m

MINERAY

LEKSYKON PRZYRODNICZY
Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld

MINERAY
Przekad i adaptacja
Andrzej Kozowski, Jan Parafiniuk, Ewa Saby

wiat Ksiki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach

Tytu oryginau: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien
Ilustracje: Karl Medenbach
Licencyjne wydanie klubu wiat Ksiki" za zgod Mosaik Verlag
i GeoCenter International Warszawa
wiat Ksiki, Warszawa 1996
Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984
polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995
Wszelkie prawa zastrzeone. Reprodukowanie, kodowanie w urzdzeniach przetwarzania da
nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie
w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystpieniach publicznych - rwnie czciowe
- tylko za wycznym zezwoleniem waciciela praw autorskich.
Przekad z jzyka niemieckiego i adaptacja tomu Mineray:
zesp pracownikw naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii
Wydziau Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w skadzie:
dr Andrzej Kozowski
dr Jan Parafiniuk
dr Ewa Saby

Spis treci

Wstp

Czym jest mineralogia

Wewntrzna struktura krysztaw

18

Wasnoci mineraw

26

Powstawanie mineraw

28

Klasa I.

Pierwiastki rodzime

40

Klasa II.

Siarczki i pokrewne

84

Klasa III.

Halogenki

94

Klasa IV.

Tlenki i wodorotlenki

126

Klasa V.

Azotany, wglany, borany

152

Klasa VI.

Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

168

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

194

Klasa VIII. Krzemiany

252

Klasa IX.

Zwizki organiczne

254

Klucz do oznaczania mineraw

284

Wykaz rde okazw mineraw

285

Autorzy zdj

286

Wykaz mineraw

Redaktor serii:
Beata Lewandowska-Kaftan
Redaktor tomu Mineray:
Katarzyna Duran
Opracowanie graficzne ksiki:
wedug oryginau niemieckiego
Korekta:
Ewa Garbowska

Przegld symboli uywanych w ksice

Skad i amanie:
PHOTOTEXT Warszawa
ISBN 83-7129-194-9
Nr 1197

I Pierwiastki

II Siarczki

III Halogenki

IV Tlenki

V Wglany

VI Siarczany

VII Fosforany

VIII Krzemiany

IX Zwizki organiczne

Wstp
Pierwiastki rodzime
Prawidowo form krysztaw i minera I.
w oraz pikno ich barw czyniy je od II. Siarczki i pokrewne
bardzo dawna obiektami dociekliwych III. Halogenki
obserwacji, a take przedmiotem kolek IV. Tlenki i wodorotlenki
cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo V. Azotany, wglany, borany
nowaniem mineraw w cigu ostatnich VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany
dziesitkw lat stale wzrasta, czego do
VII. Fosforany, arseniany, wanadany
wodem jest coraz wiksza liczba uczes
tnikw wystaw i gied mineraw, a tak VIII. Krzemiany
IX. Zwizki organiczne
e czonkw stowarzysze mineralo
gicznych.
Trzecia cz ksiki zawiera klucz do
Ksika ta jest przeznaczona dla amato
oznaczania mineraw, ktry umoliwi
rw. Jej celem jest pogbienie zna
czytelnikowi oznaczanie poszczegl
jomoci budowy wewntrznej kryszta
nych mineraw przez okrelanie ich
w oraz ich wasnoci. Najwaniejsze
gwnych cech charakterystycznych.
rodzaje mineraw zostay opisane
Jeeli rozpatrywa bdziemy skad sko
i przedstawione na zdjciach i ry
rupy ziemskiej, to mineray s jej natu
sunkach. Stanowi to niezbdn pomoc
ralnymi, podstawowymi skadnikami.
do ich oznaczania. Ksika dzieli si na
Wyrniaj si one jednorodnym (ho
trzy czci.
mogenicznym) skadem chemicznym
Wspomniana cz oglna wprowadza
i typow sieci krysztau. Owa sie po
czytelnika, ktry nie zetkn si dotd
woduje istnienie u mineraw (i oglnie
z wiedz mineralogiczn, wprost w taj
- krysztaw) okrelonych staych was
niki wntrza krysztau. Podane tu s
noci fizycznych i chemicznych.
podstawy wiedzy o strukturze krysztau
Te typowe dla rodzajw mineralnych
wraz z historycznym przegldem wa
i diagnostycznie uyteczne wasnoci s
niejszych odkry, ktre do jej poznania
stosowane od dawna do identyfikacji mi
doprowadziy. Ze skadu i subtelnej
neraw na podstawie ich cech zewn
struktury krysztau wynikaj jego chemi
trznych. Dowiadczonemu obserwato
czne i fizyczne wasnoci, ale take po
rowi umoliwiaj one w wielu przypad
sta zewntrzna i jego pikno.
kach szybkie i niewtpliwe oznaczenie.
W drugiej, gwnej czci przedstawio
Zasad takiej diagnozy jest krytyczna
ne zostay 223 spord najwaniejszych,
ocena jej rezultatu w celu uniknicia
wystpujcych w Europie mineraw
bdnej identyfikacji. Liczne mineray
i grup mineralnych. Podobnie jak w in
mona oznaczy cakowicie pewnie
nych tomikach tej serii, rodzaje minera
i prosto. Inne, z powodu mniej wyra
w s uporzdkowane wedug syste
nych cech charakterystycznych, daj
matyki, ktra w mineralogii opiera si
podstawy jedynie do niejednoznacznych
na krystalochemii i zawiera dziewi
przypuszcze. W takim przypadku o do
klas:
kadn
identyfikacj naley zwr
ci si do specjalisty, ktry w celu ca
kowicie pewnego oznaczenia moe za
stosowa metody fizyczne i chemiczne,

jak na przykad rentgenowska analiza

fazowa lub - do oznaczenia skadu che
micznego mikroskopowych obiektw
- mikrosonda elektronowa.
Aby oznacza mineray na podstawie
cech makroskopowych, niezbdne jest
odpowiednie dowiadczenie i praktyka.
Osoba zainteresowana nie powinna po
mija jakiejkolwiek okazji, aby ogl
dajc mineray w kolekcjach i na wysta
wach szkoli swoje oko. Tylko w ten
sposb, w powizaniu z poradami spec
jalistw i za pomoc wskazwek zawar
tych w tej ksice, mona osign wy
starczajc pewno w oznaczaniu mi
neraw.
Przebieg oznaczania. atwo mona so
bie przyswoi umiejtno wykorzys
tania trzech wanych cech mineraw,
a nastpnie stosowa je z dobrym skut
kiem do oznaczania mineraw. S to:
1) poysk, 2) rysa, 3) twardo. Tablice
klucza do oznaczania mineraw na
kocu ksiki s uoone wedug tych
trzech cech. Mineray z poyskiem meta
licznym s zebrane w jednej czci. Da
lej s one rozdzielone na podstawie ba
rwy wasnej i wzrastajcej twardoci.
Mineray o poysku niemetalicznym
dziel si ze wzgldu na posiadanie
barwnej lub bezbarwnej rysy. Mineray
z rys barwn dalej podzielono, biorc
pod uwag barw rysy i uoono je we
dug wzrastajcej twardoci. Mineray
z rys bezbarwn (bia) uszeregowano
jedynie na podstawie wzrastajcej twar
doci. Po okreleniu tych trzech najwa
niejszych cech diagnostycznych minera
w i porwnaniu z innymi rodzajami
mineraw w tabeli oraz ilustracjami
i opisem w czci gwnej ksiki, ma
my zazwyczaj wystarczajc podstaw
do oznaczenia okazu.

Osiem symboli rozpoznawczych

w gwnej czci ksiki
Ksztat symbolu informuje o ukadzie
krystalograficznym, jego barwa o rysie
minerau, liczby okrelaj twardo we
dug skali Mohsa.

Informacja o poysku:
met. = metaliczny
pmet. = pmetaliczny
niemet. = niemetaliczny

7
6

Czym jest mineralogia?

Przyrodnicze dyscypliny naukowe:
geologia, geofizyka i nauki mineralo
giczne, zajmuj si badaniami budo
wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada
procesy wielkoskalowe jak powsta
wanie gr czy rozlege przemieszcze
nia w skorupie ziemskiej, minera
logowie zwracaj sie ku pojedynczym
mineraom, najmniejszym czciom
skadowym, tworzcym skay i okre
lajcym ich wasnoci. Sowo minera
wywodzi si od aciskiego czasowni
ka minare, to znaczy wydobywa
z kopalni. Wskazuje to na historyczny
zwizek grnictwa i badania wydoby
tego urobku, skadajcego si z mi
neraw.
Problemy badawcze wspczesnych
nauk mineralogicznych sigaj o wie
le dalej. Podstawowymi kierunkami
zainteresowa s warunki powstawa
nia mineraw, ich zachowanie w wy
sokich temperaturach i pod wysokimi
cinieniami, skad krystalochemiczny
i przydatno do celw technologicz
nych. We wsppracy z geologami,
chemikami, fizykami i naukowcami
z dziedzin medycznych, mineralo
gowie zajmuj si take problemami
interdyscyplinarnymi. W obrbie nauk
mineralogicznych rozrnia si trzy
dziedziny wiedzy.
Krystalografia. Sowo to pochodzi od
greckiego krystallos, uywanego na
okrelanie krysztau grskiego, przej
rzystej jak szko, bezbarwnej odmia
ny kwarcu. Krystalografia zajmuje si
badaniem stanu krystalicznego mate
rii. Krysztay s tworami o wysoce
uporzdkowanej budowie wewntrz
nej, polegajcej na bardzo prawido
wym uoeniu chemicznych cegieek,
czyli atomw, jonw lub czsteczek.
Owe cegieki maj w strukturze kry
8

sztau swoje stae miejsca. Ich prze

strzenne uoenie nazywa si sieci
krysztau. Stan krystaliczny jest zwyk
ym stanem wszystkich cia staych.
Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest
niemal cakowicie zbudowana z krysz
taw, ale take caa rnorodno
produktw technicznych jak metale
i stopy, organiczne i nieorganiczne
zwizki chemiczne, a take wiele spo
rd obiektw biologicznych. Szkielety
ssakw i zby zwierzt i ludzi s tak
samo zbudowane z krysztaw jak mu
szle may, limakw lub kolce jeo
wcw. Krysztay charakteryzuj si je
dnakowymi cechami chemicznymi i fi
zycznymi w granicach caej sieci da
nego rodzaju krysztau.
Mineralogia. Wszystkie krysztay,
ktre powstay w przyrodzie bez celo
wego bezporedniego wpywu czo
wieka i poza organizmami ywymi s
nazywane mineraami. Znaczenie mi
neraw dla ludzkoci jest trudne do
przecenienia. Pocztkowo uywane
przez ludzi prehistorycznych jedynie
jako narzdzia i ozdoby, dzi tworz
podstaw dla wszystkich technologii
wiata. S one rdem kruszcw
i materiaw budowlanych, surowcem
do produkcji szka, ceramiki i dla cae
go przemysu chemii nieorganicznej.
Jednak znaczenie mineraw jest
o wiele wiksze. Bez nich niemoliwe
byoby powstanie i rozwj ycia,
poniewa skadniki podstawowe mate
rii ywej i wane dla procesw ycio
wych pierwiastki ladowe pochodz
z mineraw. Mineralogia zajmuje si
midzy innymi okrelaniem cech fizy
cznych i chemicznych mineraw.
Petrologia czyli nauka o skaach. Ska
y s nagromadzeniami mineraw,
ktre wystpuj w przyrodzie w wiel-

kich masach. Rozrnia si skay polimineralne, w budowie ktrych bior

udzia liczne rodzaje mineraw, jak
np. granit, ktry tworz skalenie,
kwarc i yszczyki, oraz skay monomineralne. Te ostatnie skadaj si
z mnstwa krysztaw tego samego
rodzaju mineralnego, jak na przykad
marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar
cu. Petrologia zajmuje si badaniem
i opisem ska oraz warunkw ich po
wstawania.

rga Agricoli, zatytuowana De re me

tal lica". Traktowaa ona o trzech ww
czas cile zwizanych dziedzinach
wiedzy: grnictwie, hutnictwie i na
ukach mineralogicznych.
Prawdopodobnie
najistotniejszego
odkrycia, ktre doprowadzio do usta
lenia wewntrznej budowy krysztaw,
dokona w 1669 roku Duczyk Niels
Steno. Mierzy on za pomoc goniometru kontaktowego i ktomierza
kty midzy odpowiednimi cianami
prawidowo wyksztaconych kryszta
w i stwierdzi, e u krysztaw tego
samego rodzaju kt midzy parami
Wewntrzna struktura krysztaw
tych samych cian by zawsze taki
Prawidowo ksztatu mineraw od sam. Nie odgrywao adnej roli, czy
dawna przycigaa swoim urokiem kryszta, w tym przypadku kwarcu, po
uwag ludzi. Symetria i doskonao chodzi z y typu alpejskiego, z mar
cian krysztaw, jako wynik dzia murw karraryjskich czy te z gbin
ania tajemniczych praw natury, kopal Harzu. Kt, zawarty midzy
przez tysiclecia pobudzaa fantazj dwiema cianami supa tych krysz
badaczy, a w kocu doprowadzia do taw kwarcu, zawsze by rwny 120.
odkrycia wewntrznej budowy kry Steno nazwa t podstawow dla kry
stalografii zasad prawem staoci
sztaw.
ktw midzy cianami. Ju wtedy
Ju w staroytnej Grecji Arystoteles
rozumia on, e ta zewntrzna prawi
i Teofrastos zwracali szczegln uwa
dowo musi wynika z jakiego we
g na mineray. Wyrniali oni ju po
wntrznego porzdku w krysztaach.
nad szedziesit rodzajw mineral
nych na podstawie cech takich jak po
datno na obrabianie, palno lub
charakter metaliczny. Wiedza ta zosta
a przejta i pomnoona przez lekarzy
arabskich. Al-Biruni ju okoo roku
1000 potrafi stosowa fizyczne meto
dy dokadnego oznaczania gstoci
I mineraw. Jako pierwszy zauway
on take drobne inkluzje pynw we
wntrz krysztaw, ktre ju wtedy
uwaa za pozostaoci orodkw,
z jakich owe krysztay powstaway. Po
tym okresie przez kilka stuleci infor
macje o naukach mineralogicznych
przestay si pojawia. Dopiero Rys. 1. Idealne i zdeformowane krysztay kwa
rcu. Kty midzy dwiema tymi samymi ciana
w 1556 roku, ukazaa si ksika nie mi s zawsze dokadnie rwne (prawo staoci
mieckiego lekarza i przyrodnika Geo ktw)

Siedem ukadw krystalograficznych

Rys. 8. Wiwianit, jednoskony, slup z dwuciaRys. 9. Rodonit, trjskony, dwuciany

nami
Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm
Trepa, Serbia/Jugosawia, 35 x 35 mm

Objanienia do rysunkw na str. 11

W cigu nastpnych dziesicio- i stu

leci pojawi si prawdziwy zalew ba
da morfologicznych, dokonanych za
Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-cian
pomoc ktomierzy i wyspecjalizowa
delto ido wy
nych goniometrw krystalograficz
Ouebec/Kanada, 25 x25 mm
nych. Badania te doprowadziy do
Rys. 3. Kupryt, regularny, szecian z
wniosku, e wszystkie krysztay daj
omiocianem i 12-cianem rombowym
si zaliczy do jednej z grup zwanych
Onganja/Namibia, 23 *23 mm
ukadami krystalograficznymi, ktrych
wyrniono jedynie siedem.
Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy
Owe ukady krystalograficzne wydzie
z jednocianami
lono na podstawie symetrii. Do opisa
Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm
nia ukadw krystalograficznych i ich
Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuciansymetrii wystarczaj proste ukady
podstawowy, slup i podwjna piramida
wsprzdnych, ktre charakteryzuj
Kopalnia Mt. Bouney, Northern
si dugoci miar" na kadej osi
Territory/Kanada, 12 x 12 mm
nazwanych odcinkami tosamoci X,
Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze
Y i Z oraz ktami midzy osiami
skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu (patrz str. 10).
Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy
Za pomoc siedmiu ukadw krystalo
18 x 18 mm
graficznych stao si moliwe sklasy
fikowanie wszystkich mineraw ze
Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy
wzgldu na ich symetri, jednake
z dwucianem
Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia,
nie dokonano jakiegokolwiek kroku
12 x 12 mm
w kierunku poznania budowy wewn

12

trznej krysztaw. Dopiero pewne pe

chowe wydarzenie i zainicjowany
przez nie znakomity eksperyment na
prowadziy francuskiego mineraloga
Ren J. Haiiy'ego na waciwy lad.
Hauy oglda pewnego razu zbir mi
neralogiczny jednego ze swoich przy
jaci, gdy nagle pikny kryszta kalcytu wypad mu z rki i roztuk si.
Podczas dokadnego ogldania okru
chw francuski uczony zauway, e
wszystkie niezliczone odamki kryszta
u byy do siebie podobne. Stanowiy
one bryy ograniczone szecioma
rombami czyli romboedry, a kty mi
dzy odpowiednimi cianami tych romboedrw byy zawsze jednakowe.
Kalcyt jest mineraem o najwikszej
znanej nam liczbie postaci krysta
lograficznych. Stwierdzono ponad sto
rnych postaci w wicej ni tysicu
kombinacji. Wyksztacenie krysztaw
zmienia si od wyduonych, igieko
wych do cienkich jak papier blaszko
wych pokrojw.
Po opisanym wypadku FU. Hauy prze
prowadza eksperymenty z kalcytami
o najrozmaitszych pokrojach kryszta
w a wyniki byy zawsze takie same:
pod wpywem nacisku mechanicznego
krysztay rozpaday si zawsze na frag
menty romboedryczne o jednakowych
ktach midzy odpowiednimi cianami.
Take podczas obserwacji mikroskopo
wych najdrobniejszych pyw kalcytowych rezultat by ten sam: malekie
romboedry daway si rozkrusza pod
mikroskopem na jeszcze mniejsze
okruchy o takich samych cianach i k
tach. Wynik tych eksperymentw i opa
rt na nich teori opublikowa Hauy
w 1801 roku w swej pracy Traite de
mineralogie". W tej synnej pracy wy
razi on pogld, e zaobserwowana upliwo kalcytu poprzez zakres mikro
skopowy rozciga si a do rozmia

rw submikroskopowych. W kocu jed

nak, jak wierzy Hauy, dochodzi si do
najmniejszego moliwego romboedru
upliwoci, ktry dalej podzieli si nie
da bez rozczenia czsteczki kalcytu
czyli wglanu wapnia CaC03 na jej
chemiczne czci skadowe. Miayby
one jednak cakowicie odmienne was
noci i w ten sposb krystaliczna sub
stancja kalcytu byaby zniszczona. Owe
najmniejsze czstki krysztau nazwa
Hauy jdrami upliwoci".
Wyobraajc sobie proces odwrotny
do swoich eksperymentw z rozkruszaniem krysztaw, Hauy w mylach
odbudowywa krysztay z jder upli
woci". Naturalnie z malekich romboedrw atwo jest zoy duy rom
boedr. Jednake przez odpowiednio
cise uoenie romboedrw mona
take otrzyma zupenie odmienne po
stacie krysztaw jak np. skalenoedr
lub sup. Prawidowe ukadanie jder
upliwoci" prowadzio do uzyskania
wszystkich obserwowanych kombina
cji postaci znanych dla kalcytu. Dao
take podstaw do pogldowego, a tak
e moliwego do ujcia w matematycz
ne zalenoci, uzasadnienia prawa sta
oci ktw podanego przez Steno.
Hauy robi take dowiadczenia z kry
sztaami regularnymi, przyjmujc, e
ich jdra upliwoci" s malekimi
szecianami. Z nich utworzy on omiocian, czworocian i wiele innych po
staci ukadu regularnego, ktre mogy
by obserwowane w przyrodzie. Rysu
nek 10 przedstawia jeden z przykadw
z jego bogato ilustrowanej ksiki
Traite de mineralogie". Tylko z sze
cianw zbudowa Hauy dwunastocian
rombowy, posta krystalograficzn bar
dzo typow dla granatu (rys. 11).
Hauy sdzi, e te najmniejsze jdra
upliwoci" s czstkami niezmiennymi
i sztywnymi. Nie zgadzay si z tym

13

Rys. 10. Utworzenie dwunastocianu rom

Rys. 11. Granat o postaci dwunastocianu Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepa, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou
bowego z maych szecianw (R.J. Hauy,
rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm. Serbia/Jugosawia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm
Traite de mineralogie", 1801)
Podobne szecianiki s najmniejszymi ele Wygld zewntrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo pod
mentami budujcymi ten kryszta
typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnu wniosek o jednakowym uoeniu element
tych krysztaw i nazwa t cech izomorfizmem.
obserwacje, e pod wpywem zewn mineraw, ktre krystalizuj w cako
trznego cinienia krysztay zmniejszaj wicie tych samych postaciach krys
swoj objto. Ta wasno krysz talograficznych. Na przykad apatyt,
taw jest niewytumaczalna przy zao piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy
eniu, e s one zbudowane z nie stpuj w postaci piknych supw he
zmiennych, sztywnych czstek. Polemi ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak
zujc z pracami Hauy'ego, Seebers e annabergit tworz prawie identycz
w 1824 roku wyrazi przypuszczenie, e ne krysztay jednoskone (rysunki 12
chemiczne czci skadowe, ktrymi i 13). Mitscherlich stwierdzi podczas
w przypadku kalcytu s Ca i C03, we obserwacji tych mineraw o podo
wntrz jder upliwoci" nie stykaj bnym wygldzie, e take ich wzory
si cile, ale utrzymuj si w pewnych chemiczne s nadzwyczaj podobne.
mierzalnych odlegociach. Skadniki Pokazuje to nastpujcy przykad:
chemiczne mogyby wewntrz jder
wiwianit
Fe3(P04)2-8H20
upliwoci" zajmowa stae, w peni
erytryn
C0
3(As04)2-8H20
uporzdkowane miejsca, ale jednocze
nie w pewnej mierze podlegayby Przy podobnym typie wzoru chemicz
przemieszczeniu a nawet wymianie.
nego, w porwnaniu z wiwianitem
Pewne wane odkrycie, ktre wynika w erytrynie elazo jest zastpione
o bezporednio z tej teorii, zostao przez kobalt, a fosfor przez arsen.
dokonane na pocztku XIX wieku, Podobiestwo postaci krystalografi
w okresie rozkwitu mineralogii, przez cznych tych dwch mineraw o po
chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits dobnej budowie jest uwarunkowane
cherlich wiedzia, e s rne rodzaje take tym, e przy ich zblionych

14

wzorach chemicznych, okrelone pier strzenne uoenie czci skadowych

rodzaj
mineralny,
wiastki chemiczne wzajemnie mog charakteryzuj
si zastpowa. Mitscherlich nazwa rozwina si nowoczesna klasyfikacja
to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna mineraw zgodnie z ich cechami krystalochemicznymi. Cechy te uwzgl
kowoci postaci.
W trakcie dalszych bada Mitscherlich dniaj dane analityki chemicznej i ob
stwierdzi rwnie, e niektre cako liczenia struktury krysztau.
wicie odmienne mineray maj ten Wspaniae potwierdzenie znalaza ta
sam skad chemiczny. Z substancji teoria w eksperymentach, przepro
CaC03 tworzy si nie tylko trygonalny wadzonych w 1912 roku przez Maxa
kalcyt ale take rombowy aragonit von Laue, ktre zreszt przyniosy mu
oraz heksagonalny wateryt, czysty w w roku 1914 Nagrod Nobla w dziedzi
giel krystalizuje nie tylko jako heksa nie fizyki. Przewietli on kryszta siar
gonalny grafit, ale take jako regular czanu miedzi promieniami, ktre ww
ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher czas zostay odkryte przez niemieckie
lich wywnioskowa, e minera jest go fizyka Roentgena. Na kliszy fo
charakteryzowany nie tylko przez ro tograficznej, umieszczonej za kryszta
dzaj chemicznych czci skadowych, em, pojawi si ukad punktw, ktry
ale take w bardzo szczeglny sposb odzwierciedla symetri krysztau.
przez przestrzenne uoenie tych cz Eksperyment ten wykaza w sposb
ci wewntrz jder upliwoci". niewtpliwy dwie rzeczy:
1. Promieniowanie rentgenowskie na
Nazwa on t cech polimorfizmem.
Na podstawie tej wiadomoci, e za elementach strukturalnych krysztau
rwno skad chemiczny jak i prze zostaje ugite i za krysztaem wywo-

15

Rys. 14. Struktura krysztau diamentu

Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum

bia, 10x10 mm
Obraz elektronowo-mikroskopowy duej roz
dzielczoci pokazuje, e beryl, ktry krystali
zuje w postaci supw o przekroju szeciokta, w swojej strukturze wewntrznej ma take
szecioktne elementy uoone podobnie jak
komrki plastra miodu.

Rys. 15. Struktura krysztau grafitu.

Rna struktura pomimo tego samego skadu
chemicznego jest przyczyn cakowicie
odmiennych wasnoci tych dwch
mineraw
Rys. 16. Diament, chemicznie czysty wgiel,Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty wgiel, Sta
re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm
Kimberley, RPA, 15x15 mm

uje obraz interferencyjny. Obraz ten

jest
odzwierciedleniem
symetrii
krysztau i przestrzennego uoenia
elementw skadowych w jego sieci.
2. Promieniowanie
rentgenowskie
jest promieniowaniem o naturze falo
wej i bardzo maej dugoci fali.
W obecnych czasach obrazy sieci kry
sztaw mona obserwowa bezpo
rednio dziki zastosowaniu mikro

16

skopii elektronowej duej rozdzielczo

ci. Rysunek 18 pokazuje taki obraz
duej rozdzielczoci dla krysztau be
rylu, ktrego struktura skada si
z niezliczonych szecioczonowych
piercieni, poczonych w sposb
przypominajcy nieco plaster miodu.
Kady piercie to sze poczonych
naroami czworocianw [Si0 4 ] 4 ~.
Zdjcie krysztau naturalnego (rys. 19)

odzwierciedla dokadnie t wewntrz

n budow. Take rentgenogram wy
konany metod Lauego (rys. 20) poka
zuje jednoznacznie symetri heksago
naln jako szeciopromienny ukad
punktw.
Po dugo trwajcych prbach rozwi
zania zagadki wewntrznej budowy
krysztaw, wiadomo dzi, e pojedyn
cze chemiczne czci skadowe, jak
czsteczki, atomy lub jony, s uoone
w sieci przestrzennej, w ktrej zajmu
j one stae, podlegajce jedynie nie
wielkim zmianom pooenia. Do je
dnoznacznego
opisania
minerau
niezbdne jest okrelenie skadu che
micznego jak rwnie dokadna znajo
mo jego struktury wewntrznej.
Jednake wiedza o strukturze krysz
taw niezbdna jest nie tylko do kla
syfikacji mineraw. Jest o wiele wa
niejsze, e na podstawie budowy we
wntrznej mona wytumaczy wyst
powanie cech zewntrznych krysz
taw. Szczeglnie dobrego przy-

Rys. 20. Rwnie obraz rentgenograficzny

zwany Lauegramem"pokazuje wyranie he
ksagonaln symetri berylu
kadu dostarczaj dwa polimorficzne
mineray, diament i grafit (rys. 15 i 17).
Obydwa s identyczne chemicznie, ale
ich fizyczne wasnoci rni si zasa
dniczo z powodu ich odmiennych struk
tur. Diament jest o wiele twardszy od
jakiegokolwiek innego minerau, zupe
nie przezroczysty, nie przewodzi prdu
elektrycznego, ma sabe przewodnic
two cieplne i upliwo wedug omiocianu. Wasnoci grafitu s zupenie
inne: jest mikki i nawet uywa si go
jako smaru, przewodzi dobrze prd
i ciepo, i ma doskona upliwo we
dug dwucianu podstawowego.

17

Wasnoci mineraw
Jedn z cech mineraw, ktre najbar
dziej rzucaj si w oczy, jest posta
krysztaw (patrz str. 10). Zawsze wte
dy, gdy krysztay mog swobodnie wy
ksztaci sw posta (idiomorfizm),
tworz formy prawidowe, na ktrych
ich symetria jest dobrze rozpoznawal
na. Wanym krokiem w rozpozna
waniu mineraw jest przyporzdko
wanie identyfikowanego krysztau do
jednego z siedmiu ukadw krysta
lograficznych. Jednake rwnie idiomorficzne krysztay jednego rodzaju
mineralnego mog rni si bardzo
od siebie chociaby z powodu znie
ksztace w czasie wzrostu (rys. 1), co
utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza
tym rozwj rozmaitych cian krysz
taw powoduje pojawienie si rozma
itych morfologii. W ukadzie regula
rnym mog wystpi np. szecian, omiocian, dwunastocian rombowy
pojedynczo lub kombinacje tych posta
ci w jednym krysztale. Morfologia jest

Rys. 21. Katapleit

ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm
heksagonalny, pokrj tabliczkowy
niezalena od wielkoci poszczegl
nych cian krysztau lub ich stosunku
midzy sob, natomiast pokrj opisuje
relacje
wielkoci
poszczeglnych
cian. Dlatego te krysztay o tej sa
mej morfologii mog mie zupenie

Rys. 25. Poysk diamentowy

Rys. 24. Poysk szklisty
Sfaleryt
Kalcyt i fluoryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm

Rys. 22. Wanadynit

Arizona/USA, 15x15 mm
heksagonalny, pokrj izometryczny

Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem

Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm
heksagonalny, pokrj supkowy

odmienny pokrj. Wyjaniaj to ry

sunki 21-23.
Poysk mineraw jest charakterys
tyczn cech rodzajow, atw do
rozpoznania nawet dla niezbyt wywi
czonego oka. Std jej dua uytecz-

no jako wasnoci diagnostycznej.

