastwa przebywajcego w kraju,
ktrego nie jest obywatelem przez obywatela pastwa przyjmujcego (pierwowzr opieki konsularnej);
arbitra by stosowany w sporach midzy miastami greckimi; izopolitije umowy o przyznaniu obywatelom
drugiego miasta na zasadzie wzajemnoci praw obywatelskich.
amfiktionie organizacje w staroytnej Grecji (zwizki pastw) o charakterze religijno-polityczne majce na
celu ochron miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionw
zoona z 24 czonkw, po 2 z kadego plemienia), zwizek atesko-delijski i peloponeski (od pocztku
instrumentem hegemonistycznej polityki najpotniejszych Aten i Sparty)

4. Chiny

w staroytnych Chinach PM rozwijao si w okresie rozbicia Chin na wiele pastw 770-221 r. p.n.e. rozwojowi
sprzyjay wsplny jzyk i historia
w stosunkach midzychiskich obowizywaa zasada rwnoci prawnej i zasada suwerennoci
zasada nietykalnoci posw (ludzie z wyszych szczebli drabiny feudalnej)
wojna sprawiedliwa nie byy uwaane za sprawiedliwe wojny zaczepne i zaborcze
doskonay system stosunkw midzy pastwami polega na utworzeniu zwizku pastw, w ktrym czonkowie
byliby reprezentowani przez delegatw wybranych spord obywateli najbardziej zdolnych i cnotliwych
o zwizek pastw troszczyby si o waciwe wykorzystanie bogactw naturalnych i dobrobyt wszystkich
ludzi

5. Rzym

celem Rzymu byo panowanie nad wiatem, dlatego te stosunki Rzymu z innymi pastwami (wojny zaborcze)
nie stwarzay warunkw do rozwoju PM
jednake Rzymianie zawierali umowy midzynarodowe z innymi pastwami: traktaty przyjani (amicitia) i
traktaty przymierza (societas, foedus),
charakterystyczne dla Rzymian byo zawieranie nierwnoprawnych umw przymierza (foedus iniquum)
gdzie Rzym by silniejsz stron zapewniajc obron sabszej stronie w zamian za dostawy poywienia itp.
przestrzeganie zasady nietykalnoci posw (iure gentium sanci sunt) i zawartych umw
wojna sprawiedliwa wypowiedziana wedug przepisanej procedury sakralnoprawnej,
w Rzymie wyksztacio si pojcie prawa narodw (ius gentium). Prawo rzymskie byo prawem obywateli (ius
civile) i nie przyznawao adnych uprawnie cudzoziemcom
o gdy Rzym sta si wiatow metropoli konieczne byo rozwizanie trudnoci w rozstrzyganiu sporw
midzy cudzoziemcami i Rzymianami. Powoano specjalnego sdziego (praetor peregrinus). Stosowa
on pewne oglnie przyjte zasady, kierujc si zasad susznoci.
o ius gentium regulowao take w pewnym stopniu stosunki midzy pastwami: Ius gentium dotyczy
zajcia, zabudowy i umocnienia miejscowoci, wojny, jecw, niewolnictwa, traktatw pokojowych,
zawieszenia brani, witego obowizku niezniewaania posw i zakazu maestwa z
cudzoziemcami

Prawo midzynarodowe publiczne

pogldy na prawo midzynarodowe nie rozwina si w staroytnoci nauka PM brak idei wsplnego dobra
rnych narodw
o przedmiotem rozwaa przede wszystkim zjawisko wojny
o u wielu ludw rozpowszechniona legenda o zotym wieku ludzkoci bez wojen

2. redniowiecze
1. Rodzina narodw chrzecijaskich

okres redniowiecza nie sprzyja rozwojowi stosunkw midzynarodowych ani prawa regulujcych te stosunki

struktura midzynarodowego ukadu redniowiecznego skadaa si z pastw o ustroju monarchii stanowej,


powstao kilka pastw o podobnych ustroju politycznym, gosp. i spoecznym oraz o wsplnej religii i kulturze
tzw. rodzina narodw chrzecijaskich

cech tego ukadu politycznego by dualizm: w stosunkach wewntrznych (wadza podzielona midzy
monarchie i stany) i zewntrznych (rywalizacja o supremacje midzy cesarzem a papieem)

prowadzone byy liczne wojny zarwno wewntrzne jak i zewntrzne; Koci dy do humanitaryzacji wojen
wprowadzajc pokoje boe zakazujce wojen w pewnych okresach roku bd przeciwko konkretnej kategorii
ludzi np. rolnikom. Monarchowie idc podobna drog wprowadzili pokoje cesarskie lub krlewskie

zagodzono los jecw (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolnikw) praktyka wykupu

2. Stosunki z pastwami muzumaskimi

chrzecijaska Europa pozostawaa w okresie redniowiecza w stanie nieustannej wojny z pastwami islamu.
Prowadzone byy wyprawy krzyowe majce na celu odzyskanie Ziemi witej. Wezwanie papiea do witej
wojny byo rwnoznaczne z ogoszeniem pokoju boego miedzy pastwami europejskimi. Humanitaryzacja
wojen dotyczya tylko wojen midzy chrzecijanami; w okresie redniowiecza zagodzono los jecw
(koncepcja rycerza chrzecijaskiego opiewanego np. w Pieni o Rolandzie)

zgodnie z zakazem (wynikajcym z prawa islamskiego) nie mona byo zawiera Muzumanom pokoju z
chrzecijanami, w stosunkach midzy pastwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.

w roku 1535 krl francuski Franciszek I zawar z sutanem tureckim Solimanem Wspaniaym umow
midzynarodow zwan kapitulacj: okrelenie praw Francuzw znajdujcych si na terenie pastwa
otomaskiego ustanowienie pierwszych konsulw francuskich sprawujcych jurysdykcj w stosunku do
Francuzw w sprawach cywilnych i karnych

3. Rozwj kontaktw midzynarodowych

rozwinicie szczeglnych form kontaktw pomidzy pastwami (synody i sobory kocielne, na ktrych
omawiano najwaniejsze zagadnienia polityki midzynarodowej redniowiecza; uwaa si je za prototyp
konferencji midzynarodowych; oprcz osb duchownych uczestniczyy z nich take wadcy wieccy)

tworzono zwizki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesw oraz rozstrzygania sporw oywienie
handlowe i gospodarcze (Wielka Hanza jednoczca miasta nad Batykiem i Morzem Pnocnym)

poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemcw, ktrzy znaleli si pod opieka monarsza, pacc w zwizku z tym
odpowiedni podatek

wyksztacenie si wielu zwyczajw regulujcych sprawy handlu morskiego i eglugi (wraz z rozwojem tych
dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego redniowiecznego np. Tablice Amalfitaskie, Konsulat
Morski)

odkrycia geograficzne rozpoczy okres wadztwa kolonialnego; w pocztkowym okresie najwikszymi


rywalami byy Portugalia i Hiszpania, nastpnie Holandia, Anglia i Francja

4. Nauka prawa midzynarodowego


Prawo midzynarodowe publiczne

w centrum rozwaa nad stosunkami midzy pastwami i prawem regulujcym te stosunki w redniowiecznej
nauce staa wojna

chrzecijaska koncepcj wojny sprawiedliwej rozwin w. Augustyn (wojna usprawiedliwiona wzgldami


moralnymi); teologowie redniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. w. Izydor Sewilski lub w.
Tomasz z Akwinu, ktry twierdzi, i dla wojny sprawiedliwej niezbdne s trzy elementy: autorytet panujcego,
sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja

w XVI w. powstaa grupa tzw. prekursorw Grocjusza, ktrzy rozwijali pogldy w zakresie stosunkw
midzynarodowych i prawa midzynarodowego. Naleeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto,
Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali si moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez
Hiszpani z indianami

projekty utworzenia zwizku pastw europejskich, ktrych autorem by przede wszystkim Piotr Dubois.
Organizacja miaaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, zaatwianie sporw midzy pastwami
europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi witej

5. Nauka prawa midzynarodowego w Polsce

wieki XV i XVI byy okresem bujnego rozwoju myli politycznej zarwno w sprawach polityki, prawa
wewntrznego jak i stosunkw midzynarodowych; dyplomacja polska w zwizku z licznymi wojnami
prowadzonymi przez pastwo polskie np. wojna z Krzyakami

pogldy dotyczyy gwnie problemu wojny sprawiedliwej jako, e Polska take naleaa do chrzecijaskiej
rodziny narodw

polska szkoa prawa wojny Stanisaw ze Skarbimierza i Pawe Wodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny
wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania upw, dopuszczalno przymierzy z pastwami pogaskimi

Andrzej Frycz Modrzewski zajmowa si zagadnieniami prawnymi wojny, zaleca procedur rozjemcz w
celu uniknicia wojny, humanitaryzacja wojny, waciwe traktowanie ludnoci na terytoriach zajtych

arianie czyli bracia polscy pogldy pacyfistyczne przeciwko karze mierci i wojnie

korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawieraa jedno z pierwszych sformuowa zasad


wolnoci mrz (przeciwko panowaniu Szwecji na Batyku)

3. Od redniowiecza do do XVIII wieku


1. Formowanie si nowego ukadu politycznego i klasycznego prawa midzynarodowego

zmiany spo.-gosp. i polityczne zapowiadajce upadek feudalizmu (poczynajc od XV w.); wyksztacio si


pastwo w swej nowoytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodlega, kierowana przez wadze
centraln (wzrost znaczenia klasy mieszczaskiej)
proces reformacji i rozbicia religijnego obniyo autorytet papiestwa; okres renesansu rozbi i wyeliminowa
hierarchiczna drabin feudaln wewntrz pastwa oraz utrwali wadz pastwowa jako suwerenn i
centralistyczn (monarchia absolutna)
utrwalenie si zasady rwnoci prawnej (pastwa s rwne wobec prawa) w stosunkach midzy
suwerennymi pastwami, niepodlegajcymi adnej wadzy zewntrznej: zasada wolnoci mrz (rwne prawo
do korzystania z mrz)
zasada rwnowagi politycznej, ktra staa si wytyczn polityki zagranicznej pastw europejskich
zmierzaa do tego, aby adne pastwo nie wyrastao nadmiernie potg nad inne; zapobieganie hegemoni
politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko pastwu najsilniejszemu np. przeciwko Ludwikowi XIV
oraz Napoleonowi)
traktat augsburski z 1555 r. potwierdzi zasad cuius regio eius religio wzmocnienie wadzy wieckiej, ktra
decydowaa jaka religia obowizuje na danym obszarze
wojna trzydziestoletnia zakoczona podpisaniem traktatw w Munster przez katolikw i w Osnabruck
przez protestantw w 1648 r.; due znaczenie dla rozwoju PM i stosunkw midzy pastwami: uznanie
niepodlegoci 332 pastw i miast niemieckich, kade mogo decydowa o religii
walka o niepodlego 13 kolonii angielskich, ktra zakoczya si powstaniem niepodlegego pastwa
zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Pnocnej; ograniczenie prawa innych pastw w zakresie eglugi i
handlu morskiego powstanie I Ligi Neutralnoci Zbrojnej (1780)

Prawo midzynarodowe publiczne

II Liga neutralnoci Zbrojnej powstaa w 1800 r. podczas wojen napoleoskich rozwj prawa wojny i prawa
neutralnoci
rozbiory Polski w II po. XVIII w. pogwacenie zasad europejskiego porzdku prawnego
w XVIII w. wysuwane byy postulaty dotyczce zagodzenia sposobu prowadzenia wojen (J.J. Rousseau,
Portalis) pastwo prowadzi wojn przeciwko pastwu, zatem prawa obywateli powinny by respektowane

2. Nauka prawa midzynarodowego

Grocjusz i szkoa prawa naturalnego autor dziea O prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis), ktre
wywaro ogromny wpyw na rozwj nauki o PM [c za odkrycie normalnie SP]
o Wolno morza, O prawie upu broni zasady wolnoci mrz,
o wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powizanie mocy obowizujcej prawa narodw z natur
rzeczy i rozumem ludzkim
o obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, ktre dzieli si na cywilne i prawo
narodw (mona udowodni przez zwyczaj i wiadectwo biegych)
o teoria umowy spoecznej przejcie ze stanu natury do stanu spoecznego poprzez umow
spoeczna, ktr naley przestrzega zgodnie z zasada pacta sunt servanda
o rozwaania na temat prawa wojennego, odpowiedzialnoci pastw, zawierania i wykadni umw
midzynarodowych, prawa dyplomatycznego
szkoa prawa naturalnego rozwijaa pogldy Grocjusza o zwizku prawa narodw z prawem naturalnym.
Nie przykadali wagi do takich rde PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozwaaniach
racjonalistycznych przepisy PM z natury czowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi
przedstawicielami tej szkoy byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel
pozytywici odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i rde PM od szkoy prawa naturalnego. Szkoa
pozytywistyczna uwaaa przepis prawny za przejaw woli pastwa, a w konsekwencji za rda PM uznawali
umow midzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny by umowy
midzynarodowe jak wyraz woli pastw tworzcych normy prawne. Pozytywici gromadzili i opracowywali
umowy midzynarodowe
o do przedstawicieli szkoy pozytywistycznej naleeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek,
Jakob Moser (badanie jakie normy znajduj zastosowanie we wzajemnych stosunkach midzy
pastwami, a rde PM naley doszukiwac si w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)
o Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieo zdobyo uznanie na arenie europejskiej jako wykad PM.
Prawem Narodw nazywa on og praw i obowizkw przyjtych przez wikszo lub wszystkie
pastwa Europy, bd w drodze umw, bd przez milczce stosowanie w praktyce; wydawa zbiory
traktatw.
wiek XVII i XVIII projekty utworzenia zwizku pastw:
o plan ksicia Sully Europa podzielona na 15 pastw tworzcych federacj z wielk rada na czele
o projekt Williama Penna utworzenie parlamentu europejskiego
o projekt Emeryka Cruce zwizek wszystkich pastw niezalenie od religii, z rad na czele w Wenecji
o projekt ksidza de Saint Pierre org. zwizku pastw byby senat zoony z 24 delegatw

3. Nauka prawa midzynarodowego w Polsce

wielu zwolennikw prawa naturalnego w Polsce nauczanie prawa natury i prawa narodw na uniwersytetach
i szkoach
Hieronim Stroynowski Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodw
zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski Myli o potrzebie i sposobach przystpienia modziey do
suby dyplomatycznej w Polszcze pogldy zblione do pozytywistw
gromadzenie i publikowanie przez Polakw umw midzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, Traktaty midzy
mocarstwami europejskimi od roku 1648 zasze

4. Wiek XIX i pocztek XX wieku


1. Oddziaywanie rewolucji francuskiej

wpyw na ksztatowanie si ustroju politycznego i spo. gospodarczego pastw europejskich oraz na stosunki
midzy nimi; upadek rzdw feudalnych, walka o wadze buruazji; zasada suwerennoci zacza nabiera
nowego znaczenia, nie dotyczya teraz suwerennych wadcw absolutnych a suwerennych narodw, zasada
zwierzchnictwa narodw; zasada nienaruszalnoci terytorium oraz nieinterwencji w sprawy
wewntrzne drugiego pastwa (zasady te znalazy peen wyraz w Deklaracji Prawa Narodw z 1795r.)

Prawo midzynarodowe publiczne

10

2. Kongres wiedeski

zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porzdku w Europie; kongres midzynarodowy z
udziaem monarchw dokona dziea stabilizacji stosunkw w Europie na kilkadziesit lat;
ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Zwizek Niemiec lune zrzeszenie pastw pod wadz
Austrii; usankcjonowanie rozbiorw Polski (czwarty rozbir Polski), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i
Krlestwa Polskiego
w dziedzinie midzynarodowej postanowiono: uzna neutralno Szwajcarii, regulamin rang
dyplomatycznych, zasada wolnej eglugi na rzekach wsplnych (szczegowe rozwizania dot. Renu, Nekaru,
Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. handlu Murzynami z Afryki zakazujca go
wite Przymierze zawarte we wrzeniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austri przestrzeganie
przykaza Chrystusa w stosunkach wewntrznych i zewntrznych; w listopadzie przyczya si Anglia, a w
1818 r. Francja
o w ten sposb powsta syndykat monarchw ktry mia decydowa o sprawach europejskich;
tpienie idei wolnociowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizujc polityk witego
Przymierza pastwa nalece czsto interwenioway w sprawy wewntrzne innych pastw

3. Doktryna Monroego

wystpienie Prezydenta Stanw Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w ktrym sformuowa zasad
nieinterwencji pastw europejskich w sprawy amerykaskie; hegemonia Stanw Zjednoczonych nad
kontynentem amerykaskim (dyplomacja dolarowa, polityka grubego kija)

4. Ekspansja spoecznoci midzynarodowej

wiek XIX rozwj pastw kapitalistycznych; rewolucja przemysowa doprowadzia do nasilenia wsppracy
midzynarodowej; walki spoeczne (solidaryzacja robotnikw w skali midzynarodowej) spowodowane
wyzyskiem kapitalistw; ruchy narodowowyzwolecze w Polsce i na Bakanach
poszerzenie si spoecznoci midzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny,
Japonia oraz republiki Ameryki aciskiej

5. Ekspansja kolonialna

intensywna ekspansja kolonialna; Anglia obja zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbia
tereny Pnocnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia obja zwierzchnictwo w Kongo; Wochy objy
wadz w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo a po Amur i obja protektorat nad
Chiw i Buchar
Chiny po wojnie opiumowej stay si przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiski 1842 r.Anglia obja zwierzchnictwo nad wysp Hongkong (zmuszenie do otwarcia portw, przyjcie sdownictwa
kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Angli, USA, Francj, Rosj i Niemcami o koncesje
gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach podzielenie Chin na tereny wpyww;
konferencja Berliska z 1885 r.- dokonano na niej podziau wpyww w Afryce
USA weszy rwnie na drog polityki imperialistycznej, zajmujc w wyniku wojny z Meksykiem Teksas,
Kaliforni i Arizon, a pod koniec stulecia po wojnie z Hiszpani rozcigny swe wpywy na Kub i Filipiny

6. Traktat paryski

traktat paryski koczcy wojn krymsk (1856) by istotny dla rozwoju polityki midzynarodowej i PM
o w wojnie krymskiej Francja i Anglia stany po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosj, oznaczao to
cakowity rozpad witego Przymierza
istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do spoecznoci midzynarodowej,
utworzenie Serbii jako pastwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej
Komisji Dunaju z udziaem wielkich mocarstw (pastwo rzeczne), demilitaryzacja Wysp Alandzkich,
deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzya ochron wasnoci prywatnej w wojnie morskiej)
zjednoczenie Woch, utworzenie Zwizku Pnocnoniemieckiego pod hegemoni Prus, wojna pruskofrancuska zakoczona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.
traktat berliski z 1878 zakoczy wojn rosyjsko-tureck; proklamowano niepodlego Serbii, Czarnogry
i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bugarii jako pastwa zalenego od Turcji (1908 niepodlego
Bugarii, 1912 I wojna bakaska)
wzrost znaczenia Japonii na arenie midzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895);
wygrana wojna z Rosj i uzyskanie Pwyspu Liaotuskiego i protektoratu na Kore

Prawo midzynarodowe publiczne

11

7. Rozwj wsppracy midzynarodowej i prawa midzynarodowego

rozwj wsppracy midzynarodowej doprowadzi do utworzenia staych organizacji midzynarodowych


dziaajcych w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych
(zwizki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Zwizek Pocztowy (1874)
humanitaryzacja wojny w umowach midzynarodowych:
o Genewa 1864 r. konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu
bdcych
o Petersburg 1868 r. pastwa wyrzeky si uywania w czasie wojny pociskw wagi mniejszej ni 400
g, wybuchajcych lub zawierajcych materiay piorunujce lub zapalne
konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziemi (1904 i
1910), w sprawie zakazu pracy nocnej kobiet (1906) oraz zakazu uywania biaego fosforanu przy produkcji
zapaek (1906)

8. Konferencje haskie

due znaczenie dla rozwoju PM:


o I konferencja haska 1899 r. zwoana z inicjatywy cara Mikoaja II; sprawa kodyfikacji i reformy
prawa wojennego oraz prawa dotyczcego pokojowego zaatwiania sporw midzynarodowych;
uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym zaatwianiu sporw midzynarodowych; o
prawach i zwyczajach wojny ldowej; o zastosowaniu do wojny morskiej przepisw konwencji
Czerwonego Krzya z roku 1864
rozbrojenie oglnikowa rezolucja, w ktrej uznano ograniczenie wydatkw na wojsko,
cicych na budetach pastwowych za ogromnie podane dla podniesienia materialnego
i moralnego dobrobytu ludzkoci
o II konferencja haska 1907 r. uzupeniono i rozwinito prawa ustalone na pierwszej konferencji;
podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczce prawa wojny morskiej, pastw zachowujcych
neutralno w czasie wojny
o III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej (stanowisko
Anglii, ktra przeciwstawiaa si ograniczeniu swobody dziaania floty wojennej, nie pozwolio jednak
na dokonanie kodyfikacji)

9. Nauka prawa midzynarodowego

rozwj nauki PM w XIX wieku;


powstanie w 1873 r. w Belgii dwch midzynarodowych stowarzysze badajce PM i popierajce rozwj nauki
o nim: Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa Midzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.)
oraz Instytut Prawa Midzynarodowego;
Immanuel Kant O wiecznym pokoju

10. Nauka prawa midzynarodowego w Polsce

fakt, i Polska pozbawiona niepodlegoci przestaa by podmiotem PM wpyn na zastj w tej dziedzinie
prawa;
F. Sotwiski profesor prawa natury i prawa narodw UJ; F, Kasparek historyk prawa midzynarodowego;
polska doktryna wojny narodowowyzwoleczej XIX w.

5. Okres wspczesny
1. Pierwsza wojna wiatowa

nowy okres w stosunkach midzynarodowych otwarty przez wojn 1914-1918 i rewolucje padziernikow w
Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunkw midzynarodowych obowizujcych po Wielkiej Wojnie (ordzie
Woodrowa Wilsona z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktw): zasada jawnoci umw midzynarodowych,
zasada wolnoci eglugi na morzach, usuniecie barier hamujcych rozwj handlu midzynarodowego,
redukcja zbroje, wspaniaomyslne zaatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw
terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodw;
wojna zakoczona zostaa podpisaniem traktatw pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryu; traktat z
Niemcami Wersal 28 czerwca 1919 r.; may traktat wersalski z Polsk o poszanowaniu mniejszoci; traktaty
w Saint-Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

Prawo midzynarodowe publiczne

12

2. Okres midzywojenny

Liga Narodw antagonistyczne stosunki midzy kapitalistami a Rosj oraz zwycizcami a zwycionymi po
Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r.
midzy Rosj a Niemcami o nawizaniu stosunkw dyplomatycznych i gosp.)
negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodw nie przeszkodzi w uczestniczeniu przez Rosj w wielu
konferencjach powiconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojcia Hitlera do wadzy w Niemczech, Rosja
przystpia do organizacji w 1934 r.
utrwalanie pokoju i rozwijanie wsppracy midzynarodowej i rwnoczesna rewizja traktatu wersalskiego
(Niemcy) Pakt Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu si wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporw
midzynarodowych
umowy lokarneskie z 1925 r. ukady regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczestwa;
Maa Ententa 1933 (Czechosowacja, Rumunia i Jugosawia), porozumienie bakaskie 1934 (Grecja,
Turcja, Rumunia, Jugosawia), pakt batycki 1934 (Litwa, otwa i Estonia);
brak reakcji ze strony Ligi narodw na amanie postanowie traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie;
Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy

3. Druga wojna wiatowa

pogwacenie zobowiza prawnomidzynarodowych przez Niemcy w momencie napaci na Polsk we


wrzeniu 1939 r.
o inwazja na pastwa neutralne (Belgia, Holandia, Dania, Norwegia)

druga wojna wiatowa bya wstpem do stworzenia trwaego pokoju midzynarodowego: podpisanie w 1941 r.
Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelta i Churchilla
30 padziernika 1943 r. deklaracja moskiewska (ZSRR, USA, Wielka Brytania) nt. utworzenia nowej
organizacji midzynarodowej zamiast LN
konferencje w Teheranie 1943, Jacie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpie 1945 rozwizywano problemy
polityki wiatowej;
konferencja w San Francisco kwiecie-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kart Narodw
Zjednoczonych, ktra powoywaa Organizacj Narodw Zjednoczonych majca na celu zachowanie
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa, i pokojowe rozwizywanie sporw midzynarodowych.

4. Rozpad imperiw kolonialnych

tradycyjne PM dopuszczao podboje kolonialne; Karta NZ stworzya system powiernictw uznajcych prawo
narodw kolonialnych do samostanowienia i traktujcych zarzd powierniczy jako form przejciow (system
powiernictw obj 11 obszarw: bye terytorium mandatowe i kolonie odebrane pastwom zwycionym w II
wojnie wiatowej)
dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibw
deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960) zobowizanie pastw kolonialnych do pooenia kresu
kolonializmowi we wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodw do
samostanowienia oraz stwierdzenie, e brak naleytego przygotowania politycznego, gospodarczego,
spoecznego i kulturalnego nie moe stanowi pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodlegoci
w rezultacie w skad spoecznoci midzynarodowej weszy 3 grupy pastw rozwinite pastwa
kapitalistyczne, pastwa typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijajce si

5. Okres powojenny

zimna wojna midzy pastwami kapitalistycznymi a blokiem pastw socjalistycznych, zakoczona w Europie
w pracach Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu
Kocowego w Helsinkach;
rozrost organizacji midzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie
organizacje wyspecjalizowane; Pakt Pnocnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w
odpowiedzi 1955 r. Ukad Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka pastw
niezaangaowanych)
integracja pastw Europy Zachodniej Unia Europejska;
rozwj i kodyfikacja PM:
o konwencje kodyfikujce prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w
1982 r.)
o prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeskie 1961)

Prawo midzynarodowe publiczne

13

o
o
o
o

prawo konsularne (konwencja wiedeska 1963)


humanitarne prawo konfliktw (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoy z 1977)
prawo traktatw (konwencja wiedeska 1969)
ochrona praw czowieka;

zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunkw i wsppracy midzy


pastwami uchwalonej przez ZO ONZ 24 padziernika 1970 r.
nowe dziay PM np. prawo kosmiczne, prawo dotyczce korzystania z energii atomowej;
hierarchia norm PM:
o 1. imperatywne normy PM (ius cogens) zasady o charakterze konstytucyjnym,
o 2. og norm PM umownego i zwyczajowego
o 3. reguy zawarte w uchwaach organizacji midzynarodowych (mikkie PM).

6. Nauka prawa midzynarodowego

pozytywici D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkrelajcy wartoci
etyczne wice si z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym prawo jako zjawisko
spoeczne; wpyw doktryny funkacjonalistycznej funkcjonalna interpretacja przepisw PM; socjalistyczna
doktryna PM podkrelaa znaczenie suwerennoci pastwowej;
utworzenie Akademii Prawa Midzynarodowego w Hadze 1921r.

7. Nauka prawa midzynarodowego w Polsce

rozwj PM zwizany by z orodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Midzynarodowych i Instytut nauk
Prawnych
Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Gralczyk, Stanisaw Hubert, Marian
Iwanejko

Sekcja I.3; Rozdzia 3. rda prawa midzynarodowego


1. Pojcie rde prawa midzynarodowego

rne znaczenia terminu rda PM (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, dziaania ustalajce
prawo):
o w sensie materialnym (rda wewntrzne, realne, gbsze) rdem prawa jest to co sprawia, e PM
ksztatuje si i nabywa moc obowizujc; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny wola
pastw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), wi spoeczna (kierunki
socjologiczne), wiadomoci i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
o w znaczeniu formalnym (rda zewntrzne, pozytywne) rdami PM nazywamy zewntrzny wyraz
procesu, ktry doprowadzi do powstania normy prawnej; nale do sfery prawnej
o s dwa niekwestionowane rda PM: umowy midzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj
midzynarodowy; brak ustaw, gdy nie istnieje adna wadza ponadpastwowa zdolna narzuci sw
wol suwerennym pastwom.
rda poznawcze zbiory umw, kompilacje zwyczajw pomocne w wyszukiwaniu przepisw prawnych; nie
s to osobne rda PM; wydawany przez ONZ Treaty Series, w Polsce Zbir dokumentw Polski Instytut
Spraw Midzynarodowych;
podstawa wyrokowania sdw midzynarodowych pastwa, okrelajc kompetencje sdw
midzynarodowych, powouj si na rda prawa midzynarodowego jako podstaw wyrokowania
o pojcie rda prawa midzynarodowego nie pokrywa si cakowicie z pojciem podstaw wyrokowania
np. w art. 38 ust. 1 statutu Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci: Trybuna, ktrego
funkcj jest rozstrzyga zgodnie z prawem midzynarodowym przedoone mu spory, stosuje:
a. Konwencje midzynarodowe, bd oglne, bd partykularne, ustanawiajce normy uznane
przez pastwa spr wiodce;
b. Zwyczaj midzynarodowy, jako dowd oglnej praktyki przyjtej za prawo;
c. Oglne zasady prawa, uznane przez pastwa cywilizowane;
d. Z zastrzeeniem art. 59, orzeczenia sdowe i pogldy posiadajcych najwysze kwalifikacje
pisarzy rnych narodw w zakresie prawa midzynarodowego, jako pomocniczy rodek
ustalania norm prawa
za podstaw wyrokowania pastwa mog uzna rwnie zasad susznoci; moliwo orzekania ex aequo et
bono jeeli strony si na to zgodz (art. 38 ust. 2)

Prawo midzynarodowe publiczne

14

2. Umowa midzynarodowa
1. Pojcie i rodzaje umw midzynarodowych

definicje i nazwy umw midzynarodowych:


o konwencja wiedeska z 1969 r. o prawie traktatw mwi, i traktat midzynarodowy (treaty) to
midzynarodowe porozumienie midzy pastwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez
PM, niezalenie od tego, czy jest ujte w jednym dokumencie, czy w dwch lub wicej, i bez wzgldu
na jego szczeglna nazw (art. 2) definicja ta odnosi si tylko do umw zawartych midzy
pastwami, nie dotyczy umw zawartych midzy innymi podmiotami PM a pastwami lub midzy tymi
innymi podmiotami PM
o stronami umw midzynarodowych mog by take inne podmioty PM, z tym, e przepisy Konwencji
wiedeskiej nie maj zastosowania do tych umw.
umowami regulowanymi prawem midzynarodowym nie s umowy midzy pastwami a
spkami i korporacjami zagranicznymi
nie wszystkie umowy midzynarodowe s rdami PM:
o umowy prawotwrcze umowy ustalajce reguy postpowania, przez co staj si rdem PM
o umowy-kontrakty akty stwarzajce lub zmieniajce stosunek prawny; nie s rdami PM
jednake jedna umowa moe zawiera zarwno postanowienia prawotwrcze jak i postanowienia dotyczce
konkretnych stosunkw prawnych np. traktaty pokoju
rne nazwy umw midzynarodowych; jednak nazwa, jak nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co
podkrelono definicji wiedeskiej
rodzaje umw midzynarodowych:
o ze wzgldu na ilo stron umowy
umowy bilateralne dwustronne
umowy multilateralne wielostronne
o ze wzgldu na sposb przystpienia do umowy pastw trzecich:
wielostronne otwarte zawieraj klauzule dopuszczajc inne pastwa bez zgody
dotychczasowych kontrahentw
wielostronne zamknite wymagana zgoda kontrahentw
potwarte otwarte tylko dla okrelonej grupy pastw np. umowy regionalne lub pastwa,
ktre speni podane warunki (Karta NZ)
o ze wzgldu na organ wystpujcy jako strona:
umowy pastwowe gowa pastwa; w szczeglnoci traktaty pokoju, ukady o przyjani,
wsppracy i wzajemnej pomocy
umowy rzdowe zatwierdzenie przez Rad Ministrw (premiera)
umowy resortowe przedmiot waciwy dla jednego ministra, nie s ani pastwowe, ani
resortowe
o ze wzgldu na tre umw:
umowy polityczne
umowy gospodarcze i administracyjne

umowy dotyczce wsppracy gospodarczej


dotyczce wsppracy w dziedzinie nauki i kultury

dotyczce wsppracy w dziedzinie prawa


statuty organizacji midzynarodowych

na przestrzeni wiekw wyksztaciy si okrelone typy umw:


o traktaty pokoju reguluj stosunki midzy pastwami, ktre przechodz ze stanu wojny w stan pokoju
o traktaty przymierza (sojusznicze) pastwa zobowizuj si do udzielania sobie pomocy w
okrelonych w traktacie przypadkach, wczajc w to uycie si zbrojnych (casus foederis)
obecnie tylko przymierza obronne, wczeniej zaczepne i obronne
nosz nazwy umw wzajemnej pomocy lub umw gwarancyjnych
o traktaty przyjani denie do rozwoju przyjaznych stosunkw wzajemnych, nie zawieraj
konkretnych zobowiza (dlatego czy si je zazwyczaj z zawarciem innych umw)
o umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne,
finansowe, dotyczce wsppracy naukowo-technicznej, kulturalnej, pomocy prawnej

Prawo midzynarodowe publiczne

15

2. Forma umw midzynarodowych

rozwj historyczny - w epoce feudalizmu umowy midzynarodowe zawierane byy gwnie przez
monarchw, musiay one spenia oglne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to
zachowane s dla umw o wikszym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmowa:
1. tytu umowy (np. traktat przymierza)
2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3. intytulacja wyszczeglnienie monarchw zawierajcych umow wraz z ich tytuami
4. arenga przyczyny, ktre skoniy do zawarcia umowy
5. narracja opis czynnoci i wydarze, ktre spowodoway wszczcie rokowa, wyznaczenie
penomocnikw, zbadanie penomocnictw, wyraenie zgody
6. dyspozycja waciwa tre umowy podzielona na art. i rozdziay; klauzule odnonie ratyfikacji,
wejcia w ycie, czasu trwania itp. lub milczcego przeduenia mocy obowizujcej umowy
7. korroboracja wzmocnienie umowy
8. data i miejsce zawarcia umowy
9. podpisy i pieczcie
obecnie forma uproszczona; umowy o wikszej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj s wstpem
(preambu)
umow dwustronn sporzdza si w dwch egzemplarzach regua alternatu wymienienie w egzemplarzu
przeznaczonym dla danego pastwa w pierwszej kolejnoci jego nazwy (zasada rwnoci i kurtuazja
midzynarodowa); w umowach wielostronnych pastwa zawierajce umow wymieniane s w porzdku
alfabetycznym
o w umowach wielostronnych podpisy w porzdku alfabetycznym pastw albo wg reguy ple-mle w
dowolnym miejscu pod tekstem
jzyk, w jakim sporzdza si umowy w okresie feudalizmu jzykiem umw midzynarodowych bya acina;
w XVII w. j. francuski; od I wojny wiatowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
o obecnie umowy bilateralne sporzdza si w dwch jzykach (jzykach stron), czasami spisuje si
take w trzecim jzyku, kopia ta jest rozstrzygajca w przypadku sporu
o dokonywanie interpretacji w przypadku trudnoci z przekadem tekstu umowy
porozumienie dentelmeskie umowy ustne zakadajce znaczny stopie wzajemnego zaufania
o konwencja wiedeska w art. 3 stwierdza, e jej postanowienia nie znajduj zastosowania do
porozumie midzynarodowych zawieranych w innej formie ni pisemna, co jednak nie wpywa na
moc prawn takich porozumie

3. Procedura zawierania umw midzynarodowych


1. Ustalenie tekstu i podpisanie umowy

przygotowanie tekstu umowy opracowania i uzgadniania tekstu umw dwustronnych dokonuje si w


drodze wymiany not lub w toku rokowa midzy zainteresowanymi pastwami
o dla zawarcia umowy wielostronnej zwoywane s konferencje z udziaem penomocnikw.
Uzgadnianie tekstu umowy nastpuje w drodze gosowania (Konwencja wiedeska 1969 art. 9),
wymagana wikszo 2/3 gosw obecnych
o projekty umw wielostronnych s czsto przygotowywane przez org. midzynarodowe np. przez ONZ
Komisja Prawa midzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujce dziay PM
parafowanie i podpisanie umowy uzgodniony tekst jest przedoony do podpisania, niekiedy dokonuje si
parafowania umowy czyli zoenia parafy przez penomocnikw pod umow (potwierdzenie ukoczenia
uzgadniania tekstu umowy, powiadczenie jego autentycznoci, niemoliwo dokonywania w nim zmian)
o podpisanie umowy nadaje moc wic tylko umowom nie wymagajcym ratyfikacji lub zatwierdzenia
(o mniejszym znaczeniu politycznym czy gosp.)
penomocnictwa osoba, ktra przedstawi odpowiednie penomocnictwo jest uwaana za przedstawiciela
pastwa (moe przyj lub ustali autentyczno tekstu umowy lub wyrazi zgod pastwa na przyjcie
umowy) lub te penomocnictwo wynika z praktyki pastw. Bez penomocnictw za przedstawicieli pastw
uwaa si:
o szefw pastw, rzdw i ministrw spraw zagranicznych dla wszystkich czynnoci zwizanych
z zawarciem umowy;
o szefw misji dyplomatycznych dla przyjcia tekstu umowy z pastwem przyjmujcym;

Prawo midzynarodowe publiczne

16

o przedstawicieli akredytowanych przez pastwa bd na konferencjach midzynarodowych,

bd przy organizacji midzynarodowej bd przy jednym i drugim dla przyjcia tekstu umowy na
danej konferencji itd.
czynnoci zwizane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupowanione do reprezentowania
pastwa mog by uznane za prawnie skuteczne, jeli zostan pniej przez dane pastwo zatwierdzone
art. 2 Konwencji wiedeskiej 1969 penomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentn
wadz pastwow, wyznaczajcy pewn osob lub osoby do reprezentowania pastwa w negocjowaniu,
przyjciu lub ustaleniu autentycznoci tekstu traktatu, w wyraeniu zgody pastwa na zwizanie si traktatem
lub dokonaniu jakiejkolwiek czynnoci zwizanej z traktatem
w Polsce penomocnictwa do prowadzenia rokowa i parafowania podpisuje bd minister spraw
zagranicznych bd odpowiedni minister (umowy resortowe)
o penomocnictwa do podpisania umowy Prezydent RP (umowy pastwowe), premier (umowy
rzdowe), waciwy minister (umowy resortowe)

2. Ratyfikacja i wejcie w ycie

ratyfikacja jako sposb zabezpieczenia si monarchw w okresie feudalnym przez zaciganiem zobowiza
przez swych penomocnikw (klauzula zastrzegajca, i umowa bdzie obowizywaa dopiero po ratyfikacji);
w pastwach konstytucyjnych ratyfikacja staa si instrumentem wpywania parlamentu na polityk
zagraniczn prowadzona przez rzdy (zgoda parlamentu na ratyfikacj umowy przed jej podpisaniem przez
gow pastwa)
ratyfikacja wedug prawa polskiego art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: Prezydent RP jako
reprezentant pastwa w stosunkach zewntrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia
Sejm i Senat [...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. moe zwrci si do Trybunau
Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodnoci z Konstytucj [.....
o Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. okrela zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji,
zatwierdzania, ogaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowizywania umw
midzyn.
umowy niepodlegajce ratyfikacji stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej ratyfikacja lub
zatwierdzenie umowy przez szefa rzdu lub ministra bez udziau parlamentu; wystpuje tendencja do
rozszerzania pojcia umw resortowych w celu wzmocnienia wadzy wykonawczej
o przyjo si, e ratyfikacji nie podlegaj: deklaracje o treci politycznej zawierane przez mw stanu,
umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowdcw
wojskowych
o w Polsce umowy pastwowe podlegaj ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do
okrelonych kategorii umw wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rzdowe zatwierdza
Rada Ministrw; umowy resortowe Prezes Rady Ministrw lub Rada Ministrw
klauzule ratyfikacyjne w treci umowy zaznacza si , e dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w
ktrych brak klauzuli, dochodz do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu
o art. 11 Konwencji wiedeskiej: Zgoda pastwa na zwizanie si traktatem moe by wyraona przez
podpisanie, wymian dokumentw stanowicych traktat, ratyfikacj, przyjcie, zatwierdzenie lub
przystpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposb
o art. 14 Konwencji wiedeskiej zgoda pastwa na zwizanie si umow nastpuje w drodze
ratyfikacji, jeli:
umowa to przewiduje
w inny sposb mona ustali, e pastwa zgodziy si, aby umowa podlegaa ratyfikacji
przedstawiciel pastwa podpisa umow z zastrzeeniem ratyfikacji
zamiar podpisania umowy z zastrzeeniem ratyfikacji wynika z penomocnictw przedstawiciela
lub zamiar ten zosta wyraony w czasie negocjacji
skutki prawne braku ratyfikacji odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona odmowa
ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikaa ze zmiany partii rzdzcej
o art. 18 Konwencji wiedeskiej: pastwo jest obowizane powstrzyma si od dziaa, ktre
udaremniayby przedmiot i cel umowy, jeeli podpisao umow lub dokonao wymiany dokumentw
stanowicych umow z zastrzeeniem ratyfikacji, przyjcia lub zatwierdzenia, dopki wyranie nie
ujawni, e nie zamierza sta si stron tej umowy
wymiana dokumentw ratyfikacyjnych o ratyfikacji (aby wywoaa skutki prawne) musz zosta
powiadomione pastwa umawiajce si wymiana dokumentw ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych
o dokumenty ratyfikacyjne dot. umw wielostronnych skadane s u depozytariusza (z reguy pastwo,
na terytorium ktrego podpisano umow; jeli umowa podpisana na konferencji zwoanej przez ONZ
lub inn org. midz. depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)

Prawo midzynarodowe publiczne

17

Konwencja wiedeska okrela funkcje depozytariusza w art. 76 m.in. troska o przechowanie


oryginalnego tekstu umowy, sporzdzenie wierzytelnych odpisw, przyjmowanie podpisw
pod umow oraz innych dokumentw dotyczcych umowy, informowanie stron oraz pastw
upowanionych do stania si stronami umowy a take o aktach prawnych dotyczcych
umowy
w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem jego funkcje w stosunku do umw pastwowych i
rzdowych peni Minister Spraw Zagranicznych, a do umw resortowych odpowiedni
minister
wejcie w ycie umowy midzynarodowej umowa okrela dat wejcia jej w ycie; wejcie w ycie
jeszcze przed ratyfikacj w chwili podpisania; tymczasowe stosowanie przed wejciem w ycie; wejcie w
ycie z chwil wymiany dokumentw ratyfikacyjnych.

