Professional Documents
Culture Documents
1.
Podstawowe
zagadnienia
prawa
spoeczno midzynarodowa:
midzynarodowe
og suwerennych pastw a take niesuwerennych podmiotw, czyli wszystkich uczestnikw
stosunkw midzynarodowych wyposaonych w zdolno do dziaania na paszczynie
midzynarodowej, ktrych prawa i obowizki s regulowane przez prawo midzynarodowe
(znaczenie szersze)
szybkiego postpu na paszczynie nauki, wymiany midzypastwowej itp. (ujednolicenie miar i wag,
zagadnienia komunikacji i cznoci midzynarodowej itp.)
wyksztacenie si poczucia wzajemnych wizw, czemu towarzyszy rozwj prawa
o og pastw, ktre weszy do spoecznoci nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie midzynarodowe,
lecz gwnie w konsekwencji swego powstawania i
zewntrznej
o zasada rwnoci
o may stopie zorganizowania wewntrznego
o brak obowizkowego sdownictwa
alfabetyczna
prawa wszystkich pastw s tak samo respektowane, bez wzgldu na to, czy chodzi o pastwo
wielkie czy mae, i czy jest ono w stanie wymusi ich przestrzeganie
w stosunkach zewntrznych organy pastwowe korzystaj z takich samych immunitetw i
przywilejw
akty pastwa (zasada par in parem non habet imperium) nie podlegaj jurysdykcji, zatem nie mog
o rwno wobec prawa nie ma charakteru niezbywalnego pastwo moe si jej zrzec (bd jej
czci), np. przez przekazanie czci kompetencji do organizacji midzynarodowej
o wielkie mocarstw zajmuj pozycj pierwszych wrd rwnych (stae miejsce i prawo weta w Radzie
Bezpieczestwa). Rnice w zakresie praw wynikaj z:
elementy faktyczne (prawo morza ustalane przez tych ktrzy posiadaj dostp do niego i
dysponoway najwikszymi flotami)
o tak, gdy mimo braku aparatu represyjnego prawo midzynarodowe jest uwaane przez wszystkich
czonkw za wice spoeczno midzynarodow
o mimo wszystkich wystpujcych w obrbie spoecznoci konfliktw i sprzecznoci nie tylko si nie
zmniejsza, lecz wrcz narasta poczucie wzajemnych wizi i wspzalenoci zarwno w sferze
midzynarodowych stosunkw ekonomicznych, wymianie handlowej, problemach demograficznych,
ywnociowych, jak te ochronie rodowiska naturalnego
wsplnota
militarnymi
wsplnota regionalna pastwa, ktre czy ssiedztwo, historia, jzyk, nawet religia
PRAWO MIDZYNARODOWE zesp norm regulujcych stosunki wzajemne midzy pastwami oraz
organizacjami midzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych majcymi
zdolno do dziaania w stosunkach midzynarodowych
spory dotyczce definicji rozbienoci dotyczce podmiotowoci, rde i specyfiki prawa midzynarodowego
2. Nazwa
termin prawo midzynarodowe pojawi si w literaturze w XVIII w. autor angielski J. Bentham w 1780 r.; do
jzyka polskiego wprowadzi go F. Kasparka
o sowo nard (nation) w jzyku angielskim i francuskim jest synonimem pastwa; dzisiaj nard ma
take prawo do samostanowienia; nard walczcy o niepodlego jest podmiotem prawa
midzynarodowego gdy wyksztaci organy zdolne go reprezentowa na arenie midzynarodowej
3. Systematyka
systematyka cisy podzia na pozostajce ze sob w okrelonych relacjach podziay brak powszechnej
akceptacji dla ktrejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja cigego rozwoju i
przystosowywania si do zmieniajcej si rzeczywistoci
o Grocjusz w swoim dziele o prawie wojny i pokoju okreli podzia prawa midzynarodowego na dwa
dziay
w miar upywu czasu akcent przesuwa si na normy regulujce pokj
o
o prawo wojny zostao zredukowane do fragmentu caoci prawa midzynarodowego
o polskie propozycje systematyki: 1958 r. L. Ehrlich (prawo midzynarodowe, nauka PM, podmioty PM,
mechanizm stosunkw midzy podmiotami PM); S. E. Nahlik (spoeczno midzynarodowa,
wspdziaanie midzynarodowe, konflikty midzynarodowe)
wspczesne
negatywne
konsekwencje:
nadmierne
akcentowanie
swobd
praw
zasada dobrej wiary podstaw stosunkw wicych pastwa jest ich wola, ktra je wie
(pastwo przyjmuje obowizki z wasnej woli, wywouje to skutki prawne, stwarza
zobowizania midzynarodowe, ktre trwa niezalenie od jego zgody)
pokoju,
wzajemno prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,
wsplny interes normy o ochronie rodowiska naturalnego czowieka, kosmosu
oraz dna mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji narodowej
zasada efektywnoci:
5. Sankcje
bezporedni
o specyficzne formy przymusu w PM (w odrnieniu od prawa wewntrznego)
o sankcje korygujce sankcje, przez zastosowanie ktrych pastwa wyrwnuj (niejako likwiduj)
skutki naruszenia jakiego postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:
pozbawienie
spodziewanych
korzyci
naruszajcego
przez
zawieszenie
wykonania
sankcje niezorganizowane nie s przewidziane w umowie, cho wszyscy sygnatariusze licz si z ich
istnieniem
o reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne)
midzynarodowe
rodki odwetowe maj charakter prewencyjny, gdy pastwo spodziewajce si jakich korzyci w
wyniku naruszenia normy orientuje si, e w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich
o teoria monistyczna prawo midzynarodowe i prawo wewntrzne tworz jeden system prawny, w
ktrym normy pozostaj wzgldem siebie w porzdku hierarchicznym.
monizm z prymatem prawa wewntrznego G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje
PM jako zewntrzne prawo pastwowe, podporzdkowane pastwu i niezdolne do
krpowania jego dziaa
teza ta jest sprzeczna z praktyka midzynarodow. Mona wskaza normy PM i PW, ktre nie
stosunek PM do PW nie jest regulowany norm PM dlatego te pastwa okrelaj swoje zdanie z tej kwestii w
klauzuli konstytucyjnej
Prawo midzynarodowe publiczne
5
o kade pastwo ma swobod okrelania relacji PM do PW, nie moe jednak przyj rozwizania
o
typy historyczne PM odpowiadaj poszczeglnym epokom. Tre i cechy PM pozostaj w cisej zalenoci
od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wyksztaci si w wyniku rozwoju historycznego.
a. klasyczne prawo midzynarodowe typ historyczny, ktry wyksztaci si w Europie w okresie
przejcia ze redniowiecza do nowoytnoci. Cechowa si wieloci pastw suwerennych o
podobnych cechach ustroju ekonomicznego i spoecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur
feudalnych, brak wadzy ponadpastwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczestwa oparty na
sojuszach i wojna jako legalny sposb zaatwiania sporw midzynarodowych, korzystanie na
rwnych prawach z obszarw morskich); stosunki midzy pastwami oparte na zasadzie rwnoci
wobec prawa; typ ten dominowa a do XX w.
b. wspczesne prawo midzynarodowe (prawo Narodw Zjednoczonych) wyksztacone po
dowiadczeniach I i II wojny wiatowej (ukad midzynarodowy skadajcy si z pastw
kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo duej liczny pastw nowopowstaych gwnie w wyniku
rozpadu systemu kolonialnego; wojna nie moga by ju instrumentem polityki narodowej ze wzgldu
na wynalazek broni jdrowej i rakiet; rozwj wsppracy midzynarodowej na paszczynie nauki i
techniki; nowy typ historyczny PM wie si z dziaalnoci ONZ.
rozwj PM przedstawia si od czasw Hugona Grocjusza (ojca prawa narodw);staroytne pastwa nie
znay pojcia PM chociaby z powodu, e pozostaway ze sob w nieustajcej wojnie (staroytno nie znaa
zdaniem opinii panujcej prawa narodw, poniewa opinia panujca nie znaa prawa narodw
staroytnoci)
2. Bliski Wschd
najstarsze znane dokumenty PM pochodz z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. napis na steli kamiennej; cz
traktatu midzy Lagaszem (wadca miasta Mezopotamii) a mieszkacami miasta Umma (obowizek
respektowania rowu granicznego i kamienia, ktry to obowizek zosta zaprzysiony przez stron
zwycion)
3. Grecja
a) w pastwach miastach zwizanych wsplnym jzykiem i histori stosunki midzynarodowe byy bardziej
b)
c)
intensywne, wynikiem czego bya bogatsza tre PM. Umowy zawierane midzy miastami greckimi dotyczyy
rnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe na wieczne czasy;
stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja schwytanie i
wizienie obywatela drugiego pastwa do czasu uzyskania zadouczynienia; azyl (asylia) nie stosowanie
represaliw wobec jednostki; proksenia opieka nad obywatelem obcego pastwa przebywajcego w kraju,
ktrego nie jest obywatelem przez obywatela pastwa przyjmujcego (pierwowzr opieki konsularnej);
arbitra by stosowany w sporach midzy miastami greckimi; izopolitije umowy o przyznaniu obywatelom
drugiego miasta na zasadzie wzajemnoci praw obywatelskich.
amfiktionie organizacje w staroytnej Grecji (zwizki pastw) o charakterze religijno-polityczne majce na
celu ochron miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionw
zoona z 24 czonkw, po 2 z kadego plemienia), zwizek atesko-delijski i peloponeski (od pocztku
instrumentem hegemonistycznej polityki najpotniejszych Aten i Sparty)
4. Chiny
w staroytnych Chinach PM rozwijao si w okresie rozbicia Chin na wiele pastw 770-221 r. p.n.e. rozwojowi
sprzyjay wsplny jzyk i historia
w stosunkach midzychiskich obowizywaa zasada rwnoci prawnej i zasada suwerennoci
zasada nietykalnoci posw (ludzie z wyszych szczebli drabiny feudalnej)
wojna sprawiedliwa nie byy uwaane za sprawiedliwe wojny zaczepne i zaborcze
doskonay system stosunkw midzy pastwami polega na utworzeniu zwizku pastw, w ktrym czonkowie
byliby reprezentowani przez delegatw wybranych spord obywateli najbardziej zdolnych i cnotliwych
o zwizek pastw troszczyby si o waciwe wykorzystanie bogactw naturalnych i dobrobyt wszystkich
ludzi
5. Rzym
celem Rzymu byo panowanie nad wiatem, dlatego te stosunki Rzymu z innymi pastwami (wojny zaborcze)
nie stwarzay warunkw do rozwoju PM
jednake Rzymianie zawierali umowy midzynarodowe z innymi pastwami: traktaty przyjani (amicitia) i
traktaty przymierza (societas, foedus),
charakterystyczne dla Rzymian byo zawieranie nierwnoprawnych umw przymierza (foedus iniquum)
gdzie Rzym by silniejsz stron zapewniajc obron sabszej stronie w zamian za dostawy poywienia itp.
przestrzeganie zasady nietykalnoci posw (iure gentium sanci sunt) i zawartych umw
wojna sprawiedliwa wypowiedziana wedug przepisanej procedury sakralnoprawnej,
w Rzymie wyksztacio si pojcie prawa narodw (ius gentium). Prawo rzymskie byo prawem obywateli (ius
civile) i nie przyznawao adnych uprawnie cudzoziemcom
o gdy Rzym sta si wiatow metropoli konieczne byo rozwizanie trudnoci w rozstrzyganiu sporw
midzy cudzoziemcami i Rzymianami. Powoano specjalnego sdziego (praetor peregrinus). Stosowa
on pewne oglnie przyjte zasady, kierujc si zasad susznoci.
o ius gentium regulowao take w pewnym stopniu stosunki midzy pastwami: Ius gentium dotyczy
zajcia, zabudowy i umocnienia miejscowoci, wojny, jecw, niewolnictwa, traktatw pokojowych,
zawieszenia brani, witego obowizku niezniewaania posw i zakazu maestwa z
cudzoziemcami
pogldy na prawo midzynarodowe nie rozwina si w staroytnoci nauka PM brak idei wsplnego dobra
rnych narodw
o przedmiotem rozwaa przede wszystkim zjawisko wojny
o u wielu ludw rozpowszechniona legenda o zotym wieku ludzkoci bez wojen
2. redniowiecze
1. Rodzina narodw chrzecijaskich
okres redniowiecza nie sprzyja rozwojowi stosunkw midzynarodowych ani prawa regulujcych te stosunki
cech tego ukadu politycznego by dualizm: w stosunkach wewntrznych (wadza podzielona midzy
monarchie i stany) i zewntrznych (rywalizacja o supremacje midzy cesarzem a papieem)
prowadzone byy liczne wojny zarwno wewntrzne jak i zewntrzne; Koci dy do humanitaryzacji wojen
wprowadzajc pokoje boe zakazujce wojen w pewnych okresach roku bd przeciwko konkretnej kategorii
ludzi np. rolnikom. Monarchowie idc podobna drog wprowadzili pokoje cesarskie lub krlewskie
zagodzono los jecw (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolnikw) praktyka wykupu
chrzecijaska Europa pozostawaa w okresie redniowiecza w stanie nieustannej wojny z pastwami islamu.
Prowadzone byy wyprawy krzyowe majce na celu odzyskanie Ziemi witej. Wezwanie papiea do witej
wojny byo rwnoznaczne z ogoszeniem pokoju boego miedzy pastwami europejskimi. Humanitaryzacja
wojen dotyczya tylko wojen midzy chrzecijanami; w okresie redniowiecza zagodzono los jecw
(koncepcja rycerza chrzecijaskiego opiewanego np. w Pieni o Rolandzie)
zgodnie z zakazem (wynikajcym z prawa islamskiego) nie mona byo zawiera Muzumanom pokoju z
chrzecijanami, w stosunkach midzy pastwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
w roku 1535 krl francuski Franciszek I zawar z sutanem tureckim Solimanem Wspaniaym umow
midzynarodow zwan kapitulacj: okrelenie praw Francuzw znajdujcych si na terenie pastwa
otomaskiego ustanowienie pierwszych konsulw francuskich sprawujcych jurysdykcj w stosunku do
Francuzw w sprawach cywilnych i karnych
rozwinicie szczeglnych form kontaktw pomidzy pastwami (synody i sobory kocielne, na ktrych
omawiano najwaniejsze zagadnienia polityki midzynarodowej redniowiecza; uwaa si je za prototyp
konferencji midzynarodowych; oprcz osb duchownych uczestniczyy z nich take wadcy wieccy)
tworzono zwizki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesw oraz rozstrzygania sporw oywienie
handlowe i gospodarcze (Wielka Hanza jednoczca miasta nad Batykiem i Morzem Pnocnym)
poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemcw, ktrzy znaleli si pod opieka monarsza, pacc w zwizku z tym
odpowiedni podatek
wyksztacenie si wielu zwyczajw regulujcych sprawy handlu morskiego i eglugi (wraz z rozwojem tych
dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego redniowiecznego np. Tablice Amalfitaskie, Konsulat
Morski)
w centrum rozwaa nad stosunkami midzy pastwami i prawem regulujcym te stosunki w redniowiecznej
nauce staa wojna
w XVI w. powstaa grupa tzw. prekursorw Grocjusza, ktrzy rozwijali pogldy w zakresie stosunkw
midzynarodowych i prawa midzynarodowego. Naleeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto,
Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali si moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez
Hiszpani z indianami
projekty utworzenia zwizku pastw europejskich, ktrych autorem by przede wszystkim Piotr Dubois.
Organizacja miaaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, zaatwianie sporw midzy pastwami
europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi witej
wieki XV i XVI byy okresem bujnego rozwoju myli politycznej zarwno w sprawach polityki, prawa
wewntrznego jak i stosunkw midzynarodowych; dyplomacja polska w zwizku z licznymi wojnami
prowadzonymi przez pastwo polskie np. wojna z Krzyakami
pogldy dotyczyy gwnie problemu wojny sprawiedliwej jako, e Polska take naleaa do chrzecijaskiej
rodziny narodw
polska szkoa prawa wojny Stanisaw ze Skarbimierza i Pawe Wodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny
wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania upw, dopuszczalno przymierzy z pastwami pogaskimi
Andrzej Frycz Modrzewski zajmowa si zagadnieniami prawnymi wojny, zaleca procedur rozjemcz w
celu uniknicia wojny, humanitaryzacja wojny, waciwe traktowanie ludnoci na terytoriach zajtych
arianie czyli bracia polscy pogldy pacyfistyczne przeciwko karze mierci i wojnie
II Liga neutralnoci Zbrojnej powstaa w 1800 r. podczas wojen napoleoskich rozwj prawa wojny i prawa
neutralnoci
rozbiory Polski w II po. XVIII w. pogwacenie zasad europejskiego porzdku prawnego
w XVIII w. wysuwane byy postulaty dotyczce zagodzenia sposobu prowadzenia wojen (J.J. Rousseau,
Portalis) pastwo prowadzi wojn przeciwko pastwu, zatem prawa obywateli powinny by respektowane
Grocjusz i szkoa prawa naturalnego autor dziea O prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis), ktre
wywaro ogromny wpyw na rozwj nauki o PM [c za odkrycie normalnie SP]
o Wolno morza, O prawie upu broni zasady wolnoci mrz,
o wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powizanie mocy obowizujcej prawa narodw z natur
rzeczy i rozumem ludzkim
o obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, ktre dzieli si na cywilne i prawo
narodw (mona udowodni przez zwyczaj i wiadectwo biegych)
o teoria umowy spoecznej przejcie ze stanu natury do stanu spoecznego poprzez umow
spoeczna, ktr naley przestrzega zgodnie z zasada pacta sunt servanda
o rozwaania na temat prawa wojennego, odpowiedzialnoci pastw, zawierania i wykadni umw
midzynarodowych, prawa dyplomatycznego
szkoa prawa naturalnego rozwijaa pogldy Grocjusza o zwizku prawa narodw z prawem naturalnym.
Nie przykadali wagi do takich rde PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozwaaniach
racjonalistycznych przepisy PM z natury czowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi
przedstawicielami tej szkoy byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel
pozytywici odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i rde PM od szkoy prawa naturalnego. Szkoa
pozytywistyczna uwaaa przepis prawny za przejaw woli pastwa, a w konsekwencji za rda PM uznawali
umow midzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny by umowy
midzynarodowe jak wyraz woli pastw tworzcych normy prawne. Pozytywici gromadzili i opracowywali
umowy midzynarodowe
o do przedstawicieli szkoy pozytywistycznej naleeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek,
Jakob Moser (badanie jakie normy znajduj zastosowanie we wzajemnych stosunkach midzy
pastwami, a rde PM naley doszukiwac si w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)
o Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieo zdobyo uznanie na arenie europejskiej jako wykad PM.
Prawem Narodw nazywa on og praw i obowizkw przyjtych przez wikszo lub wszystkie
pastwa Europy, bd w drodze umw, bd przez milczce stosowanie w praktyce; wydawa zbiory
traktatw.
wiek XVII i XVIII projekty utworzenia zwizku pastw:
o plan ksicia Sully Europa podzielona na 15 pastw tworzcych federacj z wielk rada na czele
o projekt Williama Penna utworzenie parlamentu europejskiego
o projekt Emeryka Cruce zwizek wszystkich pastw niezalenie od religii, z rad na czele w Wenecji
o projekt ksidza de Saint Pierre org. zwizku pastw byby senat zoony z 24 delegatw
wielu zwolennikw prawa naturalnego w Polsce nauczanie prawa natury i prawa narodw na uniwersytetach
i szkoach
Hieronim Stroynowski Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodw
zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski Myli o potrzebie i sposobach przystpienia modziey do
suby dyplomatycznej w Polszcze pogldy zblione do pozytywistw
gromadzenie i publikowanie przez Polakw umw midzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, Traktaty midzy
mocarstwami europejskimi od roku 1648 zasze
wpyw na ksztatowanie si ustroju politycznego i spo. gospodarczego pastw europejskich oraz na stosunki
midzy nimi; upadek rzdw feudalnych, walka o wadze buruazji; zasada suwerennoci zacza nabiera
nowego znaczenia, nie dotyczya teraz suwerennych wadcw absolutnych a suwerennych narodw, zasada
zwierzchnictwa narodw; zasada nienaruszalnoci terytorium oraz nieinterwencji w sprawy
wewntrzne drugiego pastwa (zasady te znalazy peen wyraz w Deklaracji Prawa Narodw z 1795r.)
10
2. Kongres wiedeski
zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porzdku w Europie; kongres midzynarodowy z
udziaem monarchw dokona dziea stabilizacji stosunkw w Europie na kilkadziesit lat;
ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Zwizek Niemiec lune zrzeszenie pastw pod wadz
Austrii; usankcjonowanie rozbiorw Polski (czwarty rozbir Polski), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i
Krlestwa Polskiego
w dziedzinie midzynarodowej postanowiono: uzna neutralno Szwajcarii, regulamin rang
dyplomatycznych, zasada wolnej eglugi na rzekach wsplnych (szczegowe rozwizania dot. Renu, Nekaru,
Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. handlu Murzynami z Afryki zakazujca go
wite Przymierze zawarte we wrzeniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austri przestrzeganie
przykaza Chrystusa w stosunkach wewntrznych i zewntrznych; w listopadzie przyczya si Anglia, a w
1818 r. Francja
o w ten sposb powsta syndykat monarchw ktry mia decydowa o sprawach europejskich;
tpienie idei wolnociowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizujc polityk witego
Przymierza pastwa nalece czsto interwenioway w sprawy wewntrzne innych pastw
3. Doktryna Monroego
wystpienie Prezydenta Stanw Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w ktrym sformuowa zasad
nieinterwencji pastw europejskich w sprawy amerykaskie; hegemonia Stanw Zjednoczonych nad
kontynentem amerykaskim (dyplomacja dolarowa, polityka grubego kija)
wiek XIX rozwj pastw kapitalistycznych; rewolucja przemysowa doprowadzia do nasilenia wsppracy
midzynarodowej; walki spoeczne (solidaryzacja robotnikw w skali midzynarodowej) spowodowane
wyzyskiem kapitalistw; ruchy narodowowyzwolecze w Polsce i na Bakanach
poszerzenie si spoecznoci midzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja , Chiny,
Japonia oraz republiki Ameryki aciskiej
5. Ekspansja kolonialna
intensywna ekspansja kolonialna; Anglia obja zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbia
tereny Pnocnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia obja zwierzchnictwo w Kongo; Wochy objy
wadz w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo a po Amur i obja protektorat nad
Chiw i Buchar
Chiny po wojnie opiumowej stay si przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiski 1842 r.Anglia obja zwierzchnictwo nad wysp Hongkong (zmuszenie do otwarcia portw, przyjcie sdownictwa
kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Angli, USA, Francj, Rosj i Niemcami o koncesje
gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach podzielenie Chin na tereny wpyww;
konferencja Berliska z 1885 r.- dokonano na niej podziau wpyww w Afryce
USA weszy rwnie na drog polityki imperialistycznej, zajmujc w wyniku wojny z Meksykiem Teksas,
Kaliforni i Arizon, a pod koniec stulecia po wojnie z Hiszpani rozcigny swe wpywy na Kub i Filipiny
6. Traktat paryski
traktat paryski koczcy wojn krymsk (1856) by istotny dla rozwoju polityki midzynarodowej i PM
o w wojnie krymskiej Francja i Anglia stany po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosj, oznaczao to
cakowity rozpad witego Przymierza
istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do spoecznoci midzynarodowej,
utworzenie Serbii jako pastwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej
Komisji Dunaju z udziaem wielkich mocarstw (pastwo rzeczne), demilitaryzacja Wysp Alandzkich,
deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzya ochron wasnoci prywatnej w wojnie morskiej)
zjednoczenie Woch, utworzenie Zwizku Pnocnoniemieckiego pod hegemoni Prus, wojna pruskofrancuska zakoczona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.
traktat berliski z 1878 zakoczy wojn rosyjsko-tureck; proklamowano niepodlego Serbii, Czarnogry
i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bugarii jako pastwa zalenego od Turcji (1908 niepodlego
Bugarii, 1912 I wojna bakaska)
wzrost znaczenia Japonii na arenie midzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895);
wygrana wojna z Rosj i uzyskanie Pwyspu Liaotuskiego i protektoratu na Kore
11
8. Konferencje haskie
fakt, i Polska pozbawiona niepodlegoci przestaa by podmiotem PM wpyn na zastj w tej dziedzinie
prawa;
F. Sotwiski profesor prawa natury i prawa narodw UJ; F, Kasparek historyk prawa midzynarodowego;
polska doktryna wojny narodowowyzwoleczej XIX w.
5. Okres wspczesny
1. Pierwsza wojna wiatowa
nowy okres w stosunkach midzynarodowych otwarty przez wojn 1914-1918 i rewolucje padziernikow w
Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunkw midzynarodowych obowizujcych po Wielkiej Wojnie (ordzie
Woodrowa Wilsona z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktw): zasada jawnoci umw midzynarodowych,
zasada wolnoci eglugi na morzach, usuniecie barier hamujcych rozwj handlu midzynarodowego,
redukcja zbroje, wspaniaomyslne zaatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw
terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodw;
wojna zakoczona zostaa podpisaniem traktatw pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryu; traktat z
Niemcami Wersal 28 czerwca 1919 r.; may traktat wersalski z Polsk o poszanowaniu mniejszoci; traktaty
w Saint-Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.
12
2. Okres midzywojenny
Liga Narodw antagonistyczne stosunki midzy kapitalistami a Rosj oraz zwycizcami a zwycionymi po
Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r.
midzy Rosj a Niemcami o nawizaniu stosunkw dyplomatycznych i gosp.)
negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodw nie przeszkodzi w uczestniczeniu przez Rosj w wielu
konferencjach powiconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojcia Hitlera do wadzy w Niemczech, Rosja
przystpia do organizacji w 1934 r.
utrwalanie pokoju i rozwijanie wsppracy midzynarodowej i rwnoczesna rewizja traktatu wersalskiego
(Niemcy) Pakt Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu si wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporw
midzynarodowych
umowy lokarneskie z 1925 r. ukady regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczestwa;
Maa Ententa 1933 (Czechosowacja, Rumunia i Jugosawia), porozumienie bakaskie 1934 (Grecja,
Turcja, Rumunia, Jugosawia), pakt batycki 1934 (Litwa, otwa i Estonia);
brak reakcji ze strony Ligi narodw na amanie postanowie traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie;
Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy
druga wojna wiatowa bya wstpem do stworzenia trwaego pokoju midzynarodowego: podpisanie w 1941 r.
Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelta i Churchilla
30 padziernika 1943 r. deklaracja moskiewska (ZSRR, USA, Wielka Brytania) nt. utworzenia nowej
organizacji midzynarodowej zamiast LN
konferencje w Teheranie 1943, Jacie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpie 1945 rozwizywano problemy
polityki wiatowej;
konferencja w San Francisco kwiecie-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kart Narodw
Zjednoczonych, ktra powoywaa Organizacj Narodw Zjednoczonych majca na celu zachowanie
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa, i pokojowe rozwizywanie sporw midzynarodowych.
tradycyjne PM dopuszczao podboje kolonialne; Karta NZ stworzya system powiernictw uznajcych prawo
narodw kolonialnych do samostanowienia i traktujcych zarzd powierniczy jako form przejciow (system
powiernictw obj 11 obszarw: bye terytorium mandatowe i kolonie odebrane pastwom zwycionym w II
wojnie wiatowej)
dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibw
deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960) zobowizanie pastw kolonialnych do pooenia kresu
kolonializmowi we wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodw do
samostanowienia oraz stwierdzenie, e brak naleytego przygotowania politycznego, gospodarczego,
spoecznego i kulturalnego nie moe stanowi pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodlegoci
w rezultacie w skad spoecznoci midzynarodowej weszy 3 grupy pastw rozwinite pastwa
kapitalistyczne, pastwa typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijajce si
5. Okres powojenny
zimna wojna midzy pastwami kapitalistycznymi a blokiem pastw socjalistycznych, zakoczona w Europie
w pracach Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu
Kocowego w Helsinkach;
rozrost organizacji midzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie
organizacje wyspecjalizowane; Pakt Pnocnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w
odpowiedzi 1955 r. Ukad Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka pastw
niezaangaowanych)
integracja pastw Europy Zachodniej Unia Europejska;
rozwj i kodyfikacja PM:
o konwencje kodyfikujce prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w
1982 r.)
o prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeskie 1961)
13
o
o
o
o
pozytywici D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkrelajcy wartoci
etyczne wice si z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym prawo jako zjawisko
spoeczne; wpyw doktryny funkacjonalistycznej funkcjonalna interpretacja przepisw PM; socjalistyczna
doktryna PM podkrelaa znaczenie suwerennoci pastwowej;
utworzenie Akademii Prawa Midzynarodowego w Hadze 1921r.
rozwj PM zwizany by z orodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw Midzynarodowych i Instytut nauk
Prawnych
Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Gralczyk, Stanisaw Hubert, Marian
Iwanejko
rne znaczenia terminu rda PM (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, dziaania ustalajce
prawo):
o w sensie materialnym (rda wewntrzne, realne, gbsze) rdem prawa jest to co sprawia, e PM
ksztatuje si i nabywa moc obowizujc; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny wola
pastw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), wi spoeczna (kierunki
socjologiczne), wiadomoci i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
o w znaczeniu formalnym (rda zewntrzne, pozytywne) rdami PM nazywamy zewntrzny wyraz
procesu, ktry doprowadzi do powstania normy prawnej; nale do sfery prawnej
o s dwa niekwestionowane rda PM: umowy midzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj
midzynarodowy; brak ustaw, gdy nie istnieje adna wadza ponadpastwowa zdolna narzuci sw
wol suwerennym pastwom.
rda poznawcze zbiory umw, kompilacje zwyczajw pomocne w wyszukiwaniu przepisw prawnych; nie
s to osobne rda PM; wydawany przez ONZ Treaty Series, w Polsce Zbir dokumentw Polski Instytut
Spraw Midzynarodowych;
podstawa wyrokowania sdw midzynarodowych pastwa, okrelajc kompetencje sdw
midzynarodowych, powouj si na rda prawa midzynarodowego jako podstaw wyrokowania
o pojcie rda prawa midzynarodowego nie pokrywa si cakowicie z pojciem podstaw wyrokowania
np. w art. 38 ust. 1 statutu Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci: Trybuna, ktrego
funkcj jest rozstrzyga zgodnie z prawem midzynarodowym przedoone mu spory, stosuje:
a. Konwencje midzynarodowe, bd oglne, bd partykularne, ustanawiajce normy uznane
przez pastwa spr wiodce;
b. Zwyczaj midzynarodowy, jako dowd oglnej praktyki przyjtej za prawo;
c. Oglne zasady prawa, uznane przez pastwa cywilizowane;
d. Z zastrzeeniem art. 59, orzeczenia sdowe i pogldy posiadajcych najwysze kwalifikacje
pisarzy rnych narodw w zakresie prawa midzynarodowego, jako pomocniczy rodek
ustalania norm prawa
za podstaw wyrokowania pastwa mog uzna rwnie zasad susznoci; moliwo orzekania ex aequo et
bono jeeli strony si na to zgodz (art. 38 ust. 2)
14
2. Umowa midzynarodowa
1. Pojcie i rodzaje umw midzynarodowych
15
rozwj historyczny - w epoce feudalizmu umowy midzynarodowe zawierane byy gwnie przez
monarchw, musiay one spenia oglne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to
zachowane s dla umw o wikszym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmowa:
1. tytu umowy (np. traktat przymierza)
2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3. intytulacja wyszczeglnienie monarchw zawierajcych umow wraz z ich tytuami
4. arenga przyczyny, ktre skoniy do zawarcia umowy
5. narracja opis czynnoci i wydarze, ktre spowodoway wszczcie rokowa, wyznaczenie
penomocnikw, zbadanie penomocnictw, wyraenie zgody
6. dyspozycja waciwa tre umowy podzielona na art. i rozdziay; klauzule odnonie ratyfikacji,
wejcia w ycie, czasu trwania itp. lub milczcego przeduenia mocy obowizujcej umowy
7. korroboracja wzmocnienie umowy
8. data i miejsce zawarcia umowy
9. podpisy i pieczcie
obecnie forma uproszczona; umowy o wikszej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj s wstpem
(preambu)
umow dwustronn sporzdza si w dwch egzemplarzach regua alternatu wymienienie w egzemplarzu
przeznaczonym dla danego pastwa w pierwszej kolejnoci jego nazwy (zasada rwnoci i kurtuazja
midzynarodowa); w umowach wielostronnych pastwa zawierajce umow wymieniane s w porzdku
alfabetycznym
o w umowach wielostronnych podpisy w porzdku alfabetycznym pastw albo wg reguy ple-mle w
dowolnym miejscu pod tekstem
jzyk, w jakim sporzdza si umowy w okresie feudalizmu jzykiem umw midzynarodowych bya acina;
w XVII w. j. francuski; od I wojny wiatowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
o obecnie umowy bilateralne sporzdza si w dwch jzykach (jzykach stron), czasami spisuje si
take w trzecim jzyku, kopia ta jest rozstrzygajca w przypadku sporu
o dokonywanie interpretacji w przypadku trudnoci z przekadem tekstu umowy
porozumienie dentelmeskie umowy ustne zakadajce znaczny stopie wzajemnego zaufania
o konwencja wiedeska w art. 3 stwierdza, e jej postanowienia nie znajduj zastosowania do
porozumie midzynarodowych zawieranych w innej formie ni pisemna, co jednak nie wpywa na
moc prawn takich porozumie
16
bd przy organizacji midzynarodowej bd przy jednym i drugim dla przyjcia tekstu umowy na
danej konferencji itd.
czynnoci zwizane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupowanione do reprezentowania
pastwa mog by uznane za prawnie skuteczne, jeli zostan pniej przez dane pastwo zatwierdzone
art. 2 Konwencji wiedeskiej 1969 penomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentn
wadz pastwow, wyznaczajcy pewn osob lub osoby do reprezentowania pastwa w negocjowaniu,
przyjciu lub ustaleniu autentycznoci tekstu traktatu, w wyraeniu zgody pastwa na zwizanie si traktatem
lub dokonaniu jakiejkolwiek czynnoci zwizanej z traktatem
w Polsce penomocnictwa do prowadzenia rokowa i parafowania podpisuje bd minister spraw
zagranicznych bd odpowiedni minister (umowy resortowe)
o penomocnictwa do podpisania umowy Prezydent RP (umowy pastwowe), premier (umowy
rzdowe), waciwy minister (umowy resortowe)
ratyfikacja jako sposb zabezpieczenia si monarchw w okresie feudalnym przez zaciganiem zobowiza
przez swych penomocnikw (klauzula zastrzegajca, i umowa bdzie obowizywaa dopiero po ratyfikacji);
w pastwach konstytucyjnych ratyfikacja staa si instrumentem wpywania parlamentu na polityk
zagraniczn prowadzona przez rzdy (zgoda parlamentu na ratyfikacj umowy przed jej podpisaniem przez
gow pastwa)
ratyfikacja wedug prawa polskiego art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: Prezydent RP jako
reprezentant pastwa w stosunkach zewntrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia
Sejm i Senat [...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. moe zwrci si do Trybunau
Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodnoci z Konstytucj [.....
o Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. okrela zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji,
zatwierdzania, ogaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowizywania umw
midzyn.
umowy niepodlegajce ratyfikacji stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej ratyfikacja lub
zatwierdzenie umowy przez szefa rzdu lub ministra bez udziau parlamentu; wystpuje tendencja do
rozszerzania pojcia umw resortowych w celu wzmocnienia wadzy wykonawczej
o przyjo si, e ratyfikacji nie podlegaj: deklaracje o treci politycznej zawierane przez mw stanu,
umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowdcw
wojskowych
o w Polsce umowy pastwowe podlegaj ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do
okrelonych kategorii umw wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rzdowe zatwierdza
Rada Ministrw; umowy resortowe Prezes Rady Ministrw lub Rada Ministrw
klauzule ratyfikacyjne w treci umowy zaznacza si , e dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w
ktrych brak klauzuli, dochodz do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu
o art. 11 Konwencji wiedeskiej: Zgoda pastwa na zwizanie si traktatem moe by wyraona przez
podpisanie, wymian dokumentw stanowicych traktat, ratyfikacj, przyjcie, zatwierdzenie lub
przystpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposb
o art. 14 Konwencji wiedeskiej zgoda pastwa na zwizanie si umow nastpuje w drodze
ratyfikacji, jeli:
umowa to przewiduje
w inny sposb mona ustali, e pastwa zgodziy si, aby umowa podlegaa ratyfikacji
przedstawiciel pastwa podpisa umow z zastrzeeniem ratyfikacji
zamiar podpisania umowy z zastrzeeniem ratyfikacji wynika z penomocnictw przedstawiciela
lub zamiar ten zosta wyraony w czasie negocjacji
skutki prawne braku ratyfikacji odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona odmowa
ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikaa ze zmiany partii rzdzcej
o art. 18 Konwencji wiedeskiej: pastwo jest obowizane powstrzyma si od dziaa, ktre
udaremniayby przedmiot i cel umowy, jeeli podpisao umow lub dokonao wymiany dokumentw
stanowicych umow z zastrzeeniem ratyfikacji, przyjcia lub zatwierdzenia, dopki wyranie nie
ujawni, e nie zamierza sta si stron tej umowy
wymiana dokumentw ratyfikacyjnych o ratyfikacji (aby wywoaa skutki prawne) musz zosta
powiadomione pastwa umawiajce si wymiana dokumentw ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych
o dokumenty ratyfikacyjne dot. umw wielostronnych skadane s u depozytariusza (z reguy pastwo,
na terytorium ktrego podpisano umow; jeli umowa podpisana na konferencji zwoanej przez ONZ
lub inn org. midz. depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)
17
3. Przystpienie do umowy
na skutek przystpienia (akcesja) do umowy pastwo , ktre nie brao udziau w procedurze zawierania
umowy staje si stron umowy; moliwo przystpienia przed wejciem umowy w ycie
o adhezja przystpienie do czci umowy
art. 15 Konwencji wiedeskiej Zgoda pastwa na wizanie si traktatem jest wyraona przez przystpienie,
gdy 1. traktat postanawia, e zgoda taka moe by wyraona przez to pastwo w drodze przystpienia; 2. w
inny sposb ustalono, e pastwa negocjujce uzgodniy, i zgoda taka moe by wyraona przez to pastwo
w drodze przystpienia, lub 3. wszystkie strony pniej zgodziy si, e taka zgoda moe by przez to
pastwo wyraona w drodze przystpienia
zasada jawnoci stosunkw midzynarodowych i zaniechanie tajnej dyplomacji, ktra staa si przyczyn
wojen wiatowych art. 102 Karty NZ nakada na pastwa czonkowskie obowizek rejestracji umw jednak
bez sankcji niewanoci w przypadku nie zarejestrowania
publikacja umw przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatw Treaty Series
klauzula wzajemnoci traktowanie obywateli (osb prawnych, statkw, towarw) ukadajcej si drugiej
strony w taki sam sposb, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) s traktowani przez to pastwo
o czsto klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej wystpujcych
klauzula narodowa traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje wasnych obywateli itd. (nie
obejmuje nigdy praw politycznych)
klauzula najwikszego uprzywilejowania przyznanie drugiej stronie praw i przywilejw, ktre zostay lub
zostan przyznane w przyszoci jakiemukolwiek pastwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych,
nawigacyjnych i konsularnych)
klauzula arbitraowa (koncyliacyjna) zobowizanie do przekazywania jakichkolwiek sporw wynikych na
tle stosowania umowy do sdu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu jeli umowa podlega w jednym pastwie ratyfikacji, a w innym
zatwierdzeniu, to wwczas zamieszcza si klauzul o przyjciu zgodnie z prawem kadej umawiajcej si
strony
prawo nie dziaa wstecz (lex retro non agit) art. 28 Konwencji wiedeskiej
umowa zawarta pniej uchyla moc obowizujc umowy zawartej wczeniej, dotyczcej tego samego
przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art. 30 Konwencji wiedeskiej:
o ust. 2: Jeeli traktat precyzuje, e jest podporzdkowany traktatowi wczeniejszemu lub
pniejszemu, bd nie naley uwaa go za niezgodny z takimi traktatami, postanowienia tego
traktatu maja przewag.
o ust. 3. Jeeli wszystkie strony traktatu wczeniejszego s zarazem stronami traktatu pniejszego,
lecz traktat wczeniejszy nie wygas ani stosowanie jego nie zostao zawieszone zgodnie z art. 59,
traktat wczeniejszy ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jego postanowienia mona
pogodzi z postanowieniami traktatu pniejszego.
o ust. 4. Jeeli strony traktatu pniejszego nie obejmuj wszystkich stron traktatu wczeniejszego :
18
2. Zastrzeenia
praktyka, e pastwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystpienia do umowy zgaszaj zastrzeenia
(rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., i zastrzeenia s dopuszczalne pod warunkiem, zgodnoci
zastrzeenia z przedmiotem i celem konwencji;
art. 19 konwencji wiedeskiej Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy
przystpieniu do niego pastwo moe zgosi zastrzeenie, chyba e: a) zastrzeenie to jest zakazane przez
traktat; b) traktat postanawia, e mog by skadane tylko okrelone zastrzeenia, a dane zastrzeenie do
nich nie naley, lub c) chodzi o przypadki nie objte literami a) i b), a zastrzeenie jest niezgodne z
przedmiotem i celem traktatu
zastrzeenia, na ktre umowa zezwala, nie wymagaj przyjcia przez pozostae strony; gdy umowa jest aktem
konstytucyjnym organizacji midzyn., zastrzeenie wymaga przyjcia przez waciwy organ tej org.
przyjcie zastrzee moe by wyrane lub milczce (brak sprzeciwu w cigu 12 miesicy od notyfikowania
mu zastrzeenia lub w dniu wyraenia zgody na zwizanie si umow). Zgoszenie sprzeciwu wobec
zastrzee przed jedno pastwo nie stanowi przeszkody dla wejcia w ycie umowy midzynarodowej midzy
pastwem sprzeciwiajcym si a pastwem zgaszajcym zastrzeenia (niestosowanie postanowie, co do
ktrych zostay zgoszone zastrzeenia)
zasada, e umowa midzynarodowa wie strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpywa na sytuacje
prawn pastw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent); postanowienia umw, ktre formuuj
przepisy prawa zwyczajowego, s obowizujce dla pastw trzecich, gdy czerpi one moc obowizujc ze
zwyczaju
zawierane s umowy wywierajce skutek prawny w pastwach trzecich: umowy ustanawiajce prawa dla
pastw trzecich i umowy ustanawiajce obowizki dla pastw trzecich (nie bez zgody pastwa trzeciego)
przyczyny niewanoci:
o niedopenienie warunkw co do podmiotu, jak i przedmiotu umowy powoduje, i jest ona niewana
o bd (error) powoduje niewano gdy dotyczy faktu lub sytuacji, ktra istniaa w czasie zawierania
umowy i stanowia podstaw wyraenia zgody pastwa na zwizanie si ta umow
o zastosowanie przymusu groba uycia siy wobec przedstawiciela pastwa w celu podpisania przez
niego umowy pozbawia wszelkich skutkw prawnych t zgod; stosowanie przymusu w stosunku do
pastwa w celu wyraenia zgody na zawarcie umowy uniewanienie traktatu
o podstp
o wykorzystanie przymusowej sytuacji
o pogwacenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisw prawa wewntrznego
Prawo midzynarodowe publiczne
19
o pastwo nie moe w celu uniewanienia umowy powoywa si na fakty jeeli po uzyskaniu
wiadomoci o tych faktach bd to zgodzio si wyranie , aby umow uwaa za wan,
zachowujc moc obowizujc lub nadal podlegajc zastosowaniu, bd te naley uwaa ze
wzgldu na zachowanie si pastwa e pogodzio si ono z wanoci umowy, utrzymaniem jej
mocy obowizujcej lub dalszym jej stosowaniem (art. 45 Konwencji wiedeskiej)
2. Ius cogens
w stosunkach midzynarodowych obowizuj pewne normy prawne o nadrzdnym znaczeniu (ze wzgldu na
istotne znaczenie dla spo. midzynarodowej), ktre nie mog by uchylone adna umowa midzynarodow
np. zakaz uycia siy, zakaz interwencji w wewntrzne sprawy pastw, zasada wolnoci morza otwartego,
przepisy o treci moralnej i humanitarnej
stanowi one w pewnej mierze odpowiednik zasady porzdku publicznego w prawie wewntrznym,
zabezpieczajc interes spoecznoci midzynarodowej jako caoci
Konwencja wiedeska okrela imperatywne normy powszechnego PM jako przyjta i uznan przez
midzynarodow spoeczno pastw jako cao za norm, od ktrej adne odstpstwo nie jest dozwolone i
ktra moe by zmieniona jedynie przez pniejsz norm postpowania PM o tym samym charakterze;
wszystkie umowy musz by zgodne z ius cogens pod sankcj niewanoci (art. 53 & 64)
3. Wyganicie umowy
o przyczyny przewidziane w umowie: upyw czasu, na jaki umowa zostaa zawarta (actus contrarius);
spenienie warunku rozwizujcego; wypowiedzenie umowy
o inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygas; cakowite wykonanie umowy; trwaa
niemono wykonania umowy (imposibilium nemo tenetur); niezgodno z nowo powsta
imperatywn norm powszechnego prawa midzynarodowego (ius cogens); pogwacenie umowy
przez jedna z umawiajcych si stron
zasadnicza zmiana okolicznoci nie moe stanowi przyczyny wyganicia umowy, gdy:
wyganicie rni si od stwierdzenia niewanoci tym, e pociga ono za sob skutki prawne od chwili
wyganicia (ex nunc), a stwierdzenie niewanoci oznacza, e umowa bya niewana od samego pocztku i
nie moga wywoa adnych skutkw prawnych (ex tunc)
4. Wypowiedzenie umowy
klauzula w tekcie umowy dotyczca wypowiedzenie umowy przez strony i okrelajca tryb tego procesu;
pewne kategorie umw , ktre nie zawieraj klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie dozwalaj
dokona tego procesu traktaty pokoju, umowy kodyfikujce PM itp.
jeli umowa nie okrela trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna by
zoona co najmniej na 12 miesicy naprzd (art.56 Konwencji wiedeskiej)
zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowizku wypeniania jej postanowie we wzajemnych
stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpywa na stosunki prawne ustanowione przez umow midzy
stronami
umowy wielostronne nie trac mocy obowizujcej w nastpstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w
stosunkach midzy pastwami wojujcymi; s przywracane po przywrceniu stanu pokoju
kategorie umw, ktre nie trac mocy obowizujcej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo
wojenne), umowy zawierajce klauzule obowizywania w czasie take wojny (np. konwencja o latarni morskiej
pod Tangerem), umowy ustalajce stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powoujce do ycia org. m.
(Karta NZ);
obowizek przestrzegania zawartych umw (pacta sunt servanda) moc obowizujc tej zasady wywodzi
si z prawa zwyczajowego; znalaza ona potwierdzenie w wielu umowach midzynarodowych: na konferencji
londyskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodw; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunkw i wsppracy z 1970 r.
wg Konwencji wiedeskie kady traktat bdcy w mocy wie jego strony i powinien by przez nie
wykonywany w dobrej wierze (art. 26)
w czasach minionych: przysiga, dawanie zakadnikw, oddanie w zastaw ruchomoci lub nieruchomoci
w czasach nowszych: okupacja pokojowa czci terytorium do czasu wykonania zobowiza, oddanie w
zastaw pewnych rde dochodw
w celu zabezpieczenia skutecznoci umowy moe odbywa si kontrola wykonania umowy, przeprowadzana
na zasadzie wzajemnoci przez same pastwa zainteresowane bd przez organizacj midzynarodow
przedmiotem gwarancji moe by utrzymanie niepodlegoci lub integralnoci terytorialnej jakiego pastwa
teorie interpretacyjne:
o szkoa subiektywistyczna (L. Ehrlich) interpretacja powinna zmierza do ustalenia prawdziwej woli
umawiajcych si stron; co strony chciay wyrazi w danym postanowieniu
Prawo midzynarodowe publiczne
21
o szkoa obiektywistyczna, tekstualna nacisk na sam tekst umowy, ktry jest owiadczeniem woli
stron a nie spekulowa rzeczywisty zamiar stron; reguy interpretacyjne Instytutu Prawa
Midzynarodowego (1956) i przepisy Konwencji wiedeskiej (1969)
interpretacja autentyczna dokonana przez strony zawierajce umow; interpretacja sdowa dokonana
przez sdy midzynarodowe (zwaszcza MTS); interpretacja doktrynalna przeprowadzona przez
poszczeglnych prawnikw; interpretacja urzdowa dokonana przez jedno z umawiajcych si pastw
interpretacja wg Konwencji wiedeskiej traktat naley interpretowa w dobrej wierze, zgadnie ze zwykym
znaczeniem, jakie naley przypisywa uytym w nim wyrazom w ich kontekcie oraz w wietle jego
przedmiotu i celu (art. 31)
o przy interpretacji naley bra pod uwag kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w zwizku z
t umow oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: pniejsze porozumienia midzy stronami dot.
interpretacji lub stosowania, pniejsza praktyk stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie
interpretacji), wszelkie normy prawa midzynarodowego obowizujce w stosunkach midzy stronami
7. Zwyczaj midzynarodowy
przez dugi okres PM byo gwnie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w zwizku z du
iloci umw wielostronnych;
zwyczaj midzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem oglnej praktyki uznanej za prawo;
dla wyksztacenia si przepisu prawa zwyczajowego konieczne s dwa elementy: praktyka (usus) i
przekonanie o zgodnoci praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
statut MTS zwyczaj jest dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjtej za prawo (art. 38)
praktyka istotne znaczenie ma dziaalno pastwa (szef pastwa, minister spraw zagranicznych,
przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organw (sady, parlament)
nie moe by jednostronna i dotyczy tylko jednego pastwa, przepis prawny obowizuje w krgu
spoecznoci midzynarodowej;
praktyka powinna by dugotrwaa (dawny pogld); obecnie przepis prawa zwyczajowego moe wyksztaci
si w krtkim okresie czasu ze wzgldu na dynamik stosunkw midzynarodowych;
praktyce musi towarzyszy przekonanie, e dana regua jest norma PM (element psychologiczny); brak
dziaa ze strony pastwa jak rwnie dziaanie pastwa, moe wyrazi jego zgod na wyksztacenie si
normy PZ;
22
o w skutek wyksztacenia si przeciwnego zwyczaju moe te utraci moc obowizujc norma prawa
umownego
uzasadnienie mocy obowizujcej prawa zwyczajowego podstaw mocy obowizujcej jest zgoda
pastwa; zwyczaj czsto jest okrelany jako milczca zgoda (tacitus consensus)
polskie orzecznictwo sdowe potwierdza moc obowizujc zasad prawa zwyczajowego i poszczeglne
ustawy odsyaj do zwyczajw midzynarodowych
art. 38 statutu MTS oglne zasady prawa uznane przez pastwa cywilizowane; oglne zasady prawa nie s
ani zasadami prawa wewntrznego ani zasadami PM; s oglnymi zasadami prawa w ogle
sdy midzynarodowe, zajmujc stanowisko w jakiej kwestii prawnej, nie tworz nowych przepisw prawa,
gdy opieraj zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego
sd midzynarodowy nie moe oprze orzeczenia wycznie na poprzednich wyrokach, moe je tylko
wykorzysta w celu ustalenia treci nie do jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego
sdy oddziauj w pewnej mierze na rozwj prawa, precyzujc i wyjaniajc tre przepisw prawnych
2. Doktryna
pogldy nauki prawa doktryna wyjania i precyzuje przepisy prawa, ksztatuje poczucie prawne
spoeczestwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowizujcego i przedstawia propozycje nowych przepisw
bez mocy obowizujcej
tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna bya rdem prawa, kiedy sdy musiay wyrokowa
zgodnie z jednomyln opini grona prawnikw (przyznano im ius publice respondendi)
wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna peni rol rodka pomocniczego do stwierdzenia przepisw
prawnych
porednie oddziaywanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajcie stanowiska w kwestiach
prawa midzynarodowego przez poszczeglne pastwa jest z reguy poprzedzone analiz doktryny i
orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM czsto odwoyway si do orzecze, natomiast
unikay odwoywania si do doktryny
3. Ustawodawstwo pastw
akty ustawodawcze poszczeglnych pastw dot. stosunkw midzynarodowych nie s rdem PM, gdy nie
mog one nakada obowizkw na inne pastwa; wyraaj jedynie stanowisko tego pastwa w danej sprawie
co moe w konsekwencji stanowi cz procesu tworzenia si nowej normy prawa zwyczajowego lub
umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)
4. Akty jednostronne
akty jednostronne - wydawane przez pastwa w celu wywoania okrelonych skutkw prawnych
23
o protest stwierdzenie przez pastwo, e okrelona czynno lub stan rzeczy s niezgodne z PM;
zawsze charakter fakultatywny; moe by wyraony pisemnie (wysanie noty) i ustnie
o zrzeczenie si (renonciation) akt rezygnacji pastwa z pewnych praw; w sposb wyrany, nie
domniemany
mikkie PM soft law w przeciwiestwie to prawa twardego (hard law);sabe prawo, zobowizania
paraprawne, poprzedzajce prawo, prawo niedoskonae itp.
przykadem porozumienia midzynarodowego, ktremu wiadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt
kocowy Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie z 1975 r.
zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyskiej w 1909 r. kodyfikacja prawa
wojennego i dot. pokojowego rozwizywania sporw midzynarodowych
Zgromadzenie Oglne ONZ powoao Komisje Prawa Midzynarodowego 1949 r. w celu stopniowego
rozwoju PM i jego kodyfikacji; przyjte kodyfikacje:
24
prace nad kodyfikacja PM prowadzone s take poza KPM w ramach ONZ np. Komitet Specjalny
Zgromadzenia Oglnego (Deklaracja zasad PM), Komisja Praw Czowieka (opracowaa Pakty Praw
Czowieka; poza ONZ: Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya (Konwencje dot. ochrony ofiar wojny)
3. Nastpstwa kodyfikacji
proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym gwnie ze wzgldu na to, i prowadzi on do wyjaniania i
usystematyzowania przepisw obowizujcego prawa.
negatywnym nastpstwem kodyfikacji PM jest dwoisto stanu prawnego, w ktrym jedne pastwa
zwizane s tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne przepisami konwencji, ktra rozwija i precyzuje
przepisy prawa zwyczajowego (niektre pastwa nie przystpuj do nowych konwencji, jednake nadal
obowizuj je przepisy prawa zwyczajowego, ktre maja charakter powszechny)
Sekcja I.4;
pojcie podmiotowoci podmiot prawa musi legitymowa si zdolnoci prawn, czyli zdolnoci do
posiadania praw i obowizkw oraz zdolnoci do czynnoci prawnych moliwo bezporedniego
zacigania praw i obowizkw, co jest zwizane ze zdolnoci do wystpowanie w stosunkach
midzynarodowych;
podmiotami PM s tylko pastwa, ktre posiadaj midzynarodow zdolno do czynnoci prawnych, czyli:
utrzymania stosunkw dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach midzynarodowych,
zawierania umw, ponoszenia odpowiedzialnoci midzynarodowej, posiadania wasnego obywatelstwa itp.
podmiotowo a suwerenno podmiotami PM s obecnie nie tylko suwerenne pastwa ale take
niesuwerenni uczestnicy stosunkw midzynarodowych: organizacje midzynarodowe i Stolica
Apostolska; podmiotowo ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie maj charakteru pierwotnego jak
suwerenne podmioty PM
WTRNA
stworzona przez pastwa, ktre
przyznay jej zdolno prawn i
zdolno do czynnoci;
podmiotowo wtrna jest zalena
od stopnia zdolnoci do czynnoci
prawnych
Konwencja wiedeska potwierdza istnienie podmiotw PM innych ni pastwa w art. 3 Fakt, e niniejszej
konwencji nie stosuje si ani do porozumie midzynarodowych, zawartych midzy pastwami a innymi
podmiotami prawa midzynarodowego lub midzy takimi innymi podmiotami prawa midzynarodowego, ani
do porozumie midzynarodowych zawieranych w formie innej ni pisemna, nie wpywa na: a) moc prawn
takich porozumie; b) zastosowanie d nich ktrejkolwiek z norm sformuowanych w niniejszej konwencji,
ktrym podlegayby one na podstawie prawa midzynarodowego niezalenie od tej konwencji; c)
zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunkw midzy pastwami, opartych na porozumieniach
midzynarodowych, ktrych stronami s rwnie inne podmioty prawa midzynarodowego
nie wszyscy uczestnicy stosunkw midzynarodowy (np. midzynarodowe korporacje, kocioy, osoby
fizyczne) s podmiotami PM, gdy nie posiadaj oni zdolnoci do czynnoci prawnych w stos. m., czyli PM nie
reguluje ich stosunkw z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie s umowami midzynarodowymi,
nie podlegaj prawu traktatw itp.