Rozrnia si przede wszystkim mi
neray o poysku niemetalicznym
i o poysku metalicznym. Wszystkie
mineray o poysku niemetalicznym
s przezroczyste lub przewiecajce,

Rys. 26. Poysk plmetaliczny

Pirargyryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy

Rys. 27. Poysk metaliczny

Piryt
Peru, 32x32 mm

a ich poysk jest o rnej intensywnoci

(sabszy lub silniejszy). Odrnia si
sabszy poysk - szklisty (rys. 24) od
poysku
silnego diamentowego
(rys. 25) lub od poysku tustego, ywi
cznego, jedwabistego, perowego, pmatowego czy matowego. Uywamy
te terminu poysk pmetaliczny dla
niektrych mineraw przezroczystych,
ktre poyskuj metalicznie. Mineray
o poysku metalicznym s cakowicie
nieprzezroczyste a ich ciany byszcz
czsto silnie jak lustro (rys. 27).
Skupienia. Swj idiomorficzny ksztat
mog krysztay rozwin tylko w ta
kim przypadku, jeli nic nie przeszka
dza w ich wzrocie, np. podczas swo
bodnego unoszenia si w stopie skal
nym lub jako osobniki druzowe
w miarolach ska. Natomiast jeli kry
sztay stykaj si i cz w trakcie
wzrostu, powstae w ten sposb utwo
ry nazywa si skupieniami. Formy
skupie s w wielu przypadkach typo
we dla rodzajw mineralnych, a za
tem take cenne diagnostycznie. Nie
ktre rodzaje skupie wskazuj r
wnie na warunki wzrostu mineraw.
Krysztay szkieletowe lub dendrytowe
rosn zazwyczaj szybko w rodowis
kach o duym dopywie substancji za
silajcej wzrost, skupienia typu szkla
nej gowy lub nerkowato-groniaste
z reguy tworz si z elopodobnej
lub koloidalnej substancji wyjciowej.
Typowe skupienia pokazuj rysunki
28-35.
Twardo. Obok postaci krysztaw,
poysku i barwy, twardo (okrelana
przez zarysowanie) jest najwaniej
sz cech rozpoznawcz mineraw.
Zazwyczaj stosuje si nieliniow ska
l twardoci wg Mohsa, ktra obej
muje wartoci od 1 (bardzo mikki)
do 10 (nadzwyczaj twardy).
Patrz rysunki 36-44.

20

Skala twardoci wg Mohsa

1 =talk
2= gips
3 = kalcyt
4=fluoryt
5 = apatyt
6=ortoklaz
7 = kwarc
8=topaz
9 =korund
10=diament

daj si rysowa paznokciem

daj si rysowa ostrzem
stalowym
daj si rysowa szkem

Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe

Torbernit
Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm
Rys. 29. Skupienia wlknisto-igiekowe
Cyanotrychit
CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm
Rys. 30. Skupienia sferolityczne
Wavellit
Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm
Rys. 31. Skupienia kuliste
Wavellit
Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm
Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste
Skorodyt
Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm
Rys. 33. Skupienia typu szklana gowa"
Hematyt
Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm
Rys. 34. Naloty ziemiste
Elyit
Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm
Rys. 35. Wzrost szkieletowy
Mied rodzima
Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm

21

Aby oznaczy dokadnie twardo,

naley posuy si zestawem ma
ych ziaren tych 10 mineraw, ktry
mi rysuje si oznaczany minera lub
oznaczanym mineraem s one zary
sowywane. Na przykad, jeli niezna
ny minera zarysuje fluoryt, ale on
sam zostanie zarysowany apatytem,
jego twardo zawiera si midzy
4 i 5, co okrelamy jako 4,5. Do przy
blionego okrelenia twardoci wy
starczaj proste rodki: paznokie,
drut miedziany, scyzoryk i okruch
szka. Przy oznaczaniu twardoci na
ley zwraca uwag, aby robi to na
wieych cianach krysztau lub po
wierzchniach upliwoci. Powierzch
nia krysztau czsto wykazuje zanio
n twardo z powodu zmian wietrze
niowych. Podobnie oznaczanie twa
rdoci skupie drobnoziarnistych cz
sto daje nieprawdziwe wyniki.
Barwa. Naley do cech mineraw,
ktre najbardziej przycigaj wzrok.
Rozrnia si tak zwane mineray
idiochromatyczne czyli o wasnej bar
wie oraz allochromatyczne czyli zaba
rwione. Kady minera idiochromatyczny ma jedn typow barw, ktra
suy take jako cecha rozpoznawcza.
Mineray allochromatyczne, w stanie
czystym bezbarwne, uzyskay swoje
zabarwienie z powodu obecnoci do
mieszek obcych pierwiastkw lub de
fektw sieci krysztau. Bezbarwny ko
rund w taki sposb zamienia si dziki
domieszce chromu w cenny czerwony
rubin, bezbarwny beryl take z powo
du obecnoci domieszki chromu
w strukturze staje si wysoce cenio
nym zielonym szmaragdem. Poniewa
odrnianie mineraw barwnych od
zabarwionych moe by niepewne,
stosuje si dla celw identyfikacyjnych
zamiast barwy minerau raczej barw
jego rysy, zwan w skrcie rys.
22

Rysa. Uzyskuje si j przez poci

gnicie mineraem po niepolewanej
biaej pytce porcelanowej. Drobne
czstki substancji s cierane z kry
sztau i moemy zobaczy na pytce
typow, uwolnion od wpywu domie
szek i zaburze sieci barw sprosz
kowanego minerau czyli jego rys.
Mineray, ktre makroskopowo maj
barwy wygldajce zupenie podob
nie, mog mie cakowicie odmienne
rysy. Na przykad trzy mineray o cza
rnej barwie i byszczcej powierzch
ni: tlenki elaza magnetyt i hematyt
oraz tlenowodorotlenek elaza goethyt maj zupenie rne rysy, a mia
nowicie odpowiednio: czarn, winiowoczerwon i brunatn.
Luminescencja. Jest to wydzielanie
wiata, najczciej widzialnego,
przez krysztay pod wpywem rnych
czynnikw (zmian temperatury, nacis
ku, reakcji chemicznych). Jeli jest
wywoana przez promieniowanie

Rys. 36. Twardo 1, talk

St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm
Rys. 37. Twardo 2, gips
Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm
Rys. 38. Twardo 3, kalcyt
Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm
Rys. 39. Twardo 4, fluoryt
Meksyk, 40x60 mm
Rys. 40. Twardo 5, apatyt
Erongo/Namibia, 10 x 15 mm
Rys. 41. Twardo 6, ortoklaz
Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm
Rys. 42. Twardo 7, kwarc
Herkimer, New York/USA, 30x44 mm
Rys. 43. Twardo 8, topaz
Thomas Rang, Utah/USA, 25 x37mm
Rys. 44. Twardo 9, korund
Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm
Twardo 10, diament (patrz rys. 15)

Zbliniaczenia. Cech wielu krysz

taw, zwaszcza o niskiej symetrii,
jest tworzenie bliniakw. W tym
przypadku dwa lub wicej osobnikw
tego samego rodzaju krysztaw zra
sta si zgodnie z okrelonymi regua
mi. Utworzony w ten sposb bliniak
osiga zazwyczaj symetri wysz,
ni ta, ktr ma pojedynczy kryszta.
Rysunki 48 i 49 pokazuj powstanie
i wygld bliniakw cynobru.

Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten-Rys. 46. Ten sam obiekt, tozielona fluoresbergu kolo Akwizgranu w wietle zwyczajnym,
cencja spowodowana przez promieniowanie
60* 60 mm
ultrafioletowe

ultrafioletowe, nazywa si fluorescencj (rysunki 45 i 46). Take te barwne

zjawiska uywane s jako cechy rozpo
znawcze i maj zastosowanie przy po
szukiwaniu mineralizacji uytecznych,
np. scheelitowej.
upliwo. Jest to wasno powoduj
ca rozpadanie si krysztaw na frag
menty ograniczone mniej lub bardziej
paskimi cianami pod wpywem dzia
ania mechanicznego, np. uderzenia
motka. Te ciany paskie odpowiadaj
najczciej pospolitym postaciom krys
talograficznym. A zatem sl kamienna
(halit) i galena rozpadaj si na mae
szeciany, fluoryt i diament- na omiociany. upliwo i jej stopie s uyte
cznymi wskazwkami diagnostycznymi.
Stopie upliwoci okrela si jakocio
wo, np.: wymienity (yszczyki, grafit),
doskonay (kalcyt, halit), dobry (fluoryt,
sfaleryt), wyrany (ortoklaz), niewyra
ny (kasyteryt), brak (kwarc). Mineray
bez upliwoci podczas kruszenia daj
powierzchnie nieregularne, okrelane
24

jako przeam z przymiotnikami: muszlowy skorupowy zadziorowaty itd.

Gsto. Jak wszystkie inne substan
cje, mineray maj okrelone gstoci.
Mog one by dokadnie zmierzone
metodami fizycznymi i wyraone np.
w g/cm3, i wtedy s dobrymi cechami
diagnostycznymi. Ale po krtkim
wiczeniu mona w terenie oceni gs
to okazu lub krysztau, wac"
w rku i decydujc, czy jest ciki,
redni czy lekki; w ten sposb uatwia
my sobie oznaczenie.
Pseudomorfozy. Zazwyczaj mineray
tworz si w do dokadnie ograni
czonych warunkach. Diament powsta
je tylko pod bardzo wysokim cinie
niem, ktre odpowiada naciskowi
ska nadlegych na gbokoci okoo
150 kilometrw. Jeeli warunki fizyko
chemiczne zmieniaj si, pierwotne
mineray mog stawa si nietrwae
i mog by zastpowane przez inne
mineray przy zachowaniu pierwotne
go ksztatu (rys. 47).

Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po

azurycie. W okrelonych warunkach
fizykochemicznych niebieski azuryt
CuJOH/COJ^mienia si w zielony
malachit Cu2 [(OH) J CO J.
Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm

Parageneza. Dalsza cecha diagnosty

czna, moliwa do stosowania przez
osoby nieco bardziej dowiadczone
to tak zwana parageneza, czyli chara
kterystyczny zesp mineraw, ktry
powsta w trakcie jednego procesu
mineraotwrczego. Niektre paragenezy s bardzo typowe, na
przykad kasyteryt z reguy pojawia
si z fluorytem, wolframitem i topazem. Poza tym niektre paragenezy s rzadkie, mao prawdopodobne
lub niemoliwe, jak wystpowanie
kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oliwinem w jednej skale, wykluczone
z powodw chemicznych.

Rys. 48. Cynober, bliniak przerosy

dwch romboedrw. Huna n/Chiny,
28x28 mm

Rys. 49. Powstanie bli

niaka przeroslego
z dwch pojedynczych
romboedrw

25

Powstawanie mineraw
Jak wszystkie inne obiekty, take mi
neray s wczone w pewien za
mknity obieg od powstania do znisz
czenia. Skay mog by wynoszone
dziki
procesom
geologicznym
z miejsc ich powstania w gbinach
Ziemi na jej powierzchni. Pod wpy
wem czynnikw atmosferycznych wiet
rzej one, powstaj nowe mineray,
ktre dziki sile cikoci i wodom s
transportowane, ponownie nagroma
dzane i przykrywane modszymi osa
dami. Dziki rosncemu nadkadowi
podwyszaj si cinienie i tempera
tura, dochodzi do rekrystalizacji daw
nych oraz powstawania nowych mine
raw. Dalszy wzrost cinienia i tem
peratury moe spowodowa topnienie
mineraw i wydzielanie si ognistopynnej magmy (nazwa pochodzi od
greckiego sowa oznaczajcego cia
sto), z ktrej podczas ochadzania po
nownie tworz si krysztay. W ten
sposb zamyka si obieg materii skal
nej. Ze wzgldu na warunki po
wstawania zalicza si mineray do na
stpujcych grup genetycznych:
1. Mineray magmowe
2. Mineray osadowe
3. Mineray metamorficzne.
Magmowe utwory mineralne. We
wntrzu Ziemi, ktre oglnie jest
w stanie staym, w niektrych miejs
cach mog, dziki szczeglnym fizy
cznym i chemicznym warunkom,
pojawia si stopy skalne (magmy),
ktre maj temperatury od 650 do
1250C, w zalenoci od ich skadu
chemicznego. Owe stopy albo wydo
bywaj si na powierzchni Ziemi
tworzc skay wylewne (wulkanicz
ne), albo te pozostaj na duych g
bokociach, gdzie zastygaj w skaty
gbinowe (plutoniczne).
26

Ju w wysokiej temperaturze podczas

nawet nieznacznego ochodzenia
powstaj pierwsze krysztay. S to
tak zwane krystalizaty wczesne, z ty
powymi mineraami takimi jak
chromit, magnetyt i apatyt. Podczas
dalszego obniania si temperatury
zestala si gwna masa stopu i po
wstaje skaa. Na tym etapie krystali
zacji gwnej powstaj najwaniejsze
magmowe krzemiany: oliwin, piroksen, bardzo czste skalenie i kwarc.
Po krystalizacji gwnej pozostaje
z magmy pierwotnej tylko niewielka
cz, tak zwany stop resztkowy. Jest
on wzbogacony w liczne pierwiastki
rzadkie, ktre z powodu bardzo mae
go lub bardzo duego promienia ich
atomw nie znalazy dla siebie miejs
ca w strukturach krzemianw skaotwrczych. S to na przykad beryl,
bor, cyna, molibden, uran i pierwias
tki ziem rzadkich. Ponadto stop
resztkowy zawiera duo wody i dwu
tlenku wgla, ma zatem ma lepko
i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo
g z niego powstawa olbrzymie kry
sztay, take w duych miarolach. Ta
kie bardzo grubokrystaliczne skay
nazywa si pegmatytami. Utworami
pegmatytowymi s na przykad cenio
ne przez zbieraczy gemmologw topazy, akwamaryny, turmaliny i kwar
ce rowe. atwolotne i niekiedy bar
dzo agresywne, silnie reaktywne
skadniki rodowiska pegmatytowego
mog penetrowa skay ocienne
wzdu pkni i szczelin, i powodo
wa ich gbokie przeobraenia.
W ten sposb powstaj utwory pneumatoliyczne, do ktrych zalicza si
tak wane zoa jak nagromadzenia
kruszcw cyny, wolframu i molibdenu
w grnych czciach duych masy
ww granitoidowych. Poniej okoo
500GC stopy resztkowe przechodz

stopniowo w roztwory, skadajce si

gwnie z wody, dwutlenku wgla
i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali
cikich jak rwnie Si02. Ten etap
krystalizacji mineraw nazywa si hydrotermalnym. Powstanie duej czci
wanych gospodarczo z kruszcw
metali kolorowych jest zwizane
z dziaalnoci hydrotermaln. yy
hydrotermalne tworzyy na przykad
zoa w Grach Harzu, Grach Krusz
cowych lub w Sudetach. Wikszo
piknie wyksztaconych, wartocio
wych kolekcjonersko krysztaw po
wstaa w warunkach hydrotermalnych.
Osadowe utwory mineralne. W warun
kach, jakie panuj na powierzchni Zie
mi, skay i liczne mineray ulegaj
wietrzeniu. Pod wpywem czynnikw
fizycznych, chemicznych i organicz
nych krysztay ulegaj rozpuszczaniu,
przeobraeniom oraz s przenoszone
na inne miejsca. W ten sposb mog
zosta zniszczone cae masywy granitoidowe. W czasie tych procesw ze
skaleni tworzy si kaolinit, gwny
skadnik kaolinu, surowca do produk
cji porcelany. W klimacie tropikalnym
z wietrzejcych ska zasadowych
powstaj wane ekonomicznie zoa
boksytowe i laterytowe, dostarczajce
surowca do produkcji glinu i elaza.
Mineray, ktre dziki swojej odporno
ci chemicznej i duej twardoci ule
gaj bardzo powolnemu zniszczeniu,
mog by przenoszone przez wody
i gromadzi si w piaskach rzecz
nych i plaowych. Mwi si w takim
przypadku o zoach okruchowych,
do ktrych zalicza si wiele wanych
wystpie zota, platyny, diamentw,
kasyterytu czy monacytu. Wody trans
portuj take rozpuszczone produkty
wietrzenia jak chlorki lub wglany,
przenoszc je do oceanu. W procesie
odparowania sonych wd w lagunach

rozpuszczone substancje krystalizuj

i w ten sposb tworz si skay ewaporytowe. Przykady takiej chemicznej
sedymentacji to liczce kilka tysicy
metrw miszoci wapienie kredowe
poudniowych Niemiec, skay wgla
nowe, gipsowe i solne w cechsztynie
pnocnych Niemiec oraz rodkowej
i pnocnej Polski czy Zapadliska
Przedkarpackiego.
Metamorficzne utwory mineralne. Je
li skay magmowe lub osadowe dosta
n si w takie czci skorupy ziems
kiej, gdzie panuj warunki inne ni
podczas ich powstawania, zmieniaj
si take mineray. Kosztem maych
ziarn powikszaj si due ziarna mi
neraw, niektre mineray rozpadaj
si i powstaj nowe. Ten proces nazy
wany jest metamorfoz. Odrnia si
metamorfoz regionaln, kiedy due
pogrone kompleksy skalne podda
wane s dziaaniu wysokich cinie
i temperatur, od metamorfozy kontak
towej, bdcej wynikiem oddziay
wania gorcej magmy na skay oso
ny. Powstajce w taki sposb skay
metamorficzne maj pewien typowy
wygld i charakterystyczny skad mi
neralny. Mineray metamorficzne to na
przykad granat, sillimanit, andaluzyt,
cyanit, staurolit, kordieryt czy wezuwian. Na podstawie obecnoci
niektrych z nich w skaach mona
wnioskowa o warunkach powsta
wania takich ska. Cyanit powstaje wy
cznie w skaach, ktre przeszy
przez etap dziaania bardzo wysokich
cinie, andaluzyt jest typowym
produktem metamorfizmu kontakto
wego. Midzy 650 a 900C zachodzi
w skaach metamorficznych proces
wytapiania (anateksis) stopu krze
mianowego i w ten sposb obieg sub
stancji wchodzi ponownie w etap mag
mowy.
27

Klasa I. Pierwiastki rodzime

Chemia. Kady pierwiastek sktada si
z malekich czci, atomw. Masa jedne
go atomu jest rzdu 10"24g (=0,000 000
000 000 000 000 000 001 g), jego rednica
okoo 10~10 m. Atomy s niepodzielne
metodami chemicznymi. Obecnie znane
jest 105 pierwiastkw i odpowiednio 105
rnych rodzajw atomw. Spord nich
90 znaleziono dotychczas w przyrodzie,
pozostae otrzymano jedynie w laborato
riach. Czsto wystpowania rnych
pierwiastkw w przyrodzie jest bardzo
rozmaita. Zewntrzne czci Ziemi (geo
sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera,
skadaj si w przyblieniu w poowie
z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu.
Wikszo pierwiastkw wystpuje tylko
w postaci zwizkw chemicznych, skada
jcych si przynajmniej z dwch rnych
rodzajw atomw. Poczenie chemiczne
dwch lub wicej pierwiastkw daje ca
kowicie now substancj, np. dwa gazo
we pierwiastki tlen i wodr cz si
w cieky zwizek chemiczny - wod (tlenek wodoru). Rne pierwiastki maj nie
jednakow skonno do wchodzenia
w zwizki chemiczne, im bardziej s one
szlachetne, tym czciej spotyka si je
w przyrodzie w postaci rodzimej, jako
czysty pierwiastek. Jako rodzime (w wik
szoci mineray) spotyka si wzgldnie
czsto 24 pierwiastki. Dzieli si je na
metale rodzime: elazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh,
osm Os, iryd Ir, ruten Ru, mied Cu,
srebro Ag, zoto Au, cynk Zn, ow Pb,
cyna Sn, rt Hg; plmetale i niemetale:
arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, wgiel
C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te.
Skrty umieszczone po nazwach pierwia
stkw s ich midzynarodowymi symbo
lami chemicznymi, pochodzcymi od naj
czciej greckich lub aciskich nazw, np.
Pb od plumbum (ow).

28

Krystalografia. Metale i ich stopy krystali

zuj tworzc struktury (sieci) typu metali,
w ktrych wzy s obsadzone przez do
datnio naadowane jony. W zalenoci od
rodzaju sieci kady jon jest otoczony
przez 8 lub 12 ssiadw. Midzy nimi
poruszaj si ujemnie naadowane czs
tki - elektrony - i utrzymuj sie krysz
taw w stanie stabilnym. Owa mobilno
elektronw jest przyczyn dobrego prze
wodnictwa elektrycznego metali i ich nieprzezroczystoci. Poniewa dodatnie jony
mog przemieszcza si wzgldem
siebie take stosunkowo atwo, metale s
gitkie, plastyczne i nie maj upliwoci.
atwo si poleruj i na gadkich powierz
chniach maj silny lustrzany poysk.
W sieciach krysztaw niemetali znajduj
si w zasadzie elektrycznie obojtne ato
my, uoone w grupy, acuchy, piercie
nie lub rusztowania przestrzenne. Uoe
nie atomw zaley od warunkw powsta
wania krysztaw. Pojawiaj si zatem
rne odmiany strukturalne, jak na przy
kad diament (wysokie cinienia) i grafit
(niskie cinienia), dwie odmiany wgla
(patrz str. 16117). Pmetale rni si od
metali zaznaczajc si upliwoci i kru
choci. Niemetale s kruche i najcz
ciej maj poysk metaliczny.
Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowi
jedynie bardzo niewielk cz skorupy
ziemskiej. Zwikszone zawartoci metali
rodzimych w zoach mog pojawi si
w wyniku utleniania pierwotnych kru
szcw siarczkowych (w tzw. czapach e
laznych). W wyniku wietrzenia z pier
wotnych zoto i platyna mog si groma
dzi w zoach okruchowych. Metale ro
dzime mog take powstawa w nisko
temperaturowej czci procesu pneumatolitycznego i w warunkach hydrotermalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu
je siarka rodzima.
Srebro rodzime
Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm

Zoto rodzime Au
Wasnoci. Zoto nie
ma zauwaalnej top
liwoci, przeam jest
zadziorowaty; barwa:
2,5-3
zocistote, mona
met.
je
rozklepa lub
rozwalcowa na ba
rdzo cienk foli
(0,0001 mm, zoto patkowe) i wtedy przewie
ca niebiesko lub zielono. Gsto czystego
zota wynosi 19,3. Rodzime zoto zazwyczaj
zawiera domieszk srebra od 2 do 20% i z te
go powodu jest janiejsze. Niekiedy zawiera
take domieszk platyny lub miedzi. Zoto bo
gate w domieszk srebra (ok. 20%) ju przez
Pliniusza byo nazywane elektrum. Czyste zo
to jest metalem bardzo odpornym na czynniki
chemiczne, nie dziaa na nie tlen powietrza
ani kwasy poza wod krlewsk (mieszanin
kwasw azotowego i solnego), w ktrej si
rozpuszcza. Z reguy spotyka si silnie znie
ksztacone krysztay z wygitymi cianami
i zaokrglonymi krawdziami i naroami. Na
cianach omiocianu czsto wystpuj figury
trjktne (trygony). Skupienia o powierzchni
granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, czs
to przeronite innymi mineraami, np. arsenopirytem. Najczciej jednak zoto jest zbite,
narose w postaci drutw, subtelnych gazek,
wystpuje w formie pytek, jako nalot, wprynicia, lune nieregularne porowate bryki,
ziarna i useczki.
Powstawanie. Zoto jest znajdowane w zo
ach pierwotnych oraz w zoach wtrnych
okruchowych. Zoa pierwotne to gwnie yy
hydrotermalne, szczeglnie wystpujce
w starych masywach grskich (stare yy zo
tonone). Kruszcowymi mineraami towarzy
szcymi s piryt i arsenopiryt, rzadziej pirotyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt.
Take w skaach wulkanicznych (mode yy
zotonone) moe wystpowa zoto w yach
i strefach impregnacji. Towarzyszy mu mog
piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne mineray sreb
ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ z jest
obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na
przykad Zoty Trjkt Siedmiogrodu (Brad,
Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeeli skaa
zawierajca zoto zwietrzeje, zoto transporto

30

wane jest z produktami wietrzenia i nagroma

dza si razem z innymi mineraami cikimi
w okruchowych zoach wtrnych.
Wystpowanie. Staroytni Rzymianie uzyski
wali zoto midzy innnymi z aluwiw Renu;
jeszcze w 1874 r. zawarto zota wynosia
w nich 1 g na ton. Gorczka zota w Kalifornii
w roku 1849 bya spowodowana odkryciem
zota w zou okruchowym doliny Sacramento.
Podobne zoa znaleziono w okrgu Klondike
nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 zoto
zostao odkryte w Australii. Ogromnym kopal
nym i zmetamorfizowanym okruchowym
zoem zota jest Witwatersrand koo Johannesburga w RPA. Take rejon gr Adan
na Syberii dostarcza duych iloci zota. Mother Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu s
przykadami pierwotnych z zota. Synne s
pikne okazy zota z Verespatak w Siedmio
grodzie. W Polsce niewielkie iloci zota wydo
byto w Tatrach i w Zotym Stoku. Drobne ziar
na mona znale w piaskach rzek Dolnego
lska. Zoto towarzyszy te rudom miedzi
regionu Legnica-Gogw.
Zastosowanie. Zoto jak aden inny metal
wpywao na losy wielu narodw, byo symbo
lem wadzy. Imiona Tutenchamona (jego sar
kofag z czystego zota way 110 kg) i Cortesa,
nazwy Aztekowie i Inkowie, jak rwnie bada
nia redniowiecznych alchemikw s nieroz
cznie zwizane ze zotem. Ocenia si, e
w dziejach ludzkoci wydobyto 80000 t zota;
obecny wiatowy stan posiadania tego metalu
wynosi okoo 75000 t, prawie po poowie
w pastwowym i prywatnym wadaniu. W 1989
roku produkcja wiatowa wyniosa 14501. Zo
to obecnie jest uywane do celw tezauryzacyjnych, jako metal monetarny, do produkcji
stopw szlachetnych, biuterii, w protetyce
dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele
ktronicznej.