3. Przystpienie do umowy

na skutek przystpienia (akcesja) do umowy pastwo , ktre nie brao udziau w procedurze zawierania
umowy staje si stron umowy; moliwo przystpienia przed wejciem umowy w ycie
o adhezja przystpienie do czci umowy
art. 15 Konwencji wiedeskiej Zgoda pastwa na wizanie si traktatem jest wyraona przez przystpienie,
gdy 1. traktat postanawia, e zgoda taka moe by wyraona przez to pastwo w drodze przystpienia; 2. w
inny sposb ustalono, e pastwa negocjujce uzgodniy, i zgoda taka moe by wyraona przez to pastwo
w drodze przystpienia, lub 3. wszystkie strony pniej zgodziy si, e taka zgoda moe by przez to
pastwo wyraona w drodze przystpienia

4. Rejestracja i publikacja umw

zasada jawnoci stosunkw midzynarodowych i zaniechanie tajnej dyplomacji, ktra staa si przyczyn
wojen wiatowych art. 102 Karty NZ nakada na pastwa czonkowskie obowizek rejestracji umw jednak
bez sankcji niewanoci w przypadku nie zarejestrowania
publikacja umw przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatw Treaty Series

5. Typowe klauzule wystpujce w umowach midzynarodowych

klauzula wzajemnoci traktowanie obywateli (osb prawnych, statkw, towarw) ukadajcej si drugiej
strony w taki sam sposb, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) s traktowani przez to pastwo
o czsto klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej wystpujcych
klauzula narodowa traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje wasnych obywateli itd. (nie
obejmuje nigdy praw politycznych)
klauzula najwikszego uprzywilejowania przyznanie drugiej stronie praw i przywilejw, ktre zostay lub
zostan przyznane w przyszoci jakiemukolwiek pastwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych,
nawigacyjnych i konsularnych)
klauzula arbitraowa (koncyliacyjna) zobowizanie do przekazywania jakichkolwiek sporw wynikych na
tle stosowania umowy do sdu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu jeli umowa podlega w jednym pastwie ratyfikacji, a w innym
zatwierdzeniu, to wwczas zamieszcza si klauzul o przyjciu zgodnie z prawem kadej umawiajcej si
strony

4. Zakres mocy obowizujcej umw midzynarodowych


1. Obowizywanie umw w czasie i przestrzeni

prawo nie dziaa wstecz (lex retro non agit) art. 28 Konwencji wiedeskiej
umowa zawarta pniej uchyla moc obowizujc umowy zawartej wczeniej, dotyczcej tego samego
przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art. 30 Konwencji wiedeskiej:
o ust. 2: Jeeli traktat precyzuje, e jest podporzdkowany traktatowi wczeniejszemu lub
pniejszemu, bd nie naley uwaa go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego
traktatu maja przewag.
o ust. 3. Jeeli wszystkie strony traktatu wczeniejszego s zarazem stronami traktatu pniejszego,
lecz traktat wczeniejszy nie wygas ani stosowanie jego nie zostao zawieszone zgodnie z art. 59,
traktat wczeniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia mona
pogodzi z postanowieniami traktatu pniejszego.
o ust. 4. Jeeli strony traktatu pniejszego nie obejmuj wszystkich stron traktatu wczeniejszego :

Prawo midzynarodowe publiczne

18

a) w stosunkach midzy pastwami bdcymi stronami obu traktatw ma zastosowanie ta

sama regua, co w ust. 3;


b) w stosunkach midzy pastwami bdcymi stronami obu traktatw a pastwem bdcym
stron jedynie jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowizki reguluje traktat, ktrego
stronami s oba pastwa.
powysze zasady nie znajduj zastosowania w przypadkach, w ktrych strony same zgodziy si na
podporzdkowanie jednych umw innym art. 103 Karty NZ mwi, i w razie sprzecznoci zobowiza
czonkw ONZ, wynikajcymi z Karty, a ich zobowizaniami z jakiejkolwiek innej umowy midzynarodowej,
zobowizania wynikajce z Karty maj pierwszestwo
umowa wie kade pastwo w odniesieniu do caego terytorium, chyba, e umowa postanawia inaczej
(art.29)

2. Zastrzeenia

praktyka, e pastwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystpienia do umowy zgaszaj zastrzeenia
(rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., i zastrzeenia s dopuszczalne pod warunkiem, zgodnoci
zastrzeenia z przedmiotem i celem konwencji;

art. 19 konwencji wiedeskiej Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy
przystpieniu do niego pastwo moe zgosi zastrzeenie, chyba e: a) zastrzeenie to jest zakazane przez
traktat; b) traktat postanawia, e mog by skadane tylko okrelone zastrzeenia, a dane zastrzeenie do
nich nie naley, lub c) chodzi o przypadki nie objte literami a) i b), a zastrzeenie jest niezgodne z
przedmiotem i celem traktatu

zastrzeenia, na ktre umowa zezwala, nie wymagaj przyjcia przez pozostae strony; gdy umowa jest aktem
konstytucyjnym organizacji midzyn., zastrzeenie wymaga przyjcia przez waciwy organ tej org.

przyjcie zastrzee moe by wyrane lub milczce (brak sprzeciwu w cigu 12 miesicy od notyfikowania
mu zastrzeenia lub w dniu wyraenia zgody na zwizanie si umow). Zgoszenie sprzeciwu wobec
zastrzee przed jedno pastwo nie stanowi przeszkody dla wejcia w ycie umowy midzynarodowej midzy
pastwem sprzeciwiajcym si a pastwem zgaszajcym zastrzeenia (niestosowanie postanowie, co do
ktrych zostay zgoszone zastrzeenia)

3. Zakres mocy obowizujcej umw wobec pastw trzecich

zasada, e umowa midzynarodowa wie strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpywa na sytuacje
prawn pastw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent); postanowienia umw, ktre formuuj
przepisy prawa zwyczajowego, s obowizujce dla pastw trzecich, gdy czerpi one moc obowizujc ze
zwyczaju

zawierane s umowy wywierajce skutek prawny w pastwach trzecich: umowy ustanawiajce prawa dla
pastw trzecich i umowy ustanawiajce obowizki dla pastw trzecich (nie bez zgody pastwa trzeciego)

5. Niewano, wyganicie i zawieszenie stosowania umw


1. Niewano umw

przyczyny niewanoci:

o niedopenienie warunkw co do podmiotu, jak i przedmiotu umowy powoduje, i jest ona niewana
o bd (error) powoduje niewano gdy dotyczy faktu lub sytuacji, ktra istniaa w czasie zawierania
umowy i stanowia podstaw wyraenia zgody pastwa na zwizanie si ta umow

jeli pastwo zawaro umow na skutek podstpu, czyli umylnego wprowadzenia w bd


(dolus) ze strony innego pastwa negocjujcego, moe powoywa si na podstp dla
uniewanienia swej zgody na zwizanie si umow

o zastosowanie przymusu groba uycia siy wobec przedstawiciela pastwa w celu podpisania przez
niego umowy pozbawia wszelkich skutkw prawnych t zgod; stosowanie przymusu w stosunku do
pastwa w celu wyraenia zgody na zawarcie umowy uniewanienie traktatu

o podstp
o wykorzystanie przymusowej sytuacji
o pogwacenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisw prawa wewntrznego
Prawo midzynarodowe publiczne

19

o pastwo nie moe w celu uniewanienia umowy powoywa si na fakty jeeli po uzyskaniu
wiadomoci o tych faktach bd to zgodzio si wyranie , aby umow uwaa za wan,
zachowujc moc obowizujc lub nadal podlegajc zastosowaniu, bd te naley uwaa ze
wzgldu na zachowanie si pastwa e pogodzio si ono z wanoci umowy, utrzymaniem jej
mocy obowizujcej lub dalszym jej stosowaniem (art. 45 Konwencji wiedeskiej)

o Konwencja wiedeska zawiera sposoby postpowania, jakie naley stosowa w zwizku z


niewanoci umowy, jej wyganiciem, wycofaniem si z niej lub zawieszeniem stosowania. Strona
powoujca si na jakkolwiek przyczyn niewanoci powinna poinformowa o tym pozostaym
stronom umowy oraz poda uzasadnienie

2. Ius cogens

w stosunkach midzynarodowych obowizuj pewne normy prawne o nadrzdnym znaczeniu (ze wzgldu na
istotne znaczenie dla spo. midzynarodowej), ktre nie mog by uchylone adna umowa midzynarodow
np. zakaz uycia siy, zakaz interwencji w wewntrzne sprawy pastw, zasada wolnoci morza otwartego,
przepisy o treci moralnej i humanitarnej

stanowi one w pewnej mierze odpowiednik zasady porzdku publicznego w prawie wewntrznym,
zabezpieczajc interes spoecznoci midzynarodowej jako caoci

Konwencja wiedeska okrela imperatywne normy powszechnego PM jako przyjta i uznan przez
midzynarodow spoeczno pastw jako cao za norm, od ktrej adne odstpstwo nie jest dozwolone i
ktra moe by zmieniona jedynie przez pniejsz norm postpowania PM o tym samym charakterze;
wszystkie umowy musz by zgodne z ius cogens pod sankcj niewanoci (art. 53 & 64)

3. Wyganicie umowy

przyczyny wyganicia (utrata mocy obowizujcej) umowy:

o przyczyny przewidziane w umowie: upyw czasu, na jaki umowa zostaa zawarta (actus contrarius);
spenienie warunku rozwizujcego; wypowiedzenie umowy

o inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygas; cakowite wykonanie umowy; trwaa
niemono wykonania umowy (imposibilium nemo tenetur); niezgodno z nowo powsta
imperatywn norm powszechnego prawa midzynarodowego (ius cogens); pogwacenie umowy
przez jedna z umawiajcych si stron

zasadnicza zmiana okolicznoci (dawniej nazywana klauzul rebus sic stantibus) wg


Konwencji wiedeskiej (art.62) na podstawow zmian okolicznoci, jaka zasza od
momentu zawarcia umowy i nie bya przewidziana przez strony, jako na przyczyn
wyganicia umowy lub wycofania si z niej, wolno powoywa si tylko wwczas, gdy
istnienie tych okolicznoci stanowio istotn podstaw zgody stron na zwizanie si umow, a
skutkiem zaszej zmiany jest radykalne przeksztacenie zakresu obowizkw, jakie na
podstawie umowy pozostaj jeszcze do wypenienia

zasadnicza zmiana okolicznoci nie moe stanowi przyczyny wyganicia umowy, gdy:

chodzi o umow ustanawiajc granic

zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwacenia przez stron, ktra na ni si


powouje, bd to obowizku wypywajcego z umowy, bd te jakiegokolwiek
innego midzynarodowego obowizku wobec ktrejkolwiek z pozostaych stron
umowy

wyganicie rni si od stwierdzenia niewanoci tym, e pociga ono za sob skutki prawne od chwili
wyganicia (ex nunc), a stwierdzenie niewanoci oznacza, e umowa bya niewana od samego pocztku i
nie moga wywoa adnych skutkw prawnych (ex tunc)

4. Wypowiedzenie umowy

klauzula w tekcie umowy dotyczca wypowiedzenie umowy przez strony i okrelajca tryb tego procesu;

wg Konwencji wiedeskiej wypowiedzenie umowy (w wypadku braku klauzuli wypowiedzenia) jest


dopuszczalne tylko, gdy mona ustali, e strony zamierzay dopuci taka moliwo albo charakter umowy
na to pozwala (art. 56)
Prawo midzynarodowe publiczne
20

pewne kategorie umw , ktre nie zawieraj klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalaj
dokona tego procesu traktaty pokoju, umowy kodyfikujce PM itp.

jeli umowa nie okrela trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna by
zoona co najmniej na 12 miesicy naprzd (art.56 Konwencji wiedeskiej)

5. Zawieszenie stosowania umowy

zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowizku wypeniania jej postanowie we wzajemnych
stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpywa na stosunki prawne ustanowione przez umow midzy
stronami

zawieszenie spowodowane moe by przyczynami podobnymi do przyczyn wyganicia oraz naruszeniem


umowy przez kontrahenta, niemono jej wykonania lub zasadnicz zmian okolicznoci

zawieszenie powinno by przewidziane w umow lub przynajmniej nie zabronione

6. Wpyw wybuchu wojny na umowy midzynarodowe

umowy wielostronne nie trac mocy obowizujcej w nastpstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w
stosunkach midzy pastwami wojujcymi; s przywracane po przywrceniu stanu pokoju
kategorie umw, ktre nie trac mocy obowizujcej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo
wojenne), umowy zawierajce klauzule obowizywania w czasie take wojny (np. konwencja o latarni morskiej
pod Tangerem), umowy ustalajce stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powoujce do ycia org. m.
(Karta NZ);

6. Obowizek przestrzegania i zasady interpretacji umw midzynarodowych


1. Pacta sunt servanda

obowizek przestrzegania zawartych umw (pacta sunt servanda) moc obowizujc tej zasady wywodzi
si z prawa zwyczajowego; znalaza ona potwierdzenie w wielu umowach midzynarodowych: na konferencji
londyskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodw; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunkw i wsppracy z 1970 r.

wg Konwencji wiedeskie kady traktat bdcy w mocy wie jego strony i powinien by przez nie
wykonywany w dobrej wierze (art. 26)

2. rodki zabezpieczajce wykonanie umw

w czasach minionych: przysiga, dawanie zakadnikw, oddanie w zastaw ruchomoci lub nieruchomoci

w czasach nowszych: okupacja pokojowa czci terytorium do czasu wykonania zobowiza, oddanie w
zastaw pewnych rde dochodw

umowy lub deklaracje gwarancyjne

w celu zabezpieczenia skutecznoci umowy moe odbywa si kontrola wykonania umowy, przeprowadzana
na zasadzie wzajemnoci przez same pastwa zainteresowane bd przez organizacj midzynarodow

o przewidziana w wielu umowach o charakterze humanitarnym a take np. dotyczcych ochrony


biologicznej zasobw morskich

przedmiotem gwarancji moe by utrzymanie niepodlegoci lub integralnoci terytorialnej jakiego pastwa

3. Interpretacja umw midzynarodowych

interpretacja (wykadnia) umowy polega na wyjanieniu treci jej postanowie

teorie interpretacyjne:

o szkoa subiektywistyczna (L. Ehrlich) interpretacja powinna zmierza do ustalenia prawdziwej woli
umawiajcych si stron; co strony chciay wyrazi w danym postanowieniu
Prawo midzynarodowe publiczne

21

o szkoa obiektywistyczna, tekstualna nacisk na sam tekst umowy, ktry jest owiadczeniem woli
stron a nie spekulowa rzeczywisty zamiar stron; reguy interpretacyjne Instytutu Prawa
Midzynarodowego (1956) i przepisy Konwencji wiedeskiej (1969)

o szkoa teleologiczna, funkcjonalna nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w sposb


odpowiadajcy potrzebom spo. midzynarodowej w czasie jej stosowania

interpretacja autentyczna dokonana przez strony zawierajce umow; interpretacja sdowa dokonana
przez sdy midzynarodowe (zwaszcza MTS); interpretacja doktrynalna przeprowadzona przez
poszczeglnych prawnikw; interpretacja urzdowa dokonana przez jedno z umawiajcych si pastw

interpretacja wg Konwencji wiedeskiej traktat naley interpretowa w dobrej wierze, zgadnie ze zwykym
znaczeniem, jakie naley przypisywa uytym w nim wyrazom w ich kontekcie oraz w wietle jego
przedmiotu i celu (art. 31)

o przy interpretacji naley bra pod uwag kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w zwizku z
t umow oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: pniejsze porozumienia midzy stronami dot.
interpretacji lub stosowania, pniejsza praktyk stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie
interpretacji), wszelkie normy prawa midzynarodowego obowizujce w stosunkach midzy stronami

o do pomocniczych rodkw interpretacji, cznie z pracami przygotowawczymi do umowy, oraz


okolicznoci, w jakich zostaa ona zawarta, wolno siga w celu potwierdzenia znaczenia
wynikajcego z zastosowania wyej wymienionych wskazwek interpretacyjnych albo wwczas, gdy
interpretacja oparta na tych wskazwkach pozostawia wtpliwoci lub niejasnoci albo te prowadzi
do rezultatu oczywicie absurdalnego lub nierozsdnego (art. 31-32)

7. Zwyczaj midzynarodowy

przez dugi okres PM byo gwnie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w zwizku z du
iloci umw wielostronnych;

zwyczaj midzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem oglnej praktyki uznanej za prawo;

dla wyksztacenia si przepisu prawa zwyczajowego konieczne s dwa elementy: praktyka (usus) i
przekonanie o zgodnoci praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)

statut MTS zwyczaj jest dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjtej za prawo (art. 38)

praktyka istotne znaczenie ma dziaalno pastwa (szef pastwa, minister spraw zagranicznych,
przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organw (sady, parlament)

o rwnie dziaalno organizacji midzynarodowych

nie moe by jednostronna i dotyczy tylko jednego pastwa, przepis prawny obowizuje w krgu
spoecznoci midzynarodowej;

regua powinna znale zastosowanie w pewnej liczbie przypadkw;

praktyka powinna by dugotrwaa (dawny pogld); obecnie przepis prawa zwyczajowego moe wyksztaci
si w krtkim okresie czasu ze wzgldu na dynamik stosunkw midzynarodowych;

praktyce musi towarzyszy przekonanie, e dana regua jest norma PM (element psychologiczny); brak
dziaa ze strony pastwa jak rwnie dziaanie pastwa, moe wyrazi jego zgod na wyksztacenie si
normy PZ;

wg sdziego Negulesco praktyka powinna polega jednoczenie na nieprzerwanym potwierdzeniu faktw


dokonywanych w dziedzinie stosunkw midzynarodowych i na wiadomoci prawnej wsplnej dla pastw,
ktre w niej uczestnicz, opartej na przekonaniu, e powtarzanie faktw jest przejawem obowizujcej reguy;

moliwo istnienia zwyczajw obowizujcych pastwa danego regionu

moc obowizujca norma PZ traci j na skutek:

o wyksztacenia si nowej, kolidujcej z ni normy PZ


o odstpienia pastw od jej praktykowania odwyknicie (desuetudo)
Prawo midzynarodowe publiczne

22

o w skutek wyksztacenia si przeciwnego zwyczaju moe te utraci moc obowizujc norma prawa
umownego

uzasadnienie mocy obowizujcej prawa zwyczajowego podstaw mocy obowizujcej jest zgoda
pastwa; zwyczaj czsto jest okrelany jako milczca zgoda (tacitus consensus)

polskie orzecznictwo sdowe potwierdza moc obowizujc zasad prawa zwyczajowego i poszczeglne
ustawy odsyaj do zwyczajw midzynarodowych

kurtuazja midzynarodowa (comitas gentium) grzeczno przestrzegana w stosunkach


midzynarodowych; naley odrni ja od zwyczaju midzynarodowego gdy reguy kurtuazji mimo, e oparte
s na zasadzie wzajemnoci nie maj charakteru prawnego. Postpowanie wbrew tym reguom nie narusza
PM ale moe zosta le odebrane. Najwicej zasad kurtuazji wyksztacio si w dziedzinie stosunkw
dyplomatycznych (ceremonia dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim

8. Oglne zasady prawa

art. 38 statutu MTS oglne zasady prawa uznane przez pastwa cywilizowane; oglne zasady prawa nie s
ani zasadami prawa wewntrznego ani zasadami PM; s oglnymi zasadami prawa w ogle

9. Inne rda prawa midzynarodowego


1. Orzecznictwo sdw midzynarodowych

sdy midzynarodowe, zajmujc stanowisko w jakiej kwestii prawnej, nie tworz nowych przepisw prawa,
gdy opieraj zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego

sd midzynarodowy nie moe oprze orzeczenia wycznie na poprzednich wyrokach, moe je tylko
wykorzysta w celu ustalenia treci nie do jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego

sdy oddziauj w pewnej mierze na rozwj prawa, precyzujc i wyjaniajc tre przepisw prawnych

2. Doktryna

pogldy nauki prawa doktryna wyjania i precyzuje przepisy prawa, ksztatuje poczucie prawne
spoeczestwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowizujcego i przedstawia propozycje nowych przepisw
bez mocy obowizujcej

tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna bya rdem prawa, kiedy sdy musiay wyrokowa
zgodnie z jednomyln opini grona prawnikw (przyznano im ius publice respondendi)

wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna peni rol rodka pomocniczego do stwierdzenia przepisw
prawnych

porednie oddziaywanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajcie stanowiska w kwestiach
prawa midzynarodowego przez poszczeglne pastwa jest z reguy poprzedzone analiz doktryny i
orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM czsto odwoyway si do orzecze, natomiast
unikay odwoywania si do doktryny

3. Ustawodawstwo pastw

akty ustawodawcze poszczeglnych pastw dot. stosunkw midzynarodowych nie s rdem PM, gdy nie
mog one nakada obowizkw na inne pastwa; wyraaj jedynie stanowisko tego pastwa w danej sprawie
co moe w konsekwencji stanowi cz procesu tworzenia si nowej normy prawa zwyczajowego lub
umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)

4. Akty jednostronne

akty jednostronne - wydawane przez pastwa w celu wywoania okrelonych skutkw prawnych

o notyfikacja oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z


ktrym prawo czy skutki prawne. Czsto notyfikacja jest niezbdna celem wywoania skutku
prawnego

Prawo midzynarodowe publiczne

23

notyfikacja fakultatywna wyjanienie stosunku prawnego, ktry inaczej budziby


wtpliwoci (np. notyfikacje dotyczce utworzenia nowego pastwa lub zmiany rzdu)

o uznanie potwierdzenie przez pastwo, e przedmiot uznania istnieje powinien by traktowany w


paszczynie PM; np.:

uznanie nowego pastwa jako podmiotu PM

uznanie rzdu jako reprezentanta pastwa (w przypadkach utworzenia rzdu w drodze


niekonstytucyjnej)

uznanie ruchu narodowowyzwoleczego

uznanie za powstacw lub za stron wojujc (w wojnie domowej)

uznanie praw pastwa do okrelonego terytorium

o protest stwierdzenie przez pastwo, e okrelona czynno lub stan rzeczy s niezgodne z PM;
zawsze charakter fakultatywny; moe by wyraony pisemnie (wysanie noty) i ustnie

o zrzeczenie si (renonciation) akt rezygnacji pastwa z pewnych praw; w sposb wyrany, nie
domniemany

5. Uchway organizacji midzynarodowych

uchway organw organizacji midzynarodowych mona w pewne mierze dopatrywa si rde PM w


uchwaach organizacji midzynarodowych, zwaszcza Zgromadzenia Oglnego ONZ; charakter prawotwrczy
i moc obowizujc przypisuje si przede wszystkim prawu wewntrznemu organizacji midzynarodowych

mikkie PM soft law w przeciwiestwie to prawa twardego (hard law);sabe prawo, zobowizania
paraprawne, poprzedzajce prawo, prawo niedoskonae itp.

akty normatywne nalece do mikkiego PM uchway organw organizacji midzynarodowych


skierowane do pastw czonkowskich; porozumienie midzypastwowe (wielostronne, dwustronne), ktrym z
rnych wzgldw nie nadano charakteru prawa twardego (charakteru umw); umowy, ktre nie zostay
jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ

przykadem porozumienia midzynarodowego, ktremu wiadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt
kocowy Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie z 1975 r.

10. Kodyfikacja prawa midzynarodowego


1. Rozwj historyczny

projekty skodyfikowania PM w celu zastpienia mao precyzyjnego prawa zwyczajowego;

zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyskiej w 1909 r. kodyfikacja prawa
wojennego i dot. pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych

2. Kodyfikacja prawa midzynarodowego po drugiej wojnie wiatowej

Zgromadzenie Oglne ONZ powoao Komisje Prawa Midzynarodowego 1949 r. w celu stopniowego
rozwoju PM i jego kodyfikacji; przyjte kodyfikacje:

o cztery Konwencje dotyczce prawa morza (1958)


o Konwencja dotyczca statusu bezpastwowcw (1954)
o Konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961)
o Konwencja o stosunkach konsularnych (1963)
o Konwencja o prawie traktatw (1969)
o Konwencja o misjach specjalnych (1969)
o Konwencja o reprezentacji pastw w ich stosunkach z organizacjami midzynarodowymi (1975)
o Konwencja o sukcesji pastw w zakresie umw midzynarodowych (1978)
Prawo midzynarodowe publiczne

24

o Konwencja o sukcesji pastw w zakresie mienia, archiww i dugw (1983)

prace nad kodyfikacja PM prowadzone s take poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny
Zgromadzenia Oglnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Czowieka (opracowaa Pakty Praw
Czowieka; poza ONZ: Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny)

3. Nastpstwa kodyfikacji

proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym gwnie ze wzgldu na to, i prowadzi on do wyjaniania i
usystematyzowania przepisw obowizujcego prawa.

negatywnym nastpstwem kodyfikacji PM jest dwoisto stanu prawnego, w ktrym jedne pastwa
zwizane s tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne przepisami konwencji, ktra rozwija i precyzuje
przepisy prawa zwyczajowego (niektre pastwa nie przystpuj do nowych konwencji, jednake nadal
obowizuj je przepisy prawa zwyczajowego, ktre maja charakter powszechny)
Sekcja I.4;

Sekcja I.5; Rozdzia 4. Podmioty prawa midzynarodowego


1. Pojcie podmiotowoci w prawie midzynarodowym

pojcie podmiotowoci podmiot prawa musi legitymowa si zdolnoci prawn, czyli zdolnoci do
posiadania praw i obowizkw oraz zdolnoci do czynnoci prawnych moliwo bezporedniego
zacigania praw i obowizkw, co jest zwizane ze zdolnoci do wystpowanie w stosunkach
midzynarodowych;

podmiotami PM s tylko pastwa, ktre posiadaj midzynarodow zdolno do czynnoci prawnych, czyli:
utrzymania stosunkw dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach midzynarodowych,
zawierania umw, ponoszenia odpowiedzialnoci midzynarodowej, posiadania wasnego obywatelstwa itp.

podmiotowo a suwerenno podmiotami PM s obecnie nie tylko suwerenne pastwa ale take
niesuwerenni uczestnicy stosunkw midzynarodowych: organizacje midzynarodowe i Stolica
Apostolska; podmiotowo ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie maj charakteru pierwotnego jak
suwerenne podmioty PM

podmiotowo pierwotna i wtrna:


PIERWOTNA
podmiotowo pastwa powstaje w
konsekwencji jego utworzenia, jest
nastpstwem suwerennoci,
niezalenie od czyjej woli

WTRNA
stworzona przez pastwa, ktre
przyznay jej zdolno prawn i
zdolno do czynnoci;
podmiotowo wtrna jest zalena
od stopnia zdolnoci do czynnoci
prawnych

Konwencja wiedeska potwierdza istnienie podmiotw PM innych ni pastwa w art. 3 Fakt, e niniejszej
konwencji nie stosuje si ani do porozumie midzynarodowych, zawartych midzy pastwami a innymi
podmiotami prawa midzynarodowego lub midzy takimi innymi podmiotami prawa midzynarodowego, ani
do porozumie midzynarodowych zawieranych w formie innej ni pisemna, nie wpywa na: a) moc prawn
takich porozumie; b) zastosowanie d nich ktrejkolwiek z norm sformuowanych w niniejszej konwencji,
ktrym podlegayby one na podstawie prawa midzynarodowego niezalenie od tej konwencji; c)
zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunkw midzy pastwami, opartych na porozumieniach
midzynarodowych, ktrych stronami s rwnie inne podmioty prawa midzynarodowego

nie wszyscy uczestnicy stosunkw midzynarodowy (np. midzynarodowe korporacje, kocioy, osoby
fizyczne) s podmiotami PM, gdy nie posiadaj oni zdolnoci do czynnoci prawnych w stos. m., czyli PM nie
reguluje ich stosunkw z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie s umowami midzynarodowymi,
nie podlegaj prawu traktatw itp.

Prawo midzynarodowe publiczne

25

podmiotowo a zdolno prawna sama zdolno prawna (posiadanie praw i obowizkw bezporednio
wynikajcych z PM, np. obowizek nie popeniania przestpstw i zbrodni midzynarodowych przez osoby
fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowoci; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynnoci prawnych w
stosunkach midzynarodowych co oznacza, e nie jest podmiotem PM

o PM zna sytuacje, gdy pastwo pozbawione moliwoci wystpowania w paszczynie zewntrznej


zachowywao sw podmiotowo, ja w wypadku III Rzeszy po II wojnie wiatowej, jednake sytuacja
taka ma wyjtkowy i przejciowy charakter uzasadniony w tym przykadzie odpowiedzialnoci za
agresj

2. Pastwo jako podmiot prawa midzynarodowego


1. Elementy skadowe i istota pastwa

trzy elementy niezbdne do powstania i istnienia pastwa: ludno, terytorium i wadza najwysza
konwencja z 1933 r. (Montevideo) o prawach i obowizkach pastwa czwartym elementem jest zdolno
do utrzymywania stosunkw z innymi pastwami
wymg posiadania efektywnego rzdu, jako najwaniejszego elementu warunkujcego istnienie pastwa
np. Polska jako pastwo przestaa istnie po rozbiorach mimo istnienia ludnoci polskiej i terytorium,
przyczyn by brak wadzy najwyszej
o Stuyt efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najwaniejsz okolicznoci dla
powstania i istnienia pastwa
suwerenno niezbdnym warunkiem istnienia pastwa jako podmiotu PM jest niezaleno i
samodzielno wystpowania w stosunkach midzynarodowych tylko gdy pastwo jest suwerenne. Istnienie
suwerennoci jest formalnym kryterium podmiotowoci prawno-midzynarodowej. Obecnie suwerenno
oznacza przede wszystkim niezaleno konstytucyjn (wewntrzn i zewntrzn). Do utraty
suwerennoci dochodzi w przypadku zniknicia pastwa, poczenia kilku pastw w federacj, bd rozpadu
federacji na samodzielne pastwa
znaczenie ludnoci nard jest nosicielem suwerennoci (przejaw zwierzchnictwa narodu); pastwo jest
wyrazem jego woli i interesw (rezultat samostanowienia)

2. Powstawanie i upadek pastw. Zagadnienie sukcesji

PM a powstanie pastwa PM nie ma bezporedniego wpywu na powstawanie lub upadek pastw, jest
tylko wiadkiem jego narodzin bez wpywu na przyczyny i skutki. Porednio determinuje powstawanie pastw
zakazem kolonializmu. PM ustala jednake warunki, ktre pastwo musi speni aby sta si penoprawnym
uczestnikiem stosunkw midzynarodowych
sposoby powstania nowych pastw oderwanie si czy wyodrbnienie z istniejcych podmiotw, ich
poczenie lub powstaj na terytorium res nullius
o prawo narodw do samostanowienia prawo narodw do tworzenia wasnej organizacji
pastwowej (konsekwencja rozwijania si wiadomoci narodowej i kulturowej)
o dekolonizacja proces wyzwalania si kolonii zapocztkowany oderwaniem si USA od Anglii a
osign swj szczyt w latach 60. i 70. XX w.
o system mandatowy procedura prowadzca do usamodzielnienia si niektrych obszarw
zalenych Pakt Ligi Narodw (art. 22 [] Niektre wsplnoty, nalece poprzednio do Cesarstwa
Otomaskiego, osigny taki stopie rozwoju, e ich istnienie jako narodw niepodlegych moe by
tymczasowo uznane, pod warunkiem e rady i pomoc mandatariusza kierowa bd ich administracj
a do chwili, kiedy si stan zdolne do samodzielnych rzdw []; Irak, Palestyna, Transjordania
(mandaty brytyjskie), Syria i Liban (mandaty francuskie)
o system powierniczy ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarw powierniczych do
samodzielnego bytu pastwowego; wszystkie tereny powiernicze osigny ju niepodlego poprzez
utworzenie nowego pastwa, bd samorzdno poprzez stowarzyszenie si z ssiednim pastwem
ocena legalnoci klasyczne PM nie zakadao oceny legalnoci powstania czy zniknicia pastwa,
jednake obecnie, ze wzgldu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, i taki proces jest
moliwy np. uznanie za nielegaln i sprzeczn z zasad samostanowienia deklaracj niepodlegoci Rodezji
(Zimbabwe) przez rasistowski rzd biaej mniejszoci
sukcesja przejcie praw i obowizkw w odniesieniu do okrelonego terytorium przy powstaniu lub
znikniciu pastwa

Prawo midzynarodowe publiczne

26

o sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad czci lub caoci okrelonego

terytorium pastwowego
przedmiotem sukcesji mog by: umowy midzynarodowe, zobowizania i prawo pozatraktatowe,
czonkostwo w organizacjach midzynarodowych
problemem sukcesji zaja si Komisja Prawa Midzynarodowego wynikiem jej prac s dwie Konwencje:
Konwencja wiedeska o sukcesji pastwa w odniesieniu do traktatw z 1978 r. i Konwencja wiedeska
w odniesieniu do sukcesji dugw i wasnoci pastwowej z 1983 r.
sukcesja w odniesieniu do traktatw w odniesieniu do umw wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa
nowe pastwo uznaje, e nie jest zwizane adnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa
wyboru wybr umw jakie chce utrzyma w mocy. W odniesieniu do umw bilateralnych umowa jest
obowizujca gdy obie strony si na to zgadzaj (prawo do namysu). Swoboda wyboru umw ograniczona
jest zasad trwaoci granic
sukcesja dugw pastwowych zasada dobrej wiary; wiksz swobod w tym wzgldzie maj pastwa
powstae w wyniku dekolonizacji

3. Rodzaje pastw z uwagi na ich struktur


1. Pastwa jednolite

wystpuje na zewntrz jako jeden podmiot


istnieje zcentralizowana wadza, nie ma podziau suwerennoci midzy cao i czci skadowe
jednostki administracyjne nie maj adnej zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych w stosunkach
midzynarodowych
stosunki zagraniczne nale wycznie do kompetencji wadz centralnych

2. Pastwa zoone

istot pastwa zoonego jest podzia suwerennoci midzy cao i czci skadowe
w przeszoci pastwami zoonymi byy unie realne i personalne
pastwa zwizkowe cao jest podmiotem PM a czci skadowe mog mie jedynie ograniczon
zdolno do utrzymywania stos. midzynarodowych (federacje). Federacja wystpuje jako jeden podmiot w
stosunkach midzynarodowych
zwizki pastw podmiotami PM s czci skadowe, a cao albo w ogle nie ma, albo ma ograniczon
zdolno do czynnoci (konfederacje). Konfederacja jest lunym zwizkiem pastw opartym na umowie
midzynarodowej dla prowadzenia wsplnej polityki zagranicznej i obronnej. Pastwa zwizkowe pozostaj
suwerenne i stanowi odrbne podmioty PM
o konfederacja wspczenie nie wystpuje, jej historycznymi przykadami s konfederacja USA 17761787, konfederacja szwajcarska 1648-1848 i Zwizek Niemiecki 1815-1866 wszystkie przeksztaciy
si z czasem w federacji

3. Zwizek Radziecki

zwizkowe pastwo wielonarodowe skadajce si z 15 republik


specyfik federalizmu radzieckiego miaa by zdolno do dziaa w stosunkach midzynarodowych
(podmiotowo) republik zwizkowych
konstytucja z 1977 r. republiki zwizkowe poza sprawami nalecymi do kompetencji ZSRR miay
samodzielnie sprawowa wadz pastwow na swoim terytorium oraz uczestniczy w rozwizywaniu
problemw nalecych do kompetencji ZSRR (oczywicie dalekie od realizacji )

4. Wsplnota Niepodlegych Pastw

utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (czciowy sukcesor ZSRR). Skad: Rosja, Biaoru,
Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Modawia, Tadykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja
Prawo midzynarodowe publiczne
27

zaoenia czonkami s pastwa niepodlege, suwerenne, prowadzce wasn polityk zagraniczn,


nalece do ONZ; wsppraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.
wyrane rozdwiki w momencie okrelania celw i zasad Wsplnoty (Rosja, Biaoru, Kazachstan ekonomiczna i polityczna integracja midzy czonkami, Ukraina i Gruzja organizacja pastw cakowicie
niezalenych)

5. Wsplnota Narodw (brytyjska)

szczeglna forma prawnomidzynarodowych stosunkw i wizi jakie cz pastwa wchodzce w skad


imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia)
proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wsplnoty Narodw, po drugiej wojnie wiatowej Wsplnota Narodw
w skad wchodz dominia, republiki i samodzielne monarchie, ktre czy uznanie monarchy brytyjskiego za
gow pastwa (dominia na zasadzie unii personalnej) lub za gow Wsplnoty (republiki i samodzielne
monarchie)
o cakowita rwno w stosunkach, nieograniczone zdolnoci do czynnoci prawnych (mog zawiera
umowy midzynarodowe, korzystaj z czynnego i biernego prawa legacji); w stosunkach wzajemnych
midzy czonkami Wsplnoty przedstawiciele dyplomatyczni nosz nazw Wysokich Komisarzy
wizy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta
szterlinga; wsplnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, owiaty,
polityki i gospodarki
elementem organizacji midzynarodowej jest doroczna konferencja premierw pastw czonkowskich, a take
spotkania ministrw finansw i handlu oraz owiaty; od 1967 r. dziaa w Londynie Sekretariat (rozsyanie
informacji do wszystkich pastw czonkowskich w sprawach interesujcych ca Wsplnot, popieranie i
rozwijanie wizw czcych Wsplnot we wszystkich dziedzinach, przygotowywanie konferencji premierw)

4. Rodzaje pastw ze wzgldu na ograniczenie zdolnoci do czynnoci prawnych w stosunkach


midzynarodowych
1. Pastwa zalene

pastwa zalene w rozumieniu PM zalene jest pastwo, ktrego zdolno do utrzymywania stosunkw
midzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu
(wystpowanie w imieniu jednego pastwa przez inne pastwo). Upoledzenie podmiotowoci
midzynarodowej poprzez odebranie zdolnoci do czynnoci prawnych
o protektoraty:
midzynarodowe (pastwa) umowa midzy 2 suwerennymi pastwami, w ktrej jedno
pastwo (zwane protegowanym) zrzeka si w caoci lub czci swej zdolnoci do dziaania w
paszczynie zewntrznej i przekazuje je pastwu protektorowi przykadem Bhutan (Indie)
kolonialne (terytoria i obszary nie majce takiego statusu)
o pastwa wasalne istnienie pastwa wasalnego (lennego) i pastwa suwerennego; zobowizania
charakterystyczne dla stosunkw feudalnych w postaci daniny do niedawna przykadem bya Andora
(symboliczna danina dla Francji w wysokoci 960 frankw i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja
wprowadzia zmiany w systemie feudalnym

2. Minipastwa

minipastwa Liechtenstein, Monako i San Marino mona uzna za protektoraty midzynarodowe ze


wzgldu na malekie terytorium i niewielk liczb mieszkacw. Liechtenstein jest reprezentowany przez
Szwajcari, Monako Francja (prawo reprezentowania i zawierania umw midzynarodowych), Republika
San Marino Wochy
ograniczona podmiotowo minipastw nie jest kwestionowana uczestnicz one w licznych konferencjach
midzynarodowych, m.in. KBWE oraz podpisuj umowy midzynarodowe
w latach 1990-1993 przystpiy do ONZ

3. Pastwa trwale neutralne


Prawo midzynarodowe publiczne

28

pastwa trwale neutralne przyjcie trwaej neutralnoci powoduje pewne ograniczenia zdolnoci do
czynnoci prawnych w paszczynie midzynarodowej. Pastwo takie w zamian za uzyskan gwarancj
niepodlegoci i integralnoci terytorialnej zobowizuje si nie uywa siy zbrojnej przeciwko innemu pastwu
(wyjtek samoobrona)
wyczenie z moliwoci przystpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie
bezpieczestwa zbiorowego itp.
status trwaej neutralnoci musi by zaakceptowany przez inne pastwa; nie wystarczy sama tylko
jednostronna decyzja, jak w przypadku deklaracji Islandii z roku 1918 czy Laosu z roku 1962
sta neutralno naley odrnia od neutralnoci czci terytorium, neutralnoci wojennej oraz polityki
neutralnoci
Szwajcaria od 1648 r. (przystpia do ONZ dopiero w 2002 r.), Austria 1955 r.

5. Inne podmioty prawa midzynarodowego


1. Podmiotowo narodu

podmiotowo narodu prawo narodw do samostanowienia tylko oglnikowo wymienione w Karcie NZ;
deklaracja ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym
Wszystkie narody maj prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa okrelaj wg wasnej woli swj
status polityczny i swobodnie rozwijaj swe ycie gospodarcze, spoeczne i kulturalne
o ucilenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemoliwi powoywanie si na ni w celu naruszania
integracji terytorialnej i politycznej pastw niepodlegych (ruchy separatystyczne) Nic, co zostao
powiedziane [] nie bdzie rozumiane jako upowanienie lub zachta do podjcia jakiegokolwiek
dziaania, ktre prowadzioby do rozbicia lub naruszenia, cakowicie lub czciowo, integracji
terytorialnej lub jednoci politycznej suwerennych i niepodlegych pastw, ktre postpuj zgodnie z
zasad rwnouprawnienia i samostanowienia narodw [] i ktre posiadaj tym samym rzd
reprezentujcy ca ludno nalec do danego terytorium, bez wzgldu na ras, wyznanie lub
kolor
wyraenie woli narodu (wybr wasnego statusu wewntrznego i zewntrznego) moe dokona si w drodze
pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleczej; nard swobodnie wyraa swoja wol wytworzenia
wasnej pastwowoci lub przyczenia si do istniejcego podmiotu
nard, ktry w trakcie walki narodowowyzwoleczej tworzy zrby swej pastwowoci, wyksztaca organy
cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. midzynarodowych, staje si podmiotem PM
(pastwo in statu nascendi)

2. Podmiotowo organizacji midzynarodowych

po II wojnie wiatowej organizacja midzynarodowe s z reguy uznawane za podmiot prawa midzyn.


podmiotowo organizacji midzynarodowych zdolno dziaania w paszczynie midzynarodowej, do
nabywania praw i zacigania obowizkw midzynarodowych: zawieranie umw midzynarodowych z
pastwami i innymi organizacjami, korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialnoci i
sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejw i immunitetw, dziaalno jest
okrelona przez PM (na przykadzie ONZ)
organizacja ma w stosunku do pastwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowoci w zakresie ustalonym
przez tworzce organizacj pastwa w umowie konstytucyjnej, jest powoywana i rozwizywana w zalenoci
od woli pastw czonkowskich; podmiotem PM jest tylko ta organizacja, ktra ma niezbdn sum
kompetencji midzynarodowych

3. Podmiotowo Stolicy Apostolskiej

podmiotowo Stolicy Apostolskiej - gowa Kocioa katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym)


papie wraz z podlegym mu zespoem urzdw kurialnych; zdolno papiea do wystpowania w stos.
midzynarodowych bya uznawana ju w redniowieczu
o traktat lateraski 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu lateraskiego midzy Stolic Apostolsk a
Wochami (utworzenie pastwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposay Stolice Apostolsk w atrybuty
pastwowoci umoliwiajc wystpowanie take jako Pastwo-Miasto Watykan (dwoisto podmiotu);
Prawo midzynarodowe publiczne
29

jednake to Stolica Apostolska czciej wystpuje w stosunkach midzynarodowych, podpisuje


konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji

4. Podmiotowo osb fizycznych i prawnych

podmiotowo osb fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezporednio skierowanych do osb


fizycznych, dajcych im okrelone prawa i nakadajcych na nie obowizki i odpowiedzialno normy
adresowane do jednostek zakaz piractwa, pojcie zbrodni midzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko
pokojowi i przeciwko ludzkoci, ludobjstwo, apartheid) pocigaj za sob odpowiedzialno karn osb
fizycznych (wynikajca z naruszenia norm PM)
zdolno dziaa w paszczynie midzynarodowej istnienie norm adresowanych do osb fizycznych oraz
posiadanie praw i obowizkw niezalenie od ich sporadycznoci nie wystarcza do uzyskania podmiotowoci,
gdy nie zostay one uzyskane czy zacignite poprzez wasne dziaania ale poprzez wol pastwa i za jego
zgod (np. prawa czowieka czy mniejszoci narodowych)
prawo petycji moliwo skadania petycji jest uwzgldniona w niektrych umowach o ochronie praw
czowieka (Europejska Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci, Midzynarodowa
Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej oraz protok dodatkowy do
MPPOiP)
sytuacja prawna osb fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewntrzne

6. Uznanie midzynarodowe
1. Pojcie i formy uznania

uznanie midzynarodowe to akt prawny, w ktrym podmiot PM (pastwo lub organizacja midzynarodowa)
stwierdza istnienie pewnych faktw oraz przyznaje im okrelone skutki prawne. Przedmiotem uznania moe
by pastwo, rzd, powstacy, strona wojujca, nard; szersze rozumienie uznanie moe odnosi si do
kadej w zasadzie sytuacji prawnej

uznanie moe by udzielane indywidualnie przez poszczeglne pomioty PM lub kolektywnie przez grup
pastw lub organizacj midzynarodow (w tym przypadku uznaniem podmiotowoci pastwa jest przyjcie
go w poczet czonkw)

o uznanie wyrane (notyfikowanie tego zainteresowanemu podmiotowi w sposb jednoznaczny i nie


budzcy wtpliwoci) i dorozumiane (wynika ono z faktw konkludentnych uznanie pastwa lub
rzdu wynika z nawizania stosunkw dyplomatycznych lub podpisania umowy bilateralnej z
pastwem lub rzdem uznanym)

uznanie de facto i de iure uznanie de facto traktowane jest jako niepene i ograniczone, a wic warunkowe
i odwoywalne (uznanie jeli zostanie wypeniony sformuowany przeze warunek); uznanie de iure jest
bezwarunkowe i nieodwracalne

obowizek uznania uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostajcym w sferze swobodnej decyzji
poszczeglnych podmiotw PM; obowizek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z
nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiego terytorium)

w szczeglnych sytuacjach, jak miao to miejsce w przypadku Rodezji (przed powstaniem Zimbabwe), obok
obowizku nieuznawania, na czonkw Narodw Zjednoczonych moe by naoony obowizek zastosowania
sankcji

2. Uznanie pastwa

istnienie pewnych kryteriw pozwalajcych na rozstrzygnicie wtpliwoci czy naley udzieli ju uznania
nowopowstaemu pastwu jednym z nich jest efektywno stabilno i skuteczno wadzy najwyszej
nowopowstaego pastwa, jej zdolno do utrzymywania stosunkw midzynarodowych; uzyskuje wtedy
zdolno do czynnoci prawnych w rozumieniu PM (staje si suwerennym podmiotem PM)
o inne kryteria mona podzieli na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne), przy czym pierwsze
odnosz si do opinii, drugie za do faktw

Prawo midzynarodowe publiczne

30

3.

przedwczesne uznanie uznanie udzielone, mimo i istniej powane wtpliwoci co do stabilnoci i


trwaoci nowej organizacji terytorialnej, uznanie za pastwo jeszcze w trakcie walki
o przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM, gdy jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana
spoeczno nie tworzy jeszcze pastwa w wietle faktw) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja
w sprawy wewntrzne jakiego pastwa
warunki uznania w praktyce midzynarodowej praktyka potwierdza tez, e warunkiem i podstaw
uznania pastwa jest istnienie okrelonych elementw faktycznych, skadajcych si na efektywno nowego
porzdku prawnego
o wspczenie nowymi kryteriami staj si przestrzeganie prawa do samostanowienia i praw czowieka
konsekwencje uznania pastwa:
o teoria konstytutywna skutki prawne powstaj dopiero z momentem uznania stanu faktycznego,
nabycie podmiotowoci zaley od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mwi, i skoro
rdem praw i obowizkw jest zgoda pastw, wyraona lub dorozumiana, to ona tez jest rdem
podmiotowoci; nowe pastwo staje si podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty
PM
o teoria deklaratoryjna skutki prawne maja miejsce z chwil, gdy sytuacja faktyczna spenia
stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowoci bdzie wynikiem nie uznania przez inne
podmioty PM ale przez uzyskanie efektywnoci przez nowy porzdek prawny, co jest tylko
odnotowywane przez uznanie
znaczenie uznania polityczne jest warunkiem zapewnienie midzynarodowego pokoju i wsppracy oraz
tworzy trwa i normaln podstaw prawn stosunkw midzy pastwami; prawne skutki uznania
zarejestrowanie i akceptowanie nowego pastwa, nawizanie stosunkw dyplomatycznych, stwierdzenie
kompetencji jego organw i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejw i immunitetw,
moliwo wystpowania przed sdami wewntrznymi, korzystania z immunitetu sdowego oraz stwierdzenia
obowizywania aktw wewntrznych uznawanego pastwa
Uznanie rzdu
gdy rzd dochodzi do wadzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu
czy rewolucji
kryteria uznania rzdu kryteria prawne (obiektywne) efektywno grupy pretendujcej do wadzy
(zasad przeciwstawn w przedmiocie uznania efektywnoci jest legitymizm, postulujcy nieuznawanie
rzdw, ktre nie mog si powoa na odpowiedni legitymacj prawn, czyli zgodno z okrelonym
wewntrznym porzdkiem prawnym); rzeczywiste sprawowanie wadzy pastwowej nad okrelon grup
ludzi, na okrelonym terytorium (milczce lub wyrane poparcie ludnoci i zdolno do wykonywania
zobowiza midzynarodowych) i kryteria polityczne (subiektywne)
o doktryna Tobara MSZ Ekwadoru, ktry postulowa, by pastwa amerykaskie dziaajce wsplnie
odmawiay uznania wszystkich rzdw ustanowionych w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z
porzdkiem konstytucyjnym
o doktryna Estrady 1930, Meksyk bdzie utrzymywa bd wycofywa swych przedstawicieli
dyplomatycznych bez wypowiadania si przedwstpnego czy nastpnego co do prawa innych
narodw do zachowania czy zmiany ich rzdw lub wadz; specjalny akt uznania nowych wadz jest
zbdny
zagadnienie uznania rzdw na emigracji powstao w okresie pierwszej wojny wiatowej
o podstawa uznania rzd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych dziaa tak
dugo, jak istnieje okupacja; prowadzenie dziaalnoci majcej na celu odzyskanie niepodlegoci
(walka z okupantem, posiadanie wasnych si zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym
terenie)
o jeli okupacja si koczy, a rzd emigracyjny nie odzyska rzeczywistej wadzy nad okupowanym
terytorium, traci on sw kompetencj i nie moe by duej uwaany za rzd tego pastwa gdy na
terytorium okupowanego kraju zostaje utworzony rzd sprawujcy efektywn wadz przy poparciu
ludnoci

4. Uznanie za stron wojujc i za powstacw

ruch niepodlegociowy, wojna domowa lub powstanie przeksztaciy si z konfliktu wewntrznego w konflikt o
charakterze midzynarodowym
dwa zespoy kryteriw: obiektywne (wasny rzd i organizacja wojskowa powstacw, kontrola rzdu nad
czci terytorium bdcego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybra form dziaa wojennych) i
subiektywne (prawdopodobiestwo sukcesu powstacw, jak te istnienie bezporedniego wasnego interesu)

Prawo midzynarodowe publiczne

31

poprzez nabycie uznania powstacy uzyskuj prawa i obowizki pastwa prowadzcego wojn
o nastpuje zmiana w odpowiedzialnoci midzynarodowej rzd konstytucyjny zostaje zwolniony z
odpowiedzialnoci za wydarzenia, jakie maj miejsce na terytorium niepodlegajcym jego wadzy, a
na jego miejsce wchodzi, z racji sprawowania rzeczywistej wadzy, rzd strony wojujcej
rnica midzy uznaniem za stron wojujc i za powstacw grupa powstacza nie jest upowaniona
do uzyskania statusu strony wojujcej, jeeli: walczy dopiero o stworzenie warunkw do powoania wasnych
organw rzdowych, nie ma pod sw rzeczywist wadz czci terytorium, siy jej nie dziaaj pod jednolitym
dowdztwem bd nie przestrzegaj obowizujcych sposobw prowadzenia wojny
konsekwencje prawne: powstacy nie s przez uznajce pastwo traktowani jako przestpcy czy piraci;
pastwa trzecie nie maj obowizku do zachowania neutralnoci w stosunku do pastwa wojujcego.