25
podmiotowo a zdolno prawna sama zdolno prawna (posiadanie praw i obowizkw bezporednio
wynikajcych z PM, np. obowizek nie popeniania przestpstw i zbrodni midzynarodowych przez osoby
fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowoci; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynnoci prawnych w
stosunkach midzynarodowych co oznacza, e nie jest podmiotem PM
trzy elementy niezbdne do powstania i istnienia pastwa: ludno, terytorium i wadza najwysza
konwencja z 1933 r. (Montevideo) o prawach i obowizkach pastwa czwartym elementem jest zdolno
do utrzymywania stosunkw z innymi pastwami
wymg posiadania efektywnego rzdu, jako najwaniejszego elementu warunkujcego istnienie pastwa
np. Polska jako pastwo przestaa istnie po rozbiorach mimo istnienia ludnoci polskiej i terytorium,
przyczyn by brak wadzy najwyszej
o Stuyt efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najwaniejsz okolicznoci dla
powstania i istnienia pastwa
suwerenno niezbdnym warunkiem istnienia pastwa jako podmiotu PM jest niezaleno i
samodzielno wystpowania w stosunkach midzynarodowych tylko gdy pastwo jest suwerenne. Istnienie
suwerennoci jest formalnym kryterium podmiotowoci prawno-midzynarodowej. Obecnie suwerenno
oznacza przede wszystkim niezaleno konstytucyjn (wewntrzn i zewntrzn). Do utraty
suwerennoci dochodzi w przypadku zniknicia pastwa, poczenia kilku pastw w federacj, bd rozpadu
federacji na samodzielne pastwa
znaczenie ludnoci nard jest nosicielem suwerennoci (przejaw zwierzchnictwa narodu); pastwo jest
wyrazem jego woli i interesw (rezultat samostanowienia)
PM a powstanie pastwa PM nie ma bezporedniego wpywu na powstawanie lub upadek pastw, jest
tylko wiadkiem jego narodzin bez wpywu na przyczyny i skutki. Porednio determinuje powstawanie pastw
zakazem kolonializmu. PM ustala jednake warunki, ktre pastwo musi speni aby sta si penoprawnym
uczestnikiem stosunkw midzynarodowych
sposoby powstania nowych pastw oderwanie si czy wyodrbnienie z istniejcych podmiotw, ich
poczenie lub powstaj na terytorium res nullius
o prawo narodw do samostanowienia prawo narodw do tworzenia wasnej organizacji
pastwowej (konsekwencja rozwijania si wiadomoci narodowej i kulturowej)
o dekolonizacja proces wyzwalania si kolonii zapocztkowany oderwaniem si USA od Anglii a
osign swj szczyt w latach 60. i 70. XX w.
o system mandatowy procedura prowadzca do usamodzielnienia si niektrych obszarw
zalenych Pakt Ligi Narodw (art. 22 [] Niektre wsplnoty, nalece poprzednio do Cesarstwa
Otomaskiego, osigny taki stopie rozwoju, e ich istnienie jako narodw niepodlegych moe by
tymczasowo uznane, pod warunkiem e rady i pomoc mandatariusza kierowa bd ich administracj
a do chwili, kiedy si stan zdolne do samodzielnych rzdw []; Irak, Palestyna, Transjordania
(mandaty brytyjskie), Syria i Liban (mandaty francuskie)
o system powierniczy ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarw powierniczych do
samodzielnego bytu pastwowego; wszystkie tereny powiernicze osigny ju niepodlego poprzez
utworzenie nowego pastwa, bd samorzdno poprzez stowarzyszenie si z ssiednim pastwem
ocena legalnoci klasyczne PM nie zakadao oceny legalnoci powstania czy zniknicia pastwa,
jednake obecnie, ze wzgldu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, i taki proces jest
moliwy np. uznanie za nielegaln i sprzeczn z zasad samostanowienia deklaracj niepodlegoci Rodezji
(Zimbabwe) przez rasistowski rzd biaej mniejszoci
sukcesja przejcie praw i obowizkw w odniesieniu do okrelonego terytorium przy powstaniu lub
znikniciu pastwa
26
o sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad czci lub caoci okrelonego
terytorium pastwowego
przedmiotem sukcesji mog by: umowy midzynarodowe, zobowizania i prawo pozatraktatowe,
czonkostwo w organizacjach midzynarodowych
problemem sukcesji zaja si Komisja Prawa Midzynarodowego wynikiem jej prac s dwie Konwencje:
Konwencja wiedeska o sukcesji pastwa w odniesieniu do traktatw z 1978 r. i Konwencja wiedeska
w odniesieniu do sukcesji dugw i wasnoci pastwowej z 1983 r.
sukcesja w odniesieniu do traktatw w odniesieniu do umw wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa
nowe pastwo uznaje, e nie jest zwizane adnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa
wyboru wybr umw jakie chce utrzyma w mocy. W odniesieniu do umw bilateralnych umowa jest
obowizujca gdy obie strony si na to zgadzaj (prawo do namysu). Swoboda wyboru umw ograniczona
jest zasad trwaoci granic
sukcesja dugw pastwowych zasada dobrej wiary; wiksz swobod w tym wzgldzie maj pastwa
powstae w wyniku dekolonizacji
2. Pastwa zoone
istot pastwa zoonego jest podzia suwerennoci midzy cao i czci skadowe
w przeszoci pastwami zoonymi byy unie realne i personalne
pastwa zwizkowe cao jest podmiotem PM a czci skadowe mog mie jedynie ograniczon
zdolno do utrzymywania stos. midzynarodowych (federacje). Federacja wystpuje jako jeden podmiot w
stosunkach midzynarodowych
zwizki pastw podmiotami PM s czci skadowe, a cao albo w ogle nie ma, albo ma ograniczon
zdolno do czynnoci (konfederacje). Konfederacja jest lunym zwizkiem pastw opartym na umowie
midzynarodowej dla prowadzenia wsplnej polityki zagranicznej i obronnej. Pastwa zwizkowe pozostaj
suwerenne i stanowi odrbne podmioty PM
o konfederacja wspczenie nie wystpuje, jej historycznymi przykadami s konfederacja USA 17761787, konfederacja szwajcarska 1648-1848 i Zwizek Niemiecki 1815-1866 wszystkie przeksztaciy
si z czasem w federacji
3. Zwizek Radziecki
utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (czciowy sukcesor ZSRR). Skad: Rosja, Biaoru,
Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Modawia, Tadykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja
Prawo midzynarodowe publiczne
27
pastwa zalene w rozumieniu PM zalene jest pastwo, ktrego zdolno do utrzymywania stosunkw
midzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu
(wystpowanie w imieniu jednego pastwa przez inne pastwo). Upoledzenie podmiotowoci
midzynarodowej poprzez odebranie zdolnoci do czynnoci prawnych
o protektoraty:
midzynarodowe (pastwa) umowa midzy 2 suwerennymi pastwami, w ktrej jedno
pastwo (zwane protegowanym) zrzeka si w caoci lub czci swej zdolnoci do dziaania w
paszczynie zewntrznej i przekazuje je pastwu protektorowi przykadem Bhutan (Indie)
kolonialne (terytoria i obszary nie majce takiego statusu)
o pastwa wasalne istnienie pastwa wasalnego (lennego) i pastwa suwerennego; zobowizania
charakterystyczne dla stosunkw feudalnych w postaci daniny do niedawna przykadem bya Andora
(symboliczna danina dla Francji w wysokoci 960 frankw i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja
wprowadzia zmiany w systemie feudalnym
2. Minipastwa
28
pastwa trwale neutralne przyjcie trwaej neutralnoci powoduje pewne ograniczenia zdolnoci do
czynnoci prawnych w paszczynie midzynarodowej. Pastwo takie w zamian za uzyskan gwarancj
niepodlegoci i integralnoci terytorialnej zobowizuje si nie uywa siy zbrojnej przeciwko innemu pastwu
(wyjtek samoobrona)
wyczenie z moliwoci przystpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie
bezpieczestwa zbiorowego itp.
status trwaej neutralnoci musi by zaakceptowany przez inne pastwa; nie wystarczy sama tylko
jednostronna decyzja, jak w przypadku deklaracji Islandii z roku 1918 czy Laosu z roku 1962
sta neutralno naley odrnia od neutralnoci czci terytorium, neutralnoci wojennej oraz polityki
neutralnoci
Szwajcaria od 1648 r. (przystpia do ONZ dopiero w 2002 r.), Austria 1955 r.
podmiotowo narodu prawo narodw do samostanowienia tylko oglnikowo wymienione w Karcie NZ;
deklaracja ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym
Wszystkie narody maj prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa okrelaj wg wasnej woli swj
status polityczny i swobodnie rozwijaj swe ycie gospodarcze, spoeczne i kulturalne
o ucilenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemoliwi powoywanie si na ni w celu naruszania
integracji terytorialnej i politycznej pastw niepodlegych (ruchy separatystyczne) Nic, co zostao
powiedziane [] nie bdzie rozumiane jako upowanienie lub zachta do podjcia jakiegokolwiek
dziaania, ktre prowadzioby do rozbicia lub naruszenia, cakowicie lub czciowo, integracji
terytorialnej lub jednoci politycznej suwerennych i niepodlegych pastw, ktre postpuj zgodnie z
zasad rwnouprawnienia i samostanowienia narodw [] i ktre posiadaj tym samym rzd
reprezentujcy ca ludno nalec do danego terytorium, bez wzgldu na ras, wyznanie lub
kolor
wyraenie woli narodu (wybr wasnego statusu wewntrznego i zewntrznego) moe dokona si w drodze
pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleczej; nard swobodnie wyraa swoja wol wytworzenia
wasnej pastwowoci lub przyczenia si do istniejcego podmiotu
nard, ktry w trakcie walki narodowowyzwoleczej tworzy zrby swej pastwowoci, wyksztaca organy
cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. midzynarodowych, staje si podmiotem PM
(pastwo in statu nascendi)
6. Uznanie midzynarodowe
1. Pojcie i formy uznania
uznanie midzynarodowe to akt prawny, w ktrym podmiot PM (pastwo lub organizacja midzynarodowa)
stwierdza istnienie pewnych faktw oraz przyznaje im okrelone skutki prawne. Przedmiotem uznania moe
by pastwo, rzd, powstacy, strona wojujca, nard; szersze rozumienie uznanie moe odnosi si do
kadej w zasadzie sytuacji prawnej
uznanie moe by udzielane indywidualnie przez poszczeglne pomioty PM lub kolektywnie przez grup
pastw lub organizacj midzynarodow (w tym przypadku uznaniem podmiotowoci pastwa jest przyjcie
go w poczet czonkw)
uznanie de facto i de iure uznanie de facto traktowane jest jako niepene i ograniczone, a wic warunkowe
i odwoywalne (uznanie jeli zostanie wypeniony sformuowany przeze warunek); uznanie de iure jest
bezwarunkowe i nieodwracalne
obowizek uznania uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostajcym w sferze swobodnej decyzji
poszczeglnych podmiotw PM; obowizek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z
nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiego terytorium)
w szczeglnych sytuacjach, jak miao to miejsce w przypadku Rodezji (przed powstaniem Zimbabwe), obok
obowizku nieuznawania, na czonkw Narodw Zjednoczonych moe by naoony obowizek zastosowania
sankcji
2. Uznanie pastwa
istnienie pewnych kryteriw pozwalajcych na rozstrzygnicie wtpliwoci czy naley udzieli ju uznania
nowopowstaemu pastwu jednym z nich jest efektywno stabilno i skuteczno wadzy najwyszej
nowopowstaego pastwa, jej zdolno do utrzymywania stosunkw midzynarodowych; uzyskuje wtedy
zdolno do czynnoci prawnych w rozumieniu PM (staje si suwerennym podmiotem PM)
o inne kryteria mona podzieli na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne), przy czym pierwsze
odnosz si do opinii, drugie za do faktw
30
3.
ruch niepodlegociowy, wojna domowa lub powstanie przeksztaciy si z konfliktu wewntrznego w konflikt o
charakterze midzynarodowym
dwa zespoy kryteriw: obiektywne (wasny rzd i organizacja wojskowa powstacw, kontrola rzdu nad
czci terytorium bdcego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybra form dziaa wojennych) i
subiektywne (prawdopodobiestwo sukcesu powstacw, jak te istnienie bezporedniego wasnego interesu)
31
poprzez nabycie uznania powstacy uzyskuj prawa i obowizki pastwa prowadzcego wojn
o nastpuje zmiana w odpowiedzialnoci midzynarodowej rzd konstytucyjny zostaje zwolniony z
odpowiedzialnoci za wydarzenia, jakie maj miejsce na terytorium niepodlegajcym jego wadzy, a
na jego miejsce wchodzi, z racji sprawowania rzeczywistej wadzy, rzd strony wojujcej
rnica midzy uznaniem za stron wojujc i za powstacw grupa powstacza nie jest upowaniona
do uzyskania statusu strony wojujcej, jeeli: walczy dopiero o stworzenie warunkw do powoania wasnych
organw rzdowych, nie ma pod sw rzeczywist wadz czci terytorium, siy jej nie dziaaj pod jednolitym
dowdztwem bd nie przestrzegaj obowizujcych sposobw prowadzenia wojny
konsekwencje prawne: powstacy nie s przez uznajce pastwo traktowani jako przestpcy czy piraci;
pastwa trzecie nie maj obowizku do zachowania neutralnoci w stosunku do pastwa wojujcego.
5. Uznanie za nard
miao miejsce w stosunku do Czechw i Polakw walczcych w I wojnie wiatowej po stronie Ententy;
stworzenie narodowych komitetw uznanych przez mocarstwa pozwolio im na korzystanie z pewnych
kompetencji rzdowych (prawo posiadania armii, trybunaw wojskowych, uywanie flagi narodowej) nie byo
rwnoznaczne z automatycznym uznaniem przyszej pastwowoci
obecnie instytucja ta nie jest stosowana
koncepcje odpowiedzialnoci:
o konserwatywna odpowiedzialno pastwa za szkody poniesione na jego terytorium przez
cudzoziemca (szkody finansowe); obowizek naprawienia szkody (reparacja i satysfakcja)
o postpowa centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczestwa
midzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialno za naruszenie zakazu uciekania si do wojny, za
zbrodnie midzynarodowe wysuna si na pierwsze miejsce; poza naprawieniem szkody rwnie
sankcje
1. rda odpowiedzialnoci
odpowiedzialno bezporednia (pierwotna) jest ponoszona przez pastwo za swe wasne dziaania, tj.
swoich organw
odpowiedzialno porednia (pochodna) odpowiedzialno ponoszona za akty poszczeglnych osb
prywatnych
Prawo midzynarodowe publiczne
32
pastwo odpowiada nie tylko za swoje dziaania ale take za dziaania swoich obywateli a nawet
cudzoziemcw przebywajcych na jego terytorium; rne konsekwencje wynikajce z odpowiedzialnoci
bezporedniej (zobowizanie odszkodowania) i poredniej (ukaranie winnych)
odpowiedzialno za dziaania organw wykonawczych pastwo odpowiada za dziaania swoich
organw wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi;
w przypadku czonkw si zbrojnych naley rozrni okres pokoju i wojny (w czasie wojny strona wojujca
jest odpowiedzialna za kady czyn osb wchodzcych w skad jej si zbrojnych)
odpowiedzialno za dziaania wadzy ustawodawczej pastwo moe odpowiada za samo uchwalenie
ustawy sprzecznej z jego zobowizaniami midzynarodowymi
odpowiedzialno za dziaania organw sdowych jeli akty sdw s sprzeczne z PM powstaje
odpowiedzialno midzynarodowa (niezalenie czy byy one wynikiem omyki, czy wiadomego dziaania)
odpowiedzialno za dziaania osb prywatnych pastwo odpowiada za dziaanie bezprawne osb
prywatnych wymierzone przeciw innemu pastwu bd cudzoziemcom, jeeli szkoda wynika wskutek
zachcania czy tolerowania tych dziaa, niezastosowania przez pastwo rodkw prewencyjnych bd nie
ukarania sprawcw bezprawnych dziaa
3. Formy odpowiedzialnoci
reparacja (naprawienie szkd) w formie restytucji (przywrceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istnia
przed popenieniem deliktu np. wykonanie zobowiza, odwoanie bezprawnego dziaania itp.); w pewnych
sytuacjach, gdy doszo do zniszczenia obiektu podlegajcego zwrotowi, wystpuje tzw. restytucja zastpcza;
lub odszkodowania (zapacenie pewnej sumy, bd danie ekwiwalentu w celu wyrwnania szkd
materialnych bdcych wynikiem deliktu); PM nie dopuszcza kar pieninych jako formy zadouczynienia
satysfakcja forma wynagrodzenia niematerialnych szkd poniesionych przez pastwo, polega na wyraeniu
dezaprobaty wobec aktw jednego pastwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego pastwa;
przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowizanie ukarania winnych itp.
sankcje zbrodnie midzynarodowe sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo) art. 41 i 42 Karty NZ;
sankcje mog by stosowane take przez inne organizacje midzynarodowe (1991 EWG naoya embargo
na Serbi i Czarnogr, OPA w 1992 r. na Haiti)
PM nie okrela, na jakich zasadach na by oparty proces podejmowania przez pastwo decyzji w stosunkach
midzynarodowych
przedmiotem prawnomidzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji pastwa (kto i na
jakich zasadach moe wyraa wol pastwa w stosunkach zewntrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji
wiedeskiej o prawie tratatw z 1969 r.: ze wzgldu na ich funkcje i bez potrzeby przedkadania
penomocnictw, nastpujce osoby uwaa si za reprezentujce swoje pastwo:
o gowy pastw, szefw rzdw i ministrw spraw zagranicznych dla dokonania wszelkich czynnoci
zwizanych z zawarciem traktatu
o szefw misji dyplomatycznych dla przyjcia tekstu traktatu midzy pastwem wysyajcym a
pastwem przyjmujcym
o przedstawicieli skredytowanych przez pastwa bd na konferencji midzynarodowej, bd przy org.
m. lub przy jednym z jej organw dla przyjcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub
w tym organie.
innym zagadnieniem, ktrym zajmuje si PM w zwizku z reprezentacja s przywileje i immunitety, jakie
przysuguj osobom wystpujcym w charakterze organw pastwowych poza granicami jego terytorium
organy pastwowe wystpujce w stosunkach midzynarodowych dzieli si na:
ORGANY WEWNTRZNE
siedziba na terytorium pastwa;
gowa pastwa, parlament, rzd,
szef rzdu, minister spraw
zagranicznych, minister wsppracy
gospodarczej z zagranic (organy
konstytucyjne); obok nich mog
wystpowa take organy
wewntrzne powoane do ycia w
Prawo midzynarodowe
publiczne umw midzynarodowych
rezultacie
i ustaw, nazywane wwczas
odpowiednio organami
konwencyjnymi specjalnymi
ORGANY ZEWNTRZNE
siedziba poza granicami pastwa;
przedstawicielstwa dyplomatyczne
stae i dorane, przedstawicielstwa
handlowe, przedstawicielstwa przy
organizacjach midzynarodowych,
misje wojskowe oraz urzdy
konsularne
33
1. Gowa pastwa
konstytucyjna pozycja gowy pastwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja okrelana jest jako tzw. ius
repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, penego prawa reprezentowania pastwa w
stosunkach midzynarodowych zewntrznych oraz zespou przywilejw i immunitetw (immunitet suwerena)
uprawnienia gowy pastwa reprezentowanie pastwa i wyraanie jego woli na zewntrz; wysyanie i
przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umw midzynarodowych bez penomocnictw;
ogaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie dokumentw (listy uwierzytelniajce i odwoujce,
penomocnictw do zawarcia umowy, dokumentw ratyfikacyjnych itp.)
o w Polsce art. 133 i 126 Konstytucji z 1997 roku
przywileje i immunitety gowy pastwa przysuguj urzdowi a nie osobie; na terytorium obcym nie
podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzgldna nietykalno
osoby gowy pastwa; ochrona przed zniesawieniem (PM zakazuje uprawiania tzw. propagandy
dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom pastw); przywilej nietykalnoci rozciga si na rezydencj,
pojazdy, rodki lokomocji i korespondencj
odpowiedzialno gowy pastwa zasada odpowiedzialnoci szefw pastw za zbrodnie i przestpstwa
midzynarodowe
2. Parlament
udzia w ksztatowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki
zagranicznej i okrelaniu jej kierunkw [oczywicie jego rola jest rna i zaley od ustroju spoecznoekonomicznego i systemu rzdw, jak napisa autor .. SP] parlamenty s najwyszymi organami wadzy
pastwowej, podejmuje uchway okrelajce podstawowe kierunki dziaalnoci pastwa oraz sprawuje
kontrol nad dziaalnoci innych organw wadzy i administracji pastwowej
ogaszanie stanu wojny sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaci zbrojnej na terytorium
RP lub gdy wynika to z zawartych umw) i pokoju
udzia parlamentu w realizacji polityki zagranicznej wzajemne kontakty midzy parlamentami, wymiana
wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowa; komisje spraw zagranicznych przesuchuj kandydatw na
ambasadorw
Unia Midzyparlamentarna od 1889 r. suy popieraniu kontaktw osobistych midzy czonkami wszystkich
parlamentw, zorganizowanych w grupy narodowe
4.
kompetencje rzdu organ faktycznie okrelajcy ksztat stosunkw zewntrznych; zawiera umowy
wymagajce ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy midzynarodowe; znaczenie w sferze
reprezentacji i wyraania na zewntrz woli pastwa; umowy midzyrzdowe
zatwierdzanie umw midzynarodowych umowy takie nie zawieraj klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagaj
zatwierdzenia przez rzd (pominicie parlamentu); procedura zatwierdzania okrelana jest przepisami
wewntrznymi
uprawnienia szefa rzdu prawo zawierania umw midzynarodowych, prowadzenia rokowa oraz
owiadczenia woli pastwa bez penomocnictw; jego owiadczenia wi pastwo; przyjmowanie obcych
przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie penomocnictw zazwyczaj z kontrasygnat MSZ
przedstawicielom pastwa w organach i organizacjach midzynarodowych oraz delegatom na konferencje
midzynarodowe
spotkanie na szczycie spotkanie szefw pastw i rzdw oraz przywdcw najwikszych partii dla
zaatwienia najwaniejszych problemw; szef rzdu przebywajcy za granic korzysta z przywilejw i
immunitetw dyplomatycznych jest on traktowany jak gowa pastwa (wystpujce rnice nie tyle dotycz
jego sytuacji prawnej, co raczej protokolarnej)
Minister i ministerstwo spraw zagranicznych
kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje pastwo, moe prowadzi rokowania dwu- i
wielostronne oraz podpisywa umowy bez penomocnictw; jego owiadczenie pisemne i ustne s wice dla
pastwa
o utrzymywanie staego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udzia w
skadaniu listw uwierzytelniajcych, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji pastwowych i
Prawo midzynarodowe publiczne
34
obrt towarami i usugami z zagranic regulowany jest w przepisach prawa i umowach midzynarodowych
uprawnienia ministra waciwego ds. gospodarki koordynacja dziaa w zakresie wsppracy
gospodarczej z zagranic, kontrola obrotu z zagranic towarami i technologiami w zwizku z porozumieniami i
zobowizaniami midzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie dziaa na rzecz dostpu do rynkw
zagranicznych polskich towarw, usug i kapitau, promocja polskiej gospodarki za granic, wsppraca z
waciwymi organizacjami, tworzenie i utrzymywanie placwek ekonomiczno-handlowych za granic
2. Organy zewntrzne
1. Stae przedstawicielstwa dyplomatyczne
2. Misje specjalne
obok staych przedstawicielstw dyplomatycznych pastwa wysyaj dorane delegacje w celu zaatwienia
okrelonych spraw misje specjalne, zwane te misjami ad hoc
cele misji specjalnych polityczne (prowadzenie rokowa i zaatwianie spraw spornych, negocjowanie i
podpisywanie deklaracji i umw), ceremonialne (udzia w koronacjach, pogrzebach, uroczystociach
zwizanych z objciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwizanie lub uzgodnienie problemw
specjalistycznych); osobn grup stanowi misje specjalne wysyane na konferencje midzynarodowe
gdy midzy pastwami nie ma staych stosunkw dyplomatycznych, misje specjalne stanowi jedyn form
bezporednich kontaktw midzy tymi pastwami
o niekiedy (tzw. ambasadorzy wdrujcy, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyana w celu
przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rzdw do kilku krajw
wysanie misji specjalnej wystpuje w wyniku uzgodnienia midzy zainteresowanymi pastwami; wczeniejsze
okrelenie celu misji
3. Przedstawicielstwa handlowe
35
stae przedstawicielstwa pastw czonkowskich przy org. m. wynikaj ze wzrostu znaczenia i dynamicznego
rozwoju organizacji midzynarodowych; rozwj staych przedstawicielstw nastpi po drugiej wojnie wiatowej;
istniej nie tylko przy ONZ ale take przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryu, FAO
w Rzymie itp.) oraz innych organizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.