Na grze, po lewej: zoto rodzime

Abrudbnya/Rumunia; 12x16 mm
Na grze, po prawej: zoto rodzime
Musariu, Siedmiogrd/Rumunia; 50x38 mm
Na dole: zoto rodzime
Brad, Siedmiogrd/Rumunia; 46x33 mm

Srebro rodzime Ag

w
Wasnoci. Przeam jest zadziorowaty (patrz ninitem i mineraami kobaltu i niklu, jak na
mied), metal jest bardzo plastyczny, jego g przykad w Jachymovie w Czechach.
sto wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiae, Wystpowanie. Poza wymienionymi miejs
w bardzo cienkich warstewkach przewieca cami, srebro wydobywano w Grach Harzu
niebiesko; powierzchnia srebra ma czsto na (St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa
loty tawe, brunatne, szare lub czarne. Cz nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro czsto wy
sto spotykane krysztay idiomorficzne s stpuje z galen, dlatego poszukiwano z
zazwyczaj znieksztacone a ciany - z zaama galeny, aby z nich uzyskiwa srebro, np.
niami. Spotyka si dendrytowe i pierzaste for w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa
my wzrostu (drzewka srebrne), rozgazienia staroytnej Grecji przyczynia si eksploata
pod ktem prostym (zrosty rwnolege) i pod cja srebrononej galeny w Laurion. Due zo
ktem 60 (zbliniaczenia). Srebro czsto wy a srebra znane s w Meksyku, Kanadzie
stpuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry- i Boliwii. W Polsce niewielkie iloci srebra
nite lub jako naloty; w formie blach, pytek, stwierdzono na Dolnym lsku oraz w Tat
zaokrglonych i kanciastych porowatych rach.
bryek, poza tym wygite w ksztacie lokw, Zastosowanie. Srebro jest metalem wanym
kosmate powoki podobne do runa, mchu oraz gospodarczo. Stosuje si je do celw fotogra
wosowate. Znane s pseudomorfozy po ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotw
argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime uytkowych (sztuce, zastawa) i ozdobnych,
srebro zawiera czsto domieszki zota, rtci w przemyle elektronicznym i dla celw me(porwnaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy dyczno-terapeutycznych oraz w technologii
ny, antymonu i bizmutu.
chemicznej. Jako metal monetarny zostao
Powstawanie. Srebro w maych ilociach w zasadzie wyparte przez nikiel i mied.
znajduje si w strefach cementacji oraz utle W1989 r. produkcja wiatowa wyniosa 10900
niania y hydrotermalnych. Zoa te s ju ton, w tym gwni producenci to wczesny
dzisiaj w wikszoci wyeksploatowane. Sreb ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton).
ro rodzime wspwystpowao tam z innymi Mineray podobne. Srebro mona pomyli
kruszcami srebra, galen i cerusytem. z antymonem rodzimym, jest jednak od niego
Powstanie wikszych z srebra rodzimego bardziej mikkie.
byo zawsze zwizane z warunkami hydrotermalnymi. Dlatego srebro rodzime moe
wspwystpowa: a) z siarczkami, zeolitami,
kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta
parageneza jest typowa dla Kongsbergu
w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano
przez kilka stuleci i znajdowano wspaniae Na grze, po lewej: srebro rodzime
okazy srebra rodzimego, np. krysztay o gru Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg,
boci do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry Saksonia/Niemcy; 40x55 mm
y; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem Na grze, po prawej: srebro rodzime
rodzimym, jest to parageneza typowa dla Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm
Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura- Na dole: srebro rodzime
Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm

32

Mied rodzima Cu
Wasnoci.
Jeeli
pocignie si palcem
po skale zawierajcej
mied rodzim, skra
palca jest zaczepia
na, poniewa mied
ma przetam zadziorowaty. Mied jest
bardzo plastyczna, jej gsto zawiera si
midzy 8,3 i 8,9; barwa: rowa, czsto na
powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna
tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia
przewieca zielono. Krysztay idiomorficzne
s czsto silnie znieksztatcone. Skupienia
o powierzchni granulowanej, drzewiaste
(wzrost dendrytowy), zbite, wprynicia, nalo
ty, blaszki i brytki.
Powstawanie. Mied tworzy si na granicy
stref utleniania i cementacji, gdzie wanie
utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi
ulegaj dziaaniu tlenu. Wspwystpuje z kuprytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo
wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach

i w zoach okruchowych.
Wystpowanie.
W
Polsce
znaleziona
w Miedzianej Grze koo Chcin, Bronowie
i Starej Grze koo Jawora i w dolnolskich
czarnych upkach miedziononych (dendryty).
Pokryta malachitem znana z kopalni Kausersteimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto
z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, W
gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Wgier, Rosji (Bogosawsk). Ogromne skupienia krysztaw wa
ce ponad 400 t znajdowano w Michigan
(USA).
Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice,
blacha do krycia dachw, rury do wody, ogrze
wania, w stopach jak mosidz, brz i srebro
jubilerskie.

Rt rodzima Hg

Landsbergit Ag Hg

Wasnoci. Rt jest
substancj ciek, nie
jest zatem minera
em. Wystpuje jako
cynowobiae kuleczki
na cynobrze. Gs
to: 13,5. Przy ude
rzeniu skay zawiera
jcej rt metal ten wycieka kroplami. Krys
talizuje poniej -38,9C w postaci omiocianw i krysztaw igiekowych. Jej pary s bar
dzo trujce!
Powstawanie i wystpowanie. Pojawia si sto
sunkowo rzadko, gwnie w strefach utleniania
z cynobru oraz w pobliu wulkanw. Klasy
czne wystpienia to Moschellandsberg w Palatynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Wochy.
Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt
rotechnice, medycynie, do otrzymywania zota
i srebra, do produkcji farby okrtowej.
Na dole, po lewej: rt rodzima
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy;
W x 14 mm

Landsbergit jest na
turalnym stopem (amalgamatem) srebra
i rtci. Czsto spo
tyka si bardzo pi
kne, bogate w ciany
krysztay szecienne
lub
omiocienne,
ale te ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasnosrebrzystoszary. Przeam muszlowy, do kru
chy do kowalnego. Gsto: okoo 14. Lands
bergit pojawia si w niektrych zoach cynob
ru, rtci oraz srebra. Ju w 1783 roku dono
szono o krysztale wielkoci ziarna grochu,
znalezionym w kopalni Caroline koo Moschel
landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono
go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg)
i na Wgrzech (Szlana). Jego odpowiednik
syntetyczny jest stosowany obecnie do wype
niania ubytkw w zbach.
Na dole, po prawej: landsbergit
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy:
6x9 mm

34

Na grze, po lewej: mied rodzima

Kopalnia Wingertshard, Niederhfels,
Sieg/Niemcy: 30*42 mm
Na grze, po prawej: mied rodzima z mala
chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy

elazo rodzime Fe
Wasnoci. Krysztay

L
mm

1 idiomorficzne nie s
znane, metal wyst
puje w skupieniach
zbitych, jako wprynicia, ziarna, use| p F czki, krople, gruzeki.
Przetam zadziorowaty, gsto: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar
nego; silnie magnetyczne. elazo zawiera za
wsze nieco niklu, czasem mae zawartoci
kobaltu, miedzi, manganu, siarki i wgla.
Powstawanie. elazo rodzime pojawia si bar
dzo rzadko w przyrodzie, zwaszcza, e reagu
je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy
stpieniami ziemskimi, znajduje si ono take
w meteorytach.
Wystpowanie. Ziemskie: bryy elaza o roz
miarze
30 cm As
i masie do 5 kg s znane
Arsen do
rodzimy
z bazaltu w Buhl koo Kassel (Niemcy). Bryy
miay gbczast
^ ^ ^ struktur,
Idiomorficzne
w porach znajdo
kryszway ^*M
si krzemiany.
Chrifak
na Grenlandii
j j ^ , Wfay
rzadkie,
z reguy
natrafiono w bazalcie
bry elaza o masie
na wklsoskorupowe
skupienia z nerkowat grn powierz
chni.
pojedyncze
ij||9
cienkie skorupy nie^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kiedy daj si od
dziela. Lupliwo w jednym kierunku dosko
naa. Barwa: oowianoszary; gsto: 5,7. Pod
czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn
ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest truj
cy! Wystpuje jako minera hydrotermalny
w yach kruszcowych w Grach Harzu (St.
Andreasberg), Grach Kruszcowych (Schneeberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen)
w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze
chy); w kopalni w Kowarach (Dolny lsk)
z jednej yy wyeksploatowano 11 t arsenu.
Stosuje si do zwalczania insektw, w medy
cynie i jako skadnik stopw.
Na dole, po lewej: arsen rodzimy
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm
36

25 t obok mniejszych skupie i impregnacji.

Meteorytowe: obok meteorytw kamiennych
wystpuj take meteoryty elazne, skadaj
ce si w przewaajcej czci z elaza rodzi
mego o domieszce niklu do 20%. Jeeli po
wierzchni meteorytu elaznego podda si
trawieniu kwasem, ujawniaj si charakterys
tyczne figury Widmanstattena" z przecinaj
cych si listewek.
Zastosowanie. elazo jest najczstszym i naj
waniejszym metalem cikim. Dla celw hut
niczych eksploatowane s jednak rudy tlenko
we i wglanowe. Surwka i stal s niezmier
nie wanymi produktami, produkcja hutnicza
elaza w 1989 roku wyniosa 524 min ton.

Na grze, po lewej: elazo meteorytowe z fi

gurami Widmanstattena
Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm
Na grze, po prawej: ziemskie elazo rodzime
Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm
Bizmut rodzimy Bi
-^sk
lfck

Idiomorficzne krysztaty rzadkie, prko

wany,
drzewiasty,
pierzasty, jako pytki,
blaszki lub ziarnisty.
Syntetyczne krysztay
czsto bardzo adne,
~ * W ze cianami schod
kowymi. Lupliwo doskonaa oraz wyrana,
kruchy, nieco kowalny. Gsto: 9,8; barwa:
srebrzystobiay z rowawym odcieniem, cz
ste mosinote lub pstre barwy naleciae.
Hydrotermalny. Wystpuje w yach krusz
cowych Schneebergu, Jachymova (Gry
Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozoblanco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska).
Skadnik atwotopliwych stopw (np. metal
Wooda) oraz preparatw medycznych. Su
rowiec do produkcji pierwiastka polonu.

Na dole, po prawej: bizmut rodzimy

Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm

Grafit C
Wasnoci. Odmiana
wgla stabilna na po
wierzchni
Ziemi,
najczciej
zbite
blaszkowe lub useczkowe masy, rzadko
w postaci szeciok
tnych pytek. Grafit
ma typow sie warstwow, i w kierunku rw
nolegym do tych warstw wykazuje doskona
upliwo. W poczeniu z nisk twardoci
daje to bardzo siln cieralno. Nazwa wy
wodzi si od greckiego sowa grapho - pisz.
Gsto: 2,25.
Powstawanie i wystpienia. Najwaniejsze
zoa powstay przez zmetamorfizowanie ska
z substancj wglist pochodzenia organi
cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy
day nagromadzenia grafitu w postaci poka
dw, gniazd i soczew w upkach krystali
cznych, marmurach i kwarcytach. Czste
przejcia do wgli (Las Bawarski, Styria, Fin
landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy).

Pojawia si take w formie wypenie szczelin

w pegmatytach lub skaach kontaktowo-metasomatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka,
Travancore, w pd. Indiach). Grafit powsta tam
przez redukcj dwutlenku wgla uwolnionego
z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment
lub grudki w meteorytach.
Wysokocinieniow odmian wgla jest
diament; jego pojedyncze krysztay znaleziono
w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai
nie z granatem. Opis diamentu znajduje si na
str. 17; patrz take rys. 14 i 16.
Zastosowanie. Okoo 1550 roku odkryto zoe
grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta
nia) i zastosowano go do produkcji owkw.
Z grafitu produkuje si tygle do stapiania,
elektrody, smar, farby oraz uywa si go w te
chnice nuklearnej jako moderatora.
Mineray podobne. Podobny jest molibdenit
ale ma niebieskawy odcie.
Na grze: grafit
Stare Mesto,
21 x 15 mm

Morawy/Republika

Czeska;

Siarka rodzima S
Wasnoci. Wystpuje
w przyrodzie w dw
ch odmianach: siarka
jednoskona powsta
je pod normalnym ci
nieniem w tempe
raturze
powyej
+ 95,6C, ale przy ob
nieniu temperatury szybko przechodzi w od
mian rombow. Ta trwaa w warunkach nor
malnych siarka rombowa tworzy pikne, boga
te w ciany krysztay narose, czsto powle
czone bituminami lub zawierajce inkluzje
cieczy organicznych. Przeam muszlowy; bar
dzo krucha, pka przy zmianach temperatury,
w krysztaach mog tworzy si wewntrzne
rysy ju przy dotyku. Gsto: 2,0; barwa: mio
dowa do woskowotej, tawobiaa; prze
zroczysta do cakowicie mtnej.
Powstawanie i wystpienia. 1. Wulkaniczna,
powstaje przez rozkad siarkowodoru z ekshalacji w wysokiej temperaturze. Wystpuje na
obszarach istnienia czynnych i wygasych wul

38

kanw (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wo

szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two
rzy si przez redukcj siarczanw (gipsu)
przez wglowodory z udziaem bakterii anaerobowych, wspwystpuje z celestynem,
barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar
nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia).
Zastosowanie. Okoo poowy wiatowej produ
kcji zwizkw siarki pochodzi z siarki rodzi
mej. Suy ona do produkcji kwasu siarkowe
go, rodkw ochrony rolin, prochu czarnego,
wulkanizacji kauczuku.

Na dole: siarka rodzima

Sycylia; 120x85 mm

39

Klasa II. Siarczki i pokrewne

Chemia. Siarczki s solami kwasu
siarkowodorowego H2S. Jeden lub kil
ka atomw metalu wie si z je
dnym albo paroma atomami siarki.
Siarczki tworz najczciej nast
pujce metale: elazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, mied Cu, srebro Ag, cynk
Zn, rt Hg, ow Pb. Na miejscu sia
rki mog si pojawi pokrewne jej
wasnociami pierwiastki, a mianowi
cie: selen Se, tellur Te, arsen As,
antymon Sb, bizmut Bi. Zwizki che
miczne, ktre wwczas powstaj,
okrela si za pomoc midzyna
rodowego
wzoru
chemicznego,
skadajcego si z symboli pierwiast
kw, tworzcych te zwizki.
Przykad: chalkopiryt CuFeS2
Ze wzoru chemicznego mona odczy
ta: 1) jakie pierwiastki bior udzia
w budowie danego zwizku chemicz
nego, 2) w jakim stosunku atomowym
(std moliwe obliczenie stosunku
wagowego) te pierwiastki w owym
zwizku wystpuj. Zatem minera
chalkopiryt skada si z miedzi, ela
za i siarki w stosunku atomowym
1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g ela
za :64,12g siarki).
Krystalografia. Zwizki chemiczne
naturalnego pochodzenia, nalece
do tej klasy wyrniaj si metaliczno-kruszcowym wygldem, du gs
toci, zazwyczaj s nieprzezroczy
ste i przewodz prd elektryczny. Te
cechy wskazuj, e w ich strukturze
istniej wizania midzy atomami po
dobne do wiza w strukturze metali
(wizania metaliczne).
Petrologia. Mineray tej klasy wy
stpuj gwnie w zoach kruszcw
zwizanych z dziaalnoci mag
mow a take w meteorytach. Tworz
one
najistotniejsze
gospodarczo

40

zoa i wydobywano z nich kruszce

tak wanych metali jak srebra, mie
dzi, rtci, cynku, oowiu oraz piryt,
rdo zwizkw siarki. Z ca pe
wnoci najwiksze nagromadzenia
mineraw platyny tego typu wystpu
j w magmowych zoach kompleksu
Busweld w Republice Poudniowej
Afryki. Ogromne iloci siarczkw (i
pokrewnych zwizkw) niklu i miedzi
znajduj si w zoach Sudbury
w prowincji Ontario w Kanadzie. Re
jon Freibergu zawiera setki y, wy
penionych w duej czci kruszcami
siarczkowymi. Uwaane za najbogat
sze w Europie zoe cynku i oowiu
zawiera hydrotermalne mineray siar
czkowe - jest to Trepa w Serbii (Ju
gosawia). Przypowierzchniowe cz
ci z siarczkowych s zazwyczaj
zwietrzae, czyli przeobraone chemi
cznie. Siarczki rozkadaj si i reagu
j pod wpywem wd powierzch
niowych oraz atmosfery, przechodzc
w barwne tlenki, wodorotlenki, wgla
ny, siarczany i fosforany. Tworzy si
tak zwana czapa elazna zoa siar
czkowego. Wikszo metali kolo
rowych przechodzi przy tym do roz
tworu i tworzy nieco gbiej stref
wzbogacenia zwan stref cemen
tacji, ktra okruszcowana jest wtrny
mi siarczkami. Typowym przykadem
jest zoe Tsumeb w Namibii. A na
gbokoci 800 metrw nagromadziy
si szczeglne bardzo pierwiastki:
german i gal, a take pospolita mied
jako siarczki w strefie o wielometro
wej miszoci.

Piryt
Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf.
Sieg/Niemcy; 32x45 mm

Dyskrazyt Ag3Sb

Bornit Cu5FeS
5

Dyskrazyt jest jed

nym z rzadszych kru
szcw srebra. Kry
sztay najczciej s
tabliczkowe lub pyt
kowe, pseudoheksagonalne i nie prko
wane.
W stanie
wieym ma silny metaliczny poysk i barw
srebrzystobia z brunatn rys. Czste naloty
powierzchniowe szare do brunatnych. Gsto
bardzo wysoka: 9-10, upliwo w dwch kie
runkach.
Wystpowanie. Dyskrazyt pojawia si
w yach srebrononych z kruszcami arseno
wymi i antymonowymi. Wane miejsca wyst
powania to St. Andreasberg w Grach Harzu,
Wolfach w grach Szwarcwald (Niemcy), Markirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet
(Szwecja).
Na grze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm

Spotyka si skupienia
znieksztaconych kry
sztaw, zazwyczaj
jednak s to zbite
masy. Przeam: muszlowy, barwa na
wieym przeamie:
rowobrunatny, na
tychmiast pojawiaj si pstre barwy naleciae
(barwy gobiej szyi). Gsto okoo 5.
Wystpowanie. Rzadko magmowy, czciej
pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermalny, powstaje przez rozpad roztworw staych
z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol
nym lsku, Polska; due krysztay w yach
typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa
dowy w upkach miedziononych na Dolnym
lsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy).
W stanie wieym podobny do pirotynu i nikielinu, barwy naleciae podobne u kowelinu
i chalkopirytu.
Na grze, po prawej: bornit
Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm

Chalkozyn Byszcz miedzi Cu S

Wasnoci. W przyrodzie wystpuje kilka mo

dyfikacji siarczku miedzi o skadzie podanym
lub zblionym. Wyksztacenie krysztaw jest
czsto pseudoheksagonalne z powodu wielo
krotnych zbliniacze. Wystpuj trojaki przerose lub bliniaki w formie prostopadoramiennego krzya. Pospolite s take masy
zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny
oowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo
tem, czsto niebieskiej lub zielonej barwy.
Przeam muszlowy; kruchy. Gsto okoo 5,6.
Powstawanie i wystpienia. Z roztworw hydNa dole, po lewej: chalkozyn
Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm

42

rotermalnych w Mcince i Starej Grze (Dolny

lsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb
(Namibia). Czsty w strefach cementacji mie
dziononych wystpie siarczkowych. Wane
wystpienia to Miedzianka (Din. lsk, Pols
ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA),
Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Redruth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); take w up
kach miedziononych regionu legnicko-gogowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie
mcy).
Mineray podobne. Digenit Cu9Ss jest niebieski
do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)2S ma bar
w stalowoszar.

Na dole, po prawej: chalkozyn

Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania;
18x25 mm

43

Argentyt Byszcz srebra Ag2S

Wasnoci. Argentyt jest wysokotemperatu

row odmian substancji Ag2S, jego dolna
granica trwaoci wynosi 179C, poniej ktrej
przechodzi w jednoskony akantyt. Krysztay
najczciej szecienne lub omiocienne,
spotyka si bliniaki przerosle; skupienia zb
kowane do wosowatych, krysztay zdeformo
wane i skrcone. Barwa: czarniawoszary. G
sto: 7,3. Przeam: muszlowy; minera dosko
nale daje si kroi noem.
Powstawanie i wystpienia. Wany pierwotny
kruszec srebra wydobywany od staroytnoci.
Na grze, po lewej: argentyt
Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm
Maucheryt N

s8

^nra
Kisi tfs

lilllsiiit^

5
met

>-

Na grze, po prawej: argentyt

Chanarcillo/Chile, 43x60mm
Argentopiryt AgFe3S5

Krysztay idiomorficzne s bardzo rza

dkie, pojawiaj si
paskie kwadratowe
pytki i strome proste
piramidy podwjne;
adne okazy znajdo

wano w Grach HaNajcz ;iej

rzu.
jest
jednak
zbity
(Anarak/lran), wystpuje w paragenezie z kalcytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem
(upki miedzionone Zagbia Legnicko-Gogowskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Azzer/Maroko). Barwa: biay z rowawym
odcieniem, bardzo czste czerwonawoszare
naloty. Maucheryt spotyka si w hydrotermal
nych yach kruszcw kobaltowo-niklowo-arsenowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu.

Na dole, po lewej: maucheryt

Eisleben, Gry Harzu/Niemcy; 18x25 mm

44

Argentyt wystpuje samodzielnie w yach ga

lenowych oraz jako odmieszania w galenie
w postaci useczek; czsto towarzyszy mu
proustyt. W Polsce znany z y w Miedziance,
Kowarach i Kletnie (Sudety), wystpowa w y
ach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia,
Niemcy), Grach Kruszcowych (Schneeberg,
Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze
chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate zoe
Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera
zbity i pylasty argentyt. Szczeglnie pikne
krysztay wystpuj w Guanajuato (Meksyk),
a bardzo due - w Pfibram (Czechy). Znane
od dawna zoa argentytu s obecnie wyeks
ploatowane, argentyt by w nich zwizany ze
stref cementacji.
Mineray podobne. Od galeny atwo odrni
argentyt na podstawie jego maej twardoci.

Argentopiryt wyst
puje rzadko; podobny
do sternbergitu (o
zblionym skadzie
chemicznym),
od
ktrego mona go od
rni, gdy zbity, me
todami rentgenowski
mi, wykrywajc w ten sposb rnice w sieci
krysztaw. Znane s krysztay przekraczajce
2 mm; brak upliwoci; pseudoheksagonalne
trojaki przerose podobne do pirotynowych.
Barwa: stalowoszary do zocistobrunatnego,
czsto z metalicznie poyskujcymi pstrymi
barwami naleciaymi. Wystpuje w maych ilo
ciach w kruszcowych yach srebrononych
(St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg
w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku)
Podobny sternbergit ma dobr upliwo i ni
sz twardo (1-1,5).
Na dole, po prawej: argentopiryt
St. Andreasberg, Gry Harzu/Niemcy;
3x5mm

45

Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS

Wasnoci. Sfaleryt
wystpuje
czsto
w postaci piknych
krysztaw, ktre by
3,5-4
waj zbliniaczone,
met.
znieksztacone, z wy
pukymi
cianami.
Zbliniaczenia powo
duj pojawienie si na krysztaach ktw
wklsych a w przypadku zbliniacze polisyntetycznych powierzchnie upliwoci sprawiaj
wraenie prkowanych. Sfaleryt jest znajdo
wany rwnie w skupieniach zbitych, kostko
wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej
promienistych; spotyka si take zbite skaotwrcze masy oraz odmiany pylaste.
W wyksztaceniach gruboskorupowych i cien
kich naskorupieniach (blendy skorupowe)
oprcz sfalerytu niekiedy wystpuje wurtzyt,
Lupliwo doskonaa wedug dwunastocianu
rombowego, gsto czystego ZnS wynosi
4,06. Poysk: diamentowy, w drobnoziarnistych
i pylastych odmianach - pmatowy do mato
wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny
[cleiofan), w przyrodzie jednak obecno do
mieszek, najczciej elaza, ponadto kadmu
i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za
wartoci Fe wywouj zabarwienie te i mio
dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer
wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartoci
Fe nadaj zabarwienie ciemnozielone do cza
rnego (marmatyt). W sfalerycie mog wyst
powa take inne domieszki, niekiedy pierwia
stki rzadkie, ktrych odzyskiwanie jest intere
sujce dla przemysu, jak np. In, Ga, Tl, Hg,
Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepolewan pytk porcelanow sfaleryt wydziela za
pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co moe
by pomocnicz cech rozpoznawcz.
Powstawanie i wystpienia. Sfaleryt wystpuje
prawie zawsze z galen i pojawia si w wielu

46

typach z kruszcw. Jest obecny we wszyst

kich zawierajcych siarczki skaach gbi
nowych jako skadnik ladowy. W zoach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. yach
cynononych (Hagendorf, Niemcy) pojawia
si, jako minera hydrotermalny wysokotem
peraturowy, sfaleryt bogaty w elazo tego sa
mego pochodzenia wystpuje w yach na Do
lnym lsku w Polsce (Boguszw, Jabw.
Zoty Stok, Kowary, Czarnw, Przecznica),
w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bodenmais, Bawaria); adne krysztay pochodz
z Trepy (Serbia, Jugosawia). Gospodarczo
najwaniejszymi wystpieniami s zoa hydrotermalne yowe, gniazdowe, warstwowane
i metasomatyczne w skaach wglanowych
(dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ
z jest lub by eksploatowany na obszarze
lsko-krakowskim
(regiony:
olkuski
i chrzanowski oraz ju bez czynnych kopal
- bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir
landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech.
Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk
nie by znany, grnicy sascy i hercyscy nazy
wali sfaleryt blend, czyli rud, ktra mami
i zwodzi, obiecujc metal, a nie dajc go.
Nawet synny specjalista grniczy Agricola
(XVI w.) uwaa sfaleryt za kruszec oowiu.
Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt
rozpozna w nim wany kruszec cynku,
a w XIX w. opracowano technologi hutnicze]
produkcji tego metalu. Jego wiatowa produk
cja w 1989 roku wyniosa 6,13 min t. Cynk jest
skadnikiem mosidzu i innych stopw, w du
ych ilociach uywa si go do antykorozyj
nego cynkowania elaza, do produkcji ele
mentw galwanicznych, rodkw ochrony ro
lin i preparatw medycznych.
Na grze: sfaleryt na dolomicie
Binntal Szwajcaria; 32x23 mm
Na dole: sfaleryt z galen i syderytem
Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm

47

Chalkopiryt CuFeS2
Wasnoci. Krysztay
rzadko osigaj wiel
ko 1 cm, ale zazwy
czaj s dobrze wy
ksztacone. Pojedyn
cze krysztay przy
biera mog pokrj
kulisty, ale typowe
jest wyksztacenie klinowate. W wielu osobni
kach chalkopirytu wystpuj zbliniaczenia
przerose, m.in. cykliczne picioraki, ktre wy
gldaj jak pojedyncze krysztay o zaa
manych cianach i krawdziach. Znane s
krysztay silnie znieksztacone. Najczciej je
dnak wystpuje ten minera jako zbity kruszec,
czsto wypeniajcy fugi w skaach, niekiedy
jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty.
Lupliwo: za. Gsto: 4,2-4,3. Barwa: mosinoty z zielonawym odcieniem, zototy, czarny, barwy naleciae niejednakowe na
rnych cianach. Do czste prawidowe
zrosty ze sfalerytem, poniewa obydwa mine
ray maj podobne struktury krysztaw. Z te
go samego powodu krysztay tetraedrytu by
waj pokryte cienk powok chalkopirytu
(Clausthal-Zellerfeld w Grach Harz, Niemcy
lub Kornwalia w Wlk. Brytanii).

W wysokotemperaturowych hydrotermalnych
pniach, yach i soczewach czste s jego
subtelne przerosty z pirytem. Zoa siarczko
we Rros, Lkken, Sulitelma (Norwegia), Falun (Szwecja) i Agordo (pn. Wochy) zawieraj
chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie
mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest
on mineraem towarzyszcym a niekiedy g
wnym, np. w Miedziance witokrzyskiej, oraz
na Dolnym lsku. Take osady, np. miedzionone upki wgliste Okrgu Legnicko-Gogowskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy)
bywaj bogate w chalkopiryt; znany jest ze
ska osadowych w Rammelsbergu (Gry Harz,
Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc
ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych
by on lub jest eksploatowany. Podczas wiet
rzenia wytwarza si czapa elazna z wtrnymi
siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz
malachitem w strefie wglanowej. Pikne kry
sztay pochodz z y w Siegerlandzie oraz
w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy)
i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja).
Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od
dawna, np. w Rammelsbergu (Gry Harz),
w Falun (Szwecja), dzi jest najwaniejszym
kruszcem miedzi.

Powstawanie i wystpienia. Chalkopiryt poja

wia si jako tak zwany minera przechodni
w zoach rozmaitego pochodzenia i jest jed
nym z ich najpospolitszych skadnikw.
Prawie we wszystkich skaach gbinowych
jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako
skadnik ladowy, ale take w ilociach opa
calnych do eksploatacji. W utworach pegmatytowych, pneumatolitycznych i kontaktowo-metasomatycznych oraz autometasomatycznych
(np. w Bingham, Utah/USA) pojawia si ja
ko rwnomiernie rozproszone impregnacje.