5. Uznanie za nard

miao miejsce w stosunku do Czechw i Polakw walczcych w I wojnie wiatowej po stronie Ententy;
stworzenie narodowych komitetw uznanych przez mocarstwa pozwolio im na korzystanie z pewnych
kompetencji rzdowych (prawo posiadania armii, trybunaw wojskowych, uywanie flagi narodowej) nie byo
rwnoznaczne z automatycznym uznaniem przyszej pastwowoci
obecnie instytucja ta nie jest stosowana

7. Odpowiedzialno midzynarodowa pastwa

koncepcje odpowiedzialnoci:
o konserwatywna odpowiedzialno pastwa za szkody poniesione na jego terytorium przez
cudzoziemca (szkody finansowe); obowizek naprawienia szkody (reparacja i satysfakcja)
o postpowa centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczestwa
midzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialno za naruszenie zakazu uciekania si do wojny, za
zbrodnie midzynarodowe wysuna si na pierwsze miejsce; poza naprawieniem szkody rwnie
sankcje

1. rda odpowiedzialnoci

naruszenie norm PM odpowiedzialno midzynarodowa pastw powstaje tylko w konsekwencji


naruszenia zobowizania midzynarodowego (naruszenie wynikajce z dziaania bd z zaniechania
dziaania)
rodzaje narusze przynoszce szkod jakiemu pastwu oraz wyrzdzajce istotn szkod caej
spoecznoci midzynarodowej, godzc w fundament prawa i stosunkw midzynarodowych
zbrodnie midzynarodowe zbrodnie to bezprawne dziaania, ktre powoduj naruszenie zobowizania
midzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesw caej spoecznoci midzynarodowej
(naruszenie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa)
delikty midzynarodowe inne formy bezprawnej dziaalnoci
przypisanie odpowiedzialnoci sposb przypisania odpowiedzialnoci: naruszenie jakiej normy PM oraz
zachowanie danego podmiotu zezwalajce na przypisanie mu odpowiedzialnoci
podstawy odpowiedzialnoci:
o odpowiedzialno midzynarodowa powstaje tylko w wyniku jego winy (Grocjusz)
o skutek jako podstawa odpowiedzialnoci midzynarodowej (H. Triepel i D. Anzzilotti)
o koncepcja odpowiedzialnoci obiektywnej odpowiedzialno ponosi pastwo, ktremu mona
przypisa naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jaki organ ponosi win za to naruszenie, czy
nie; podstaw odpowiedzialnoci jest tu skutek, jaki miao naruszenie normy

2. Odpowiedzialno bezporednia i porednia

odpowiedzialno bezporednia (pierwotna) jest ponoszona przez pastwo za swe wasne dziaania, tj.
swoich organw
odpowiedzialno porednia (pochodna) odpowiedzialno ponoszona za akty poszczeglnych osb
prywatnych
Prawo midzynarodowe publiczne
32

pastwo odpowiada nie tylko za swoje dziaania ale take za dziaania swoich obywateli a nawet
cudzoziemcw przebywajcych na jego terytorium; rne konsekwencje wynikajce z odpowiedzialnoci
bezporedniej (zobowizanie odszkodowania) i poredniej (ukaranie winnych)
odpowiedzialno za dziaania organw wykonawczych pastwo odpowiada za dziaania swoich
organw wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi;
w przypadku czonkw si zbrojnych naley rozrni okres pokoju i wojny (w czasie wojny strona wojujca
jest odpowiedzialna za kady czyn osb wchodzcych w skad jej si zbrojnych)
odpowiedzialno za dziaania wadzy ustawodawczej pastwo moe odpowiada za samo uchwalenie
ustawy sprzecznej z jego zobowizaniami midzynarodowymi
odpowiedzialno za dziaania organw sdowych jeli akty sdw s sprzeczne z PM powstaje
odpowiedzialno midzynarodowa (niezalenie czy byy one wynikiem omyki, czy wiadomego dziaania)
odpowiedzialno za dziaania osb prywatnych pastwo odpowiada za dziaanie bezprawne osb
prywatnych wymierzone przeciw innemu pastwu bd cudzoziemcom, jeeli szkoda wynika wskutek
zachcania czy tolerowania tych dziaa, niezastosowania przez pastwo rodkw prewencyjnych bd nie
ukarania sprawcw bezprawnych dziaa

3. Formy odpowiedzialnoci

reparacja (naprawienie szkd) w formie restytucji (przywrceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istnia
przed popenieniem deliktu np. wykonanie zobowiza, odwoanie bezprawnego dziaania itp.); w pewnych
sytuacjach, gdy doszo do zniszczenia obiektu podlegajcego zwrotowi, wystpuje tzw. restytucja zastpcza;
lub odszkodowania (zapacenie pewnej sumy, bd danie ekwiwalentu w celu wyrwnania szkd
materialnych bdcych wynikiem deliktu); PM nie dopuszcza kar pieninych jako formy zadouczynienia
satysfakcja forma wynagrodzenia niematerialnych szkd poniesionych przez pastwo, polega na wyraeniu
dezaprobaty wobec aktw jednego pastwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego pastwa;
przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowizanie ukarania winnych itp.
sankcje zbrodnie midzynarodowe sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo) art. 41 i 42 Karty NZ;
sankcje mog by stosowane take przez inne organizacje midzynarodowe (1991 EWG naoya embargo
na Serbi i Czarnogr, OPA w 1992 r. na Haiti)

Sekcja I.6; Rozdzia 5. Organy pastwa w stosunkach midzynarodowych


1. Organy wewntrzne

PM nie okrela, na jakich zasadach na by oparty proces podejmowania przez pastwo decyzji w stosunkach
midzynarodowych
przedmiotem prawnomidzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji pastwa (kto i na
jakich zasadach moe wyraa wol pastwa w stosunkach zewntrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji
wiedeskiej o prawie tratatw z 1969 r.: ze wzgldu na ich funkcje i bez potrzeby przedkadania
penomocnictw, nastpujce osoby uwaa si za reprezentujce swoje pastwo:
o gowy pastw, szefw rzdw i ministrw spraw zagranicznych dla dokonania wszelkich czynnoci
zwizanych z zawarciem traktatu
o szefw misji dyplomatycznych dla przyjcia tekstu traktatu midzy pastwem wysyajcym a
pastwem przyjmujcym
o przedstawicieli skredytowanych przez pastwa bd na konferencji midzynarodowej, bd przy org.
m. lub przy jednym z jej organw dla przyjcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub
w tym organie.
innym zagadnieniem, ktrym zajmuje si PM w zwizku z reprezentacja s przywileje i immunitety, jakie
przysuguj osobom wystpujcym w charakterze organw pastwowych poza granicami jego terytorium
organy pastwowe wystpujce w stosunkach midzynarodowych dzieli si na:

ORGANY WEWNTRZNE
siedziba na terytorium pastwa;
gowa pastwa, parlament, rzd,
szef rzdu, minister spraw
zagranicznych, minister wsppracy
gospodarczej z zagranic (organy
konstytucyjne); obok nich mog
wystpowa take organy
wewntrzne powoane do ycia w
Prawo midzynarodowe
publiczne umw midzynarodowych
rezultacie
i ustaw, nazywane wwczas
odpowiednio organami
konwencyjnymi specjalnymi

ORGANY ZEWNTRZNE
siedziba poza granicami pastwa;
przedstawicielstwa dyplomatyczne
stae i dorane, przedstawicielstwa
handlowe, przedstawicielstwa przy
organizacjach midzynarodowych,
misje wojskowe oraz urzdy
konsularne
33

1. Gowa pastwa

konstytucyjna pozycja gowy pastwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja okrelana jest jako tzw. ius
repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, penego prawa reprezentowania pastwa w
stosunkach midzynarodowych zewntrznych oraz zespou przywilejw i immunitetw (immunitet suwerena)
uprawnienia gowy pastwa reprezentowanie pastwa i wyraanie jego woli na zewntrz; wysyanie i
przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umw midzynarodowych bez penomocnictw;
ogaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie dokumentw (listy uwierzytelniajce i odwoujce,
penomocnictw do zawarcia umowy, dokumentw ratyfikacyjnych itp.)
o w Polsce art. 133 i 126 Konstytucji z 1997 roku
przywileje i immunitety gowy pastwa przysuguj urzdowi a nie osobie; na terytorium obcym nie
podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzgldna nietykalno
osoby gowy pastwa; ochrona przed zniesawieniem (PM zakazuje uprawiania tzw. propagandy
dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom pastw); przywilej nietykalnoci rozciga si na rezydencj,
pojazdy, rodki lokomocji i korespondencj
odpowiedzialno gowy pastwa zasada odpowiedzialnoci szefw pastw za zbrodnie i przestpstwa
midzynarodowe

2. Parlament

udzia w ksztatowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki
zagranicznej i okrelaniu jej kierunkw [oczywicie jego rola jest rna i zaley od ustroju spoecznoekonomicznego i systemu rzdw, jak napisa autor .. SP] parlamenty s najwyszymi organami wadzy
pastwowej, podejmuje uchway okrelajce podstawowe kierunki dziaalnoci pastwa oraz sprawuje
kontrol nad dziaalnoci innych organw wadzy i administracji pastwowej
ogaszanie stanu wojny sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaci zbrojnej na terytorium
RP lub gdy wynika to z zawartych umw) i pokoju
udzia parlamentu w realizacji polityki zagranicznej wzajemne kontakty midzy parlamentami, wymiana
wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowa; komisje spraw zagranicznych przesuchuj kandydatw na
ambasadorw
Unia Midzyparlamentarna od 1889 r. suy popieraniu kontaktw osobistych midzy czonkami wszystkich
parlamentw, zorganizowanych w grupy narodowe

3. Rzd i szef rzdu (premier)

4.

kompetencje rzdu organ faktycznie okrelajcy ksztat stosunkw zewntrznych; zawiera umowy
wymagajce ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy midzynarodowe; znaczenie w sferze
reprezentacji i wyraania na zewntrz woli pastwa; umowy midzyrzdowe
zatwierdzanie umw midzynarodowych umowy takie nie zawieraj klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagaj
zatwierdzenia przez rzd (pominicie parlamentu); procedura zatwierdzania okrelana jest przepisami
wewntrznymi
uprawnienia szefa rzdu prawo zawierania umw midzynarodowych, prowadzenia rokowa oraz
owiadczenia woli pastwa bez penomocnictw; jego owiadczenia wi pastwo; przyjmowanie obcych
przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie penomocnictw zazwyczaj z kontrasygnat MSZ
przedstawicielom pastwa w organach i organizacjach midzynarodowych oraz delegatom na konferencje
midzynarodowe
spotkanie na szczycie spotkanie szefw pastw i rzdw oraz przywdcw najwikszych partii dla
zaatwienia najwaniejszych problemw; szef rzdu przebywajcy za granic korzysta z przywilejw i
immunitetw dyplomatycznych jest on traktowany jak gowa pastwa (wystpujce rnice nie tyle dotycz
jego sytuacji prawnej, co raczej protokolarnej)
Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje pastwo, moe prowadzi rokowania dwu- i
wielostronne oraz podpisywa umowy bez penomocnictw; jego owiadczenie pisemne i ustne s wice dla
pastwa
o utrzymywanie staego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udzia w
skadaniu listw uwierzytelniajcych, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji pastwowych i
Prawo midzynarodowe publiczne
34

rzdowych, powoywanie wasnych i przyjmowanie obcych charges daffaires, kontrasygnuje listy


uwierzytelniajce dyplomatom itd.
o moe wystawia listy komisyjne wasnym i udziela exequatur obcym konsulom
o udziela zezwolenia na opublikowanie umw w kwestiach prawnomidzynarodowych dotyczcych
m.in. obowizywania umw, immunitetw i przywilejw obcych przedstawicieli, wzajemnoci,
uznawania bd nieuznawania praw i tytuw pastw obcych
minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejw jak przedstawiciele dyplomatyczni
ministerstwo spraw zagranicznych prowadzi cao polityki zagranicznej pastwa, utrzymuje kontakt z
obcymi placwkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje prac wasnych placwek
o spoczywa na nim obowizek ochrony interesw wasnego pastwa i jego obywateli; rwnie
koordynacja dziaalnoci zagranicznej innych centralnych urzdw
struktura MSZ trzy rodzaje departamentw:
o terytorialne (prowadz i koordynuj biec polityk zagraniczn wobec okrelonych grup krajw)
o funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.)
o administracyjne (charakter pomocniczy gabinet ministra, kadry, czno itp.)
minister waciwy do spraw zagranicznych kieruje dziaalnoci MSZ przy pomocy sekretarza stanu,
podsekretarzy stanu oraz gabinetu politycznego ministra w czasie nieobecnoci ministra jego obowizki peni
sekretarz stanu, ktry w tym czasie uywa tytuu: kierownik MSZ

5. Minister waciwy do spraw gospodarki

obrt towarami i usugami z zagranic regulowany jest w przepisach prawa i umowach midzynarodowych
uprawnienia ministra waciwego ds. gospodarki koordynacja dziaa w zakresie wsppracy
gospodarczej z zagranic, kontrola obrotu z zagranic towarami i technologiami w zwizku z porozumieniami i
zobowizaniami midzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie dziaa na rzecz dostpu do rynkw
zagranicznych polskich towarw, usug i kapitau, promocja polskiej gospodarki za granic, wsppraca z
waciwymi organizacjami, tworzenie i utrzymywanie placwek ekonomiczno-handlowych za granic

2. Organy zewntrzne
1. Stae przedstawicielstwa dyplomatyczne

gwny instrument realizacji stosunkw dwustronnych


stae misje dyplomatyczne s urzdami jednoosobowymi, akredytowanymi przy gowie pastwa pobytu,
maja charakter przedstawicielski, korzystaj przywilejw i immunitetw dyplomatycznych, stale przebywaj w
pastwie pobytu
sposoby ustanowienia i zakoczenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowizki s regulowane prze
prawo dyplomatyczne (Konwencja Wiedeska z 1961 r.)

2. Misje specjalne

obok staych przedstawicielstw dyplomatycznych pastwa wysyaj dorane delegacje w celu zaatwienia
okrelonych spraw misje specjalne, zwane te misjami ad hoc
cele misji specjalnych polityczne (prowadzenie rokowa i zaatwianie spraw spornych, negocjowanie i
podpisywanie deklaracji i umw), ceremonialne (udzia w koronacjach, pogrzebach, uroczystociach
zwizanych z objciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwizanie lub uzgodnienie problemw
specjalistycznych); osobn grup stanowi misje specjalne wysyane na konferencje midzynarodowe
gdy midzy pastwami nie ma staych stosunkw dyplomatycznych, misje specjalne stanowi jedyn form
bezporednich kontaktw midzy tymi pastwami
o niekiedy (tzw. ambasadorzy wdrujcy, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyana w celu
przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rzdw do kilku krajw
wysanie misji specjalnej wystpuje w wyniku uzgodnienia midzy zainteresowanymi pastwami; wczeniejsze
okrelenie celu misji

3. Przedstawicielstwa handlowe

monopol handlu zagranicznego stan, w ktrym regulowanie i prowadzenie midzynarodowej wymiany


handlowej wykonywane jest przez pastwo lub z jego upowanienia

Prawo midzynarodowe publiczne

35

zadania przedstawicielstw handlowych reprezentacja interesw pastwa w dziedzinie handlu


zagranicznego, dziaanie na rzecz rozwoju stosunkw gospodarczych, badania sytuacji ekonomicznej kraju, w
ktrym si znajduj, odnotowanie ruch cen i zmian kursw, uczestnicz w przygotowywaniu umw
ekonomicznych, ocenia i pomoc w dziaalnoci przedsibiorstw handlu zagranicznego
polskie przedstawicielstwa wydziay ekonomiczno-handlowe bdce integralna czci ambasad, sekcje i
wydziay handlowe przy konsulatach (dawniej biura radcw handlowych)

4. Przedstawicielstwa przy organizacjach midzynarodowych

stae przedstawicielstwa pastw czonkowskich przy org. m. wynikaj ze wzrostu znaczenia i dynamicznego
rozwoju organizacji midzynarodowych; rozwj staych przedstawicielstw nastpi po drugiej wojnie wiatowej;
istniej nie tylko przy ONZ ale take przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryu, FAO
w Rzymie itp.) oraz innych organizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.
cele staych przedstawicielstw utrzymanie staego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie
dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywa stosunki i uzgadnia stanowisko z innymi
czonkami organizacji take w okresach midzy posiedzeniami i sesjami organw
Konwencja o reprezentacji pastw w ich stosunkach z organizacjami midzynarodowymi - 14 marca
1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny staych przedstawicielstw i staych obserwatorw
pastw nie bdcych czonkami, sytuacje prawna delegatw do organw i na konferencje midzynarodowe
zadania przedstawicielstw (art. 6 powyszej Konwencji) reprezentacja pastwa, utrzymanie wizi midzy
pastwem a organizacj, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie si z dziaalnoci organizacji, zapewnienie
udziau pastwa w dziaalnoci organizacji, ochrona interesw pastwa, popieranie realizacji celw organizacji
o konwencja przewiduje przyznanie przez pastwo, w ktrym znajduje si siedziba organizacji
regionalnych, uatwie przedstawicielstwom umoliwiajcym im wykonywanie swych funkcji (zakres
przywilejw i immunitetw w znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach
Konwencji wiedeskiej z 1961
rnic np. to, i precedencja midzy szefami staych
przedstawicielstw, niernicych si midzy sob rangami, okrelana jest wg porzdku
alfabetycznego nazw ich krajw uywanych w organizacji

5. Urzdy konsularne

charakter przedstawicielski urzdw konsularnych jest ograniczony w porwnaniu do przedstawicielstw


dyplomatycznych
zadania konsulatw ochrona skonkretyzowanych interesw obywateli i pastwa we wszystkich
dziedzinach, ktre wymagaj od konsula jego dziaania, opieki i ochrony oraz popieranie przyjaznych
stosunkw midzy pastwem wysyajcym a przyjmujcym
w praktyce uwidocznia si tendencja do zrwnywania konsulw (pod wzgldem przywilejw i immunitetw) z
dyplomatami konwencje konsularne

6. Misje wojskowe

przypadki dziaania jednostek wojskowych, onierzy i oficerw w charakterze organu zewntrznego pastwa
(wszelkie zorganizowane siy zbrojne, jednostki powietrzne, ldowe lub morskie przebywajce poza granicami
swego kraju)
o okrty wojenne poza swoimi wodami wewntrznymi i morzem terytorialnym korzystaj z penego
immunitetu, s wyczone spod jurysdykcji miejscowej; dziaaj jednoczenie jako organy
spoecznoci midzynarodowej zwalczanie niewolnictwa czy piractwa
rodzaje misji wojskowych misje dorane (dla zaatwienia okrelonej sprawy), stae misje wojskowe w
wyniku umw midzynarodowych i przebywajce stale na terytorium innego pastwa (te z kolei dziel si na
majce uprawnienia do reprezentacji pastwa oraz misje wysyane na podstawie umw o pomocy i
wsppracy wojskowej)

3. Stosunki dyplomatyczne
1. Normy regulujce stosunki dyplomatyczne

stosunki dyplomatyczne s regulowane przez zesp norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i
normy prawa wewntrznego
Konwencja wiedeska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. opracowana przez
Komisj Prawa Midzynarodowego; nie uchylia prawa zwyczajowego
Prawo midzynarodowe publiczne
36

o Konwencja zakazujc dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznych, ustala pewne minimum, od

ktrego strony mog odchodzi na zasadzie porozumie, przyznajc swoim misjom i ich personelowi
bardziej uprzywilejowane traktowanie
prawo dyplomatyczne daje pastwu swobod w okreleniu organw i stopnia reprezentacji w stosunkach
dyplomatycznych, organizacji suby dyplomatycznej oraz ksztatu protokou dyplomatycznego
stosunki dyplomatyczne mona rozumie szeroko, obejmujc nimi dziaalno i pozycj wszystkich organw
reprezentujcych pastwo w stosunkach zewntrznych, lub wsko, sprowadzajc je do stosunkw
utrzymywanych za pomoc staych przedstawicielstw (misji) dyplomatycznych

2. Ustanowienie stosunkw dyplomatycznych

prawo legacji prawo wysyania wasnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli
dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunkw dyplomatycznych nastpuje na podstawie
wzajemnego porozumienia
nawizanie stosunkw dyplomatycznych:
o porozumienie o nawizaniu stosunkw dyplomatycznych
o znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (speniajcego warunki pastwa wysyajcego i
zaakceptowanego przez pastwo przyjmujce)
o agrment zgoda pastwa przyjmujcego na proponowan osob; odmowa nie musi by
uzasadniona, nie jest czym wyjtkowym w stosunkach dyplomatycznych
o listy uwierzytelniajce po uzyskaniu agrment szef pastwa wysyajcego (ambasador lub pose) i
minister spraw zagranicznych (w odniesieniu do charges daffaires) wystawiaj listy
uwierzytelniajce i wprowadzajce, ktre s skadane gowie pastwa przyjmujcego lub ministrowi
spraw zagranicznych (przyjcie ich jest warunkiem niezbdnym)
o po wrczeniu listw uwierzytelniajcych ambasador jest przyjmowany przez gow pastwa na
audiencji prywatnej, w ktrej uczestniczy z reguy minister spraw zagranicznych
akredytacja w kilku krajach szef misji dyplomatycznej moe mie za zgod pastw przyjmujcych
akredytacj w wicej ni w jednym pastwie np. ambasador RP w RPA jest rwnoczenie akredytowany w
Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi
o misja dyplomatyczna w pastwie, w ktrym szef misji nie ma staej siedziby, moe by kierowana
przez charg daffaires ad interim
czonkowie personelu dyplomatycznego powinni mie w zasadzie obywatelstwo pastwa wysyajcego

3. Funkcje misji dyplomatycznej

reprezentowanie pastwa wysyajcego w pastwie przyjmujcym szef misji dyplomatycznej kontroluje i


koordynuje dziaalno wszystkich placwek, biur i przedstawicielstw w pastwie przyjmujcym; owiadczenia
szefa misji maja charakter oficjalny
ochrona interesw pastwa wysyajcego i jego obywateli misja sprawuje opiek dyplomatyczn nad
obywatelami bdcymi na terytorium pastwa pobytu, kontrola nad realizacja umw
prowadzenie rokowa z pastwem pobytu w celu zapobiegnicia szkodliwym dla swego kraju zjawiskom
i procesom; wyjanianie problemw spornych, prowadzenie rokowa i zawieranie porozumie
informacje o pastwie pobytu zdobywanie legalnymi sposobami, dozwolonymi przez miejscowe prawo
moliwie penych i rzetelnych danych o pastwie pobytu (prognozowanie, wytyczanie kierunkw polityki
zagranicznej); sprawozdania na podstawie gazet, statystyk, oficjalnych spotka itp. o poszczeglnych
problemach i dziedzinach
rozwijanie przyjaznych stosunkw rozwijanie stos. poprzez stymulowanie wsppracy gospodarczej,
naukowej czy kulturalnej; dziaania na rzecz promocji swego kraju
funkcje konsularne specjalne wydziay konsularne

4. Klasy szefw misji i zagadnienie precedencji

szefowie misji dyplomatycznej mog nalee do jednej z trzech klas:


o ambasadorw i nuncjuszw (przedstawiciel Stolicy Apostolskiej) akredytowani przy gowie
pastwa
o posw nadzwyczajnych i ministrw penomocnych oraz internuncjuszw akredytowani przy
gowie pastwa
o chargs daffaires (en pied) akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych

Prawo midzynarodowe publiczne

37

chargs daffaires ad interim pracownicy dyplomatyczni misji kierujcy ni w czasie


okresowej nieobecnoci czy choroby szefa
minister-rezydent midzy posami a chargs daffaires; byli ustanawiani rzadko, i to przede wszystkim w
protektoratach i pastwach zalenych; klasa ta przestaa mie jakiekolwiek znaczenie w praktyce
precedencja pierwszestwo midzy szefami placwek; regulamin wiedeski ustali, i w kadej klasie
funkcjonariusze dyplomatyczni zajmuj miedzy sob miejsce wedug daty urzdowej notyfikacji ich przybycia
o pastwo moe ustala t kolejno albo od momentu zoenia listw uwierzytelniajcych, albo od
momentu zawiadomienia o przybyciu i przedstawieniu MSZ kopii listw uwierzytelniajcych, jednake
praktyka ta musi by jednolita i stosowana bez dyskryminacji

5. Personel misji dyplomatycznej

personel misji dyplomatycznej dzieli si na:


o personel dyplomatyczny (grono korzystajce z przywilejw i immunitetw; radcowie, sekretarze,
attaches zwykli, bdcy najniszymi rang dyplomatami oraz specjalni wojskowi, morscy czy
lotniczy, utrzymujcy stosunki z odpowiednimi ministerstwami pastwa pobytu i majcy specjalne
pozycje funkcjonalne i protokolarne w misji)
o personel administracyjny i techniczny (kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze,
tumacze, szyfranci)
o suba misji (personel obsugi kierowcy, dozorcy, sprztaczki zatrudnieni przez pastwo
wysyajce)
o prywatna suba (domowa suba czonkw misji, niezatrudnieni przez pastwo)

4. Przywileje i immunitety dyplomatyczne


1. Pojcie przywilejw i immunitetw

wyczenia, ulgi, prawa i szczeglna ochrona, z jakiej korzystaj przedstawiciele dyplomatyczni poza
granicami swego kraju

umowy midzynarodowe traktujce o przywilejach i immunitetach: Karta NZ, Konwencja o przywilejach i


immunitetach Narodw Zjednoczonych z 1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji
wyspecjalizowanych 1947 r., Konwencja wiedeska o stosunkach dyplomatycznych

2. Podstawa przywilejw i immunitetw dyplomatycznych

teoria eksterytorialnoci Grocjusz zaoenie, e misja dyplomatyczna powinna by traktowana tak, jak
gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujce si poza krajem pobytu, byo czstk pastwa wysyajcego;
teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z rzeczywistoci
teoria reprezentacji pochodzi z czasw absolutyzmu; zaoenie, e skoro przedstawiciel dyplomatyczny
jest osobistym reprezentantem alter ego monarchy-suwerena, ktry nie podlega adnej wadzy, to i on
powinien by traktowany tak samo i mie takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplomatyczny
reprezentuje nard i pastwo, a skoro wszystkie pastwa s sobie rwne to organy jednego pastwa nie
powinny podlega organom drugiego
o uzasadnia jednak tylko przywileje organw wewntrznych i zewntrznych wystpujcych w
stosunkach midzynarodowych, nie uzasadnia natomiast przywilejw innych osb, ktre nie maj w
peni przedstawicielskiego charakteru
teoria funkcjonalna zaoenie, e warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zada jest
korzystanie z okrelonych przywilejw i immunitetw; rnym funkcjom, wykonywanym przez rne kategorie
personelu misji, przysuguj rne przywileje i immunitety
o zawajce interpretowanie przywilejw
we wspczesnym prawie midzynarodowym przywileje i immunitety oparte s czciowo na teorii
funkcjonalnej, a czciowo na teorii reprezentacji
przywileje i immunitety mona podzieli na rzeczowe (przysugujce placwce dyplomatycznej) oraz
osobowe (poszczeglne kategorie pracownikw misji)

3. Przywileje i immunitety misji

Prawo midzynarodowe publiczne

38

nietykalno oznacza, e bez zgody szefa misji funkcjonariusze pastwa przyjmujcego nie maj prawa
wstpu na teren misji (aspekt negatywny); obowizek podjcia wszystkich stosownych rodkw w celu
ochrony pomieszcze misji przed jakimkolwiek natrctwem, szkod oraz zakceniem spokoju i naruszeniem
jej powagi (aspekt pozytywny)
o nietykalno obejmuje rodki transportu misji, ktre s wyczone spod rewizji, rekwizycji, zajcia itp.,
a take archiwa i dokumenty misji
azyl dyplomatyczny nie objty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i Montevideo; azyl umoliwia
obywatelowi schronienie na jego wasnym terytorium w misji dyplomatycznej innego pastwa azyl moe by
udzielony tylko zbiegowi politycznemu, w przypadkach nagych, na okrelony czas, przy czym pastwo, na
terytorium ktrego udzielono zbiegowi politycznemu schronienia, moe zada opuszczenia przez niego
swego terytorium pod warunkiem zagwarantowania mu bezpieczestwa
prawo porozumiewania porozumienie si z innymi placwkami i konsulatami pastwa wysyajcego
niezalenie od tego, gdzie si one znajduj, za pomoc wszelkich odpowiednich rodkw (kodem czy
szyfrem), wczajc w to kurierw dyplomatycznych, ktrzy korzystaj z nietykalnoci. Korespondencja
urzdowa dotyczca przedstawicielstwa i jego dziaalnoci jest nietykalna. Zwolnienie z opat, podatkw itp.
placwki dyplomatycznej pobieranych w zwizku z wykonywaniem funkcji oficjalnych

4. Przywileje i immunitety osobowe

nietykalno przedstawiciela dyplomatycznego zakaz stosowania jakichkolwiek rodkw przymusu:


zatrzymania czy aresztowania, nakada obowizek traktowania go z naleytym szacunkiem oraz obowizek
przedsiwzicia wszelkich krokw dla ochrony i zapobieenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osob,
wolno lub godno (rezydencja, akta, korespondencja, mienie)
immunitet jurysdykcyjny przedstawiciel dyplomatyczny wyczony jest spod jurysdykcji karnej pastwa
przyjmujcego oraz spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej (trzy wyjtki);
o a.) powdztwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczce prywatnej wasnoci pooonej na terytorium
pastwa przyjmujcego nieruchomoci, b.) spraw dotyczcych dziedziczenia, w ktrej przedstawiciel
dyplomatyczny wystpuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w
charakterze osoby prywatnej, a nie w interesie pastwa wysyajcego, c.) roszcze z tytuu
dziaalnoci zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego poza
jego czynnociami urzdowymi
o nie ma on obowizku skadania zezna w charakterze wiadka
o immunitet jurysdykcyjny moe zosta uchylony przez pastwo wysyajce; immunitet sdowy nie
zwalnia od odpowiedzialnoci przed sadami pastwa wysyajcego
zwolnienie z opat i podatkw przedstawiciel dyplomatyczny nie podlega przepisom o ubezpieczeniach
spoecznych, jest zwolniony z wszelkich opat i podatkw osobistych czy rzeczowych, pastwowych,
regionalnych czy komunalnych; z wyjtkiem VAT; baga dyplomaty jest zwolniony z kontroli
kategorie osb korzystajcych z przywilejw i immunitetw dyplomatycznych poza szefem misji i
personelem dyplomatycznym z przywilejw i immunitetw korzystaj czonkowie ich rodzin, pozostajcy z nimi
we wsplnocie domowej
czonkowie personelu administracyjnego i kancelaryjnego immunitet od jurysdykcji cywilnej i
administracyjnej obejmuje tylko czynnoci o charakterze oficjalnym
pocztek i koniec przywilejw i immunitetw od chwili wjazdu na terytorium pastwa przyjmujcego,
bd od chwili notyfikacji jej nominacji MSZ do momentu opuszczenia kraju. W przypadku wojny bd
zerwania stosunkw dyplomatycznych midzy pastwami, pastwo przyjmujce ma obowizek szanowania i
ochrony pomieszcze misji i jej mienia
przejazd przez pastwo trzecie korzystanie z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub
przebywania na terytorium pastwa trzeciego pod warunkiem, e znajduje si w drodze do kraju
przyjmujcego lub w drodze powrotnej (in transitu)

5. Obowizki przedstawicieli dyplomatycznych wobec pastwa przyjmujcego

poszanowanie praw i przepisw pastwa przyjmujcego przywileje i immunitety nie wyczaj


podlegania miejscowemu prawu, lecz wyczaj jedynie waciwo sdw lokalnych i zastosowania sankcji
za naruszenie odpowiednich norm; nie przestrzeganie przepisw moe prowadzi do wydania noty
protestacyjnej pastwa pobytu, uznania za persona non grata, a nawet do wydalenia; ma szanowa
ustrj, religi, miejscowe tradycje pastwa pobytu
zakaz mieszania si w sprawy wewntrzne zakaz mieszania si w sprawy wewntrzne, krytyki polityki
pastwa pobytu, prowadzenia agitacji przeciwko wadzom pastwa pobytu

Prawo midzynarodowe publiczne

39

zakaz wykorzystywania pomieszcze misji w sposb niezgodny z jej funkcjami zakaz wykonywania
przez przedstawicieli dyplomatycznych w pastwie przyjmujcym adnej dziaalnoci zawodowej w celu
uzyskania korzyci osobistych

6. Korpus dyplomatyczny

wsze i szersze znaczenie korpusu dyplomatycznego korpus to: wszyscy szefowie placwek
dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy (wsze znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do
personelu dyplomatycznego i korzystajcy z przywilejw dyplomatycznych, ktrzy s wpisani na specjaln
list prowadzona przez protok dyplomatyczny miejscowego MSZ (szersze znaczenie)
dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) z reguy najstarszy przedstawiciel dyplomatyczny, a wic
ambasador najduej przebywajcy w danym kraju; w niektrych pastwach funkcj t peni nuncjusz Stolicy
Apostolskiej. Obowizki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka w stosunku do pa) pomaga
nowo przybyym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejnoci skadania wizyt itp., w imieniu
korpusu skada yczenia, wygasza toasty lub przemwienia z okazji wit pastwowych
istot korpusu dyplomatycznego jest fakt, e nie jest to adna organizacja i nie ma osobowoci prawnej,
peni rol niemal wycznie ceremonialn. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament
protokou dyplomatycznego

7. Koniec misji dyplomatycznej

zakoczenie misji na skutek notyfikacji notyfikacja przez pastwo wysyajce pastwu przyjmujcemu o
zakoczeniu misji i odwrotnie (art. 43 Konwencji wiedeskiej); na skutek notyfikacji pastwu wysyajcemu
przez pastwo przyjmujce, e odmawia uznania przedstawiciela dyplomatycznego za czonka misji
uznanie za persona non grata po uznaniu przez pastwo przyjmujce przedstawiciela dyplomatycznego
za persona non grata, pastwo wysyajce powinno odwoa taka osob
zakoczenie misji dyplomatycznej na skutek wypadkw losowych np. mier szefa placwki (placwk
kieruje charges daffaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska gowy pastwa,
przy ktrej przedstawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listw akredytacyjnych)
dymisja (zgubienie szyfru , doznanie cikiej obrazy i brak zadouczynienia)
zerwanie stosunkw dyplomatycznych ogoszenie stanu wojny, rewolucja w pastwie wysyajcym lub
przyjmujcym lub w przypadku utraty podmiotowoci przez ktre z pastw
zakoczenie misji dyplomatycznej w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasad

8. Stosunki konsularne
1. Normy regulujce stosunki konsularne

stosunki konsularne okrelane s przez zesp norm prawnych umownych i zwyczajowych skadajcych si
na midzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewntrznego (wielka rola dwustronnych
norm umownych)
o konwencje dwustronne - pierwsze zawarte byy ju w XII i XIII w.
o konwencje wielostronne - obecnie istniej trzy konwencje wielostronne: dwie reguluj stosunki
konsularne pastw amerykaskich konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i
konwencja hawaska o funkcjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechn umowa jest
Konwencja wiedeska o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 r. (wesza w ycie w
1967 r.)
o zwyczaj midzynarodowy konwencje dwustronne zawierajce identyczne rozwizania, mog by
traktowane jako dowd istnienia powszechnej praktyki przyjtej przez prawo
o ustawodawstwo wewntrzne w granicach dozwolonych PM; kade pastwo samo okrela
pragmatyk subowa urzdw konsularnych, okrela ich prawa, obowizki, rangi itp.

2. Ustanowienie stosunkw konsularnych. Pocztek i koniec funkcji konsularnych

ustanowienie stosunkw konsularnych na podstawie wzajemnego porozumienia; zgoda na ustanowienie


stosunkw dyplomatycznych z reguy oznacza rwnie zgod na nawizanie stosunkw konsularnych;
zerwanie stosunkw dyplomatycznych nie pociga za sob zerwania stosunkw konsularnych
wykonywanie funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne specjalne wydziay konsularne, Polska
posiada 37 wydziaw konsularnych w ambasadach RP. Nie jest wymagana zgoda pastwa przyjmujcego,
Prawo midzynarodowe publiczne
40

lecz jedynie notyfikacja osb, ktre wykonuj funkcje konsularne przy ambasadach (osoby te korzystaj z
szerszych przywilejw i immunitetw dyplomatycznych, a nie konsularnych)
ustanowienie placwek konsularnych zgoda na nawizanie stosunkw konsularnych pozwala pastwu
wysyajcemu na ustalenie siedziby urzdu konsularnego, jego klasy i okrgu konsularnego (ustalenie kilku
placwek konsularnych dziaajcych w okrelonych czciach terytorium pastwa przyjmujcego); propozycje
pastwa wysyajcego podlegaj aprobacie pastwa przyjmujcego
listy komisyjne (patenty) propozycja co do osoby szefa placwki konsularnej; szefowie placwek
konsularnych otrzymuj tzw. listy komisyjne wystawione przez gow pastwa, premiera czy ministra SZ
(zalenie od przepisw prawa wewntrznego); wymieniaj one nazwisko szefa, jego klas, okrg konsularny i
siedzib placwki. Patent przekazywany jest rzdowi pastwa przyjmujcego (droga dyplomatyczna). Za
zgodn rzdu pastwa przyjmujcego list komisyjny moe by zastpowany notyfikacj. Pastwo przyjmujce
udziela zgody udziela exequatur (dopuszczenie szefa placwki do penienia swoich funkcji). Nie ma
obowizku udzielania wyjanie w przypadku odmowy exequatur
zakoczenie funkcji konsularnych zawiadomienie przez pastwo wysyajce pastwa przyjmujcego o
zakoczeniu czynnoci przez funkcjonariusza konsularnego, cofniecie exequatur, notyfikacja przez pastwo
przyjmujce pastwu wysyajcemu, e przestao uwaa dan osob za czonka personelu konsularnego
o rwnie zdarzenia losowe, zerwanie stosunkw konsularnych, wybuch wojny, zmiany w
podmiotowoci czy rewolucja

3. Funkcje konsularne

4.