cele staych przedstawicielstw utrzymanie staego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie
dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywa stosunki i uzgadnia stanowisko z innymi
czonkami organizacji take w okresach midzy posiedzeniami i sesjami organw
Konwencja o reprezentacji pastw w ich stosunkach z organizacjami midzynarodowymi - 14 marca
1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny staych przedstawicielstw i staych obserwatorw
pastw nie bdcych czonkami, sytuacje prawna delegatw do organw i na konferencje midzynarodowe
zadania przedstawicielstw (art. 6 powyszej Konwencji) reprezentacja pastwa, utrzymanie wizi midzy
pastwem a organizacj, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie si z dziaalnoci organizacji, zapewnienie
udziau pastwa w dziaalnoci organizacji, ochrona interesw pastwa, popieranie realizacji celw organizacji
o konwencja przewiduje przyznanie przez pastwo, w ktrym znajduje si siedziba organizacji
regionalnych, uatwie przedstawicielstwom umoliwiajcym im wykonywanie swych funkcji (zakres
przywilejw i immunitetw w znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach
Konwencji wiedeskiej z 1961
rnic np. to, i precedencja midzy szefami staych
przedstawicielstw, niernicych si midzy sob rangami, okrelana jest wg porzdku
alfabetycznego nazw ich krajw uywanych w organizacji
5. Urzdy konsularne
6. Misje wojskowe
przypadki dziaania jednostek wojskowych, onierzy i oficerw w charakterze organu zewntrznego pastwa
(wszelkie zorganizowane siy zbrojne, jednostki powietrzne, ldowe lub morskie przebywajce poza granicami
swego kraju)
o okrty wojenne poza swoimi wodami wewntrznymi i morzem terytorialnym korzystaj z penego
immunitetu, s wyczone spod jurysdykcji miejscowej; dziaaj jednoczenie jako organy
spoecznoci midzynarodowej zwalczanie niewolnictwa czy piractwa
rodzaje misji wojskowych misje dorane (dla zaatwienia okrelonej sprawy), stae misje wojskowe w
wyniku umw midzynarodowych i przebywajce stale na terytorium innego pastwa (te z kolei dziel si na
majce uprawnienia do reprezentacji pastwa oraz misje wysyane na podstawie umw o pomocy i
wsppracy wojskowej)
3. Stosunki dyplomatyczne
1. Normy regulujce stosunki dyplomatyczne
stosunki dyplomatyczne s regulowane przez zesp norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i
normy prawa wewntrznego
Konwencja wiedeska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. opracowana przez
Komisj Prawa Midzynarodowego; nie uchylia prawa zwyczajowego
Prawo midzynarodowe publiczne
36
ktrego strony mog odchodzi na zasadzie porozumie, przyznajc swoim misjom i ich personelowi
bardziej uprzywilejowane traktowanie
prawo dyplomatyczne daje pastwu swobod w okreleniu organw i stopnia reprezentacji w stosunkach
dyplomatycznych, organizacji suby dyplomatycznej oraz ksztatu protokou dyplomatycznego
stosunki dyplomatyczne mona rozumie szeroko, obejmujc nimi dziaalno i pozycj wszystkich organw
reprezentujcych pastwo w stosunkach zewntrznych, lub wsko, sprowadzajc je do stosunkw
utrzymywanych za pomoc staych przedstawicielstw (misji) dyplomatycznych
prawo legacji prawo wysyania wasnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli
dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunkw dyplomatycznych nastpuje na podstawie
wzajemnego porozumienia
nawizanie stosunkw dyplomatycznych:
o porozumienie o nawizaniu stosunkw dyplomatycznych
o znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (speniajcego warunki pastwa wysyajcego i
zaakceptowanego przez pastwo przyjmujce)
o agrment zgoda pastwa przyjmujcego na proponowan osob; odmowa nie musi by
uzasadniona, nie jest czym wyjtkowym w stosunkach dyplomatycznych
o listy uwierzytelniajce po uzyskaniu agrment szef pastwa wysyajcego (ambasador lub pose) i
minister spraw zagranicznych (w odniesieniu do charges daffaires) wystawiaj listy
uwierzytelniajce i wprowadzajce, ktre s skadane gowie pastwa przyjmujcego lub ministrowi
spraw zagranicznych (przyjcie ich jest warunkiem niezbdnym)
o po wrczeniu listw uwierzytelniajcych ambasador jest przyjmowany przez gow pastwa na
audiencji prywatnej, w ktrej uczestniczy z reguy minister spraw zagranicznych
akredytacja w kilku krajach szef misji dyplomatycznej moe mie za zgod pastw przyjmujcych
akredytacj w wicej ni w jednym pastwie np. ambasador RP w RPA jest rwnoczenie akredytowany w
Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi
o misja dyplomatyczna w pastwie, w ktrym szef misji nie ma staej siedziby, moe by kierowana
przez charg daffaires ad interim
czonkowie personelu dyplomatycznego powinni mie w zasadzie obywatelstwo pastwa wysyajcego
37
wyczenia, ulgi, prawa i szczeglna ochrona, z jakiej korzystaj przedstawiciele dyplomatyczni poza
granicami swego kraju
teoria eksterytorialnoci Grocjusz zaoenie, e misja dyplomatyczna powinna by traktowana tak, jak
gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujce si poza krajem pobytu, byo czstk pastwa wysyajcego;
teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z rzeczywistoci
teoria reprezentacji pochodzi z czasw absolutyzmu; zaoenie, e skoro przedstawiciel dyplomatyczny
jest osobistym reprezentantem alter ego monarchy-suwerena, ktry nie podlega adnej wadzy, to i on
powinien by traktowany tak samo i mie takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplomatyczny
reprezentuje nard i pastwo, a skoro wszystkie pastwa s sobie rwne to organy jednego pastwa nie
powinny podlega organom drugiego
o uzasadnia jednak tylko przywileje organw wewntrznych i zewntrznych wystpujcych w
stosunkach midzynarodowych, nie uzasadnia natomiast przywilejw innych osb, ktre nie maj w
peni przedstawicielskiego charakteru
teoria funkcjonalna zaoenie, e warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zada jest
korzystanie z okrelonych przywilejw i immunitetw; rnym funkcjom, wykonywanym przez rne kategorie
personelu misji, przysuguj rne przywileje i immunitety
o zawajce interpretowanie przywilejw
we wspczesnym prawie midzynarodowym przywileje i immunitety oparte s czciowo na teorii
funkcjonalnej, a czciowo na teorii reprezentacji
przywileje i immunitety mona podzieli na rzeczowe (przysugujce placwce dyplomatycznej) oraz
osobowe (poszczeglne kategorie pracownikw misji)
38
nietykalno oznacza, e bez zgody szefa misji funkcjonariusze pastwa przyjmujcego nie maj prawa
wstpu na teren misji (aspekt negatywny); obowizek podjcia wszystkich stosownych rodkw w celu
ochrony pomieszcze misji przed jakimkolwiek natrctwem, szkod oraz zakceniem spokoju i naruszeniem
jej powagi (aspekt pozytywny)
o nietykalno obejmuje rodki transportu misji, ktre s wyczone spod rewizji, rekwizycji, zajcia itp.,
a take archiwa i dokumenty misji
azyl dyplomatyczny nie objty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i Montevideo; azyl umoliwia
obywatelowi schronienie na jego wasnym terytorium w misji dyplomatycznej innego pastwa azyl moe by
udzielony tylko zbiegowi politycznemu, w przypadkach nagych, na okrelony czas, przy czym pastwo, na
terytorium ktrego udzielono zbiegowi politycznemu schronienia, moe zada opuszczenia przez niego
swego terytorium pod warunkiem zagwarantowania mu bezpieczestwa
prawo porozumiewania porozumienie si z innymi placwkami i konsulatami pastwa wysyajcego
niezalenie od tego, gdzie si one znajduj, za pomoc wszelkich odpowiednich rodkw (kodem czy
szyfrem), wczajc w to kurierw dyplomatycznych, ktrzy korzystaj z nietykalnoci. Korespondencja
urzdowa dotyczca przedstawicielstwa i jego dziaalnoci jest nietykalna. Zwolnienie z opat, podatkw itp.
placwki dyplomatycznej pobieranych w zwizku z wykonywaniem funkcji oficjalnych
39
zakaz wykorzystywania pomieszcze misji w sposb niezgodny z jej funkcjami zakaz wykonywania
przez przedstawicieli dyplomatycznych w pastwie przyjmujcym adnej dziaalnoci zawodowej w celu
uzyskania korzyci osobistych
6. Korpus dyplomatyczny
wsze i szersze znaczenie korpusu dyplomatycznego korpus to: wszyscy szefowie placwek
dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy (wsze znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do
personelu dyplomatycznego i korzystajcy z przywilejw dyplomatycznych, ktrzy s wpisani na specjaln
list prowadzona przez protok dyplomatyczny miejscowego MSZ (szersze znaczenie)
dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) z reguy najstarszy przedstawiciel dyplomatyczny, a wic
ambasador najduej przebywajcy w danym kraju; w niektrych pastwach funkcj t peni nuncjusz Stolicy
Apostolskiej. Obowizki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka w stosunku do pa) pomaga
nowo przybyym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejnoci skadania wizyt itp., w imieniu
korpusu skada yczenia, wygasza toasty lub przemwienia z okazji wit pastwowych
istot korpusu dyplomatycznego jest fakt, e nie jest to adna organizacja i nie ma osobowoci prawnej,
peni rol niemal wycznie ceremonialn. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament
protokou dyplomatycznego
zakoczenie misji na skutek notyfikacji notyfikacja przez pastwo wysyajce pastwu przyjmujcemu o
zakoczeniu misji i odwrotnie (art. 43 Konwencji wiedeskiej); na skutek notyfikacji pastwu wysyajcemu
przez pastwo przyjmujce, e odmawia uznania przedstawiciela dyplomatycznego za czonka misji
uznanie za persona non grata po uznaniu przez pastwo przyjmujce przedstawiciela dyplomatycznego
za persona non grata, pastwo wysyajce powinno odwoa taka osob
zakoczenie misji dyplomatycznej na skutek wypadkw losowych np. mier szefa placwki (placwk
kieruje charges daffaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska gowy pastwa,
przy ktrej przedstawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listw akredytacyjnych)
dymisja (zgubienie szyfru , doznanie cikiej obrazy i brak zadouczynienia)
zerwanie stosunkw dyplomatycznych ogoszenie stanu wojny, rewolucja w pastwie wysyajcym lub
przyjmujcym lub w przypadku utraty podmiotowoci przez ktre z pastw
zakoczenie misji dyplomatycznej w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasad
8. Stosunki konsularne
1. Normy regulujce stosunki konsularne
stosunki konsularne okrelane s przez zesp norm prawnych umownych i zwyczajowych skadajcych si
na midzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewntrznego (wielka rola dwustronnych
norm umownych)
o konwencje dwustronne - pierwsze zawarte byy ju w XII i XIII w.
o konwencje wielostronne - obecnie istniej trzy konwencje wielostronne: dwie reguluj stosunki
konsularne pastw amerykaskich konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i
konwencja hawaska o funkcjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechn umowa jest
Konwencja wiedeska o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 r. (wesza w ycie w
1967 r.)
o zwyczaj midzynarodowy konwencje dwustronne zawierajce identyczne rozwizania, mog by
traktowane jako dowd istnienia powszechnej praktyki przyjtej przez prawo
o ustawodawstwo wewntrzne w granicach dozwolonych PM; kade pastwo samo okrela
pragmatyk subowa urzdw konsularnych, okrela ich prawa, obowizki, rangi itp.
lecz jedynie notyfikacja osb, ktre wykonuj funkcje konsularne przy ambasadach (osoby te korzystaj z
szerszych przywilejw i immunitetw dyplomatycznych, a nie konsularnych)
ustanowienie placwek konsularnych zgoda na nawizanie stosunkw konsularnych pozwala pastwu
wysyajcemu na ustalenie siedziby urzdu konsularnego, jego klasy i okrgu konsularnego (ustalenie kilku
placwek konsularnych dziaajcych w okrelonych czciach terytorium pastwa przyjmujcego); propozycje
pastwa wysyajcego podlegaj aprobacie pastwa przyjmujcego
listy komisyjne (patenty) propozycja co do osoby szefa placwki konsularnej; szefowie placwek
konsularnych otrzymuj tzw. listy komisyjne wystawione przez gow pastwa, premiera czy ministra SZ
(zalenie od przepisw prawa wewntrznego); wymieniaj one nazwisko szefa, jego klas, okrg konsularny i
siedzib placwki. Patent przekazywany jest rzdowi pastwa przyjmujcego (droga dyplomatyczna). Za
zgodn rzdu pastwa przyjmujcego list komisyjny moe by zastpowany notyfikacj. Pastwo przyjmujce
udziela zgody udziela exequatur (dopuszczenie szefa placwki do penienia swoich funkcji). Nie ma
obowizku udzielania wyjanie w przypadku odmowy exequatur
zakoczenie funkcji konsularnych zawiadomienie przez pastwo wysyajce pastwa przyjmujcego o
zakoczeniu czynnoci przez funkcjonariusza konsularnego, cofniecie exequatur, notyfikacja przez pastwo
przyjmujce pastwu wysyajcemu, e przestao uwaa dan osob za czonka personelu konsularnego
o rwnie zdarzenia losowe, zerwanie stosunkw konsularnych, wybuch wojny, zmiany w
podmiotowoci czy rewolucja
3. Funkcje konsularne
4.
K. Libera waciwo rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze oglnym, opiek nad
obywatelami pastwa wysyajcego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, eglugi morskiej i
powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym
art. 5 Konwencji wiedeskiej:
a. ochrona interesw pastwa wysyajcego i jego obywateli,
b. popieranie rozwoju stosunkw handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych midzy
pastwem wysyajcym i przyjmujcym,
c. zapoznawanie si wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem ycia handlowego,
gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz skadanie sprawozda swemu rzdowi,
d. wystawianie paszportw i wiz,
e. udzielanie pomocy wasnym obywatelom,
f. penienie czynnoci notariusza i urzdnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodnoci z przepisami
miejscowymi,
g. ochrona interesw spadkowych wasnych obywateli, ochrona interesw nieletnich osb i osb
pozbawionych penej zdolnoci do czynnoci prawnych,
h. reprezentowanie wspobywateli przed sdem oraz innymi wadzami pastwa przyjmujcego,
i. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,
j. udzielanie pomocy statkom i samolotom
w punkcie m konwencja stwierdza, e konsulowie mog wykonywa wszelkie czynnoci, jakie zostay im
powierzone przez pastwo wysyajce, a ktre nie s zakazane przez ustawodawstwo pastwa
przyjmujcego, nie spotykaj si z jego sprzeciwem lub s przewidziane w umowach midzynarodowych
obowizujcych pastwo wysyajce i przyjmujce
Immunitety i przywileje konsularne
wsze od przywilejw i immunitetw dyplomatycznych
silniej zaakcentowana ich funkcjonalno
prawo uywanie flagi i goda oraz nietykalno placwki konsularnej wadze pastwa przyjmujcego
bez zgody szefa placwki nie maja prawa wkraczania do pomieszcze konsularnych domniemanie zgody
szefa placwki w przypadku poaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposaenie itp. s wyczone spod
rekwizycji; nietykalno dokumentw; zwolnienie od opodatkowania
prawo porozumiewania swoboda porozumiewania si wszelkimi rodkami cznoci, wczajc w to
kurierw dyplomatycznych i konsularnych
41
szerszy zakres przywilejw i immunitetw konsularnych w polskich konwencjach (np. ustanawiana jest
nieistniejca w prawie powszechnym nietykalno mieszka funkcjonariuszy konsularnych wydaje si, i jest
to obecnie przewaajcy kierunek ewolucji prawa konsularnego)
konsul zawodowy urzdnik pastwa wysyajcego, mianowany spord jego obywateli (publiczny
charakter do pastwa wysyajcego), otrzymuje stae wynagrodzenie i nie moe oddawa si innemu zajciu
zarobkowemu
konsul honorowy powoywany na podstawie umowy przez pastwo wysyajce spord mieszkacw
(obywateli) pastwa przyjmujcego (prywatnoprawny stosunek do pastwa wysyajcego), nie otrzymuje
staego uposaenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatkw
przywileje i immunitety konsula honorowego zwolniony od wszelkich podatkw i opat od sum
otrzymywanych od pastwa wysyajcego z tytuu wykonywanej funkcji; moe by aresztowany i uwiziony;
nietykalno dokumentw i archiww konsula honorowego
pojcie terytorium: oglnie jest to okrelony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej
dziaalnoci; jednak najczciej traktowane jest jako synonim terytorium pastwowego. Z dodatkowymi
okreleniami suy do wskazania, opisania okrelonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium
zdemilitaryzowane
rodzaje terytoriw:
o podlegajce suwerennoci pastwowej;
o nie podlegajce suwerennoci pastwowej:
res communis wsplne dziedzictwo ludzkoci (morza otwarte, przestrze kosmiczna, dno
mrz i oceanw);
res nullius obszary niczyje, podlegajce zawaszczeniu (wspczenie ju nie wystpuj);
1. Terytorium pastwowe
1. Znaczenie terytorium pastwowego
jest ono niezbdne do istnienia pastwowoci, odgrywa ogromn rol w stosunkach midzynarodowych
42
adna z norm prawa midzynarodowego nie jest wyraniejsza ni ta, ktra zakazuje pastwom wykonywania
suwerennoci na terytorium innego podmiotu
rodzaje terytorium terytorium pastwa skada si z przestrzeni ldowej, morskiej i powietrznej. Moe by
jednolite lub obejmowa wiele fragmentw (enklawy, penklawy). Ld stanowi trzon kadego terytorium
pastwowego, a powierzchnia ldowa utosamiana jest z terytorium pastwa. W skad terytorium
pastwowego wchodzi te przestrze powietrzna nad obszarem ldowym i morskim
granice terytorium jest trjwymiarowe. Bezsporna jest teza, e wadza pastwa rozciga si rwnie na jego
obszar podziemny, a zasig zwierzchnictwa pastwowego determinowany jest moliwoci eksploatacji
teoria przylegania i cigoci powoywana przy rozwaaniu praw pastwa do wntrza ziemi moe by
odniesiona take do terytorium morskiego i powietrznego, ktre podobnie jak wntrze ziemi nie mog by
rozpatrywane w oderwaniu od terytorium ldowego (w przypadku granicy morskiej moe ona siga max 12
mil od linii podstawowej; w przypadku przestrzeni powietrznej zasig zwierzchnictwa terytorialnego nie jest
wyranie uregulowany)
cao terytorium poprzez zakaz i nielegalno nabywania go si, jak i nietykalno poprzez zakaz okupacji
wojskowej, a take zakaz podejmowania innych, bezporednich lub porednich aktw przymusu
2. Zwierzchnictwo terytorialne
1. Pojcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego
zakaz wyrzdzania szkd innym pastwom pastwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie
wasnym, lecz take w interesie spoecznoci midzynarodowej, musi wic bra pod uwag i chroni prawa tej
spoecznoci i jej czonkw. We wspczesnym prawie midzynarodowym w zwizku z zakazem stosowania
siy, ale i jej groby, konsekwencj zwierzchnictwa jest obowizek pastwa zapobiegania w obrbie swego
terytorium przestpstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej
zasada dobrossiedztwa konsekwencj sprawowania zwierzchnictwa jest zobowizanie pastwa do
niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium dziaalnoci zabronionej przez prawo midzynarodowe,
takiej, ktra mogaby zaszkodzi pastwom ssiadujcym. Z tej zasady wynika rwnie wiele innych
zakazw: zakaz zmiany spywu jakiej rzeki, jeli pynie ona w innych pastwach; zakaz budowania zapr bez
zgody ssiada; zakaz zanieczyszczania rodowiska, jeli ma to skutki w pastwie ssiednim
kompetencje pastw wynikajce ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie s cakowite i dyskrecjonalne,
w praktyce jednak zmuszone s one czsto ograniczy wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na
wymogi stosunkw midzynarodowych. Ograniczenia te mog by nie tylko ratione personae, lecz take
ratione materiae w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczno wsppracy i obrotu
midzynarodowego oraz wzgldy bezpieczestwa zbiorowego
2. Bazy wojskowe
Prawo midzynarodowe publiczne
44
3. Dzierawa
polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie czci jego
terytorium przez inne pastwo na warunkach okrelonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o
dzieraw jest dopuszczalna i zgodna z prawem midzynarodowym, jeeli ma rwnoprawny charakter, nie
prowadzi do wyczenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierawiajcego pastwa i nie jest utrzymywana
przez dzierawc wbrew woli suwerena
1. Cesja
najczciej w stosunkach midzynarodowych zmiany terytorialne nastpuj w wyniku cesji na mocy umowy
midzynarodowej nastpuje transfer terytorium, kiedy jedno pastwo przestaje a drugie rozpoczyna
wykonywa zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem
podmiotem cesji mog by tylko pastwa; niezalenie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter
dwustronny
elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbdne s dwa elementy:
o prawny zawarcie umowy zobowizujcej cedenta do opuszczenia terytorium
o faktyczny realizacja tego zobowizania i objcie terytorium przez drugie pastwo
umowa o cesji legalizuje objcie terytorium w posiadanie
legalno cesji nie jest ona uwarunkowana ani koniecznoci przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem
cesji przez pastwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja pastw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma
okrelony status prawny, zachowaniu, ktrego s zainteresowane inne podmioty
efektywna okupacja uzyskaa swe ostateczne znaczenie w XIX w. ekspansja kolonialna w Afryce
efektywna okupacja obejmuje dwa zakresy pojciowe: po pierwsze wskazuje, e jest rzeczywista i
faktyczna, a po drugie, e okupacja ta daje tytu suwerenny i wywouje okrelone skutki w prawie
midzynarodowym
warunek efektywnoci okupacja daje tytu tylko wtedy, gdy terytorium podlega wycznej, efektywnej wadzy
pastwa rzdzcego. Efektywno zaley od dwch czynnikw: charakteru okupowanego terytorium oraz
stopnia, w jakim spoeczno midzynarodowa jest nim zainteresowana
efektywna okupacja stracia na znaczeniu wspczenie, w zwizku z zakazem i potpieniem kolonializmu
3. Zasiedzenie
Prawo midzynarodowe publiczne
45
niezbdne jest cige i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we
wasnym imieniu
jest to nabycie suwerennoci poprzez efektywne, trwae wykonywanie kompetencji pastwowych. Jednak
dziaanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo midzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji
wojskowej lub rezultatw wojny
4. Przyrost
terytorium pastwa moe by powikszone wskutek dziaalnoci si przyrody lub pracy czowieka. Przyrost jest
sposobem nabycia terytorium, niewymagajcym od pastwa podjcia adnych specjalnych aktw
5.
6. Zawojowanie (podbj)
7. Utrata terytorium
sposoby utraty terytorium. Prawo midzynarodowe zna tyle samo sposobw nabycia, co utraty terytorium. A
wic cesja, zasiedzenie moe by sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma
odpowiednik porzucenia, a przyrost zmniejszenia itp. Zwykle, jeli jedno pastwo nabywa terytorium to inne
je traci, zdarza si jednak, e traci si nie na rzecz innego pastwa, lecz np. ono zanika na skutek dziaania
ywiow itp.
derelikcja jest przykadem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu pastwo przestaje wykonywa
swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przeksztacenia w ziemie niczyj .
Wsplnym mianownikiem wszystkich sposobw utraty terytorium jest brak lub niemoliwo wykonywania
kompetencji pastwowych, bez wzgldu na powody z wyjtkiem zawojowania, ktre jest wyczone z
moliwoci
5. Granice
1. Pojcie i rodzaje granic
granic linearn zawdziczamy rewolucji francuskiej, gdy tak rozumiana bya w traktatach zwieranych przez
Francj w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a cilej paszczyzna, w obrbie, ktrej zawiera si
terytorium pastwowe; oddziela ona je od terytorium innego pastwa
rodzaje granic naturalne (morza, gry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze wzgldu na sposb ich
ustalania dziel si na orograficzne (uwzgldniajce uksztatowanie powierzchni) i geometryczne
(przebiegajce niezalenie od rzeby terenu). Szczeglnym rodzajem granic s granice astronomiczne
biegnce wzdu poudnikw i rwnolenikw (np. midzy USA a Kanad lub midzy Egiptem a Libi i
Sudanem)
granic ustala si zwykle za pomoc odpowiednich umw midzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji
arbitraowej lub sdowej.
o 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznajca terytorium; delimitacja granicy w umowie
midzynarodowej i demarkacja granicy
ustalenie przebiegu granicy pastwowej; obejmuje sporzdzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu
na map o stosunkowo maej skali np. 1:1000 000 dokumenty te stanowi podstaw do przeprowadzenia
demarkacji. Delimitacja powinna by kompletna, precyzyjna i dokadna.
46
przepisy wewntrzne reguluj sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych
w jej pobliu np. ustawa z 12 padziernika 1990 r. o ochronie granicy pastwowej
nie wszystkie problemy mona rozwiza jednostronnie, dlatego pastwa zawierajc ze sob umowy o
wsppracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych
5. Nienaruszalno granic
deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, e kade pastwo ma obowizek powstrzyma si od groby lub
uycia siy celem naruszenia istniejcych midzynarodowych granic innego pastwa jako rodka
rozwizywania sporw midzynarodowych, wczajc w to spory terytorialne i problemy dotyczce granic
deklaracja KBWE pastwa uczestniczce uznay wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice kadego z
nich, jak rwnie granice wszystkich pastwa w Europie i zobowizay si do powstrzymania teraz i w
przyszoci od zamachw na te granice
granica polsko-radziecka uksztatowana w wyniku umowy jataskiej z 11 lutego 1945 r. gdzie ustalono, e
powinna przebiega wzdu linii Curzona z odchyleniami od 5-8 km na korzy Polski (potwierdzono to umow
dwustronn z 16 sierpnia 1945 r.) i poczdamskiej, oraz umw dwustronnych zawartych midzy Polsk a
ZSSR
nastpnie granica zostaa zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radzieck umow o zmianie odcinkw
terytoriw pastwowych (480 km 2, ludno przesiedlono). W 1957 r. wytyczono fragment granicy polskoradzieckiej przylegajcej do Morza Batyckiego. Podpisana 17 lipca 1985 r. umowa midzy Polsk a ZSSR
rozgraniczya morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybowstwa morskiego i szelfu kontynentalnego
na Morzu Batyckim
granica wschodnia po roku 1991 w wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski staa si granic
polsko- litewsk, polsko-biaorusk i polsko-ukraisk a nienaruszalno granic i brak roszcze terytorialnych
potwierdzono w podpisanych deklaracjach
2. Granica polsko-niemiecka
7. Rzeki midzynarodowe
1. Pojcie rzeki midzynarodowej
Prawo midzynarodowe publiczne
47
rzeki midzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepywajce przez terytorium co najmniej dwch
pastw wane, by bya to rzeka eglowna majca ujcie do morza, na ktrej obowizywaaby swoboda
eglugi dla statkw wszystkich pastw (rzeki wielonarodowe pyn przez kilka pastw, ale nie nadaj si do
eglugi albo nie maj ujcia do morza; rzeki graniczne rozdzielaj terytoria dwch pastw)
konwencja barceloska z 20 kwietnia 1921 r. znacznie rozszerza pojcie rzeki midzynarodowej, jednak ze
wzgldu na niewielk liczb ratyfikacji konwencja miaa ograniczone znaczenie
rzeki poza egluga s rwnie wykorzystywane do celw przemysowych, energetycznych itp. dlatego kada
rzeka jeli przecina lub rozgranicza terytoria kilku pastw jest przedmiotem stosunkw midzy tymi pastwami
Dunaj:
o pynie przez RFN, Austri, Sowacj, Wgry, Chorwacj, Serbi, Rumuni, Bugari i Modawi. Zosta
najpierw on umidzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856 r. i pniej jego status
by regulowany wieloma innymi traktatami
o konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948 r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mwi, e
egluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statkw handlowych i towarw wszystkich
pastw na zasadzie rwnoci; nadzr na wykonaniem powierzony Komisji Dunaju, ktra w
przeciwiestwie do poprzednich skada si wycznie z pastw nadbrzenych
Ren:
o szczegowe przepisy dotyczce Renu zostay ustanowione przez konwencj mogunck 31 marca
1831 r. Obecny status Renu jest okrelony przez konwencj mannheimsk z 17 padziernika 1868 r.,
ktra przewiduje wolno eglugi statkw wszystkich pastw. Do obowizkw pastw nadbrzenych
naley utrzymanie eglownoci na ich odcinkach Renu. W 1963 r. w Strasburgu konwencja
mannheimska zostaa poddana rewizji
Niger:
o akt generalny konwencji berliskiej z 1885 r. podpisany przez pastwa kolonialne, proklamowa
wolno eglugi na rzece Niger i rwne traktowanie wszystkich pastw. Po uzyskaniu niepodlegoci
pastwa nadbrzene przyjy w 1963 r. now konwencj, ktra utrzymaa swobod eglugi. Pastwa
nadbrzene zarezerwoway sobie prawo podejmowania krokw niezbdnych dla utrzymania
bezpieczestwa i porzdku publicznego
Indus:
o traktat regulujcy wykorzystanie Indusu zosta podpisany w 1960 r. i zakoczy spory midzy Indiami i
Pakistanem. Zosta podzielony na dwie czci i 3 cieki wschodniej czci s dla Indii, a 3 cieki
zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowuj te pewne prawa w czci rzeki nalecej do drugiej
strony
Amazonka:
o traktat o wsppracy dorzecza Amazonki zosta podpisany w 1978 r. przez Boliwi, Brazyli, Gujan,
Ekwador, Kolumbi, Peru, Surinam i Wenezuel. Cakowita swoboda eglugi handlowej jest
zagwarantowana na zasadach wzajemnoci. Daje rwne prawa wszystkim pastwom nadbrzenym.