Mineray podobne. Od pirytu i markasytu rni

si nisz twardoci i bardziej intensywn,
zocist barw, od pirotynu brakiem rowobrunatnego odcienia, od zota rodzimego bra
kiem plastycznoci i kruchoci, od millerytu
pokrojem.
Na grze: chalkopiryt
Kopalnia Luise, Horhausen,
Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm
Na dole: chalkopiryt
Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester
wald/Niemcy; 130 x93mm

48

49

Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),2As4S]3 Tetraedryt (Cu, Fe),2(Sb, As)4S13

Tetraedryty tworz
grup
mineraw,
z ktrych najwa
niejszymi s tennan
tyt i tetraedryt.
Wasnoci. Poszcze
glne czony grupy
maj do rne wa
snoci z powodu zmiennego skadu chemicz
nego. Czsto spotyka si adnie wyksztacone,
bogate w ciany krysztay o przewaajcej
postaci czworocianu regularnego (= te
traedr - std nazwa, tennantyt nazwano za
w 1821 roku na cze brytyjskiego chemika
Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka si
krysztay o postaci dwunastocianu rombowe
go lub szecienne. Pospolite s bliniaki przerose z wypukymi wyrostami na cianach
czworocianu (np. z Clausthal-Zellerfeld w G
rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii
i wielu innych wystpieniach tetraedryty bywa
j pokryte drobnokrystaliczn powok chalkopirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru
munia). Krysztay nie maj prawie adnej upliwoci, przeam jest muszlowy; kruche. W za
lenoci od skadu chemicznego tetraedryty
maj rne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest
stalowoszary i ma oliwkow rys, tetraedryty
cynkowe i bogate w elazo - elazistoczarne,
bogate w srebro i rt - biae i tawe, arsen
nadaje tym mineraom barw zielonaw do
niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych
okruchach przewieca czerwonawo. Tetrae
dryty wystpuj te w skupieniach zbitych,
upakowanych lub ziarnistych a take jako
wprynicia.
Powstawanie i wystpienia. Tetraedryty wy
stpuj gwnie w nisko- i redniotemperatuNa grze: tetraedryt
Kopalnia Georg koto Horhausen, Westerwald/Niemcy; 26 x 18 mm

rowych kruszcowych yach hydrotermalnych

w towarzystwie siarczkw, wglanw, barytu,
fluorytu i kwarcu, rzadziej w yach wysoko
temperaturowych, utworach kontaktowo-metasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren
landii i w niektrych yach cynononych. Po
jawiaj si w upkach miedziononych okolic
Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy).
Czsto wzbogaca si w strefie cementacji.
Pospolity w zoach caego wiata. Bardzo
pikne krysztay znajduje si w kopalni Tsumeb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe/0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Gry
Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36%
srebra, schwazyt, odmiana rtcionona, znaj
dowany jest w yach kruszcononych w wa
pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol,
Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal
(Szwajcaria) spotyka si mae ale bardzo bo
gate w ciany krysztay odmiany morfologicz
nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob
ny py wronity w krysztay galeny moe by
w niej nonikiem srebra. Tetraedryt srebrowy
wystpowa w Tatrach (Doliny Starorobociaska i Kocieliska). Hydrotermalny wystpowa
w Miedziance witokrzyskiej oraz na Dolnym
lsku (Srebrna Gra, Stanisaww, Bogu
szw, Miedzianka).
Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty s wy
korzystywane gwnie jako kruszce miedzi,
ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie
dzi rodzimej. S take eksploatowane z powo
du zawartoci srebra, rtci i antymonu.
Mineray podobne. Trudne do odrnienia od
innych ciemnoszarych siarczkw w masyw
nych skupieniach.
Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit)
Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm
Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem
chalkopirytu
Clausthal, Gry Harz/Niemcy; 12x17 mm

G r e e n o c k i t CdS

3-3,5
pmet.niemet.
Zazwyczaj wystpuje jako tty ziemisty nalot,
krysztay najczciej stokowe lub tablicz
kowe. Jest to typowy minera wtrny rud sfalerytowych (Kowary Grne, kopalnie rejonu By
tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami
bia). Nazwany na cze lorda Greenocka, kt
ry pierwszy rozpozna) ten minera jako nowy.
Greenockit o wysokiej zawartoci cynku fluo
ryzuje w wietle nadfioletowym na to.

Na grze, po lewej: greenockit na prehnicie

Bishopton/Szkocja; 4x6 mm

Wurtzyt ZnS

3,5-4,5
pmetniemet.

Zastosowanie. Kadm to skadnik metalu Wooda, moderator w reaktorach nuklearnych.

Krysztay idiomorficzne rzadkie, czstsze wy
ksztacenie ksenomorficzne. Bliniaki, czsto
polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfalerytu rni si pleochroizmem i dwjomnoci.
W temperaturze 1020CC powstaje ze sfalerytu.
Odmiana manganonona zwana jest erytrocynkitem. Blendy promieniste i skorupowe
czsto zawieraj obok sfalerytu take wurtzyt,
np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koo Ak
wizgranu (Niemcy), regionie lsko-krakowskim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja).
Na grze, po prawej: wurtzyt
kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm

C y n o b e r HgS
Wasnoci. Krysztay
idiomorficzne spoty
ka si do rzadko,
s one mae, maj
2-2,5
pokrj grubotabliczmetkowy lub paskich
pmet.
romboedrw; pospo
lite s masy lub
powoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wrd
idiomorficznych krysztaw nierzadkie przerose bliniaki dwch romboedrw. Przeam: zadziorowaty, upliwo: bardzo dobra, gsto:
8,1, niezwykle dua. Czste domieszki
substancji organicznej.
Powstawanie i wystpienia. Cynober jest jed
nym z tych siarczkw, ktrego tworzenie si
mona obserwowa take wspczenie, np.
z gorcych wd o temperaturze zaledwie 80 C
na obszarach wygasajcego wulkanizmu. Wie
le wanych z rtci powstao w ten sposb.
Ciudad Real koo Almaden w Hiszpanii znane
jest od staroytnoci i jest najwikszym zna
nym zoem cynobru na wiecie, ponadto wa

52

ne zoa to Idria w Sowenii, Monte Amiata we

Woszech i Moschellandsberg w Palatynacie,
Niemcy. Najpikniejsze krysztay pochodz
z prowincji Hunan w Chinach.
Znaczenie i zastosowanie. Najwaniejszy kru
szec rtci; synne kopalnie Almaden byy eks
ploatowane przez staroytnych Grekw ju
700 lat przed Chrystusem. Zoe Idria w So
wenii znane jest od 1497 roku, a zoa palatynackie - od 1776. Najwiksi producenci to
WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja
wiatowa okoo 70001.
Cynober moe by pomylony z proustytem.

Na dole: cynober
Almaden/Hiszpania; 14 x w mm

Galena PbS
Wasnoci.
Due,
narose
krysztay
galeny znane s
z wielu wystpie na
wiecie. Ograniczone
s one cianami sze
cianu, omiocianu,
dwunastocianu rom
bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo
we s rozmaite rodzaje znieksztace, ciany
s czsto skrzywione i zaamane, krawdzie
i naroa zaokrglone, tak, e krysztay wygl
daj jak obtopione, niekiedy pojawiaj si za
gbienia spowodowane naturalnym trawie
niem, nierzadkie s formy szkieletowe. Zbliniaczenia wedug omiocianu. Barwa: oowianoszara, ciany krysztaw i skupienia zbi
te maj czsto matowy nalot. Jest to minera
bardzo ciki o gstoci okoo 7. Lupliwo:
doskonaa wedug szecianu, jest cech roz
poznawcz. Galena moe zawiera do 1%
srebra, najczciej w postaci bardzo drobnych
wrostkw rnych kruszcw srebra jak proustyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na
caym wiecie galena bywa eksploatowana
take jako ruda srebra. Czsto zawiera ona
rwnie znaczne iloci cynku, elaza, miedzi,
antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro
stkw sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytw.
Powstawanie i wystpienia. Galena jest naj
czciej pochodzenia hydrotermalnego zwi
zanego z dziaalnoci plutoniczn a rzadziej

chy) i Laurion (Grecja). Do dzi eksploatowane

zoa s zlokalizowane w poudniowej Hiszpa
nii, w Trepy (Serbia, Jugosawia) czy na Kau
kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj
duj si w Rammelsbergu (Harz, Niemcy)
i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa
Poudniowa Walia, Australia). Due zoa ga
leny pochodzenia epitermalnego utworzyy si
w skaach wglanowych - dolomitach i cz
ciowo wapieniach, np. w regionie lsko-krakowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesaw,
Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie
Missisipi w USA (zoa wsch. Tennessee, Il
linois.
Znaczenie i zastosowanie. Od czasw Pliniu
sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje si nazw
galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oo
wiu. Galena jest najwaniejszym i najczciej
wystpujcym kruszcem tego metalu a jedno
czenie z powodu swego rozprzestrzenienia
i wystpowania w duych ilociach - bardzo
wanym kruszcem srebra. Najwaniejszymi
producentami s nastpujce kraje (w tys.
t oowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo
ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja
wiatowa 3,5 min ton. Ow stosowany jest
przede wszystkim do produkcji akumulatorw,
ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb,
szka oowiowego (krysztaowego"), dodatku
przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku
oowiu).

F=^\
V

J J

wulkaniczn, wystpuje w yach kruszcowych

w masywach grskich. Znane, obecnie gw
nie wyeksploatowane zoa wystpoway
w Grach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad
Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu,
obszarze Ruhry w Niemczech, Grach wito
krzyskich (Oowianka, Chciny, Karczwka,
agw) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze-

54

Na grze, po lewej: galena

Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm
Na grze, po prawej: galena
Neudorf, Gry Harz/Niemcy; 14 x20mm
Na dole: galena
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm

Miargyryt AgSbS2

Nikielin NiAs

Minera nie rzucajcy

si w oczy, ktrego
krysztay czsto by
waj niezauwaone,
cho s znane wi
ksze ni dwa milimet
ry. Pokrj jest zazwy
czaj grubotabliczkowy, krysztay na cianach mog mie prko
wanie lub obkowanie. Wystpuj zbliniaczenia, nierzadkie skupienia zbite.
Barwa: stalowo- i oowianoszary do czarnego,
nieprzezroczysty. Lupliwo: niewyrana, kru
chy. Wystpuje w hydrotermalnych yach kru
szcw srebra obok czstszego i podobnego
pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. Andreasbergu w Harzu i Braunsdorf koo Freibergu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie
(Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San
Benito County (Kalifornia, USA). Wany
kruszec srebra.
Na grze, po lewej: miargyryt
St. Andreasberg, Gry Harz/Niemcy 5x7 mm

Idiomorficzne kryszta
y s rzadkie i mae,
czste - zbite masy.
skupienia nerkowate
groniaste, drzewia
ste, wyduone. Bar
wa miedzianoczerwona jest typowa,
na powietrzu pojawiaj si brunatnawe lub
czarniawe naloty. Przeam: muszlowy; kruchy.
Gsto: 7,5. Czsto zbite masy s pokryte
warstewk jabkowozielonego annabergitu
(kwiatu niklowego). Gwnym miejscem wyst
powania s yy hydrotermalne np. w Grach
Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie
(Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym
lsku (Polska); ponadto w cechsztyskich up
kach miedziononych w Polsce i w Niemczech.
Podrzdny kruszec niklu.

Pirotyn

Piryt magnetycznyFe^S

Wasnoci. Jeden z
niewielu mineraw
magnetycznych. Idio
morficzne krysztay
s rzadkie, mae
i nieczsto zachowa
ne w stanie wieym;
tworz cienkie sze
cioktne pytki uoone w roksztatne
skupienia. Zazwyczaj znajduje si jednak zbi
te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj
pikniejsze i najwiksze pojedyncze krysztay
pochodz z Trepy (Serbia, Jugosawia). Zgo
dnie z dwucianem podstawowym wystpuje
bardzo wyrana upliwo. Gsto: 4,6; brzowoty z miedzianoczerwonawym odcie
niem, tombakowobrunatne naloty, czsto sil
nie zwietrzay, nierzadkie pseudomorfozy pi
rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzr
Fe^jjS, wystpuje niedobr elaza a do
skadu Fe1t12. Idealny skad FeS ma minera
fro/Wwystpujcy w meteorytach.
Powstawanie i wystpienia. Pojawia si

56

Na grze, po prawej: nikielin

Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm

WZM

we wszystkich skaach gbinowych. Jako niklonony pentlandyt tworzy wielkie magmowe

zoa niklu. Wystpuje w utworach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen,
Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (rod
kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany
jest w najstarszych yach kruszcowych Freibergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsbergu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny
lsk, Polska). Znany jest z utworw kontak
towych ska gbinowych i wylewnych, ze skal
metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie
mcy), prawie ze wszystkich meteorytw.
W utworach osadowych bardzo rzadki.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi si
z jzyka greckiego i oznacza barw ognia,
zotot. Surowiec do produkcji kwasu siar
kowego i czerwieni polerskiej (pyu tlenku e
laza - hematytu), jako kruszec elaza bez
znaczenia.
Na dole: pirotyn
Trepa, Serbia/Jugosawia; 120 x85 mm

57

Milleryt NiS
^^^
^ ^ H ^^

Wasnoci. Minera
wystpuje
najcz
ciej w postaci ad
nych skupie wiz
kowych. Krysztay ma
j posta delikatnych,
mosinotych wo^ ^ ^ ^ ^ ^ ^
sw, mog one jed
nak by rwnie matowe, zielonawoszare,
brunatnawe do czarniawych z jedwabistym
poyskiem. Lupliwo: doskonaa. Gsto:
5,3.
Powstawanie i wystpienia. Milleryt rzadko
jest spotykany w wikszych ilociach, najcz
ciej wystpuje w strefie cementacji jako mine
ra wtrny utworzony z kruszcw niklu. Z tego
powodu mona go napotka w zoach siarcz
kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko
palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu
je si wiee, lnice, o gruboci 0,5-2 mm
i do 5 cm dugie, podunie prkowane supki
i ich promieniste wizki. Inne znane wystpie
nia to Nanzenbach koo Dillenburga, Ram-

sbeck i Musen. W kopalni wgla Nowa Ruda

(Dolny lsk/Polska) kilkucentymetrowe igy
wystpuj w niebieskozielonych masach mine
raw ilastych zwanych folerytami. Rwnie ko
palnie wgla Zagbia Ruhry (Niemcy), np.
Christian Levin w Essen, dostarczay adnych
okazw, a z kopalni Zeche Germania w Dort
mundzie pochodziy w ostatnim czasie woso
wate krysztay do 8 cm dugoci z rozszczepio
nymi kocami. W okolicach Wuppertal-Elberfield (Niemcy) napotkano druzy wieych igie
do 15 mm dugich, czciowo wygitych i o po
kroju futeraowym. Inne lokalizacje to Gry Ha
rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk.
Brytania) oraz Bombiane koo Bolonii (Wochy).
Znaczenie i wystpowanie. Przez wiele lat by
uwaany za wosowat odmian siarczku ela
za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za
wartoci niklu nie ma znaczenia jako kruszec
tego metalu z powodu rzadkoci wystpowania.
Na grze: milleryt
Czechy; 28 x20mm

Kowelin Covellin CuS

--'
[

Wasnoci. Idiomorfikrysztay s bar

dzo rzadkie, najcz
ciej kowelin jest zbi
ty i drobnoziarnisty,
mel
jako obwdki, powo
ki, a take pylasty;
^
1
rzadko grubokostkowy a nawet w postaci pytek wielkoci doni.
Bardzo adne due krysztay pochodz z Sar
dynii, podobnie atrakcyjnie wyksztacone
- z Butte (Montana, USA). Barwa: niebieskoczarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub
jeszcze ciemniejszy. Lupliwo: doskonaa
wedug dwucianu podstawowego, cienkie
pytki gitkie: gsto: 4,6. Kowelin jest bardzo
dobrym
przewodnikiem
elektrycznoci,
Z powodu duej dyspersji optycznej kowelin
w powietrzu jest niebieski, po zwileniu wod
- fioletowy, a pokryty warstw olejku imersyjnego - czerwony.
Powstawanie i wystpienia. Kowelin jest po
spolitym produktem przeobraenia innych kru58

-s.

~f\

czne

szcw miedzi, zwaszcza chalkozynu, chalkopirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest
obecny na tych mineraach jako cienka wars
tewka lub powoka. Jest pospolity w upkach
miedziononych Dolnego lska (Polska)
i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce by napotyka
ny w yach kruszcowych w Kowarach, baryto
wych - w Boguszowie na Dolnym lsku,
w Miedziance witokrzyskiej; w Niemczech
znany take z Schapbachtal, Siegen i Grach
Harzu, w Jugosawii z Bor w Serbii. Znajdowa
ny z krysztaami siarki rodzimej w produktach
ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano.
Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna,
ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na
zwiska pochodzi nazwa) oznaczy skad krysz
taw z Wezuwiusza jako siarczek miedzi.
Z powodu wystpowania w maych ilociach
jest pomimo pospolitoci jedynie podrzdnym
kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie
kiedy jest stosowany dla celw jubilerskich.
Na dole: kowelin
Sardynia; 45 x33mm

Linneit CO s

Kermesyt Sb.S O

Czste dobrze wy
ksztacone
omiocienne i szecienne
krysztay i bliniaki,
upliwo
wedug
szecianu dokadna,
przeam
nierwny;
gsto: 4,8-5,8; bar
wa: biay, niekiedy stalowoszary z czerwonymi
lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub
jako wprynicia. Pochodzenia gwnie hydrotermalnego np. w yach z syderytem i pirytem
w Mcince i Miedziance (Dolny lsk, Polska),
Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie
mcy), zoa metasomatyczne w Szwecji i Na
mibii, pierwotny kruszec w bogatych zoach
wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba
(Zair). Pikne krysztay s znajdowane w Ron
da Valley w Wielkiej Brytanii. Wany kruszec
kobaltu.

Wystpuje w pczko
wych lub paskich
gwiadzistych skupie
niach
igiekowych
krysztaw; skorupo
wy. Barwa: winiowoczerwony z fiole
towym
odcieniem,
przewiecajcy; poysk: diamentowy; gsto:
4,7; upliwo w jednym kierunku dokadna.
Krysztay bardzo gitkie, czsto hakowate lub
kolankowe, niekiedy rubowata skrcone;
daj si kroi noem. Narasta na antymonicie,
poniewa powstaje z tego ostatniego drog
utlenienia tlenem z powietrza. Wystpienia:
Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Mae
Karpaty, Sowacja), Pereta (Toskania, Wochy),
Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to pirostibit, pirantymonit, blenda antymonowa.

Na grze, po lewej: linneit

Kopalnia Georg kolo Horhausen, Westerwa Id/Niemcy; 11 x15mm

Na grze, po prawej: kermesyt z anty monitem

(szary)
Pribram/Czechy 6 x8mm

Sylvanit AgAuTe4

Nagyagit Pb5Au(Te,Sb)4S5_e

Idiomorficzne krysz
tay s niedue, do
nieco ponad 5 mm,
pokrj rozmaity, cz
sto grubotabliczkowy
do krtkosupkowego; bliniaki czsto
przerose, tworz for
my drzewiaste o granulowanej powierzchni
lub podobne do czcionek. upliwo: dokad
na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiaego
i jasnotego; gsto: 8,0-8,3. Niekiedy
pseudomorfozy po nim tworzy zoto rodzime.
Wystpuje w yach nisko- do wysokotempera
turowych. Typowe wyksztacenia s pospolite
w yach zotononych Rumunii (Nagyag, Of
fenbanya).

Wystpuje niekiedy
jako cienkie, pytko
we, prkowane kry
sztay, ale zazwyczaj
jako masywne, ziar
niste lub pytkowe
skupienia; upliwo
i zbliniaczenia we
dug cian supa; gitki. Barwa: ciemnooowianoszary. Dua gsto okoo 7,5. Wystpuje
w yach hydrotermalnych ze zotem rodzi
mym, siarczkami, tellurkami i wglanami. Ta
kie okazy pochodz z Nagyag w Rumunii,
gdzie wspwystpuje z rodochrozytem, inne
wystpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple
Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja
ponii. Jak wszystkie tellurki zota wietrzeje
atwo, przechodzc w ciemnobrunatne zoto
rodzime.

Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu

Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm

Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem

Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm

60

61

Antymonit Stibnit, byszcz antymonu Sb2S3

Wasnoci. Podania mwi, e krysztay antymonitu gruboci ramienia byy uywane w Ja

ponii do budowy potw w ogrodach. Krysztay
maj pokrj kolumnowy z podunym prko
waniem oraz spiczastymi lub tpymi za
koczeniami; wyksztacenia s typowe dla po
szczeglnych wystpie. Bogate w ciany kry
sztay s wyduone zgodnie z osi Z (piono
w) i dlatego s spiczaste, igiekowe; czsto
mechanicznie zgite, jak to jest pospolite tak
e u gipsu. Krysztay maj silne obkowanie
rwnolege do osi Z. Antymonit tworzy rozmai
te agregaty jak skupienia promieniste, zagma
twane grupy igiekowych krysztaw, pczki
paeczek, aksamitnie wygldajce czarne ku
le, powoki delikatnych zbitych wosw, najcz
stsze jednak s zbite lub upakowane masy.
Lupliwo; w jednym kierunku bardzo dobra,
w dwch innych rozpoznawalna. Z powodu wy
stpowania paszczyzn polizgu w sieci krysz
tau, nierzadko pojawiaj si grube prkowa
nia prostopade do wyduenia krysztaw i fali
ste wygicia; cienkie krysztay daj si atwo
zgina w palcach. Jeeli zgina si kryszta
z gadkimi cianami tworzcymi wierzchoek,
ciany te pokrywaj si subtelnymi prkami
rwnolegymi do osi Ykrysztau, chocia cia
ny te nie ulegy wygiciu. Pokazuje to sposb
przemieszczania si czci krysztau przy defo
rmacji. Barwa: oowianoszary, silny poysk me
taliczny, w cienkich wknach czarny i matowy;
porwnywany z galen sprawia wraenie niebieskawozielonawego, pstre barwy naleciae.
Gsto: 4,6-4,7.

Stara Gra koo Jawora; soczewki antymonitu

o dugoci do 20 cm i gruboci do 1,5 cm
w yle kwarcowej w Ksinie). Wystpuje np.
w Niemczech w Wolfsbergu (Gry Harz),
Braunsdorf (Gry Kruszcowe), oraz w Nikitowce (pd. Rosja). Najpikniejsze krysztay pocho
dziy z wyeksploatowanego obecnie zoa Ichinokawa (Shikoku, Japonia), krysztay o dugo
ci do 1 m znajdowano w zoach Stolica
i Lenica w Jugosawii. Gospodarczo wane
zoa antymonitu wystpuj w Jugosawii, Ru
munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku,
Chinach oraz na Borneo. Wietrzejc, antymo
nit przechodzi w t ochr antymonow, kermesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valentinit), tworzcy biae krysztay o diamentowym
poysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczn (amo
rficzn) odmian Sb.,S3.
Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest najdawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz
Starszy (77 r. n.e.) nazywa go stibium, od
czego pochodzi obecny symbol chemiczny an
tymonu (Sb). Staroytni Egipcjanie, Grecy
i Rzymianie uywali antymonitu do wyrobu
maci, szminek, tuszu do rzs i medykamen
tw do leczenia oczu. W redniowieczu kru
szec ten by poszukiwany przez alchemikw,
uywano go do czyszczenia zota lub do przy
gotowywania rodkw przeczyszczajcych
i wymiotnych. Antimonion w jzyku pnogreckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty
monit jest najwaniejszym kruszcem antymo
nu. Gwnymi producentami w roku 1989 byy
nastpujce kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19
tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja wiatowa
wyniosa 53 tys. ton. Antymon jest uywany
jako skadnik stopw, do produkcji rodkw
impregnujcych i czynicych niepalnymi tkani
ny, wypeniacza i barwnika do kauczuku, do
datkw zwikszajcych odporno na wysokie
temperatury barwnikw i ceramiki oraz prepa
ratw medycznych.

Powstawanie i wystpienia. Wystpuje g

wnie w niskotemperaturowych yach hydrotermalnych z realgarem, aurypigmentem, gale
n, cynobrem, pirytem, sfalerytem, zotem ro
dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po
lsce znany z y na Dolnym lsku (Bardo
Przyk, Zoty Stok, Boguszyn koo Kodzka,

Na grze: antymonit
Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm
Na dole: antymonit
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm

62

63

Piryt Iskrzyk FeS2

Wasnoci. Na krysztaach pirytu rozpoznano

ponad 60 postaci krystalograficznych,
z ktrych najczstsze to szecian i dwunastocian picioktny (pirytoedr). Cech charakte
rystyczn pirytu jest prkowanie na cianach
szecianu. Bliniaki, ktre powstaj przez
przeronicie si dwch obrconych o 90
dwunastocianw picioktnych nazywano bli
niakami krzya elaznego. Piryt czsto two
rzy due i idealnie wyksztacone krysztay, ale
znane s take skupienia kuliste, graniaste,
nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak r
wnie ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi
take substancj mineralizujc wielu skamie
lin. Barwa: jasnomosinoty, zocistoty,
niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi
otoczkami lub powokami wodorotlenkw ela
za (limonitu); te ostatnie mog, przy zachowa
niu pierwotnego ksztatu pirytu, cakowicie go
zastpi (pseudomorfozy limonitowe po pi
rycie). Przeam: muszlowy; upliwo: nie
wyrana wedug cian szecianu; kruchy. Gs
to: 5,0-5,2.
Powstawanie i wystpienia. Ju von Henckel
w swoim traktacie z 1725 roku pod tytuem
Pyritologica okreli piryt mianem Jasia bdz
cego po wszystkich zaukach. Minera ten poja
wia si czsto w duych ilociach w bardzo
rozmaitych skaach i zoach. Lokalnie moe
sta si wanym kruszcem zota, poniewa nie
kiedy zawiera koncentracje tego metalu opa
calne do eksploatacji, jak np. w poziomach
zotononych zlepieca Witwatersrand w Trans-

64

vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czyni

z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany
w yach nisko- do wysokotemperaturowych,
w skaach wulkanicznych, pegmatytach, w zo
ach kontaktowo-metamorficznych i metasomatycznych, w zmetamorfizowanych osadach,
w pokadach wgla, upkw i iw. Ze wzgldu
na pokane koncentracje zota i miedzi, ogro
mne zoa pirytowe Rio Tinto w prowincji Huelva (pd. Hiszpania) byy eksploatowane ju od
czasw staroytnych. Szczeglnie pikne kry
sztay pochodz z Rio Marina (wyspa Elba),
Brosso i Traversella (Piemont, Wochy) i kopa
lni Kassandra (Pw. Chalcydycki, Grecja)
W Jalisco (Meksyk) wystpuj prkowane pi
ryty o krawdzi szecianu ponad 5 cm; w Ko
lorado (USA) piryt zotonony by eksploa
towany w wielu miejscach. Polskie znane wy
stpienia to zoe pirytowe w Wieciszowicach
(Sudety), kopalnia wgla brunatnego Turw
i zoe w Rudkach koo Kielc. Pod wpywem
czynnikw atmosferycznych piryt wietrzeje at
wo, przechodzc w rozpuszczalne siarczany
elaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu
ralne surowce skalne stosowane w budownict
wie musz by w zasadzie wolne od tego
minerau, gdy jego rozkad osabia ska
a produkty rozkadu (kwas siarkowy!) mog
reagowa z innymi mineraami.
Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje
si kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek
elaza), czerwone i brunatne farby mineralne.
Mae, adnie wyksztacone krysztay stosowa
ne s jako materia jubilerski.
Na grze, po lewej: piryt z hematytem
Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm
Na grze, po prawej: piryt z barwami nalecialymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm
Na dole: piryt na kalcycie
Trepa, Serbia/Jugosawia; 32 x22 mm

Haueryt MnS2
Tworzy krysztay szeI cienne, omiocienne lub bdce kombi
nacjami tych postaci,
a take ziarniste lub
zbite masy. Barwa:
9
szarobrunatna. Lupli"
"
wo: wyrana; prze
am: nierwny, muszlowy; gsto: 3,4-3,5.
Zwilony kwasem solnym wydziela siarkowo
dr, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych
jaj.
Wystpuje wrosy w iach i gipsach w okoli
cach kopalni siarki Kalinka koo Baskiej Bystricy (Sowacja) jako krysztay do 2 cm lub ich
grupy, skupienia kuliste lub gwiadziste oraz
w iach stropu z siarki rejonu Tarnobrzega
(Polska). W kopalni siarki koo Raddusy (Sycy
lia) omiociany hauerytu osigaj wielko
ponad 6 cm.

Ullmannit NiSbS

^M

Na grze, po lewej: haueryt

Raddusa/Sycylia; 25 x35mm

Idiomorficzne krysztay s nieczste, sze

cienne, niekiedy take ze cianami dwunastocianu picioktnego i prkowaniem jak u pi
rytu, bliniaki rzadkie, najczstsze skupienia
ziarniste, Barwa: oowiano- lub stalowoszary,
szarawoczarny z pstrymi barwami naleciaymi. Lupliwo: niewyrana do dokadnej;
kruchy. Przeam: nierwny. Gsto: 6,7. Wy
stpuje w yach z innymi kruszcami niklu np.
w Harzgerode (Gry Harzu/Niemcy), Waldenstein (Karyntia/Austria).

Na grze, po prawej: ullmannit

Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm

Kobaltyn CoAsS

Wasnoci. Wygld zewntrzny bardzo zbliony

do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiaa. Na
cianach szecianu wystpuje rwnie prko
wanie, inne ciany s gadkie i lnice. Stwier
dzono ciany szecianu, omiocianu i dwunastocianu picioktnego. Zbliniaczenia s rza
dkie. Znane s skupienia pytkowe, ziarniste a
do zbitych mas. Lupliwo: niewyrana; prze
am: muszlowy; gsto: 6,0-6,4. Zazwyczaj na
leciaa barwa czerwonawoszara, czste powo
ki erytrynu (kwiatu kobaltowego).
Powstawanie i wystpienia. Najwikszym
zoem hydrotermalnym kobaltynu s wyst
pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada).
Podobne zoa to Schneeberg w Grach Krusz66

cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kongsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz).