K. Libera waciwo rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze oglnym, opiek nad
obywatelami pastwa wysyajcego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, eglugi morskiej i
powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym
art. 5 Konwencji wiedeskiej:
a. ochrona interesw pastwa wysyajcego i jego obywateli,
b. popieranie rozwoju stosunkw handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych midzy
pastwem wysyajcym i przyjmujcym,
c. zapoznawanie si wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem ycia handlowego,
gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz skadanie sprawozda swemu rzdowi,
d. wystawianie paszportw i wiz,
e. udzielanie pomocy wasnym obywatelom,
f. penienie czynnoci notariusza i urzdnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodnoci z przepisami
miejscowymi,
g. ochrona interesw spadkowych wasnych obywateli, ochrona interesw nieletnich osb i osb
pozbawionych penej zdolnoci do czynnoci prawnych,
h. reprezentowanie wspobywateli przed sdem oraz innymi wadzami pastwa przyjmujcego,
i. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,
j. udzielanie pomocy statkom i samolotom
w punkcie m konwencja stwierdza, e konsulowie mog wykonywa wszelkie czynnoci, jakie zostay im
powierzone przez pastwo wysyajce, a ktre nie s zakazane przez ustawodawstwo pastwa
przyjmujcego, nie spotykaj si z jego sprzeciwem lub s przewidziane w umowach midzynarodowych
obowizujcych pastwo wysyajce i przyjmujce
Immunitety i przywileje konsularne
wsze od przywilejw i immunitetw dyplomatycznych
silniej zaakcentowana ich funkcjonalno

5. Immunitety i przywileje placwki

prawo uywanie flagi i goda oraz nietykalno placwki konsularnej wadze pastwa przyjmujcego
bez zgody szefa placwki nie maja prawa wkraczania do pomieszcze konsularnych domniemanie zgody
szefa placwki w przypadku poaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposaenie itp. s wyczone spod
rekwizycji; nietykalno dokumentw; zwolnienie od opodatkowania
prawo porozumiewania swoboda porozumiewania si wszelkimi rodkami cznoci, wczajc w to
kurierw dyplomatycznych i konsularnych

6. Immunitety i przywileje osobowe


Prawo midzynarodowe publiczne

41

immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych traktowanie z naleytym szacunkiem i wzgldem,


ochrona przed jakimkolwiek zamachem na osob, wolno lub powag przedstawiciela konsularnego
o funkcjonariusze konsularni nie podlegaj aresztowaniu ani zatrzymaniu (pozbawienie wolnoci za
cikie zbrodnie tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sdowego)
o nie podlegaj jurysdykcji wadz sdowych lub administracyjnych tylko w odniesieniu do czynnoci
wykonywanych podczas penienia swych funkcji
o zwolnienia podatkowe i celne (wszy ni dyplomaci zakres)

szerszy zakres przywilejw i immunitetw konsularnych w polskich konwencjach (np. ustanawiana jest
nieistniejca w prawie powszechnym nietykalno mieszka funkcjonariuszy konsularnych wydaje si, i jest
to obecnie przewaajcy kierunek ewolucji prawa konsularnego)

7. Klasy szefw placwek konsularnych. Korpus konsularny

klasy szefw: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny


od konsulw, wicekonsulw i agentw konsularnych, bdcych szefami placwek konsularnych i dziaajcych
na podstawie listw komisyjnych, naley odrni funkcjonariuszy konsularnych majcych zgodnie z
wewntrzn pragmatyk rang konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, ktrzy dziaaj w skadzie
placwki jako pomocnicy szefa
w polskiej subie wyrnia si stopie subowy konsul generalny minister penomocny, odpowiadajcy w
subie dyplomatycznej radcy ministrowi penomocnemu
korpus konsularny szefowie placwek konsularnych w danym miecie pastwa przyjmujcego (wsze
znaczenie); wszyscy funkcjonariusze konsularni (szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klas szef
placwki, zwykle konsul generalny, ktry najwczeniej otrzyma exequatur; znaczenie podobne do korpusu
dyplomatycznego

8. Konsulowie zawodowi i honorowi

konsul zawodowy urzdnik pastwa wysyajcego, mianowany spord jego obywateli (publiczny
charakter do pastwa wysyajcego), otrzymuje stae wynagrodzenie i nie moe oddawa si innemu zajciu
zarobkowemu
konsul honorowy powoywany na podstawie umowy przez pastwo wysyajce spord mieszkacw
(obywateli) pastwa przyjmujcego (prywatnoprawny stosunek do pastwa wysyajcego), nie otrzymuje
staego uposaenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatkw
przywileje i immunitety konsula honorowego zwolniony od wszelkich podatkw i opat od sum
otrzymywanych od pastwa wysyajcego z tytuu wykonywanej funkcji; moe by aresztowany i uwiziony;
nietykalno dokumentw i archiww konsula honorowego

Sekcja I.7; Rozdzia 6. Terytorium w prawie midzynarodowym

pojcie terytorium: oglnie jest to okrelony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej
dziaalnoci; jednak najczciej traktowane jest jako synonim terytorium pastwowego. Z dodatkowymi
okreleniami suy do wskazania, opisania okrelonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium
zdemilitaryzowane
rodzaje terytoriw:
o podlegajce suwerennoci pastwowej;
o nie podlegajce suwerennoci pastwowej:
res communis wsplne dziedzictwo ludzkoci (morza otwarte, przestrze kosmiczna, dno
mrz i oceanw);
res nullius obszary niczyje, podlegajce zawaszczeniu (wspczenie ju nie wystpuj);

1. Terytorium pastwowe
1. Znaczenie terytorium pastwowego

jest ono niezbdne do istnienia pastwowoci, odgrywa ogromn rol w stosunkach midzynarodowych

Prawo midzynarodowe publiczne

42

adna z norm prawa midzynarodowego nie jest wyraniejsza ni ta, ktra zakazuje pastwom wykonywania
suwerennoci na terytorium innego podmiotu

2. Istota prawna terytorium pastwowego

wypowiadane w doktrynie pogldy, co do istoty prawnej terytorium pastwowego mona sprowadzi do


czterech zasadniczych teorii:
o teoria przedmiotowa klasyczna i majca szerok rzesz zwolennikw w prawie
midzynarodowym, teoria uznajca terytorium za przedmiot wadzy pastwowej. Wadza ta jest
przedstawiona w dwojaki sposb, albo jako wasno oparta na zasadach prawa publicznego (jest
ona przedmiotem powanej krytyki), lub jako suwerenno (znacznie bardziej przekonywujca)
o teoria podmiotowa wystpuje w dwch postaciach: jako cz szerszej teorii przestrzennej lub
jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium moe by porwnane tylko z prawem jakie
przysuguje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a wic z prawem osobistym ze skutkami
erga omnes). Teoria ta jest susznie krytykowana, gdy wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia
pastwa, ale nie jest czci jego osobowoci w znaczeniu dosownym
o teoria przestrzenna pojawiaa si w drugiej poowie XIX w. jako reakcja na teori terytorium jako
przedmiotu wasnoci. Wg tej teorii terytorium nie jest rzecz, ktr wada pastwo, lecz przestrzeni
w obrbie, ktrej wadza pastwowa istnieje i dziaa. Jest granic wadzy pastwowej. Teoria ta
prowadzi do twierdzenia, e obszary niezamieszkane nie mog by uznane za terytorium pastwowe,
jest to bd gdy w prawie midzynarodowym istnieje pojcie suwerennoci w oderwaniu od ludnoci,
w stosunku do terytorium materialnego
o teoria kompetencji wywodzi si z przesanki, e pastwo jest porzdkiem normatywnym.
Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej pastwa, jako zakres
obowizywania jego porzdku prawnego. Kompetencja pastwa moe podlega trojakim
ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrbie wasnego terytorium
pastwo wykonuje kompetencje dyskrecjonaln bez adnych ogranicze. Wbrew tej teorii, obok
kompetencji wana jest take moliwo dysponowania terytorium
definicja: Terytorium pastwowe stanowi tak przedmiot wadzy pastwowej, jak przestrze, w granicach,
ktrej pastwo wykonuje wadz w sposb wyczny i peny w stosunku do osb, rzeczy i zdarze. Terytorium
jest take podstaw wykonywania kompetencji pastwowych (personalnych) poza jego granicami

3. Skad terytorium pastwowego

rodzaje terytorium terytorium pastwa skada si z przestrzeni ldowej, morskiej i powietrznej. Moe by
jednolite lub obejmowa wiele fragmentw (enklawy, penklawy). Ld stanowi trzon kadego terytorium
pastwowego, a powierzchnia ldowa utosamiana jest z terytorium pastwa. W skad terytorium
pastwowego wchodzi te przestrze powietrzna nad obszarem ldowym i morskim
granice terytorium jest trjwymiarowe. Bezsporna jest teza, e wadza pastwa rozciga si rwnie na jego
obszar podziemny, a zasig zwierzchnictwa pastwowego determinowany jest moliwoci eksploatacji
teoria przylegania i cigoci powoywana przy rozwaaniu praw pastwa do wntrza ziemi moe by
odniesiona take do terytorium morskiego i powietrznego, ktre podobnie jak wntrze ziemi nie mog by
rozpatrywane w oderwaniu od terytorium ldowego (w przypadku granicy morskiej moe ona siga max 12
mil od linii podstawowej; w przypadku przestrzeni powietrznej zasig zwierzchnictwa terytorialnego nie jest
wyranie uregulowany)

4. Ochrona integralnoci terytorialnej pastwa w prawie midzynarodowym

geneza pojcia integralnoci terytorialnej zwrot integralno terytorialna pojawi si w stosunkach


midzynarodowych na Kongresie Wiedeskim w 1815 r. kiedy zagwarantowano integralno Szwajcarii i
czci Sabaudii. Rwnie pniejsze traktaty gwarantoway integralno innym pastwom. Art. 10 Paktu Ligi
Narodw rwnie zawiera sformuowania dotyczce integralnoci Czonkowie Ligi zobowizuj si
szanowa i utrzymywa przeciwko wszelkiej napaci zewntrznej integralno terytorialn i obecn
niezaleno polityczn wszystkich czonkw []
Karta Narodw Zjednoczonych po drugiej wojnie wiatowej sprawa poszanowania integralnoci terytorialnej
zaja centralne miejsce w stosunkach midzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i
deklaracjach midzynarodowych, ktre nawizuj do zasady Karty Narodw Zjednoczonych w
szczeglnoci art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groby i uycia siy przeciwko integralnoci terytorialnej i
niepodlegoci jakiegokolwiek pastwa. Porwnujc art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja
pojcia integralnoci
Deklaracja KBWE zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralnoci. Deklaracja
Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie zostaa przyjta 1 sierpnia 1975 r. Chroni zarwno
Prawo midzynarodowe publiczne
43

cao terytorium poprzez zakaz i nielegalno nabywania go si, jak i nietykalno poprzez zakaz okupacji
wojskowej, a take zakaz podejmowania innych, bezporednich lub porednich aktw przymusu

2. Zwierzchnictwo terytorialne
1. Pojcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego

zwierzchnictwo terytorialne jest form wykonywania przez pastwo suwerennoci na swoim


terytorium. Jest cech pastwa wynikajc z jego suwerennoci. Obejmuj wadz polegajc z jednej strony
na sprawowaniu w obrbie terytorium wszystkich dziaa i funkcji waciwych pastwu, z drugiej za na
zapobieganiu wykonywania analogicznych dziaa ze strony innych podmiotw
cechy zwierzchnictwa mona sprowadzi do dwch zasadniczych aspektw:
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporzdkowanie wadzy pastwowej
wszystkiego co si na terytorium danego pastwa znajduje i w jego obrbie zachodzi. A wic nie tylko
wasnych obywateli, jak i cudzoziemcw, lecz take bogactwo naturalne kraju (Rezolucja
Zgromadzenia Oglnego ONZ z 12 grudnia 1962 r.podkrela niezbywalne prawo wszystkich pastw
do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich wasnymi
interesami narodowymi)
zwierzchnictwo personalne pastwo sprawuje rwnie zwierzchnictwo personalne, bdce
konsekwencj obywatelstwa i przynalenoci pastwowej. Pastwo okrela w swym
ustawodawstwie wewntrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak rwnie organizuje
ca dziaalno pastwa i jego sub
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym pastwo moe wyczy dziaanie
jakiejkolwiek obcej wadzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwaszcza w
monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji sub publicznych. Jego konsekwencj jest
to, e na okrelonym terytorium istnie moe tylko jedno pastwo i dziaa jedna tylko wadza
najwysza. Terytorium jest jak to si czasem okrela nieprzenikliwe

2. Obowizki wynikajce ze zwierzchnictwa terytorialnego

zakaz wyrzdzania szkd innym pastwom pastwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie
wasnym, lecz take w interesie spoecznoci midzynarodowej, musi wic bra pod uwag i chroni prawa tej
spoecznoci i jej czonkw. We wspczesnym prawie midzynarodowym w zwizku z zakazem stosowania
siy, ale i jej groby, konsekwencj zwierzchnictwa jest obowizek pastwa zapobiegania w obrbie swego
terytorium przestpstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej
zasada dobrossiedztwa konsekwencj sprawowania zwierzchnictwa jest zobowizanie pastwa do
niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium dziaalnoci zabronionej przez prawo midzynarodowe,
takiej, ktra mogaby zaszkodzi pastwom ssiadujcym. Z tej zasady wynika rwnie wiele innych
zakazw: zakaz zmiany spywu jakiej rzeki, jeli pynie ona w innych pastwach; zakaz budowania zapr bez
zgody ssiada; zakaz zanieczyszczania rodowiska, jeli ma to skutki w pastwie ssiednim
kompetencje pastw wynikajce ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie s cakowite i dyskrecjonalne,
w praktyce jednak zmuszone s one czsto ograniczy wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na
wymogi stosunkw midzynarodowych. Ograniczenia te mog by nie tylko ratione personae, lecz take
ratione materiae w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczno wsppracy i obrotu
midzynarodowego oraz wzgldy bezpieczestwa zbiorowego

3. Szczeglne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego


1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium

demilitaryzacja wrd ogranicze zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia si przede


wszystkim demilitaryzacj i neutralizacj (wystpuj one oddzielnie albo cznie). Demilitaryzacja zgodnie
z umow midzynarodow nakada na pastwo obowizek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania
w przyszoci urzdze i obiektw wojskowych na okrelonej czci terytorium, a take zakaz utrzymywania
tam si zbrojnych (moe by czciowa lub cakowita). Np. umowa poczdamska przewidywaa zupene
rozbrojenie i demilitaryzacj Niemiec
neutralizacja
umowne wyczenie moliwoci dziaa wojennych na danym terytorium oraz nakaz
powstrzymania si od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich dziaa. Stosowana
zwaszcza w przypadku midzynarodowych drg wodnych np. w 1881 r. taki status uzyskaa Cienina
Magellana
czsto naturalizacja wystpuje cznie z demilitaryzacj np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.

2. Bazy wojskowe
Prawo midzynarodowe publiczne

44

s one daleko idcym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie wiatowej


wg Berezowskiego s 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: wadza terytorialna na terenie
bazy, prawo cznoci z baz przez terytorium przylegajce oraz pobyt na terenie bazy i wok niej obcych si
zbrojnych
na podstawie analizy dwustronnych porozumie o bazach, mona stwierdzi, e ustanawiajce je pastwa, w
zamian za okrelone korzyci, uzyskuj na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarw, na ktrych
wykonuj szerokie prawa i wadz w celach wojskowych
na pozytywn ocen zasuguj takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja,
neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbroje, wyeliminowanie pewnych rodzajw broni i zakaz
dowiadcze z nimi (bazy wojskowe nie)

3. Dzierawa

polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie czci jego
terytorium przez inne pastwo na warunkach okrelonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o
dzieraw jest dopuszczalna i zgodna z prawem midzynarodowym, jeeli ma rwnoprawny charakter, nie
prowadzi do wyczenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierawiajcego pastwa i nie jest utrzymywana
przez dzierawc wbrew woli suwerena

4. Nabycie i utrata terytorium pastwowego

nabycie terytorium dopuszczalne przez prawo rozcignicie zwierzchnictwa terytorialnego, dajcym


nie tylko prawo wykonywania kompetencji pastwowych, ale rwnie dysponowania nabytym
obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo midzynarodowe mwi, w jaki sposb midzy pastwami
dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewntrzne wyjania, jakie organy i poprzez jakie dziaania
mog dokona zmian terytorialnych
sposoby nabycia terytorium najbardziej rozpowszechniony jest podzia na tytuy pierwotne i pochodne.
Acquisitio originaria oznacza rozcignicie zwierzchnictwa na terytorium nie bdce dotd czci innego
podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to naby terytorium innego pastwa
L. Ehrlich pastwo bdce podmiotem prawa midzynarodowego ma nad terytorium podlegajcym jego
suwerennoci wadz wasn, pierwotn i suwerennoci nad tym terytorium nie moe by nigdy przeniesiona z
innego podmiotu prawa midzynarodowego na drugi

1. Cesja

najczciej w stosunkach midzynarodowych zmiany terytorialne nastpuj w wyniku cesji na mocy umowy
midzynarodowej nastpuje transfer terytorium, kiedy jedno pastwo przestaje a drugie rozpoczyna
wykonywa zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem
podmiotem cesji mog by tylko pastwa; niezalenie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter
dwustronny
elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbdne s dwa elementy:
o prawny zawarcie umowy zobowizujcej cedenta do opuszczenia terytorium
o faktyczny realizacja tego zobowizania i objcie terytorium przez drugie pastwo
umowa o cesji legalizuje objcie terytorium w posiadanie
legalno cesji nie jest ona uwarunkowana ani koniecznoci przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem
cesji przez pastwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja pastw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma
okrelony status prawny, zachowaniu, ktrego s zainteresowane inne podmioty

2. Efektywna okupacja (zawaszczenie)

efektywna okupacja uzyskaa swe ostateczne znaczenie w XIX w. ekspansja kolonialna w Afryce
efektywna okupacja obejmuje dwa zakresy pojciowe: po pierwsze wskazuje, e jest rzeczywista i
faktyczna, a po drugie, e okupacja ta daje tytu suwerenny i wywouje okrelone skutki w prawie
midzynarodowym
warunek efektywnoci okupacja daje tytu tylko wtedy, gdy terytorium podlega wycznej, efektywnej wadzy
pastwa rzdzcego. Efektywno zaley od dwch czynnikw: charakteru okupowanego terytorium oraz
stopnia, w jakim spoeczno midzynarodowa jest nim zainteresowana
efektywna okupacja stracia na znaczeniu wspczenie, w zwizku z zakazem i potpieniem kolonializmu

3. Zasiedzenie
Prawo midzynarodowe publiczne

45

niezbdne jest cige i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we
wasnym imieniu
jest to nabycie suwerennoci poprzez efektywne, trwae wykonywanie kompetencji pastwowych. Jednak
dziaanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo midzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji
wojskowej lub rezultatw wojny

4. Przyrost

terytorium pastwa moe by powikszone wskutek dziaalnoci si przyrody lub pracy czowieka. Przyrost jest
sposobem nabycia terytorium, niewymagajcym od pastwa podjcia adnych specjalnych aktw

5.

6. Zawojowanie (podbj)

wymg ostatecznoci i nieodwracalnoci zawojowania do I wojny wiatowej, zawojowanie oznaczao


legalny sposb nabycia terytorium. Warunkiem legalnoci bya ostateczno (nic nie wryo zmiany tego
stanu) i nieodwracalno (ostateczne zakoczenie wojny)
przyjcie zakazu wojny w prawie midzynarodowym oznaczao koniec instytucji zawojowania

7. Utrata terytorium

sposoby utraty terytorium. Prawo midzynarodowe zna tyle samo sposobw nabycia, co utraty terytorium. A
wic cesja, zasiedzenie moe by sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma
odpowiednik porzucenia, a przyrost zmniejszenia itp. Zwykle, jeli jedno pastwo nabywa terytorium to inne
je traci, zdarza si jednak, e traci si nie na rzecz innego pastwa, lecz np. ono zanika na skutek dziaania
ywiow itp.
derelikcja jest przykadem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu pastwo przestaje wykonywa
swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przeksztacenia w ziemie niczyj .
Wsplnym mianownikiem wszystkich sposobw utraty terytorium jest brak lub niemoliwo wykonywania
kompetencji pastwowych, bez wzgldu na powody z wyjtkiem zawojowania, ktre jest wyczone z
moliwoci

5. Granice
1. Pojcie i rodzaje granic

granic linearn zawdziczamy rewolucji francuskiej, gdy tak rozumiana bya w traktatach zwieranych przez
Francj w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a cilej paszczyzna, w obrbie, ktrej zawiera si
terytorium pastwowe; oddziela ona je od terytorium innego pastwa
rodzaje granic naturalne (morza, gry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze wzgldu na sposb ich
ustalania dziel si na orograficzne (uwzgldniajce uksztatowanie powierzchni) i geometryczne
(przebiegajce niezalenie od rzeby terenu). Szczeglnym rodzajem granic s granice astronomiczne
biegnce wzdu poudnikw i rwnolenikw (np. midzy USA a Kanad lub midzy Egiptem a Libi i
Sudanem)
granic ustala si zwykle za pomoc odpowiednich umw midzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji
arbitraowej lub sdowej.
o 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznajca terytorium; delimitacja granicy w umowie
midzynarodowej i demarkacja granicy

2. Delimitacja granicy pastwowej

ustalenie przebiegu granicy pastwowej; obejmuje sporzdzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu
na map o stosunkowo maej skali np. 1:1000 000 dokumenty te stanowi podstaw do przeprowadzenia
demarkacji. Delimitacja powinna by kompletna, precyzyjna i dokadna.

3. Demarkacja granicy pastwowej

ma na celu szczegowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy pastwowej w terenie. Przeprowadzana


jest przez komisj mieszan i opiera si na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzgldnia si zachowanie
niezbdnych warunkw dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i
wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w wikszej skali ni delimitacja np. 1:2500
redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejcej i wytyczonej ju granicy

Prawo midzynarodowe publiczne

46

4. Administracja granicy pastwowej

przepisy wewntrzne reguluj sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych
w jej pobliu np. ustawa z 12 padziernika 1990 r. o ochronie granicy pastwowej
nie wszystkie problemy mona rozwiza jednostronnie, dlatego pastwa zawierajc ze sob umowy o
wsppracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych

5. Nienaruszalno granic

deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, e kade pastwo ma obowizek powstrzyma si od groby lub
uycia siy celem naruszenia istniejcych midzynarodowych granic innego pastwa jako rodka
rozwizywania sporw midzynarodowych, wczajc w to spory terytorialne i problemy dotyczce granic
deklaracja KBWE pastwa uczestniczce uznay wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice kadego z
nich, jak rwnie granice wszystkich pastwa w Europie i zobowizay si do powstrzymania teraz i w
przyszoci od zamachw na te granice

6. Ksztatowanie si granic Polski po drugiej wojnie wiatowej


1. Granica wschodnia

granica polsko-radziecka uksztatowana w wyniku umowy jataskiej z 11 lutego 1945 r. gdzie ustalono, e
powinna przebiega wzdu linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzy Polski (potwierdzono to umow
dwustronn z 16 sierpnia 1945 r.) i poczdamskiej, oraz umw dwustronnych zawartych midzy Polsk a
ZSSR
nastpnie granica zostaa zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radzieck umow o zmianie odcinkw
terytoriw pastwowych (480 km 2, ludno przesiedlono). W 1957 r. wytyczono fragment granicy polskoradzieckiej przylegajcej do Morza Batyckiego. Podpisana 17 lipca 1985 r. umowa midzy Polsk a ZSSR
rozgraniczya morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybowstwa morskiego i szelfu kontynentalnego
na Morzu Batyckim
granica wschodnia po roku 1991 w wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski staa si granic
polsko- litewsk, polsko-biaorusk i polsko-ukraisk a nienaruszalno granic i brak roszcze terytorialnych
potwierdzono w podpisanych deklaracjach

2. Granica polsko-niemiecka

decyzje konferencji poczdamskiej w umowie z 2 sierpnia 1945 r. zadecydowane, e niemieckie terytoria na


wschd od linii biegncej od Morza Batyckiego, bezporednio na zachd od winoujcia i std wzdu rzeki
Odry, do miejsc gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdu zachodniej Nysy do granicy czechosowackiej, cznie
z czci Prus Wschodnich i Gdaskiem bd nalee do Polski. Ukad zgorzelecki (midzy Polsk a NRD)
z 6 lipca 1950 r. potwierdzi granic polsko-niemieck i przeprowadzi ostateczn delimitacj zachodniej
granicy Polski
ukad z 7 grudnia 1970 r. stwierdza, e granica polsko-niemiecka zostaa uznana przez RFN i obie strony nie
maj adnych roszcze terytorialnych wobec siebie
traktaty z 1990 r. potwierdzaj ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN, NRD,
Francj, Wielk Brytani, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 wrzenia 1990 r. w Moskwie
o traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec o potwierdzeniu granicy
podpisano 14 listopada 1990 r. w Warszawie

3. Granica polsko-czeska i polsko-sowacka

w 1958 r. zakoczono prace zawizane z demarkacj granicy polsko-czechosowackiej i 13 czerwca 1958 r.


podpisano stosown umow. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwsz wspln kontrol przebiegu
granicy i w jej wyniku doszo do podpisania 10 grudnia 1986 r. umowy midzypastwowej wprowadzajcej
wyrwnawcze zmiany w granicy
po rozpadzie Federacji Czechosowackiej w 1992r. granica polsko-czechosowacka przeksztacia si w
polsko-czesk i polsko-sowack

7. Rzeki midzynarodowe
1. Pojcie rzeki midzynarodowej
Prawo midzynarodowe publiczne

47

rzeki midzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepywajce przez terytorium co najmniej dwch
pastw wane, by bya to rzeka eglowna majca ujcie do morza, na ktrej obowizywaaby swoboda
eglugi dla statkw wszystkich pastw (rzeki wielonarodowe pyn przez kilka pastw, ale nie nadaj si do
eglugi albo nie maj ujcia do morza; rzeki graniczne rozdzielaj terytoria dwch pastw)
konwencja barceloska z 20 kwietnia 1921 r. znacznie rozszerza pojcie rzeki midzynarodowej, jednak ze
wzgldu na niewielk liczb ratyfikacji konwencja miaa ograniczone znaczenie
rzeki poza egluga s rwnie wykorzystywane do celw przemysowych, energetycznych itp. dlatego kada
rzeka jeli przecina lub rozgranicza terytoria kilku pastw jest przedmiotem stosunkw midzy tymi pastwami
Dunaj:
o pynie przez RFN, Austri, Sowacj, Wgry, Chorwacj, Serbi, Rumuni, Bugari i Modawi. Zosta
najpierw on umidzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856 r. i pniej jego status
by regulowany wieloma innymi traktatami
o konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948 r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mwi, e
egluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statkw handlowych i towarw wszystkich
pastw na zasadzie rwnoci; nadzr na wykonaniem powierzony Komisji Dunaju, ktra w
przeciwiestwie do poprzednich skada si wycznie z pastw nadbrzenych
Ren:
o szczegowe przepisy dotyczce Renu zostay ustanowione przez konwencj mogunck 31 marca
1831 r. Obecny status Renu jest okrelony przez konwencj mannheimsk z 17 padziernika 1868 r.,
ktra przewiduje wolno eglugi statkw wszystkich pastw. Do obowizkw pastw nadbrzenych
naley utrzymanie eglownoci na ich odcinkach Renu. W 1963 r. w Strasburgu konwencja
mannheimska zostaa poddana rewizji
Niger:
o akt generalny konwencji berliskiej z 1885 r. podpisany przez pastwa kolonialne, proklamowa
wolno eglugi na rzece Niger i rwne traktowanie wszystkich pastw. Po uzyskaniu niepodlegoci
pastwa nadbrzene przyjy w 1963 r. now konwencj, ktra utrzymaa swobod eglugi. Pastwa
nadbrzene zarezerwoway sobie prawo podejmowania krokw niezbdnych dla utrzymania
bezpieczestwa i porzdku publicznego
Indus:
o traktat regulujcy wykorzystanie Indusu zosta podpisany w 1960 r. i zakoczy spory midzy Indiami i
Pakistanem. Zosta podzielony na dwie czci i 3 cieki wschodniej czci s dla Indii, a 3 cieki
zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowuj te pewne prawa w czci rzeki nalecej do drugiej
strony
Amazonka:
o traktat o wsppracy dorzecza Amazonki zosta podpisany w 1978 r. przez Boliwi, Brazyli, Gujan,
Ekwador, Kolumbi, Peru, Surinam i Wenezuel. Cakowita swoboda eglugi handlowej jest
zagwarantowana na zasadach wzajemnoci. Daje rwne prawa wszystkim pastwom nadbrzenym.
Rada Wsppracy pastw dorzecza Amazonki jest odpowiedzialna za opracowywanie planw rozwoju,
ktre s wykonywane przez stae komisje narodowe

8. Obszary morskie

kategorie obszarw morskich najoglniej: wody terytorialne i morze otwarte. W skad terytorium
morskiego pastwa wchodz dwie kategorie wd: wody wewntrzne oraz morze terytorialne
o biorc za punkt wyjcia zakres jurysdykcji pastwa, obszary morskie mona podzieli na 3 kategorie:
na obszary wchodzce w skad terytorium pastwowego, na obszary podlegajce w ograniczonym
stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego pastwa i na obszary znajdujce si poza granicami
jurysdykcji pastwowej
pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbya si w Genewie i trwaa od 24
lutego do 27 kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i
strefy przylegej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybowstwa i konserwacji zasobw ywych morza
otwartego, oraz w sprawie szelfu kontynentalnego
druga konferencja odbya si w 1960 r. i miaa na celu wyranie okreli szeroko morza terytorialnego,
jednak nie udao si tego zrobi
trzecia konferencja prawa morza ONZ w istocie miaa ona za zadanie rewizj caego istniejcego prawa
morskiego. Trwaa 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedn z najwikszych i najwaniejszych
konferencji w historii stosunkw midzynarodowych. Uczestniczyo w niej 157 pastw, a w wyniku jej prac
doszo do wypracowania i przyjcia konwencji o prawie morza, bdcej swoist konstytucj mrz i oceanw.
10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce podpisano powysz

1. Obszary morskie wchodzce w skad terytorium pastwowego


Prawo midzynarodowe publiczne

48

morskie wody wewntrzne:


o s to wody znajdujce si midzy ldem a wewntrzn granic morza terytorialnego. Zalicza si do
nich zatoki morskie o okrelonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portw
o istota prawna wody wewntrzne podlegaj wycznej i cakowitej wadzy pastwa nadbrzenego,
rozcigajcej si rwnie na przestrze powietrzn i dno. W wodach wewntrznych nie obowizuje
prawo nieszkodliwego przepywu
o wody archipelagowe ta kategoria wd wewntrznych pojawia si w roku 1982 na konwencji o
prawie morza. Obowizuje na nich prawo nieszkodliwego przepywu, a take niepodlegajce
zawieszeniu prawo przejcia archipelagowym szlakiem morskim (swoboda eglugi na wodach
archipelagowych)
o zatoki s rwnie wodami wewntrznymi, jeli brzegi nale do jednego pastwa, a odlego
midzy punktami wytyczajcymi jej naturalne ujcie nie przekracza 24 mil. Rwnie zatoki
historyczne, mimo, e szeroko ich rozwarcia jest wiksza ni 24 mile, a podstaw do tego jest
dugotrwae i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez pastwo nadbrzene.
Zatoka Gdaska cz wd zatoki zostao uznanych za wody wewntrzne, jednak Polska nigdy nie
wysuwaa roszcze do uznania Zatoki Gdaskiej za zatok historyczn
o porty morskie wody portw morskich s uznawane za wody wewntrzne, a wic miejsca gdzie statki
zawijaj w celu zaadowania lub wyadowania pasaerw i towarw. Porty wojskowe, rybackie czy
obsugujce wycznie eglug kabotaow, s portami zamknitymi. Porty podlegaj prawu i wadzy
pastwa nadbrzenego
o redy to wejcia do portw, w niektrych pastwach traktowane s jako wody wewntrzne

morze terytorialne:
o pas wd morskich pooonych midzy wybrzeem albo wodami wewntrznymi z jednej strony a
morzem otwartym z drugiej. Pastwo nadbrzene sprawuje nad nim sw suwerenno
o delimitacja morza terytorialnego w celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego pastwo
nadbrzene musi wyznaczy lini podstawow, czyli wewntrzn granic, oraz ustali jej szeroko
o szeroko morza terytorialnego Konwencja genewska o morzu terytorialnym porednio
potwierdzia dopuszczalno ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznajc moliwo
ustanawiania pasa przylegego o szerokoci nie przekraczajcej 12 mil, oraz wody zatoki za wody
wewntrzne, gdy wejcie do niej nie przekracza 24 mil
o prawo nieszkodliwego przepywu konwencja genewska wyjania, e przepyw jest nie szkodliwy,
gdy nie zagraa pokojowi, bezpieczestwu lub porzdkowi pastwa nadbrzenego. Prawo
nieszkodliwego przepywu statkw handlowych nie budzi wtpliwoci, jednak okrtom wojennym
pastwa odmawiaj tego prawa uzaleniajc je od swojej zgody
o warunki nieszkodliwego przepywu w konwencji z roku 1982
sprecyzowano warunki
nieszkodliwego przepywu i uznano, e przepyw bdzie zagraa pokojowi pastwa nadbrzenego,
gdy statek podejmie dziaania polegajce na:
a. grobie lub uyciu siy przeciwko suwerennoci pastwa nadbrzenego, lub pogwaceniu w
jaki sposb zasad prawa midzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;
b. jakimkolwiek wiczeniu lub uyciu wszelkiego rodzaju broni;
c. jakimkolwiek czynie majcym na celu zbieranie informacji na szkod obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa nadbrzenego;
d. jakiejkolwiek propagandzie majcej na celu osabienie obronnoci lub bezpieczestwa
pastwa nadbrzenego;
e. startowaniu, ldowaniu lub braniu na pokad jakiegokolwiek statku powietrznego;
f. startowaniu, ldowaniu lub braniu na pokad jakiegokolwiek urzdzenia wojskowego;
g. adowaniu lub wyadowywaniu jakichkolwiek towarw, walut lub osb z naruszeniem
przepisw celnych, skarbowych lub sanitarnych pastwa nadbrzenego;
h. jakimkolwiek umylnym i powanym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniom niniejszej
konwencji;
i. uprawianiu rybowstwa;
j. prowadzeniu jakichkolwiek bada lub inspekcji;
k. jakimkolwiek dziaaniu majcym na celu zakcenie systemu cznoci oraz innych urzdze
lub instalacji pastwa nadbrzenego;
l. wszelkim innym dziaaniom niezwizanym bezporednio z przepywem;
o jurysdykcja pastwa nadbrzenego statki znajdujce si na morzu terytorialnym podlegaj nie
tylko jurysdykcji administracyjnej pastwa nadbrzenego, ale take karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji
wyczone s okrty wojenne oraz niehandlowe statki pastwowe

2. Obszary morskie podlegajce ograniczonej jurysdykcji lub suwerennoci pastwa nadbrzenego


Prawo midzynarodowe publiczne

49

morski pas przylegy:


o obszar morza o okrelonej szerokoci, przylegajcy do zewntrznej granicy morza terytorialnego, na
ktrym pastwo nadbrzene sprawuje w odniesieniu do obcych statkw kontrol w specjalnie
przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje
moliwo ustanawiania morskiego pasa przylegego o szerokoci nie przekraczajcej 24 mil
morska strefa ekonomiczna i strefa rybowstwa:
o faktycznymi twrcami tej koncepcji s pastwa afrykaskie, a ich stanowisko zostao sformuowane na
regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyo si w Jaunde w czerwcu 1972 r.
o nastpstwa wprowadzenia stref oznaczao, e poza granicami morza terytorialnego, na obszarze
morza otwartego, przekrelona zostaa dotychczasowa zasada wolnoci rybowstwa. Strefy obejmuj
take zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie pastwa ju obecnie maj
wyczne prawa, lecz rwnie lecych poza krawdzi szelfu w obrbie 200 mil
o w wyczonej strefie ekonomicznej, ktrej szeroko nie morze przekroczy 200 mil, pastwo
nadbrzene ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami
naturalnymi. W wyczonej strefie ekonomicznej wszystkie pastwa korzystaj z wolnoci eglugi i
przelotu, ukadania kabli i rurocigw itp.
o zasady uprawiania rybowstwa w strefie zgodnie z konwencj z roku 1982 pastwo nadbrzene
samo okrela wysoko dopuszczalnego poowu ywych zasobw w strefie, przy czym biorc pod
uwag najlepsze z dostpnych mu informacji naukowych, powinno chroni ywe zasoby od
niebezpieczestwa przeowienia. Jeli pastwo nie jest w stanie pozyska dopuszczalnego odowu,
powinno udostpni innym pastwom moliwo korzystania z nadwyki
o strefy rybowstwa utrzymao do chwili obecnej tylko 25 pastw, podczas gdy wyczn stref
ekonomiczn posiada 81 pastw, gdy daje ona znacznie dalej idce uprawnienia
szelf kontynentalny:
o do powstania tej instytucji doprowadzi rozwj nauki i techniki umoliwiajcy prowadzenie bada oraz
eksploatacji bogactw naturalnych znajdujcych si na dnie morskim. Wiele pastw wysuwao
jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba byo wic uregulowa ten problem, co nastpio w IV
konwencji genewskiej
o IV konwencja genewska z 1958 r. szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem
morskim przylegajce do wybrzea, lecz znajdujce si poza granicami morza terytorialnego.
Zewntrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie gboko wody nie przekracza 200 metrw,
moe ona jednak wykracza poza ni, jeli istnie moliwo eksploatacji zasobw naturalnych
o prawa pastwa nadbrzenego pastwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w
celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobw. Prawa maj charakter ekskluzywny tzn., e
nawet, jeli nie prowadzi bada to adne inne pastwo nie moe tego robi. Nie daje mu
suwerennoci nad szelfem
o zewntrzna granica szelfu zgodnie z definicj szelfu kontynentalnego, przyjt w konwencji o
prawie morza, siga on do zewntrznego skraju krawdzi kontynentalnej, ktra zgodnie z tzw.
Formu irlandzk moe by wyznaczana albo lini czc najbardziej wysunite punkty zewntrzne,
albo lini wyznaczajc punkty znajdujce si w odlegoci nie wikszej ni 60 mil od podna zbocza
kontynentalnego

3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji pastwowej

morze otwarte:
o granica morza otwartego morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujce si poza granicami
morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wycza z pojcia morza otwartego wyczn stref
ekonomiczn
o zasada wolnoci morza wolno mrz jest istota prawn morza otwartego, oznacza ona, e
wszystkim przysuguje prawo rozsdnego czerpania poytkw z morza otwartego. Wolno mrz
obejmuje wolno eglugi, wolno rybowstwa, wolno zakadania kabli podmorskich i
rurocigw, wolno przelotu
wolno eglugi oznacza, e kade pastwo, niezalenie czy posiada wybrzee morskie
czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla eglugi swoich statkw handlowych
oraz okrtw wojennych. Istnienie faktycznego zwizku miedzy statkiem a pastwem jest
niezbdne w interesie midzynarodowej eglugi. Na morzu otwartym statki podlegaj prawu i
wadzy tylko pastwa, do ktrego nale
prawo wizyty i rewizji od zasady niepodlegania statkw na morzu otwartym wadzy
innych pastw s trzy wyjtki. Okrt wojenny innego pastwa ma prawo dokonania
wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, e obcy statek trudni si piractwem, uprawia
handel niewolnikami, mimo eglowania pod obc bander ma w rzeczywistoci t
sam, przynaleno, co okrt wojenny

Prawo midzynarodowe publiczne

50

prawo pocigu na otwartym morzu istnieje prawo pocigu, czyli prawo pastwa
nadbrzenego do cigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, e
statek lub jego zaoga dopucili si naruszenia praw lub przepisw pastwa
nadbrzenego. Pocig moe by podjty tylko przez okrty wojenne lub samoloty
wojskowe. Pocig koczy si w momencie zatrzymania ciganego statku lub, gdy
wpynie on na morze terytorialne trzeciego pastwa
wolno rybowstwa z wolnoci morza otwartego wynika, prawo wszystkich pastw do
eksploatacji zasobw ywych, moe ona podlega uzgodnionym ograniczeniom
ochrona rodowiska morskiego przed zanieczyszczeniem
wynika z
postpujcego zanieczyszczenia, ktre powoduje niebezpieczestwo przekroczenia
granicy samooczyszczania si mrz i tym samym zniszczenia ich zasb
biologicznych
wolno zakadania kabli wyksztacia si w zwizku z postpem technicznym i obja take
rurocigi. Konwencja paryska z 1884 r. potwierdza prawo kadego pastwa do ukadania kabli
i rurocigw, przy czym z zastrzeeniem praw pastwa nadbrzenego na szelfie nie moe
ono przeszkadza w ich zakadaniu czy konserwacji
wolno przelotu w przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie pastwa
korzystaj z wolnoci przelotu, czyli swobody uprawiania eglugi statkami powietrznymi
posiadajcymi ich przynaleno i podlegajcymi ich wadzy
o do czterech wolnoci, wymienionych w konwencji wiedeskiej o morzu otwartym konwencja o prawie
morza z 1982 r. dodaa jeszcze dwie:
wolno budowania sztucznych wysp konwencja nie zawiera adnych postanowie
odnoszcych si do zasad korzystania z tej wolnoci, lecz jedynie wymaga uwzgldnienia
postanowie dotyczcych szelfu kontynentalnego
wolno bada naukowych konwencja nie precyzuje szczegowo warunkw prowadzenia
bada, jednak oglne zasady przewiduj prowadzenie bada w celach pokojowych, przy
uyciu rodkw i metod zgodnych z konwencj
dno mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji pastwowej:
o problemy statusu prawnego dna mrz i oceanw ustalono, e postanowienia dotyczce szelfu
kontynentalnego nie mog si odnosi do caego dna mrz i oceanw. Na dnie znajduj si nadajce
si do eksploatacji przemysowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierajce m.in. nikiel, mied, kobalt,
mangan
prace ONZ 17 grudnia 1970 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio deklaracj zasad
dotyczcych dna mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji pastwowej
o deklaracja zasad dotyczca dna mrz i oceanw. Dno mrz i oceanw oraz jego wntrze, lece
poza granicami jurysdykcji pastwowej zostao uznane za wsplne dziedzictwo ludzkoci. Obszar jest
dostpny do uytkowania wycznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone s
wycznie dla dobra caej ludzkoci
o konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944 r. Obszar midzynarodowy, znajdujcy si po
zewntrznej stronie szelfu kontynentalnego zosta uznany za wsplne dziedzictwo ludzkoci. Korzyci
osigane z eksploatacji zasobw obszaru bd dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna
Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji

4. Midzynarodowe cieniny i kanay morskie

status prawny midzynarodowych cienin:


o cieniny morskie to naturalne drogi wodne czce morza i oceany. Cieninami midzynarodowymi
nazywane s tylko te czce morza, nad ktrych brzegami s terytoria rnych pastw i stanowice
w zwizku z tym midzynarodowe szlaki komunikacyjne
o cieniny terytorialne trzeba okreli im ustrj prawny, gdy ich sytuacja nie jest identyczna ze
statusem morza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, e nie mona zawiesza
nieszkodliwego przepywu obcych statkw przez cieniny, ktre s uywane dla eglugi
midzynarodowej. W konwencji o prawie morza zostaa przyjta koncepcja oparcia statusu prawnego
midzynarodowych cienin na tzw. Prawie przejcia tranzytowego
o prawo przejcia tranzytowego konwencja z 1982 r. wyjania, e przejcie tranzytowe polega na
korzystaniu z wolnoci eglugi i przelotu wycznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez
cieniny. Przysuguje wszystkim statkom zarwno wojskowym, jak i cywilnym. Pastwa nadbrzene
dysponuj prawem wyznaczania szlakw morskich nadajcych si dla tranzytu wszystkich statkw
oraz ustalania systemu rozgraniczenia ruchu, jeeli jest to konieczne dla zapewnienia bezpieczestwa
przepywu statkw
cieniny batyckie:

Prawo midzynarodowe publiczne

51

o traktat kopenhaski z 14 marca 1857 r. ustanawia status prawny cienin batyckich. Dania rezygnuje

z pobierania opat od statkw i adunkw i zobowizuje si do nie zatrzymywania statkw pod adnym
pozorem
o przepyw okrtw wojennych traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepywu okrtw wojennych.
Obecnie obowizujcy dekret z 25 sierpnia 1951 r. wprowadzi do daleko idce rygory i wymaga
notyfikacji lub zezwolenia. Szwecja stoi na stanowisku cakowitej swobody przejcia okrtw
wojennych przez Sund
cieniny czarnomorskie:
o trzy okresy regulacji statusu cienin: pierwszy charakteryzuje si zamkniciem cienin, gdy Morze
Czarne byo wewntrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a nastpnie Turcji. Drugi okres
rozpoczyna si, gdy Rosja uzyskuje dostp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774 r.
zapewniajcy swobod przepywu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumie wielostronnych
otwiera konwencja londyska z 13 lipca 1841 r. Utrzymaa swobod przepywu statkom handlowym,
ale zamkna ja dla okrtw wojennych. Traktat paryski z 1856 r. potwierdza konwencje londysk,
ale dodatkowo zneutralizowa Morze Czarne. W 1923 r. konwencja w Lozannie, ktra naoya wiele
ogranicze na Turcj, otwara dla okrtw wojennych wszystkich pastw
o konwencja z Montreux z 20 lipca 1936 r. potwierdzia zasad wolnoci przepywu i eglugi w
cieninach, pod warunkiem, e Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejcia Turcji do wojny
prawo przepywu trac statki nieprzyjacielskie. Przepyw okrtw wojennych zosta poddany
specjalnym warunkom
cienina Magellana:
o czy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalao po wybudowaniu Kanau Panamskiego
o umowa z 1881 r. midzy Argentyn a Chile okrela status cieniny. Pozostaje ona zneutralizowana
na wieczne czasy, swoboda eglugi dla wszystkich pastw. Porozumienie z 1941r. znioso
neutralizacj cieniny i zakazano eglugi w nocy, wprowadzono kontrol wszystkich statkw poza
sojuszniczymi. Po II wojnie wiatowej przywrcono status quo ante
pojcie midzynarodowego kanau morskiego:
o s to sztuczne drogi wodne czce dwa otwarte dla eglugi midzynarodowej obszary morskie.
Umidzynarodowienie kanau dotyczy wolnoci eglugi, nie wpywa natomiast na pooenie prawne
tzw. strefy kanau, ktra stanowi integraln cz terytorium pastwowego
Kana Sueski:
o czy on M. rdziemne z O. Indyjskim i jest jednym z najwaniejszych szlakw handlowotransportowych
o traktat z 1888 r. stwierdza, e Kana bdzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla
wszystkich okrtw wojennych i statkw handlowych. Kana by wielokrotnie zamykany w czasie
konfliktw. Wspczenie kanaem zarzdza egipska administracja, ktre reguluje przepisy zwizane z
przepywaniem przez kana
Kana Panamski:
o czy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym
o traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalaj dwie umowy: brytyjsko-amerykaska z 1901 r. oraz
panamsko-amerykaska z 1903 r. ktra oddaa Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu
zbudowania, utrzymania i ochrony kanau. Stany Zjednoczone zgodziy si, e kana bdzie wolny i
otwarty dla statkw handlowych i okrtw wojennych wszystkich krajw na zasadzie cakowitej
rwnoci. Traktat z 1903 r. potwierdza zasady neutralizacji, odwoujc si do szczegowych ustale z
roku 1901. Da prawo USA uycia siy w celu ochrony kanau, oraz zbudowania fortyfikacji
o w 1999 r. Stany Zjednoczone zwrciy cakowicie stref Kanau Panamskiego Panamie
Kana Kiloski:
o czy Morze Batyckie z Morzem Pnocnym. Pocztkowo mia charakter kanau wewntrznego, gdy
jego status okrelao prawo wewntrzne. Traktat wersalski z 1919 r. przeksztaci go w kana
midzynarodowy i stwierdza, e bdzie on zawsze wolny i otwarty dla okrtw wojennych i statkw
handlowych pastw bdcych w pokoju z Niemcami
o Hitler wypowiedzia postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie wiatowej przywrcono
stan sprzed wojny. Prawno-midzynarodowy status kanau wynika obecnie take z dugotrwaej
praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej
Kana Koryncki:
o czy Morze Joskie z Morzem Egejskim. Reim prawny okrela ustawodawstwo wewntrzne Grecji.
Nie zostaa zawarta adna specjalna umowa okrelajca jego status. Kana jest otwarty dla eglugi
handlowej i wojskowej

9. Obszary podbiegunowe
Prawo midzynarodowe publiczne

52

1. Arktyka

teoria sektorw obszar wok Bieguna Pnocnego, obejmujcy Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty
Pnocny oraz przylegajce morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyk. Jej sytuacja prawna opiera si na
teorii sektorw, w myl, ktrej pastwa lece wok obszaru arktycznego: Kanada, Zwizek Radziecki, Dania,
Norwegia i Stany Zjednoczone wysuny roszczenia do obszarw ldowych w wyznaczonych przez nie
sektorach

2. Antarktyka

roszczenia do Antarktyki Antarktyka obejmuj obszar wok Bieguna Poudniowego, obejmujcy Antarktyd,
przylegajce do wyspy, a take cz oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszcze
terytorialnych odnonie Antarktyki rozmaitych pastw, adne z nich nie zostao uznane
ukad w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959 r. na konferencji waszyngtoskiej (12
pastw). Stwierdza on, e Antarktyka bdzie wykorzystywana wycznie do celw pokojowych. Sygnatariusze
zobowizali si utrzymywa wolno bada naukowych oraz rozwija midzynarodow wspprac naukow.
Ukad nie odrzuca, ale te nie uznawa roszcze terytorialnych poszczeglnych pastw, wyranie jednak
zabroni wysuwania nowych roszcze lub rozstrzygania istniejcych

10. Przestrze powietrzna i kosmiczna


1. Przestrze powietrzna

zasada cakowitego i wycznego zwierzchnictwa pastwowego. Po I wojnie wiatowej zaakceptowano


tez o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerennoci pastwowej. Konwencja z 13 padziernika 1919r.
zawieraa zasad cakowitego wycznego zwierzchnictwa pastwa nad przestrzeni powietrzn ponad swoim
pastwem, a swym zasigiem nie ograniczaa si jedynie do stron konwencji, lecz rwnie do praktyki innych
pastw
konwencja paryska z 1919roku zostaa zastpiona przez konwencj chicagowsk z 7 grudnia 1944r., ktra
powtrzya zasad zawarta w konwencji paryskiej
status prawny przestrzeni powietrznej:
o dwa reimy prawne przestrze powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo pooenie
prawne jak terytorium ldowe czy obszar morski, nad ktrym si znajduje. Istniej dwa reimy prawne.
Przestrze powietrzna nad terytorium ldowym i morskim podlega wycznej i penej suwerennoci,
natomiast przestrze nad morzem otwartym i terytorium nie podlegajcym czyjemukolwiek
zwierzchnictwu jest otwarta dla wsplnego uytkowania przez wszystkie pastwa. (np. Ustawa polska
z 1962 r.)
o regulowanie dostpu do przestrzeni powietrznej nad przestrzeni powietrzn rozciga si
dziaanie zasady integralnoci terytorialnej i nienaruszalnoci granic. Pastwo ma prawo regulowania
dostpu obcych statkw powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie si w
przestrzeni powietrznej danego pastwa podlega jego prawu i wadzy zwierzchniej chyba, e korzysta
z immunitetu
o przynaleno pastwowa statkw powietrznych kady statek musi posiada okrelon i to jedn
przynaleno pastwow. Podstaw przynalenoci jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statkw
powietrznych pastwa decydujcym kryterium jest wasno. Kady statek powietrzny posiada swj
znak rozpoznawczy, na ktry skada si znak rejestracji i znak przynalenoci
midzynarodowa egluga powietrzna:
o konwencja paryska z 1919 r. Pierwsza wielostronna konwencja dotyczca eglugi powietrznej,
ratyfikowana przez ponad 30 pastw. Przyjmujc zasad suwerennoci pastwa nad jego
przestrzeni powietrzn, ustanawiaa ona rwnoczenie wolno przelotu cywilnych samolotw
prywatnych w przestrzeni powietrznej umawiajcych si pastw bez ich uprzedniej zgody
o konwencja chicagowska z 1944 r. Zastpia konwencje parysk, potwierdzia zasad suwerennoci
pastwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznaa prywatnym samolotom umawiajcych si stron
prawo wykonywania nieregularnych lotw bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mog by jedynie
za zgod pastwa. Zapewnieniu suwerennoci suy prawo pastwa do ograniczenia lub zakazywania
lotw nad swoim terytorium. Pozwala na tworzenie stref, w ktrych loty s ograniczone lub cakowicie
zakazane.
o Organizacja Midzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga cz konwencji
chicagowskiej jest statutem ICAO, ktrej celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju
midzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlakw powietrznych, lotnisk, oraz
dbanie o bezpieczestwo midzynarodowej eglugi cywilnej. ICAO opracowuje te projekty konwencji
lotniczych np. konwencja w sprawie przestpstw i niektrych innych czynw popenianych na
pokadzie statkw powietrznych podpisana w Tokio 14 wrzenia 1963 r.