Rada Wsppracy pastw dorzecza Amazonki jest odpowiedzialna za opracowywanie planw rozwoju,
ktre s wykonywane przez stae komisje narodowe
8. Obszary morskie
kategorie obszarw morskich najoglniej: wody terytorialne i morze otwarte. W skad terytorium
morskiego pastwa wchodz dwie kategorie wd: wody wewntrzne oraz morze terytorialne
o biorc za punkt wyjcia zakres jurysdykcji pastwa, obszary morskie mona podzieli na 3 kategorie:
na obszary wchodzce w skad terytorium pastwowego, na obszary podlegajce w ograniczonym
stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego pastwa i na obszary znajdujce si poza granicami
jurysdykcji pastwowej
pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbya si w Genewie i trwaa od 24
lutego do 27 kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i
strefy przylegej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybowstwa i konserwacji zasobw ywych morza
otwartego, oraz w sprawie szelfu kontynentalnego
druga konferencja odbya si w 1960 r. i miaa na celu wyranie okreli szeroko morza terytorialnego,
jednak nie udao si tego zrobi
trzecia konferencja prawa morza ONZ w istocie miaa ona za zadanie rewizj caego istniejcego prawa
morskiego. Trwaa 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedn z najwikszych i najwaniejszych
konferencji w historii stosunkw midzynarodowych. Uczestniczyo w niej 157 pastw, a w wyniku jej prac
doszo do wypracowania i przyjcia konwencji o prawie morza, bdcej swoist konstytucj mrz i oceanw.
10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce podpisano powysz
48
morze terytorialne:
o pas wd morskich pooonych midzy wybrzeem albo wodami wewntrznymi z jednej strony a
morzem otwartym z drugiej. Pastwo nadbrzene sprawuje nad nim sw suwerenno
o delimitacja morza terytorialnego w celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego pastwo
nadbrzene musi wyznaczy lini podstawow, czyli wewntrzn granic, oraz ustali jej szeroko
o szeroko morza terytorialnego Konwencja genewska o morzu terytorialnym porednio
potwierdzia dopuszczalno ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznajc moliwo
ustanawiania pasa przylegego o szerokoci nie przekraczajcej 12 mil, oraz wody zatoki za wody
wewntrzne, gdy wejcie do niej nie przekracza 24 mil
o prawo nieszkodliwego przepywu konwencja genewska wyjania, e przepyw jest nie szkodliwy,
gdy nie zagraa pokojowi, bezpieczestwu lub porzdkowi pastwa nadbrzenego. Prawo
nieszkodliwego przepywu statkw handlowych nie budzi wtpliwoci, jednak okrtom wojennym
pastwa odmawiaj tego prawa uzaleniajc je od swojej zgody
o warunki nieszkodliwego przepywu w konwencji z roku 1982
sprecyzowano warunki
nieszkodliwego przepywu i uznano, e przepyw bdzie zagraa pokojowi pastwa nadbrzenego,
gdy statek podejmie dziaania polegajce na:
a. grobie lub uyciu siy przeciwko suwerennoci pastwa nadbrzenego, lub pogwaceniu w
jaki sposb zasad prawa midzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;
b. jakimkolwiek wiczeniu lub uyciu wszelkiego rodzaju broni;
c. jakimkolwiek czynie majcym na celu zbieranie informacji na szkod obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa nadbrzenego;
d. jakiejkolwiek propagandzie majcej na celu osabienie obronnoci lub bezpieczestwa
pastwa nadbrzenego;
e. startowaniu, ldowaniu lub braniu na pokad jakiegokolwiek statku powietrznego;
f. startowaniu, ldowaniu lub braniu na pokad jakiegokolwiek urzdzenia wojskowego;
g. adowaniu lub wyadowywaniu jakichkolwiek towarw, walut lub osb z naruszeniem
przepisw celnych, skarbowych lub sanitarnych pastwa nadbrzenego;
h. jakimkolwiek umylnym i powanym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniom niniejszej
konwencji;
i. uprawianiu rybowstwa;
j. prowadzeniu jakichkolwiek bada lub inspekcji;
k. jakimkolwiek dziaaniu majcym na celu zakcenie systemu cznoci oraz innych urzdze
lub instalacji pastwa nadbrzenego;
l. wszelkim innym dziaaniom niezwizanym bezporednio z przepywem;
o jurysdykcja pastwa nadbrzenego statki znajdujce si na morzu terytorialnym podlegaj nie
tylko jurysdykcji administracyjnej pastwa nadbrzenego, ale take karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji
wyczone s okrty wojenne oraz niehandlowe statki pastwowe
49
morze otwarte:
o granica morza otwartego morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujce si poza granicami
morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wycza z pojcia morza otwartego wyczn stref
ekonomiczn
o zasada wolnoci morza wolno mrz jest istota prawn morza otwartego, oznacza ona, e
wszystkim przysuguje prawo rozsdnego czerpania poytkw z morza otwartego. Wolno mrz
obejmuje wolno eglugi, wolno rybowstwa, wolno zakadania kabli podmorskich i
rurocigw, wolno przelotu
wolno eglugi oznacza, e kade pastwo, niezalenie czy posiada wybrzee morskie
czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla eglugi swoich statkw handlowych
oraz okrtw wojennych. Istnienie faktycznego zwizku miedzy statkiem a pastwem jest
niezbdne w interesie midzynarodowej eglugi. Na morzu otwartym statki podlegaj prawu i
wadzy tylko pastwa, do ktrego nale
prawo wizyty i rewizji od zasady niepodlegania statkw na morzu otwartym wadzy
innych pastw s trzy wyjtki. Okrt wojenny innego pastwa ma prawo dokonania
wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, e obcy statek trudni si piractwem, uprawia
handel niewolnikami, mimo eglowania pod obc bander ma w rzeczywistoci t
sam, przynaleno, co okrt wojenny
50
prawo pocigu na otwartym morzu istnieje prawo pocigu, czyli prawo pastwa
nadbrzenego do cigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, e
statek lub jego zaoga dopucili si naruszenia praw lub przepisw pastwa
nadbrzenego. Pocig moe by podjty tylko przez okrty wojenne lub samoloty
wojskowe. Pocig koczy si w momencie zatrzymania ciganego statku lub, gdy
wpynie on na morze terytorialne trzeciego pastwa
wolno rybowstwa z wolnoci morza otwartego wynika, prawo wszystkich pastw do
eksploatacji zasobw ywych, moe ona podlega uzgodnionym ograniczeniom
ochrona rodowiska morskiego przed zanieczyszczeniem
wynika z
postpujcego zanieczyszczenia, ktre powoduje niebezpieczestwo przekroczenia
granicy samooczyszczania si mrz i tym samym zniszczenia ich zasb
biologicznych
wolno zakadania kabli wyksztacia si w zwizku z postpem technicznym i obja take
rurocigi. Konwencja paryska z 1884 r. potwierdza prawo kadego pastwa do ukadania kabli
i rurocigw, przy czym z zastrzeeniem praw pastwa nadbrzenego na szelfie nie moe
ono przeszkadza w ich zakadaniu czy konserwacji
wolno przelotu w przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie pastwa
korzystaj z wolnoci przelotu, czyli swobody uprawiania eglugi statkami powietrznymi
posiadajcymi ich przynaleno i podlegajcymi ich wadzy
o do czterech wolnoci, wymienionych w konwencji wiedeskiej o morzu otwartym konwencja o prawie
morza z 1982 r. dodaa jeszcze dwie:
wolno budowania sztucznych wysp konwencja nie zawiera adnych postanowie
odnoszcych si do zasad korzystania z tej wolnoci, lecz jedynie wymaga uwzgldnienia
postanowie dotyczcych szelfu kontynentalnego
wolno bada naukowych konwencja nie precyzuje szczegowo warunkw prowadzenia
bada, jednak oglne zasady przewiduj prowadzenie bada w celach pokojowych, przy
uyciu rodkw i metod zgodnych z konwencj
dno mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji pastwowej:
o problemy statusu prawnego dna mrz i oceanw ustalono, e postanowienia dotyczce szelfu
kontynentalnego nie mog si odnosi do caego dna mrz i oceanw. Na dnie znajduj si nadajce
si do eksploatacji przemysowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierajce m.in. nikiel, mied, kobalt,
mangan
prace ONZ 17 grudnia 1970 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio deklaracj zasad
dotyczcych dna mrz i oceanw poza granicami jurysdykcji pastwowej
o deklaracja zasad dotyczca dna mrz i oceanw. Dno mrz i oceanw oraz jego wntrze, lece
poza granicami jurysdykcji pastwowej zostao uznane za wsplne dziedzictwo ludzkoci. Obszar jest
dostpny do uytkowania wycznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone s
wycznie dla dobra caej ludzkoci
o konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944 r. Obszar midzynarodowy, znajdujcy si po
zewntrznej stronie szelfu kontynentalnego zosta uznany za wsplne dziedzictwo ludzkoci. Korzyci
osigane z eksploatacji zasobw obszaru bd dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna
Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji
51
o traktat kopenhaski z 14 marca 1857 r. ustanawia status prawny cienin batyckich. Dania rezygnuje
z pobierania opat od statkw i adunkw i zobowizuje si do nie zatrzymywania statkw pod adnym
pozorem
o przepyw okrtw wojennych traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepywu okrtw wojennych.
Obecnie obowizujcy dekret z 25 sierpnia 1951 r. wprowadzi do daleko idce rygory i wymaga
notyfikacji lub zezwolenia. Szwecja stoi na stanowisku cakowitej swobody przejcia okrtw
wojennych przez Sund
cieniny czarnomorskie:
o trzy okresy regulacji statusu cienin: pierwszy charakteryzuje si zamkniciem cienin, gdy Morze
Czarne byo wewntrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a nastpnie Turcji. Drugi okres
rozpoczyna si, gdy Rosja uzyskuje dostp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774 r.
zapewniajcy swobod przepywu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumie wielostronnych
otwiera konwencja londyska z 13 lipca 1841 r. Utrzymaa swobod przepywu statkom handlowym,
ale zamkna ja dla okrtw wojennych. Traktat paryski z 1856 r. potwierdza konwencje londysk,
ale dodatkowo zneutralizowa Morze Czarne. W 1923 r. konwencja w Lozannie, ktra naoya wiele
ogranicze na Turcj, otwara dla okrtw wojennych wszystkich pastw
o konwencja z Montreux z 20 lipca 1936 r. potwierdzia zasad wolnoci przepywu i eglugi w
cieninach, pod warunkiem, e Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejcia Turcji do wojny
prawo przepywu trac statki nieprzyjacielskie. Przepyw okrtw wojennych zosta poddany
specjalnym warunkom
cienina Magellana:
o czy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalao po wybudowaniu Kanau Panamskiego
o umowa z 1881 r. midzy Argentyn a Chile okrela status cieniny. Pozostaje ona zneutralizowana
na wieczne czasy, swoboda eglugi dla wszystkich pastw. Porozumienie z 1941r. znioso
neutralizacj cieniny i zakazano eglugi w nocy, wprowadzono kontrol wszystkich statkw poza
sojuszniczymi. Po II wojnie wiatowej przywrcono status quo ante
pojcie midzynarodowego kanau morskiego:
o s to sztuczne drogi wodne czce dwa otwarte dla eglugi midzynarodowej obszary morskie.
Umidzynarodowienie kanau dotyczy wolnoci eglugi, nie wpywa natomiast na pooenie prawne
tzw. strefy kanau, ktra stanowi integraln cz terytorium pastwowego
Kana Sueski:
o czy on M. rdziemne z O. Indyjskim i jest jednym z najwaniejszych szlakw handlowotransportowych
o traktat z 1888 r. stwierdza, e Kana bdzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla
wszystkich okrtw wojennych i statkw handlowych. Kana by wielokrotnie zamykany w czasie
konfliktw. Wspczenie kanaem zarzdza egipska administracja, ktre reguluje przepisy zwizane z
przepywaniem przez kana
Kana Panamski:
o czy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym
o traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalaj dwie umowy: brytyjsko-amerykaska z 1901 r. oraz
panamsko-amerykaska z 1903 r. ktra oddaa Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu
zbudowania, utrzymania i ochrony kanau. Stany Zjednoczone zgodziy si, e kana bdzie wolny i
otwarty dla statkw handlowych i okrtw wojennych wszystkich krajw na zasadzie cakowitej
rwnoci. Traktat z 1903 r. potwierdza zasady neutralizacji, odwoujc si do szczegowych ustale z
roku 1901. Da prawo USA uycia siy w celu ochrony kanau, oraz zbudowania fortyfikacji
o w 1999 r. Stany Zjednoczone zwrciy cakowicie stref Kanau Panamskiego Panamie
Kana Kiloski:
o czy Morze Batyckie z Morzem Pnocnym. Pocztkowo mia charakter kanau wewntrznego, gdy
jego status okrelao prawo wewntrzne. Traktat wersalski z 1919 r. przeksztaci go w kana
midzynarodowy i stwierdza, e bdzie on zawsze wolny i otwarty dla okrtw wojennych i statkw
handlowych pastw bdcych w pokoju z Niemcami
o Hitler wypowiedzia postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie wiatowej przywrcono
stan sprzed wojny. Prawno-midzynarodowy status kanau wynika obecnie take z dugotrwaej
praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej
Kana Koryncki:
o czy Morze Joskie z Morzem Egejskim. Reim prawny okrela ustawodawstwo wewntrzne Grecji.
Nie zostaa zawarta adna specjalna umowa okrelajca jego status. Kana jest otwarty dla eglugi
handlowej i wojskowej
9. Obszary podbiegunowe
Prawo midzynarodowe publiczne
52
1. Arktyka
teoria sektorw obszar wok Bieguna Pnocnego, obejmujcy Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty
Pnocny oraz przylegajce morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyk. Jej sytuacja prawna opiera si na
teorii sektorw, w myl, ktrej pastwa lece wok obszaru arktycznego: Kanada, Zwizek Radziecki, Dania,
Norwegia i Stany Zjednoczone wysuny roszczenia do obszarw ldowych w wyznaczonych przez nie
sektorach
2. Antarktyka
roszczenia do Antarktyki Antarktyka obejmuj obszar wok Bieguna Poudniowego, obejmujcy Antarktyd,
przylegajce do wyspy, a take cz oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszcze
terytorialnych odnonie Antarktyki rozmaitych pastw, adne z nich nie zostao uznane
ukad w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959 r. na konferencji waszyngtoskiej (12
pastw). Stwierdza on, e Antarktyka bdzie wykorzystywana wycznie do celw pokojowych. Sygnatariusze
zobowizali si utrzymywa wolno bada naukowych oraz rozwija midzynarodow wspprac naukow.
Ukad nie odrzuca, ale te nie uznawa roszcze terytorialnych poszczeglnych pastw, wyranie jednak
zabroni wysuwania nowych roszcze lub rozstrzygania istniejcych
53
dwch wolnociach. Kade z pastwa umawiajcych si przyzna pozostaym stronom: prawo przelotu
nad terytorium bez ldowania; prawo ldowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk
wojskowych)
Ukad o midzynarodowym transporcie lotniczym daje obok dwch wolnoci technicznych, take
trzy wolnoci handlowe: prawo przywoenia pasaerw i adunkw z kraju przynalenoci statku
powietrznego; prawo zabierania pasaerw i adunku do kraju przynalenoci statku powietrznego;
prawo zabierania i przywoenia pasaerw i adunku do trzecich i z krajw trzecich (std te zwany
jest ukadem o piciu wolnociach)
2. Przestrze kosmiczna
54
geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964 r. w
Waszyngtonie umowy utworzono Midzynarodow Organizacj cznoci Satelitarnej
zdalne badanie Ziemi (remote sensing) problemem jest sprawa dopuszczalnoci tych bada w
stosunku to terytoriw innych pastw; powinno by prowadzone w interesie wszystkich pastw,
zgodnie z prawem midzynarodowym, naley tworzy stacje zbierania i przetwarzania danych,
wszelkie uzyskane informacje powinny by przekazane Sekretarzowi Generalnemu ONZ,
zainteresowane pastwa powinny mie dostp bez dyskryminacji do uzyskanych informacji
satelity geostacjonarne umieszczone nad rwnikiem, zajmuj sta pozycj wzgldem Ziemi. Ich
liczna jest okrelona (maksimum to 180), wic rodzi si problem monopolizacji kosmosu i
rwnoprawnego dostpu wszystkich pastw do wykorzystania orbit geostacjonarnych
ludno bdca podstawowym, niezbdnym elementem pastwa, niegdy traktowana jako przydatek
terytorium, dzielca bierne jego los, staa si wspczenie elementem aktywnym, zasadniczym, decydujcym
poprzez uznan w prawie midzynarodowym zasad samostanowienia narodw o ksztacie swej
pastwowoci, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego
1. Obywatelstwo
1. Pojcie i znaczenie obywatelstwa
55
obywatelstwo jest to trway wze prawny czcy osob fizyczn z jakim pastwem, podmiotem prawa
midzynarodowego
obywatelstwo stanowi podstaw, na ktrej opiera si og praw i obowizkw jednostki wobec pastwa.
Powouje ono szereg doniosych konsekwencji w paszczynie midzynarodowej. Pastwo, z ktrym jednostka
pozostaje w trwaym zwizku prawnym, sprawuje nad ni opiek dyplomatyczn i konsularn, a w pewnych
przypadkach, gdy byo zobowizane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi te odpowiedzialno za jej
dziaanie. Obywatelstwo daje pastwu podstaw do wykonania swej jurysdykcji take poza granicami kraju.
Zgodnie z obowizujcym prawem midzynarodowym, sprawy obywatelstwa nale do wycznej kompetencji
pastwa, ktre w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysuguje ono, w jaki sposb mona je
uzyska i utraci
sposoby nabycia obywatelstwa obywatelstwo mona naby wskutek urodzenia, oraz przez neutralizacj,
niekiedy zampjcie, reintegracj. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie moe nastpowa na zasadach:
prawa krwi (ius sanguinis) lub prawa ziemi (ius soli)
nabycie obywatelstwa przez naturalizacj, czyli nadanie, nastpuje wwczas, gdy obywatelstwo uzyskuje
osoba nie majca adnego lub majca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo mona uzyska na prob
zainteresowanego skierowan do odpowiedniego organu pastwa, przez zampjcie lub adopcj. Tryb
uzyskania obywatelstwa okrelany jest przez ustawy poszczeglnych pastw, ktre wymagaj spenienia
pewnych warunkw. Najczstszym z nich jest wymg zamieszkiwania na terytorium danego pastwa przez
okrelony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formuuje si takie warunki jak: znajomo jzyka, dobre obyczaje,
dobra reputacja, posiadanie rodkw utrzymania itp.
projekt polskiej ustawy z 2000 r. mwi, e cudzoziemiec moe naby obywatelstwo przez uznanie za
obywatela polskiego na wasn prob, jeli zamieszkiwa przez okres 5 lat w Polsce, posiada
urzdowe powiadczenie znajomoci jzyka polskiego, nie stanowi zagroenia dla obronnoci lub
bezpieczestwa pastwa, nie stanowi zagroenia dla porzdku publicznego, ma zapewnione w RP
mieszkanie i utrzymanie w ten sposb, e posiada dochody lub mienie wystarczajce na pokrycie
kosztw utrzymania jego samego i czonkw rodziny pozostajcych na jego utrzymaniu
reintegracja czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyska obywatelstwo mog kobiety, ktre
utraciy obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zampjcia i obecnie, po ustaniu lub
uniewanieniu maestwa, powracaj do obywatelstwa polskiego przez zoenie owiadczenie przed
odpowiednim organem polskim, ktry wydaje akt o przyjciu owiadczenia
obywatelstwo mona utraci przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prob
zainteresowanego, niekiedy przez zampjcie, wstpienie do suby wojskowej lub pastwowej obcego
kraju, odmow spenienia obowizku suby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa kade
pastwo okrela w swym ustawodawstwie szczegowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie
obywatelstwa ze wzgldw rasowych, religijnych, narodowociowych czy z uwagi na pogldy
rdem tzw. pozytywny zbieg okolicznoci ustaw o obywatelstwie np. wwczas, gdy dziecko urodzi si na
terytorium pastwa uznajcego zasad ius soli (Brazylia) z rodzicw bdcych obywatelami pastwa
uznajcego zasad ius sanguinis (Norwegia) w konsekwencji bdzie mie dwa obywatelstwa; rwnie w
wyniku zampjcia
zgodnie z konwencj hask z 12 kwietnia 1930 r. i praktyk midzynarodow potwierdzon orzeczeniem MTS
w sprawie F. Nottebhma z roku 1955, podstaw wyboru obywatelstwa powinna stanowi zasada
rzeczywistej wizi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa
56
o jako e jednostka powinna mie tylko jedno obywatelstwo, wybiera si obywatelstwo tego kraju, z
ktrym jednostka jest cilej zwizana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich,
wykonuje sub wojskow czy znajduje si w subie pastwowej
4. Bezpastwowo i uchodstwo
status prawny apatrydw jest regulowany przez specjaln konwencj z 28 wrzenia 1954 r.
zapobieganiu bezpastwowoci su: konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamnych z roku 1957,
odrzucajca automatyczn utrat obywatelstwa przez kobiety w przypadku maestwa z cudzoziemcami oraz
konwencja haska z roku 1930, przewidujca, e zwolnienie z obywatelstwa nie powoduje utraty
obywatelstwa, jeli zainteresowana osoba nie posiada lub nie nabya innego; zobowizuje ona take strony do
zastosowania ius soli w przypadku, gdy dziecko inaczej nie nabywa adnego obywatelstwa
konwencja genewska regulujca status uchodcw uchodc jest osoba, ktra na skutek uzasadnionej
obawy przed przeladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowoci i przynalenoci do okrelonej grupy
spoecznej lub z powodu z powodu przekona politycznych przebywa poza granicami pastwa, ktrego jest
obywatelem i nie moe bd nie chce z tych powodw korzysta z ochrony tego pastwa
o uchodc jest rwnie osoba, ktra nie ma dnego obywatelstwa i nie znajduje si, na skutek
podobnych zdarze, poza pastwem swego zamieszkania, nie moe lub nie chce z tych powodw
powrci do tego pastwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodcw oraz zawracania ich do granic
terytoriw, na ktrych grozioby im niebezpieczestwo. Konwencja nie stosuje si do osb, ktre
popeniy przestpstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, cikie przestpstwa pospolite
2. Cudzoziemcy
1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemcw na terytorium innego pastwa
ograniczenie dostpu do terytorium adne pastwo nie ma obowizku wpuszczenia cudzoziemcw na swe
terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mog by rezultatem dwu- lub wielostronnych umw
midzynarodowych, jakie pastwa zawieraj w kwestiach zwizanych z ruchem osobowym
wydalenie cudzoziemcw stosownie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec
przybywajcy legalnie na terytorium strony Paktu moe by z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji
podjtej zgodnie z ustaw i bdzie mia prawo, jeeli wane wzgldy bezpieczestwa pastwowego nie
przemawiaj przeciwko temu, przeduy argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domaga si
ponownego zbadania swej sprawy przez waciwe wadze
57
3. Azyl terytorialny
azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych
czy przeladowanym za swe przekonania i dziaalno polityczn, religijn lub naukow. Udzielanie azylu
oznacza wyczenie w stosunku do zainteresowanej osoby moliwoci ekstradycji
prawo ubiegania si o azyl w powszechnym prawie midzynarodowym nie ma norm regulujcych instytucje
azylu. Cudzoziemiec ten, jeeli nie popeni przestpstw pospolitych lub czynw niezgodnych z celami i
zasadami Narodw Zjednoczonych ma prawo ubiega si o azyl w innych krajach, ale nie musi go w kadym
przypadku uzyska
azyl w praktyce polskiej Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywaa udzielenie
azylu obywatelom pastw obcych przeladowanymi za [...] dziaalno w obronie pokoju, walk
narodowowyzwolecz lub dziaalno naukow. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym
ustaw z 18.padziernika 1991 r., gosi, e obywatele innych pastw i bezpastwowcy mog korzysta z
prawa azylu na zasadach okrelonych ustaw. Konstytucja z 1997 r. rwnie nie formuuje zasad udzielania
azylu, lecz odsya do ustawy
Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, i
cudzoziemiec moe, na swj wniosek, otrzyma azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to
niezbdne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym wany interes Rzeczpospolitej
Polskiej. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca mona pozbawi azylu, jeeli: 1) ustay przyczyny, dla
ktrych azyl zosta udzielony; 2) prowadzi on dziaalno skierowan przeciwko obronnoci,
bezpieczestwu pastwa lub porzdkowi publicznemu
deklaracja ONZ o azylu Powszechna Deklaracja Praw Czowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, e:
kady czowiek ma prawo ubiega si o azyl i korzysta z niego w innym kraju w razie przeladowania .
zgromadzenie Oglne w roku 1967 uchwalio Deklaracj w sprawie azylu terytorialnego, w ktrej uznao, e
udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysuguje osobom winnym
popenienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci
4. Ekstradycja przestpcw
Prawo midzynarodowe publiczne
58
ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestpcy pastwu, ktremu przysuguje w stosunku do
niego jurysdykcja karna, w celu osdzenia lub wykonania orzeczonej ju kary
zasady ekstradycji. Analiza umw midzynarodowych i ustawodawstw wewntrznych pozwala ustali w
przedmiocie ekstradycji kilka zasad, ktre przyjy si niemal powszechnie: 1) podstaw ekstradycji stanowi
moe tylko czyn, ktry zagroony jest kar w obu pastwach; 2) osob wydan mona ciga wycznie za
przestpstwa, ktre byy podstaw wydania, jak rwnie wykona wobec niego tak kar, do wykonania ktrej
zostaa wydana; 3) nie podlegaj wydaniu osoby, ktre w pastwie pobytu korzystaj z prawa azylu. Praktyka
midzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie
przestpstwa oraz w jaki sposb i przez kogo powinien by przedstawiony wniosek o ekstradycj
przestpstwa ekstradycyjne stanowi podstaw wydania i wymieniane s w umowach midzynarodowych
bd w drodze szczegowego wyliczenia, bd przez podanie klauzuli oglnej z ewentualnymi wyjtkami. Z
reguy obejmuj najpowaniejsze przestpstwa przeciwko mieniu, yciu i zdrowiu. Wrd przestpstw, ktre
nie uzasadniaj ekstradycji, zazwyczaj wskazuje si przestpstwa polityczne, rzadziej take przestpstwa
wojskowe (np. dezercja) i religijne
przestpstwa polityczne kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestpstwa politycznego, naley do
pastwa pobytu osoby, o ktrej wydanie zwrci si inny podmiot. Zalena jest w znacznej mierze od stanu
stosunkw midzy zainteresowanymi pastwami. W celu uniknicia rozbienoci w kwalifikacji, a przede
wszystkim uniemoliwienia sprawc uniknicia kary, w prawie midzynarodowym wyranie ustalono
przestpstwa, ktre nie mog by uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, nale do nich:
zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkoci i zbrodnie wojenne. Rwnie konwencja w sprawie zapobiegania i
karania zbrodni ludobjstwa z roku 1948 stwierdza wyranie w art. VII: Ludobjstwo i inne czyny wymienione
w art. III nie bd uwaane za przestpstwa polityczne, jeli chodzi o dopuszczalno ekstradycji.
procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczciej wniosek ekstradycyjny wraz z
uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, cho coraz czciej komunikuj
si ze sob ministerstwa sprawiedliwoci i prokuratury generalne. Ostatni czynnoci ekstradycyjn jest
przekazanie przestpcy przez wadze policyjne
59
postanowienia Karty NZ ust. 3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osignicia midzynarodowej wsppracy przy
rozwizaniu zagadnie midzynarodowych o charakterze gospodarczym, spoecznym, kulturalnym lub
humanitarnym, jak rwnie przy popieraniu swobd dla wszystkich bez rnicy rasy, pci, jzyka lub religii.
Karta Narodw Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw czowieka, ani ich katalogu, w nauce
wypowiadane s rne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowie.