W gnejsach, upkach yszczykowych i marmu
rach utworzyy si zoa kontaktowo-pneumatolityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda
(Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto
wych w Zotym Stoku i upkw miedziononych
Dolnego lska.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy
stpuje ju u Basiliusa (329-379) na okrele
nie kruszcw zauroczonych" przez zego du
cha podziemnego (kobolda), jako e pomimo
duej gstoci i metalicznego poysku z krusz
cw owych nie udawao si uzyska wwczas
adnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo
wanym kruszcem kobaltu, skadnika najtwar
dszych stali narzdziowych, stopw odpor
nych na korozj do produkcji turbin gazowych,
czci samolotw odrzutowych, niebieskiego
barwnika (smaltu). wiatowa roczna produkcja
tego metalu wynosi okoo 34 tys. ton.
Na dole: kobaltyn
Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm

Markasyt FeS2
Wasnoci. Due po
jedyncze krysztay s
rzadkie, najczciej
spotyka si grupy kry
sztaw wrosych lub
narosych, pospolicie
jako zrosty szerego
we wielu osobni
kw. Kombinacja wielu cian daje paskie kry
sztay o ksztacie ostrza topora. Due krysz
tay powstaj przez rwnolege przerosty
mniejszych osobnikw, co nadaje ich powierz
chni wygld, jakby bya pokryta maymi pyt
kami. Zbliniaczenia daj tabliczkowe lub
o ksztacie ostrzy oszczepu, pierzasto prko
wane skupienia. Jeeli takie zbliniaczenia
powtarzaj si regularnie, mwimy o zrostach
grzebieniowych (typu koguciego grzebienia).
Bywaj znajdowane rwnie skupienia grubopromieniste do drobnowtoknistych i cakowicie
upakowane, wspwystpujce z pirytem. Ma
rkasyt czsto tworzy konkrecje o rozmiarach
od wielkoci orzecha do wielkoci gowy. Bar
wa: spiowoty z odcieniem szarawym lub
zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gsto:
4,84,9; upliwo: wyrana, kruchy; przeam:
nierwny. Uderzany, markasyt wydziela za
pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami.
Czsto wystpuj brunatne obwdki i powoki
wietrzeniowe.
Chocia skad chemiczny markasytu jest taki
sam jak pirytu, wasnoci fizyczne s wyranie
inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest
nietrway, a powyej 400C przechodzi w piryt.
Okazy markasytu przechowywane w pomiesz
czeniach szybko reaguj chemicznie z wilgoci
(wod) i tlenem, i wydzielaj siarczany elaza,
limonit oraz kwas siarkowy, ktry nie tylko
niszczy okaz, ale moe przere pudeka do
okazw, a nawet zniszczy szafk czy pk.
Powstawanie i wystpienia. Markasyt tworzy
si w niskich temperaturach z kwanych roz
tworw wodnych, gwnie w pobliu powierz
chni ziemi, a rzadziej z wd termalnych gbi
nowych. Spotyka si go rzadziej ni piryt. Mo
e zastpowa wapienie i dolomity, powstajc
z niskotemperaturowych hydroterm, ktre usu
waj cz wymienionych ska, jak np. w re
gionie lsko-krakowskim (Polska) czy w oko

licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu

(Niemcy). W osadach ilastych, marglach i wg
lach brunatnych moe tworzy przy braku do
stpu powietrza kuliste lub - szczeglnie ad
ne - paskie soczewkowate konkrecje, osiga
jce rednic do 10 cm. Takie markasyty zna
ne s z kopalni wgla brunatnego Turw (Pol
ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego
(Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria).
Markasyt jest pospolity we wszystkich wyst
pieniach pirotynu jako produkt pierwszego
etapu niskotemperaturowych przeobrae
tego ostatniego minerau; typowym przyka
dem s zoa w Boliwii. Bardzo adne okazy
markasytu pochodz z kopal Friedrich der
GroBe koo Herne i Christian Levin koo Essen
(Niemcy).
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerau
jest pochodzenia arabskiego, alchemicy red
niowieczni stosowali j w formie marcasitae
na oznaczenie pirytu i zwizkw siarki w og
le. Grnicy odrniali markasyt od pirytu na
podstawie typowych wyksztace. We Francji
w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo
cienny i stosowano do taniej biuterii pod
nazw markasytu. Z powodu swej nietrwaoci
markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz
czeniem naturalnych budowlanych surowcw
skalnych ni piryt.

3*1
* N *

xT-

'^cWr'

Ky
Na grze: markasyt
Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy;
45x32 mm
Na doie: markasyt
Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy;
115 x80mm

&

,>.

"Ul

68

69

Arsenopiryt Mispikiel FeAsS

Wasnoci. Krysztay s najczciej krtkosupkowe, wyduone zgodnie z osi krystalografi

czn Z lub Y. Grube prkowanie cian jest
wan cech rozpoznawcz. Bliniaki i trojaki
wystpuj czsto, zwaszcza przerosty osobni
kw pod ktem okoo 60=. Czsto grubopromienisty, drobnowknisty, nerkowaty lub ziarnisty;
niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem.
Barwa: srebrzysto- lub cynowobiay do sta-.
Iowoszarego. Lupliwo: wyrana w jednym
kierunku, kruchy; przeam; nierwny. Gsto:
5,9-6,2. Podczas uderzania pryskaj iskry i wy
dziela si zapach arszeniku (czosnkowy).
Powstawanie i wystpienia. Jako typowy mi
nera przechodni, ten najwaniejszy minera ar-

senu pojawia si w wielu rozmaitych zoach

kruszcw. Najczstszy jest w rednio- do wyso
kotemperaturowych yach. W Polsce by eks
ploatowany w Zotym Stoku (zotonony),
w Starej Grze, Kowarach, Przecznicy (kobaltonony - glaukodof], w yach cynononych
Grach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Kornwalii (Wlk. Brytania), w licznych yach kwar
cowych zotononych i kruszcw srebra.
Zastosowanie. Arsen uywany jest do produkcji
rodkw ochrony rolin, preparatw medy
cznych, utwardzania stopu drukarskiego.
Mineray podobne. Lllingit, skutterudyt.
Na grze: arsenopiryt
Trepa, Serbia/Jugosawia, 24 x 17 mm

Saffloryt CoAs2

Molibdenit Byszcz molibdenu MoS2

Bardzo mae, gwia

dziste krysztay-trojaki s typowe, po
nadto czste zbite
i promienisto-wkniste skupienia. Barwa:
cynowobiay do stalowoszarego, szybko
pojawiaj si ciemnoszare naloty. Gsto:
6,9-7,3; upliwo: niewyrana. Skad chemicz
ny zmienny, kobalt moe by zastpowany
przez elazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele
czstszy ni si to powszechnie sdzi, dua
cz skutterudytu" w zbiorach mineralogi
cznych to satfloryt. Wystpuje gwnie w y
ach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi
neraami Co i Ni oraz srebrem rodzimym.
W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach
wystpuje w Jachymovie a w Niemczech w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim.

Pojedyncze krysztay
o pokroju szeciobocznych pytek s
rzadkie. Najczstsze
s skupienia useczkowe i drobnoziarni
ste. Barwa: oowianoszary z fioletowym
odcieniem. Roztarta rysa przybiera barw zielonoszar, co odrnia molibdenit od grafitu.
Gsto: 4,5-4,8. Lupliwo: doskonaa we
dug dwucianu podstawowego, w dotyku wra
enie tuste. Impregnacje i yy kwarcowe
w granitach (w Polsce Paszowice, Borw,
Szklarska Porba); adne krysztay z Grach
Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Okoo 80%
wiatowego zapotrzebowania pokrywao zoe
Climax w Kolorado (USA).
Zastosowanie. Molibden jest skadnikiem stali,
molibdenit stosuje si jako smar odporny na
wysokie temperatury.
Na dole, po prawej: molibdenit
Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm

Na dole, po lewej: satfloryt

Mackenheim, Ode wala'/Niemcy; 10 x 14 mm

70

71

Proustyt Ag3AsS3

2-2,5
plmet.

Wasnoci. Minera pod wieloma wzgldami

podobny do pirargyrytu, cznie z wyksztace
niem i zbliniaczeniami, jednak zazwyczaj
tworzy mniej cian. Znany take w sku
pieniach zbitych, dendrytowych, wprynity
i jako naloty. W wietle odbitym czarny lub
szaroczarny, w przechodzcym - prawie cynobrowoczerwony. Pod dziaaniem wiata prou
styt pokrywa si czarnym nalotem i staje si
nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny
przez duszy czas by wystawiane na wiato.
Lupliwo: wyrana w jednym kierunku; prze
am: muszlowy. Do kruchy. Gsto: 5,57.
Powstawanie i wystpienia. Gwnie z pirargyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galen,

pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni

skotemperaturowych yach hydrotermalnych.
W Polsce wystpowa w kopalniach: Fryderyka
Julianna w Ciechanowicach oraz Wolno
w Kowarach; krysztay o dugoci do 20 cm
wystpoway w kopalni Himmelsfurst koo Freibergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova
(Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji
(Francja). W pseudomorfozach zastpowany
srebrem i argentytem.
Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa
nym kruszcem srebra.

Na grze, po lewej: proustyt z argentytem

(szarym)
Chaarcillo/Chile; 19x27 mm
Na grze, po prawej: proustyt
Niederschlema, Saksonia /Niemcy;

13x18 mm

Pirargyryt Ag3SbS3

2-2,5
plmet.
Wasnoci. Krysztay s najczciej bardzo
prawidowo wyksztacone i bogate w ciany;
znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, su
pkowy, pospolicie narosy. Bliniaki czste,
rwnolegle lub krzyowo przerose. Znane s
pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu
pliwo: wyrana. Gsto: 5,85. Barwa:
w wietle padajcym ciemnoczerwony do szaroczarnego, w przechodzcym czerwono prze
wiecajcy (czerwone refleksy wewntrzne).
Powstawanie i wystpienia. Gry Skaliste
w Ameryce Pnocnej i Kordyliery Ameryki
Poudniowej stanowi obszar szczeglnie bo
gaty w srebro, na ktrym pooone s Mon
tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule

72

ci nazywane srebrnymi krajami". Pirargyryt

wystpuje tu w rednio- i niskotemperatu
rowych yach z innymi siarkosolami i siarcz
kami srebra, srebrem rodzimym, galen, piry
tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Pikne,
czsto zbliniaczone krysztay pochodz z St.
Andreasbergu (Gry Harz, Niemcy). W Polsce
znany z Kowar i Grudna (Dolny lsk).
Znaczenie i zastosowanie. Po dugich ba
daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku
udowodni, e istniej dwie oddzielne siarkosole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa
ne pniej proustytem i pirargyrytem. Pirargy
ryt jest wartociowym kruszcem srebra.

Na dole: pirargyryt
Kopalnia Samson, St. Andreasberg, Gry
Harz/Niemcy; 26 x 18 mm

73

Polibazyt (Ag,Cu)Sb a S

Pirostilpnit Ag2SbS3

Krysztay s sze
cioktne, cienkotabliczkowe, z charakte
rystycznym trjkt
nym prkowaniem;
take w postaci zbi
tych mas. Barwa:
elazistoczarny; upliwo: dokadna wedug dwuciany podstawo
wego; przeam: nierwny; gsto: 6,0-6,2.
Due krysztay o wymiarach do 5 cm znaj
dowane s take dzisiaj w Guanajuato i Arizpe
(Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i re
dniotemperaturowych yach kruszcw srebra
z rodzimym srebrem, argentytem, galen i in
nymi mineraami srebra i oowiu. W drobnych
ilociach rozpowszechniony do szeroko. a
twy do pomylenia ze stephanitem, ktry take
naley do wartociowych kruszcw srebra.

Znane
s
mae
cienkopytkowe kry
sztay, czsto wydu
one zgodnie z osi
Y, bliniaki wedug
dwucianu podstawo
wego czste, minera
wystpuje zazwyczaj
w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych.
Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwonobrunatnego, o wiele janiejszy od pirargyrytu; poysk: diamentowy. Gsto: 5,9; upliwo: wyrana w jednym kierunku. Rzadki mi
nera towarzyszcy pirargyrytowi w niskotem
peraturowych yach hydrotermalnych (St. Andreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech.
Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii).
Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lni
cy ognicie. Na dawnych etykietach wystpuje
nazwa pirochrotyt.

Na grze, po lewej: polibazyt

Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 8x11 mm

Na grze, po prawej: pirostilpnit

Pribram/Czechy; 14x20 mm

Skutterudyt CoAs,

*-.*~/^

Wasnoci. Najczstsze postacie tworzce kry

sztay to szecian, omiocian i dwunastocian rombowy, inne postacie s rzadsze; zna
ne bliniaki szeciokrotne, pospolicie w sku
pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiay
przechodzcy w oowianoszary, czasami
z pstrymi nalotami. Przeam: muszlowy, nier
wny; upliwo: niezbyt wyrana wedug sze
cianu i dwunastocianu rombowego. Gsto:
6,8. Pena mieszalno z chloantytem NiAs3,
ktry pokrywa si podczas wietrzenia zie
lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas
gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat
kobaltu (erytryn).
Powstawanie i wystpienia. Pojawia si w re

74

dnio- i wysokotemperaturowych yach hydro

termalnych w towarzystwie innych kruszcw
niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb
ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru
dyt jest cile zwizany z wystpowaniem safflorytu a take niekiedy - kobaltynu. Podobnie
jak te dwa mineray, wystpuje w olbrzymim
zou kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka
nada), poza tym w yach hydrotermalnych
w Grach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w
Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach
uranowych Wielkiego Jeziora Niedwiedziego;
nazwa pochodzi od wystpienia Skutterud
w Norwegii. Wany kruszec kobaltu.
Minera podobny. Galena, od ktrej rni si
jednak wyranie z powodu gorszej upliwoci.

Na dole: skutterudyt
St. Andreasberg, Gry Harzu/Niemcy;
1lx8mm

Seligmannit PbCuAsS3

Freieslebenit PbAgSbS3

Izotypowy z bournonitem, bardzo mae,

bogate w ciany,
pseudotetragonalne
krysztay,
czsto
z
prkowaniem,
zbliniaczenia rw
nolegle do osi Z. G
sto: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar
senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier
wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wallis, Szwajcaria), inne znane wystpienia to
Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie
mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach.
Australia), Recsk (Wgry); bournonit z kopalni
Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik,
Grecja) jest bdnie nazywany seligmannitem.

Krysztay s supko
we, pionowo prko
wane i bogate w cia
ny, bliniaki czste,
wystpuje te w sku
pieniach zbitych. upliwo: dostrzegal
na; przeam: muszlowy; gsto: 6,2. Barwa: stalowoszary do
srebrzystobiaego a take czarniawooowianoszary. Wystpuje jako dobrze wyksztacone
krysztay z pirargyrytem, argentytem, galena
i syderytem. Wzgldnie czsty w Hiendelaencina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Braunsdorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze
chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505
roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K.
Haidingera od tego wystpienia.

Na grze, po lewej: seligmannit

Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm

Na grze, po prawej: freieslebenit

Pribram/Czechy 18x25 mm

Stephanit Ag5SbS2
Wasnoci. Krysztay
s krtkokolumnowe,
supkowe, niekiedy
grubotabliczkowe
wedug
dwuianu
podstawowego, czs
to w skupieniach rozetkowych lub scho
dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty
w postacie. Czste bliniaki i przerosty zgod
ne z dwucianem podstawowym, pospolicie
pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu.
Lupliwo: niewyrana; przeam: muszlowy;
kruchy. Gsto: 6,2-6,3. Barwa: elazistoczarna, z powodu nalotw matowoczarna.
Powstawanie i wystpienia. W zoach srebra,
w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru
szcw srebra, tetraedrytw i siarczkw. W Comstock Lode (Nevada, USA) wystpuje w bar
dzo duych ilociach jako wany kruszec sreb
ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek
syku doskonae krysztay znajdowane byy
w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce krysztay

76

do 5 mm znajdowano w yle Srebrny Ksi

w Ciechanowicach (Sudety). adne bliniaki
znane z St, Andreasbergu w Grach Harzu
(Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy)
i Sarrabus (Sardynia, Wochy) oraz Peru.
Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546
roku zaliczy stephanit do rodzimych czarnych
kruszcw. Obecn nazw minera ten
otrzyma ku czci arcyksicia Stefana Austriac
kiego, posiadacza jednej z najsynniejszych
kolekcji mineraw. Rzadko odgrywa rol wa
nego kruszcu srebra.

Na dole: stephanit
Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 40 * 28 mm

Andoryt PbAgSb3S6

Plagionit Pb 5 Sb 8 S

Krysztay krtkokolumnowe albo mniej

lub bardziej tablicz
kowe, ciany stupa
pionowo prkowa
ne; bardzo bogaty
w ciany. Lupliwoci
brak, przeam: muszlowy; kruchy. Gsto: 5,4. Barwa: ciemnostalowoszary do czarnego. Wystpuje
w ytach pochodzenia pneumatolitycznego jak
w Oruro, Potosi (Boliwia), jako krysztay o du
goci 5-10 mm i gruboci 1-2 mm w Baia
Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Min,
Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie.
W zoach kruszcw cynku rozpowszechniony
jako nonik srebra.

Plagionit naley do
rzadszych antymono
wych siarkosoli oo
wiu. Mae grubotabliczkowe,
bogate
w ciany krysztay sa
jednoskone i wyka
zuj typowe prko
wanie cian. Skupienia zbite, ziarniste i groniaste s pospolite. Lupliwo: obecna; prze
am: nierwny; gsto: 5,4-5,6. Barwa: elazistoczarny, rysa szaroczarna. Wystpienia to
Wolfsberg w Grach Harzu i Goldkronach
w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do heteromorfitu.

.
Na grze, po lewej: andoryt
Felsbnya/Rumunia; 8x11 mm

Mb

Na grze, po prawej: plagionit

Kopalnia Pfannenberger Einigkeit, Siegerland/Niemcy; 11 x 16 mm

Bournonit PbCuSbS,
Wasnoci. Krysztay
s pseudotetragonalne, zazwyczaj krtkosupowe, grubotabliczkowe
wedug
dwucianu podstawo
wego z klinowatymi
brzegami; typowe s
grube pytki z karbowanymi krawdziami, kt
re stanowi wielokrotne bliniaki i przypomi
naj koa zbate. Znanych jest wiele form jak
zbliniaczenia lamelkowe lub rubowe skrce
nie krysztaw wzdu osi pionowej. Take
skupienia zbite, ziarniste i cakowicie upako
wane s typowe. Lupliwo: niewyrana; prze
am: muszlowy; gsto: 5,7-5,9. Barwa: stalo
wo- lub oowianoszary do elazistoczarnego.
Powstawanie i wystpienia. Pojawia si gw
nie w redniotemperaturowych yach hydrotermalnych w towarzystwie galeny, sfalerytu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytw, syderytu i kwarcu. Jako krysztay lub wiksze masy
rozpowszechniony i wystpuje w kruszcach

78

oowiu i antymonu. W Polsce krysztay do 1 cm

byy obecne w yach kopal Jabw koo Wa
brzycha i Emil w Chemcu, a take w Starej
Grze (Dolny lsk). adne krysztay znane s
z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in
nych miejsc w Grach Harzu (Niemcy).
Wystpuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie
(Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria).
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy
opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta
nia) i nazwany endellionem, potem przyj
nazw pochodzc od nazwiska francuskiego
krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou
rnonit jest wanym kruszcem oowiu i miedzi,
ponadto otrzymuje si z niego antymon.

Na dole: bournonit
Pfibram I Czechy; 38x27 mm

79

Semseyit Pb9SbBS21

Jordanit Pb4As2S,

Krysztay mae, grubotabliczkowe, boga

te w ciany, pr
kowane, w skupie
1UNH
niach wachlarzowa^mnuMB
tych, czsto skrco
nych, upliwo: wy
rana w jednym
kierunku; gsto: 6,1. Barwa: elazistoczamy. Wystpuje i pirytem w Oruro (Boliwia),
z antymonitem kolo Glendinning (Szkocja),
pikne krysztay pochodz z Kisbanya, Baia
Sprie i Rodna (Rumunia); wystpuje
w Niemczech, Peru i Boliwii.

Krysztay bardzo bo
gate w ciany, naj
czciej cienko- do
grubotabliczkowych
z wyranym pokro
jem pseudoheksagonalnym. Krawdzie
s zazwyczaj nieco
zaokrglone, ciany z powodu wystpowania
lamelek zbliniacze prkowane rwnolegle
do osi Z. Czstsze s masy zbite, kuliste lub
nerkowate, przewarstwiajce si z blend
skorupow (sfalerytem). upliwo: dokadna
w jednym kierunku; gsto: 6,4. Barwa: ciemnooowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami.
Pierwsze opisy dotyczyy okazw minerau po
chodzcych z Binntal (Wallis, Szwajcaria),
gdzie wystpuje w dolomicie, ponadto w Po
lsce w blendzie skorupowej w rejonie By
tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo
nia).

Na grze, po lewej: semseyit

Herja/Rumunia; 18x25mm

Na grze, po prawej: jordanit ze sfalerytem

Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm

Boulangeryt Pb5Sb4S
Wasnoci.
adne
krysztay s bardzo
rzadkie, najczstsze
skupienia drobnoziar
niste do cienkowknistych, zbite i w upa
kowanych masach;
krysztay s tablicz
kowe lub kolumnowo wyduone zgodnie
z osi 2 i w tym kierunku prkowane, paeczkowe lub w postaci zbitych wkien; znane s
wkna piercieniowo skrcone. upliwo:
wyrana w jednym kierunku; gsto: 5,8-6,2;
barwa: oowianoszary matowy, w wyksztace
niach drobnowknistych z matowo-jedwabist
migotliwoci, czsto pokryty tymi plamami
produktw utleniania.
Powstawanie i wystpienia. W nisko- i red
niotemperaturowych yach hydrotermalnych
w towarzystwie jamesonitu, siarczkw, sia
rczanw oowiu, wglanw i kwarcu. Napoty
kany w wikszoci z kruszcw oowiu cho
w niewielkich ilociach, niemniej wystpuje
80

czciej ni dawniej sdzono. Wosowat od

mian z Trepy (Serbia, Jugosawia) nazywa
si plumosytem. Najdawniej znanym wyst
pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja),
gdzie znajdowano czsto masy krystaliczne
z przeamem wknistym. W Polsce w kopal
niach Jabw koo Wabrzycha i Emil koo
Chemca oraz w Starej Grze i Grudnie koo
Jawora wystpoway krysztay o wielkoci do
1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po
chodziy okazy sterczcych igie lub ich wi
zek. Znany z Gr Harzu (Niemcy), Pfibramu
(Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kriaa w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyska na Uralu (Rosja).
Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew
ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru
szec oowiu i antymonu, dawniej w rejonie
Molieres.

Na dole: boulangeryt
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm

81

Realgar AsS

1,5-2
niemet.

Hoi/
Wasnoci. Krysztay dobrze wyksztacone s
mae i pojawiaj si rzadko, naronite poje
dynczo lub w druzach, czsto rozwinite supkowo ze cianami supa prkowanymi rwno
legle do wyduenia, wystpuj bliniaki kon
taktowe. Najczciej w skupieniach zbitych,
drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczerwone powoki. upliwo dokadna w dwch
kierunkach; gsto: 3,5-3,6. Barwa: pomaraczowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod
wpywem wiata dziennego przechodzi w
ty ziemisty aurypigment \ trujcy arszenik(tle
nek arsenu).
Powstawanie i wystpienia. Gwnie w nisko
temperaturowych yach hydrotermalnych

w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu,

rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach
wulkanicznych i w osadach rde gorcych.
Szczeglnie due i pikne krysztay pochodz
z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwa
szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pl
Flegrejskich, Vulcano i Etny (Wochy), Yellow
stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie
(Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeova (Bo
nia i Hercegowina), kopalni Getchell (Nevada, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile,
Boliwii i Peru jest czstym towarzyszem ar
senowych siarkosoli srebra; koo Boro w Ka
lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu
karpackim koo Baligrodu. Produkt wietrzenia
kruszcw arsenowych.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo
podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar,
co znaczy py kopalni. W staroytnoci stoso
wany jako medykament i barwnik, obecnie
uywany do produkcji fajerwerkw i farb.
Na grze: realgar na kwarcu
Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm

Aurypigment As2S3
Wasnoci. Krysztay
idiomorficzne
s
rzadkie i najczciej
drobne, w duej
1,5-2
czci soczewkowate, owalne w przekro
ju, skupienia grubokostkowe, szerokosupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mczyste. Typowe s skupienia blaszkowe, odupki pytkowe s gitkie. upliwo: w jednym
kierunku bardzo dobra (yszczykowa). w dru
gim wyrana. Gsto: 3,48; barwa: cytrynowota.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si gw
nie przez przeobraenie realgaru lub innych
mineraw arsenowych. Wystpuje w niskote
mperaturowych yach hydrotermalnych i osa
dach gorcych rde wraz z realgarem i antymonitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo
we nagromadzenia, gruzekowe skupienia kry
sztaw. W Allchar (Macedonia) znajdowane
s due ale le wyksztacone krysztay, adne

okazy pochodz z Julamerk w Kurdystanie

tureckim, pikne igiekowe krysztay wystpu
j w kopalni Elbrus (Dolina Kuba, Kaukaz).
Znaczenie i zastosowanie. W dawnych
czasach znany pod wieloma alchemicznymi
i lokalnymi grniczymi nazwami, wymieniany
przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku.
Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdzi, e
realgar i aurypigment nie zaliczaj si do
zwizkw tlenowych. Stosowany jako kruszec
arsenu, do usuwania owosienia ze skr w ga
rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje si
jako t farb (cie krlewska).

fC\
Na dole: aurypigment z realgarem
Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm

82

Klasa III. Halogenki

Chemia. Halogenki s zwizkami flu
oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. T
grup pierwiastkw okrela si na
zw halogenw czyli tworzcych
sole. Z wieloma pierwiastkami ha
logeny tworz zwizki o podobnych
wasnociach: sonym lub gorzkim
smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza
lnoci w wodzie, ich wodne roztwory
przewodz bardzo dobrze prd ele
ktryczny, maj stosunkowo wysokie
temperatury topnienia, nie maj me
talicznego wygldu, charakteryzuj
si doskona upliwoci. W sieci
krysztaw atomy s ze sob silnie
powizane i musz by obdarzone
adunkami dodatnimi i ujemnymi (s
zatem jonami). W soli kamiennej jon
sodu ma adunek dodatni, chloru
- ujemny. Poniewa dodatnie i ujem
ne adunki przycigaj si, powstaje
struktura przemiennie uoonych jo
nw dodatnich i ujemnych czyli sie
krysztau. Jeli umieci si kryszta
soli kamiennej w wodzie, czsteczki
wody wciskaj si midzy jony w soli,
rozdzielaj je i niszcz sie krysztau
i w ten sposb kryszta si rozpusz
cza. Jeeli przez taki roztwr przepu
ci si prd elektryczny, elektrycznie
naadowane jony wdruj do od
powiednich biegunw, obwd elektry
czny zostaje zamknity i prd pynie.
Krystalografia. W opisanej strukturze
typu halitu {soli kamiennej) krysta
lizuje okoo 200 zwizkw chemi
cznych, wszystkie one maj t sam
symetri i podobny rodzaj upliwoci,
jednak rne twardoci, temperatury
topnienia i krzepnicia. W strukturze
jodku sodu NaJ odlego midzy ro
dkami dwch najbliszych jonw wy
nosi 0,323 nm, twardo jest rwna
2-2,5, a temperatura topnienia wynosi

84

Sie krysztau soli kuchennej (halitu) NaCl

662CC. W strukturze fluorku sodu ro

dki dwch najbliszych jonw s od
lege tylko o 0,231 nm, zwizek ten
ma zatem wiksz twardo 3-3,5
i wysz temperatur topnienia,
wynoszc 992C. Bezbarwne w wi
kszoci z racji swojej struktury halo
genki czsto uzyskuj zabarwienie,
niekiedy intensywne, dziki obecno
ci pierwiastkw ladowych lub dziaa
niu naturalnego promieniowania ra
dioaktywnego.
Petrologia. Halogenki znajduj si
w postaci rozpuszczonej w wodzie
morskiej. W historii Ziemi czsto cae
zatoki lub inne czci mrz byy od
cinane stref osadw lub wypitrzaj
cym si dnem morskim a woda z tych
odcitych zbiornikw odparowywaa.
W ten sposb tworzyy si olbrzymie
zoa soli, w wikszoci halogenkw,
osadzonych z wd morskich. Ten pro
ces daje si bardzo atwo powtrzy,
jeeli pozostawi si nasycony roztwr
soli kuchennej przez pewien czas
w nie przykrytym paskim naczyniu.
Wypadaj wtedy z owego roztworu
szeciany soli kuchennej. Niektre
halogenki, np. fluoryt i kryolit, mog
by hydrotermalnego lub pegmatytowego pochodzenia.
Fluoryt na mikroklinie
Kamienioom na wzgrzu Pielgrzy
mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm

Halit Sl kamienna NaCI

Wasnoci.
Due,
narose
krysztay
wystpuj w formie
druz w gniazdach
2
i szczelinach, rza
niemet.
dziej wrose w i, an
hydryt lub kainit; ol
brzymie
szeciany
halitu znane s z grnego Allertal (Niemcy)
i z Detroit (USA). Krysztay prawie wycznie
szecienne, czsto znieksztacone i z zaokrg
lonymi cianami. Rzadsze postacie to omiocian i dwunastocian rombowy; typowe s
wyksztacenia szkieletowe. Take jako zbite
ziarniste lub wkniste skupienia, wosowate
wykwity oraz stalaktyty. Lupliwo: bardzo do
bra wedug szecianu; przeam: muszlowy;
nieco kruchy. Gsto; 2,1-2,2. Barwa: czysty
halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia zwiz
kami elaza barwi na rne odcienie czer
wieni i ci, zwizki organiczne nadaj zabar
wienie szare lub brunatne, mineray ilaste
- szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski
lub fioletowy, czsto ze strefowym rozoe
niem zabarwienia, nabra tej barwy pod wpy
wem radioaktywnego promieniowania w gbi
Ziemi. Py halitu barwi pomie na to. Halit
jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwr
nasycony w warunkach normalnych zawiera
26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej
przecitnie jest rozpuszczone 27 gramw
NaCI.
Powstawanie i wystpienia. W permie, przed
275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej
szej pnocnej, rodkowej i poudniowo-zachodniej Polski oraz pnocnych Niemiec znaj
dowa si zbiornik morski, w ktrym nastpo
wao strcanie z pocztku trudno rozpuszczal
nych zwizkw chemicznych jak wglan wap
nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia
rczanw wapnia [gips, anhydryt) a w kocu
atwo rozpuszczalnych chlorkw sodu i potasu
(halit, sylwin). ywym" przykadem tego pro
cesu jest obecnie Morze Martwe. Nastpnie
na solach permskich osadziy si misze wa
rstwy nowych osadw. Pod ich naciskiem sl
staa si plastyczna i przez strefy spka za
cza by wyciskana ku grze, tworzc supy
i kopuy solne, tak zwane diapiry, np. w Koda

86

wie na Kujawach. Sole trzeciczdowe (mio

ceskie) bez soli potasowych wystpuj na
polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba
rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiaj si
wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn
nej. Halit jest czsto obserwowany w produk
tach ekshalacji wulkanicznych. Sole pnocnoniemieckie i kujawskie dostarczaj adnych
krysztaw niebieskiego i fioletowego halitu,
ktrego krysztay osigaj wielko kilkunastu
do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg
(Niemcy) bya znana z bardzo duych omiocianw halitu.
Informacje historyczne. Jako przyprawa do
potraw znany od niezmiernie dawna i prawie
u wszystkich narodw jako sl zakorzeni si
w obyczajach i zachowaniach zwizanych
z gocinnoci i wiernoci; u Mateusza
Ewangelisty jest powiedziane (5,13): ...wy je
stecie sol ziemi." By to pierwszy minera
eksploatowany metodami grniczymi ju
w okresie brzu. Od greckiego sowa hals
okrelajcego sl pochodzi sylaba -hal- w wie
lu starych nazwach miejscowoci, a take na
zwa minerau halit. Polskie sowo sl ma
wsplne rdo z aciskim sowem sal. Pierw
szym solnym" miastem by Luneburg (956 r.),
w Polsce w okolicy Baryczy odkryto lady
wydobywania soli metod warzelnicz z okoo
3500 roku p.n.e., a grnicz eksploatacj soli
w Wieliczce rozpoczto pod koniec XIII wieku.
Zastosowanie. Sl kuchenna jest wanym do
datkiem do produktw ywnociowych; wicej
ni poowa wydobycia halitu jest zuywana
przez przemys chemiczny do produkcji sody,
sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga
zowego itd. wiatowa roczna produkcja
w 1989 roku wyniosa 169 min t; gwni produ
cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy.
Na grze, po lewej: halit zabarwiony promie
niowaniem radioaktywnym
Heringen nad Werr/Niemcy; 80 x 113 mm
Na grze, po prawej: halit
Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy;
28x40 mm
Na dole: halit
Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Fulda /Niemcy; 78 x 55 mm

87

Sylwin KCI

Wasnoci. Typowe postacie to szecian i omiocian poczone jako kubooktaedr. Blinia

ki przerose wedug cian omiocianu s cz
ste. Krysztay tworz druzy, skupienia kostko
we, ziarniste, rzadko supkowe. Lupliwo: ba
rdzo dobra wedug szecianu; gsto: 1,99;
barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, la
dowe domieszki mog zabarwia sylwin na
czerwonawo, tawo, rzadziej niebiesko; ma
nieprzyjemny gorzkosony smak. Od podobne
go halitu mona go odrni na podstawie
barwienia nie wieccego pomienia gazowe
go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy
kolor. Sylwin powinien by przechowywany
w hermetycznych pojemnikach, gdy chonc
wilgo z powietrza, rozpuszcza si w niej. Ta
niemia cecha jest spowodowana pospolit do
mieszk higroskopijnego chlorku magnezu.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si w wi
kszych ilociach podczas odparowywania wd
morskich (patrz halit], jest jednak od halitu
rzadszy i spotykany nie we wszystkich zoach
solnych. Podrzdny jako produkt ekshalacji
wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wo
szech), pojawia si te w postaci wykwitw
z gleb na brzegach stepowych jezior sonych.
W bardzo duych ilociach wystpuje w zo
ach solnych pnocnych Niemiec, gdzie jest
eksploatowany grniczo. Pokad StraBfurt roz
ciga si na obszarze 80 do 100 tys. km2 przy
redniej miszoci 20 metrw, czyli jego ob
jto wynosi 1600 do 2000 km3; daje to okoo
3000 miliardw ton soli potasowej. W Polsce
sylwin wystpuje w permskich zoach sol
nych na Kujawach (eksploatacja grnicza)
oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas,
USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach
Rosji znane s rwnie wystpienia tego typu.
Inne wystpienia to Alzacja (Francja), Benghazi (Libia), Dolina Grnego Renu (Niemcy), Ka
usz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo

88

(Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu

kiwawczego za rop naftow odkryto bogate
zoe soli potasowych (z sylwinem) w Saskatchewan (Kanada). Wspczenie sylwin tworzy
si w Morzu Martwym.
Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi
neraowi chlorkowi potasowemu nazw sylwin
nada F.S. Beudant w 1832 roku (na cze
lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672);
minera ten by wwczas znany jedynie w nie
wielkich ilociach w soli kamiennej z Hallein
i Berchtesgaden. Przez krtki okres byy uy
wane take nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl
win jest wanym skadnikiem krystalizatw re
sztkowych, tworzcych najwysze warstwy
z solnych i dawniej wyrobiska musiay by
oczyszczane" z soli potasowo-magnezowych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka
miennej. Obecnie sylwin jest niezastpionym
surowcem do produkcji koniecznych dla rol
nictwa nawozw potasowych. Jednak nadmie
rne stosowanie tych atwo rozpuszczalnych
nawozw powoduje skaenie jezior i rzek.
wiatowa roczna produkcja soli potasowych,
przeliczona na K20, w 1989 roku wyniosa 26,8
min ton.

Sylwin
Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm

89

Kryolit Na3AIF.

Wasnoci. Krysztay zazwyczaj zblione do

szecianw, chocia minera jest jednoskony;
rzadko bogaty w ciany. Niekiedy s nieco
zgite lub ze specyficznie uoonymi listewka
mi bliniaczymi. Zbite skupienia maj powie
rzchnie z parkietowo uoonych cian krysz
taw i czsto zawieraj wronite osobniki
kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu,
kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczciej
ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny,
nienobiay, niekiedy zabarwiony substancja
mi organicznymi. upliwo: dobra w dwch
kierunkach powoduje powstawanie odupkw
zblionych do szecianu. Gsto: 2,95. W te
mperaturze okoo 550-560DC mtna odmiana

jednoskona przechodzi w regularn, co mo

na rozpozna po zaniku zmtnienia; proces
mona zaobserwowa ju w czasie podgrze
wania jednoskonego kryolitu w pomieniu za
paki. Odupki kryolitu zanurzone w wodzie
staj si niewidoczne, poniewa wspczynni
ki zaamania wiata kryolitu i wody s niemal
jednakowe.
Powstawanie i wystpienia. Typowy minera
pegmatytowy i hydrotermalny. W wikszych
ilociach i jako jedyne nadajce si do eks
ploatacji zoe zosta znaleziony w pegmatycie cynononym w Mgtut nad Arsukfjordem
(zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo
ci kryolitu znaleziono w okolicach Miassa
(Ural) i w Kolorado (USA).
Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni
ajcy temperatur topnienia tlenku glinu
w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne
go glinu, obecnie stosuje si wycznie kryolit
syntetyczny.
Na grze: kryolit
Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm

Matlockit PbFCI

Pachnolit NaCaAlF -HO

Krysztay
pytkowe
zgodnie z dwucianem podstawowym,
zazwyczaj poczone
skupienia
cienkich
krysztaw. Barwa:
tawy, lecz take
bezbarwny.
upli
wo: bardzo dobra wedug dwucianu
podstawowego. Gsto: 7,2. W starej kopalni
w Cromford koo Matlock (Derbyshire, Wielka
Brytania) matlockit zosta znaleziony z tosgenitem na przeobraonej galenie w postaci ste
rczcych krysztaw. W Laurion (Grecja) znaj
dowany bywa w antycznych szlakach po wyto
pie oowiu i srebra razem z innymi nowotwo
rami mineralnymi, ktre utworzyy si pod
czas ponad 2000 lat dziaania wody morskiej
na materia had.

Skad chemiczny taki sam jak skad thomsenolitu, podobne take s: struktura krysztaw,
wygld i wystpowanie. Krysztay s cienkosupkowe, wyduone zgodnie z osi Z, bli
niaki maj pokrj sugerujcy symetri rombo
w. Wystpuje jako szczotki narastajcych na
sobie krysztaw, skupienia drobno- do grubo
ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po
woki, upakowane masy stalaktytowe. Wy
stpuje jako produkt przeobraenia kryolitu
w lvigtut i w druzach niektrych granitw.

Na dole, po lewej: matlockit

Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania;
28x40 mm

Na dole, po prawej: pachnolit

Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm

90

3
niemet.

91

Fluoryt CaF2
Wasnoci. Krysztay
s czsto wykszta
cone idealnie, naj
czciej jako sze
4
cian lub w poczeniu
niemet.
z
omiocianem
i dwunastocianem
rombowym. ciany
szecianu s niekiedy parkietowe". Czasami
spotyka si krysztay o bardzo skomplikowa
nej morfologii, pikne i bardzo bogate w cia
ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne
i niekiedy cakowicie upakowane, o wykszta
ceniu chalcedonowatym lub podobnym do
agatu, efektownie laminowane, rzadziej prci
kowe lub ziemiste. Lupliwo: doskonaa zgo
dna z omiocianem. Gsto: 3,1-3,2; barwa:
rzadko przezroczysty bezbarwny, najczciej
zabarwiony na biao, szaro, brunatno, winnolub miodowoto, blado- do szmaragdowozie
lonego, na bkitno, zielonawoniebiesko, fiole
towo, rzadziej czerwono, rowo lub karmino
wo. Nierzadko rne barwy mona znale
w kolejnych strefach tego samego krysztau.
Niekiedy zabarwienie zmienia si lub zanika
z czasem, pod wpywem wiata sonecznego
lub ciepa, co zauway ju J.F.A. Breithaupt

wystpuj np. w Grach Harzu, SzwarcwaIdzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy

wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural,
Rosja). Typowy w zoach cyny z innymi mine
raami fluorowymi i borowymi jak turmalin,
topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie
mcy) pochodz pikne krysztay o barwie cie
mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia
ej niekiedy z prawidowo rozmieszczonymi
niebieskimi plamami. Wane zoa wystpuj
w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go
spodarczo bardzo wane s zoa w Illinois
i Kentucky (USA), skd pochodz take sze
ciany fluorytu o krawdzi do 15 cm. W Polsce
fluoryt wystpuje w Kletnie, masywach granitoidowych: strzegomskim i strzeliskim jako
niekiedy adne szeciany i omiociany oraz
metasomatyczny w Grach i na Pogrzu Izers
kim.
Znaczenie i zastosowanie. Ju dawno stoso
wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym
i take obecnie uywany jest on w tym celu.
Ponadto produkuje si z niego kwas fluorowo
dorowy i syntetyczny kryolit, jest uywany do
produkcji emalii i w przemyle szklarskim
oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne
krysztay stosuje sie w przemyle optycznym

w 1816 roku. Zabarwienie pojawia si dziki

defektom sieci krysztau, ktre zanikaj pod
dziaaniem np. wiata. Fluorescencja wy
stpuje pod dziaaniem krtko- i dugofalowe
go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze
nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny
lsk, Polska) lub Wlsendorf (Niemcy) powo
duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw
nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana
ta nosi nazw antozonitu (szpatu cuchncego).
Powstawanie i wystpienia. Pojawia si gw
nie w yach, szczelinach i druzach lub
w utworach kontaktowo-metamorficznych. yy

do otrzymywania pryzmatw i soczewek. Pro

dukcja wiatowa wyniosa w 1989 roku 4,6 min
ton.

92

Na grze: fluoryt
Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm
Na dole: fluoryt
Ehrenfriedersdorf, Gry Kruszcowe/Niemcy:
30x21 mm

93

Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki

Chemia. Po odkryciu w latach tlenu stanowi ukad gsto upakowa
1774-77 przez Karla Wilhelma Schee- nych kul, w ktrego lukach tkwi mae
lego i Josepha Priestley'a pierwiastka atomy metali. W zalenoci od
tlen, ktremu nadano symbol O, An- rzeczywistej wielkoci dodatnio na
toine-Laurent Lavoisier okoo 1783 ro adowanego atomu (jonu) metalu, mo
ku ustali, e spalanie jest po e on by otoczony przez cztery,
czeniem jakiego pierwiastka z tle sze, osiem lub dwanacie ujemnie
nem. W efekcie tego procesu zwane naadowanych atomw tlenu.
go utlenianiem powstaj tlenki bd Petrologia. Znaczne iloci tlenkw
ce zwizkami chemicznymi tlenu z in powstaj w strefie kontaktu pierwiast
nymi pierwiastkami. Utlenianie moe kw lub zwizkw z tlenem atmosfe
przebiega powoli (rdzewienie e rycznym. Produktem ostatecznego
laza) lub gwatownie (spalanie). Sko wietrzenia wszystkich mineraw s
rupa ziemska skada si w okoo 63% tlenki i wodorotlenki. Przykadowo
z tlenu, ktry wystpuje tu jednak w skaach wystawionych na dugo
w postaci pocze chemicznych. trwae oddziaywanie klimatu tropika
Wchodzi on np. wraz z krzemem lnego krzemiany w pierwszej kolejno
w skad bardzo rozpowszechnionego ci ulegaj przeobraeniu w mineray
kwarcu Si02. W skadzie wodorotlen ilaste, ktre nastpnie zostaj rozo
kw tlen moe cakowicie lub cz one do tlenkw i wodorotlenkw ta
ciowo by obecny w postaci grup kich jak gibbsyt, boehmit, diaspor, he
hydroksylowych OH. Wiele pierwiast matyt. W warunkach metamorficznych
kw ma szczeglne skonnoci do po powstaj z nich inne tlenki jak korund
cze z tlenem. Naley do nich lub spinel. Przez wietrzenie ska bo
krzem Si, magnez Mg, glin Al, sd gatych w mangan tworz si pokrywy
Na, wap Ca, potas K, elazo Fe. laterytowe zawierajce tlenki manga
Poczenia pierwiastkw z tlenem nu. Z wulkanizmem podmorskim
tworz wiele gospodarczo wanych zwizane jest powstawanie takich mi
surowcw mineralnych jak boksyty, neraw jak piroluzyt,
braunit,
magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit, hausmannit i bixbit. W trakcie pneuchromit, korund.
matolizy ska dochodzi do rozkadu
Krystalografia. Zwizki tej klasy maj skaleni, przejcia do roztworu K20
niewiele wsplnych cech charakte i Si02 i utworzenia gospodarczo wa
rystycznych. Tylko tlenki elaza, man nych grejzenw zawierajcych kaganu i chromu wykazuj przewanie syteryt, topaz, wolframit, fluoryt. Osa
ciemne lub czarne r <rwy i metaliczny dy zawierajce elazo w formie wo
lub pmetaliczny poysk. Temperatu dorotlenkw, ulegajc diagenezie
ra topnienia wikszoci zwizkw i metamorfizmowi s take rodowis
jest zwykle wysoka z powodu duej kiem tworzenia si tlenkw elaza.
energii wizania sieci krysztaw.
W ich strukturze uoone s na prze
mian due atomy tlenu i wzgldnie
mae atomy metali. Mona to sobie Kwarc na marmurze Carrara/
przedstawi w ten sposb, e atomy Wochy; 27 x 38 mm.

94

Kupryt Cu 2 0
Wasnoci. Krysztay
gtwnie w postaci
szecianu, dwunastocianu rombowego,
omiocianu lub ich
3,5-4
kombinacji. Skupie
plmet.
nia igiekowe do woskowatych lub bla
szkowe, rwnie formy wyduone i ziemiste
masy. Czsto pokryty naskorupieniami zie
lonego malachitu, zbite odmiany czsto
poprzerastane z innymi mineraami krusz
cowymi. Barwa: czerwonobrunatny do metalicznoszarego, krysztay take krwistoczerwo
ne; upliwo: wyrana wedug omiocianu;
gsto: 6,15.
Powstawanie i wystpienia. Jako produkt utle
niania bogatych kruszcw miedzi kupryt two
rzy si na granicy midzy stref cementacji
i utleniania. Czsty produkt wietrzenia chalkopirytu (poprzerastany z limonitem i tenorytem); najczstsza parageneza: mied rodzima,
azuryt, malachit. Rozpowszechniony w wielu

zoach na wiecie, ale tylko lokalnie stanowi

wan rud miedzi. adne krysztay pochodz
z Bisbee w Arizonie/USA, z Tsumeb/Namibia,
z Chessy koo Lionu/Francja. W Onganja
w Namibii znaleziono w 1974 roku kryszta
wacy 2100 g, o rednicy 15 cm. W Polsce
w niewielkich ilociach kupryt jest znany np.
z Miedzianki koo Chcin.
Znaczenie i zastosowanie. Znany redniowie
cznym grnikom jako czerwona ruda miedzi.
Odmiana woskowata nosi czasem nazw cha
lkotrichii

Na grze, po lewej: kupryt Chessy kolo Lyo

nu/Francja: 50x70 mm
Na grze, po prawej: kupryt (chalkotrichii)
Rhelnbreitbach/Niemcy: 4x6 mm

Spinel MgAI 2 0 4
Wasnoci. Krysztay
mae i dobrze wy
ksztacone, wiksze
czsto zaokrglone
lub wygldajce jak
niemet.
nadtopione. Zwykle
w formie omiocia
nu, rzadziej szecia
nu lub dwunastocianu rombowego, najcz
ciej spotyka si bliniaki zrastajce si we
dug tzw. prawa spinelowego, w ktrym pasz
czyznami bliniaczymi s ciany omiocianu.
Pojedyncze krysztay s wrose, take jako
otoczaki lub ziarniste masy. upliwo: dosko
naa wedug omiocianu; gsto: 3,5; barwa:
bezbarwny lub rnobarwnie zabarwiony, bar
dzo czsto czerwony. Poszczeglne barwne
odmiany powstaj na skutek domieszki
tlenkw innych metali.
Powstawanie i wystpienia. Typowy minera
metamorfizmu kontaktowego, szczeglnie
w ziarnistych wapieniach i dolomitach, take
w upkach krystalicznych, gneisach, serpenty

96

nitach; w skaach wulkanicznych i aluwiach

rzecznych. Gwne miejsca wystpowania to
rejon Mogok/Mjanmar (dawniej Birma); Ratnapura/Sri
Lanka;
Routivare/Szwecja;
Monzoni, Wezuwiusz/Wochy; Albania, Wogezy, Szwarcwald, Odenwald, Dolna Hesja (Nie
mcy). Najwikszy oszlifowany spinel way
104 g.
Znaczenie i zastosowanie. Spinel jest trakto
wany jako odrbny minera od 150 lat. Z powo
du wysokiej temperatury topnienia (2135'C)
spinel nadaje si do wyrobu tygli i ognioodpo
rnej ceramiki. Syntetyczny spinel jest sto
sowany jako kamie szlachetny.

Na dole: spinel Val Malenco/Wiochy;

8x6mm

^flH
97

Magnetyt FeFe 2 0 4

Wasnoci. Krysztay wyksztacone z reguy

wedug omiocianu, rzadziej dwunastocianu
rombowego. S zwykle znieksztacone, mae
osobniki czsto maj pokrj szkieletowy; typo
we bliniaki spinelowe wedug omiocianu,
lamelkowe zbliniaczenia wywoane nacis
kiem; zbite masy i ziarniste agregaty czsto
tworzce due skupienia kruszcowe. Lupliwo: doskonaa wedug omiocianu; gs
to: 5,2; barwa: elazistoczarny. Krysztay s
przycigane przez magnes podobnie jak mik
kie elazo, zbite masy same dziaaj jak mag
nes. Wasnoci magnetyczne zanikaj w tem
peraturze okoo 580C, ale po ochodzeniu po
jawiaj si ponownie.
Powstawanie i wystpienia. Rozproszony ska
dnik prawie wszystkich ska magmowych, tak
e tworzcych si w dnach oceanicznych. Na
obszarach ryftw oceanicznych w wylewajcej
si stale pynnej lawie zawarte w niej krysz
tay magnetytu ustawiaj si zgodnie z ziems
kim polem magnetycznym i w tym pooeniu
zostaj zamroone po skrzepniciu skay. Po
miary magnetometryczne wykazay, e po obu
stronach ryftw znajduj si regularne pasy
ska o tym samym typie namagnesowania zia
ren magnetytu, co stanowi dowd na rzecz
prawdziwoci teorii wdrwki kontynentw.
Powstawanie magnetytu zachodzi niemal
zawsze w wyszych temperaturach. 1. W wa
runkach magmowych: magnetyt jest wczenie
wykrystalizowanym skadnikiem nadajcym
skaom ciemn barw (gabro, diabaz, bazalt).
Razem z tytanitem, ilmenitem i oliwinem moe
si nagromadzi w duych ilociach w komo
rze magmowej, co prowadzi do powstania wa
nych z: Routivare, Smlands Taberg/
Szwecja; Otanmaki/Finlandia. Z udziaem lot
nych skadnikw powstao najbogatsze ma
gmowe nagromadzenie rudy elaza na wie
cie, zoe magnetytu rejonu Kiruny w Szwecji.

98

Zasoby rudy wielkoci 1,5 miliarda ton s za

warte w jednym ciele rudnym dugoci 15 km
i gruboci 1000 m; Luossavaara, Svappavaara,
Gellivaara/Pnocna Szwecja; Grangesberg/
rodkowa Szwecja. W Polsce zoe tego typu
odkryto na Suwalszczynie. 2. Kontaktowo-pneumatolitycznie: pod wpywem oddzia
ywania gazw i par magmowych na skay
wglanowe, magnetyt wystpuje tu razem
z siarczkami i krzemianami (mineray skarnowe). Ural; BerggieBhu bel /Saksonia, Schwarze Crux koo Schmiedefeld/Turyngia (Nie
mcy); Banat/Rumunia; Kowary/Sudety. 3. W
warunkach
metamorfizmu
regionalnego:
z tlenkw elaza pochodzenia osadowego. Ol
brzymie zoa w rejonie Kurska/Rosja, Brazy
lia; Sydvaranger/Norwegia; rodkowa Szwec
ja. 4. W warunkach metamorfizmu kontak
towego: w Siegerlandzie/Niemcy z syderytu
na kontakcie z bazaltem. 5. Rzadkie, ale bar
dzo adnie wyksztacone krysztay w yach
typu alpejskiego: z anatazem w Binntal/
Szwajcaria. 6. Bardzo rzadko osadowy: w minetcie Lotaryngii, Bodenwhr. Wietrzeje powoli
przechodzc w limonit, rzadziej w hematyt.
Znaczenie i zastosowanie. Kamie magnetis
by ju znany staroytnym Grekom. Pliniusz
rozrnia kilka odmian magnesw, np. m
ski" i eski", z ktrych tylko mski posiada
si przycigania elaza. Termin magnes
i wprowadzona w 1845 roku nazwa minerau
magnetyt wywodzi si od tego starego okre
lenia. Magnetyt jest waniejsz i najbardziej
rozpowszechnion rud elaza.
Mineray podobne. Wszystkie podobne mi
neray odrniaj si sabszymi wasnociami
magnetycznymi lub ich brakiem.
Na grze: magnetyt Binntal/Szwajcaria;
45x32 mm
Na dole: magnetyt Nordmarken/Szwecja;
47x33 mm

Chromit FeCr o.

Wasnoci. Rzadko
tworzy idiomorficzne
krysztay, zwykle za
okrglone ziarna lub
zbite skupienia w for
mie bry i gniazd. Na
gromadzenia kulis
tych krysztaw two
rz chromit kulisty; przerosty z krzemianami
lub innymi jasnymi mineraami tworz ska
o wygldzie przypominajcym skr lamparta
{ruda lamparcia), lupliwo: brak; przeam
wyrwnany; gsto: 4,5-4,8; barwa: smolicie
czarny, cienkie odupki ciemnobrunatne.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si w po
cztkowym etapie krystalizacji magmy, krysz
tay chromitu opadaj na dno zbiornika mag
mowego, gdzie wraz z oliwinem wchodz
w skad ciemnych ska (perydotytow). Najwa
niejsze wiatowe zoa chromitu znajduj si
w Zimbabwe (Selukwe), od dawna znane s
wystpienia w Norwegii i na Nowej Zelandii;
due zoa znaduj si w Turcji i poudniowej

Serbii; dalsze miejsca wystpowania to m.in.

Kraubath/Styria, Austria; Orsova, Banat/
Rumunia; w Polsce Tpada, Grochowa na
Dolnym lsku. W platynononych aluwiach
na Uralu, charakterystyczny minera dla Ata
ju; w meteorytach zostay znalezione bogate
w ciany krysztay. W trakcie wietrzenia chro
mitu tworz si zielono zabarwione krzemiany
warstwowe.
Znaczenie i zastosowanie. Jedyna ruda chro
mu, ktry jest skadnikiem chromowo-niklowych stali stopowych i odleww odznaczaj
cych si twardoci, odpornoci na korozj
i dziaanie kwasw. Chromit i zwizki chromu
stosowane s do produkcji materiaw ognio
trwaych dla metalurgii, do chromowania,
w garbarstwie, przemyle wkienniczym.
Mineray podobne. Magnetyt jest magnety
czny, ma inn rys i nie tworzy w czasie
wietrzenia zielonkawych krzemianw; cienkie
odupki franklinitu s ciemnoczerwone.
Na grze: chromit (ruda lamparcia)
Troodos/Cypr; 80 x 57 mm

Hausmannit Mn,0,

Valentinit Sb 2 0 3

Krysztay s wrose lub narose, przypominaj

spinele, zawsze o ksztacie piramidalnym;
czsto lamelkowaty; typowe s bliniaki zoo
ne z cyklicznie przerosych piciu osobnikw.
Lupliwo: doskonaa (cecha charakterysty
czna); gsto: 4,7-4,8; barwa: elazistoczarny. Wystpuje razem z innymi mineraami
manganu w llfeld/Harz; Elgersburg, hrenstock/Las Turyski, Niemcy; Langban/Szwecja; Ninij Tagi/Ural, Rosja. Nazwany dla
uczczenia mineraloga J.F.L Hausmanna
(1782-1859). Moliwe s pomyki hausmannitu
z magnetytem i braunitem.
Na dole, po lewej: hausmannit hrenstock,
Turyngia /Niemcy; 8x11 mm

100

Krysztay przewanie
supkowe, take tabli
czkowe,
bogate
w ciany, narose po
jedynczo lub w sku
pieniach promienis
tych, take zbity,
w
odygowatych,
wknistych agregatach, czste pseudomorfozy po antymonicie i kermesycie. Lupliwo:
doskonaa, kruchy; gsto: 5,6-5,8; barwa:
bezbarwny, biay, szary z tawym odcie
niem, tobrunatny, czerwonawy. Produkt
przeobrae m.in. antymonitu. Wolfsberg/Harz,
Horhausen, kopalnia Neue Hoffnung Gottes,
Braunsdorf/Niemcy; Pfibram/Czechy; Allemont, Dauphine/Francja; Wochy. Znaczce
wystpienie w Cetine di Cortomano koo Sieny
we Woszech.