Prawo midzynarodowe publiczne

53

o Ukad o tranzycie midzynarodowych sub powietrznych zwany te ukadem o tranzycie lub o

dwch wolnociach. Kade z pastwa umawiajcych si przyzna pozostaym stronom: prawo przelotu
nad terytorium bez ldowania; prawo ldowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk
wojskowych)
Ukad o midzynarodowym transporcie lotniczym daje obok dwch wolnoci technicznych, take
trzy wolnoci handlowe: prawo przywoenia pasaerw i adunkw z kraju przynalenoci statku
powietrznego; prawo zabierania pasaerw i adunku do kraju przynalenoci statku powietrznego;
prawo zabierania i przywoenia pasaerw i adunku do trzecich i z krajw trzecich (std te zwany
jest ukadem o piciu wolnociach)

2. Przestrze kosmiczna

status prawny przestrzeni kosmicznej:


o zasig suwerennoci pastwowej w przestrzeni nadziemskiej w zwizku z rozwojem technologii
kosmicznej, pojawia si potrzeba okrelenia zasigu suwerennoci w przestrzeni kosmicznej, jednak
adna z dotychczasowych konwencji nie miaa do niej zastosowania
o niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerennoci pastwowej decydujce okazao si
stanowisko spoecznoci midzynarodowej pastwa nie miay nic przeciwko, by nad nimi kryy
satelity i statki zaogowe
13 grudnia 1963 r. Zgromadzenie Oglne ONZ na XVIII sesji przyjo deklaracj zasad
prawnych regulujcych dziaalno pastw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni
kosmicznej
27 stycznia 1968 r. podpisano ukad w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o
zasadach dziaalnoci pastw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej.
Stwierdza on, e przestrze kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez
wszystkie pastwa, na zasadzie wolnoci. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych
oraz dziaanie dla dobra i w interesie wszystkich pastw caej ludzkoci
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych ukad z 1963 r. zakazywa
prb z broni nuklearn w przestrzeni kosmicznej. Ukad z 1967 r. zakaza umieszczania na orbicie
okooziemskiej obiektw zawierajcych bro masowej zagady, niedozwolone jest budowanie
jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich pastw
pastwa musz si konsultowa, informowa o swoich zamierzeniach, oraz umoliwia sobie
obserwowanie lotu obiektw kosmicznych. Maj take informowa Sekretarza Generalnego ONZ,
opini publiczn, oraz midzynarodow wsplnot naukow
granice przestrzeni kosmicznej:
o granica zewntrzna nie moe by ostatecznie ustalona, jeli przyjmiemy, e Wszechwiat jest
nieskoczony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych
moliwoci czowieka
o granica wewntrzna ma istotne znaczenie, gdy wskazuje rwnoczenie, dokd siga suwerenno
pastwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokoci, na ktrej koczy si suwerenno pastw, a
zaczyna przestrze kosmiczna, najczciej mwi si o 80-100km i obecnie mogaby by w tym
przedziale ustalona
ratownictwo kosmiczne:
o umowa o ratowaniu kosmonautw z 22 kwietnia 1968 r. ukad z 1967 r. uznaje kosmonautw za
wysannikw ludzkoci i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968 r. zgodnie z jej
postanowieniami, pastwo, ktre uzyska informacje lub ustali, e zaoga statku kosmicznego ulega
wypadkowi, znajduje si w niebezpieczestwie lub dokonaa przymusowego ldowania na jego
terytorium, zawiadamia o tym niezwocznie: wadz wypuszczajc statek oraz Sekretarza
Generalnego ONZ, ktry zobowizany jest do rozpowszechnienia tej informacji
odpowiedzialno za szkody kosmiczne:
o Konwencja o midzynarodowej odpowiedzialnoci za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972 r.
zawiera zasad o odpowiedzialnoci absolutnej i rozwija oglne postanowienia o odpowiedzialnoci
znajdujce si w ukadzie z 1967 r.
o zasada odpowiedzialnoci absolutnej
pastwo wysyajce obiekt ponosi absolutn
odpowiedzialno za szkod wyrzdzon na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utrat
ycia, mienia; uszkodzenie ciaa, mienia itp.)
o przedstawienie roszcze pastwo, ktre poniesie szkod lub, ktrego osoby fizyczne lub prawne
ponios szkod, moe przedstawi roszczenie o odszkodowanie w cigu roku od powstania szkody
problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitw Ziemi:

Prawo midzynarodowe publiczne

54

o sposoby wykorzystania satelitw mog by wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii,


o

geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964 r. w
Waszyngtonie umowy utworzono Midzynarodow Organizacj cznoci Satelitarnej
zdalne badanie Ziemi (remote sensing) problemem jest sprawa dopuszczalnoci tych bada w
stosunku to terytoriw innych pastw; powinno by prowadzone w interesie wszystkich pastw,
zgodnie z prawem midzynarodowym, naley tworzy stacje zbierania i przetwarzania danych,
wszelkie uzyskane informacje powinny by przekazane Sekretarzowi Generalnemu ONZ,
zainteresowane pastwa powinny mie dostp bez dyskryminacji do uzyskanych informacji
satelity geostacjonarne umieszczone nad rwnikiem, zajmuj sta pozycj wzgldem Ziemi. Ich
liczna jest okrelona (maksimum to 180), wic rodzi si problem monopolizacji kosmosu i
rwnoprawnego dostpu wszystkich pastw do wykorzystania orbit geostacjonarnych

Sekcja I.8; Rozdzia 7. Ludno w prawie midzynarodowym

ludno pastwa obejmuje w prawie midzynarodowym og osb fizycznych zamieszkujcych terytorium


okrelonego pastwa i podlegajcych jego jurysdykcji. S nimi w wikszoci obywatele pozostajcy w
szczeglnej, staej wizi prawnej z pastwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo
przebywajcy na jego terytorium. W skad ludnoci nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemcw
uprzywilejowanych, a wic osoby korzystajce z przywilejw i immunitetw i nie podlegajce jurysdykcji
miejscowej
z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, i okrelenie pooenia prawnego ludnoci naley do
kompetencji wewntrznej pastwa, ktre w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowizkw
obywateli, jak i cudzoziemcw. Fakt, i status prawny ludnoci regulowany jest przez ustawodawstwo
wewntrzne poszczeglnych pastw, nie wyklucza moliwoci zawierania umw midzynarodowych o
wsppracy midzynarodowej w sprawach dotyczcych obywateli jak i cudzoziemcw. Umowy
midzynarodowe zawierane s dla zapobiegania powstawaniu podwjnego i wielorakiego obywatelstwa,
reguluj dostp i pooenie prawne cudzoziemcw, w tym osb majcych podwjne obywatelstwo i apatrydw

pastwa, w drodze porozumie midzynarodowych, wsppracuj ze sob rwnie w kwestiach


dotyczcych praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych, zarwno
jednostek, jak te grup ludnoci. Zawierane przez pastwa umowy, nie s jednak umowami
samowykonawczymi, zobowizuj one jedynie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich
przepisw wewntrznych

ludno bdca podstawowym, niezbdnym elementem pastwa, niegdy traktowana jako przydatek
terytorium, dzielca bierne jego los, staa si wspczenie elementem aktywnym, zasadniczym, decydujcym
poprzez uznan w prawie midzynarodowym zasad samostanowienia narodw o ksztacie swej
pastwowoci, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego

1. Obywatelstwo
1. Pojcie i znaczenie obywatelstwa

Prawo midzynarodowe publiczne

55

obywatelstwo jest to trway wze prawny czcy osob fizyczn z jakim pastwem, podmiotem prawa
midzynarodowego
obywatelstwo stanowi podstaw, na ktrej opiera si og praw i obowizkw jednostki wobec pastwa.
Powouje ono szereg doniosych konsekwencji w paszczynie midzynarodowej. Pastwo, z ktrym jednostka
pozostaje w trwaym zwizku prawnym, sprawuje nad ni opiek dyplomatyczn i konsularn, a w pewnych
przypadkach, gdy byo zobowizane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi te odpowiedzialno za jej
dziaanie. Obywatelstwo daje pastwu podstaw do wykonania swej jurysdykcji take poza granicami kraju.
Zgodnie z obowizujcym prawem midzynarodowym, sprawy obywatelstwa nale do wycznej kompetencji
pastwa, ktre w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysuguje ono, w jaki sposb mona je
uzyska i utraci

2. Nabycie i utrata obywatelstwa

sposoby nabycia obywatelstwa obywatelstwo mona naby wskutek urodzenia, oraz przez neutralizacj,
niekiedy zampjcie, reintegracj. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie moe nastpowa na zasadach:
prawa krwi (ius sanguinis) lub prawa ziemi (ius soli)
nabycie obywatelstwa przez naturalizacj, czyli nadanie, nastpuje wwczas, gdy obywatelstwo uzyskuje
osoba nie majca adnego lub majca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo mona uzyska na prob
zainteresowanego skierowan do odpowiedniego organu pastwa, przez zampjcie lub adopcj. Tryb
uzyskania obywatelstwa okrelany jest przez ustawy poszczeglnych pastw, ktre wymagaj spenienia
pewnych warunkw. Najczstszym z nich jest wymg zamieszkiwania na terytorium danego pastwa przez
okrelony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formuuje si takie warunki jak: znajomo jzyka, dobre obyczaje,
dobra reputacja, posiadanie rodkw utrzymania itp.

projekt polskiej ustawy z 2000 r. mwi, e cudzoziemiec moe naby obywatelstwo przez uznanie za
obywatela polskiego na wasn prob, jeli zamieszkiwa przez okres 5 lat w Polsce, posiada
urzdowe powiadczenie znajomoci jzyka polskiego, nie stanowi zagroenia dla obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa, nie stanowi zagroenia dla porzdku publicznego, ma zapewnione w RP
mieszkanie i utrzymanie w ten sposb, e posiada dochody lub mienie wystarczajce na pokrycie
kosztw utrzymania jego samego i czonkw rodziny pozostajcych na jego utrzymaniu

reintegracja czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyska obywatelstwo mog kobiety, ktre
utraciy obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zampjcia i obecnie, po ustaniu lub
uniewanieniu maestwa, powracaj do obywatelstwa polskiego przez zoenie owiadczenie przed
odpowiednim organem polskim, ktry wydaje akt o przyjciu owiadczenia
obywatelstwo mona utraci przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prob
zainteresowanego, niekiedy przez zampjcie, wstpienie do suby wojskowej lub pastwowej obcego
kraju, odmow spenienia obowizku suby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa kade
pastwo okrela w swym ustawodawstwie szczegowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie
obywatelstwa ze wzgldw rasowych, religijnych, narodowociowych czy z uwagi na pogldy

3. Podwjne lub wielorakie obywatelstwo

rdem tzw. pozytywny zbieg okolicznoci ustaw o obywatelstwie np. wwczas, gdy dziecko urodzi si na
terytorium pastwa uznajcego zasad ius soli (Brazylia) z rodzicw bdcych obywatelami pastwa
uznajcego zasad ius sanguinis (Norwegia) w konsekwencji bdzie mie dwa obywatelstwa; rwnie w
wyniku zampjcia

zgodnie z konwencj hask z 12 kwietnia 1930 r. i praktyk midzynarodow potwierdzon orzeczeniem MTS
w sprawie F. Nottebhma z roku 1955, podstaw wyboru obywatelstwa powinna stanowi zasada
rzeczywistej wizi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa

Prawo midzynarodowe publiczne

56

o jako e jednostka powinna mie tylko jedno obywatelstwo, wybiera si obywatelstwo tego kraju, z
ktrym jednostka jest cilej zwizana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich,
wykonuje sub wojskow czy znajduje si w subie pastwowej

traktat o UE stworzy instytucj obywatelstwa UE

obywatelstwo to uzyskuj automatycznie wszyscy

obywatele pastw czonkowskich, zachowujc jednoczenie swoje dotychczasowe obywatelstwo

4. Bezpastwowo i uchodstwo

rdem bezpastwowoci negatywny konflikt ustaw o obywatelstwie; bezpastwowo powstaje w kadym


przypadku, gdy z przewidzianych ustaw powodw jednostka utraci czy zostanie pozbawiona obywatelstwa, a
nie uzyska innego

status prawny apatrydw jest regulowany przez specjaln konwencj z 28 wrzenia 1954 r.

zapobieganiu bezpastwowoci su: konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamnych z roku 1957,
odrzucajca automatyczn utrat obywatelstwa przez kobiety w przypadku maestwa z cudzoziemcami oraz
konwencja haska z roku 1930, przewidujca, e zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty
obywatelstwa, jeli zainteresowana osoba nie posiada lub nie nabya innego; zobowizuje ona take strony do
zastosowania ius soli w przypadku, gdy dziecko inaczej nie nabywa adnego obywatelstwa

Wysoki Komisarz ds. Uchodcw od 1 stycznia 1951 r.

konwencja genewska regulujca status uchodcw uchodc jest osoba, ktra na skutek uzasadnionej
obawy przed przeladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowoci i przynalenoci do okrelonej grupy
spoecznej lub z powodu z powodu przekona politycznych przebywa poza granicami pastwa, ktrego jest
obywatelem i nie moe bd nie chce z tych powodw korzysta z ochrony tego pastwa
o uchodc jest rwnie osoba, ktra nie ma dnego obywatelstwa i nie znajduje si, na skutek
podobnych zdarze, poza pastwem swego zamieszkania, nie moe lub nie chce z tych powodw
powrci do tego pastwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodcw oraz zawracania ich do granic
terytoriw, na ktrych grozioby im niebezpieczestwo. Konwencja nie stosuje si do osb, ktre
popeniy przestpstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, cikie przestpstwa pospolite

2. Cudzoziemcy
1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemcw na terytorium innego pastwa

ograniczenie dostpu do terytorium adne pastwo nie ma obowizku wpuszczenia cudzoziemcw na swe
terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mog by rezultatem dwu- lub wielostronnych umw
midzynarodowych, jakie pastwa zawieraj w kwestiach zwizanych z ruchem osobowym
wydalenie cudzoziemcw stosownie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec
przybywajcy legalnie na terytorium strony Paktu moe by z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji
podjtej zgodnie z ustaw i bdzie mia prawo, jeeli wane wzgldy bezpieczestwa pastwowego nie
przemawiaj przeciwko temu, przeduy argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domaga si
ponownego zbadania swej sprawy przez waciwe wadze

2. Prawa i obowizki cudzoziemcw

Prawo midzynarodowe publiczne

57

normy regulujce pooenie cudzoziemcw przebywajcy legalnie na terytorium pastwa cudzoziemcy,


podlegajc jago jurysdykcji, korzystaj z okrelonych praw. W stosunku do cudzoziemcw moe mie
zastosowanie albo klauzula narodowa, zrwnujca obywateli okrelonego pastwa w prawach obywatelskich
z wasnymi obywatelami, albo klauzula najwikszego uprzywilejowania, dajca obywatelom innego pastwa
takie same prawa, jakie maja lub z jakich mog korzysta na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek
pastwa trzeciego. Prawa przysugujce cudzoziemcom s z natury wsze ni prawa, z jakich korzystaj
obywatele danego pastwa, podlegaj tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczestwo lub porzdek publiczny.
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, e kade pastwo bdce jego strona
zobowizujca si przestrzega i zapewnia wszystkim osobom, ktre znajduj si na jego terytorium i
podlegaj jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie
ograniczenia praw cudzoziemcw pakt w art. 25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami
publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostpu do sub publicznych tylko
obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni s w zakresie prawa posiadania wasnoci wykonania okrelonych
zawodw. W wielu pastwach cudzoziemcy nie mog by zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet
czonkowie zaogi statkw morskich ni powietrznych i nie mog uzyska zezwolenia na wykonywanie tych
zawodw. W wyniku umw o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani s na zasadzie
klauzuli narodowej, maj oni swobodny i nieskrpowany dostp do sdw, prokuratury czy organw
notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowizek zapewnienia
cudzoziemcom m.in. prawa do wolnoci i bezpieczestwa osobistego, do rwnoci przed sdami i trybunaami
obowizki cudzoziemcw: cudzoziemiec przebywajcy w obrbie jurysdykcji jakiego pastwa jest
zobowizany do respektowania jego ustawodawstwa i zarzdze regulujcych jego pobyt. Jeli nie korzysta z
immunitetu podatkowego, nie moe si uchyla od pacenia podatkw i opat celnych

3. Azyl terytorialny

azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych
czy przeladowanym za swe przekonania i dziaalno polityczn, religijn lub naukow. Udzielanie azylu
oznacza wyczenie w stosunku do zainteresowanej osoby moliwoci ekstradycji
prawo ubiegania si o azyl w powszechnym prawie midzynarodowym nie ma norm regulujcych instytucje
azylu. Cudzoziemiec ten, jeeli nie popeni przestpstw pospolitych lub czynw niezgodnych z celami i
zasadami Narodw Zjednoczonych ma prawo ubiega si o azyl w innych krajach, ale nie musi go w kadym
przypadku uzyska
azyl w praktyce polskiej Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywaa udzielenie
azylu obywatelom pastw obcych przeladowanymi za [...] dziaalno w obronie pokoju, walk
narodowowyzwolecz lub dziaalno naukow. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym
ustaw z 18.padziernika 1991 r., gosi, e obywatele innych pastw i bezpastwowcy mog korzysta z
prawa azylu na zasadach okrelonych ustaw. Konstytucja z 1997 r. rwnie nie formuuje zasad udzielania
azylu, lecz odsya do ustawy

Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, i
cudzoziemiec moe, na swj wniosek, otrzyma azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to
niezbdne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym wany interes Rzeczpospolitej
Polskiej. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca mona pozbawi azylu, jeeli: 1) ustay przyczyny, dla
ktrych azyl zosta udzielony; 2) prowadzi on dziaalno skierowan przeciwko obronnoci,
bezpieczestwu pastwa lub porzdkowi publicznemu

deklaracja ONZ o azylu Powszechna Deklaracja Praw Czowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, e:
kady czowiek ma prawo ubiega si o azyl i korzysta z niego w innym kraju w razie przeladowania .
zgromadzenie Oglne w roku 1967 uchwalio Deklaracj w sprawie azylu terytorialnego, w ktrej uznao, e
udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysuguje osobom winnym
popenienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci

4. Ekstradycja przestpcw
Prawo midzynarodowe publiczne

58

ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestpcy pastwu, ktremu przysuguje w stosunku do
niego jurysdykcja karna, w celu osdzenia lub wykonania orzeczonej ju kary
zasady ekstradycji. Analiza umw midzynarodowych i ustawodawstw wewntrznych pozwala ustali w
przedmiocie ekstradycji kilka zasad, ktre przyjy si niemal powszechnie: 1) podstaw ekstradycji stanowi
moe tylko czyn, ktry zagroony jest kar w obu pastwach; 2) osob wydan mona ciga wycznie za
przestpstwa, ktre byy podstaw wydania, jak rwnie wykona wobec niego tak kar, do wykonania ktrej
zostaa wydana; 3) nie podlegaj wydaniu osoby, ktre w pastwie pobytu korzystaj z prawa azylu. Praktyka
midzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie
przestpstwa oraz w jaki sposb i przez kogo powinien by przedstawiony wniosek o ekstradycj
przestpstwa ekstradycyjne stanowi podstaw wydania i wymieniane s w umowach midzynarodowych
bd w drodze szczegowego wyliczenia, bd przez podanie klauzuli oglnej z ewentualnymi wyjtkami. Z
reguy obejmuj najpowaniejsze przestpstwa przeciwko mieniu, yciu i zdrowiu. Wrd przestpstw, ktre
nie uzasadniaj ekstradycji, zazwyczaj wskazuje si przestpstwa polityczne, rzadziej take przestpstwa
wojskowe (np. dezercja) i religijne
przestpstwa polityczne kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestpstwa politycznego, naley do
pastwa pobytu osoby, o ktrej wydanie zwrci si inny podmiot. Zalena jest w znacznej mierze od stanu
stosunkw midzy zainteresowanymi pastwami. W celu uniknicia rozbienoci w kwalifikacji, a przede
wszystkim uniemoliwienia sprawc uniknicia kary, w prawie midzynarodowym wyranie ustalono
przestpstwa, ktre nie mog by uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, nale do nich:
zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkoci i zbrodnie wojenne. Rwnie konwencja w sprawie zapobiegania i
karania zbrodni ludobjstwa z roku 1948 stwierdza wyranie w art. VII: Ludobjstwo i inne czyny wymienione
w art. III nie bd uwaane za przestpstwa polityczne, jeli chodzi o dopuszczalno ekstradycji.
procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczciej wniosek ekstradycyjny wraz z
uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, cho coraz czciej komunikuj
si ze sob ministerstwa sprawiedliwoci i prokuratury generalne. Ostatni czynnoci ekstradycyjn jest
przekazanie przestpcy przez wadze policyjne

5. Midzynarodowa ochrona praw czowieka

midzynarodowy system ochrony praw czowieka w wyniku zorganizowanej wsppracy pastw-czonkw


Narodw zjednoczonych doszo do wypracowania caego midzynarodowego systemu ochrony praw
czowieka. U rde owej wsppracy le tragiczne dowiadczenia II wojny wiatowej
na istniejcy obecnie midzynarodowy system ochrony praw czowieka skadaj si liczne umowy, przyjte
przez Organizacje Narodw Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwaszcza MOP i UNESCO, oraz
organizacje regionalne: Rade Europy, Uni Europejsk i OBWE, Organizacj Pastw Amerykaskich oraz
Organizacj Jednoci Afrykaskiej
prawa czowieka traktowane s obecnie jako niepodzielna cao zoona zarwno z praw politycznych,
obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa czowieka zarwno polityczne jak
i ekonomiczne, cigle s naruszane w wielu czciach wiata

1. Zasada poszanowania praw czowieka w Karcie Narodw Zjednoczonych

Prawo midzynarodowe publiczne

59

postanowienia Karty NZ ust. 3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osignicia midzynarodowej wsppracy przy
rozwizaniu zagadnie midzynarodowych o charakterze gospodarczym, spoecznym, kulturalnym lub
humanitarnym, jak rwnie przy popieraniu swobd dla wszystkich bez rnicy rasy, pci, jzyka lub religii.
Karta Narodw Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw czowieka, ani ich katalogu, w nauce
wypowiadane s rne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowie.
Postanowienia Karty, ktre wprawdzie nie stanowi szczegowego katalogu praw czowieka, zawieraj
jednak i formuuj zasad ich poszanowania
kompetencje wewntrzne tworzenie midzynarodowego systemu ochrony praw czowieka przynioso
stopniowe zawanie zakresu kompetencji wewntrznej pastwa, i to nie tylko w wyniku wicych je umw,
lecz take w wyniku tworzenia si norm zwyczajowych

2. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka

Midzynarodowa Karta Praw Czowieka. Na konferencji w San Francisco wysunita zostaa idea
opracowania midzynarodowej karty praw czowieka. Organem, ktry mia okreli jej form i tre, bya,
stosownie do art. 68 Karty NZ, Komisja Praw Czowieka wyoniona przez Rad Gospodarczo-Spoeczn. Na
swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiaa si nad form i treci Midzynarodowej Karty Praw.
Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, e bdzie si ona skada z trzech czci:
Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka,

2.

Paktu Praw Czowieka,

3.

rodkw dotyczcych wprowadzenie w ycie Paktu.

postanowienia Powszechnej Deklaracji prace nad Deklaracj prowadzone byy w latach 1947-1948,
zostaa ona uchwalona przez Zgromadzenie Oglne 10 grudnia 1948 r.

1.

powszechna Deklaracja Praw Czowieka skada si ze wstpu i 30 artykuw:

we wstpie mwi ona o motywach lecych u podstawy jej opracowania. Podkrela, e


uznanie przyrodzonej godnoci, rwnych i niezbywalnych praw wszystkich czonkw
wsplnoty ludzkiej jest podstaw wolnoci, sprawiedliwoci i pokoju

pierwsze trzy artykuy maja oglny charakter i powicone s zasadom Wolnoci, Rwnoci i
Braterstwu

kolejne artykuy 4-21 powicone s prawa obywatelskim i politycznym

artykuy 22-27 dotycz praw ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych

artyku 29 podkrela obowizki jednostki wobec spoeczestwa, bez ktrego niemoliwy jest
swobodny i peny rozwj jej osobowoci

charakter prawny Powszechnej Deklaracji Powszechna Deklaracja Praw Czowieka jako rezolucja ZO
ONZ nie miaa formalnie wicego charakteru. Staa si ona punktem wyjcia wielu rezolucji Zgromadzenia
Oglnego, Rady Bezpieczestwa, Rady Gospodarczo-Spoecznej i Rady Powierniczej. Powouje si na ni
wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzaj jej postanowienia nawet bez wyranego odwoywania si do
niej. Powszechna Deklaracja wpyna i wpywa na praktyk ustawodawcz, administracyjn i sdow wielu
pastw. Powszechna Deklaracja staa si obecnie obowizujc w wyniku przeksztacenia jej postanowie w
zwyczaj midzynarodowy. Dzie uchwalenia Powszechnej Deklaracji zosta proklamowany przez
Zgromadzenie Oglne NZ jako Midzynarodowy Dzie Praw Czowieka (10 grudnia)

Prawo midzynarodowe publiczne

60

3. Midzynarodowe Pakty Praw Czowieka

ukad Paktw jest w zasadzie identyczny. Poza wstpem dziel si na pi czci, z ktrych pierwsza
zwiera jeden tylko artyku powicony prawu ludw i narodw do samostanowienia, druga obejmuje
postanowienia oglne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych
lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta powicona jest kontroli midzynarodowej, pita to
postanowienia kocowe. Artyku 2 obu paktw nakada zobowizania na strony. W pierwszym przypadku
kada ze stron zobowizuje si przedsiwzi odpowiednie kroki, wczajc w to rodki ustawodawcze,
indywidualne oraz w ramach pokoju i wsppracy midzynarodowej. W drugim kada ze stron zobowizuje
si przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdujcym si na jej terytorium i podlegajcym
jej jurysdykcji praw uznanych Paktem
Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych nie nakada bezporednich
zobowiza, lecz formuuje jedynie program dziaa i cele spoeczne. Progresywno praw ekonomicznych,
spoecznych i kulturalnych nie zwalnia pastw od obowizku ich realizacji, uzalenia jedynie zakres
zobowiza poszczeglnych krajw od ich moliwoci materialnych. Ekonomiczne, spoeczne i kulturalne
prawa czowieka sformuowane w Pakcie s w porwnaniu z Powszechn Deklaracj Praw Czowieka
znacznie bardziej rozwinite, skonkretyzowane
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyznaje ochron tradycyjnym prawom i
wolnoci czowieka, kierujc si wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Pierwszym
prawem jest prawo do ycia, ktre powinno by chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane s
postanowienia Paktu chronice prawa czowieka w postpowaniu sdowym. Wszyscy ludzie s rwni przed
sdami, maj te prawo do sprawiedliwego i publicznego przesuchania przez niezaleny i bezstronny sd w
sprawach karnych i cywilnych. Kady czowiek ma prawo do wolnoci myli, sumienia, wyznania oraz do
wasnych pogldw. Obywatel powinien mie prawo i moliwo, bez adnej dyskryminacji, do uczestniczenia
w kierowaniu sprawami publicznymi bezporednio lub za porednictwem swobodnie wybranych
przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w gosowaniu tajnym, w rzetelnym,
okresowo przeprowadzanych powszechnych i rwnych wyborach
znaczenie Midzynarodowych Paktw Praw Czowieka przyoblekay wyraone w niej idee, prawa i
wolnoci w szat prawn, nadajc im charakter norm prawa midzynarodowego; rozwijay i konkretyzoway
postanowienia Deklaracji, uznaway one prawa, ktre nie figuroway w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyy
znacznie zakres praw ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych, sformuoway rwnie wyrany zakaz
propagandy wojennej. Ustanawiay take procedur kontrolna nad ich implementacj, ktrej pozbawiona jest
Deklaracja

w porwnaniu z Deklaracja Pakty nie zawieraj jednak trzech istotnych praw czowieka: praw do
wasnoci i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa kadego do ubiegania si i otrzymania azylu
w innych krajach, jak te prawa kadego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego
pozbawiania go

4. Zakaz dyskryminacji

Prawo midzynarodowe publiczne

61

dyskryminacja rasowa:

Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII


Zgromadzenia Oglnego 20 listopada 1963 r. przyja deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm
dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie midzynarodowym dyskryminacja z powodu
rasy, koloru skry lub pochodzenia etnicznego zostaa potpiona, jako stanowica obraz godnoci
ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodw Zjednoczonych

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art. 1


definiuje dyskryminacj rasow jako wszelki zrnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub
uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, ktre ma na
celu lub pociga za sob uniewanienie lub uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na
zasadzie rwnoci z praw czowieka i podstawowych wolnoci w politycznej, gospodarczej,
spoecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie ycia publicznego

w roku 2003 stronami konwencji byo 169 pastw

apartheid:

problem apartheidu w ONZ sprawa rasistowskiej polityki rzdu Republiki Poudniowej Afryki,
poczynajc od I Sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w roku 1946, bya problemem stale
dyskutowanym w rnych organach ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porzdku dziennego
Zgromadzenia Oglnego wczono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Poudniowej Afryce
wynikajcego z polityki apartheidu. Ciga i cakowita odmowa ze strony Poudniowej Afryki
zastosowania si do da ONZ spowodowaa, e w roku 1961 Zgromadzenie Oglne wezwao
pastwa do rozwaenia podjcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Poudniowej
Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Oglne, wezwao pastwa czonkowskie do
podjcia sankcji wobec RPA

konwencje dotyczce zwalczania apartheidu wanym nowym rodkiem walki z apartheidem staa
si Midzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30
listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Oglnego. W roku 1991 doszo do zasadniczej
zmiany w stanowisku rzdu i parlamentu Poudniowej Afryki. Ustawy stanowice fundament polityki
apartheidu zostay anulowane. Rozpoczto proces zmierzajcy do opracowania nowej konstytucji i
przyjto j

MKOL podj decyzj o dopuszczeniu RPA do udziau w igrzyskach olimpijskich w roku 1992
w Barcelonie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosa sankcje w roku 1993

5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobjstwa

Prawo midzynarodowe publiczne

62

rezolucje Zgromadzenia Oglnego w grudniu 1946 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio rezolucje nr 95/1,
ktra stwierdza: Ludobjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia caych grup ludzkich, tak jak
zabjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do ycia poszczeglnych jednostek [...].Lludobjstwo stanowi zbrodni
w rozumieniu prawa midzynarodowego, ktra potpia wiat cywilizowany, i ktrej gwni sprawcy i ich
wsplnicy podlegaj karze bez wzgldu na to, czy s osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi,
mami stanu, i bez wzgldu na to, czy zbrodnia zostaa dokonana z przyczyn religijnych, rasowych,
politycznych czy innych
konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o
ludobjstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio Konwencj w sprawie zapobiegania i karania
zbrodni ludobjstwa. Konwencja potwierdzia w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Oglnego, e
ludobjstwo, i to popenione zarwno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa
midzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: [...] jakikolwiek z nastpujcych czynw dokonany w
zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

a. zabjstwo czonkw grupy,


b. spowodowanie powanego uszkodzenia ciaa lub rozstroju zdrowia psychicznego czonkw grupy,
c. rozmylne

stworzenie dla czonkw grupy warunkw ycia obliczonych na spowodowanie ich


cakowitego lub czciowego zniszczenia fizycznego,

d. stosowanie rodkw, ktre maj na celu wstrzymanie urodzin w obrbie grupy,


e. przymusowe przekazywanie dzieci czonkw jednej grupy do innej grupy.

uzupenieniem Konwencji w sprawie ludobjstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec


zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci. 9. kwietnia 1965 r. Komisja Praw Czowieka uchwalia
rezolucj w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osb winnych zbrodni przeciwko ludzkoci
Midzynarodowy Trybuna dla Ruandy w roku 1994 doszo w Ruandzie do masowych morderstw i masakry
osb, w wyniku ktrych zgino okoo p miliona ludzi. Rada Bezpieczestwa powoaa do ycia
Midzynarodowy Trybuna dla Ruandy w celu osadzenia winnych ludobjstwa i pogwacenia
midzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia w wizieniu tysicy osb podejrzanych o
zbrodnie ludobjstwa pierwsze wyroki skazujce winnych ludobjstwa na doywocie lub wieloletnie wizienie
zapady dopiero w 1999 roku

6. Ochrona poszczeglnych grup

Prawo midzynarodowe publiczne

63

prawa kobiet:

Konwencja o prawach politycznych kobiet dnia 20.grudnia 1952 r. Zgromadzenie Oglne


uchwalio pierwsza umow dotyczc wycznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, e kobiety maja na
rwni z mczyznami prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzdw publicznych i
wykonywania wszelkich funkcji publicznych. Konwencja ta wesza w ycie w roku 1954, wywara
istotny wpyw na uznanie polityczne praw kobiet

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet


w roku 1967
Zgromadzenie Oglne uchwalio deklaracj w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet.
Konwencja, ktra wesza w ycie w roku 1981, wskazuje rodki, jakie powinny by podjte w celu
wyeliminowania dyskryminacji kobiet w rnych dziedzinach: w yciu politycznym i publicznym,
obywatelstwie, owiacie, zatrudnieniu, zdrowiu, maestwie i rodzinie. Zwraca ona specjaln uwag
na prawa kobiet wiejskich oraz potrzeb zwalczania stereotypw dotyczcych pci.

konwencja nakada na strony obowizek przedstawiania sprawozda dotyczcych postpu w


jej implementacji. Zgromadzenie Oglne proklamowao rok 1975 jako rok kobiet. Kwestia
poprawy statusu kobiet bya rozpatrywana na specjalnych wiatowych konferencjach. Cho
sytuacja kobiet ulega poprawie w ubiegej dekadzie, to jednak rwno midzy kobietami i
mczyznami w yciu publicznym i prywatnym nie zostaa osignita. Konferencja wezwaa
do usunicia przeszkd w zapewnieniu kobietom moliwoci aktywnego, penego i rwnego
uczestnictwa we wszystkich strefach ycia, cznie w procesie podejmowania decyzji

prawa dzieci:

udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochron ich praw zajmuje si Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom
utworzony w roku 1946 (UNICEF)

Deklaracja Praw Dziecka Zgromadzenie Oglne 20.listopada 1959 r. przyjo Deklaracj Praw
Dziecka, ktra potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszce si do dzieci oraz
podkrela, e dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, cznie z waciw ochron prawn,
zarwno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkrela, i dzieci powinny korzysta ze specjalnej
ochrony oraz posiada moliwoci rozwoju w normalny i zdrowy sposb, w warunkach wolnoci i
szacunku

Konwencja o prawach dziecka postanowienia Deklaracji zostay rozwinite i uzupenione w


przyjtej 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Oglne Konwencji o prawach dziecka. Wrd spornych
problemw znalaz si ostatecznie przyjty zakaz suby wojskowej dzieci poniej 15 lat oraz zakaz
wymierzania kary mierci osobom niepenoletnim. Konwencja o prawach dziecka jest obecnie, z
uwagi na liczb stron, najbardziej uniwersalna umow dotyczc praw czowieka (wie ona 192
pastwa)

prawa mniejszoci:

instrumenty prawnomidzynarodowe ONZ prawa mniejszoci narodowych nie s wymieniane w


Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Czowieka rwnie nie wspomina o prawach
mniejszoci. Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku
ochrony osb nalecych do mniejszoci, a nie mniejszoci jako takich. W pastwach, w ktrych
istniej etniczne, religijne czy jzykowe mniejszoci, osoby nalece do takich mniejszoci nie bd
pozbawione prawa do korzystania z wasnej kultury i do wyznawania i praktykowania wasnej religii
czy uywania ich wasnego jzyka

Prawo midzynarodowe publiczne

ZO ONZ przyjo w 1992 r. Deklaracj o Prawach Osb Nalecych do Mniejszoci


Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Jzykowych

64

prawa mniejszoci w dokumentach KBWE Akt kocowy Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy


w Europie, wymienia w zasadzie sidmej prawo osb nalecych do mniejszoci, obligujc
uczestniczce pastwa, na ktrych terytorium istniej mniejszoci narodowe, do respektowania praw
osb nalecych do takich mniejszoci

7. Midzynarodowa kontrola przestrzegania praw czowieka

pojcie kontroli midzynarodowej:

kontrol midzynarodow s wynikajce z umowy dziaania organw wsplnych majce na celu


stwierdzenie, czy postpowanie pastw jest zgodne z przyjtymi przez nie zobowizaniami

rodzaje umw z uwagi na kontrol midzynarodow. Oglnie mona podzieli je na trzy grupy:

Prawo midzynarodowe publiczne

umowy, ktre nie przewiduj adnej procedury kontrolnej,

65

umowy, ktre wprawdzie tez jej nie zwieraj, ale ktrych wykonanie moe by kontrolowane w
ramach szerszego systemu istniejcego ju w poszczeglnych organizacjach
midzynarodowych,

umowy ze specjalna procedur kontroln

rodki i organy kontroli:

analiza
procedur
kontrolnych,
zabezpieczajcych
wykonywanie
postanowie
umw
midzynarodowych dotyczcych praw czowieka prowadzi do wniosku, e mog one by oparte na
nastpujcych rodkach: sprawozdaniach, skargach pastw, badaniach na miejscu oraz petycjach

sprawozdanie jako rodek kontroli przewidziane s zarwno w ramach oglnych procedur


kontrolnych funkcjonujcych w ONZ i MOP, jak te w specjalnych systemach. Odnonie do
specjalnych systemw kontroli przewidzianych przez poszczeglne umowy dotyczce praw czowieka
to oglnie mona powiedzie, e przewiduj one, i sprawozdania s rozpatrywane najpierw przez
organ specjalnie powoany do kontroli wykonania danej konwencji, a nastpnie przez organ
organizacji, w ramach ktrej dana umowa zostaa przyjta

skargi pastw oraz badania na miejscu jeeli jaki pastwo podaje w wtpliwo, czy inna strona
wykonuje swe zobowizania konsekwentnie, ona w niektrych systemach kontrolnych przesa skarg
do wskazanego organu bd od razu, bd po uprzedniej prbie zaatwienia sporu w drodze rokowa
dwustronnych. Skargi s przedstawiane tym samym organom, ktre rozpatruj sprawozdania pastw

petycje odwoanie skierowane do organu midzynarodowego, w ktrym osoba fizyczna lub prawna
zazwyczaj bezporednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy
midzynarodowej

moliwo skadania petycji przez osoby fizyczne jest przewidziana fakultatywnie w


Midzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz w
Protokole Opcyjnym do MPPOiP; ONZ ustanowia specjaln procedur 1503

organy kontroli w zasadzie dwa rodzaje organw wsplnych, polityczne oraz niezalene, o
charakterze niesdowym. Organy polityczne zoone s z przedstawicieli pastw. Mona je podzieli
na gwne i pomocnicze. W systemie organizacji midzynarodowych organy gwne s take
podporzdkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznacza moe
trjstopniowo systemu kontroli

wiatowa Konferencja Praw Czowieka (Wiede, czerwiec 1993 r.) sformuowaa postulat powoania
do ycia instytucji Wysokiego Komisarza Praw Czowieka rezolucj przyjto na XLVIII sesji ZO ONZ
w grudniu 1993 r., a Sekretarz Generalny powoa na to stanowisko w lutym 1994 r. Ayal Lasso z
Ekwadoru, ktry w 1997 r. zrezygnowa z penienia tej funkcji. Sergio Viera de Mello z Brazylii (ktry
zastpi Mary Robinson z Irlandii), zgin w zamachu terrorystycznym w Bagdadzie w 2003 r.

Sekcja I.9; Rozdzia 8. Organizacje midzynarodowe


1. Pojcie i rodzaje organizacji midzynarodowych
1. Podzia organizacji na rzdowe i pozarzdowe

organizacja midzynarodowa zrzeszenie pastw bd innych osb prawnych (najczciej krajowych


zwizkw lub stowarzysze) lub osb fizycznych z rnych krajw, powoane do ycia dla realizowania zada
okrelonych w statucie
podzia organizacji midzynarodowych:
o organizacje rzdowe czonkami s pastwa. Pastwa w tej organizacji s reprezentowane przez
rzdy lub penomocnikw rzdowych. Powoanie do ycie takich organizacji oraz przyjcie statutu
nastpuje na drodze zawarcia umowy midzynarodowej

Prawo midzynarodowe publiczne

66

o organizacje pozarzdowe czonkami s osoby prawne lub fizyczne z rnych krajw. Nie powstaj

na drodze zawarcia umowy


ze wzgldu na kryterium terytorialne dzieli si organizacje midzynarodowe na:
o organizacje uniwersalne organizacje nalece do systemu ONZ
o organizacje regionalne rozwiny si gownie w rejonie Europy, Ameryki i Afryki
obecnie przyjmuje si, e wspczesne pastwo posuguje si do realizacji zada swej polityki zagranicznej
nie tylko suba dyplomatyczn, ale rwnie dziaalnoci w organizacjach midzynarodowych, uwaany jest
obok kanau dyplomatycznego za drugi kana, w ktrym tocz si kontakty polityczne
po zakoczeniu zimnej wojny wszystko wskazuje na to, e wsppraca midzynarodowa bdzie coraz bardziej
zinstytucjonalizowana, czego nastpstwem jest wzrost liczby i zakresu kompetencji organw
midzynarodowych

2. Struktura midzynarodowych organizacji rzdowych

organizacje midzynarodowe s instytucjami powoanymi do ycia przez umowy midzynarodowe, a


jednoczenie s jedn z form stosunkw midzynarodowych
czsto (zwaszcza w pracach prawniczych) przez organizacje midzynarodowe rozumie si tylko organizacje
rzdowe wrd elementw skadajcych si na definicj organizacji rzdowych wymienia si: zrzeszenie si
suwerennych pastw w liczbie co najmniej trzech, zawarcie wielostronnej umowy midzynarodowej majcej
charakter statutu, okrelenie w tej umowie celw i sposobw funkcjonowania organizacji, a w szczeglnoci
powoywanie organw o wyznaczonych kompetencjach
najczciej wystpuj nastpujce struktury:
o zebranie przedstawicieli wszystkich pastw czonkowskich noszce nazw Zgromadzenia Oglnego
(np. ONZ) czy Konferencji Oglnej (np. w MOP). Organ ten zbiera si rzadko, raz do roku lub raz na
kilka lat
o Rada lub Komitet zbierajcy si kilka razy do roku; skada si z ograniczonej liczby czonkw
wybieranych na zebraniu przedstawicieli wszystkich pastw czonkowskich (w organizacji z du
liczb pastw) lub skada si z przedstawicieli wszystkich pastw czonkowskich (w organizacjach
mniej licznych)
o organ administracyjny pod nazw Sekretariatu lub Biura

3. Organizacje wyspecjalizowane ONZ

system Narodw Zjednoczonych zwany rodzin ONZ to organizacje wyspecjalizowane ONZ, ktre
cznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworz wanie system Narodw
Zjednoczonych
do najwaniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ nale:
o Powszechny Zwizek Pocztowy (1874)
o Midzynarodowa Organizacja Pracy (1919)
o Midzynarodowy Zwizek Telekomunikacyjny (1932)
o UNESCO (Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury)
o WHO (wiatowa Organizacja Zdrowia)
o WMO (wiatowa Organizacja Meteorologiczna)
o ICAO (Midzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)
o IMO (Midzynarodowa Organizacja Morska)
o FAO (Organizacja ds. Wyywienia i Rolnictwa)
o IDA (Midzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju)
o IBRD (Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)
o IMF (Midzynarodowy Fundusz Monetarny)
o UNIDO (Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysu)
o IFC (Midzynarodowa Korporacja Finansowa)

zbliony charakter do organizacji wyspecjalizowanych ma IAEA


wiatowa Organizacja Handlu (WTO) wsppracuje z IMF, IBRD, UNIDO, UNCTAD i ILO
2. Midzynarodowe organizacje rzdowe
1. Rozwj historyczny
Prawo midzynarodowe publiczne

67

pierwsze organizacje tej kategorii powstaway od poowy XIX w , a byy nimi Midzynarodowy Zwizek
Telegraficzny (1865), Powszechny Zwizek Pocztowy (1874), Zwizek Ochrony Wasnoci Przemysowej
(1883) itd. Miay one stosunkowo wski zakres dziaania i speniay cile okrelone funkcje natury
administracyjnej
po I wojnie wiatowej Liga Narodw

2. Podmiotowo prawnomidzynarodowa

organizacje rzdowe w swych stosunkach z pastwami i innymi organizacjami rzdowymi wystpuj jako
podmiot prawa midzynarodowego, zawieraj umowy o charakterze midzynarodowym, wystpuj jako strony
przed sdami midzynarodowymi, uczestnicz w konferencjach midzynarodowych. Konwencja wiedeska w
sprawie reprezentacji pastw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami midzynarodowymi
z roku 1975 okrela funkcje i przywileje staych misji przy organizacji midzynarodowej, wzorujc si pod
wieloma wzgldami na prawie dyplomatycznym
adna organizacja nie posiada jednak penej podmiotowoci tak jak suwerenne pastwa, gdy nie moe
wystpowa jako podmiot w stosunkach wynikajcych z posiadania wasnego terytorium i wasnej ludnoci
podmiotowo prawnomidzynarodow ONZ stwierdzi MTS w swej opinii doradczej w sprawie
odszkodowania w zwizku z zabjstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte,
zaznaczajc jednoczenie, e podmioty prawa niekoniecznie s identyczne, jeli chodzi o ich charakter i
zakres uprawnie

3. Istota prawnopolityczna organizacji rzdowych

dwa pogldy dotyczce prawnopolitycznej istoty organizacji midzynarodowej:


o pogld internacjonalistw dziaalno organizacji midzynarodowej nie moe wykracza poza
granice zakrelone przez suwerenne pastwa. Organizacje midzynarodowe powinny by organami
midzy pastwami, a nie nad nimi
o pogld funkcjonalistyczny zmierza do uniezalenienia organizacji midzynarodowych od pastw.
Funkcjonalici przywizuj du uwag do rozrostu funkcji spenianych przez organizacje
midzynarodowe

4. Funkcje organizacji rzdowych

pierwsza klasyfikacja funkcji:


o funkcja regulacyjna ustanowienie norm i wzorcw o charakterze moralnym, politycznym lub
prawnym
o funkcja kontrolna kontrolowanie postpowania pastw z ustalonymi wzorcami i normami
o funkcja operacyjna polegajca na wiadczeniu usug na postawie wasnych decyzji przy uyciu
zasobw ludzkich i materiaowych znajdujcych si w dyspozycji danej organizacji
druga klasyfikacja funkcji:
o organizacja midzynarodowa typu forum tzn. organizowanie rnych spotka, dyskusji.
Zajmuje si tym gwnie UNCTAD Konferencja Narodw Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju oraz
GATT (Ukad Oglny w Sprawie Ce i Handlu)
o organizacje typu usugowego ok. 90% wydatkw w wiatowej Organizacji Zdrowia
przekazywane jest na funkcje usugowe
trzeci podzia funkcji:
o funkcje w zakresie utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
o funkcje w zakresie pokojowego zaatwienia sporw
o funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury

3. Uchway podejmowane przez organy midzynarodowych organizacji rzdowych


1. Charakter prawny uchwa

w zwizku z podejmowaniem przez organy organizacji midzynarodowych uchwa, powstao kilka


problematycznych zagadnie:
o jaki jest charakter prawny tego typu rodzaju uchwa?
cz autorw przyjmuje prawotwrczy charakter uchwa organy uchwalajce na mocy
kompetencji przyznanym im w umowach midzynarodowych (a takimi s statuty

Prawo midzynarodowe publiczne

68

midzynarodowych organizacji rzdowych) tworz na podstawie porozumienia pastw nowe


normy prawne. Stanowi one specjalny rodzaj umw midzynarodowych zawieranych przez
pastwo w drodze poredniej poprzez organy organizacji midzynarodowych
inna cz okrela dziaalno organizacji midzynarodowych jako prawotwrcz o
charakterze szczeglnym
jeszcze inna redukuje znaczenie uchwa do roli niewicych zalece
w jakim zakresie s one obowizujce dla pastw czonkowskich?
np.: w odniesieniu do uchwa Rady Bezpieczestwa ONZ s one wice dla pastw
czonkowskich ale nie oznacza to, by decyzje wszystkich organw organizacji
midzynarodowej byy obowizujce dla rzdw, ktre nie przyjy tych decyzji
uchway Zgromadzenia Oglnego ONZ maj charakter zalece, ktre rodz dla pastw
obowizki prawne
czy mona te uchway uzna za prawo midzynarodowe?
uchway organizacji midzynarodowych nie mog pretendowa na rwni z umow i
zwyczajem do rangi rda prawa midzynarodowego.