Postanowienia Karty, ktre wprawdzie nie stanowi szczegowego katalogu praw czowieka, zawieraj
jednak i formuuj zasad ich poszanowania
kompetencje wewntrzne tworzenie midzynarodowego systemu ochrony praw czowieka przynioso
stopniowe zawanie zakresu kompetencji wewntrznej pastwa, i to nie tylko w wyniku wicych je umw,
lecz take w wyniku tworzenia si norm zwyczajowych
Midzynarodowa Karta Praw Czowieka. Na konferencji w San Francisco wysunita zostaa idea
opracowania midzynarodowej karty praw czowieka. Organem, ktry mia okreli jej form i tre, bya,
stosownie do art. 68 Karty NZ, Komisja Praw Czowieka wyoniona przez Rad Gospodarczo-Spoeczn. Na
swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiaa si nad form i treci Midzynarodowej Karty Praw.
Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, e bdzie si ona skada z trzech czci:
Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka,
2.
3.
postanowienia Powszechnej Deklaracji prace nad Deklaracj prowadzone byy w latach 1947-1948,
zostaa ona uchwalona przez Zgromadzenie Oglne 10 grudnia 1948 r.
1.
pierwsze trzy artykuy maja oglny charakter i powicone s zasadom Wolnoci, Rwnoci i
Braterstwu
artyku 29 podkrela obowizki jednostki wobec spoeczestwa, bez ktrego niemoliwy jest
swobodny i peny rozwj jej osobowoci
charakter prawny Powszechnej Deklaracji Powszechna Deklaracja Praw Czowieka jako rezolucja ZO
ONZ nie miaa formalnie wicego charakteru. Staa si ona punktem wyjcia wielu rezolucji Zgromadzenia
Oglnego, Rady Bezpieczestwa, Rady Gospodarczo-Spoecznej i Rady Powierniczej. Powouje si na ni
wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzaj jej postanowienia nawet bez wyranego odwoywania si do
niej. Powszechna Deklaracja wpyna i wpywa na praktyk ustawodawcz, administracyjn i sdow wielu
pastw. Powszechna Deklaracja staa si obecnie obowizujc w wyniku przeksztacenia jej postanowie w
zwyczaj midzynarodowy. Dzie uchwalenia Powszechnej Deklaracji zosta proklamowany przez
Zgromadzenie Oglne NZ jako Midzynarodowy Dzie Praw Czowieka (10 grudnia)
60
ukad Paktw jest w zasadzie identyczny. Poza wstpem dziel si na pi czci, z ktrych pierwsza
zwiera jeden tylko artyku powicony prawu ludw i narodw do samostanowienia, druga obejmuje
postanowienia oglne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych
lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta powicona jest kontroli midzynarodowej, pita to
postanowienia kocowe. Artyku 2 obu paktw nakada zobowizania na strony. W pierwszym przypadku
kada ze stron zobowizuje si przedsiwzi odpowiednie kroki, wczajc w to rodki ustawodawcze,
indywidualne oraz w ramach pokoju i wsppracy midzynarodowej. W drugim kada ze stron zobowizuje
si przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdujcym si na jej terytorium i podlegajcym
jej jurysdykcji praw uznanych Paktem
Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych nie nakada bezporednich
zobowiza, lecz formuuje jedynie program dziaa i cele spoeczne. Progresywno praw ekonomicznych,
spoecznych i kulturalnych nie zwalnia pastw od obowizku ich realizacji, uzalenia jedynie zakres
zobowiza poszczeglnych krajw od ich moliwoci materialnych. Ekonomiczne, spoeczne i kulturalne
prawa czowieka sformuowane w Pakcie s w porwnaniu z Powszechn Deklaracj Praw Czowieka
znacznie bardziej rozwinite, skonkretyzowane
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyznaje ochron tradycyjnym prawom i
wolnoci czowieka, kierujc si wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Pierwszym
prawem jest prawo do ycia, ktre powinno by chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane s
postanowienia Paktu chronice prawa czowieka w postpowaniu sdowym. Wszyscy ludzie s rwni przed
sdami, maj te prawo do sprawiedliwego i publicznego przesuchania przez niezaleny i bezstronny sd w
sprawach karnych i cywilnych. Kady czowiek ma prawo do wolnoci myli, sumienia, wyznania oraz do
wasnych pogldw. Obywatel powinien mie prawo i moliwo, bez adnej dyskryminacji, do uczestniczenia
w kierowaniu sprawami publicznymi bezporednio lub za porednictwem swobodnie wybranych
przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w gosowaniu tajnym, w rzetelnym,
okresowo przeprowadzanych powszechnych i rwnych wyborach
znaczenie Midzynarodowych Paktw Praw Czowieka przyoblekay wyraone w niej idee, prawa i
wolnoci w szat prawn, nadajc im charakter norm prawa midzynarodowego; rozwijay i konkretyzoway
postanowienia Deklaracji, uznaway one prawa, ktre nie figuroway w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyy
znacznie zakres praw ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych, sformuoway rwnie wyrany zakaz
propagandy wojennej. Ustanawiay take procedur kontrolna nad ich implementacj, ktrej pozbawiona jest
Deklaracja
w porwnaniu z Deklaracja Pakty nie zawieraj jednak trzech istotnych praw czowieka: praw do
wasnoci i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa kadego do ubiegania si i otrzymania azylu
w innych krajach, jak te prawa kadego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego
pozbawiania go
4. Zakaz dyskryminacji
61
dyskryminacja rasowa:
apartheid:
problem apartheidu w ONZ sprawa rasistowskiej polityki rzdu Republiki Poudniowej Afryki,
poczynajc od I Sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w roku 1946, bya problemem stale
dyskutowanym w rnych organach ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porzdku dziennego
Zgromadzenia Oglnego wczono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Poudniowej Afryce
wynikajcego z polityki apartheidu. Ciga i cakowita odmowa ze strony Poudniowej Afryki
zastosowania si do da ONZ spowodowaa, e w roku 1961 Zgromadzenie Oglne wezwao
pastwa do rozwaenia podjcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Poudniowej
Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Oglne, wezwao pastwa czonkowskie do
podjcia sankcji wobec RPA
konwencje dotyczce zwalczania apartheidu wanym nowym rodkiem walki z apartheidem staa
si Midzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30
listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Oglnego. W roku 1991 doszo do zasadniczej
zmiany w stanowisku rzdu i parlamentu Poudniowej Afryki. Ustawy stanowice fundament polityki
apartheidu zostay anulowane. Rozpoczto proces zmierzajcy do opracowania nowej konstytucji i
przyjto j
MKOL podj decyzj o dopuszczeniu RPA do udziau w igrzyskach olimpijskich w roku 1992
w Barcelonie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosa sankcje w roku 1993
62
rezolucje Zgromadzenia Oglnego w grudniu 1946 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio rezolucje nr 95/1,
ktra stwierdza: Ludobjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia caych grup ludzkich, tak jak
zabjstwo stanowi zaprzeczenie prawa do ycia poszczeglnych jednostek [...].Lludobjstwo stanowi zbrodni
w rozumieniu prawa midzynarodowego, ktra potpia wiat cywilizowany, i ktrej gwni sprawcy i ich
wsplnicy podlegaj karze bez wzgldu na to, czy s osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi,
mami stanu, i bez wzgldu na to, czy zbrodnia zostaa dokonana z przyczyn religijnych, rasowych,
politycznych czy innych
konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o
ludobjstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Oglne uchwalio Konwencj w sprawie zapobiegania i karania
zbrodni ludobjstwa. Konwencja potwierdzia w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Oglnego, e
ludobjstwo, i to popenione zarwno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa
midzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: [...] jakikolwiek z nastpujcych czynw dokonany w
zamiarze zniszczenia w caoci lub czci grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:
63
prawa kobiet:
prawa dzieci:
udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochron ich praw zajmuje si Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom
utworzony w roku 1946 (UNICEF)
Deklaracja Praw Dziecka Zgromadzenie Oglne 20.listopada 1959 r. przyjo Deklaracj Praw
Dziecka, ktra potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszce si do dzieci oraz
podkrela, e dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, cznie z waciw ochron prawn,
zarwno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkrela, i dzieci powinny korzysta ze specjalnej
ochrony oraz posiada moliwoci rozwoju w normalny i zdrowy sposb, w warunkach wolnoci i
szacunku
prawa mniejszoci:
64
rodzaje umw z uwagi na kontrol midzynarodow. Oglnie mona podzieli je na trzy grupy:
65
umowy, ktre wprawdzie tez jej nie zwieraj, ale ktrych wykonanie moe by kontrolowane w
ramach szerszego systemu istniejcego ju w poszczeglnych organizacjach
midzynarodowych,
analiza
procedur
kontrolnych,
zabezpieczajcych
wykonywanie
postanowie
umw
midzynarodowych dotyczcych praw czowieka prowadzi do wniosku, e mog one by oparte na
nastpujcych rodkach: sprawozdaniach, skargach pastw, badaniach na miejscu oraz petycjach
skargi pastw oraz badania na miejscu jeeli jaki pastwo podaje w wtpliwo, czy inna strona
wykonuje swe zobowizania konsekwentnie, ona w niektrych systemach kontrolnych przesa skarg
do wskazanego organu bd od razu, bd po uprzedniej prbie zaatwienia sporu w drodze rokowa
dwustronnych. Skargi s przedstawiane tym samym organom, ktre rozpatruj sprawozdania pastw
petycje odwoanie skierowane do organu midzynarodowego, w ktrym osoba fizyczna lub prawna
zazwyczaj bezporednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy
midzynarodowej
organy kontroli w zasadzie dwa rodzaje organw wsplnych, polityczne oraz niezalene, o
charakterze niesdowym. Organy polityczne zoone s z przedstawicieli pastw. Mona je podzieli
na gwne i pomocnicze. W systemie organizacji midzynarodowych organy gwne s take
podporzdkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznacza moe
trjstopniowo systemu kontroli
wiatowa Konferencja Praw Czowieka (Wiede, czerwiec 1993 r.) sformuowaa postulat powoania
do ycia instytucji Wysokiego Komisarza Praw Czowieka rezolucj przyjto na XLVIII sesji ZO ONZ
w grudniu 1993 r., a Sekretarz Generalny powoa na to stanowisko w lutym 1994 r. Ayal Lasso z
Ekwadoru, ktry w 1997 r. zrezygnowa z penienia tej funkcji. Sergio Viera de Mello z Brazylii (ktry
zastpi Mary Robinson z Irlandii), zgin w zamachu terrorystycznym w Bagdadzie w 2003 r.
66
o organizacje pozarzdowe czonkami s osoby prawne lub fizyczne z rnych krajw. Nie powstaj
system Narodw Zjednoczonych zwany rodzin ONZ to organizacje wyspecjalizowane ONZ, ktre
cznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworz wanie system Narodw
Zjednoczonych
do najwaniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ nale:
o Powszechny Zwizek Pocztowy (1874)
o Midzynarodowa Organizacja Pracy (1919)
o Midzynarodowy Zwizek Telekomunikacyjny (1932)
o UNESCO (Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury)
o WHO (wiatowa Organizacja Zdrowia)
o WMO (wiatowa Organizacja Meteorologiczna)
o ICAO (Midzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)
o IMO (Midzynarodowa Organizacja Morska)
o FAO (Organizacja ds. Wyywienia i Rolnictwa)
o IDA (Midzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju)
o IBRD (Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)
o IMF (Midzynarodowy Fundusz Monetarny)
o UNIDO (Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysu)
o IFC (Midzynarodowa Korporacja Finansowa)
67
pierwsze organizacje tej kategorii powstaway od poowy XIX w , a byy nimi Midzynarodowy Zwizek
Telegraficzny (1865), Powszechny Zwizek Pocztowy (1874), Zwizek Ochrony Wasnoci Przemysowej
(1883) itd. Miay one stosunkowo wski zakres dziaania i speniay cile okrelone funkcje natury
administracyjnej
po I wojnie wiatowej Liga Narodw
2. Podmiotowo prawnomidzynarodowa
organizacje rzdowe w swych stosunkach z pastwami i innymi organizacjami rzdowymi wystpuj jako
podmiot prawa midzynarodowego, zawieraj umowy o charakterze midzynarodowym, wystpuj jako strony
przed sdami midzynarodowymi, uczestnicz w konferencjach midzynarodowych. Konwencja wiedeska w
sprawie reprezentacji pastw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami midzynarodowymi
z roku 1975 okrela funkcje i przywileje staych misji przy organizacji midzynarodowej, wzorujc si pod
wieloma wzgldami na prawie dyplomatycznym
adna organizacja nie posiada jednak penej podmiotowoci tak jak suwerenne pastwa, gdy nie moe
wystpowa jako podmiot w stosunkach wynikajcych z posiadania wasnego terytorium i wasnej ludnoci
podmiotowo prawnomidzynarodow ONZ stwierdzi MTS w swej opinii doradczej w sprawie
odszkodowania w zwizku z zabjstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte,
zaznaczajc jednoczenie, e podmioty prawa niekoniecznie s identyczne, jeli chodzi o ich charakter i
zakres uprawnie
68
2. Rodzaje uchwa
wiele uchwa, w szczeglnoci Zgromadzenia Oglnego ONZ zawiera powtrzenie dosowne czy tez
odmiennymi sowami norm prawa midzynarodowego obowizujcego jako prawo umowne lub zwyczajowe;
to samo odnosi si do uchwa Zgromadzenia Oglnego zawierajcych interpretacj Karty NZ. Czerpi one
moc obowizujc z przepisw Karty i dlatego tego rodzaju uchwaa przyjta jednomylnie jest prawnie
obowizujca dla czonkw ONZ
uchway organizacji midzynarodowych zwane prawem wewntrznym danej organizacji przyjcie uchwa
dotyczcych cile wewntrznych spraw organizacji. Uchway te s wice dla czonkw danej organizacji
uchway mogce wyjania i konkretyzowa obowizujce normy prawne (secundum legem)
uchway mog obejmowa dziedziny nie objte dotychczas normami prawa midzynarodowego ( praeter
legem) Uchway tego rodzaju nie maj mocy obowizujcej
uchway Zgromadzenia Oglnego ONZ oddziaywuj silnie na proces tworzenia prawa midzynarodowego i
jego kodyfikacj
funkcje gospodarcze
funkcje polityczne:
o wszelkie midzynarodwki i inne organizacje tego typu
cztery gwne kierunki oddziaywania tych organizacji na stosunki midzynarodowe i polityk poszczeglnych
pastw:
o dziaanie na rzecz promocji i ochrony praw czowieka
69
podstaw istnienia i dziaania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Karta jest
umow obejmujc 111 art., zacznikiem do Karty jest Statut Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci
Karta (charter) w jzyku angielskim oznacza dokument szczeglnej wagi, konstytucj lub deklaracj o
podstawowym znaczeniu; sporzdzona po angielsku, chisku, francusku, hiszpasku i rosyjsku, przy czym
wszystkie teksty s jednakowo autentyczne
poprawki do Karty Narodw Zjednoczonych uchwaa Zgromadzenia Oglnego przyjta wikszoci 2/3
gosw oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 czonkw, w tym wszystkich staych czonkw Rady
Bezpieczestwa
o do tej pory 3 poprawki do tekstu Karty:
1963 poprawka do art. 23, 27, 61
1965 poprawki do art. 109
1973 zwikszono liczb Rady Gospodarczo-Spoecznej do 54 czonkw
przepisy Karty dotyczce mocy obowizujcej maj pierwszestwo przed postanowieniami innych umw
midzynarodowych, zajmuj one wysze miejsce w hierarchii przepisw prawnych art. 103 [] w razie
sprzecznoci midzy zobowizaniami czonkw ONZ, wynikajcymi z niniejszej Karty, a ich zobowizaniami
wynikajcymi z jakiejkolwiek innej umowy midzynarodowej, zobowizania wynikajce z Karty maj
pierwszestwo
o Zasada nr 6 organizacja zapewni by pastwa, ktre nie s jej czonkami , postpoway zgodnie z
o
3. Czonkostwo ONZ
4. Organy ONZ
Rada Bezpieczestwa:
o skada si z 15 czonkw. Stali czonkowie Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania, Francja. Pozostae
10 pastw Zgromadzenie Oglne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok ustpuje poowa).
Wybierane s pastwa, ktre maj najwikszy wkad w utrzymanie pokoju i bezpieczestwa , due
znaczenie ma podzia geograficzny i sytuacja midzynarodowa
o obecnie trwa dyskusja dotyczca poszerzenia skadu Rady Bezpieczestwa obok RFN i Japonii
kandydatami jest te wiele pastw rozwijajcych si
o wg uchway z roku 1963 na 10 niestaych czonkw, 5 powinno reprezentowa pastwa
afroazjatyckie, 2 pastwa Ameryki aciskiej, 1 pastwa Europy Wschodniej, 2 pastwa Europy
Zachodniej i inne
Rada Gospodarczo-Spoeczna:
o skada si z 54 czonkw wybieranych przez Zgromadzenie Oglne na 3 lata; co rok ustpuje 1/3
skadu
Prawo midzynarodowe publiczne
71
Rada Powiernicza:
o skada si z 5 staych czonkw rady Bezpieczestwa pastw zarzdzajcych terytoriami
powierzonymi, wybranych przez Zgromadzenie Oglne na 3 lata
o w zwizku z uzyskaniem niepodlegoci przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest
projekt likwidacji Rady lub zmiany jej na forum, na ktrym pastwa czonkowskie wykonywayby
zbiorowe powiernictwo nad globalnym rodowiskiem, oceanami, przestrzeni kosmiczn
zasady gosowania w Radzie Bezpieczestwa:
o w sprawach proceduralnych wikszoci gosw dziewiciu czonkw
o we wszystkich innych sprawach wikszoci gosw dziewiciu czonkw, wczajc w to gosy
wszystkich staych czonkw, z tym jednak zastrzeeniem, e w sprawach dotyczcych pokojowego
zaatwienia sporw strona w sporze wstrzymuje si od gosowania
o staym czonkom przysuguje prawo veta
o w ostatnich latach w organach ONZ coraz czciej stosuje si podejmowanie decyzji bez gosowania,
czyli na podstawie tzw. konsensu prowadzenie rokowa przez bezporednio zainteresowane strony
a do uzgodnienia formuy moliwej do przyjcia dla wszystkich, co stwarza najwicej szans na pen
realizacj podjtej uchway
6. Sankcje
akcja sanacyjna pociga za sob wiele konsekwencji politycznych, prawnych i gospodarczych dla pastw
czonkowskich Karta nakada na czonkw ONZ obowizki:
72
uatwie, a take prawa przejcia oraz utrzymywanie w stanie gotowoci do natychmiastowego uycia
kontyngentw swoich si lotniczych przeznaczonych do zastosowania zbiorowych rodkw przymusu
obowizek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji majcej charakter sankcji,
postanowionej przez Rad Bezpieczestwa
postanowienia Karty nie wyczaj istnienia ukadw lub organizacji regionalnych, majcych na celu
zaatwianie spraw zwizanych z utrzymaniem pokoju, pod warunkiem, e s one zgodne z celami i zasadami
ONZ
Karta wyranie zastrzega, e bez upowanienia Rady Bezpieczestwa adne rodki przymusu nie mog by
stosowane przez organy regionalne
w praktyce organw ONZ jest regu, e organy te wstrzymuj si z podejmowaniem decyzji, jeli sporem
zaja si organizacja regionalna
realizacja dziaa w dziedzinie gospodarczej i spoecznej; w ramach tej funkcji w Radzie wystpuj komisje:
o funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji, narkotykw, praw czowieka, spraw spoecznych,
zagadnie ludnociowych
o ekonomiczne dla Europy (w Genewie), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki aciskiej i
Karaibw, dla Zachodniej Azji
w dziedzinie spoecznej doszo dziki pracom Rady Gospodarczo-Spoecznej do opracowania i uchwalenia
aktw normatywnych:
o m.in. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka (1948) i Deklaracja Praw Dziecka (1959)
dziaalno Rady Gospodarczo-Spoecznej polega na wspdziaaniu w rozwizywaniu problemw
ekonomicznych i spoecznych z innymi organizacjami midzynarodowymi
o wspdziaanie z organizacjami rzdowymi bardziej oglne, wie si z kwesti waciwego uoenia
stosunkw midzy organizacj midzynarodow, majc za zadanie rozwj wszechstronnej
wsppracy midzynarodowej, a organizacjami zajmujcymi si poszczeglnymi dziaami tej
wsppracy
pastwa nie wyraziy zgody na podporzdkowanie ONZ specjalistycznych organizacji midzynarodowych
Karta NZ przewiduje powizanie z ONZ pewnej liczby organizacji rzdowych, a mianowicie tzw. organizacji
wyspecjalizowanych poprzez zawarcie ukadw midzy tymi organizacjami a ONZ (art. 57 i 63 Karty)
73
dua liczba organizacji pozarzdowych zostaa powizana z ONZ poprzez status konsultacyjny w Radzie
Gospodarczo-Spoecznej
o status kategorii I
po I wojnie wiatowej powoano instytucj mandatu midzynarodowego, ktr objto kolonie i terytoria
odebrane pastwom zwycionym. Terytoria te oddano w zarzd niektry pastwom (najwicej Anglii, Francji)
System ten wyrnia trzy kategorie mandatw (A, B, C) w zalenoci od stopnia rozwoju danego terytorium i
jego znaczenia dla innych krajw
Karta Narodw Zjednoczonych zastpia mandaty midzynarodowe instytucj powiernictwa i powoaa do
ycia Rad Powiernicz. W zwizku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskay
niepodlego
Rada Powiernicza z uwagi na zakoczenie powiernictwa (nad wyspami O. Spokojnego w 1994 r.) i przyjcie
ich jako 185 czonka ONZ w 1995 r. wypenia misj powierzon jej przez Kart Narodw Zjednoczonych
obszary niesamodzielne s to obszary nad ktrymi pastwa kolonialne maj sprawowa wite
posannictwo, czyli do szanowania interesw tej ludnoci, popieranie postpu w dziedzinie gospodarczej,
spoecznej. Pastwa kolonialne maj obowizek przesyania Sekretarzowi Generalnemu informacji
dotyczcych gospodarczych, spoecznych i owiatowych warunkw na tych obszarach
w pniejszym czasie Zgromadzenie Oglne ONZ wypowiedziao si zdecydowanie za cakowit likwidacj
systemu kolonialnego. Wyrazem tego bya Deklaracja 1960 roku w sprawie przyznania niepodlegoci krajom
i ludom kolonialnym
Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Oglne mianuje personel ONZ
74
przy mianowaniu naley mie przede wszystkim na uwadze konieczno zapewnienia najwyszego poziomu
sprawnoci, kwalifikacji zawodowych i prawoci, naley rwnie w naleytym stopniu uwzgldni znaczenie
doboru personelu na moliwie najszerszej podstawie geograficznej
w 1947 roku podpisana zostaa prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ (Nowy Jork)
pastwa czonkowskie zobowizay si zapewni ONZ na swych terytoriach zdolno prawn oraz przywileje i
immunitety niezbdne do realizacji jej celw, jak rwnie przywileje i immunitety dla przedstawicieli i
funkcjonariuszy ONZ w zakresie koniecznym do niezalenego wykonywania ich funkcji
budet ONZ na lata 2002-2003 wynosi 2,6 mld $
po stronie wpyww gwn pozycj stanowi skadki od pastw czonkowskich, ktrych wysoko obliczana
jest wg okrelonej skali opartej na wielu wskanikach (Polska 0,353% ogu skadek od 2001 r.)
po stronie wydatkw utrzymanie Sekretariatu, sesje i konferencje, wydatki na utrzymanie urzdw
Wysokiego Komisarza Praw Czowieka i dla Spraw Uchodcw oraz MTS, niektre operacje pokojowe oraz
spata dugw
od wielu lat ONZ jest w trudnej sytuacji finansowej
zaoycielami NATO byy USA, Wielka Brytania, Francja, Wochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada,
Luksemburg, Norwegia i Portugalia
organy NATO:
o Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje, zarwno wojskowe, jak rwnie polityczne i
organizacyjne
pastwa czonkowskie reprezentowane s w Radzie przez Ministrw (obrony, spraw
zagranicznych, finansw) w zalenoci od treci obrad
obradom przewodniczy Sekretarz Generalny
o organ wojskowy/strategiczny Komitet Wojskowy zoony z szefw pastw czonkowskich.
Obszar strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowdztwa:
Dowdztwo Europy Bruksela
Dowdztwo strefy Atlantyku Norfolk (USA)
Dowdztwo strefy Kanau La Manche
oraz na jedn grup regionaln Ameryka Pnocna
o w roku 1966 z NATO wycofaa si Francja a 1974 Grecja (z organizacji wojskowej, pozostajc nadal
stron Paktu); 12 marca 1999 roku do NATO przystpiy Polska, Czechy i Wgry
ANZUS Pakt Bezpieczestwa Pacyfiku powsta w 1951 roku i mia na celu wspln obron i prowadzenie
konsultacji w przypadku zagroenia integralnoci terytorialnej pastw basenu Pacyfiku; moe on
przeprowadza konsultacje take z innymi pastwami oraz regionalnymi organizacjami pastw basenu
Pacyfiku; do obowizkw pastw czonkowskich naley podnoszenie poziomu potencjau militarnego oraz
udzielanie pomocy wojskowej w razie agresji
o zaoycielami byy Australia, Nowa Zelandia i USA
o organami ANZUS s:
Rada Ministrw Spraw Zagranicznych (raz w roku)
Staa Rada
Wojskowa Grupa cznikowa
75
UNIA EUROPEJSKA:
o pocztki tej organizacji sigaj czasw 1951 r. gdy na podstawie traktatu paryskiego powstaa
Europejska Wsplnota Wgla i Stali (EWWiS) , ktr zaoyy Belgia, Holandia, Luksemburg,
Francja, Wochy, RFN
organami wsplnoty byy Wysoka Wadza, Rada Ministrw i Sekretariat z siedzib w Brukseli
by to pocztek dziaa integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej
o w 1957 r. sze tych pastw na podstawie traktatw rzymskich utworzyy dwie nowe wsplnoty:
Europejsk Wsplnot Energii Atomowej (EURATOM)
Hiszpania i Polska 27
Holandia, Grecja, Portugalia 13
Belgia 12
Luksemburg, Cypr, Estonia, Sowenia, Litwa, otwa 4
Malta 3
o http://europa.eu.int/institutions/parliament/index_pl.htm - top#topKomisja Europejska organ
wykonawczy Wsplnot Europejskich. W skad Komisji wchodzi 25 czonkw-komisarzy na czele z
Przewodniczcym. Kadencja obecnej Komisji, ktrej Przewodniczcym jest Jos Manuel Barroso
zacza si 22 listopada 2004 roku
Komisja Europejska spenia cztery gwne funkcje:
77
RADA EUROPY zostaa powoana do ycia na podstawie umowy londyskiej z roku 1949 r. Zadaniem Rady
jest osigniecie wikszej jednoci miedzy czonkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideaw i
zasad, ktre s wsplnym dziedzictwem, oraz uatwienie postpu gospodarczego i spoecznego
o dziaalno Rady to gwnie przygotowanie projektw umw midzynarodowych i innych aktw
normatywnych zmierzajcych do unifikacji praw i standardw oraz ochrony praw czowieka na
obszarze pastw czonkowskich. Rada przygotowaa m.in. projekty:
Europejskiej Konwencji Praw Czowieka (1950)
Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)
Konwencji o Zapobieganiu Torturom (1987) etc.
o czonkami Rady Europy jest 45 pastw europejskich. Polska zostaa czonkiem 26 listopada 1991 r..