Na dole, po prawej: valentinit Pezinok/Sowa

cja; 10x14 mm

Hematyt

Fefi3

Wasnoci. Wykazuje bogactwo pokrojw kry

sztaw w zalenoci od temperatury powsta
wania. W wysokich temperaturach krysztay
izometryczne, romboedryczne; w nieco ni
szych temperaturach pokroje grubosoczewkowe do kulistych; w niskich temperaturach:
cienkie tabliczki, promienisto-wkniste masy
{czerwona szklana gowa). Alpejskie re e
lazne s utworzone z rozetowo pogrupo
wanych pytek hematytu, zbite skupienia s
ziarniste, useczkowe (mika elazna) lub two
rz ziemiste masy (mietana hematytowa). Na
cianach dwucianu podstawowego kryszta
w spotyka si zorientowane narose czerwo
ne krysztay prcikowego rutylu; czasem prze-

rose krzyowe bliniaki. upliwo: brak; gs

to: 5,2-5,3; barwa: niebieskawy, stalowoszary do elazistoczarnego, pstre barwy naleciae, zbite agregaty czerwone.
Powstawanie i wystpienia. Szeroko rozpo
wszechniony jako ruda elaza, gwnie w gru
bych pokadach pochodzenia metamorficz
nego i osadowego; w yach hydrotermalnych
i pneumatolitycznych, pochodzenia metasomatycznego w wapieniach. Pojawia si jako
wtrny minera po innych mineraach elaza.
adne krysztay pochodz z y typu alpejs
kiego (Cavradi, Tavetsch/Szwajcaria); z Elby
(Rio Marina) razem z pirytem; nierzadko bar
dzo adne krysztay s produktem ekshalacji
wulkanicznych w lawach (Eifel, Owernia, We
zuwiusz, Elba).
Znaczenie i zastosowanie. Stosowany jako ba
rwnik, jedna z waniejszych rud elaza.
Na grze, po lewej: hematyt (szklana gowa)
Cumberland I Anglia 40 x 57 mm
Na grze, po prawej: hematyt z rutyem Cavradl, Tavetsch/Szwajcaria; 17x24 mm

Korund ALO,
Wasnoci. Krysztay
o pokroju kolumno
wym lub piramidal
nym, czsto baryko9
wate i o silnym pozio
niemet.
mym prkowaniu,
take paskotabliczkowe. Jako wrose
lub lune krysztay, czasem znacznych
rozmiarw, poza tym w zbitych, kostkowych
i ziarnistych agregatach. upliwo: brak; gs
to: 3,9-4,1; barwa: bezbarwny (leukoszafir)
lub zabarwiony przez domieszki obcych ato
mw, obecno elaza i tytanu powoduje bar
w ciemnoniebiesk (szafir), obecno
chromu barw ciemnoczerwon (rubin), defek
ty sieci krysztau barw topomaraczow
(padparada), take fioletowy, zielony, czsto
zabarwiony plamicie lub strefowo, zorien
towane odmieszania igie rutylu wywouj zja
wisko asteryzmu.
Powstawanie
i
wystpienia.
Gwnie
w skaach metamorficznych, rzadko w pegma-

102

tytach i utworach pneumatolitycznych, czsto

wystpuje w zoach aluwialnych. Krysztay
o jakoci jubilerskiej pochodz szczeglnie
z Mjanmar (dawniej Birma), Tajlandii i Sri
Lanki (wapienie, aluwia).
Znaczenie i zastosowanie. Jako kamienie
szlachetne (rubin od aciskiego rubens- cze
rwony; szafir z greckiego - niebieski). Do pro
dukcji aluminium wykorzystuje si wycznie
tlenek glinu zawarty w boksytach w ilociach
powyej 20 min t rocznie. Korund jest stoso
wany jako materia cierny, do produkcji wyro
bw ogniotrwaych, emalii.

Na dole: korund Biel la/Wochy; 64x45 mm

103

Pseudobrookit F e J i O .

Perowskit CaTiO,

Zwykle mae, pros

toktne, przypomina
jce brookit tabliczki,
wyduone i pionowo
prkowane,
take
dugosupkowy. upliwo: wyrana w je
dnym kierunku; gs
to; okoo 4,4; barwa: czarny do ciemnobru
natnego, czerwono przewiecajcy. Wystpuje
jako produkt pneumatolitycznego przeobra
enia ilmenitu, w pustkach i na powierzchni
ska wulkanicznych. Due krysztay z pegmatytw apatytowych (Murcja/Hiszpania) roz
padaj si na hematyt i rutyl. adne krysztay
pseudobrookitu wystpuj razem z maymi
krysztaami topazu i tabliczkami hematytu
w Thomas Ridge/Utah, USA; poza tym znany
z Siedmiogrodu, Katzenbuckel, z lawy Eiflu.

Krysztay
zwykle
szecienne i prko
wane podobnie jak
5,5
piryt.
Lamelkowe,
niemet.
polisyntetyczne zblipmet.
niaczenia,
czasem
rwnolegle pozrastane agregaty (Eifel/
Niemcy). Wrose lub narose w upkach chlorytowych (Pfitsch, Tyrol/Austria; Zermatt);
w niektrych magmowych skaach z magnety
tem (Vuorijarvi / Finlandia), gdzie moe stano
wi nagromadzenia o znaczeniu gospodar
czym; kontaktowo-metasomatyczny w rejonie
Zatoust na Uralu; w serpentynitach Val Malenco, Emarere i w produktach erupcji wul
kanicznych Monte Somma (Wezuwiusz)/
Wochy. Nazwany na cze rosyjskiego mine
raloga Perowskiego. Znaczenie gospodarcze
maj tylko odmiany o wysokich zawartociach
niobu, ceru lub ziem rzadkich.
Na grze, po prawej: perowskit Udersdorf,
Eifel/Niemcy; 5x7 mm

Na grze, po lewej: pseudobrookit Ettringen,

Eilel / Niemcy; 3x4 mm
llmenit FeTiO,
Wasnoci. Krysztay
bardzo przypominaj
krysztay hematytu.
Mona
wyrni
wrd nich krysztay
romboedryczne i ta
bliczkowe, zbliniaczenia polisyntetycz
ne. Liczne tabliczkowe krysztay (np. re e
lazne) skadaj si z tytanononego hematytu.
Take ziarniste, zbite skupienia, drobne oto
czaki lub piasek. Brak upliwoci, obserwuje
si czsto podzielno na lamelkach blinia
czych; gsto: 4,5-5,0; barwa: czarny z od
cieniem fioletowobrunatnym.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si w wa
runkach magmowych razem z magnetytem.
W niemal czystych masach w Ekersund. Rdsand/Norwegia; z magnetytem w Routivare/
Szwecja; czsty w pegmatytach rejonu
Miass/Rosja; Krager/Norwegia (do 13 cm
wielkoci i 6-7 kg wagi); Aschaffenburg/Spessart, Niemcy; jako swobodnie narose krysz

104

tay w yach St. Gotthard; w Bourg d'Oisans/

Francja; adne krysztay w Val Oevero/Novara, Wochy. Due znaczenie maj aluwialne
zoa ilmenitu jak Travancore/lndie i Natalu/RPA, wystpuje w dolinie Izery w Sudetach.
Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do produ
kcji wartociowego biaego barwnika bieli ty
tanowej, otrzymywanego w iloci okoo 1 min
ton; surowiec do produkcji stali tytanowej sto
sowanej w technologii kosmicznej, jako wype
niacz do produkcji papieru i linoleum, do
otrzymywania emalii i w przemyle ceramicz
nym.

Na dole: ilmenit Traversella/Wiochy;

35x25 mm

105

Kwarc Si0 2

Wasnoci. Krysztay s bardzo zrnicowane

w zalenoci od warunkw powstawania i paragenezy: pospolity kwarc wykazuje czsto
szecioboczny zarys krysztaw, narose oso
bniki krysztau grskiego s o wiele bogatsze
w ciany i maj zmienny pokrj, krysztay s
prawie zawsze poziomo prkowane. Kryszta
y kwarcu mog krystalizowa w dwu lustrza
nych strukturach, co prowadzi do powstawa
nia prawych i lewych krysztaw. Take grubolub drobnoziarniste agragaty, rwnie jako
piasek. Lupliwo: tylko wyjtkowo wyrana;
gsto: 2,65; barwa: bezbarwny w stanie czy
stym, rozmaicie zabarwiony: biay, szary,
ty, czerwony, niebieski, zielony, brunatny, cza
rny. Zabarwienie to pochodzi od domieszki
pierwiastkw ladowych wbudowywanych
w sie krysztau podczas wzrostu krysztaw
kwarcu. Krysztay czsto charakterystycznie
zbliniaczone. Tworz si nierzadko bliniaki
przerose z nieregularnymi szwami bliniaczy
mi na powierzchni krysztau, ktrych osi bli
niacz jest trjkrotna o symetrii, co w efekcie
daje kryszta wygldajcy jak pojedynczy oso
bnik, ale o wyszej symetrii. Kwarc moe by
stosowany jako termometr geologiczny",
gdy w temperaturze 573C przechodzi w mo
dyfikacj wysokotemperaturow] w tempe
raturze 870C w trydym/t krystalizujcy
w ukadzie heksagonalnym a w temperaturze
1470C w regularny cristoballt. Przy spadku
temperatury sie krystaliczna heksagonalnego
kwarcu wysokotemperaturowego przeobraa
si w sie trygonalnej, niskotemperaturowej
modyfikacji, jednake zewntrzna forma
krysztaw zostaje zachowana. Dlatego wa
nie mona dzi znale na powierzchni Ziemi
krysztay o heksagonalnej morfologii kwarcu
wysokotemperaturowego.
Powstawanie. Gwny skadnik ska wulkanicz
nych i osadowych, jak rwnie w upkach krys-

106

talicznych. Wany skadnik y i wystpie mi

neraw rnego pochodzenia. Z powodu swo
jej twardoci i bardzo maej rozpuszczalnoci
gromadzi si w piaskach i otoczakach. Tworzy
pseudomorfozy po wielu mineraach, jest
czynnikiem powodujcym fosylizacj (skrzemionkowanie) wielu substancji. Wystpuje za
rwno w zoach magmowych jak i jest produ
ktem etapw pegmatytowo-pneumatolitycznego i hydrotermalnego. Masywny kwarc wy
preparowany przez wietrzenie ze ska otacza
jcych tworzy w krajobrazie twardzielce" jak
np. bawarski pal", kwarcowe wypenienie hydrotermalne szczeliny skalnej, cignce si
na dugoci 150 km przez Las Bawarski.
Odmiany i ich wystpowanie. W zalenoci od
warunkw krystalizacji powstaj odmiany grubokrystaliczne (o wyranie rozpoznawalnych
pojedynczych krysztaach) lub drobnokrystaliczne (zbite skupienia zoone z mikroskopij
nych drobnych wkien lub ziaren, kryptokrystaliczne). 1. W najczystszej formie jako bezba
rwny, przezroczysty jak woda kryszta grski.
Grecy nazywali go krystallos = \ i a do XVII
wieku wierzono, e musi by on skamieniaym
lodem. Okrelenie kryszta" stosowano przez
stulecia tylko w odniesieniu do krysztau grs
kiego. Sawne s due krysztay z Prze-

Na grze: kwarc kamienioom Medenbach,

Westerwald/Niemcy 32 x24mm
Na dole, po lewej: kwarc Baska Simnical
Sowacja: 53x75 mm
Na dole, po prawej: ametyst berlowy Plshangen kolo Eidsvoll/Norwegia; 14x20 mm

czy Furka w Alpach, ogromne (o wadze powy

ej 40 t) krysztay pochodz z wielu miejsc
w Brazylii. Jako wany minera skaotwrczy
wielu skat magmowych, metamorficznych
i osadowych; w yach i druzach w upkach
krystalicznych; w ogromnych masach w pegmatytach. Alpy: Masywy Aaru i Gottharda,
Pfitsch/Tyrol, Bourg d'Oisans/Dauphine,
Francja; Strzegom/lsk, Polska; Baveno/
Wochy; Elba; Ural; sawne s mae przezro
czyste jak woda krysztay z marmurw Carrary/Wochy i tzw. diamenty Herkimer z No
wego Jorku /USA. 2. Na skutek nawietlania
promieniowaniem jdrowym powstaje brunat
no zabarwiony kwarc dymnyhb czarnobrunatny morion. W temperaturze 300-400'C moe
on ulec odbarwieniu, ale po nawietleniu pro
mieniami Roentgena odzyskuje swoj pierwo
tn barw. Wystpowanie jak w przypadku
krysztau grskiego. Szczeglnie due kry
sztay, o wadze ponad 130 kg, pochodz
z Przeczy Furka/Szwajcaria, a ponad 3-tonowe krysztay z Minas Gerais/Brazylia.
3. Na skutek naturalnego nawietlania kwarcu
zawierajcego domieszk elaza powstaje
ametyst. Jego krysztay s narose w druzach
lub tworz kuliste skupienia z chalcedonowym
jdrem. Pojedyncze krysztay ametystu s rza
dkie. Zwykle tylko zakoczenia krysztaw s
zabarwione jasno- lub ciemnofioletowo, czs
to zabarwienie jest plamiste. Przez wyprae
nie w temperaturze midzy 470 a 750CC po
wstaj jasnote, czerwonobrunatne, zielone
lub bezbarwne odmiany. W wietle dziennym
niektre ametysty mog blakn, ale ich bar
w mona przywrci poprzez nawietlenie
promieniowaniem rentgenowskim. Ametysty
wystpuj w migdaach zasadowych ska wul
kanicznych, w yach i utworach aluwialnych.
Od czasw rzymskich eksploatowano ametys
ty i agaty z melafiru migdaowcowego w rejo
nie Hunsruck, ale wystpienie to jest ju od
200 lat wyczerpane, podobnie jak wystpienia
w Miiglitztal/Saksonia, Niemcy i Owernia/
Francja. Nazwa pochodzi od greckiego amethystos =trzewy. Przez tysiclecia wierzono,
e kamie ten moe by talizmanem przyno
szcym szczcie, dajcym swemu wacicie
lowi si, ochron przed czarami, melancholi
i pijastwem. Jeszcze dzisiaj kamie ten
uchodzi za symbol wstrzemiliwoci, jest za

108

liczany do insygniw Kocioa Katolickiego

i umieszczany w piercieniach noszonych
przez biskupw i kardynaw. Jeszcze kilkaset
lat temu jego warto bya porwnywalna
z wartoci szafiru, szmaragdu, rubinu i dia
mentu. Dopiero po odkryciu olbrzymich wyst
pie w Brazylii warto ametystu znaczco
spada. 4. Naturalnie zabarwiony na to
kwarc nosi nazw cytryn. Wikszo cytrynw
znajdujcych si na rynku powstaa przez wy
praenie ametystu lub kwarcu dymnego. W te
mperaturze 470C brazylijski ametyst staje si
jasnoty, przy 550-560 C ciemnobrunatny do
czerwonobrunatnego. Wszystkie cytryny uzys
kane przez wypraenie wykazuj czerwonawy
odcie, podczas gdy naturalny cytryn jest zwy
kle bladoty. Obecnie pochodzi on gwnie
z Brazylii i Madagaskaru, wczeniej adne ka
mienie pochodziy z Kordoby i Salamanki
w Hiszpanii. Naturalne zabarwienie cytrynu
jest wywoane przez lady elaza w strukturze
kwarcu. W handlu cytryn jest czsto okrelany
w niedopuszczalny sposb jako topaz (topaz
Bahia, topaz zoty, topaz Madeira, topaz Palmeira, topaz Rio-Grande). Przez wypraenie
tych i fioletowych kwarcw z kopalni Montezuma w Minas Gerais/Brazylia w tempera
turze okoo 500'C powstaje kwarc zabarwiony
ciemnozielono (prazolit). 5. Od kilku lat znane
s krysztay kwarcu rowego (Aracuai; Minas
Gerais). Wczeniej by on dostarczany w po
staci zbitych grubokrystalicznych skupie, rza
dko przezroczystych, przewanie mocno sp
kanych. 6. Kwarc elazisty jest zabarwiony na
czerwono, brunatno lub to domieszkami
tlenkw elaza. 7. Kwarc mleczny wykazuje
mleczne zmtnienie wywoane licznymi inklu
zjami. 8. Obecno igieek rutylu lub hornblendy powoduje powstanie kwarcu niebie
skiego, wystpujcego w okolicy Salzbur-

Na grze, po lewej: kwarc Bsingteld, Extertali'Niemcy; 17x24 mm

Na grze, po prawej: kwarc elazisty na hematycie Cumberland/Anglia; 80x112 mm
Na dole: kwarc okienkowy Porretta/Wiochy:
100 x 70 mm

ga/Austria i w Skandynawii. 9. Kiedy w 1700

roku wtoscy alchemicy wsypali opiki miedzi
do szka, otrzymali odmian przypominajc
wygldem kwarc aventurynowy, ktry wzi
std swoj nazw (a ventura=przez przypa
dek). Domieszka blaszek miki, fuchsytu lub
hematytu powoduje powstanie zielonej, czer
wonej lub brunatnej metalicznej migotliwoci
w kamieniu. 10. Sokole oko i tygrysie oko s
okwarcowanymi odmianami krokidolitu. Jego
przobraenie (powstanie pseudomorfozy) spo

wodowao zachowanie wknistej struktury az

bestu, co prowadzi do zaamania wiata i po
wstania efektu kociego oka. Waniejsze wyst
pienia to RPA; Zachodnia Australia; Mjanmar
(dawniej Birma); Indie; Kalifornia/USA; Treseburg w Harzu/Niemiecy. 11. Prazem ma bar
w ciemnozielon spowodowan licznymi
wrostkami aktynolitu. Jego miejsca wyst
powania to Gry Kruszcowe, Niemcy; Finlan
dia; Alpy Salzburskie/Austria; Szkocja.
12. Chalcedon jest cakowicie zbit i makro
skopowo jednorodnie przewiecajc od
mian kwarcu. Skada si z mikroskopowej
wielkoci wkien i ziaren, ma szklist powie
rzchni i jest czsto rozmaicie zabarwiony.
Powstaje w niskich temperaturach (okoo
120C) w pobliu powierzchni ziemi. Pasiasty
agat jest chyba najbardziej znan odmian
kwarcu. Jego nazwa pochodzi od rzeki Achates na Sycylii. Barwa poszczeglnych pasw
jest przewanie szara i biaa (Brazylia, Mek
syk), take czarna, brunatna, ta lub czer
wona (Idar - Oberstein). Sztuczne barwienie
tego do porowatego materiau byo znane
ju Pliniuszowi. Sztucznie zabarwiony na czar
no agat by okrelany jako onyks. Odmianami
barwnymi s take: czerwony karneol (barwa
pochodzi od tlenkw elaza), brunatny sarder
(od limonitu), zielony chryzopraz (od krzemia
nw niklu). Jako ulubiony kamie Fryderyka
Wielkiego niegdy by traktowany jako najcen110

niejszy ze znajdowanych w Niemczech kamie

ni szlachetnych. Drobnokrystaliczny jaspis by
wa rozmaicie zabarwiony przez domieszk
tlenkw elaza lub manganu, a take inne
nieorganiczne lub organiczne substancje: heliotrop (ciemnozielony z czerwonymi plamka
mi), agat mszysty (bezbarwny z przypominaj
cymi mech wtrceniami zielonej hornblendy).
Znaczenie i zastosowanie. Kwarc jest po ska
leniach najczciej spotykanym mineraem
skorupy ziemskiej. Jego nazwa pochodzi od
redniowiecznego okrelenia querz stoso
wanego przez XIV-wiecznych czeskich grni
kw na okrelenie materiau nie zawierajce
go kruszcw, ponnego. Przezroczyste, niezbliniaczone krysztay byy wykorzystywane
jako oscylatory w technice wysokich czstot
liwoci. Obecnie w elektronice wykorzystuje
si niemal wycznie krysztay otrzymywane
syntetycznie. Piasek kwarcowy jest surowcem
do otrzymywania krzemu, jednego z najwa
niejszych pierwiastkw wspczesnej tech
nologii. Naczynia ze szka krzemionkowego s
odporne na gwatowne zmiany temperatury,
a z powodu dobrej przepuszczalnoci promie
ni ultrafioletowych szko to jest stosowane do
wyrobu specjalnych arwek. Wszystkie barw
ne odmiany s wykorzystywane jako kamienie
ozdobne. Odmiany te s szlifowane fasetkowo,
jako kaboszony, jako kulki do wyrobu naszyj
nikw, stosowane do wyrobu czarek i innych
naczy, gemm i sygnetw, jako kamie do
dekoracji wntrz i na okadziny cian zewn
trznych. Barwne odmiany byy stosowane od
stuleci jako talizmany, take dzisiaj wizane
z niektrymi znakami zodiaku. Z powodu ogro
mnego zakresu zastosowania kwarcu nie mo
na nawet w przyblieniu poda jego produkcji.

Na grze, po lewej: agat Idar-Oberstein/Nie

mcy; 100x140 mm
Na grze, po prawej: chalcedon Naila kolo
Hot, Bawaria /Niemcy; 40x57mm
Na dole: chalcedon na kwarcu kopalnia
Khan/Namibia; 90x64 mm

Trydymit Si0 2
Wasnoci. Ta mody
fikacja
Si02
za
wdzicza swoj na
zw
szczeglnie
czstemu wystpo
waniu w formie troja
kw, ale spotyka si
rwnie
bliniaki
i zbliniaczenia wielokrotne. Mae krysztay s
cienkotabliczkowe i maj heksagonalny zarys,
tworz wachlarzowate lub kuliste skupienia,
krysztay mikroskopijnej wielkoci wystpuj
w formie dachwkowatych skupie. Krysztay
z rejonu Eifel/Niemcy s czasem podobne do
patkw niegu. Lupliwo: rzadko dostrzegal
na; gsto: 2,27; barwa: bezbarwny, mlecznobiay. Podobnie jak kwarc, trydymit w wysokiej
temperaturze tworzy modyfikacj heksagonal
n. Modyfikacja niskotemperaturowa ma
symetri rombow.
Powstawanie i wystpienia. Gwnie jako ska
dnik modych ska wulkanicznych, take w druzach w tych skaach, razem z sanidynem, kwa

rcem, cristobalitem, fajalitem, hematytem, augitem i hornblend. Zosta take znaleziony

w meteorytach kamiennych. Zachowany, cho
cia tylko w skupieniach widocznych pod mik
roskopem, w trachitach i andezytach Drachenfels i Perlenhardt/Siebengebirge, Niemcy;
Mont Dore/Francja; Euganei / Wochy; Gra
Aranyer/Wgry. Znaleziony jako produkt
dewitryfikacji szkliw naturalnych (Meksyk)
i utworzonych sztucznie (w wymurwce
piecw martenowskich) oraz nieodpowiednio
chodzonego szka.
Znaczenie i zastosowanie. W lipcu 1867 roku
G. von Rath otrzyma nadesany przez Burkarta z Bonn okaz porfiru trachitowego z Gry
St. Cristbal koo Pachuca w Meksyku", w kt
rym znalaz heksagonalne tabliczki nowej
krystalicznej postaci krzemionki". Bardzo rza
dki trydymit jest interesujcy zarwno dla ba
daczy jak i kolekcjonerw mineraw.
Na grze: trydymit Colt i Euganei/Wiochy;
12x8 mm

OpalSiO, + nH20
Wasnoci.
Formy
typowe dla elu: nerkowate,
graniaste,
skorupowe i warst
wowe. Zbity, rozpro
szony, w szczelinach
i pustkach ska, w po
staci pseudomorfoz
i wypenie skrzemieniaych substancji. Gs
to: 2,1-2,2; barwa: bezbarwny, mlecznobiay, tawy, pomaraczowoczerwony, zielony.
Pod mikroskopem elektronowym w strukturze
opalu widoczne s gsto upakowane kuliste
skupienia cristobalitu, woda znajduje si w ku
leczkach jak i w przestrzeniach midzy nimi.
Zaamanie wiata na powierzchni tych kule
czek powoduje powstanie opalizacji we wszy
stkich kolorach tczy.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si przy
rozkadzie krzemianw i modych ska wulka
nicznych, serpentynitw, jako osad gorcych
rde (martwica krzemionkowa) w formie
konkrecji w osadach zawierajcych krzemion

112

k (krzemie). Odmiany: 1. Opal szlachetny:

skay wulkaniczne okolic Dubnika/Sowacja;
Wyspy Owcze; Meksyk; Tintenbar/Australia.
Pochodzenia osadowego s najwaniejsze
zoa w Australii: Lightning Ridge (opal czar
ny), Wight Cliffs, Coober Pdy Andamooka.
2. Opal ognisty: ognistoczerwony, burszty
nowy, hiacyntowoczerwony, przewiecajcy:
gwnie pochodzi z Meksyku (Magdalena, Queretaro). 3. Opal zwyczajny: zwykle nieprze
zroczysty, bez gry barw, szeroko rozpowsze
chniony. Hydrofan (opal mleczny) mtny z po
wodu utraty wody opal szlachetny, Hubertusburg/Niemcy. Hialit (opal szklisty) w mig
daach i jako skorupowe powoki ska wulkani
cznych, Kaiserstuhl/Niemcy. Opal prazowy
(zabarwiony na zielono zwizkami niklu),
Szklary/Dolny lsk. Opal drzewny to
skrzemieniae drewno przepojone opalem,
opalmszystyza zawiera inkluzje dendrytw.
Na dole: hialit (opal szklisty) Fichtelgebirge/Niemcy; 35*25 mm

Rutyl Ti0 2
Krysztay
zwykle
wyduone, ale take
grubosupowe
do
cienkich igie; piono
wo prkowane, za
okrglone i znie
ksztacone
formy;
krysztay
alpejskie
z powodu prkowania wydaj si by agre
gatem rwnolegle uoonych wkien.
Szczeglnie typowe kolankowe bliniaki, troja
ki i zbliniaczenia wielokrotne, zarwno polisyntetyczne jak i cykliczne; w ksztacie serca

lub piercienia. Zbite masy, ziarna i dugie

igy zebrane w snopkowe lub rwnolege sku
pienia wrose w kwarcu. Lupliwo: doskona
a; gsto: 4,2-4,3; barwa: krwistoczerwony,
brunatnoczerwony, rudy, rzadko tawy i tobrunatny, elazistoczarny. Wrosy w pegmatytach: due krysztay z Krager/Norwegia;
Gry llmeskie/ Rosja; Modriach/Styria,
Austria. W yach hydrotermalnych i druzach:
Pfitsch/Tyrol, Austria; Binntal, Campolungo/
Szwajcaria. Skadnik ska osadowych i meta
morficznych. W aluwiach: razem ze zotem
koo Olahpian/ Siedmiogrd.

^ % ^
Na grze, po lewej:
rutyl Tauern/'Austria; 15x21 mm

Na grze, po prawej:
rutyl Binntal/Szwajcaria; 8x11 mm

Kasyteryt Sn0 2

Wasnoci. Krysztay zwykle masywne, krtkosupowe, niemal zawsze zbliniaczone.

Rzadziej igiekowe; drobnowkniste, koncen
tryczne, skorupowe, przypominajce szklane
gowy skupienia (cyna drzewiasta); bliniaki
kolankowe o ksztacie przybicy; bardzo czs
to jako pojedyncze, obtoczone ziarna lub pia
sek. Lupliwo: niedoskonaa; gsto:
6,8-7,1; barwa: brunatny o barwie kalafonii,
rzadziej odcienie barwy tej, szarej, hiacyntowoczerwonej, wyjtkowo take bezbarwny.
Powstawanie i wystpienia. Powstawanie mi
neraw cyny jest niemal wycznie zwizane
z faz pnej krystalizacji magmy granitowej
(faz pneumatolityczn). Typowe dla tej mine

114

ralizacji s wystpienia odkryte przed tysi

cami lat w Kornwalii i przed stuleciami w Sak
sonii w stropowych partiach intruzji grani
towych. Wystpuj tam przeobraone pneumatolitycznie skay granitowe (grejzeny)
zawierajce kasyteryt z wolframitem, scheelitem, arsenopirytem. Gry Kruszcowe Saksonii
i Czech, Altenberg/Niemcy; Kornwalia; Breta
nia; najwiksze na wiecie zoa cyny znaj
duj si w prowincji Junnan/Chiny.
Na dole, po lewej: kasyteryt Altenberg, Sak
sonia/Niemcy; 31x44 mm
Na dole, po prawej: kasyteryt na zinnwaldycie
Schlaggenwald, Saksonia/Niemcy;
20x28 mm

115

^b"
Wasnoci. Rzadko wystpuje w postaci idiomorficznych krysztaw (polianitj, zwykle jako
pseudomorfozy gwnie po manganicie lub
w skupieniach promienistych, zbite, twarde
masy lub lune, ziemiste skupienia mocno
brudzce palce. Lupliwo: w dwch kie
runkach; gsto: okoo 5; twardo jest pra
wie niemoliwa do okrelenia gdy materia
niemal zawsze ulega pokruszeniu przy prbie
zarysowania; barwa: srebrzystoszary do czar
nego.
Powstawanie i wystpienia. Wystpujce
w przyrodzie czernie manganowe s tlenkami
manganu, ktre chocia zblione pod wzgl
dem skadu chemicznego, maj bardzo zr

nicowany wygld i rne waciwoci. Tworz

si w strefie wietrzenia (czapa elazna) z mi
neraw zawierajcych mangan jak rodonit,
rodochrozyt, syderyt, dolomit itp., w yach
hydrotermalnych koo Elgersburg/Turyngia,
Niemcy; Gremmelsbach koo Triberg; llmenau.
Typowo osadowe s ogromne zoa rud man
ganu Nikopola na Ukrainie i Cziaturi-Kutaisi
w Gruzji. Niektre nagromadzenia s wzboga
cone przez ugowanie i utlenianie: Lindener
Mark koo GieBen, Waldalgesheim koo Bingerbruck.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go pyr=og\e i loysis = my. Piroluzyt z psylomelanem jest najwaniejsz rud manganu.
Stosowany do otrzymywania chloru, do produ
kcji szka, jako skadnik uszlachetniajcy stal.