2. Rodzaje uchwa

wiele uchwa, w szczeglnoci Zgromadzenia Oglnego ONZ zawiera powtrzenie dosowne czy tez
odmiennymi sowami norm prawa midzynarodowego obowizujcego jako prawo umowne lub zwyczajowe;
to samo odnosi si do uchwa Zgromadzenia Oglnego zawierajcych interpretacj Karty NZ. Czerpi one
moc obowizujc z przepisw Karty i dlatego tego rodzaju uchwaa przyjta jednomylnie jest prawnie
obowizujca dla czonkw ONZ
uchway organizacji midzynarodowych zwane prawem wewntrznym danej organizacji przyjcie uchwa
dotyczcych cile wewntrznych spraw organizacji. Uchway te s wice dla czonkw danej organizacji
uchway mogce wyjania i konkretyzowa obowizujce normy prawne (secundum legem)
uchway mog obejmowa dziedziny nie objte dotychczas normami prawa midzynarodowego ( praeter
legem) Uchway tego rodzaju nie maj mocy obowizujcej
uchway Zgromadzenia Oglnego ONZ oddziaywuj silnie na proces tworzenia prawa midzynarodowego i
jego kodyfikacj

4. Midzynarodowe organizacje pozarzdowe


1. Rozwj historyczny

najdusz i najbogatsz histori wrd organizacji midzynarodowych o charakterze ideologicznym maj


kocioy i zwizki religijne najwiksze znaczenie Stolicy Apostolskiej

znacznie mniejszymi moliwociami dziaania na terenie midzynarodowym dysponuj kocioy protestanckie


i niekatolickie ich wspln organizacj jest wiatowa Rada Kociow, ktra zebraa si po raz pierwszy w
1948 roku

2. Funkcje organizacji pozarzdowych

funkcja pacyfistyczna i humanitarna np.:


o wiatowa Federacja Przyjaci ONZ (WFUNA)
o Unia Midzyparlamentarna

funkcje spoeczno-kulturalne i spoeczno-gospodarcze np.:


o Midzynarodowy Zwizek Kobiet
o Midzynarodowy Zwizek Studentw
o YMCA (Chrzecijaskie Stowarzyszenie Modych Mczyzn)

funkcje gospodarcze
funkcje polityczne:
o wszelkie midzynarodwki i inne organizacje tego typu
cztery gwne kierunki oddziaywania tych organizacji na stosunki midzynarodowe i polityk poszczeglnych
pastw:
o dziaanie na rzecz promocji i ochrony praw czowieka

Prawo midzynarodowe publiczne

69

o wpyw na rozwj prawa midzynarodowego


o wpyw na rozwj wsppracy naukowej
o dziaalno na rzecz pokoju
5. Organizacja Narodw Zjednoczonych
1. Karta Narodw Zjednoczonych

podstaw istnienia i dziaania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Karta jest
umow obejmujc 111 art., zacznikiem do Karty jest Statut Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci
Karta (charter) w jzyku angielskim oznacza dokument szczeglnej wagi, konstytucj lub deklaracj o
podstawowym znaczeniu; sporzdzona po angielsku, chisku, francusku, hiszpasku i rosyjsku, przy czym
wszystkie teksty s jednakowo autentyczne
poprawki do Karty Narodw Zjednoczonych uchwaa Zgromadzenia Oglnego przyjta wikszoci 2/3
gosw oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 czonkw, w tym wszystkich staych czonkw Rady
Bezpieczestwa
o do tej pory 3 poprawki do tekstu Karty:
1963 poprawka do art. 23, 27, 61
1965 poprawki do art. 109
1973 zwikszono liczb Rady Gospodarczo-Spoecznej do 54 czonkw
przepisy Karty dotyczce mocy obowizujcej maj pierwszestwo przed postanowieniami innych umw
midzynarodowych, zajmuj one wysze miejsce w hierarchii przepisw prawnych art. 103 [] w razie
sprzecznoci midzy zobowizaniami czonkw ONZ, wynikajcymi z niniejszej Karty, a ich zobowizaniami
wynikajcymi z jakiejkolwiek innej umowy midzynarodowej, zobowizania wynikajce z Karty maj
pierwszestwo

2. Cele i zasady Narodw Zjednoczonych

we wstpie (preambule) do Karty, rozpoczynajcym si od sw My, ludy Narodw Zjednoczonych,


czonkowie Organizacji wyrazili sw wol:
1) uchronienia przyszych pokole od klski wojny oraz zjednoczenia swych si dla utrzymania
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa,
2) przywrcenia wiary w podstawowe prawa czowieka, godno i warto jednostki, rwno
praw mczyzn i kobiet oraz narodw wielkich i maych
3) popierania postpu spoecznego i poprawy warunkw ycia w wikszej wolnoci,
4) postpowania tolerancyjnego i utrzymywania dobrossiedzkich stosunkw,
5) stworzenia warunkw do przestrzegania sprawiedliwoci i poszanowania zobowiza
midzynarodowych,
6) korzystania z organizacji midzynarodowych w celu popierania gospodarczego i
spoecznego postpu wszystkich narodw
art. 1 Karty NZ wymienia cztery cele, jakim ma suy ONZ:
o utrzymanie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa,
o rozwijanie przyjaznych stosunkw miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady rwnoci
praw i samostanowienia narodw,
o rozwizywanie w drodze wsppracy zagadnie midzynarodowych o charakterze spoecznym,
gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw czowieka,
o stanowienie orodka uzgodnienia dziaalnoci midzynarodowej, zmierzajcej do osignicia
wymienionych wyej wsplnych celw
w art.2 Karty NZ podano zasady, wedug ktrych postpowa powinna organizacja i jej czonkowie:
o Zasada nr 1 zasada suwerennej rwnoci wszystkich jej czonkw
o Zasada nr 2 czonkowie organizacji powinni wykonywa w dobrej wierze zobowizania przyjte
zgodnie z niniejsz Kart
o Zasada nr 3 zasada zaatwienia sporw midzynarodowych rodkami pokojowymi
o Zasada nr 4 wszyscy czonkowie powstrzymuj si w swych stosunkach midzynarodowych od
groby uycia siy lub uycia jej przeciwko caoci terytorialnej lub niezawisoci politycznej
ktregokolwiek z pastw
o Zasada nr 5 zasada zobowizujca pastwo czonkowskie do udzielania pomocy organizacji w akcji
podjtej zgodnie z Kart i powstrzymania si od udzielania pomocy pastwu wobec ktremu ONZ
zastosowao rodki zapobiegajce
Prawo midzynarodowe publiczne
70

o Zasada nr 6 organizacja zapewni by pastwa, ktre nie s jej czonkami , postpoway zgodnie z
o

niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania midzynarodowego pokoju i


bezpieczestwa
Zasada nr 7 adne postanowienia niniejszej Karty nie upowania Narodw Zjednoczonych do
ingerencji w sprawy, ktre z istoty swej nale do kompetencji wewntrznej ktregokolwiek pastwa

3. Czonkostwo ONZ

karta rozrnia 2 kategorie czonkw:


o pierwotnych: dzielimy jeszcze na 2 kategorie:
pastwa, ktre uczestniczyy w konferencji w San Francisco, podpisay i ratyfikoway Kart NZ
pastwa, ktre podpisay Deklaracj Narodw Zjednoczonych z 1 stycznia 1942 r. oraz
podpisay i ratyfikoway Kart NZ
o warunek ten zosta stworzony dla Polski, gdy Polska nie uczestniczya w konferencji w San Francisco
ale podpisaa deklaracj Narodw Zjednoczonych
do ONZ mona by przyjte kady pastwo miujce pokj, ktre przyjmie zobowizania zawarte w Karcie i
zdaniem organizacji zdolne jest i pragnie zobowizania te wykonywa.
przyjcie nastpuje w drodze uchway Zgromadzenia Oglnego powzitej na zlecenie Rady Bezpieczestwa
w 2003 r. liczba czonkw ONZ wynosia 191 pastw. Nie naley do niej Stolica Apostolska
Karta nie zawiera adnego postanowienia w sprawie wystpienia z ONZ
Karta przewiduje:
o zawieszenie czonka (art. .5) moe mie miejsce w stosunku do czonka przeciwko, ktremu Rada
Bezpieczestwa zastosowaa rodki zapobiegawcze lub przymusu
o wykluczenie z ONZ wykluczony moe zosta czonek, ktry uporczywie amie zasady Karty NZ
o wykluczenia lub zawieszenia dokonuje Zgromadzenie ONZ na wniosek Rady Bezpieczestwa; do tej
pory nie byo jednak jeszcze takiej sytuacji

4. Organy ONZ

wystpuje 6 organw ONZ:


1) Zgromadzenie Oglne
2) Rada Bezpieczestwa
3) Rada Gospodarczo-Spoeczna
4) Rada Powiernicza
5) Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci
6) Sekretariat
Zgromadzenie Oglne:
o uczestnicz w nim przedstawiciele wszystkich pastw czonkowskich kade pastwo moe posiada
nie wicej ni 5 przedstawicieli
o uchway Zgromadzenia oglnego w wanych sprawach:
utrzymania pokoju
wybr czonkw Rady
spraw czonkowskich
spraw budetowych
o uchway te zapadaj wikszoci 2/3 gosw

Rada Bezpieczestwa:
o skada si z 15 czonkw. Stali czonkowie Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja. Pozostae
10 pastw Zgromadzenie Oglne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok ustpuje poowa).
Wybierane s pastwa, ktre maj najwikszy wkad w utrzymanie pokoju i bezpieczestwa , due
znaczenie ma podzia geograficzny i sytuacja midzynarodowa
o obecnie trwa dyskusja dotyczca poszerzenia skadu Rady Bezpieczestwa obok RFN i Japonii
kandydatami jest te wiele pastw rozwijajcych si
o wg uchway z roku 1963 na 10 niestaych czonkw, 5 powinno reprezentowa pastwa
afroazjatyckie, 2 pastwa Ameryki aciskiej, 1 pastwa Europy Wschodniej, 2 pastwa Europy
Zachodniej i inne
Rada Gospodarczo-Spoeczna:
o skada si z 54 czonkw wybieranych przez Zgromadzenie Oglne na 3 lata; co rok ustpuje 1/3
skadu
Prawo midzynarodowe publiczne
71

o podzia miejsc midzy grupami regionalnymi:


14 miejsc dla Afryki
11 miejsc dla Azji
6 miejsc dla Europy Wschodniej
10 miejsc dla Ameryki aciskiej
13 miejsc dla Europy Zachodniej i innych

Rada Powiernicza:
o skada si z 5 staych czonkw rady Bezpieczestwa pastw zarzdzajcych terytoriami
powierzonymi, wybranych przez Zgromadzenie Oglne na 3 lata
o w zwizku z uzyskaniem niepodlegoci przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest
projekt likwidacji Rady lub zmiany jej na forum, na ktrym pastwa czonkowskie wykonywayby
zbiorowe powiernictwo nad globalnym rodowiskiem, oceanami, przestrzeni kosmiczn
zasady gosowania w Radzie Bezpieczestwa:
o w sprawach proceduralnych wikszoci gosw dziewiciu czonkw
o we wszystkich innych sprawach wikszoci gosw dziewiciu czonkw, wczajc w to gosy
wszystkich staych czonkw, z tym jednak zastrzeeniem, e w sprawach dotyczcych pokojowego
zaatwienia sporw strona w sporze wstrzymuje si od gosowania
o staym czonkom przysuguje prawo veta
o w ostatnich latach w organach ONZ coraz czciej stosuje si podejmowanie decyzji bez gosowania,
czyli na podstawie tzw. konsensu prowadzenie rokowa przez bezporednio zainteresowane strony
a do uzgodnienia formuy moliwej do przyjcia dla wszystkich, co stwarza najwicej szans na pen
realizacj podjtej uchway

5. Podzia kompetencji midzy Zgromadzenie Oglne i Rad Bezpieczestwa

kompetencje Zgromadzenia Oglnego:


o omawianie wszelkich zagadnie i spraw wchodzcych w zakres dziaalnoci Organizacji lub
dotyczcych funkcji lub kompetencji ktregokolwiek organu ONZ
o wydawanie zalece we wszystkich tych sprawach pod adresem pastw czonkowskich organw ONZ

w sprawach midzynarodowego bezpieczestwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji naley do Rady


Bezpieczestwa

kompetencje Rady Bezpieczestwa:


o art. 24 Karty: czonkowie nakadaj na Rad Bezpieczestwa gwn odpowiedzialno za
utrzymanie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa oraz uznaj, e Rada Bezpieczestwa przy
wykonywaniu swych obowizkw wynikajcych z tej odpowiedzialnoci dziaa we wsplnym ich
imieniu
o szerokie kompetencje w sprawach dotyczcych pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego
opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planw ustanowienia systemu
regulowania zbroje w celu przedstawienia ich pastwom czonkowskim,
rozpatrywanie sporw i sytuacji zagraajcym pokojowi,
podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji

6. Sankcje

rodzaje sankcji przewidziane w Karcie Narodw Zjednoczonych:


o sankcje nie pocigajce za sob uycia si zbrojnych, ktre mog obejmowa cakowite lub
czciowe zerwanie stosunkw gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej,
pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak rwnie zerwanie stosunkw dyplomatycznych (art. 41)
sankcje gospodarcze, a take embargo na dostawy broni i uzbrojenia byy wymierzone w
stosunku do Rodezji, RPA, Iraku, Jugosawii, Afganistanu, Somalii, Ruandy, Liberii)
o sankcje zbrojne, ktre mog obejmowa demonstracje, blokad i inne operacje si zbrojnych
powietrznych, morskich lub ldowych czonkw ONZ (art. 42)
wobec Korei Pnocnej w 1950 r. oraz wobec Iraku w 1991 r.

akcja sanacyjna pociga za sob wiele konsekwencji politycznych, prawnych i gospodarczych dla pastw
czonkowskich Karta nakada na czonkw ONZ obowizki:

Prawo midzynarodowe publiczne

72

o postawienie do dyspozycji Rady Bezpieczestwa si zbrojnych, udzielenie niezbdnej pomocy i


o

uatwie, a take prawa przejcia oraz utrzymywanie w stanie gotowoci do natychmiastowego uycia
kontyngentw swoich si lotniczych przeznaczonych do zastosowania zbiorowych rodkw przymusu
obowizek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji majcej charakter sankcji,
postanowionej przez Rad Bezpieczestwa

7. Pokojowe operacje ONZ

s to operacje zmierzajce do utrzymania pokoju lub przeciwdziaania rozszerzeniu si konfliktu zbrojnego,


czsto przy udziale oddziaw wojskowych. Operacje pokojowe s podejmowane na podstawie:
o uchway Zgromadzenia Oglnego
o uchway Rady Bezpieczestwa
o decyzja Sekretarza Generalnego
finansowane albo przez zainteresowane strony (np. w konflikcie dotyczcym Zachodniego Iranu Holandia i
Indonezja), albo pokrywano je z budetu zwyczajnego ONZ (gdy byy niewielkie) lub z dodatkowych skadek
czonkw ONZ
cele pokojowych operacji ONZ:
o militarne rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objtego konfliktu, nadzr nad
przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego
o cywilne ochrona ofiar i uchodcw, nadzr nad realizacj porozumie pokojowych, organizacja i
sprawowanie kontroli nad wyborami
Karta nie zawiera adnych wskazwek co do charakteru i zakresu tego rodzaju dziaalnoci; operacje
pokojowe nie wchodz w zakres sankcji: wymagaj one zawsze zgody pastwa, na terenie ktrego s
przeprowadzane

8. Ukady i organizacje regionalne

postanowienia Karty nie wyczaj istnienia ukadw lub organizacji regionalnych, majcych na celu
zaatwianie spraw zwizanych z utrzymaniem pokoju, pod warunkiem, e s one zgodne z celami i zasadami
ONZ

Karta wyranie zastrzega, e bez upowanienia Rady Bezpieczestwa adne rodki przymusu nie mog by
stosowane przez organy regionalne

w praktyce organw ONZ jest regu, e organy te wstrzymuj si z podejmowaniem decyzji, jeli sporem
zaja si organizacja regionalna

9. Funkcje Rady Gospodarczo-Spoecznej

realizacja dziaa w dziedzinie gospodarczej i spoecznej; w ramach tej funkcji w Radzie wystpuj komisje:
o funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji, narkotykw, praw czowieka, spraw spoecznych,
zagadnie ludnociowych
o ekonomiczne dla Europy (w Genewie), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki aciskiej i
Karaibw, dla Zachodniej Azji
w dziedzinie spoecznej doszo dziki pracom Rady Gospodarczo-Spoecznej do opracowania i uchwalenia
aktw normatywnych:
o m.in. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka (1948) i Deklaracja Praw Dziecka (1959)
dziaalno Rady Gospodarczo-Spoecznej polega na wspdziaaniu w rozwizywaniu problemw
ekonomicznych i spoecznych z innymi organizacjami midzynarodowymi
o wspdziaanie z organizacjami rzdowymi bardziej oglne, wie si z kwesti waciwego uoenia
stosunkw midzy organizacj midzynarodow, majc za zadanie rozwj wszechstronnej
wsppracy midzynarodowej, a organizacjami zajmujcymi si poszczeglnymi dziaami tej
wsppracy
pastwa nie wyraziy zgody na podporzdkowanie ONZ specjalistycznych organizacji midzynarodowych
Karta NZ przewiduje powizanie z ONZ pewnej liczby organizacji rzdowych, a mianowicie tzw. organizacji
wyspecjalizowanych poprzez zawarcie ukadw midzy tymi organizacjami a ONZ (art. 57 i 63 Karty)

10. Status konsultacyjny organizacji pozarzdowych


Prawo midzynarodowe publiczne

73

dua liczba organizacji pozarzdowych zostaa powizana z ONZ poprzez status konsultacyjny w Radzie
Gospodarczo-Spoecznej
o status kategorii I

organizacje zrzeszajce wiksz liczb czonkw z rnych rodowisk,

zaangaowanych czynnie w sprawy rozwoju gospodarczego i spoecznego poszczeglnych regionw,


ktre to organizacje dokonay pewnego wkadu w realizacj zada ONZ w dziedzinie spoecznej,
kulturalnej, naukowej, zdrowia i ochrony praw czowieka; wysyaj obserwatorw na posiedzenia Rady
i jej komisji i mog przedstawia ustnie propozycje na tych posiedzeniach i skada propozycje
dotyczce wczenia do porzdku obrad okrelonych spraw w 1996 r. status zastpiony oglnym
statusem konsultacyjnym (przyznawany organizacjom mogcym wykaza si istotnym i trwaym
wkadem w dziaalno Rady i jej cia pomocniczych)
status kategorii II organizacje posiadajce szczeglne kompetencje w dziedzinach, ktrymi
zainteresowana jest Rada; mog tylko wysya obserwatorw na posiedzenia
zastpiony
specjalnym statusem konsultacyjnym (przyznawany organizacjom wnoszcym wkad w pewne
tylko dziedziny dziaalnoci Rady)

11. Terytoria powiernicze i obszary niesamodzielne

po I wojnie wiatowej powoano instytucj mandatu midzynarodowego, ktr objto kolonie i terytoria
odebrane pastwom zwycionym. Terytoria te oddano w zarzd niektry pastwom (najwicej Anglii, Francji)
System ten wyrnia trzy kategorie mandatw (A, B, C) w zalenoci od stopnia rozwoju danego terytorium i
jego znaczenia dla innych krajw
Karta Narodw Zjednoczonych zastpia mandaty midzynarodowe instytucj powiernictwa i powoaa do
ycia Rad Powiernicz. W zwizku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskay
niepodlego
Rada Powiernicza z uwagi na zakoczenie powiernictwa (nad wyspami O. Spokojnego w 1994 r.) i przyjcie
ich jako 185 czonka ONZ w 1995 r. wypenia misj powierzon jej przez Kart Narodw Zjednoczonych
obszary niesamodzielne s to obszary nad ktrymi pastwa kolonialne maj sprawowa wite
posannictwo, czyli do szanowania interesw tej ludnoci, popieranie postpu w dziedzinie gospodarczej,
spoecznej. Pastwa kolonialne maj obowizek przesyania Sekretarzowi Generalnemu informacji
dotyczcych gospodarczych, spoecznych i owiatowych warunkw na tych obszarach
w pniejszym czasie Zgromadzenie Oglne ONZ wypowiedziao si zdecydowanie za cakowit likwidacj
systemu kolonialnego. Wyrazem tego bya Deklaracja 1960 roku w sprawie przyznania niepodlegoci krajom
i ludom kolonialnym

12. Funkcje Sekretarza Generalnego ONZ

Sekretarza Generalnego wybiera na 5 lat Zgromadzenie Oglne na zalecenie Rady Bezpieczestwa.


dotychczasowi Sekretarze:
1) Trygve Lie
2) Dag Hammarskjold
3) U Thant
4) Kurt Waldheim
5) Javier Perez de Cuellar
6) B. Boutros Ghali
7) Kofi Annan
funkcje Sekretarza Generalnego:
o prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego i wszystkich trzech rad
o przygotowanie projektu budetu
o zarzdzanie majtkiem
o troska o zbieranie skadek czonkowskich
o inne

13. Funkcjonariusze ONZ

Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Oglne mianuje personel ONZ

Prawo midzynarodowe publiczne

74

przy mianowaniu naley mie przede wszystkim na uwadze konieczno zapewnienia najwyszego poziomu
sprawnoci, kwalifikacji zawodowych i prawoci, naley rwnie w naleytym stopniu uwzgldni znaczenie
doboru personelu na moliwie najszerszej podstawie geograficznej

14. Siedziba i finanse ONZ

w 1947 roku podpisana zostaa prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ (Nowy Jork)
pastwa czonkowskie zobowizay si zapewni ONZ na swych terytoriach zdolno prawn oraz przywileje i
immunitety niezbdne do realizacji jej celw, jak rwnie przywileje i immunitety dla przedstawicieli i
funkcjonariuszy ONZ w zakresie koniecznym do niezalenego wykonywania ich funkcji
budet ONZ na lata 2002-2003 wynosi 2,6 mld $
po stronie wpyww gwn pozycj stanowi skadki od pastw czonkowskich, ktrych wysoko obliczana
jest wg okrelonej skali opartej na wielu wskanikach (Polska 0,353% ogu skadek od 2001 r.)
po stronie wydatkw utrzymanie Sekretariatu, sesje i konferencje, wydatki na utrzymanie urzdw
Wysokiego Komisarza Praw Czowieka i dla Spraw Uchodcw oraz MTS, niektre operacje pokojowe oraz
spata dugw
od wielu lat ONZ jest w trudnej sytuacji finansowej

6. Midzynarodowe organizacje rzdowe poza systemem ONZ


1

Organizacje wsppracy politycznej i wojskowej

NATO organizacja Paktu Pnocnoatlantyckiego utworzona w 1949 r.


o zadania:
ochrona wolnoci, wsplnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludw opartego na zasadzie
demokracji, wolnoci jednostki i praworzdnoci
popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie pnocnoatlantyckiej
poczenie wysikw w celu zbiorowej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczestwa
udzielanie pomocy stronie lub stronom bdcym przedmiotem napaci

zaoycielami NATO byy USA, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada,
Luksemburg, Norwegia i Portugalia
organy NATO:
o Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje, zarwno wojskowe, jak rwnie polityczne i
organizacyjne
pastwa czonkowskie reprezentowane s w Radzie przez Ministrw (obrony, spraw
zagranicznych, finansw) w zalenoci od treci obrad
obradom przewodniczy Sekretarz Generalny
o organ wojskowy/strategiczny Komitet Wojskowy zoony z szefw pastw czonkowskich.
Obszar strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowdztwa:
Dowdztwo Europy Bruksela
Dowdztwo strefy Atlantyku Norfolk (USA)
Dowdztwo strefy Kanau La Manche
oraz na jedn grup regionaln Ameryka Pnocna
o w roku 1966 z NATO wycofaa si Francja a 1974 Grecja (z organizacji wojskowej, pozostajc nadal
stron Paktu); 12 marca 1999 roku do NATO przystpiy Polska, Czechy i Wgry
ANZUS Pakt Bezpieczestwa Pacyfiku powsta w 1951 roku i mia na celu wspln obron i prowadzenie
konsultacji w przypadku zagroenia integralnoci terytorialnej pastw basenu Pacyfiku; moe on
przeprowadza konsultacje take z innymi pastwami oraz regionalnymi organizacjami pastw basenu
Pacyfiku; do obowizkw pastw czonkowskich naley podnoszenie poziomu potencjau militarnego oraz
udzielanie pomocy wojskowej w razie agresji
o zaoycielami byy Australia, Nowa Zelandia i USA
o organami ANZUS s:
Rada Ministrw Spraw Zagranicznych (raz w roku)
Staa Rada
Wojskowa Grupa cznikowa

Prawo midzynarodowe publiczne

75

SEATO Organizacja Paktu Azji Poudniowo Wschodniej


o organizacja powstaa w 1954 r., a utworzyy j Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia,
USA, Wielka Brytania, Francja
o miay one przyhamowa rozprzestrzenianie si komunizmu w tym regionie oraz zmniejszy aktywno
ZSRR i Chin rwnie w tym rejonie
o w 1977 rozwizano t instytucj

CENTO Pakt Bagdadzki


o utworzyy go w 1955 r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania
o kocem dziaania tej organizacji bu wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz wieloletnia
wojna miedzy Irakiem a Iranem
Ukad Warszawski powsta w 1955 r. Bya to organizacja wsppracy politycznej i wojskowej pastw
socjalistycznych. Czonkami: ZSRR, Polska, Czechosowacja, NRD, Wgry, Rumunia, Bugaria i Albania
(zgosia wystpienie w 1968 r.); ukad pocztkowo zawarty na 20 lat, nastpnie przeduony, przewidywa, e
w razie napaci na jedn ze stron inne przyjd jej z pomoc
o naczelne dowdztwo znajdowao si w Moskwie (Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone
Dowdztwo Si Zbrojnych)
o ukad sta si gwarantem hegemonii radzieckiej w Europie rodkowej i Wschodniej
o w 1956 r. ZSRR podj samodzieln interwencj wojskow przeciw Wgrom, natomiast w roku 1968 w
ramach Ukadu Warszawskiego wojska ZSRR, Polski, Wgier, NRD i Bugarii dokonay inwazji
zbrojnej w Czechosowacji, zmuszajc j do powrotu do systemu radzieckiego (jedynie Rumunia bya
przeciwna interwencji)
o w marcu 1991 r. organizacja ta przerwaa dziaalno wojskow, a w czerwcu 1991 przywdcy pastw
czonkowskich podjli decyzj o rozwizaniu

Europejskie organizacje regionalne

UNIA EUROPEJSKA:
o pocztki tej organizacji sigaj czasw 1951 r. gdy na podstawie traktatu paryskiego powstaa
Europejska Wsplnota Wgla i Stali (EWWiS) , ktr zaoyy Belgia, Holandia, Luksemburg,
Francja, Wochy, RFN
organami wsplnoty byy Wysoka Wadza, Rada Ministrw i Sekretariat z siedzib w Brukseli
by to pocztek dziaa integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej
o w 1957 r. sze tych pastw na podstawie traktatw rzymskich utworzyy dwie nowe wsplnoty:
Europejsk Wsplnot Energii Atomowej (EURATOM)

zapewnienie rozwoju przemysu atomowego poprzez popieranie bada naukowych,


wprowadzenie uatwie inwestycyjnych, zaopatrzenia w surowce, spowodowanie
wolnego przepywu kapitau, swobodnej cyrkulacji fachowcw i tworzenia wsplnych
zakadw produkcyjnych
Europejsk Wsplnot Gospodarcz (EWG)

powoanie do ycia EWG byo wyrazem denia do stworzenia jednego


zintegrowanego organizmu gospodarczego poprzez obnianie i znoszenie ce oraz
likwidacj ogranicze w przepywie kapitau i siy roboczej a stopniowo take
tworzenie jednego organizmu politycznego
o w 1957 r. pastwa czonkowskie Wsplnot Europejskich zawary w 1957 r. umow uznajc
Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne i Trybuna Sprawiedliwoci za wsplne organy trzech
wsplnot
o 1986 r. uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego, ktry przewiduje m.in. wspdziaanie pastw
czonkowskich w zakresie polityki zagranicznej
o w 1992 r. podpisano w Maastricht przez 12 pastw Traktat o Unii Europejskiej (trzy filary). Nastpnie
traktat ten zosta zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 padziernika 1997 r. , ktry wszed
w ycie 1 maja 1999 r.
o ministrowie spraw zagranicznych pastw czonkowskich UE podpisali 26 lutego 2001 r. w Nicei traktat
nicejski. Jego przyjcie umoliwio dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii
o daty przystpienia do Unii Europejskiej:
1973 Wielka Brytania, Irlandia i Dania
1981 Grecja
1986 Hiszpania i Portugalia
1995 Austria, Finlandia, Szwecja
2004 Litwa, otwa, Estonia, Polska, Wgry, Czechy, Sowacja, Sowenia, Cypr, Malta
Prawo midzynarodowe publiczne
76

organy Unii Europejskiej:


o Rada Europejska (nie naley jej myli z Rad Europy lub Rad Unii Europejskiej) Wytycza
strategiczne cele rozwoju Unii (ma ona nadawa Unii Europejskiej niezbdne impulsy dla jej rozwoju
oraz ustala oglne kierunki polityczne). Powoana w grudniu 1974 r., stanowi form systematycznych
spotka szefw pastw czonkowskich Wsplnot Europejskich. Rada zbiera si co najmniej dwa razy
do roku pod przewodnictwem gowy pastwa lub szefa rzdu pastwa czonkowskiego, ktremu
przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo trwa p roku i zmienia si rotacyjnie
Rada Europejska ustala zasady i gwne kierunki Wsplnej Polityki Zagranicznej i
Bezpieczestwa, wskazuje na interesy strategiczne Unii, cznie ze sprawami dotyczcymi
wsplnej obrony; interweniuje w dziedzinie polityki ekonomicznej, monetarnej i zatrudnienia;
peni rwnie istotn rol w procesie rozszerzania Unii Europejskiej
o Rada Unii Europejskiej Rada jest gwnym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak Parlament
Europejski, Rada zostaa powoana w latach 50. na mocy traktatw zaoycielskich. Reprezentuje ona
pastwa czonkowskie, a w jej obradach uczestniczy jeden minister z kadego rzdu krajowego UE
rni ministrowie uczestnicz w rnych posiedzeniach w zalenoci od rodzaju zagadnie
ujtych w porzdku obrad. Jeli, na przykad, Rada ma obradowa nad problemami z zakresu
ochrony rodowiska, w obradach wemie udzia Minister Ochrony rodowiska z kadego
pastwa UE; w tym przypadku bdzie ona zwana "Rad Ochrony rodowiska"
rada spenia sze gwnych funkcji:

uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli wadz ustawodawcz z


Parlamentem Europejskim
koordynuje ogln polityk gospodarcz pastw czonkowskich
zawiera umowy midzynarodowe midzy UE a jednym lub wiksz liczb pastw, lub
organizacji midzynarodowych
wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budet UE

okrela kierunki Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa, opierajc si na


wytycznych ustalonych przez Rad Europejsk
koordynuje wspprac miedzy krajowymi organami sdowymi i subami policyjnymi
w sprawach kryminalnych
przewodnictwo Rady zmienia si co 6 miesicy i sprawowane jest kolejno przez wszystkie
pastwa w systemie rotacyjnym
gosowania wikszociowe (waone) zastpuj stopniowo jednomylno, stajc si
zasadniczym symbolem ponadpastwowoci Unii:
Francja, RFN, Wochy i Wielka Brytania 29

Hiszpania i Polska 27
Holandia, Grecja, Portugalia 13
Belgia 12
Luksemburg, Cypr, Estonia, Sowenia, Litwa, otwa 4
Malta 3
o http://europa.eu.int/institutions/parliament/index_pl.htm - top#topKomisja Europejska organ
wykonawczy Wsplnot Europejskich. W skad Komisji wchodzi 25 czonkw-komisarzy na czele z
Przewodniczcym. Kadencja obecnej Komisji, ktrej Przewodniczcym jest Jos Manuel Barroso
zacza si 22 listopada 2004 roku
Komisja Europejska spenia cztery gwne funkcje:

przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktw prawnych;


zarzdza i realizuje polityk i budet UE;
egzekwuje prawo wsplnotowe (razem z Trybunaem Sprawiedliwoci);

reprezentuje Uni Europejsk na arenie midzynarodowej, na przykad podczas


negocjowania umw midzy UE a innymi krajami
cho siedziba" Komisji mieci si w Brukseli (Belgia), jej biura znajduj si rwnie w
Luksemburgu, przedstawicielstwa - we wszystkich pastwach UE, a delegatury - w wielu
stolicach rnych krajw wiata
Parlament Europejski zoony z wybranych na 5 lat przedstawicieli spoeczestw pastw
czonkowskich. Deputowani w Parlamencie Europejskim zasiadaj nie w blokach narodowych, ale
wedug oglnoeuropejskich frakcji politycznych, ktre skupiaj wszystkie gwne partie polityczne
dziaajce w pastwach czonkowskich UE
w 2004 roku na Przewodniczcego Parlamentu Europejskiego zosta wybrany Josep Borrel

Prawo midzynarodowe publiczne

77

miesiczne sesje plenarne, w ktrych uczestnicz wszyscy eurodeputowani, odbywaj si w


Strasburgu (Francja) siedzibie Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz
wszelkie dodatkowe sesje plenarne odbywaj si w Brukseli (Belgia), natomiast w
Luksemburgu znajduj si biura administracyjne Parlamentu (Sekretariat Generalny")
parlament peni trzy wane funkcje:

dzieli z Rad wadz legislacyjn. Sam fakt, e jest on organem wybieranym w


wyborach bezporednich pomaga zagwarantowa legitymacj demokratyczn prawa
europejskiego
sprawuje demokratyczny nadzr nad wszystkimi instytucjami UE, a zwaszcza nad
Komisj. Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a
take ma prawo zgaszania wotum nieufnoci wobec caej Komisji
Dzieli z Rad kompetencje w zakresie uchwalania budetu UE i moe w zwizku
tym wpywa na wydatki dokonywane przez UE. Na kocu procedury przyjmuje lub
odrzuca cay projekt budetu
w latach 2004-2007 liczebno parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54
eurodeputowanych
Trybuna Sprawiedliwoci organ Unii Europejskiej penicy funkcj sdu midzynarodowego,
konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sd midzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory
pojawiajce si przy realizacji traktatw i dotycz naruszenia prawa europejskiego. Jako sd
konstytucyjny kontroluje legalno aktw prawnych przyjmowanych przez Parlament Europejski i
Rad Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatw, wykadni prawa europejskiego.
Spory midzy Wsplnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sdu
administracyjnego. Trybuna Sprawiedliwoci jest take instancj odwoawcz od decyzji Komisji.
Skada si z 15 sdziw, ktrymi s obywatele pastw czonkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i
moe by odnawiana. Przewodniczcego wybieraj sdziowie spord siebie. Trybuna
Sprawiedliwoci obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczeglnych moe tworzy 3-5osobowe izby
Trybuna Obrachunkowy zoony z 15 niezalenych osb, po jednej z kadego pastwa
czonkowskiego, mianowanych przez Rad, kontroluje prawidowo realizacji budetu

RADA EUROPY zostaa powoana do ycia na podstawie umowy londyskiej z roku 1949 r. Zadaniem Rady
jest osigniecie wikszej jednoci miedzy czonkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideaw i
zasad, ktre s wsplnym dziedzictwem, oraz uatwienie postpu gospodarczego i spoecznego
o dziaalno Rady to gwnie przygotowanie projektw umw midzynarodowych i innych aktw
normatywnych zmierzajcych do unifikacji praw i standardw oraz ochrony praw czowieka na
obszarze pastw czonkowskich. Rada przygotowaa m.in. projekty:
Europejskiej Konwencji Praw Czowieka (1950)
Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)
Konwencji o Zapobieganiu Torturom (1987) etc.
o czonkami Rady Europy jest 45 pastw europejskich. Polska zostaa czonkiem 26 listopada 1991 r..
Siedzib organizacji jest Strasburg
o gwnymi organami Rady s: Komitet Ministrw (przedstawiciele ministrw s akredytowani jako stali
przedstawiciele przy Radzie), Zgromadzenie Parlamentarne zoone z przedstawicieli parlamentw
pastw czonkowskich i Sekretariat wybierany na 5 lat, na czele ktrego stoi Sekretarz Generalny

ORGANIZACJA BEZPIECZESTWA I WSPPRACY W EUROPIE jest oglnoeuropejsk organizacj


zrzeszajc 55 pastw, gwnie europejskich ale wrd czonkw organizacji znajduj si rwnie USA,
Kanada, bye republiki radzieckie. Status wsppracujcych partnerw posiadaj Japonia, Korea Poudniowa,
Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Maroko i Tunezja
o OBWE zostao zaoone jako pierwszy regionalny instrument wczesnego ostrzegania, zapobiegania
konfliktom i przywracania pokoju w rejonach wygasych konfliktw. Dziaalno organizacji
powicona jest wielu problemom zwizanym z szeroko pojtym bezpieczestwem, takimi jak:
kontrola zbroje, prawa czowieka, monitorowanie wyborw, ekonomiczne i ekologiczne
bezpieczestwo. Wszystkie pastwa czonkowskie maj rwny status w ramach organizacji a decyzje
zapadaj w oparciu o zasad konsensusu. W przeciwiestwie do takich organizacji jak na przykad
Unia Europejska - organy OBWE nie maj kompetencji do stanowienia prawa lub dziaania bez
uprzedniej zgody pastw czonkowskich. Gwnym efektem prac OBWE s konwencje zawarte w jej
ramach, ktre jednake, dla swej skutecznoci wymagaj ratyfikacji przez zainteresowane pastwa
o
Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie wywodzi si z Konferencji
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie rozpocztej na pocztku lat 70-ych. KBWE bya forum
dialogu i negocjacji midzy Wschodem a Zachodem. Dziki spotkaniom w Helsinkach i Genewie
doprowadzono do podpisania Aktu Kocowego z Helsinek w 1975. Akt Kocowy z Helsinek odegra

Prawo midzynarodowe publiczne

78

du rol w procesie demokratyzacji kontynentu, przede wszystkim w krajach wczesnego bloku


wschodniego. Ten dokument ustanowi podstawowe zasady rzdzce stosunkami pastwsygnatariuszy midzy sob a take w relacjach z ich obywatelami. Na t umow powoywali si
midzy innymi polscy i rosyjscy opozycjonici w latach 70-ych i 80-ych
do 1990 roku KBWE funkcjonowao w formie nieregularnych spotka i konferencji, w ktrych
uczestniczyli przywdcy lub przedstawiciele pastw czonkowskich. Na spotkaniu paryskim w 1990
roku zmieniono radykalnie ksztat organizacji, w podpisanej wwczas Karcie Paryskiej KBWE
nadano bardziej zinstytucjonalizowany ksztat, utworzono biura i struktury organizacyjne. W zwizku z
gwatownymi zmianami politycznymi w Europie organizacja stao si odpowiedzialna za
powstrzymywanie konfliktw gwnie na terenach byego Zwizku Radzieckiego
istotnym osigniciem KBWE jest, negocjowany w ramach tej organizacji Traktat o Siach
Konwencjonalnych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE). W
powyszej umowie ustanowiono limity uzbrojenia, ktre zobowizay si przestrzega pastwa
czonkowskie. Aby te deklaracje nie pozostay jedynie na papierze powoano Wspln Grup
Konsultacyjn uprawnion do kontroli wykonania Traktatu. Konsekwencj traktatu CFE by Traktat o
Otwartym Niebie podpisany w 1992 r. (Treaty on Open Skies). Na mocy tego traktatu samoloty
wojskowe pastw-sygnatariuszy mog, po spenieniu dodatkowych przesanek, przelatywa nad
terytorium innego pastwa w celu obserwacji jego urzdze o przeznaczeniu wojskowym
kolejnym wanym wydarze byo spotkanie w Budapeszcie w 1994 r. Przywdcy pastw
czonkowskich uznali, e KBWE nie jest ju tylko "konferencj". Nazw zmieniono na Organizacja
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. Ostatnie spotkanie przywdcw pastw czonkowskich
miao miejsce w 1999 roku w Istambule. Na tym spotkaniu przyjto Kart dla Europejskiego
Bezpieczestwa, ponadto 30 pastw podpisao zrewidowany traktat CFE, zmiany dotyczyy przede
wszystkim rozmieszczenia wojsk rosyjskich na Kaukazie
dzi OBWE zajmuje szczeglne miejsce w systemie europejskich instytucji. Jest organizacj o
najszerszym zasigu terytorialnym i jedyn skupiajc sw uwag na sprawach bezpieczestwa.
Cho z polskiej perspektywy jej rola moe wydawa si marginalna to naley pamita o duej
aktywnoci OBWE na terenie byych republik radzieckich, gdzie czsto jest jedyn akceptowan przez
strony konfliktu organizacj midzynarodow
o wanej pozycji OBWE wiadczy ilo misji prowadzonych przez t organizacj w rejonach
konfliktw. Misje OBWE znajduj si w Boni i Hercegowinie, Byej Jugosowiaskiej Republice
Macedonia, Kosowie. Przedstawiciele OBWE znajduj si rwnie w Czeczenii, Albanii, Biaorusi.
Biura organizacji otwarto w wikszoci krajw byego Zwizku Radzieckiego, midzy innymi w
Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie i Kirgizji. W 2000 roku planuje si otwarcie biur w Armenii
i Azerbejdanie
organizacja posiada 5 gwnych organw negocjacyjnych i decyzyjnych (Szczyt, Rada Ministerialna,
Wysoka Rada, Staa Rada oraz Forum Wsppracy w Dziedzinie Bezpieczestwa)
ponadto Przewodniczcy, Sekretarz Generalny na czele Sekretariatu OBWE, Biuro Instytucji
Demokratycznych i Praw Czowieka w Warszawie; Przedstawiciel do Spraw Wolnoci
Mediw; Wysoki Komisarz do Spraw Mniejszoci Narodowych; Zgromadzenie Parlamentarne
OBWE, Trybuna Rozjemczy i Arbitraowy
siedzib OBWE jest Wiede

EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU (EFTA) powstao w 1959 na podstawie umowy


sztokholmskiej podpisanej przez Austri, Wielk Brytani, Dani, Norwegi, Portugali, Szwajcari, Szwecj,
a pniej doczyy Islandia i Finlandia. Byo to porozumienie o wolnym handlu midzy pastwami
czonkowskimi. Od drugiej poowy lat 70 zaobserwowano proces zbliania si EFTY do EWG. Jako pierwsze
opuciy te organizacj Dania i Wielka Brytania, ktre w 1973 weszy do EWG, a w 1995 do Unii Europejskiej
przystpiy Austria, Finlandia, Szwecja
o czonkami EFTA s obecnie: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria
o w roku 1994 weszo w ycie porozumienie midzy UE a EFTA o utworzeniu Europejskiej Strefy
Ekonomicznej

ORGANIZACJA WSPPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU (OECD) powstaa na podstawie umowy z


roku 1960. Zaozycielami byy pastwa najbardziej uprzemysowione (Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, USA, Szwecja,
Turcja, Wielka Brytania i Wochy). Pniej przystpiy do OECD Finlandia, Japonia, Australia i Nowa Zelandia.
W 1996 zostaa do niej przyjta Polska. W roku 2003 do OECD naleao 30 pastw
o celem jej jest osiganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy yciowej w
krajach czonkowskich przy utrzymaniu stabilnoci finansowej pastw czonkowskich
o siedzib OECD jest Pary, organami Rada zoona z przedstawicieli pastw czonkowskich,
dziesicioosobowy Komitet Wykonawczy i Sekretariat

Prawo midzynarodowe publiczne

79

UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE) zostaa utworzona na podstawie ukadw paryskich z roku 1954,
czonkami Unii zostay Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg oraz RFN i Wochy. Celem
Unii jest utrwalanie pokoju i bezpieczestwa miedzy pastwami czonkowskimi , popieranie jednoci
europejskiej i zachcanie do stopniowej integracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie
napaci zbrojnej na ktrekolwiek z pastw czonkowskich. W ramach Unii ustanowiono system ogranicze i
kontroli zbroje
o organy Unii to Rada zoona z przedstawicieli pastw czonkowskich, Zgromadzenie skadajce si z
parlamentarzystw pastw czonkowskich zasiadajcych w zgromadzeniu Rady Europy, Agencja
Kontroli Zbroje i Sekretariat; Polska jest czonkiem stowarzyszonym

RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG) zostaa utworzona w 1949 przez Bugari,
Czechosowacj, Polsk, Rumuni, Wgry, ZSRR. Bya to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do
ktrego pastwa socjalistyczne nie przystpiy na skutek decyzji Stalina. Jednym z celw Rady byo
podnoszenie stopy yciowej ludzi oraz rozwj gospodarczy wedug gospodarki planowanej, a take integracja
gospodarcza pastw czonkowskich
o w latach pniejszych do RWPG przystpiy Albania, Kuba, Mongolia, NRD, Wietnam. W roku 1991
rozwizano RWPG

RADA NORDYCKA jest organizacj wsppracy pastw skandynawskich. Podstaw prawn dziaalnoci
Rady stanowi uchwaa parlamentw Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii w roku 1952
o Rada nie ma prawa podejmowania wicych uchwa, formuuje tylko zalecenia pod adresem rzdw.
W swej dotychczasowej dziaalnoci Rada Nordycka przyczynia si w duym stopniu do unifikacji
prawa w pastwach skandynawskich, a w pewnej mierze take do rozwoju wsppracy kulturalnej i
gospodarczej
o w RN zasiadaj przedstawiciele parlamentw i przedstawiciele rzdw pastw czonkowskich, ci
ostatni jednak nie gosuj. Przedstawicieli parlamentw (Szwecja i Norwegia maj po 20, Finlandia
18, Dania 16, Islandia 7, Wyspy Alandzkie, Wyspy Faroe oraz Grenlandia po 2) wybieraj partie
polityczne proporcjonalnie do liczby miejsc w parlamencie

Pozaeuropejskie organizacje regionalne

Liga Pastw Arabskich to organizacja powstaa w 1945 r. na podstawie paktu podpisanego w Kairze; nale
do niej pastwa o rnych ustrojach politycznych i spoeczno-gospodarczych, monarchie feudalne obok
republik przeprowadzajcych daleko idce reformy zacznik do paktu LPA zapewnia w niej miejsce dla
Palestyny
o organami LPA s Rada zoona z przedstawicieli pastw czonkowskich oraz komisje bdce
organami do spraw wsppracy w dziedzinie gospodarczej, spoecznej i kulturalnej (w 1950, po
powstaniu pastwa Izrael, utworzono Komisj Obrony)
Organizacja Jednoci Afrykaskiej (OJA) powstaa w wyniku uchwa konferencji w Addis Abebie w roku
1963, w ktrej wziy udzia 32 pastwa afrykaskie
o celem organizacji byo umacnianie jednoci i solidarnoci pastw afrykaskich , obrona ich
suwerennoci, niezawisoci i integralnoci terytorialnej, koordynowanie wsppracy w stwarzaniu
narodom Afryki lepszych warunkw bytu i likwidacji kolonializmu. Organizacja dya take do
integracji gospodarczej i wsppracy miedzy pastwami afrykaskimi
o w 1999 r. Konferencja Szefw Pastw i Rzdw OJA przyja deklaracj, w ktrej wskazywano na
konieczno przyspieszenia procesu integracji na kontynencie afrykaskim oraz powoania w miejsce
OJA Unii Afrykaskiej (UA) w 2002 r. podczas szczytu w Durbanie uroczycie proklamowano
utworzenie UA, skadajcej si z 52 pastw
o organami UA s:
Zgromadzenie Szefw Pastw i Rzdw, Rada Wykonawcza, Komisja, Stay Komitet
Przedstawicieli, Parlament Panafrykaski, Rada Pokoju i Bezpieczestwa, Rada
Gospodarcza, Spoeczna i Kulturalna, Trybuna Sprawiedliwoci
o gwnymi celami UA s obrona suwerennoci, integralnoci terytorialnej i niepodlegoci pastw
czonkowskich; przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej; promocja i obrona
wsplnego stanowiska pastw afrykaskich w sprawach dotyczcych kontynentu i ludnoci Afryki;
rozwijanie wsppracy midzynarodowej, z uwzgldnieniem zaoe Karty NZ i Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka; promocja i ochrona praw czowieka i ludw zgodnie z przyjtymi zasadami
w Afrykaskiej Karcie Praw Czowieka i Ludw oraz z innymi instrumentami dotyczcymi praw
czowieka
Organizacja Pastw Amerykaskich (OPA) powstaa na podstawie traktatu bogotaskiego z roku 1948.
Czonkami s nie tylko kraje rozwijajce si Ameryki aciskiej ale take Stany Zjednoczone. Do OPA nie
naley Kanada. W 1962 r. Kuba zostaa wykluczona z Komitetu ds. Obrony i od tego czasu nie uczestniczy w

Prawo midzynarodowe publiczne

80

pracach OPA. W OPA dominuj wpywy Stanw Zjednoczonych, jakkolwiek w ostatnich latach wpywy te
napotykaj coraz silniejsze opozycje ze strony postpowych rzdw Ameryki aciskiej
o gwnymi organami s Konferencje Midzyamerykaskie zwoywane co 5 lat, Zebrania Konsultacyjne
MSZ (organem doradczym Komitet ds. Obrony), Rada OPA oraz Sekretariat z siedzib w
Waszyngtonie
Stowarzyszenie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN) utworzone zostao na podstawie umowy
zawartej w Bangkoku w roku 1967. Zaoycielami byy: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur i Tajlandia. W
roku 1984 przystpio Brunei. Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie wsppracy w dziedzinie gospodarczej,
socjalnej, nauki, techniki, i administracji
o ASEAN zawaro porozumienia z Japoni, USA, Australi, Now Zelandi i z EWG. Naczelnym
organem s Konferencje MSZ (2-3 razy do roku), dziaalnoci biec kieruje Stay Komitet, siedzib
Sekretariatu ASEAN jest Dakarta

Sekcja I.10;
Rozdzia
midzynarodowych

9.

Pokojowe

zaatwianie

sporw

1. Pojcie i podzia sporw midzynarodowych


1. Definicja sporu i konfliktu midzynarodowego

wg MTS z 1950 spr oznacza sytuacj, w ktrej punkty widzenia dwch stron s wyranie przeciwstawne

wyrok STSM z 1924

identyfikacja sporu z brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu

faktycznego, z przeciwiestwem prawnych stanowisk lub interesw midzy stronami

Karta NZ wymienia w art.1 wrd celw ONZ agodzenie lub zaatwianie pokojowymi sposobami sporw lub
sytuacji mogcych prowadzi do naruszenia pokoju

pakt Ligi Narodw w art.11 wymieni obok sporw take wszelk okoliczno, ktra moe wpyn na
stosunki midzynarodowe, groc zamceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy pastwami, od
ktrego utrzymanie pokoju zaley

napicie w stosunkach midzy pastwami okrela si jako stan, w ktrym wystpuje antagonizm bez jasno
zdefiniowanego przedmiotu nieporozumie lub te pojcie przedmiotu, istotne dla kadej racjonalnej dyskusji

kryzys midzynarodowy powstaje dopiero wwczas, gdy prby pogodzenia sprzecznych interesw
doprowadziy do impasu i gdy rokowania zostan zablokowane przez przeciwstawno niemoliw do
usunicia

konfliktami nazywa si spory, ktre przybray ostrzejsz form i w ktrych grozi uycie si zbrojnych albo te
siy takie zostay ju uyte (konflikty zbrojne)

2. Rodzaje sporw midzynarodowych

podzia w Karcie NZ:

o zagraajce i nie zagraajce pokojowi i bezpieczestwu midzynarodowemu

podzia sporw midzynarodowych na prawne i polityczne:

o polityczne maj miejsce wwczas, gdy brak jest regu prawnych, ktre mogyby by zastosowane do
o

rozstrzygnicia sporu; strony powouj si na inne ni prawne argumenty


prawne jeeli strony opieraj swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowizujcym
przepisie prawnym

organy polityczne przy zaatwianiu sporw powinny uwzgldnia aspekt prawny zagadnienia

o sdy midzynarodowe bardzo czsto opieraj swe decyzje nie tylko na przesankach prawnych, ale
rwnie politycznych

spory nadajce si do rozstrzygnicia rozjemczego lub sdowego dotycz (ju art. 13 Paktu LN):

o interpretacji traktatu
o jakiegokolwiek zagadnienia prawa midzynarodowego
Prawo midzynarodowe publiczne

81

o zaistnienia
o

faktu

ktry,

gdyby

midzynarodowego
charakteru lub rozmiarw

zosta

stwierdzony,

odszkodowania

nalenego

stanowiby
z

tytuu

naruszenie

zobowizania

naruszenia

zobowizania

midzynarodowego

2. rodki pokojowego zaatwiania sporw


1. Podzia rodkw zaatwiania sporw

problematyka zaatwiania sporw zostaa uwzgldniona w Pakcie LN a po II W w Karcie NZ

podzia rodkw:

o dyplomatyczne pastwa uczestniczce w sporze wspdziaaj w zaatwieniu sporu, zachowuj dla


siebie, a do ostatniej fazy trwania sporu mono podjcia ostatecznej decyzji

o rodki sdowe
2. Rokowania bezporednie (negocjacje)

negocjacje okrelane s jako proces, w trakcie ktrego pastwa staraj si usun rnice zda w drodze
wymiany pogldw w celu osignicia porozumienia

obie strony powinny wynie jak korzy z rokowania czy tez przynajmniej wynie przekonanie, e
odniosy pewn korzy

rokowania naley prowadzi w duchu wsplnych interesw

podzia rokowa na:

o dwustronne
o wielostronne

w rokowaniach mog bra udzia nie tylko strony uczestniczce w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973
w sprawie Wietnamu uczestniczyy rwnie Wgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ

za jedn z form rokowa uwaa si take konsultacje strony odbywaj je w wyniku przyjtych wczeniej w
tym wzgldzie zobowiza odbywaj si one na danie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub
te w ustalonych odstpach czasu

ONZ nie zastpuje dyplomacji, ale jest koniecznym uzupenieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych,
gdy ONZ spenia swe zadanie tylko wwczas, gdy pomaga dyplomacji w dojciu do porozumienia midzy
zainteresowanymi pastwami

art. 33 Kart NZ

strony przed przekazaniem do RB ONZ lub do ZO sporu zagraajcego utrzymaniu

midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa przede wszystkim powinny dy do jego zaatwienia w drodze


rokowa i innych sposobw pokojowego zaatwiania sporw

obecnie w wielu przypadkach strony zgadzaj si na podjcie rokowa pod naciskiem opinii publicznej, mimo
e wcale nie maj zamiaru osign porozumienia

3. Dobre usugi i mediacje

dobre usugi i mediacja (czyli porednictwo) s procedur pomocnicz, ktra uatwia rokowania bezporednie
midzy stronami i nawizuje je w razie ich zerwania

rola mediatora polega na pogodzeniu przeciwnych pretensji i na zagodzeniu niechci, jaka mogaby wynika
midzy pastwami spr wiodcymi

dobre usugi oraz mediacja mog mie miejsce na skutek zwrcenia si o nie jednej albo obu stron lub te
mog by zaofiarowane przez pastwo trzecie, organizacj midzynarodow a nawet przez poszczeglne
jednostki

mediatorami mog by nie tylko pastwa ale take osoby fizyczne

Prawo midzynarodowe publiczne

82

protok podpisany przez pastwa Unii Afrykaskiej przewiduje powoywanie jako mediatora jednego lub kilku
czonkw komisji, w ktrej skad wchodzi po jednym obywatelu kadego pastwa czonkowskiego
o organizacje midzynarodowe mog wyznacza poszczeglne osoby jako mediatorw dziaajcych w
imieniu danej organizacji

4. Komisje bada

w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje rnica zda co do stanu faktycznego, strony mog
powoa komisj bada (zwan rwnie komisj ledcz) w celu wyjanienia kwestii spornej

wynik bada tworzy zazwyczaj punk wyjcia dla dalszej procedury pojednawczej

MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, moe powierzy ledztwo lub ekspertyz kadej osobie, ciau, biuru,
komisji lub organowi przez siebie wybranemu

5. Koncyliacja

koncyliacja rni si od mediacji tym, e komisja koncyliacyjna sama formuuje propozycj zaatwienia sporu,
a nie wsplnie ze stronami uczestniczcymi w sporze
o wnioski, do jakich dosza komisja koncyliacyjna s tylko propozycj skierowan do stron bez
jakiejkolwiek mocy wicej

wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Midzynarodowego w roku 1961 koncyliacja jest metod
zaatwienia sporw midzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z ktr strony powouj komisj bd to
na podstawie staej, bd te w trybie ad hoc dla zajcia si sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego
zbadania sporu i podejmuje prb ustalenia warunkw rozwizania, ktre mgby by przyjte przez strony,
albo te dostarczenia stronom pomocy w zaatwieniu sporu, o jaka one si zwrc

koncyliacja ma wicej zalet poniewa organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowizujcych
przepisw prawa, tzn. norm postpowania wyksztaconych w przeszoci, ale moe zaproponowa
konstruktywne rozwizanie uwzgldniajce przyszo

3. Sdy midzynarodowe
1. Rozwj historyczny

sdy midzynarodowe moemy podzieli na sdy rozjemcze czyli arbitra midzynarodowy i sdy stae

pocztki arbitrau najdawniejsze okresy historyczne

konferencje haskie 1899 i 1907 wysiki zmierzajce do utworzenia staych sdw midzynarodowych

o Stay Trybuna Rozjemczy (1902) istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji kade
pastwo bdce jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczy cztery osoby, zarwno spord wasnych
obywateli, jak i cudzoziemcw, majce odpowiednie kwalifikacje sdziowskie; w przypadkach
powstania sporu midzy pastwami mog one wybiera z listy arbitrw w celu uformowania sdu
rozjemczego

Pakt LN art. 14 Stay Trybuna Sprawiedliwoci Midzynarodowej (1922-1945)

po II wojnie wiatowej MTS

2. Arbitra midzynarodowy

arbitra midzynarodowy czyli rozjemstwo polega na zaatwianiu sporu pomidzy pastwami za pomoc
orzeczenia wydanego przez jednego lub wicej arbitrw wybranych przez strony
o I konwencja haska w art. 37 podaje, e arbitra ma za przedmiot rozstrzyganie sporw midzy
pastwami przez sdziw z wasnego wyboru i na zasadzie prawa

Prawo midzynarodowe publiczne

83

cech charakterystyczn arbitrau jest bezporedni wpyw stron na wybr skadu sdzcego, a take
mono ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura moe mie
charakter poufny)

arbitra moe mie charakter:

o fakultatywny, jeeli na oddanie sporu pod arbitra wymagana jest zgoda obu stron
o obowizkowy (obligatoryjny) jeeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziy si ,e na danie
jednej z nich spr oddany bdzie pod arbitra
fakultatywny niezorganizowany strony wybieraj arbitrw dla poszczeglnych sporw i arbitra

o
o fakultatywny zorganizowany gdy istnieje stay sad rozjemczy, ktremu strony przekazuj wynike
midzy nimi spory

arbitra rni si od koncyliacji tym, e arbitrzy rozstrzygaj spr, stosujc przepisy obowizujcego prawa,
natomiast organ koncyliacyjny moe oprze swe wnioski na zasadach susznoci; ponadto orzeczenie sdu
rozjemczego jest wice dla stron

dwa systemy wyznaczania skadu osobowego sdw rozjemczych:

o tradycyjny system europejski przekazanie sporu do rozstrzygnicia szefowi wybranego trzeciego


o

pastwa
system amerykaski

polega na oddaniu sporu do rozstrzygnicia komisji mieszanej (joint

commission); komisja jest picio- lub trzyosobowa, w jej skad wchodz po jednej lub dwie osoby
delegowane przez pastwa uczestniczce w sporze oraz superarbiter powoany za zgod obu stron

system mieszany w skad sdu rozjemczego wchodz: po jednym przedstawicielu stron uczestniczcych w
sporze i trzech arbitrw wybranych spord pastw trzecich

w przypadku sdu rozjemczego nie ma odwoania

3. Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci

(i)

A. organizacja MTS

trybuna skada si z pitnastu niezawisych sdziw wybranych spord osb w wysokim poziomie moralnym

nie moe zasiada w trybunale rwnoczenie dwch sdziw bdcych obywatelami tego samego pastwa

kandydatw na sdziw proponuj grupy narodowe staego trybunau rozjemczego

za wybranych na sdziw uwaa si te osoby, ktre uzyskay bezwzgldn wikszo gosw w


zgromadzeniu oglnym i w radzie bezpieczestwa

sdziowie wybierani na 9 lat z moliwoci reelekcji, przy czym co 3 lata ustpuje jedna trzecia sdziw

sdziami polskimi byli w MTS B. Winiarski i M. Lachs

sdziowie nie mog zajmowa stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywa innych zaj o
charakterze zawodowym

sdziowie w trakcie zaatwiania spraw trybunau korzystaj z przywilejw i immunitetw dyplomatycznych

trybuna zasiada w skadzie pitnastu sdziw

B. Kompetencje MTS

kompetencje ratione personae

o art. 34 statutu gosi, e tylko pastwa maja prawo stawa jako strony przed trybunaem
o zgodnie z art. 62 statutu, pastwo majce interes natury prawnej, ktry mgby by naruszony
o

wyrokiem trybunau w danej sprawie, moe domaga si uczestnictwa w procesie w charakterze


interwenienta
Trybuna moe zwrci si do rzdowych organizacji midzynarodowych o informacje majce
znaczenie dla rozpatrywanej sprawy oraz moe przyjmowa takie informacje dostarczone przez
organizacj z wasnej inicjatywy

kompetencje ratione materiae

Prawo midzynarodowe publiczne

84

o kompetencje trybunau wg art. 36 ust.1 statutu obejmuj wszelkie spory, ktre strony do wnios
o

oraz wszelkie sprawy wyranie wymienione w karcie NZ albo w obowizujcych traktatach i


konwencjach
statut przewiduje jednak moliwo zacignicia przez pastwo zobowizania ustanawiajcego

kompetencj obligatoryjn, to znaczy stworzeniu sytuacji, w ktrej trybuna bdzie dziaa na wniosek
jednej tylko strony. T kompetencj obligatoryjn okrela art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj
klauzul fakultatywn
art. 96 Karty NZ ZO ONZ lub RB ONZ mog zwrci si do MTS o wydanie opinii doradczej w
kadej kwestii prawnej

kompetencje ratione iuris

o trybuna wydaje swoje decyzje na podstawie przepisw okrelanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z
tym postanowieniem trybuna, ktrego zadaniem jest orzeka na podstawie prawa midzynarodowego
w sporach, jakie zostan mu przekazane, stosuje:

konwencje midzynarodowe, bd oglne, bd specjalne, ustalajce reguy wyranie uznane


przez pastwa wiodce spr

zwyczaj midzynarodowy jako dowd istnienia oglnej praktyki przyjtej jako prawo
oglne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
z zastrzeeniem art. 59,wedug ktrego wyrok wie tylko strony i tylko w stosunku do danego
sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawcw prawa publicznego, rnych
narodw jako rodek pomocniczy do stwierdzenia przepisw prawnych

funkcje MTS:

o sdu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygajcego spr midzy pastwami przedoony mu na


o

podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie
klauzuli zawartej w umowie midzynarodowej obowizujcej strony uczestniczce w sporze
sdu o kompetencji obowizkowej opartej na deklaracji zoonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu,

dziaajcego na podstawie skargi wniesionej przez jedn ze stron


doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydajc opinie doradcze na danie

zgromadzenia oglnego, rady bezpieczestwa lub innych organw i organizacji upowanionych przez
zgromadzenie oglne
sdu polubownego orzekajcego ex aequo et bono, jeliby strony si na to zgodziy

C. Postpowanie przed MTS

postpowanie to skada si z dwch czci:

o pisemnej
o ustnej

w toku postpowania pisemnego strony przedkadaj trybunaowi memoriay, kontrmemoriay i w razie


potrzeby repliki, akty i dokumenty dla poparcia swego stanowiska
o dorczenie za porednictwem sekretarza trybunau

rozprawa przed trybunaem jest publiczna (chyba e Trybuna zarzdzi inaczej)

rozpraw kieruje prezes lub w jego zastpstwie wiceprezes lub sdzia najstarszy wiekiem

przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunaem korzystaj z przywilejw i immunitetw

jzykami urzdowymi s francuski i angielski

wyrok:

o zapada wikszoci gosw; w przypadku rwnoci gosw rozstrzyga gos przewodniczcego


o Trybuna nie jest zwizany precedensami wyrok wie tylko strony
o wyrok wydany przez Trybuna jest ostateczny

obowizuje regulamin uchwalony przez Trybuna z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000 r.

Prawo midzynarodowe publiczne

85

Trybuna ogasza swe opinie doradcze na posiedzeniu publicznym, zawiadamiajc o tym uprzednio
Sekretarza Generalnego ONZ oraz przedstawicieli pastw i organizacji midzynarodowych bezporednio
zainteresowanych dan spraw

4. Midzynarodowy Trybuna Prawa Morza

w roku 1996 po wejciu w ycie konwencji o prawie morza, zosta utworzony zgodnie z artykuem 287
konwencji z Montego Bay Midzynarodowy Trybuna Prawa Morza

trybuna zoony jest z 21 niezawisych sdziw reprezentujcych gwne systemy prawne wiata

w skadzie nie moe by dwch obywateli tego samego pastwa

Trybuna powoa ze swojego skadu Izb zoon z jedenastu sdziw, ktra ma zajmowa si sporami
dotyczcymi interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza

decyzje trybunau s ostateczne i wice tylko dla stron sporu i w danej sprawie

jzykami roboczymi s francuski i angielski

siedzib Trybunau jest Hamburg

4. Stae sdy regionalne

Trybuna Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich

o siedziba Luksemburg
o zosta utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.
o kompetencje:
rozpatruje skargi jednego pastwa czonkowskiego przeciwko drugiemu pastwu
czonkowskiemu dotyczce nie wywizywania si ze zobowiza przyjtych w traktacie
rzymskim, a take inne spory dotyczc spraw objtych tym traktatem, ktre obie strony
zgodz si mu przekaza

rozpatruje skargi komisji przeciwko pastwu czonkowskiemu nie wywizujcemu si ze


zobowiza zacignitych w traktacie rzymskim

rozpatruje

odwoania

organw

wsplnot,

osb

fizycznych

prawnych

od

decyzji

poszczeglnych wsplnot wykraczajcych poza przyznane im kompetencje

moe rozpatrywa inne sprawy przekazane przez rad, zgodnie z przepisami konwencji

Europejski Trybuna Praw Czowieka oraz Europejska Komisja Praw Czowieka

o siedzib Strasburg
o utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadzi 11 protok z 11 maja 1994 r. dotyczcy
przeksztacenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencj
skad 45 sdziw

o
o sdziowie s wybierani przez zgromadzenie parlamentarne wikszoci gosw na okres 6 lat z
moliwoci ponownego wyboru

o trybuna zasiada w skadzie komitetw (trzech sdziw), izb ( siedmiu sdziw), wielkiej izby (17
sdziw)
trybuna moe przyjmowa skarg kadej osoby

o
o trybuna moe rozpatrywa skarg dopiero po wyczerpaniu wszystkich rodkw odwoawczych,
przewidzianych prawem wewntrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa
midzynarodowego

zgodnie z Amerykask Konwencj Praw Czowieka (1969) zosta utworzony Midzyamerykaski Trybuna
Praw Czowieka z siedzib w San Jose
o skada si z 7 sdziw majcych obywatelstwo pastw bdcych czonkami organizacji pastw

amerykaskich
szecioletnia kadencja

Prawo midzynarodowe publiczne

86

o jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych


o prawo wnoszenia spraw do trybunau maja wcznie pastwa oraz komisja
o pastwa czonkowskie OPA maj prawo do korzystania z opinii trybunau w sprawach dotyczcych
konwencji a take traktatw dotyczcych ochrony praw czowieka w pastwach amerykaskich

5. Zaatwianie sporw w wietle statutw i praktyki organizacji midzynarodowych


1. Zaatwianie sporw w systemie Ligi Narodw

Pakt Ligi Narodw naoy na pastwa czonkowskie obowizek kierowania sporw powstaych midzy nimi
bd to na drog postpowania rozjemczego lub sdowego, bd to do rozpatrzenia przez Rad Ligi, przy
czym w adnym przypadku nie powinny one ucieka si do wojny przed upywem trzech miesicy od wyroku
sadu rozjemczego lub sdowego lub decyzji Rady

Pakt Ligi Narodw nie wyklucza wojny jako rodka zaatwiania sporw midzynarodowych

okrelone w Pakcie LN zobowizania dotyczce zaatwiania sporw oparte byy na zaoeniu, e spory
midzynarodowe mona podzieli na spory prawne i polityczne oraz e spory pierwszej kategorii powinny by
kierowane na drog rozjemcz lub sadow, natomiast spory drugiej kategorii do organw Ligi. Pakt
wymienia w art. 13 cztery rodzaje sporw uwaanych za prawne (nadajce si w oglnoci do
rozstrzygnicia rozjemczego lub sadowego)

2. Zaatwianie sporw w wietle Karty Narodw Zjednoczonych

Karta NZ w art. 1 wrd celw dla ktrych powoano do ycia ONZ, wymienia: zaatwianie i rozstrzyganie
sporw lub sytuacji mogcych prowadzi do naruszenia pokoju w drodze pokojowej wedug zasad
sprawiedliwoci i prawa midzynarodowego
zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczce w sporze: bd przede wszystkim dy do jego zaatwienia w
drodze rokowa, bada, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnicia sadowego, odwoania do organw
lub ukadw regionalnych albo w drodze innych rodkw pokojowych wedug wasnego wyboru
Rada Bezpieczestwa:
o ma prawo zbada spr lub sytuacj w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji moe zagraa
midzynarodowemu pokojowi i bezpieczestwu (art. 34)
o wydaje odpowiednie decyzje i moe dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosowa sankcje bez
uycia si zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z uyciem si zbrojnych (art. 42)
o zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczestwa w sprawach innych ni
proceduralne, powinny by podejmowane wikszoci dziewiciu gosw w stosunku do oglnej liczby
pitnastu czonkw Rady
art. 11 ust. 2 Karty NZ upowania Zgromadzenie Oglne do omawiania spraw dotyczcych utrzymania
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa i do wydawania w tych sprawach zalece
Karta wycza dwie kategorie sporw spod kompetencji ONZ art. 2 ust. 7 zawiera oglna zasad: adne
postanowienie niniejszej karty nie upowania narodw zjednoczonych do ingerencji w sprawy, ktre z istoty
swej nale do kompetencji wewntrznej ktregokolwiek pastwa
zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, organizacja zapewni, by pastwa ktre nie s jej czonkami, postpoway
zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania midzynarodowego pokoju i
bezpieczestwa
art. 31 przewiduje, e pastwo nieczonkowskie na rwni z pastwami czonkowskimi nie bdcymi czonkami
Rady Bezpieczestwa, moe bra udzia, bez prawa gosowania, w omawianiu kadej sprawy przedstawionej
Radzie Bezpieczestwa, jeeli Rada uzna, e sprawa dotyczy szczeglnie interesw tego pastwa
w uzgodnionym sformuowaniu zasady pokojowego zaatwiania sporw, zawartej w deklaracji zasad prawa
midzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne w dniu 24 padziernika 1970 r., stwierdzono, e
pastwa maj obowizek zaatwia swoje spory midzynarodowe rodkami pokojowymi w taki sposb, aby
nie dopuci do zagroenia midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa oraz sprawiedliwoci przy czym
stosowa bd rodki wymienione w art. 33 Karty

3. Zaatwianie sporw w wietle praktyki ONZ

Prawo midzynarodowe publiczne

87

Karta NZ kadzie gwny nacisk na dziaalno zmierzajc do utrzymania pokoju, zachcajc do zaatwiania
sporw poza ONZ
ONZ spenia funkcje centralnego kanau, poprzez ktry przechodzi ogromna wikszo sporw
midzynarodowych o wikszym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przewanie spory, w
ktrych jedna ze stron lub obie strony nie s reprezentowane w ONZ
najczciej spory dostaj si na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne pastwo. wiele
sporw wnis na forum zgromadzenia oglnego komitet do spraw dekolonizacji, domagajc si podjcia
rodkw w celu przyspieszenia tego procesu.

4. Zaatwianie sporw w innych organizacjach midzynarodowych

statuty wielu organizacji przewiduj kierowanie do sdu rozjemczego lub do MTS sporw wynikych z ich
interpretacji

inne spory znacznie wiksza rnorodno

o Midzynarodowa Organizacja Pracy skomplikowany system kontroli, majcej na celu wywarcie


nacisku na pastwa, by przestrzegay postanowie konwencji pracy (spory rozpatruje Rada
Administracyjna, ktra moe je przekaza do komisji ledczej)

w niektrych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatruj komisje koncyliacyjne, komisje dobrych


usug i rnego rodzaju organy specjalnie powoywane w tym celu

5. Midzynarodowy Orodek Regulowania Sporw Inwestycyjnych

przy zaatwianiu sporw powstaych na tle stosowania umw midzynarodowych (umowy takie nosz
zazwyczaj nazw umw dotyczcych promocji i ochrony inwestycji zagranicznych) najczciej stosowane s
rokowania bezporednie i arbitra

1965 inicjatywa MBOiR

podpisano w Waszyngtonie Konwencj o regulowaniu sporw dotyczcych

inwestycji midzy pastwami a obywatelami innych pastw utworzenie MORSI


o Konwencja uznaje zdolno osoby fizycznej lub spki do uczestniczenia bezporednio w procesie
toczcym si na forum midzynarodowym, a ponadto stanowi, e w przypadkach, kiedy inwestor i
pastwo-gospodarz zgodziy si przekaza spr do zaatwienia przez MORSI, pastwo inwestora nie
moe w danej sprawie sprawowa opieki dyplomatycznej, z wyjtkiem sytuacji, w ktrej pastwogospodarz nie zastosuje si do orzeczenia

6. Tendencje rozwojowe w zakresie zaatwiania sporw midzynarodowych

spory midzynarodowe coraz rzadziej stanowi przedmiot wycznego zaangaowania pastw


uczestniczcych w sporze
rola sdownictwa midzynarodowego w zaatwianiu sporw midzynarodowych jest nadal stosunkowo
ograniczona
mniej ni poowa pastw czonkowskich ONZ zoya deklaracj w sprawie przyjcia obowizkowej jurysdykcji
MTS, zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, przy czym wiele pastw przy skadaniu deklaracji poczynio daleko idce
zastrzeenia, ktre w duym stopniu ograniczaj praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS

7. rodki przymusu niebdce wojn

wrd rodkw odwetowych rozrniamy retorsj i represalia


o retorsja polega na zastosowaniu wobec pastwa, ktre naruszyo interesy drugiego pastwa,
podejmujc rodki zgodne z prawem midzynarodowym, rodkw podobnej natury. Najczciej
retorsja jest odwetem za podjcie rodkw dyskryminujcych drugie pastwo. Rezultatem retorsji w
zwizku z naoeniem ce o charakterze dyskryminacyjnym jest czsto wojna celna
o represalia s bezprawnym dziaaniem, bdcym odwetem za dokonane uprzednio podobne
bezprawie. represalia maj na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa
midzynarodowego. Przy stosowaniu represaliw naley przestrzega zasady proporcjonalnoci i
zasady humanitarnoci. Represalia mog polega na dokonaniu dziaania tego samego rodzaju (in
kind) lub innego rodzaju (not in kind) mona je stosowa w czasie pokoju oraz w czasie wojny

Prawo midzynarodowe publiczne

88

Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniaj stosowania represaliw wobec rannych,
chorych i rozbitkw znajdujcych si pod ochron konwencji (art. 46 I konwencji i art. 47 II konwencji) oraz
wobec osb cywilnych i ich mienia (art. 33 IV konwencji), jecw (art. 13 III konwencji), a konwencja haska z
roku 1954 wobec dbr kulturalnych (art. 4)
rodki stosowane w charakterze represaliw:
o embargo polega na zajciu statkw obcego pastwa i znajdujcych si na nich adunkw w portach
pastwa stosujcego embargo. Jest to praktyczny sposb wywarcia nacisku na drugie pastwo, ktre
dotkliwie odczuwa zajcie statkw bdcych z reguy obiektami majtkowymi o duej wartoci. Tego
rodzaju embargo odrni naley od tzw. embarga na bro czy embarga finansowego
o blokada pokojowa oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiego pastwa za
pomoc okrtw wojennych nie dopuszczajcych statkw handlowych do portw. obecnie stosowanie
blokady pozostaje w sprzecznoci z postanowieniem karty NZ dotyczcym zakazu uycia siy i zakazu
interwencji. Natomiast karta w art. 42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji
zarzdzonych przez rad bezpieczestwa. W roku 1962 stany zjednoczone zastosoway wobec Kuby
szczeglny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie kwarantann
o okupacja pokojowa polega na zajciu czci terytorium ldowego drugiego pastwa bez
wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony pastwa okupowanego. Okupacj pokojow
naley odrni od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na
celu wymuszenie od drugiego pastwa spenienia okrelonych da. stosowana niejednokrotnie w
przeszoci, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami karty NZ dotyczcymi zakazu uycia
siy i zakazu interwencji

Sekcja I.11;

Rozdzia 10. Prawo konfliktw zbrojnych

1. Wojna, konflikt zbrojny, uycie siy

tradycyjnie okrela si wojn jako stan walki ornej midzy pastwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju.
Okrelenia te w przeszoci byy podstaw do podziau prawa midzynarodowego na prawo wojny i pokoju,
nie odpowiada to jednak wspczesnym tendencjom zmierzajcym do objcia przepisami prawa
midzynarodowego dziaa o charakterze zbrojnym, dlatego coraz czciej znajduje zastosowanie szersze
okrelenie ,,konflikt zbrojny

w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza si, e konwencje te znajduj zastosowanie ,,w
razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego..., znajduj one zastosowanie
nawet, gdy jedna ze stron nie uznaa stanu wojny, w przypadku okupacji caoci lub czci terytorium, nawet,
gdy ta okupacja nie napotkaa oporu zbrojnego. Ustanawiaj one pewne minimum obowizkw, jakie przyjy
pastwa w odniesieniu do ,,konfliktu niemajcego charakteru midzynarodowego i powstajcego na
terytorium jednej z umawiajcych si stron

poczwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego,
okrelenie ,,konflikt zbrojny jest szeroko stosowane w prawie midzynarodowym zamiast okrelenia
,,wojna

podzia konfliktw zbrojnych na konflikty midzynarodowe i konflikty niemajce charakteru midzynarodowego

o zakres zobowiza, co do konfliktw zbrojnych jest znacznie szerszy. Konferencja dyplomatyczna

obradujca nad projektami protokow dodatkowych do konwencji genewskich dotyczcych ochrony


ofiar w midzynarodowych konfliktach zbrojnych (w r. 1974) uznaa za konflikty midzynarodowe
poza wymienionymi w art. 2 konwencji z 1949 r. take ,,konflikty zbrojne, w ktrych narody walcz
przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reimom rasistowskim w
wykonaniu praw narodw do samostanowienia
pojcie konfliktu zbrojnego nie majcego charakteru midzynarodowego definiuje si jako
konflikt, ktry si toczy ,,midzy siami zbrojnymi pastwa a rozamowymi siami zbrojnymi i innymi
zorganizowanymi grupami uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowdztwo; nie s to
konflikty midzy pastwami stronami konwencji genewskich

pojciem szerszym ni wojna i konflikt zbrojny jest uycie siy. Obejmuje nie tylko przypadki starcia si dwch
lub wicej zbrojnych przeciwnikw, ale take akcje zbrojne, ktre nie napotykaj zbrojnego oporu (np.
interwencje zbrojne).

2. Zakaz uycia siy zbrojnej w rozwoju historycznym


Prawo midzynarodowe publiczne

89

1. Doktryna wojny sprawiedliwej

chrzecijaska doktryna, rozwijana nastpnie przez szko praw naturalnego


wojna sprawiedliwa pastwa maj prawo wszczyna wojn, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna, w celu
uzyskania zadouczynienia za doznane bezprawia, jeli w inny sposb nie mona go uzyska
od XVIII w. i w zwizku z dominacj szkoy pozytywistycznej ustala si pogld, e prawo midzynarodowe
przyznaje pastwu nieograniczone prawo prowadzenia wojen, a wskazania wojny sprawiedliwej naley
traktowa jako nakazy moralne
powszechnie przyjmowano, e na suwerenno pastwa w stosunkach midzynarodowych skadaj si trzy
zasadnicze prawa: prawo zawierania traktatw, prawo wysyania i przyjmowania posw i prawo do wojny

2. Pakt Ligi Narodw

w Pakcie ograniczono w istotny sposb prawo pastwa do wszczynania wojen pastwa nie miay prawa
wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury zaatwiania sporw okrelonej w art.12-15 Paktu Ligi. W
szczeglnoci nie wolno byo pastwom nalecym do Ligi odwoywa si do wojny w nastpujcych
przyczynach:
o jeeli spr przekazano do rozstrzygnicia na drog arbitrau lub drog sdow i jeeli druga strona
zastosowaa si do orzeczenia
o jeeli spr przekazano do zaatwienia Radzie Ligi, a Rada przyja sprawozdanie jednomylnie (nie
liczc gosw stron sporu)i jeeli strona przeciwna zastosowaa si do wnioskw sprawozdania
o jeeli spr na danie Rady lub jednej ze stron zosta przekazany Zgromadzeniu Ligi, a jego
sprawozdanie zostao przyjte przez czonkw Rady i przez wikszo pozostaych czonkw Ligi (nie
liczc gosw stron sporu) i jeeli strona przeciwna zastosowaa si do wnioskw w sprawozdaniu
zatem Pakt zna przypadki wojny legalnej w przypadku pastw, ktre nie zastosoway si do wyroku
rozjemczego lub sdowego, lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostao jednomylnie przyjte. Przyjto tez, e
nie budzi zastrzee legalno wojny obronnej. Zgodnie z art.10 Paktu Ligi czonkowie powinni si ,,szanowa
i utrzyma przeciwko wszelkiej napaci z zewntrz integralno terytorialn i niepodlego polityczn
wszystkich czonkw Ligi. W przypadku napaci Rada zaproponuje rodki do wykonania tego zobowizania
art. 11 wszelka wojna interesuje Lig i powinna ona zastosowa wszelkie rodki, aby zabezpieczy pokj
midzy narodami.