Siedzib organizacji jest Strasburg
o gwnymi organami Rady s: Komitet Ministrw (przedstawiciele ministrw s akredytowani jako stali
przedstawiciele przy Radzie), Zgromadzenie Parlamentarne zoone z przedstawicieli parlamentw
pastw czonkowskich i Sekretariat wybierany na 5 lat, na czele ktrego stoi Sekretarz Generalny
78
79
UNIA ZACHODNIOEUROPEJSKA (UZE) zostaa utworzona na podstawie ukadw paryskich z roku 1954,
czonkami Unii zostay Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg oraz RFN i Wochy. Celem
Unii jest utrwalanie pokoju i bezpieczestwa miedzy pastwami czonkowskimi , popieranie jednoci
europejskiej i zachcanie do stopniowej integracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie
napaci zbrojnej na ktrekolwiek z pastw czonkowskich. W ramach Unii ustanowiono system ogranicze i
kontroli zbroje
o organy Unii to Rada zoona z przedstawicieli pastw czonkowskich, Zgromadzenie skadajce si z
parlamentarzystw pastw czonkowskich zasiadajcych w zgromadzeniu Rady Europy, Agencja
Kontroli Zbroje i Sekretariat; Polska jest czonkiem stowarzyszonym
RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG) zostaa utworzona w 1949 przez Bugari,
Czechosowacj, Polsk, Rumuni, Wgry, ZSRR. Bya to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do
ktrego pastwa socjalistyczne nie przystpiy na skutek decyzji Stalina. Jednym z celw Rady byo
podnoszenie stopy yciowej ludzi oraz rozwj gospodarczy wedug gospodarki planowanej, a take integracja
gospodarcza pastw czonkowskich
o w latach pniejszych do RWPG przystpiy Albania, Kuba, Mongolia, NRD, Wietnam. W roku 1991
rozwizano RWPG
RADA NORDYCKA jest organizacj wsppracy pastw skandynawskich. Podstaw prawn dziaalnoci
Rady stanowi uchwaa parlamentw Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii w roku 1952
o Rada nie ma prawa podejmowania wicych uchwa, formuuje tylko zalecenia pod adresem rzdw.
W swej dotychczasowej dziaalnoci Rada Nordycka przyczynia si w duym stopniu do unifikacji
prawa w pastwach skandynawskich, a w pewnej mierze take do rozwoju wsppracy kulturalnej i
gospodarczej
o w RN zasiadaj przedstawiciele parlamentw i przedstawiciele rzdw pastw czonkowskich, ci
ostatni jednak nie gosuj. Przedstawicieli parlamentw (Szwecja i Norwegia maj po 20, Finlandia
18, Dania 16, Islandia 7, Wyspy Alandzkie, Wyspy Faroe oraz Grenlandia po 2) wybieraj partie
polityczne proporcjonalnie do liczby miejsc w parlamencie
Liga Pastw Arabskich to organizacja powstaa w 1945 r. na podstawie paktu podpisanego w Kairze; nale
do niej pastwa o rnych ustrojach politycznych i spoeczno-gospodarczych, monarchie feudalne obok
republik przeprowadzajcych daleko idce reformy zacznik do paktu LPA zapewnia w niej miejsce dla
Palestyny
o organami LPA s Rada zoona z przedstawicieli pastw czonkowskich oraz komisje bdce
organami do spraw wsppracy w dziedzinie gospodarczej, spoecznej i kulturalnej (w 1950, po
powstaniu pastwa Izrael, utworzono Komisj Obrony)
Organizacja Jednoci Afrykaskiej (OJA) powstaa w wyniku uchwa konferencji w Addis Abebie w roku
1963, w ktrej wziy udzia 32 pastwa afrykaskie
o celem organizacji byo umacnianie jednoci i solidarnoci pastw afrykaskich , obrona ich
suwerennoci, niezawisoci i integralnoci terytorialnej, koordynowanie wsppracy w stwarzaniu
narodom Afryki lepszych warunkw bytu i likwidacji kolonializmu. Organizacja dya take do
integracji gospodarczej i wsppracy miedzy pastwami afrykaskimi
o w 1999 r. Konferencja Szefw Pastw i Rzdw OJA przyja deklaracj, w ktrej wskazywano na
konieczno przyspieszenia procesu integracji na kontynencie afrykaskim oraz powoania w miejsce
OJA Unii Afrykaskiej (UA) w 2002 r. podczas szczytu w Durbanie uroczycie proklamowano
utworzenie UA, skadajcej si z 52 pastw
o organami UA s:
Zgromadzenie Szefw Pastw i Rzdw, Rada Wykonawcza, Komisja, Stay Komitet
Przedstawicieli, Parlament Panafrykaski, Rada Pokoju i Bezpieczestwa, Rada
Gospodarcza, Spoeczna i Kulturalna, Trybuna Sprawiedliwoci
o gwnymi celami UA s obrona suwerennoci, integralnoci terytorialnej i niepodlegoci pastw
czonkowskich; przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej; promocja i obrona
wsplnego stanowiska pastw afrykaskich w sprawach dotyczcych kontynentu i ludnoci Afryki;
rozwijanie wsppracy midzynarodowej, z uwzgldnieniem zaoe Karty NZ i Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka; promocja i ochrona praw czowieka i ludw zgodnie z przyjtymi zasadami
w Afrykaskiej Karcie Praw Czowieka i Ludw oraz z innymi instrumentami dotyczcymi praw
czowieka
Organizacja Pastw Amerykaskich (OPA) powstaa na podstawie traktatu bogotaskiego z roku 1948.
Czonkami s nie tylko kraje rozwijajce si Ameryki aciskiej ale take Stany Zjednoczone. Do OPA nie
naley Kanada. W 1962 r. Kuba zostaa wykluczona z Komitetu ds. Obrony i od tego czasu nie uczestniczy w
80
pracach OPA. W OPA dominuj wpywy Stanw Zjednoczonych, jakkolwiek w ostatnich latach wpywy te
napotykaj coraz silniejsze opozycje ze strony postpowych rzdw Ameryki aciskiej
o gwnymi organami s Konferencje Midzyamerykaskie zwoywane co 5 lat, Zebrania Konsultacyjne
MSZ (organem doradczym Komitet ds. Obrony), Rada OPA oraz Sekretariat z siedzib w
Waszyngtonie
Stowarzyszenie Narodw Azji Poudniowo-Wschodniej (ASEAN) utworzone zostao na podstawie umowy
zawartej w Bangkoku w roku 1967. Zaoycielami byy: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur i Tajlandia. W
roku 1984 przystpio Brunei. Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie wsppracy w dziedzinie gospodarczej,
socjalnej, nauki, techniki, i administracji
o ASEAN zawaro porozumienia z Japoni, USA, Australi, Now Zelandi i z EWG. Naczelnym
organem s Konferencje MSZ (2-3 razy do roku), dziaalnoci biec kieruje Stay Komitet, siedzib
Sekretariatu ASEAN jest Dakarta
Sekcja I.10;
Rozdzia
midzynarodowych
9.
Pokojowe
zaatwianie
sporw
wg MTS z 1950 spr oznacza sytuacj, w ktrej punkty widzenia dwch stron s wyranie przeciwstawne
Karta NZ wymienia w art.1 wrd celw ONZ agodzenie lub zaatwianie pokojowymi sposobami sporw lub
sytuacji mogcych prowadzi do naruszenia pokoju
pakt Ligi Narodw w art.11 wymieni obok sporw take wszelk okoliczno, ktra moe wpyn na
stosunki midzynarodowe, groc zamceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy pastwami, od
ktrego utrzymanie pokoju zaley
napicie w stosunkach midzy pastwami okrela si jako stan, w ktrym wystpuje antagonizm bez jasno
zdefiniowanego przedmiotu nieporozumie lub te pojcie przedmiotu, istotne dla kadej racjonalnej dyskusji
kryzys midzynarodowy powstaje dopiero wwczas, gdy prby pogodzenia sprzecznych interesw
doprowadziy do impasu i gdy rokowania zostan zablokowane przez przeciwstawno niemoliw do
usunicia
konfliktami nazywa si spory, ktre przybray ostrzejsz form i w ktrych grozi uycie si zbrojnych albo te
siy takie zostay ju uyte (konflikty zbrojne)
o polityczne maj miejsce wwczas, gdy brak jest regu prawnych, ktre mogyby by zastosowane do
o
organy polityczne przy zaatwianiu sporw powinny uwzgldnia aspekt prawny zagadnienia
o sdy midzynarodowe bardzo czsto opieraj swe decyzje nie tylko na przesankach prawnych, ale
rwnie politycznych
spory nadajce si do rozstrzygnicia rozjemczego lub sdowego dotycz (ju art. 13 Paktu LN):
o interpretacji traktatu
o jakiegokolwiek zagadnienia prawa midzynarodowego
Prawo midzynarodowe publiczne
81
o zaistnienia
o
faktu
ktry,
gdyby
midzynarodowego
charakteru lub rozmiarw
zosta
stwierdzony,
odszkodowania
nalenego
stanowiby
z
tytuu
naruszenie
zobowizania
naruszenia
zobowizania
midzynarodowego
podzia rodkw:
o rodki sdowe
2. Rokowania bezporednie (negocjacje)
negocjacje okrelane s jako proces, w trakcie ktrego pastwa staraj si usun rnice zda w drodze
wymiany pogldw w celu osignicia porozumienia
obie strony powinny wynie jak korzy z rokowania czy tez przynajmniej wynie przekonanie, e
odniosy pewn korzy
o dwustronne
o wielostronne
w rokowaniach mog bra udzia nie tylko strony uczestniczce w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973
w sprawie Wietnamu uczestniczyy rwnie Wgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ
za jedn z form rokowa uwaa si take konsultacje strony odbywaj je w wyniku przyjtych wczeniej w
tym wzgldzie zobowiza odbywaj si one na danie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub
te w ustalonych odstpach czasu
ONZ nie zastpuje dyplomacji, ale jest koniecznym uzupenieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych,
gdy ONZ spenia swe zadanie tylko wwczas, gdy pomaga dyplomacji w dojciu do porozumienia midzy
zainteresowanymi pastwami
art. 33 Kart NZ
obecnie w wielu przypadkach strony zgadzaj si na podjcie rokowa pod naciskiem opinii publicznej, mimo
e wcale nie maj zamiaru osign porozumienia
dobre usugi i mediacja (czyli porednictwo) s procedur pomocnicz, ktra uatwia rokowania bezporednie
midzy stronami i nawizuje je w razie ich zerwania
rola mediatora polega na pogodzeniu przeciwnych pretensji i na zagodzeniu niechci, jaka mogaby wynika
midzy pastwami spr wiodcymi
dobre usugi oraz mediacja mog mie miejsce na skutek zwrcenia si o nie jednej albo obu stron lub te
mog by zaofiarowane przez pastwo trzecie, organizacj midzynarodow a nawet przez poszczeglne
jednostki
82
protok podpisany przez pastwa Unii Afrykaskiej przewiduje powoywanie jako mediatora jednego lub kilku
czonkw komisji, w ktrej skad wchodzi po jednym obywatelu kadego pastwa czonkowskiego
o organizacje midzynarodowe mog wyznacza poszczeglne osoby jako mediatorw dziaajcych w
imieniu danej organizacji
4. Komisje bada
w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje rnica zda co do stanu faktycznego, strony mog
powoa komisj bada (zwan rwnie komisj ledcz) w celu wyjanienia kwestii spornej
wynik bada tworzy zazwyczaj punk wyjcia dla dalszej procedury pojednawczej
MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, moe powierzy ledztwo lub ekspertyz kadej osobie, ciau, biuru,
komisji lub organowi przez siebie wybranemu
5. Koncyliacja
koncyliacja rni si od mediacji tym, e komisja koncyliacyjna sama formuuje propozycj zaatwienia sporu,
a nie wsplnie ze stronami uczestniczcymi w sporze
o wnioski, do jakich dosza komisja koncyliacyjna s tylko propozycj skierowan do stron bez
jakiejkolwiek mocy wicej
wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Midzynarodowego w roku 1961 koncyliacja jest metod
zaatwienia sporw midzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z ktr strony powouj komisj bd to
na podstawie staej, bd te w trybie ad hoc dla zajcia si sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego
zbadania sporu i podejmuje prb ustalenia warunkw rozwizania, ktre mgby by przyjte przez strony,
albo te dostarczenia stronom pomocy w zaatwieniu sporu, o jaka one si zwrc
koncyliacja ma wicej zalet poniewa organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowizujcych
przepisw prawa, tzn. norm postpowania wyksztaconych w przeszoci, ale moe zaproponowa
konstruktywne rozwizanie uwzgldniajce przyszo
3. Sdy midzynarodowe
1. Rozwj historyczny
sdy midzynarodowe moemy podzieli na sdy rozjemcze czyli arbitra midzynarodowy i sdy stae
konferencje haskie 1899 i 1907 wysiki zmierzajce do utworzenia staych sdw midzynarodowych
o Stay Trybuna Rozjemczy (1902) istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji kade
pastwo bdce jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczy cztery osoby, zarwno spord wasnych
obywateli, jak i cudzoziemcw, majce odpowiednie kwalifikacje sdziowskie; w przypadkach
powstania sporu midzy pastwami mog one wybiera z listy arbitrw w celu uformowania sdu
rozjemczego
2. Arbitra midzynarodowy
arbitra midzynarodowy czyli rozjemstwo polega na zaatwianiu sporu pomidzy pastwami za pomoc
orzeczenia wydanego przez jednego lub wicej arbitrw wybranych przez strony
o I konwencja haska w art. 37 podaje, e arbitra ma za przedmiot rozstrzyganie sporw midzy
pastwami przez sdziw z wasnego wyboru i na zasadzie prawa
83
cech charakterystyczn arbitrau jest bezporedni wpyw stron na wybr skadu sdzcego, a take
mono ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura moe mie
charakter poufny)
o fakultatywny, jeeli na oddanie sporu pod arbitra wymagana jest zgoda obu stron
o obowizkowy (obligatoryjny) jeeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziy si ,e na danie
jednej z nich spr oddany bdzie pod arbitra
fakultatywny niezorganizowany strony wybieraj arbitrw dla poszczeglnych sporw i arbitra
o
o fakultatywny zorganizowany gdy istnieje stay sad rozjemczy, ktremu strony przekazuj wynike
midzy nimi spory
arbitra rni si od koncyliacji tym, e arbitrzy rozstrzygaj spr, stosujc przepisy obowizujcego prawa,
natomiast organ koncyliacyjny moe oprze swe wnioski na zasadach susznoci; ponadto orzeczenie sdu
rozjemczego jest wice dla stron
pastwa
system amerykaski
commission); komisja jest picio- lub trzyosobowa, w jej skad wchodz po jednej lub dwie osoby
delegowane przez pastwa uczestniczce w sporze oraz superarbiter powoany za zgod obu stron
system mieszany w skad sdu rozjemczego wchodz: po jednym przedstawicielu stron uczestniczcych w
sporze i trzech arbitrw wybranych spord pastw trzecich
(i)
A. organizacja MTS
trybuna skada si z pitnastu niezawisych sdziw wybranych spord osb w wysokim poziomie moralnym
nie moe zasiada w trybunale rwnoczenie dwch sdziw bdcych obywatelami tego samego pastwa
sdziowie wybierani na 9 lat z moliwoci reelekcji, przy czym co 3 lata ustpuje jedna trzecia sdziw
sdziowie nie mog zajmowa stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywa innych zaj o
charakterze zawodowym
B. Kompetencje MTS
o art. 34 statutu gosi, e tylko pastwa maja prawo stawa jako strony przed trybunaem
o zgodnie z art. 62 statutu, pastwo majce interes natury prawnej, ktry mgby by naruszony
o
84
o kompetencje trybunau wg art. 36 ust.1 statutu obejmuj wszelkie spory, ktre strony do wnios
o
kompetencj obligatoryjn, to znaczy stworzeniu sytuacji, w ktrej trybuna bdzie dziaa na wniosek
jednej tylko strony. T kompetencj obligatoryjn okrela art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj
klauzul fakultatywn
art. 96 Karty NZ ZO ONZ lub RB ONZ mog zwrci si do MTS o wydanie opinii doradczej w
kadej kwestii prawnej
o trybuna wydaje swoje decyzje na podstawie przepisw okrelanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z
tym postanowieniem trybuna, ktrego zadaniem jest orzeka na podstawie prawa midzynarodowego
w sporach, jakie zostan mu przekazane, stosuje:
zwyczaj midzynarodowy jako dowd istnienia oglnej praktyki przyjtej jako prawo
oglne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
z zastrzeeniem art. 59,wedug ktrego wyrok wie tylko strony i tylko w stosunku do danego
sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawcw prawa publicznego, rnych
narodw jako rodek pomocniczy do stwierdzenia przepisw prawnych
funkcje MTS:
podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie
klauzuli zawartej w umowie midzynarodowej obowizujcej strony uczestniczce w sporze
sdu o kompetencji obowizkowej opartej na deklaracji zoonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu,
zgromadzenia oglnego, rady bezpieczestwa lub innych organw i organizacji upowanionych przez
zgromadzenie oglne
sdu polubownego orzekajcego ex aequo et bono, jeliby strony si na to zgodziy
o pisemnej
o ustnej
rozpraw kieruje prezes lub w jego zastpstwie wiceprezes lub sdzia najstarszy wiekiem
wyrok:
obowizuje regulamin uchwalony przez Trybuna z roku 1978 z poprawkami z 5 grudnia 2000 r.
85
Trybuna ogasza swe opinie doradcze na posiedzeniu publicznym, zawiadamiajc o tym uprzednio
Sekretarza Generalnego ONZ oraz przedstawicieli pastw i organizacji midzynarodowych bezporednio
zainteresowanych dan spraw
w roku 1996 po wejciu w ycie konwencji o prawie morza, zosta utworzony zgodnie z artykuem 287
konwencji z Montego Bay Midzynarodowy Trybuna Prawa Morza
trybuna zoony jest z 21 niezawisych sdziw reprezentujcych gwne systemy prawne wiata
Trybuna powoa ze swojego skadu Izb zoon z jedenastu sdziw, ktra ma zajmowa si sporami
dotyczcymi interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza
decyzje trybunau s ostateczne i wice tylko dla stron sporu i w danej sprawie
o siedziba Luksemburg
o zosta utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.
o kompetencje:
rozpatruje skargi jednego pastwa czonkowskiego przeciwko drugiemu pastwu
czonkowskiemu dotyczce nie wywizywania si ze zobowiza przyjtych w traktacie
rzymskim, a take inne spory dotyczc spraw objtych tym traktatem, ktre obie strony
zgodz si mu przekaza
rozpatruje
odwoania
organw
wsplnot,
osb
fizycznych
prawnych
od
decyzji
moe rozpatrywa inne sprawy przekazane przez rad, zgodnie z przepisami konwencji
o siedzib Strasburg
o utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadzi 11 protok z 11 maja 1994 r. dotyczcy
przeksztacenia mechanizmu kontrolnego ustanowionego przez konwencj
skad 45 sdziw
o
o sdziowie s wybierani przez zgromadzenie parlamentarne wikszoci gosw na okres 6 lat z
moliwoci ponownego wyboru
o trybuna zasiada w skadzie komitetw (trzech sdziw), izb ( siedmiu sdziw), wielkiej izby (17
sdziw)
trybuna moe przyjmowa skarg kadej osoby
o
o trybuna moe rozpatrywa skarg dopiero po wyczerpaniu wszystkich rodkw odwoawczych,
przewidzianych prawem wewntrznym, zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa
midzynarodowego
zgodnie z Amerykask Konwencj Praw Czowieka (1969) zosta utworzony Midzyamerykaski Trybuna
Praw Czowieka z siedzib w San Jose
o skada si z 7 sdziw majcych obywatelstwo pastw bdcych czonkami organizacji pastw
amerykaskich
szecioletnia kadencja
86
Pakt Ligi Narodw naoy na pastwa czonkowskie obowizek kierowania sporw powstaych midzy nimi
bd to na drog postpowania rozjemczego lub sdowego, bd to do rozpatrzenia przez Rad Ligi, przy
czym w adnym przypadku nie powinny one ucieka si do wojny przed upywem trzech miesicy od wyroku
sadu rozjemczego lub sdowego lub decyzji Rady
Pakt Ligi Narodw nie wyklucza wojny jako rodka zaatwiania sporw midzynarodowych
okrelone w Pakcie LN zobowizania dotyczce zaatwiania sporw oparte byy na zaoeniu, e spory
midzynarodowe mona podzieli na spory prawne i polityczne oraz e spory pierwszej kategorii powinny by
kierowane na drog rozjemcz lub sadow, natomiast spory drugiej kategorii do organw Ligi. Pakt
wymienia w art. 13 cztery rodzaje sporw uwaanych za prawne (nadajce si w oglnoci do
rozstrzygnicia rozjemczego lub sadowego)
Karta NZ w art. 1 wrd celw dla ktrych powoano do ycia ONZ, wymienia: zaatwianie i rozstrzyganie
sporw lub sytuacji mogcych prowadzi do naruszenia pokoju w drodze pokojowej wedug zasad
sprawiedliwoci i prawa midzynarodowego
zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczce w sporze: bd przede wszystkim dy do jego zaatwienia w
drodze rokowa, bada, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnicia sadowego, odwoania do organw
lub ukadw regionalnych albo w drodze innych rodkw pokojowych wedug wasnego wyboru
Rada Bezpieczestwa:
o ma prawo zbada spr lub sytuacj w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji moe zagraa
midzynarodowemu pokojowi i bezpieczestwu (art. 34)
o wydaje odpowiednie decyzje i moe dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosowa sankcje bez
uycia si zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z uyciem si zbrojnych (art. 42)
o zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczestwa w sprawach innych ni
proceduralne, powinny by podejmowane wikszoci dziewiciu gosw w stosunku do oglnej liczby
pitnastu czonkw Rady
art. 11 ust. 2 Karty NZ upowania Zgromadzenie Oglne do omawiania spraw dotyczcych utrzymania
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa i do wydawania w tych sprawach zalece
Karta wycza dwie kategorie sporw spod kompetencji ONZ art. 2 ust. 7 zawiera oglna zasad: adne
postanowienie niniejszej karty nie upowania narodw zjednoczonych do ingerencji w sprawy, ktre z istoty
swej nale do kompetencji wewntrznej ktregokolwiek pastwa
zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, organizacja zapewni, by pastwa ktre nie s jej czonkami, postpoway
zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania midzynarodowego pokoju i
bezpieczestwa
art. 31 przewiduje, e pastwo nieczonkowskie na rwni z pastwami czonkowskimi nie bdcymi czonkami
Rady Bezpieczestwa, moe bra udzia, bez prawa gosowania, w omawianiu kadej sprawy przedstawionej
Radzie Bezpieczestwa, jeeli Rada uzna, e sprawa dotyczy szczeglnie interesw tego pastwa
w uzgodnionym sformuowaniu zasady pokojowego zaatwiania sporw, zawartej w deklaracji zasad prawa
midzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne w dniu 24 padziernika 1970 r., stwierdzono, e
pastwa maj obowizek zaatwia swoje spory midzynarodowe rodkami pokojowymi w taki sposb, aby
nie dopuci do zagroenia midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa oraz sprawiedliwoci przy czym
stosowa bd rodki wymienione w art. 33 Karty
87
Karta NZ kadzie gwny nacisk na dziaalno zmierzajc do utrzymania pokoju, zachcajc do zaatwiania
sporw poza ONZ
ONZ spenia funkcje centralnego kanau, poprzez ktry przechodzi ogromna wikszo sporw
midzynarodowych o wikszym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przewanie spory, w
ktrych jedna ze stron lub obie strony nie s reprezentowane w ONZ
najczciej spory dostaj si na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne pastwo. wiele
sporw wnis na forum zgromadzenia oglnego komitet do spraw dekolonizacji, domagajc si podjcia
rodkw w celu przyspieszenia tego procesu.
statuty wielu organizacji przewiduj kierowanie do sdu rozjemczego lub do MTS sporw wynikych z ich
interpretacji
przy zaatwianiu sporw powstaych na tle stosowania umw midzynarodowych (umowy takie nosz
zazwyczaj nazw umw dotyczcych promocji i ochrony inwestycji zagranicznych) najczciej stosowane s
rokowania bezporednie i arbitra
88
Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniaj stosowania represaliw wobec rannych,
chorych i rozbitkw znajdujcych si pod ochron konwencji (art. 46 I konwencji i art. 47 II konwencji) oraz
wobec osb cywilnych i ich mienia (art. 33 IV konwencji), jecw (art. 13 III konwencji), a konwencja haska z
roku 1954 wobec dbr kulturalnych (art. 4)
rodki stosowane w charakterze represaliw:
o embargo polega na zajciu statkw obcego pastwa i znajdujcych si na nich adunkw w portach
pastwa stosujcego embargo. Jest to praktyczny sposb wywarcia nacisku na drugie pastwo, ktre
dotkliwie odczuwa zajcie statkw bdcych z reguy obiektami majtkowymi o duej wartoci. Tego
rodzaju embargo odrni naley od tzw. embarga na bro czy embarga finansowego
o blokada pokojowa oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiego pastwa za
pomoc okrtw wojennych nie dopuszczajcych statkw handlowych do portw. obecnie stosowanie
blokady pozostaje w sprzecznoci z postanowieniem karty NZ dotyczcym zakazu uycia siy i zakazu
interwencji. Natomiast karta w art. 42 dopuszcza stosowanie blokady jako jednej z sankcji
zarzdzonych przez rad bezpieczestwa. W roku 1962 stany zjednoczone zastosoway wobec Kuby
szczeglny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie kwarantann
o okupacja pokojowa polega na zajciu czci terytorium ldowego drugiego pastwa bez
wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony pastwa okupowanego. Okupacj pokojow
naley odrni od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada pokojowa, ma na
celu wymuszenie od drugiego pastwa spenienia okrelonych da. stosowana niejednokrotnie w
przeszoci, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami karty NZ dotyczcymi zakazu uycia
siy i zakazu interwencji
Sekcja I.11;
tradycyjnie okrela si wojn jako stan walki ornej midzy pastwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju.
Okrelenia te w przeszoci byy podstaw do podziau prawa midzynarodowego na prawo wojny i pokoju,
nie odpowiada to jednak wspczesnym tendencjom zmierzajcym do objcia przepisami prawa
midzynarodowego dziaa o charakterze zbrojnym, dlatego coraz czciej znajduje zastosowanie szersze
okrelenie ,,konflikt zbrojny
w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza si, e konwencje te znajduj zastosowanie ,,w
razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego..., znajduj one zastosowanie
nawet, gdy jedna ze stron nie uznaa stanu wojny, w przypadku okupacji caoci lub czci terytorium, nawet,
gdy ta okupacja nie napotkaa oporu zbrojnego. Ustanawiaj one pewne minimum obowizkw, jakie przyjy
pastwa w odniesieniu do ,,konfliktu niemajcego charakteru midzynarodowego i powstajcego na
terytorium jednej z umawiajcych si stron
poczwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego,
okrelenie ,,konflikt zbrojny jest szeroko stosowane w prawie midzynarodowym zamiast okrelenia
,,wojna
pojciem szerszym ni wojna i konflikt zbrojny jest uycie siy. Obejmuje nie tylko przypadki starcia si dwch
lub wicej zbrojnych przeciwnikw, ale take akcje zbrojne, ktre nie napotykaj zbrojnego oporu (np.
interwencje zbrojne).
89
w Pakcie ograniczono w istotny sposb prawo pastwa do wszczynania wojen pastwa nie miay prawa
wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury zaatwiania sporw okrelonej w art.12-15 Paktu Ligi. W
szczeglnoci nie wolno byo pastwom nalecym do Ligi odwoywa si do wojny w nastpujcych
przyczynach:
o jeeli spr przekazano do rozstrzygnicia na drog arbitrau lub drog sdow i jeeli druga strona
zastosowaa si do orzeczenia
o jeeli spr przekazano do zaatwienia Radzie Ligi, a Rada przyja sprawozdanie jednomylnie (nie
liczc gosw stron sporu)i jeeli strona przeciwna zastosowaa si do wnioskw sprawozdania
o jeeli spr na danie Rady lub jednej ze stron zosta przekazany Zgromadzeniu Ligi, a jego
sprawozdanie zostao przyjte przez czonkw Rady i przez wikszo pozostaych czonkw Ligi (nie
liczc gosw stron sporu) i jeeli strona przeciwna zastosowaa si do wnioskw w sprawozdaniu
zatem Pakt zna przypadki wojny legalnej w przypadku pastw, ktre nie zastosoway si do wyroku
rozjemczego lub sdowego, lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostao jednomylnie przyjte. Przyjto tez, e
nie budzi zastrzee legalno wojny obronnej. Zgodnie z art.10 Paktu Ligi czonkowie powinni si ,,szanowa
i utrzyma przeciwko wszelkiej napaci z zewntrz integralno terytorialn i niepodlego polityczn
wszystkich czonkw Ligi. W przypadku napaci Rada zaproponuje rodki do wykonania tego zobowizania
art. 11 wszelka wojna interesuje Lig i powinna ona zastosowa wszelkie rodki, aby zabezpieczy pokj
midzy narodami.