3. Pakt Paryski z roku 1928

Pakt Paryski o wyrzeczeniu si wojny podpisany w 1928 r. (zwany take Paktem Kelloga lub BrandaKelloga) zawiera w art.1 owiadczenie pastw, i potpiaj wojn i wyrzekaj si jej jako narzdzia polityki
narodowej w swych wzajemnych stosunkach
art. 2 zaatwianie sporw i konfliktw midzynarodowych powinno by osigane tylko za pomoc rodkw
pokojowych. W preambule pastwo uciekajce si do wojny ,,bdzie musiao by pozbawione korzyci
traktatu niniejszego. Pakt Paryski zosta ratyfikowany przez prawie wszystkie pastwa (m.in. przez Niemcy).
Zajmowa on wane miejsce w uzasadnieniu wyrokw skazujcych w procesie norymberskim i tokijskim

Prawo midzynarodowe publiczne

90

3. Zakaz uycia siy zbrojnej w wietle obecnie obowizujcego prawa midzynarodowego


1. Karta Narodw Zjednoczonych

jedna z siedmiu zasad wg ktrych czonkowie ONZ zobowizani s postpowa ,,wszyscy czonkowie
powstrzymuj si w swych stosunkach midzynarodowych od groby uycia siy lub uycia jej przeciwko
integralnoci terytorialnej lub niezawisoci politycznej ktregokolwiek pastwa bd w jakikolwiek inny sposb
niezgodny z celami Organizacji Narodw Zjednoczonych.
o wyjtkiem od zasady zabraniajcej uycia siy jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub
zbiorowej przed napaci, zanim Rada Bezpieczestwa zastosuje rodki konieczne dla utrzymania
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa ale nawet prawo samoobrony zostao ograniczone w
czasie (przysuguje do momentu podjcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczestwa)
o drugi wyjtek o charakterze przejciowym art. 107 Upowanienie do dziaa przeciwko
,,ktremukolwiek z pastw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny wiatowej podjtych lub
sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rzdy, ktre za te dziaania odpowiadaj
Deklaracja zasad prawa midzynarodowego z 24 padziernika 1970 r. dziaanie wbrew zasadzie
zabraniajcej uycia siy jest pogwaceniem prawa midzynarodowego i Karty NZ, a ,,wojna agresywna jest
zbrodni przeciwko pokojowi, za ktr ponosi si odpowiedzialno zgodnie z prawem midzynarodowym.
Pastwa maj si powstrzyma od: propagandy na rzecz wojny, groby uycia siy, lub jej uycia w celu
naruszenia istniejcych granic midzynarodowych, od przemocy, ktre pozbawiaj narody ich prawa do
samostanowienia, wolnoci i niepodlegoci, od stosowania represaliw pocigajcych za sob uycie siy
terytorium pastwa nie moe by w wyniku uycia siy okupowane
wg Aktu Kocowego KBWE pastwa powinny powstrzyma si od groby uycia lub bezporedniego albo
poredniego uycia siy, od demonstracji siy w celu skonienia innego pastwa do rezygnacji z penego
wykonywania jego praw suwerennych

2. Zasada nieinterwencji

interwencja mieszanie si do spraw drugiego pastwa w sposb wadczy (dictatorial interference),


zwaszcza w drodze groby uycia siy lub jej uycia
o niektrzy autorzy opowiadaj si za interwencj w przypadku pogwacenia podstawowych praw
czowieka (tzw. interwencja humanitarna), w praktyce jednak ochrona praw czowieka wielokrotnie
bya pretekstem dla interwencji majcych na celu osignicie okrelonych celw politycznych
o w doktrynie odrnia si interwencj od intercesji, ktr okrelano jako udzielanie przyjacielskich rad
i wskazwek
zawarta w Karcie zasada zabraniajca uycia siy obejmuje zakaz interwencji zbrojnej. Deklaracja Zasad
Prawa Midzynarodowego z 1970 r. pastwa zobowizane s powstrzyma si od organizowania lub
zachcania do organizowania nieregularnych si lub grup zbrojnych, w celu wtargnicia na terytorium innego
pastwa oraz do organizowania, podegania, wspomagania lub uczestniczenia w aktach wojny domowej lub
w aktach terrorystycznych w innym pastwie bd zezwolenia na zorganizowan dziaalno na jego wasnym
terytorium obliczon na dokonanie takich aktw, jeeli wi si one z grob uycia siy lub jej uyciem
wg Karty na pastwach ciy obowizek nieinterweniowania w sprawy nalece do wycznej
kompetencji jakiegokolwiek pastwa. Kade pastwo ma prawo do swobodnego wyboru wasnego systemu
politycznego, gospodarczego, spoecznego i kulturalnego
Akt Kocowy KBWE nakada na pastwa obowizek powstrzymania si od : ingerencji (bezporedniej,
indywidualnej lub zbiorowej) w wewntrzne lub zewntrzne sprawy nalece do zakresu wewntrznej
jurysdykcji innego pastwa. Zakaz ingerencji obejmuje nacisk militarny, polityczny, gospodarczy. Rwnie
obowizek powstrzymania si od udzielania pomocy terrorystycznej, wywrotowej lub innej zmierzajcej do
obalenia si ustroju innego pastwa uczestniczcego
prawo midzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych; jakkolwiek powstacom
walczcym z rzdem zarzuca si zazwyczaj zdrad stanu, to ani oni, ani te rzd legalny, uczestniczc w
wojnie domowej, nie naruszaj obowizujcego obecnie prawa midzynarodowego. Wyjtkiem jest uycie siy
przeciwko prawu narodw do samostanowienia uznanemu w Karcie i innych aktach midzynarodowych
o przy podejmowaniu prb uzasadnienia legalnoci udzielanej pomocy w wojnach domowych wyoniy
si dwa stanowiska:
rzd kadego pastwa tak dugo jak dugo sprawuje wadz ma prawo zwraca si do innych
pastw o udzielenie mu pomocy przeciwko prbom obalenia go w drodze przemocy
lub dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny domowej, gdy druga strona ju
tak pomoc od innego pastwa otrzymuje, w celu zrwnowaenia obcej przemocy i ochrony
niepodlegoci pastwa, w ktrym toczy si wojna domowa

3. Samoobrona indywidualna i zbiorowa

wg Karty NZ adne postanowienie Karty nie narusza prawa kadego czonka ONZ do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaci, zanim Rada Bezpieczestwa nie zastosuje rodkw
koniecznych do utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
rodki, ktre podjy pastwa do samoobrony powinny by poddane do wiadomoci Rady i w niczym nie
powinny narusza kompetencji i odpowiedzialnoci Rady do podjcia w kadym czasie akcji, jak uzna za
konieczn, aby przywrci pokj
Karta NZ zakwalifikowaa prawo pastwa do samoobrony jako prawo naturalne, nawizujc do zasady
przyjtej przez inne systemy prawne ,,na odparcie siy si wszystkie prawa pozwalaj. Art. 51 zawiera jednak
istotne ograniczenia: przedmiotowe i czasowe
o uycie siy jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym uyciem siy, ale nie przed
innymi naruszeniami prawa
o prawo takie przysuguje tylko do czasu podjcia przez Rad Bezpieczestwa rodkw koniecznych do
utrzymania pokoju

4. Okrelenie napaci (agresji)

wg Karty nastpujce akty bez wzgldu na to czy wypowiedziano wojn bd uwaane za akt napaci:

o inwazja lub atak dokonany przez siy jednego pastwa na terytorium drugiego albo okupacja
wojskowa, nawet czasowa, bdca nastpstwem takiej inwazji, albo aneksja (przy uyciu siy)
terytorium pastwa lub czci terytorium

o bombardowanie lub uycie jakiejkolwiek broni przez siy zbrojne jednego pastwa na terytorium
drugiego pastwa

o blokada portw lub wybrzea pastwa przez siy zbrojne drugiego pastwa
o atak dokonany na siy ldowe, morskie lub powietrzne drugiego pastwa
o uycie si zbrojnych jakiego pastwa, ktre znajduje si na terytorium drugiego pastwa na mocy
porozumienia z pastwem przyjmujcym, w sposb naruszajcy warunki ustalone w tym
porozumieniu lub przeduenie obecnoci tych si zbrojnych na danym terytorium poza okres
przewidziany w porozumieniu

o dziaalno pastwa polegajca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do


dyspozycji drugiego pastwa, aby byo ono uyte przez to pastwo dla wykonania aktu napaci
przeciwko trzeciemu pastwu

o wysyanie przez jakie pastwo w imieniu tego pastwa zbrojnych band, grup, oddziaw
nieregularnych lub najemnikw, ktre dokonuj zbrojnych dziaa przeciwko drugiemu pastwu o
takiej wadze, e rwnaj si one aktom wymienionym powyej lub powanemu zaangaowaniu na
tym obszarze (art. 3)

wg Karty wojna napastnicza jest zbrodni przeciwko midzynarodowemu pokojowi i adne wzgldy polityczne,
gospodarcze, wojskowe lub innej nie s usprawiedliwieniem

4. Rozbrojenie
1. Rozwj historyczny

I przekuj ludzie miecze na lemiesze

pierwsze akcje dyplomatyczne w sprawie rozbrojenia II po. XIX w.

o 1863 inicjatywa Napoleona III w sprawie zwoania kongresu dla rozwaenia moliwoci redukcji
zbroje

o 1899 i 1907 dwie konferencje haskie jedynie oglnikowe zalecenia redukcji wydatkw na zbrojenia
o Pakt LN utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbroje narodowych do minimum dajcego si
o

pogodzi z bezpieczestwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiza midzynarodowych


naoonych przez wspln akcj (art. 8)
1932 konferencja rozbrojeniowa pod auspicjami LN bez rezultatw

2. Rozbrojenie w wietle Karty Narodw Zjednoczonych

Karta NZ nie naoya obowizkw prawnych na pastwa w zakresie rozbrojenia


natomiast Deklaracja zasad z roku 1970 gosi ze wszystkie pastwa powinny prowadzi w dobrej wierze
rokowania w celu szybkiego zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i cakowitego
rozbrojenia pod skuteczn kontrol midzynarodow
Akt kocowy KBWE z1975 r. pastwa postanowiy podj rodki, ktre maj stanowi krok w kierunku
osignicia
cakowitego i powszechnego rozbrojenia pod kontrol midzynarodow i zapowiedziay
stosowanie rodkw budowy zaufania (uprzednie poinformowanie o manewrach, wielkich ruchach wojsk)

3. Rokowania rozbrojeniowe

w latach 1945-1949 spraw rozbroje zajmoway si dwa organy ONZ: Komisja Energii Atomowej i Komisja
Zbroje Konwencjonalnych. W pierwszej komisji USA, majce wtedy monopol w zakresie produkcji energii
atomowej przedstawiy tzw. Plan Barucha zmierzajcy do przekazania midzynarodowemu organowi (w
ktrym decyzje podejmowane byyby wikszoci gosw) produkcji energii atomowej; organ ten mgby
udziela pastwom pod kontrol zezwole na t produkcj w celach pokojowych
propozycje radzieckie zmierzay do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej, stworzenia zorganizowanej
kontroli midzynarodowej; pastwa miay posiada swobod produkcji energii atomowej w celach pokojowych;
ZSRR chcia przekaza te sprawy Radzie Bezpieczestwa, natomiast USA Zgromadzeniu Oglnemu (miay
tam wikszo gosw)
1954-1955 ZSRR w czci zaakceptowa memorandum francusko-angielskie zawierajce m.in. wyrzeczenie
si przez mocarstwa broni atomowej i okrelenie maksymalnej liczebnoci si zbrojnych
1957-1963 rokowania doprowadziy do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o czciowym zakazie
dowiadcze z broni jdrow ; w roku 1959 zawarty zosta traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki;
w tym samym roku Zwizek Radziecki przedstawi plan cakowitego rozbrojenia w trzech etapach w cigu 4
lat, USA odpowiedziay kontrpropozycjami
od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone byy w Genewie Komitet Rozbrojeniowy (genewski)
opracowa traktat o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej ktry zosta podpisany w roku 1968 i uzyska ponad
100 ratyfikacji, oraz bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu podpisanej w 1972
rokowania radziecko-amerykaskie doprowadziy do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation
Talks) oraz SALT II. Nastpnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia si produkcji, magazynowania i
stosowania broni chemicznej (1990). Natomiast rokowania wiedeskie doprowadziy w 1990 do ukadu w
sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie
o inne porozumienia: denuklearyzacja Ameryki aciskiej (traktat z 1967), Afryki (Uchwaa
Zgromadzenia Oglnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego (Uchwaa ZgromadzeniaOglnego z 1971 r.)
1967 ukad dotyczcy przestrzeni kosmicznej (zabrania wprowadzenia na orbit wok ziemi obiektw z
broni nuklearn), podobna tre ukad z 1971 w odniesieniu do mrz i oceanw oraz wntrza ziemi pod
tym dnem
na sesji w 1978 ZO ONZ przyjo Dokument kocowy obejmujcy Deklaracj i Program dziaania w sprawie
rozbrojenia
traktaty pokoju zawarte z satelitami Osi w 1947 zabraniaj pastwom zwycionym posiadania broni
atomowej, biologicznej i chemicznej
polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej (Plan Rapackiego), zapowiedziany na sesji ZO ONZ w 1957 i
przedstawiony w 1958 r.
o w memorandum z 26 lutego 1964 r. Polska zaproponowaa zamroenie zbroje nuklearnych i
termonuklearnych na obszarze dwch pastw niemieckich, Polski i Czechosowacji, z tym
zastrzeeniem, e strefa ta mogaby ulec rozszerzeniu w drodze przystpienia innych pastw do niej

5. Oglne zagadnienia prawa wojennego (ius in bello)


1. Cechy szczeglne prawa wojennego

prawo wojenne naley do najstarszych dziaw prawa midzynarodowego

take w czasie wojny istniej pewne wsplne wartoci, ktre s w jakiej mierze uznawane i respektowane
przez wojujcych. S to nie tylko okrelone wartoci humanitarne, ugruntowane w wiadomoci spoeczestw,
jak zakaz zabijania starcw i dzieci, niszczenia pl uprawnych itp. Istotne znaczenie maj take wartoci
polityczne i militarne, ktre wymagaj, aby w wojnach zaniechano okrelonych dziaa wykraczajcych poza
zakres racjonalnie uzasadnionych celw wojny i ktre by prowadziy do biologicznego wyniszczenia
przeciwnika

przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczno w porwnaniu z przepisami podczas pokoju (np.
pogwacenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny)

wrd czynnikw skaniajcych pastwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia si obawy, e zgodnie
z zasad wzajemnoci strona przeciwna odpowie w podobny sposb na naruszenie prawa wojennego.
Nowsze konwencje dotyczce humanitarnego prawa konfliktw kad nacisk na upowszechnienie znajomoci
tego prawa i nakadaj na pastwo obowizki w tym zakresie

2. Rozwj historyczny prawa wojennego

konwencje haskie (1907) istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny. Szczeglnie IV konwencja z
doczonym regulaminem praw i zwyczajw wojny ldowej. III konwencja rozpoczcie krokw wojennych; V
i XIII konwencja o neutralnoci wojennej. Take konwencje haskie o stanowisku prawnym statkw
handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczciu wojny (VI) i przemiany takich statkw w okrty wojenne (VII),
bombardowaniach morskich (IX), polepszaniu losw rannych (X), o ograniczeniach w wykonaniu prawa upu
(XI) itd.
Klauzula Martena zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej zobowizuje pastwa do
przestrzegania przepisw prawa haskiego oraz prawa zwyczajowego nieobjtego kodyfikacj hask i do
dostosowania swego postpowania do zasad ludzkoci i wymaga sumienia publicznego
konwencje genewskie 1925 podpisanie protokou genewskiego w sprawie uycia gazw i rodkw
bakteriologicznych:
o Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jecw i polepszeniu losu rannych i chorych
o Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny (dwie pierwsze to rozwinicie przepisw
dotyczcych konwencji o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie ldowej i morskiej, trzecia
rozwija przepisy prawa dotyczcego jecw, czwarta dotyczy ochrony ludnoci cywilnej i zawiera w
znacznej czci przepisy zupenie nowe)
przyczyny zahamowania rozwoju prawa wojennego prawo wojenne w ograniczonym zakresie moe
przyczyni si do humanitaryzacji wojny. Gwny wysiek powinien by skierowany na rozwj prawa
antywojennego, gdy w epoce broni masowej zagady trudno jest oczekiwa humanitaryzacji wojny. W Karcie
NZ pastwa zobowizay si do powstrzymania uycia siy, wic wg niektrych autorw prawo wojenne w
ogle powinno przesta istnie, a przynajmniej nie naley troszczy si o jego dalszy rozwj. KPM rwnie
stwierdzia ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytuacji

3. Zakres mocy obowizujcej prawa wojennego

Konwencje genewskie z 1949 znajduj zastosowanie w konfliktach o charakterze midzynarodowym a take


we wszystkich przypadkach okupacji caoci lub czci terytorium jednej ze stron umawiajcych si, nawet
gdyby ta okupacja nie napotkaa na aden opr zbrojny .
w klauzuli powszechnego udziau (do IV konwencji) stwierdzono ze postanowienia Regulaminu praw i
zwyczajw wojny ldowej ,,obowizuj tylko w stosunkach pomidzy ukadajcymi si mocarstwami i tylko
jeli wszystkie pastwa wojujce nale do konwencji
Siy Zbrojne ONZ nie s w stanie przestrzega wszystkich przepisw prawa wojennego, gdy ONZ nie jest
pastwem, nie ma terytorium, ludnoci itd. Siy ONZ w wyjtkowych okolicznociach mog prowadzi
dziaania o charakterze wojennym (samoobrona), natomiast normalnie ich funkcje okrelane s jako ,,bierna
obecno si paramilitarnych. Teren wojny obejmuje terytorium ldowe i morskie pastw wojujcych oraz
morze otwarte i przestrze powietrzn nad tymi obszarami. Pastwa wojujce maj obowizek wstrzyma si
od prowadzenia dziaa wojennych na terytorium pastw neutralnych
zasada koniecznoci wojennej pastwa przestrzegaj prawa wojennego tylko w zakresie w jakim nie
koliduje z koniecznoci wojskow, gdy konieczno nie zna nakazw obecnie nie jest uznawana
zasada proporcjonalnoci wojujcy mog by zwolnieni od przestrzegania niektrych przepisw prawa
wojennego, jeeli szkody wyrzdzone nieprzyjacielowi s niewspmiernie mniejsze od korzyci wojskowej.
Zasada ta zostaa uwzgldniona w niektrych postanowieniach Protokou dodatkowego I z 1977 do konwencji
genewskich z 1949

4. Rozpoczcie wojny

wojna rozpoczyna si z chwil jej wypowiedzenia, bd z chwil rozpoczcia dziaa wojennych


III konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia bd
ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny
Konwencje genewskie znajduj zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznaa
stanu wojny

po rozpoczciu wojny stosunki dyplomatyczne i konsularne zostaj zerwane; opiek nad obywatelami
pastwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedstawicielstw dyplomatycznych przejmuj
placwki dyplomatyczne jednego z pastw neutralnych, tzw. mocarstw opiekuczych. Cudzoziemcy mog
opuci to pastwo, gdy wyjazd nie jest sprzeczny z interesami danego pastwa
Konwencja zaleca by pozwolono odpyn statkom handlowym

5. Porozumienia midzy pastwami wojujcymi

prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumie midzy pastwami wojujcymi. Mog by zawarte przez
rzdy lub przez dowdcw wojskowych (np. w sprawie polepszenia losu ofiar wojny)
rozejm wstrzymanie dziaa wojennych za zgod stron wojujcych
kartele porozumienia midzy dowdcami stron wojujcych
kapitulacje wojskowe umowy koczce na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obron (naley
odrni od faktycznego poddania si)
prawo wojenne umoliwia prowadzenie rokowa poprzez zapewnienie nietykalnoci parlamentarzystom
(osoby przybywajce z bia flag)

6. Mocarstwa opiekucze

instytucja mocarstw opiekuczych suy potrzebie kontaktowania si wojujcych stron ze sob. S nimi
pastwa neutralne peni funkcje penomocnika i porednika w przekazywaniu protestw, propozycji,
rokowa, w sprawie rozejmu, wymiany jecw itp.; sprawuj opiek nad obywatelami pastwa, o ktrego
interesy si troszcz
Konwencje genewskie z 1949 zobowizuj je do ochrony interesw jecw, a take osb internowanych jak
rwnie do oglnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich

7. Organizacje Czerwonego Krzya

Konwencje genewskie wymieniaj Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya jako bezstronn


organizacje humanitarn, ktra moe wiadczy usugi stronom konfliktu. MKCK powsta w 1863 i skada si
wycznie z obywateli szwajcarskich. Dziaa jako centrum informacji o jecach, internowanych oraz
zaginionych osobach cywilnych, wykonujc zadania okrelone w konwencjach i troszczc si o ich
przestrzeganie. MKCK zabiega o rozwj humanitarnego prawa konfliktw przygotowujc projekty konwencji.
powoana w 1919 Liga Towarzystw Czerwonego Krzya zrzesz krajowe organizacje czerwonego krzya i
czerwonego pksiyca (kraje muzumaskie). Siedzib MKCK i Ligi jest Genewa
dewiz MKCK jest ,,mio bliniego wrd broni, a Ligi,,przez humanitaryzm do pokoju
najwyszym organem uchwaodawczym jest Midzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzya, zbiera si co
4 lata. W okresie midzy konferencjami okrelone funkcje peni Staa Komisja zoona z 9 czonkw. W 1991
Liga Towarzystw zostaa zastpiona Midzynarodow Federacj Stowarzysze Czerwonego Krzya i
Czerwonego Pksiyca
w Polsce PCK (od 1919 r. ); podstawowe zasady, ktrymi PCK kieruje si w swojej dziaalnoci to
humanitaryzm, bezstronno, neutralno, niezaleno, dobrowolno, jedno, uniwersalno

8. Jecy

status jeca przysuguje wszystkim czonkom si zbrojnych ktrejkolwiek strony w konflikcie majcym prawo
uczestniczenia w dziaaniach wojennych (Protok dodatkowy I z 1977). Jecy znajduj si we wadzy
pastwa nieprzyjacielskiego, a nie we wadzy poszczeglnych osb lub oddziaw, ktre wziy ich do niewoli
powinni oni by traktowani w sposb humanitarny, mie prawo do poszanowania swojej osoby i czci; wolno
zatrudnia (z wynagrodzeniem) zdrowych jecw (praca nie moe by upokarzajca)
nie mona zmusza do pracy oficerw, podoficerowie tylko do prac nadzorczych
jecy maj prawo do korespondencji, otrzymywania paczek z ywnoci itd. Jeniec ujty w czasie ucieczki
podlega tylko karze dyscyplinarnej. Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuczych i MKCK
do wizytowania obozw i miejsc pracy jecw

9. Ranni i chorzy

I konwencja z 1949 zapewnia ochron rannym i chorym w wojnie ldowej, a II w morskiej

protok I dodatkowy z 1977 ranni i chorzy bdcy czonkami si zbrojnych powinni by traktowani w
sposb humanitarny i korzysta z ochrony niezalenie od okolicznoci, rnic pci, rasy, narodowoci, religii,
pogldw politycznych i innych
zabronione jest dokonywanie dowiadcze biologicznych na nich, pozostawienie z premedytacj bez opieki
medycznej. Nikt nie moe by karany za udzielenie opieki rannym i chorym. Formacje i zakady sanitarne i
personel sanitarny korzystaj z ochrony
nie uwaa si za powd do pozbawienia ochrony gdy:
o personel sanitarny uywa broni w ochronie wasnej lub rannych i chorych
o w przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy zakadu strzee pikieta, warta lub konwj
o gdy w zakadzie znajduje si bro odebrana rannym, a nie oddana jeszcze waciwej wadzy
o gdy formacje czy zakady rozcigaj pomoc na rannych i chorych cywilnych.

10. Ochrona ludnoci cywilnej

zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast, wsi, domw mieszkalnych i budowli


obowizek uprzedzenia o majcym nastpi bombardowaniu ; Protok I dodatkowy z 1977 zabrania
stosowania przeciwko osobom cywilnym godu jako metody prowadzenia wojny. Ustala take ogln zasad,
e ,,strony w konflikcie zawsze rozrnia bd ludno cywiln i kombatantw oraz dobra o charakterze
cywilnym i cele wojskowe,a w zwizku z tym kierowa bd operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym
o za osoby i ludno cywiln uwaa si ,,kad osob, ktra nie naley do jednej z kategorii si
zbrojnych wymienionych w art.4 A pkt.1,2,3 i 6 trzeciej konwencji i w art.43 niniejszego Protokou.
Ludno cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne
zabronione jest szerzenie terroru wrd cywilw. Nie wolno niszczy dbr przeznaczonych do przeycia
ludnoci cywilnej. Naley powstrzyma si od atakw ktre mog spowodowa straty i szkody cywilne
nadmiernie wysokie w porwnaniu z korzyci wojskow jakiej si oczekuje
IV konwencja przewiduje moliwo zawierania ukadw midzy wojujcymi dotyczcych stworzenia stref i
miejscowoci sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym .

11. Zakoczenie wojny i likwidacja skutkw wojny

zazwyczaj zawarciem traktatw pokoju, w ktrych pastwa reguluj swe stosunki zwizane z przywrceniem
pokoju i likwidacj skutkw wojny

czsto pastwa w jednostronnych aktach stwierdzaj zakoczenie stanu wojny, co pociga za sob
okrelone skutki prawne w danym pastwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakoczenia dziaa
wojennych

zakoczenie wojny przez zawojowanie w kolizji z zasadami prawa midzynarodowego

traktaty pokoju zawieraj z reguy szereg postanowie wojskowych, politycznych, majtkowych zwizanych z
likwidacj skutkw wojny
o reparacje wojenne (w pienidzach lub naturze)

o restytucja zwrot przedmiotw zabranych przez wadze okupacyjne z obszarw okupowanych


o odmienny charakter maj odszkodowania nalene osobom, ktrym pastwa wojujce wyrzdziy
szkody na skutek niezgodnego z prawem midzynarodowym prowadzenia wojny (odpowiedzialno w
tym zakresie wynika z podstawowych zasad prawa midzynarodowego z tytuu deliktu) art. 3 IV
konwencji haskiej, kodyfikujcej prawo wojny ldowej: strona wojujca, ktra by naruszya
postanowienia powyszego Regulaminu, bdzie obowizana do odszkodowania, jeli tego zajdzie
potrzeba; bdzie ona odpowiedzialna za kady czyn osb wchodzcych w skad jej siy zbrojnej

12. Odpowiedzialno za przestpstwa wojenne

1943 X powoano komisj Narodw Zjednoczonych do badania zbrodni wojennych


porozumienie londyskie 8 sierpnia 1945 Zwizek Radziecki, USA, Wlk. Brytania i Francja utworzyy
Midzynarodowy Trybuna Wojskowy do sdzenia gwnych przestpcw wojennych w Europie. Skada si z
4 sdziw i 4 zastpcw.
o dla osdzenia japoskich przestpcw stworzono Midzynarodowy Trybuna w Tokio. Statut
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego wyodrbnia trzy kategorie przestpstw, za ktre ponosz
odpowiedzialno gwni przestpcy wojenni, s to:

zbrodnie przeciwko pokojowi (planowane przygotowanie, rozpoczynanie wojny napastniczej


albo wojny bdcej pogwaceniem traktatw midzynarodowych)
zbrodnie wojenne (pogwacenie praw i zwyczajw wojennych, obejmuje m.in. morderstwa,
zncanie, deportacje na roboty przymusowe, zabijanie zakadnikw itp.)
zbrodnie przeciwko ludzkoci morderstwa, wytpianie, obracanie ludzi w niewolnikw,
deportacje i inne czyny nieludzkie, ktrych dopuszczono si przeciwko ludnoci cywilnej przed
wojn lub podczas niej
o dziaanie z rozkazu rzdu lub zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialnoci za popenione
przestpstwa wojenne, moe jedynie spowodowa zagodzenie kary. Midzynarodowy Trybuna
Wojskowy na sesji w Norymberdze w 1946 osdzi 22 przestpcw hitlerowskich a Tokijski w 1948 28
przestpcw wojennych japoskich. Inni przestpcy sdzeni byli przez sdy pastw, na obszarach
ktrych popenili przestpstwa
zasady norymberskie:
o kady kto dopuci si czynu, ktry wg prawa midzynarodowego stanowi przestpstwo, jest
odpowiedzialny za ten czyn i podlega ukaraniu
o jeeli prawo wewntrzne nie przewiduje kary za taki czyn nie uwalnia to danej osoby od
odpowiedzialnoci, nawet gdy czynu dopuci si szef pastwa lub inny funkcjonariusz rzdowy, lub
gdy przestpstwo popeniono na rozkaz rzdu lub zwierzchnika
Konwencje genewskie za cikie naruszenie konwencji uwaa si:
o umylne zabjstwo
o tortury lub nieludzkie traktowanie, wczajc w to dowiadczenia biologiczne
o umylne sprawianie wielkich cierpie lub cikie zamachy na nietykalno cielesn lub zdrowie
o niszczenie lub przywaszczanie sobie rzeczy nieusprawiedliwione koniecznociami wojskowymi i
dokonywane w szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie
nieprzedawnialno zbrodni wojennych konwencja o nieprzedawnialnoci zbrodni wojennych (1968)
zobowizuje pastwa do niestosowania ustawowych terminw przedawnienia do
o zbrodni wojennych okrelonych w statucie Trybunau Norymberskiego oraz cikich narusze
konwencji wymienionych w konwencjach genewskich z 1949 r.
o zbrodni przeciwko ludzkoci, popenionych zarwno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny, oraz
nieludzkich czynw, bdcych rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobjstwa, nawet gdy czyny
te nie stanowi naruszenia prawa wewntrznego pastwa na ktrego obszarze zostay dokonane
Midzynarodowy Trybuna Karny dla Byej Jugosawii utworzony w 1993 przez Rad Bezpieczestwa w
1993 do osdzenia osb ktre dopuciy si cikiego pogwacenia prawa humanitarnego w byej Jugosawii.
Siedziba w Hadze, 11 sdziw. W 2001 r. przed Trybunaem zosta postawiony byy prezydent Jugosawii
Slobodan Milosevi (ktremu niestety zmaro si na pocztku 2006 r.)
powoanie do ycia Midzynarodowego Trybunau Karnego Statut MTK zosta przyjty przez KPM w
czasie jej sesji w 1994. Zgromadzenie Oglne ONZ powoao do ycia komitet ad hoc do zajmowania si t
spraw, w1995 przedstawi raport.
o nastpnie powsta Komitet Przygotowawczy, ktry zwoa konferencj dyplomatyczn (obradowaa w
Rzymie) i przyja 17 lipca 1998 Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego, ktry wszed w ycie 1
lipca 2002. W 2003 stronami byy 92 pastwa. Kompetencja Trybunau jest ograniczona do
najciszych zbrodni: ludobjstwa, zbrodni przeciwko ludzkoci, zbrodni wojennych i zbrodni agresji
popenionych po jej wejciu w ycie.
o sprawy mog by wnoszone przez Rade Bezpieczestwa lub Prokuratora. Trybuna uzupenia
jurysdykcj narodow i ma jurysdykcj tylko, gdy zainteresowane pastwa nie s w stanie lub nie
chc pocign do odpowiedzialnoci sprawcw zbrodni.
o Trybuna skada si z 18 sdziw, zgromadzenie stron Statutu wybrao ich w 2003 w Nowym Yorku (7
z Europy Zach., 4 z Ameryki ac., 3 z Azji, 3 z Afryki, 1 z Europy Wsch.; 11 to mczyzni, 7 to
kobiety); Prezes Trybunau to Philippe Kirsch (Kanada).
o Prokurator Trybunau stoi na czele Urzdu Prokuratora, ktry dziaa jako niezaleny organ Trybunau.
Naley do niego przyjmowanie zawiadomie i innych informacji o zbrodniach, badanie tych informacji i
prowadzenie postpowania przygotowawczego. W kwietniu 2003 Prokuratorem zosta L. Moreno
Ocampo (Argentyna).Sekretarzem zosta Bruno Cathala (Francja). Z 5-ciu staych czonkw Rady
Bezpieczestwa stronami Statutu s tylko Francja i Wlk.Brytania

6. Wojna ldowa
1. Siy zbrojne uczestniczce w wojnie ldowej

art.1 Regulaminu haskiego z 1907 ustawy, prawa i obowizki wojenne stosuje si nie tylko do armii,ale te
do pospolitego ruszenia i oddziaw ochotniczych, jeeli:

o
o
o
o
o
o

maj na czele osob odpowiedzialn za podwadnych


nosz staa i dajc si z daleka rozpozna odznak wyrniajc
jawnie nosz bro
przestrzegaj praw i zwyczajw wojennych
ludno terytorium zajtego, ktra przy zblieniu nieprzyjaciela dobrowolnie chwyta za bro, aby
walczy, i nie miaa czasu si zorganizowa bdzie uznawana za wojujc, jeeli jawnie nosi bro i
zachowuje prawa i zwyczaje wojenne
Protok dodatkowy z 1977 siy zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siy zbrojne
grupy i jednostki, ktre pozostaj pod dowdztwem odpowiedzialnym za swych podwadnych take
wwczas gdy ta strona jest reprezentowana przez rzd lub wadz nieuznan przez stron przeciwn;
takie siy zbrojne powinny by poddane systemowi siy wewntrznej, ktry midzy innymi powinien
wymusi przestrzeganie przepisw prawa midzynarodowego, znajdujcego zastosowanie w
konfliktach zbrojnych . O wcieleniu do si oddziaw paramilitarnych lub policyjnych naley
powiadomi inne strony
najemnikom nie przysuguje status kombatanta i jeca; najemnik to osoba, ktra:
zostaa specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granic do walki w konflikcie zbrojnym
uczestniczy faktycznie w dziaaniach wojennych
motywem uczestniczenia w dziaaniach wojennych jest w istocie rzeczy pragnienie prywatnej
korzyci i faktycznie uzyskaa ona obietnic, od strony w konflikcie lub w jej imieniu,
materialnego wynagrodzenia w sposb znacznie przewyszajcy wynagrodzenie obiecywane
lub wypacane kombatantom podobnej rangi i funkcji w siach zbrojnych tej strony
nie jest ani obywatelem strony w konflikcie, ani staym mieszkacem terytorium
pozostajcego pod wadz tej strony
nie jest czonkiem si zbrojnych w konflikcie
nie jest wysana przez stron niebdc w konflikcie w misji oficjalnej jako czonek si
zbrojnych tej strony (art. 47)

2. Metody i rodki walki

regulamin haski strony nie maj nieograniczonego prawa wyboru rodkw szkodzenia nieprzyjacielowi.
Nie mona uywa broni, pociskw mogcych zada niepotrzebne cierpienia. Cele jakie powinny sobie
postawi pastwa to tylko osabienie si zbrojnych nieprzyjaciela
regulamin haski z 1907 r. zabrania w szczeglnoci:
o uywa trucizny lub broni zatrutej
o zabija lub zadawa rany nieprzyjacielowi, ktry zoywszy bro lub mniemajc ju rodkw obrony
zda si na ask
o owiadcza e nikomu nie da si pardonu
o wydawa na up miast i miejsc nawet zdobytych szturmem
o zabija lub rani zdradziecko osoby nalece do ludnoci lub wojsk nieprzyjaciela
podczas bombardowa powinno oszczdza si witynie, gmachy suce szkolnictwu, sztuce,
dobroczynnoci, pomniki historyczne, szpitale, miejsca zgromadzenia rannych, pod warunkiem aeby te
gmachy nie suyy jednoczenie celom wojennym (art. 27)
w r. 1980 podpisana konwencja zawierajca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajw broni
konwencjonalnej, protok II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min, mini-puapek itp., a III zakaz
atakowania ludnoci cywilnej, obiektw cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludnoci cywilnej przy
uyciu broni zapalajcej
konwencja haska z 1954 zobowizuje do szanowania dbr kulturalnych. Zobowizanie to moe by uchylone
w przypadku koniecznoci wojskowej. Protok z 1977 zabrania dziaa wojennych przeciwko zabytkom
historycznym, dzieom sztuki itp.
regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorcym uczynku nie moe by ukarany bez uprzedniego
sdu
Protok genewski z 1925 zabroni uywania w czasie wojny gazw duszcych, trujcych lub podobnych
rodkw wojny bakteriologicznej. Konwencja z 1972 o zakazie bada, produkcji i magazynowania broni
bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu (pastwa zdecydowane cakowicie wyeliminowa w interesie
caej ludzkoci moliwoci stosowania rodkw bakteriologicznych (biologicznych) lub toksyn jako broni)
bro jdrowa nie ma konwencji zabraniajcej jej stosowania. W doktrynie rozpowszechniony pogld, e jej
stosowanie narusza prawo haskie. Zgromadzenie Oglne w 1961 stwierdza e,, uycie broni nuklearnej i
termonuklearnej jest sprzeczne z duchem, liter i celami ONZ, a w zwizku z tym stanowi pogwacenie Karty

3. Okupacja wojenna

okupowane terytorium to takie, ktre znajduje si pod wadz armii nieprzyjacielskiej

przepisy dotyczce okupacji zostay skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907. Wadza okupanta ma
charakter przejciowy, los terytorium zostanie rozstrzygnity po wojnie

okupant nie moe decydowa jednostronnie o losie tego terytorium ani zmienia porzdku prawnego

od

okupacji

wojennej

trzeba

odrni

okupacje

pokojow

okupacj,

bdc

nastpstwem

bezwarunkowego poddania si

okupant powinien podj rodki w celu przywrcenia i zapewnienia porzdku ycia spoecznego,
przestrzegajc prawa obowizujcego w tym kraju. Terytorium pozostaje
zwierzchnictwem pastwowym, jednak wykonanie wadzy naley do okupanta

pod

dotychczasowym

okupant powinien respektowa honor i prawa rodzinne, ycie jednostek i wasno prywatn, przekonania
religijne. Moe pobiera podatki (musi z nich pokrywa koszty administracji danego terytorium).Okupant jest
jedynie administratorem i uytkownikiem gmachw publicznych, nieruchomoci, lasw i rolnych gospodarstw
nalecych do pastwa nieprzyjacielskiego. Obowizek ochraniania tych majtkw.

armia zajmujca dan miejscowo moe zabra gotwk, fundusze i papiery wartociowe stanowice
wasno pastwow, skady broni, rodki transportu itp., ktre mog suy do celw wojskowych

art. 47-78 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji
ludnoci z obszarw okupowanych. Zobowizuje okupanta do zaopatrzenia ludnoci w ywno i leki w razie
zaistnienia takiej potrzeby

7. Wojna morska
1. Odrbnoci wojny morskiej

wojna morska jest w wyszym stopniu wojn gospodarcz ni wojna ldowa, gdy zmierza do zniszczenia
handlu przeciwnika
nieprzyjacielska wasno na morzu nie jest chroniona przez prawo midzynarodowe i podlega prawu upu
niektrzy wyodrbniaj dwie koncepcje wojny: kontynentaln (kadzie nacisk przede wszystkim na dziaania
przeciw siom zbrojnym nieprzyjaciela) oraz anglosask (ktra zmierza do osabienia gospodarczego
przeciwnika)

2. Metody i rodki wojny

miny i torpedy prawo haskie ogranicza ich stosowanie, zakazuje stosowania min automatycznych i
niezakotwiczonych (chyba, e staj si nieszkodliwe w godzin po utracie nad nimi kontroli)
korsarstwo (kaperstwo) upowanienie statkw prywatnych do zajmowania statkw nieprzyjacielskich,
ktre staway si ich upem; utracio znaczenie w XIX w .W deklaracji paryskiej z 1856 r. pastwa wyrzeky si
korsarstwa; od korsarstwa naley odrni piractwo, czyli rozbj na morzu
blokada wojenna operacja wojenna podjta przez okrty jednego pastwa z zamiarem przerwania
wszelkiej komunikacji drog morsk z pewnym odcinkiem wybrzea lub portem strony przeciwnej. Dla swej
wanoci blokada wymaga oficjalnego ogoszenia.
uycie okrtw podwodnych protok londyski z 1936 nie wolno im zatapia statku handlowego, ani
uczyni niezdolnym do eglugi nie umieciwszy uprzednio pasaerw, zaogi i dokumentw okrtowych w
bezpiecznym miejscu (wyjtek statek handlowy uporczywie odmawia zatrzymania si po skierowaniu do
niego przepisowego dania lub stawia opr przy rewizji)
wizytowanie i rewizja statkw handlowych w celu sprawdzenia czy statek okazuje bander pastwa
neutralnego, jest rzeczywicie statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery, a jeli tak czy adunek ktry
wiezie nie bdzie stanowi pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny
o zwizytowanie polega na wysaniu odzi oficera na pokad statku wizytowanego w celu sprawdzenia
dokumentw okrtowych; moe te mie miejsce udanie si kapitana statku handlowego odzi na
pokad okrtu wojennego dla okazania dokumentw okrtowych
o rewizja przeszukanie statku handlowego przez czonkw zaogi okrtu wojennego; ma ona na celu
stwierdzenie naruszenia prawa wojennego i ewentualnie zabezpieczenie dowodw

3. Prawo upu

4.

wasno nieprzyjacielska, z wyjtkiem tej znajdujcej si na statku neutralnym, chyba ze stanowi


kontraband wojenn, podlega prawu upu. Nie obejmuje ono przybrzenych statkw rybackich, kartelowych,
eglugi lokalnej, statkw sanitarnych sucych bezpieczestwu eglugi lub przeznaczonych do nada
religijnych, dobroczynnych czy naukowych. Zasada, i tylko sd moe zatwierdzi zabr statku lub towaru
tytuem prawa upu
deklaracja londyska zawiera przepisy utrudniajce zmian bandery z nieprzyjacielskiej na neutraln w czasie
wojny (domniemanie, e zmiana bandery zostaa dokonana in fraudem legis)
Kontrabanda wojenna
s to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojujcym wbrew zakazowi. Podlega
zaborowi take wwczas, gdy stanowi wasno neutraln
deklaracja londyska przyja podzia kontrabandy na bezwzgldn (materiay uywane wycznie na wojnie
bro, amunicja itd.) i warunkow (mog suy zarwno uytkowi wojennemu, jak i pokojowemu odzie,
ywno itd.)

8. Wojna powietrzna

lotnictwo wojskowe podlega przepisom prawa wojny ldowej i morskiej


w szczeglnoci przepisy dotyczce bombardowa, a zwaszcza regulamin haski, zabraniajcy
bombardowania wsi, miast, domw mieszkalnych i budowli, ktre nie s bronione.
Konwencja genewska z roku 1949 w postanowieniach dotyczcych transportw sanitarnych zapewnia
ochron podobnie jak innym rodkom transportu sanitarnego take samolotom sanitarnym, okrelajc je
jako ,,samoloty uywane wycznie do ewakuacji rannych i chorych,jak rwnie do przewozu personelu i
materiau sanitarnego

9. Konflikty zbrojne niemajce charakteru midzynarodowego


1. Rozwj historyczny

w minionych wiekach prawo wojenne z reguy nie znajdowao zastosowania w wojnach domowych
przez dugie lata rzdy byy zdecydowane niechtnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiza
midzynarodowych w zakresie traktowania powstacw
projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych, przedstawiony w 1912 na Midzynarodowej
Konferencji Czerwonego Krzya w Waszyngtonie spotka si z bardzo chodnym przyjciem

2. Konwencje genewskie z roku 1949

art. 3, wsplny dla wszystkich konwencji, nakada na kad ze stron w konfliktach zbrojnych niemajcych
charakteru midzynarodowego obowizek stosowania si do postanowie:
o osoby nie biorce bezporednio udziau w dziedzinach wojennych, wcznie z czonkami si zbrojnych,
ktrzy zoyli bro, oraz osobami ktre stay si niezdolne do walki powinny by traktowane w sposb
humanitarny
o zakazane s:
zamachy na ycie i nietykalno cielesn, zabjstwa, powodowanie kalectwa, tortury
branie zakadnikw
zamachy na godno osobist, w szczeglnoci traktowanie poniajce
skazywanie na kar mierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku
o ranni, chorzy i rozbitkowie powinni by zbierani i leczeni
pastwa zgodziy si, e bezstronna organizacja humanitarna moe oferowa swe usugi stronom konfliktu.
Art. 3 rozciga ochron prawn take na powstacw ktrzy nie s uznani za stron wojujc. Art. ten nie
chroni powstaca, ktry wpad w rce przeciwnika, przed postpowaniem karnosdowym, a nawet kar
mierci

3. Protok dodatkowy z roku 1977

protok dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktw zbrojnych nie majcych charakteru
midzynarodowego. Rozwija zasady prawne art. 3 konwencji genewskich z 1949 i w oglnych
postanowieniach zobowizuje do ochrony rannych i chorych, rozbitkw, do ochrony personelu medycznego i

religijnego, ludnoci cywilnej, do ochrony dbr niezbdnych dla przeycia ludnoci cywilnej, ochrony zakadw
i urzdze ujarzmiajcych niebezpieczne siy, obiektw kulturalnych i miejsc kultu religijnego

zabrania

przymusowego

przesiedlania

ludnoci, poza

przypadkami w ktrych wymaga tego

jej

bezpieczestwo. Upowania stowarzyszenia pomocy (Czerwonego Krzya) do wykonywania swych funkcji w


odniesieniu do ofiar konfliktu

dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz dziaa terrorystycznych, zakaz niewolnictwa i handlu
niewolnikami, grabiey oraz groby popenienia jednego z zabronionych czynw. Szczeglna ochrona dzieci

4. Umidzynarodowione konflikty wewntrzne

sprawa umidzynarodowienia konfliktw wewntrznych, tzn. takich konfliktw wewntrznych, w ktrych


uczestnicz siy zbrojne innych pastw, ani nie zostaa objta protokoami dodatkowymi z 1977 ani nie bya
dyskutowana na konferencji dyplomatycznej w l.1974-1977. Postuluje si zatem stosowanie w
umidzynarodowionych konfliktach wewntrznych przepisw prawa humanitarnego tak, jak w konfliktach
zbrojnych midzynarodowych. Tego rodzaju stanowisko zaj MKCK
niektrzy autorzy s zdania, e jeli pomoc zbrojna zostaa udzielona rzdowi legalnemu, interwencja jest
dopuszczalna, w konsekwencji powoduje ona przeksztacenie konfliktu wewntrznego w konflikt
midzynarodowy, natomiast jeli pomocy udzielono powstacom, interwencja jest nielegalna i jako taka nie
moe zmieni dotychczasowego charakteru konfliktu zbrojnego
wg innej propozycji naley w umidzynarodowionym konflikcie wewntrznym rozrnia 4 stosunki prawne:
o midzy wojskami interweniujcymi pastw walczcych ze sob
o midzy wojskami interweniujcymi a siami zbrojnymi rzdu legalnego
o midzy wojskami interweniujcymi a siami zbrojnymi powstacw
o miedzy siami zbrojnymi rzdu legalnego a silami zbrojnymi powstacw
o proponuje si, aby w 1 i 2 przypadku znajdowao zastosowanie prawo humanitarne konfliktw
zbrojnych w caoci, w 3 i 4 prawo dotyczce konfliktw wewntrznych

10. Neutralno wojenna


1. Pojcie neutralnoci wojennej

neutralne jest pastwo, ktre nie uczestniczy w wojnie


neutralno jest stanem faktycznym, z ktrego wynikaj okrelone obowizki prawne (odrniamy sta
neutralno, polegajc na zobowizaniu si w umowach midzynarodowych do nieuczestniczenia w
wojnach)
pastwo nie ma obowizku zachowania neutralnoci podczas wojny, chyba ze zobowizao si do tego w
umowie midzynarodowej. Pastwo neutralne nie ma rwnie obowizku deklarowania swego zamiaru
zachowania neutralnoci
w rozwoju prawa neutralnoci w wojnie morskiej istotne znaczenie miao sformuowane w 1871 przez USA i
Wlk. Brytani w sporze dotyczcym statku Alabama tzw. trzech regu waszyngtoskich; zgodnie z nimi rzd
neutralny jest zobowizany:
o dooy naleytego starania, aby nie dopuci do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz
zezwalania na odpynicie statkw, ktre maj wojowa przeciwko pastwu, z ktrym ten rzd
pozostaje w stanie pokoju
o nie pozwala aby jedna ze stron wojujcych uczynia z jego portw lub wd terytorialnych baz dla
dziaa wojennych przeciwko drugiemu pastwu, a take dla odnawiania lub powikszania swych
zasobw wojennych albo werbowania onierzy
o dooy naleytego starania w swych portach i na swych wodach oraz w stosunku do osb
podlegajcych jego jurysdykcji aby zapobiec pogwaceniu wymienionych powyej zobowiza

2. Prawa i obowizki pastw neutralnych

na pastwach wojujcych ciy obowizek respektowania nietykalnoci terytorium pastwa neutralnego, ktre
w adnych okolicznociach nie powinno by objte dziaaniami wojennymi

pastwom wojujcym nie przysuguje prawo przejcia przez terytorium pastwa neutralnego. Nie wolno
rwnie zakada na terytorium pastwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urzdze sucych
do komunikacji wojskowej. Pastwo neutralne moe dopuci do wywozu i tranzytu na koszt strony wojujcej

broni itp., a take zezwoli na korzystanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem, e
ograniczenia i zakazy w tych sprawach bd rwnomiernie stosowane wobec stron wojujcych

pastwo neutralne obowizane jest internowa oddziay nalece do pastw wojujcych, ktre przyjmuje na
swe terytorium. XIII konwencja haska dotyczca wojny morskiej zabrania pastwom wojujcym
prowadzenia dziaa wojennych na wodach terytorialnych pastw neutralnych; ta sama konwencja zabrania
pastwom neutralnym odstpowania bezporednio lub porednio pastwom wojujcym okrtw wojennych,
sprztu wojennego

w braku odmiennych przepisw, zawartych w ustawodawstwie pastwa neutralnego nie wolno okrtom
wojennym pastw wojujcych pozostawa w portach, na redach i na wodach terytorialnych pastwa
neutralnego duej ni 24 godziny

w portach neutralnych okrty wojenne pastw wojujcych mog naprawia swe uszkodzenia tylko w granicach
koniecznych dla zapewnienia bezpieczestwa eglugi i nie mog zwiksza swej siy bojowej

nierwne

traktowanie przez pastwo neutralne obu stron

wojujcych nazywane jest

,,yczliw

neutralnoci
o w okresie II wojny wiatowej wyksztacia si doktryna nieczestniczenia w wojnie (non-belligerncy),
zwana take doktryn neutralnoci kwalifikowanej, wg ktrej pastwo deklarujce zamiast
neutralnoci nieuczestniczenie w wojnie nie byoby zobowizane do rwnego traktowania obu stron
wojujcych

3. Neutralno wojenna w wietle Karty Narodw Zjednoczonych

w Karcie pastwa zobowizay si okaza Organizacji wszelk pomoc w kadej akcji podjtej zgodnie z Kart
i powstrzyma si od pomocy pastwu przeciw ktremu organizacja podja rodki przymusu. Idea
bezpieczestwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralnoci, jednak art. 43 Karty pozwala
zwolni pewn liczb mniejszych pastw od obowizku udziau w zbiorowych akcjach zbrojnych

poprawi i uzupeni (a niech tam, nie bd skromny) Szymon Petka

You might also like