Pakt Paryski o wyrzeczeniu si wojny podpisany w 1928 r. (zwany take Paktem Kelloga lub BrandaKelloga) zawiera w art.1 owiadczenie pastw, i potpiaj wojn i wyrzekaj si jej jako narzdzia polityki
narodowej w swych wzajemnych stosunkach
art. 2 zaatwianie sporw i konfliktw midzynarodowych powinno by osigane tylko za pomoc rodkw
pokojowych. W preambule pastwo uciekajce si do wojny ,,bdzie musiao by pozbawione korzyci
traktatu niniejszego. Pakt Paryski zosta ratyfikowany przez prawie wszystkie pastwa (m.in. przez Niemcy).
Zajmowa on wane miejsce w uzasadnieniu wyrokw skazujcych w procesie norymberskim i tokijskim
90
jedna z siedmiu zasad wg ktrych czonkowie ONZ zobowizani s postpowa ,,wszyscy czonkowie
powstrzymuj si w swych stosunkach midzynarodowych od groby uycia siy lub uycia jej przeciwko
integralnoci terytorialnej lub niezawisoci politycznej ktregokolwiek pastwa bd w jakikolwiek inny sposb
niezgodny z celami Organizacji Narodw Zjednoczonych.
o wyjtkiem od zasady zabraniajcej uycia siy jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub
zbiorowej przed napaci, zanim Rada Bezpieczestwa zastosuje rodki konieczne dla utrzymania
midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa ale nawet prawo samoobrony zostao ograniczone w
czasie (przysuguje do momentu podjcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczestwa)
o drugi wyjtek o charakterze przejciowym art. 107 Upowanienie do dziaa przeciwko
,,ktremukolwiek z pastw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny wiatowej podjtych lub
sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rzdy, ktre za te dziaania odpowiadaj
Deklaracja zasad prawa midzynarodowego z 24 padziernika 1970 r. dziaanie wbrew zasadzie
zabraniajcej uycia siy jest pogwaceniem prawa midzynarodowego i Karty NZ, a ,,wojna agresywna jest
zbrodni przeciwko pokojowi, za ktr ponosi si odpowiedzialno zgodnie z prawem midzynarodowym.
Pastwa maj si powstrzyma od: propagandy na rzecz wojny, groby uycia siy, lub jej uycia w celu
naruszenia istniejcych granic midzynarodowych, od przemocy, ktre pozbawiaj narody ich prawa do
samostanowienia, wolnoci i niepodlegoci, od stosowania represaliw pocigajcych za sob uycie siy
terytorium pastwa nie moe by w wyniku uycia siy okupowane
wg Aktu Kocowego KBWE pastwa powinny powstrzyma si od groby uycia lub bezporedniego albo
poredniego uycia siy, od demonstracji siy w celu skonienia innego pastwa do rezygnacji z penego
wykonywania jego praw suwerennych
2. Zasada nieinterwencji
wg Karty NZ adne postanowienie Karty nie narusza prawa kadego czonka ONZ do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaci, zanim Rada Bezpieczestwa nie zastosuje rodkw
koniecznych do utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa
rodki, ktre podjy pastwa do samoobrony powinny by poddane do wiadomoci Rady i w niczym nie
powinny narusza kompetencji i odpowiedzialnoci Rady do podjcia w kadym czasie akcji, jak uzna za
konieczn, aby przywrci pokj
Karta NZ zakwalifikowaa prawo pastwa do samoobrony jako prawo naturalne, nawizujc do zasady
przyjtej przez inne systemy prawne ,,na odparcie siy si wszystkie prawa pozwalaj. Art. 51 zawiera jednak
istotne ograniczenia: przedmiotowe i czasowe
o uycie siy jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym uyciem siy, ale nie przed
innymi naruszeniami prawa
o prawo takie przysuguje tylko do czasu podjcia przez Rad Bezpieczestwa rodkw koniecznych do
utrzymania pokoju
wg Karty nastpujce akty bez wzgldu na to czy wypowiedziano wojn bd uwaane za akt napaci:
o inwazja lub atak dokonany przez siy jednego pastwa na terytorium drugiego albo okupacja
wojskowa, nawet czasowa, bdca nastpstwem takiej inwazji, albo aneksja (przy uyciu siy)
terytorium pastwa lub czci terytorium
o bombardowanie lub uycie jakiejkolwiek broni przez siy zbrojne jednego pastwa na terytorium
drugiego pastwa
o blokada portw lub wybrzea pastwa przez siy zbrojne drugiego pastwa
o atak dokonany na siy ldowe, morskie lub powietrzne drugiego pastwa
o uycie si zbrojnych jakiego pastwa, ktre znajduje si na terytorium drugiego pastwa na mocy
porozumienia z pastwem przyjmujcym, w sposb naruszajcy warunki ustalone w tym
porozumieniu lub przeduenie obecnoci tych si zbrojnych na danym terytorium poza okres
przewidziany w porozumieniu
o wysyanie przez jakie pastwo w imieniu tego pastwa zbrojnych band, grup, oddziaw
nieregularnych lub najemnikw, ktre dokonuj zbrojnych dziaa przeciwko drugiemu pastwu o
takiej wadze, e rwnaj si one aktom wymienionym powyej lub powanemu zaangaowaniu na
tym obszarze (art. 3)
wg Karty wojna napastnicza jest zbrodni przeciwko midzynarodowemu pokojowi i adne wzgldy polityczne,
gospodarcze, wojskowe lub innej nie s usprawiedliwieniem
4. Rozbrojenie
1. Rozwj historyczny
o 1863 inicjatywa Napoleona III w sprawie zwoania kongresu dla rozwaenia moliwoci redukcji
zbroje
o 1899 i 1907 dwie konferencje haskie jedynie oglnikowe zalecenia redukcji wydatkw na zbrojenia
o Pakt LN utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbroje narodowych do minimum dajcego si
o
3. Rokowania rozbrojeniowe
w latach 1945-1949 spraw rozbroje zajmoway si dwa organy ONZ: Komisja Energii Atomowej i Komisja
Zbroje Konwencjonalnych. W pierwszej komisji USA, majce wtedy monopol w zakresie produkcji energii
atomowej przedstawiy tzw. Plan Barucha zmierzajcy do przekazania midzynarodowemu organowi (w
ktrym decyzje podejmowane byyby wikszoci gosw) produkcji energii atomowej; organ ten mgby
udziela pastwom pod kontrol zezwole na t produkcj w celach pokojowych
propozycje radzieckie zmierzay do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej, stworzenia zorganizowanej
kontroli midzynarodowej; pastwa miay posiada swobod produkcji energii atomowej w celach pokojowych;
ZSRR chcia przekaza te sprawy Radzie Bezpieczestwa, natomiast USA Zgromadzeniu Oglnemu (miay
tam wikszo gosw)
1954-1955 ZSRR w czci zaakceptowa memorandum francusko-angielskie zawierajce m.in. wyrzeczenie
si przez mocarstwa broni atomowej i okrelenie maksymalnej liczebnoci si zbrojnych
1957-1963 rokowania doprowadziy do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o czciowym zakazie
dowiadcze z broni jdrow ; w roku 1959 zawarty zosta traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki;
w tym samym roku Zwizek Radziecki przedstawi plan cakowitego rozbrojenia w trzech etapach w cigu 4
lat, USA odpowiedziay kontrpropozycjami
od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone byy w Genewie Komitet Rozbrojeniowy (genewski)
opracowa traktat o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej ktry zosta podpisany w roku 1968 i uzyska ponad
100 ratyfikacji, oraz bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu podpisanej w 1972
rokowania radziecko-amerykaskie doprowadziy do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation
Talks) oraz SALT II. Nastpnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia si produkcji, magazynowania i
stosowania broni chemicznej (1990). Natomiast rokowania wiedeskie doprowadziy w 1990 do ukadu w
sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie
o inne porozumienia: denuklearyzacja Ameryki aciskiej (traktat z 1967), Afryki (Uchwaa
Zgromadzenia Oglnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego (Uchwaa ZgromadzeniaOglnego z 1971 r.)
1967 ukad dotyczcy przestrzeni kosmicznej (zabrania wprowadzenia na orbit wok ziemi obiektw z
broni nuklearn), podobna tre ukad z 1971 w odniesieniu do mrz i oceanw oraz wntrza ziemi pod
tym dnem
na sesji w 1978 ZO ONZ przyjo Dokument kocowy obejmujcy Deklaracj i Program dziaania w sprawie
rozbrojenia
traktaty pokoju zawarte z satelitami Osi w 1947 zabraniaj pastwom zwycionym posiadania broni
atomowej, biologicznej i chemicznej
polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej (Plan Rapackiego), zapowiedziany na sesji ZO ONZ w 1957 i
przedstawiony w 1958 r.
o w memorandum z 26 lutego 1964 r. Polska zaproponowaa zamroenie zbroje nuklearnych i
termonuklearnych na obszarze dwch pastw niemieckich, Polski i Czechosowacji, z tym
zastrzeeniem, e strefa ta mogaby ulec rozszerzeniu w drodze przystpienia innych pastw do niej
take w czasie wojny istniej pewne wsplne wartoci, ktre s w jakiej mierze uznawane i respektowane
przez wojujcych. S to nie tylko okrelone wartoci humanitarne, ugruntowane w wiadomoci spoeczestw,
jak zakaz zabijania starcw i dzieci, niszczenia pl uprawnych itp. Istotne znaczenie maj take wartoci
polityczne i militarne, ktre wymagaj, aby w wojnach zaniechano okrelonych dziaa wykraczajcych poza
zakres racjonalnie uzasadnionych celw wojny i ktre by prowadziy do biologicznego wyniszczenia
przeciwnika
przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczno w porwnaniu z przepisami podczas pokoju (np.
pogwacenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny)
wrd czynnikw skaniajcych pastwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia si obawy, e zgodnie
z zasad wzajemnoci strona przeciwna odpowie w podobny sposb na naruszenie prawa wojennego.
Nowsze konwencje dotyczce humanitarnego prawa konfliktw kad nacisk na upowszechnienie znajomoci
tego prawa i nakadaj na pastwo obowizki w tym zakresie
konwencje haskie (1907) istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny. Szczeglnie IV konwencja z
doczonym regulaminem praw i zwyczajw wojny ldowej. III konwencja rozpoczcie krokw wojennych; V
i XIII konwencja o neutralnoci wojennej. Take konwencje haskie o stanowisku prawnym statkw
handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczciu wojny (VI) i przemiany takich statkw w okrty wojenne (VII),
bombardowaniach morskich (IX), polepszaniu losw rannych (X), o ograniczeniach w wykonaniu prawa upu
(XI) itd.
Klauzula Martena zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej zobowizuje pastwa do
przestrzegania przepisw prawa haskiego oraz prawa zwyczajowego nieobjtego kodyfikacj hask i do
dostosowania swego postpowania do zasad ludzkoci i wymaga sumienia publicznego
konwencje genewskie 1925 podpisanie protokou genewskiego w sprawie uycia gazw i rodkw
bakteriologicznych:
o Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jecw i polepszeniu losu rannych i chorych
o Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny (dwie pierwsze to rozwinicie przepisw
dotyczcych konwencji o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie ldowej i morskiej, trzecia
rozwija przepisy prawa dotyczcego jecw, czwarta dotyczy ochrony ludnoci cywilnej i zawiera w
znacznej czci przepisy zupenie nowe)
przyczyny zahamowania rozwoju prawa wojennego prawo wojenne w ograniczonym zakresie moe
przyczyni si do humanitaryzacji wojny. Gwny wysiek powinien by skierowany na rozwj prawa
antywojennego, gdy w epoce broni masowej zagady trudno jest oczekiwa humanitaryzacji wojny. W Karcie
NZ pastwa zobowizay si do powstrzymania uycia siy, wic wg niektrych autorw prawo wojenne w
ogle powinno przesta istnie, a przynajmniej nie naley troszczy si o jego dalszy rozwj. KPM rwnie
stwierdzia ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytuacji
4. Rozpoczcie wojny
po rozpoczciu wojny stosunki dyplomatyczne i konsularne zostaj zerwane; opiek nad obywatelami
pastwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedstawicielstw dyplomatycznych przejmuj
placwki dyplomatyczne jednego z pastw neutralnych, tzw. mocarstw opiekuczych. Cudzoziemcy mog
opuci to pastwo, gdy wyjazd nie jest sprzeczny z interesami danego pastwa
Konwencja zaleca by pozwolono odpyn statkom handlowym
prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumie midzy pastwami wojujcymi. Mog by zawarte przez
rzdy lub przez dowdcw wojskowych (np. w sprawie polepszenia losu ofiar wojny)
rozejm wstrzymanie dziaa wojennych za zgod stron wojujcych
kartele porozumienia midzy dowdcami stron wojujcych
kapitulacje wojskowe umowy koczce na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obron (naley
odrni od faktycznego poddania si)
prawo wojenne umoliwia prowadzenie rokowa poprzez zapewnienie nietykalnoci parlamentarzystom
(osoby przybywajce z bia flag)
6. Mocarstwa opiekucze
instytucja mocarstw opiekuczych suy potrzebie kontaktowania si wojujcych stron ze sob. S nimi
pastwa neutralne peni funkcje penomocnika i porednika w przekazywaniu protestw, propozycji,
rokowa, w sprawie rozejmu, wymiany jecw itp.; sprawuj opiek nad obywatelami pastwa, o ktrego
interesy si troszcz
Konwencje genewskie z 1949 zobowizuj je do ochrony interesw jecw, a take osb internowanych jak
rwnie do oglnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich
8. Jecy
status jeca przysuguje wszystkim czonkom si zbrojnych ktrejkolwiek strony w konflikcie majcym prawo
uczestniczenia w dziaaniach wojennych (Protok dodatkowy I z 1977). Jecy znajduj si we wadzy
pastwa nieprzyjacielskiego, a nie we wadzy poszczeglnych osb lub oddziaw, ktre wziy ich do niewoli
powinni oni by traktowani w sposb humanitarny, mie prawo do poszanowania swojej osoby i czci; wolno
zatrudnia (z wynagrodzeniem) zdrowych jecw (praca nie moe by upokarzajca)
nie mona zmusza do pracy oficerw, podoficerowie tylko do prac nadzorczych
jecy maj prawo do korespondencji, otrzymywania paczek z ywnoci itd. Jeniec ujty w czasie ucieczki
podlega tylko karze dyscyplinarnej. Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuczych i MKCK
do wizytowania obozw i miejsc pracy jecw
9. Ranni i chorzy
protok I dodatkowy z 1977 ranni i chorzy bdcy czonkami si zbrojnych powinni by traktowani w
sposb humanitarny i korzysta z ochrony niezalenie od okolicznoci, rnic pci, rasy, narodowoci, religii,
pogldw politycznych i innych
zabronione jest dokonywanie dowiadcze biologicznych na nich, pozostawienie z premedytacj bez opieki
medycznej. Nikt nie moe by karany za udzielenie opieki rannym i chorym. Formacje i zakady sanitarne i
personel sanitarny korzystaj z ochrony
nie uwaa si za powd do pozbawienia ochrony gdy:
o personel sanitarny uywa broni w ochronie wasnej lub rannych i chorych
o w przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy zakadu strzee pikieta, warta lub konwj
o gdy w zakadzie znajduje si bro odebrana rannym, a nie oddana jeszcze waciwej wadzy
o gdy formacje czy zakady rozcigaj pomoc na rannych i chorych cywilnych.
zazwyczaj zawarciem traktatw pokoju, w ktrych pastwa reguluj swe stosunki zwizane z przywrceniem
pokoju i likwidacj skutkw wojny
czsto pastwa w jednostronnych aktach stwierdzaj zakoczenie stanu wojny, co pociga za sob
okrelone skutki prawne w danym pastwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakoczenia dziaa
wojennych
traktaty pokoju zawieraj z reguy szereg postanowie wojskowych, politycznych, majtkowych zwizanych z
likwidacj skutkw wojny
o reparacje wojenne (w pienidzach lub naturze)
6. Wojna ldowa
1. Siy zbrojne uczestniczce w wojnie ldowej
art.1 Regulaminu haskiego z 1907 ustawy, prawa i obowizki wojenne stosuje si nie tylko do armii,ale te
do pospolitego ruszenia i oddziaw ochotniczych, jeeli:
o
o
o
o
o
o
regulamin haski strony nie maj nieograniczonego prawa wyboru rodkw szkodzenia nieprzyjacielowi.
Nie mona uywa broni, pociskw mogcych zada niepotrzebne cierpienia. Cele jakie powinny sobie
postawi pastwa to tylko osabienie si zbrojnych nieprzyjaciela
regulamin haski z 1907 r. zabrania w szczeglnoci:
o uywa trucizny lub broni zatrutej
o zabija lub zadawa rany nieprzyjacielowi, ktry zoywszy bro lub mniemajc ju rodkw obrony
zda si na ask
o owiadcza e nikomu nie da si pardonu
o wydawa na up miast i miejsc nawet zdobytych szturmem
o zabija lub rani zdradziecko osoby nalece do ludnoci lub wojsk nieprzyjaciela
podczas bombardowa powinno oszczdza si witynie, gmachy suce szkolnictwu, sztuce,
dobroczynnoci, pomniki historyczne, szpitale, miejsca zgromadzenia rannych, pod warunkiem aeby te
gmachy nie suyy jednoczenie celom wojennym (art. 27)
w r. 1980 podpisana konwencja zawierajca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajw broni
konwencjonalnej, protok II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min, mini-puapek itp., a III zakaz
atakowania ludnoci cywilnej, obiektw cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludnoci cywilnej przy
uyciu broni zapalajcej
konwencja haska z 1954 zobowizuje do szanowania dbr kulturalnych. Zobowizanie to moe by uchylone
w przypadku koniecznoci wojskowej. Protok z 1977 zabrania dziaa wojennych przeciwko zabytkom
historycznym, dzieom sztuki itp.
regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorcym uczynku nie moe by ukarany bez uprzedniego
sdu
Protok genewski z 1925 zabroni uywania w czasie wojny gazw duszcych, trujcych lub podobnych
rodkw wojny bakteriologicznej. Konwencja z 1972 o zakazie bada, produkcji i magazynowania broni
bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu (pastwa zdecydowane cakowicie wyeliminowa w interesie
caej ludzkoci moliwoci stosowania rodkw bakteriologicznych (biologicznych) lub toksyn jako broni)
bro jdrowa nie ma konwencji zabraniajcej jej stosowania. W doktrynie rozpowszechniony pogld, e jej
stosowanie narusza prawo haskie. Zgromadzenie Oglne w 1961 stwierdza e,, uycie broni nuklearnej i
termonuklearnej jest sprzeczne z duchem, liter i celami ONZ, a w zwizku z tym stanowi pogwacenie Karty
3. Okupacja wojenna
przepisy dotyczce okupacji zostay skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907. Wadza okupanta ma
charakter przejciowy, los terytorium zostanie rozstrzygnity po wojnie
okupant nie moe decydowa jednostronnie o losie tego terytorium ani zmienia porzdku prawnego
od
okupacji
wojennej
trzeba
odrni
okupacje
pokojow
okupacj,
bdc
nastpstwem
bezwarunkowego poddania si
okupant powinien podj rodki w celu przywrcenia i zapewnienia porzdku ycia spoecznego,
przestrzegajc prawa obowizujcego w tym kraju. Terytorium pozostaje
zwierzchnictwem pastwowym, jednak wykonanie wadzy naley do okupanta
pod
dotychczasowym
okupant powinien respektowa honor i prawa rodzinne, ycie jednostek i wasno prywatn, przekonania
religijne. Moe pobiera podatki (musi z nich pokrywa koszty administracji danego terytorium).Okupant jest
jedynie administratorem i uytkownikiem gmachw publicznych, nieruchomoci, lasw i rolnych gospodarstw
nalecych do pastwa nieprzyjacielskiego. Obowizek ochraniania tych majtkw.
armia zajmujca dan miejscowo moe zabra gotwk, fundusze i papiery wartociowe stanowice
wasno pastwow, skady broni, rodki transportu itp., ktre mog suy do celw wojskowych
art. 47-78 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji
ludnoci z obszarw okupowanych. Zobowizuje okupanta do zaopatrzenia ludnoci w ywno i leki w razie
zaistnienia takiej potrzeby
7. Wojna morska
1. Odrbnoci wojny morskiej
wojna morska jest w wyszym stopniu wojn gospodarcz ni wojna ldowa, gdy zmierza do zniszczenia
handlu przeciwnika
nieprzyjacielska wasno na morzu nie jest chroniona przez prawo midzynarodowe i podlega prawu upu
niektrzy wyodrbniaj dwie koncepcje wojny: kontynentaln (kadzie nacisk przede wszystkim na dziaania
przeciw siom zbrojnym nieprzyjaciela) oraz anglosask (ktra zmierza do osabienia gospodarczego
przeciwnika)
miny i torpedy prawo haskie ogranicza ich stosowanie, zakazuje stosowania min automatycznych i
niezakotwiczonych (chyba, e staj si nieszkodliwe w godzin po utracie nad nimi kontroli)
korsarstwo (kaperstwo) upowanienie statkw prywatnych do zajmowania statkw nieprzyjacielskich,
ktre staway si ich upem; utracio znaczenie w XIX w .W deklaracji paryskiej z 1856 r. pastwa wyrzeky si
korsarstwa; od korsarstwa naley odrni piractwo, czyli rozbj na morzu
blokada wojenna operacja wojenna podjta przez okrty jednego pastwa z zamiarem przerwania
wszelkiej komunikacji drog morsk z pewnym odcinkiem wybrzea lub portem strony przeciwnej. Dla swej
wanoci blokada wymaga oficjalnego ogoszenia.
uycie okrtw podwodnych protok londyski z 1936 nie wolno im zatapia statku handlowego, ani
uczyni niezdolnym do eglugi nie umieciwszy uprzednio pasaerw, zaogi i dokumentw okrtowych w
bezpiecznym miejscu (wyjtek statek handlowy uporczywie odmawia zatrzymania si po skierowaniu do
niego przepisowego dania lub stawia opr przy rewizji)
wizytowanie i rewizja statkw handlowych w celu sprawdzenia czy statek okazuje bander pastwa
neutralnego, jest rzeczywicie statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery, a jeli tak czy adunek ktry
wiezie nie bdzie stanowi pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny
o zwizytowanie polega na wysaniu odzi oficera na pokad statku wizytowanego w celu sprawdzenia
dokumentw okrtowych; moe te mie miejsce udanie si kapitana statku handlowego odzi na
pokad okrtu wojennego dla okazania dokumentw okrtowych
o rewizja przeszukanie statku handlowego przez czonkw zaogi okrtu wojennego; ma ona na celu
stwierdzenie naruszenia prawa wojennego i ewentualnie zabezpieczenie dowodw
3. Prawo upu
4.
8. Wojna powietrzna
w minionych wiekach prawo wojenne z reguy nie znajdowao zastosowania w wojnach domowych
przez dugie lata rzdy byy zdecydowane niechtnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiza
midzynarodowych w zakresie traktowania powstacw
projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych, przedstawiony w 1912 na Midzynarodowej
Konferencji Czerwonego Krzya w Waszyngtonie spotka si z bardzo chodnym przyjciem
art. 3, wsplny dla wszystkich konwencji, nakada na kad ze stron w konfliktach zbrojnych niemajcych
charakteru midzynarodowego obowizek stosowania si do postanowie:
o osoby nie biorce bezporednio udziau w dziedzinach wojennych, wcznie z czonkami si zbrojnych,
ktrzy zoyli bro, oraz osobami ktre stay si niezdolne do walki powinny by traktowane w sposb
humanitarny
o zakazane s:
zamachy na ycie i nietykalno cielesn, zabjstwa, powodowanie kalectwa, tortury
branie zakadnikw
zamachy na godno osobist, w szczeglnoci traktowanie poniajce
skazywanie na kar mierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku
o ranni, chorzy i rozbitkowie powinni by zbierani i leczeni
pastwa zgodziy si, e bezstronna organizacja humanitarna moe oferowa swe usugi stronom konfliktu.
Art. 3 rozciga ochron prawn take na powstacw ktrzy nie s uznani za stron wojujc. Art. ten nie
chroni powstaca, ktry wpad w rce przeciwnika, przed postpowaniem karnosdowym, a nawet kar
mierci
protok dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktw zbrojnych nie majcych charakteru
midzynarodowego. Rozwija zasady prawne art. 3 konwencji genewskich z 1949 i w oglnych
postanowieniach zobowizuje do ochrony rannych i chorych, rozbitkw, do ochrony personelu medycznego i
religijnego, ludnoci cywilnej, do ochrony dbr niezbdnych dla przeycia ludnoci cywilnej, ochrony zakadw
i urzdze ujarzmiajcych niebezpieczne siy, obiektw kulturalnych i miejsc kultu religijnego
zabrania
przymusowego
przesiedlania
ludnoci, poza
jej
dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz dziaa terrorystycznych, zakaz niewolnictwa i handlu
niewolnikami, grabiey oraz groby popenienia jednego z zabronionych czynw. Szczeglna ochrona dzieci
na pastwach wojujcych ciy obowizek respektowania nietykalnoci terytorium pastwa neutralnego, ktre
w adnych okolicznociach nie powinno by objte dziaaniami wojennymi
pastwom wojujcym nie przysuguje prawo przejcia przez terytorium pastwa neutralnego. Nie wolno
rwnie zakada na terytorium pastwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urzdze sucych
do komunikacji wojskowej. Pastwo neutralne moe dopuci do wywozu i tranzytu na koszt strony wojujcej
broni itp., a take zezwoli na korzystanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem, e
ograniczenia i zakazy w tych sprawach bd rwnomiernie stosowane wobec stron wojujcych
pastwo neutralne obowizane jest internowa oddziay nalece do pastw wojujcych, ktre przyjmuje na
swe terytorium. XIII konwencja haska dotyczca wojny morskiej zabrania pastwom wojujcym
prowadzenia dziaa wojennych na wodach terytorialnych pastw neutralnych; ta sama konwencja zabrania
pastwom neutralnym odstpowania bezporednio lub porednio pastwom wojujcym okrtw wojennych,
sprztu wojennego
w braku odmiennych przepisw, zawartych w ustawodawstwie pastwa neutralnego nie wolno okrtom
wojennym pastw wojujcych pozostawa w portach, na redach i na wodach terytorialnych pastwa
neutralnego duej ni 24 godziny
w portach neutralnych okrty wojenne pastw wojujcych mog naprawia swe uszkodzenia tylko w granicach
koniecznych dla zapewnienia bezpieczestwa eglugi i nie mog zwiksza swej siy bojowej
nierwne
,,yczliw
neutralnoci
o w okresie II wojny wiatowej wyksztacia si doktryna nieczestniczenia w wojnie (non-belligerncy),
zwana take doktryn neutralnoci kwalifikowanej, wg ktrej pastwo deklarujce zamiast
neutralnoci nieuczestniczenie w wojnie nie byoby zobowizane do rwnego traktowania obu stron
wojujcych
w Karcie pastwa zobowizay si okaza Organizacji wszelk pomoc w kadej akcji podjtej zgodnie z Kart
i powstrzyma si od pomocy pastwu przeciw ktremu organizacja podja rodki przymusu. Idea
bezpieczestwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralnoci, jednak art. 43 Karty pozwala
zwolni pewn liczb mniejszych pastw od obowizku udziau w zbiorowych akcjach zbrojnych