Na grze, po lewej: piro/uzyt kopalnia

RoBbach, Westerwald/Niemcy; 25x35 mm
Na grze, po prawej: piro/uzyt kopalnia Eisenkaute, Westerwald/Niemcy; 20x28 mm

i[fes
_Y*-~
i y f e i & f k J ?-

--

v*

WM
"''SK^RH*5ySffllr ''
v

nki

* *l > .

Piroluzyt Mn0 2

'

>

i ;

**

^
i^^^

W'&*?XBSBBI
' ^ i a w f a#'^'.i"'''^^

^SE6!8r^r
-J^MJ i^feia|pBi||EL_. t-ty- ^
^Ska9w*&H^' //"V'.=

K:^*M3P&

f^K^ii^SfiSaig
- ^ s H f e \ t 'SfflraP

^ ^ '^lk
'friWk

^Bn
f'

''' ')' M'^JL

Hf'1
m

rt3
Vi"'-

'$ \'r '$!

\'

=" l E ^ w l i R I

miKfj!/&P**<^

:
w

yy :S* -"';-^~^'

'X

'rnSi
i - M ^

Anataz TiO,
Wasnoci. Niemal
wycznie w formie
maych, rozproszo
nych krysztaw na
rosych. Najczstszy
mi formami kryszta
w s strome po
dwjne piramidy, ale
spotyka si te zaokrglone lub paskie
podwjne piramidy, przypominajce omiociany, niebieskie do ciemnoczerwonych po
dwjne piramidy tetragonalne. Lupliwo: dos
konaa w dwch kierunkach; gsto: 3,8-3,9;
barwa: niebieskoczarny, miodowoty, brunat
ny, hiacyntowoczerwony, rzadko bezbarwny.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si z roz
tworw hydrotermalnych w yach typu alpejs
kiego obok krysztau grskiego i adularu: Tavetsch, St Gotthard; poyskujce te krysz
tay z Binntal/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/
Francja; nowe miejsce wystpowania ciemno
niebieskiego anatazu na kwarcu to Hardangervidda/Poudniowa Norwegia. Pojedyncze kry-

sztay w aluwiach i piaskach zotononych,

Atliask/ Ural.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go anatasis =wyduenie. Po raz pierwszy
wzmiankowany w 1738 roku; w 1802 roku LN.
Vauquelin ustali, e anataz ma analogiczne
wasnoci chemiczne jak rutyl.

Na dole, po lewej: anataz Graubunden/Szwaj

caria; 13 x 19 mm
Na dole, po prawej: anataz Binntal/Szwajca
ria; 3x4 mm

117
116

-; fll

Columbit Niob/t, Tantal/t

(Fe.Mn) (Nb.Ta) O

Wolframit
(Fe,Mn)W04

Pomidzy czonami niobowym i tantalowym

- niobitem i tantalitem istnieje cigy szereg
krysztaw mieszanych wykazujcych zrnico
wane wyksztacenie: czony bogate w Nb two
rz krysztay tabliczkowe lub supkowe, czony
bogate w Ta kolumnowe, silnie prkowane.
Lupliwo: w zasadzie wyrana w odmianach
bogatych w Nb; pospolite zbliniaczenia.
Wystpuj gwnie w pegmatytach granitowych
z albitem i mineraami litu. Hagendorf/Bawa
ria, Niemcy; Varutrask/Szwecja; Ulefoss/Norwegia; Kaatiala/Finlandia; Miass/Ural.
Na grze, po lewej: columbit Hagendorf, Oberpfalz/Niemcy; 9x13 mm

Zwykle
wystpuje
w formie duych, grubotabliczkowych lub
supkowych kryszta
w, take igiekowy
i promienisty z wy
ranym
pionowym
prkowaniem; pseudomorfozy po scheelicie. Lupliwo: doskona
a; gsto: 7,14-7,54; barwa: ciemnobrunatny
do czarnego, odmiany bogate w Mn brunatnoczerwone. Tworzy szereg krysztaw miesza
nych, ktrego skrajnymi czonami s ferberyt
(FeWOJ i hubneryt (MnWOJ. Zwizany z pegmatytami i zoami pneumatolitycznymi.
Zinnwald/Gry Kruszcowe; Hiszpania; Por
tugalia, Rumunia i Peru. Waniejsza ruda wol
framu. Minera podobny: columbit.
Minera ten naley do wolframianw, szerzej
omwionych w klasie VI (str. 152-167).
Na grze, po prawej: wolframit Rumunia;
53x75 mm

Brookit TiO,
Wasnoci. Krysztay
pojedynczo narose,
pionowo zbrudone,
tabliczkowe; odmiana
wyksztacona w for
mie szecioktnych
tabliczek nosi nazw
arkansyt W yach
typu alpejskiego spotyka si tabliczkowe, bru
natne, przewiecajce krysztay z czarnymi
pasmami biegncymi w okrelonych kie
runkach, spowodowanymi obecnoci wrostkw substancji nieprzezroczystych. Znane s
pseudomorfozy brookitu po tytanicie. Lupli
wo: niewyrana; gsto: 4,1; barwa: tawobrunatny do czerwonobrunatnego, take
prawie czarny (arkansyt).
Powstawanie i wystpienia. Wystpuje g
wnie w yach hydrotermalnych i jako minera
akcesoryczny w gnejsach, upkach i skaach
wulkanicznych. Czsto jest mineraem wt
rnym wystpujcym razem z tytanitem, chlorytem itp. Tremadoc/Walia; Bourg d'Oisans/

118

Francja; Amsteg/Szwajcaria; Pragraten/Ty

rol; Miass/Rosja. W Magnet Cove/Arkansas
zostay znalezione metalicznie byszczce elazistoczarne krysztay. Brookit i anataz
wystpuj w tych samych rodowiskach, nie
kiedy s ze sob zronite.
Znaczenie i zastosowanie. W 1825 roku Lew
okreli symetri pojedynczych krysztaw
z Snowdon w Walii jako rombow i nazwa
minera na cze angielskiego krystalografa
H. J. Brooke. Brookit nie jest wykorzystywany
jako ruda tytanu.

Na dole: brookit Snowdon, Walia/Wielka Bry

tania; 24x17 mm

* ~mi

-J

Brucyt Mg(OH)2

Diaspor AIO(OH)

Due, tabliczkowe,
rozwinite
wedug
dwucianu podstawo
wego,
krysztay
2,5
o romboedrycznym
niemet.
zarysie
krawdzi,
take stromo pirami
dalny, jednak zwykle
w zbitych, blaszkowych lub useczkowych ma
sach przypominajcych gips; rzadko drobnowkniste skupienia podobne do azbestu.
Lupliwo: wymienita; gsto: 2,4; barwa:
bezbarwny, zielonkawy, niebieskawy; nieco
gitki. W kontaktowo zmetamorfizowanych do
lomitach (Predazzo/Pnocne Wochy), wapie
niach i serpentynach (Pitkaranta nad Jez. Ladoga/Rosja). Do 50 cm dugoci wkna z Asbestos/Quebec, Kanada; rozetowe skupienia
krysztaw na kammererycie w Kop Daglari/Turcja. Podobne do brucytu s talk i gips.

Krysztay s ograni
czone powyginanymi,
drobno prkowany
mi lub chropowatymi
powierzchniami.
Czsto blaszkowe lub
odygowe skupienia.
Lupliwo: wymieni
ta; gsto: 3,3-3,5: barwa: bezbarwny lub roz
maicie zabarwiony. Krysztay zwykle tylko do
3 mm wielkoci; niedawno w Masywie Menderes/Turcja znaleziono brunatne krysztay
dugoci ponad 10 cm. ktre mog by zasto
sowane jako kamienie ozdobne. Minera meta
morficzny upkw krystalicznych, utworw metamorfizmu kontaktowego, produkt przeob
raenia korundu, skadnik boksytw. Campolungo/Tessin; Grainer/Tyrol; Naxos/Grecja; fioletowe krysztay pochodz z Langessundfjordu; w yach w Jordanowie na Dol
nym lsku; Kossoibrod/Ural.
Na grze, po prawej: diaspor Masyw Menderesl Turcja; 40 x 57 mm

Na grze, po lewej: brucyt na kammererycie

Kop Daglari/ Turcja; 4x6 mm

Uraninit UO,

\=Jy
Wasnoci. Krysztay o pokroju szecianu lub
omiocianu, jednak przewanie zbity, o nerkowatych formach (blenda smolista, nasturan), take proszkowe nagromadzenia (czer
uranowa). Pseudomorfozy po drewnie, ko
ciach, bakteriach. Lupliwo: czsto nie
zauwaalna; gsto: 10,6, malejca ze wzros
tem wieku geologicznego; barwa: czarny do
zielonkawoczarnego. Silnie radioaktywny, co
powoduje zdefektowanie sieci krysztaw.
Powstawanie i wystpienia. Rzadko w duych
ilociach. 1. Pegmatyty: nie eksploatowany, za
wsze wzbogacony w tor i cer. Saetesdalen,
Moss/Norwegia; Stackebo, regrund/Szwecja.
2. Kontaktowo-metasomatyczny: rzadkie, ale

120

wane zoa. Mary Kathleen Mine/Queensland, Australia; Bancroft/Ontario, Kanada.

3. yy hydrotermalne: Gry Kruszcowe:
Johangeorgenstadt, Annaberg, Schneeberg.
Aue Wlsendorf/Bawaria, Jachymov (Cze
chy); Kornwalia; Wochy; Kowary, Kletno/ Su
dety. 4. Z krcych wd gruntowych: rejon
Adamello; Pamparato/Alpy; Murtschenstock/Szwajcaria. 5. W starych zlepiecach:
Elliot Lake/Ontario, Kanada jest najwiksz
na wiecie kopalni uranu. W strefie wietrze
nia atwo ulega rozkadowi i przechodzi w licz
ne wtrne mineray uranylu zabarwione na
intensywne kolory te, pomaraczowe,
zielone.
Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do otrzy
mywania uranu, radu, sztucznych transuranowcw i produktw ich rozszczepiania stosowa
nych w reaktorach jdrowych i do produkcji
broni jdrowej. wiatowa produkcja U308
w 1989 roku wynosia okoo 44800 ton.

5>

'JPJ

Na dole: uraninit E^je/Norwegia; 32*22 mm

121

Goethyt s-FeO(OH)
Wasnoci. Krysztay
igiekowe lub wos
kowe z wyranym
wzdunym prko
waniem. W skupie
niach promienistych
i wknistych, zbity,
upakowany, proszko
wy. Pseudomorfozy po licznych mineraach
elaza. Lupliwo: doskonaa; gsto: do 5,3
(bardzo zmienna); barwa: czarnobrunatny do
jasnotego. Badania rentgenograficzne
wykazuj istnienie dwch krystalicznych tlenowodorotlenkw elaza: goethylu i lepidokrokitu. Oba te mineray wchodz w skad miesza
niny okrelanej nazw limonit.
Powstawanie i wystpienia. Typowy produkt
strefy wietrzenia. Niemal wszystkie mineray
elaza pod wpywem wody i kwasw humuso
wych przeobraaj si w limonit. Wystpuje
on razem z hematytem, tlenkami manganu,
kalcytem, mineraami ilastymi itp.
Odmiany. Rnie wyksztacone odmiany

goethytu bywaj okrelane odrbnymi nazwa

mi, zbdnymi z punktu widzenia mineralogii.
Igiekowo wyksztacone krysztay s znane
z Lostwithiel / Kornwalia; Hirschberg nad Saal/ Niemcy; z geod Freisen/Saarland; Czechy.
Kasztanowobrunatne lub ochrowote kuliste
skupienia o aksamitnej powierzchni wystpuj
w Siegerland. Limonitowe oolity z koncentry
czn skorupow budow jako minetta byy
eksploatowane w Lotaryngii/Luksemburg, po
dobne utwory s znane z Saizgitter/Niemiec
i Krymu.
Znaczenie i zastosowanie. Wana ruda ela
za. Niektre odmiany s wykorzystywane tak
e jako filtry do oczyszczania gazu.

Na grze, po lewej: goethyt kopalnia RoBbach,

Westerwald/Niemcy; 64 x 90 mm
Na grze, po prawej: goethyt Freisen, Sa
ar/Niemcy; 6x9 mm

Lepidokrokit y-FeO(OH)

Wasnoci. Wikszo wasnoci chemicznych

i fizycznych analogiczna jak u goethytu, podo
bnie jak wystpowanie. Lepidokrokit i jego
odmiany s jednake duo rzadsze. Krysztay
s cienkie, spaszczone i wyduone. Jako od
dzielne krysztay na podou lub w druzach,
tabliczki czsto pogrupowane w rozety; take
odmiany proszkowe lub typu szklanej gowy.
Lupliwo: doskonaa w jednym kierunku; gs
to: 4,0; barwa: ciemnoczerwony do czerwonobrunatnego, okruchy s rubinowoczerwone
do toczerwonych i s przezroczyste.
Powstawanie i wystpienia. adne krysztay
narastajce na groniastym i stalaktytowym limonicie pochodz z Eiserfeld/Siegerland, Nie

122

mcy (kopalnia Ameise). Wiele limonitw obok

przewaajcego goethytu zawiera take lepi
dokrokit, szczeglnie kiedy pochodz z wiet
rzenia pirytu. Lepidokrokit jest generalnie wt
rnym mineraem, podobnie jak goethyt i czs
to mu towarzyszy.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego /ep/s=uska i chrochis =kosmyk,
z powodu useczkowych, wknistych, groniastych lub nerkowatych skupie, jakie tworzy.
W 1806 roku tlenowodorotlenek elaza zosta
nazwany goethytem na cze Goethego. Nie
dugo potem okazao si, e tworzy on dwa
mineray o odmiennych strukturach kryszta
w. Zastosowanie takie same jak w przypad
ku goethytu.

Na dole: lepidokrokit kopalnia Hollerter Zug

kolo Siegen/Niemcy; 4x3 mm

|k
y *-; *y
: / > ;

Groutyt 2-Mn0(0H)
Waciwoci. Groutyt
nalecy do grupy
diasporu i goethytu
jest
izotypowy
z diasporem. Znane
s niezwyke krysz
tay tego minerau
- tabliczkowe, pr
kowane rwnolegle do osi Y i Z. Byszczce
krysztay wielkoci 2-3 mm, wyjtkowo 6 mm,
tworz si w pustkach konkrecji (Bulten-Adenstedt/Niemcy). Cienkie, ostro zakoczone
i wytrawione na krawdziach krysztay s cz
ciowo przeobraone w krtkoigiekowy manganit. Krysztay wystpuj zwykle w gsto
upakowanych agregatach. Lupliwo: dosko
naa w jednym kierunku; gsto: 4,14; barwa:
czarny.
Powstawanie i wystpienia. Groutyt wystpuje
zwykle razem z kalcytem; interesujce pseudomorfozy po kalcycie znajduje si w Biilten.
Wystpujce tu pierwotnie przezroczyste jak
woda, do 3 cm wielkoci, krysztay kalcytu s

cakowicie wypenione groutytem i dlatego wy

daj si czarne. Dalsze europejskie miejsca
wystpowania to: Bleiberg/Austria (stwierdzo
ny tylko mikroskopowo); Hammerseisenbach/
Szwarcwald, Niemcy (drobnoziarniste sku
pienia). adne krysztay zostay znalezione
w kopalni Sagamore, Mangan No. 2 i Mahnomen w Minnesocie/USA. Mae krysztay groutytu na kalcycie s znane z Talcville / New
York, USA.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza praca
o groutycie zostaa opublikowana przez
L.E. Grunera w 1947 roku, nazwa on nowy
minera na cze holenderskiego mineraloga
F.F. Grouta pracujcego na Uniwersytecie
Minnesota. Okazy z kopalni Bulten-Adenstedt
koo Peine s poszukiwane przez kolekcjone
rw mineraw.

Na grze: groutyt sztolnia Emilie, Biilten/Nie

mcy; 14x10 mm

Manganit y-MnO(OH)

V^
4
metpmet.

Wasnoci. Krysztay zwykle dugosupowe do

igiekowych, silnie zbrudone rwnolegle do
wyduenia, ubogie w ciany. Bogate w ciany
krysztay s z reguy krtkosupkowe i tworz
przerose bliniaki kolankowe lub krzyowe.
Krysztay wykazujce oznaki wietrzenia maj
silnie wytrawione gwki. Promienisty, odygo
wy, czsto zebrany w radialne lub bezadne
wizki, rzadko ziarnisty. Charakterystyczne
pseudomorfozy po kalcycie. Lupliwo: dosko
naa; gsto: 4,3-4,4; barwa: brunatnoczarny,
nadwietrzay ma barw stalowoszar, rysa
czarna.
Powstawanie i wystpienia. Rzadko zachowa
ny w stanie nie zmienionym, zwykle czcio-

124

wo lub cakowicie przeobraony w piroluzyt.

Tworzy si gwnie w niskotemperaturowych
yach hydrotermalnych, jako produkt wyugo
wania i w pytkomorskich osadach. Najadniej
sze krysztay na wiecie pochodz z IIfeld/Harz, Niemcy (do 10 cm wielkoci). W po
rfirach i melafirach koo Elgersburga, hrenstock/Thiiringer Wald, Niemcy; Botallack-Mine/Kornwalia, Wielka Brytania; Brideville/
Nowa Szkocja, Kanada.
Znaczenie i zastosowanie. Waniejsza ruda
manganu. Mangan znajduje zastosowanie ja
ko skadnik stali szlachetnych, do odsiarcza
nia w procesie hutniczym, jako nonik tlenu
w wielu technologiach chemicznych, do odbar
wiania szka, do produkcji suchych baterii i do
otrzymywania soli manganu.

Na dole: manganit na barycie llfeld, Harz/Nie

mcy; 125x90 mm

Klasa V. Azotany, wglany, borany

Chemia. W tej klasie zostay umiesz i wi trzy due atomy tlenu. Le
czone sole trzech kwasw:
one na jednej paszczynie, za atom
kwasu azotowego HN03
centralny (N, C, B) mieci si w nie
kwasu wglowego H2C03
wielkiej luce midzy atomami tlenu.
kwasu borowego H3B03
Element taki nazywa si wielociaKwasy te skadaj si z jonw wodo nem (lub wieloktem) koordynacyj
rowych i anionu reszty kwasowej, kt nym, a w tym konkretnym przypadku
ra jest kompleksem zbudowanym ma on ksztat trjkta. Poszczeglne
z trzech atomw tlenu i atomu odpo grupy C03 s w sieciach krysztaw
wiednio azotu, wgla lub boru. W mi powizane atomami metali w sztywn
neralogii przyja si konwencja struktur.
umieszczania tego anionu w na Petrologia. Wszystkie azotany s bar
wiasach kwadratowych. Jeli w ska dzo dobrze rozpuszczalne w wodzie,
dzie jakiego minerau wystpuje ich std mona je spotka jako mineray
wicej, wwczas oddziela si je pio tylko w suchym, gorcym klimacie,
now kresk. Zastpienie jednego lub zwykle jako produkty ewaporacji so
wicej jonw wodorowych przez jon nych jezior. Przykadowo w wysoko
lub jony metali prowadzi do powstania pooonych pampasach chilijskich
nowych zwizkw - soli. W wikszoci Andw azotany zostay skoncentro
przypadkw analizy chemiczne wykry wane do maksymalnych zawartoci
waj obecno kilku metali, rnych ponad 30%. Kalcyt (wglan wapnia)
reszt kwasowych, czsto take wody. tworzy ogromne pokady wapieni osa
Przykadem
moe
by
artinit: dzone w niektrych zbiornikach mors
Mg2[(OH)2|C03]-3H20. Minera jest kich. Pod wpywem metamorfizmu
sol kwasu wglowego, na co bezpo osadowe wapienie przekrystalizorednio wskazuje obecno anionu wuj tworzc marmury. Roztwory hyC03 w nawiasach kwadratowych. Poza drotermalne mog spowodowa za
tym s w nim take obecne grupy stpienie wapnia jakim innym meta
hydroksylowe OH. Miejsce wodoru za lem; w ten sposb kompleks marmu
jmuje magnez. W sieci krysztau znaj rw w Huttenberg/Karyntia, Austria
duj si rwnie trzy czsteczki wody zosta czciowo przeobraony w sykrystalizacyjnej", ktra moe by deryt (wglan elaza) pod wpywem
usunita przez ogrzewanie krysztau.
bogatych w elazo roztworw. Potrak
Krystalografia. Dokadniejsze bada- towane kwasem solnym wglany roz
kadaj si z mniejsz lub wiksz
atwoci z wydzieleniem dwutlenku
wgla. Stanowi to cech diagnostycz
n dla tej grupy mineraw. Borany
s przewanie pochodzenia osado
wego i tworz si jako produkt ewa
poracji jezior boranowych, s zwykle
trudniej rozpuszczalne w wodzie.
Rodochrosyt Aartal koto Diez/NiePodstawowy element budowy wg mcy; 17x24 mm
lanw: anion C03 w formie trjkta.

126

*%& I

Kalcy Ca[C0 3 ]
Wasnoci. W przy
rodzie
wystpuj
doskonale wykszta
cone krysztay kal
3
cytu wyrniajce si
niemet.
ponadto
ogromn
rnorodnoci po
staci. Bogactwo obej
mujce okoo 600 rnych postaci prostych
i ponad 2000 kombinacji jest nieporwnywalne
z adnym innym mineraem. Spotyka si rne
tpe i ostre romboedry i skalenoedry, sup
heksagonalny oraz ich kombinacje. Krysztay
cienkotabliczkowe nosz nazw szpat papie
rowy", dugokolumnowe szpat armatni"; kra
wdzie krysztaw s czsto zaokrglone. upliwo: doskonaa wedug romboedru.

mona zauway podwjne zaamanie wiata

objawiajce si podwjnym obrazem liter.
Zjawisko tak wyranej dwjomnoci odkry
Erasmus Bartholinus w 1669 roku na krysztale
szpatu islandzkiego. Take zachwycony Goe
the, ktry by zbieraczem mineraw, opisa
w 1813 roku podwjny obraz romboedrycznego kalcytu". Wiele okazw kalcytu wykazuje
w wietle ultrafioletowym siln fluorescencj,
wywoan ladow domieszk ziem rzadkich.;
kalcyt islandzki wykazuje zielonkaw do
tawej termoluminescencj oraz triboluminescencj. Kalcyt silnie burzy zwilony kwasem
solnym.
Powstawanie i wystpienia. Kalcyt jest jednym
z najbardziej rozpowszechnionych ziemskich
mineraw i wystpuje czsto w wielkich ilo-

Gsto: 2,71; barwa: chemicznie czysty kalcyt

jest bezbarwny, zwykle jednak biay, zaba
rwiony na rne kolory domieszkami izomor
ficznymi lub mechanicznymi. Jako domieszki
wystpuj: magnez, elazo, mangan, rzadziej
cynk, bar, stront, ow. Zawiera take wrostki
limonitu, hematytu, wgla i piasku; zwaszcza
w druzach krysztaw kalcytu z Idar-Oberstein
typowe jest zabarwienie pomaraczowe do
ciemnoczerwonego spowodowane domieszk
tlenkw elaza. Krysztay czsto s zbliniaczone: uzupeniajce si bliniaki, wielokrot
nie si powtarzajce, ktre wywouj na odupkach drobne, rwnolege prkowanie,
czworaki, kombinacje o ksztacie serca lub
motyla (Butterfly Twins). Skupienia kostkowe,
ziarniste, odygowate, wkniste, zbite lub zie
miste, formy kuliste (pisolity) lub soplowate,
pseudomorfozy po wielu mineraach, pospolity
materia wielu skamieniaych substancji. Jeli
przezroczysty kryszta kalcytu pooy na za
drukowanym papierze, to ju goym okiem

ciach. Z tego minerau skadaj si cae pas

ma grskie: Alpy Wapienne, Jura Szwabska
i Frankoska. W minionych epokach geologi
cznych rozpuszczony w wodzie wglan wap
nia osadza si na dnie ciepych, pytkich zbio
rnikw morskich, poza tym gromadzi si w fo
rmie szcztkw organizmw budujcych z nie
go swoje szkielety (muszle, korale, drobne

128

Na grze, po lewej: kalcyt Holzen, Westfa

lia/Niemcy; 18x25 mm
Na grze, po prawej: kalcyt Andreasberg.
Harz /Niemcy; 38 x 52 mm
Na dole: kalcyt Cumberland/Wielka Brytania:
60x44 mm

-W * I

morskie organizmy). Pod wpywem ciaru

nadlegych warstw osad kalcytowy ulega diagenezie, twardnia i przechodzi w ska jak
np. kredowe skay" Rugii lub Dover. Wzrost
temperatury w otoczeniu pokadu wapienia,
spowodowany np. kontaktem z magm,
prowadzi do jego przekrystalizowania i utwo
rzenia marmuru. W duych ilociach marmury
s dostarczane z Carrary/Wochy i Pentelikonu koo Aten/Grecja, skd pochodz szczegl
nie czyste, biae odmiany. Wapienie koralo
we" buduj struktury odpowiadajce pier
wotnym rafom koralowym; wapienie oolityczne" s utworzone z maych kuleczkowatych
utworw o koncentrycznej budowie; trawerty
ny s osadami martwicy kalcytowej, ktra wy
trcaa si z gorcych rde inkrustujc ro
liny lub inny wystpujcy w pobliu materia
jak np. w wielobarwnych tarasach Mammut
Hot Spring w Parku Narodowym Yellowsto
ne/USA; Tivoli koo Rzymu/Wochy, Jako sto
sunkowo atwo rozpuszczalny minera, wglan
wapnia moe by ugowany przez wody
zawierajce dwutlenek wgla (wody deszczo
we) i wytrcany ponownie w innym miejscu.
W ten sposb w wielu miejscach na Ziemi

Rumunia i Baska Stiavnica/Sowacja; Rhisnes/Belgia; w yach typu alpejskiego; Derbyshire, Egremont w Cumberland, Kornwalia/
Wielka Brytania. Przejrzyste, bogate w ciany
krysztay z Cumberland nale do najpikniej
szych w Europie i s poszukiwane przez kole
kcjonerw. Osobliwoci s cakowicie
przezroczyste krysztay z Guanajuato/Meksyk,
z Islandii (z pustek w dolerycie" z Helgustadir/Eskifjord) oraz Dolnej Tunguski/Rosja.
Interesujce okazy kalcytu piaszczystego byy
znalezione w Washabaugh County, Dakota Po
udniowa/USA i w Fontainebleau/Francja. Do
osobliwoci nale inkluzje miedzi rodzimej
w skalenoedrach kalcytu z Michigan/USA. Ba
rdzo adne okazy pochodz z Santa Eula
lia/Meksyk i Missouri/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Z greckiego
chalis =wapno, wapie, zaprawa murarska,
take may kamie lub wir. Byo ono rdosowem pniejszego calx, calcis przejtego
w acinie i nastpnie w jzyku starogermaskim. Polskie terminy wapno, wapie pochodz
od prasowiaskiego wap =farba do malowa
nia. Technika wypalania wapna i przygotowy
wania zaprawy wapiennej bya szeroko znana

J3
CD

iC3

(ii
utworzyy si jaskinie z szat naciekow, na
ktr skadaj si rosnce z dou do gry
stalagmity i zwieszajce si ze stropu stalak
tyty. Z tej samej przyczyny krysztay kalcytu
zachoway swoj form zastpione przez trud
niej rozpuszczalne mineray. Pseudomorfozy
takie skadaj si np. ze smithsonitu, hematytu, miedzi rodzimej, pirytu, kwarcu, galeny,
markasytu, piroluzytu; rozpowszechnione
w Saksonii i Harzu. adne, swobodnie rosnce
krysztay s znane z druz w yach kruszco
wych i pcherzy pogazowych melafirw, diabazw i bazaltw, np. St. Andreasberg w Ha
rzu, Freiberg, Braunwdorf, Schneeberg w G
rach Kruszcowych, Auerbach/Niemcy; Kapnik/

130

Rzymianom przed narodzeniem Chrystusa.

Z powodu atwoci z jak palone wapno czy
si z wod, byo ono okrelane jako calx vira = ywy wapie. Ze wzgldu na swoje
szczeglne wasnoci minera zajmowa bada
czy; mineralog Emmerling wprowadzi w 1793
roku wiele dzi ju nie stosowanych nazw dla
tego minerau i jego odmian. Pierwsz analiz
chemiczn wykona Bergmann w 1774 roku.

fi\ '

Kalcyt Kander/Szwajcaria; 48x67 mm

131

Tak stawni fizycy jak I. Newton i C. Huyghens

zajmowali si wasnociami optycznymi kalcy
tu. Obserwacje paszczyzn upliwoci i kszta
tu odlupkw kalcytu doprowadziy Hauy'ego
do jego teorii wewntrznej budowy krysz
taw. W 1808 roku angielski chemik i fizyk
H.B. Davy za pomoc elektrolizy odkry metal
wchodzcy w skad kalcytu i nada mu na
zw calcium", wap. Okrelenie kalcyt",

krysztaw, a z drugiej strony powodem kopo

tw, gdy nierzadko pokrywa skorup wiele
innych rzadkich mineraw.
Mineray podobne. Kalcyt jest atwy do rozpo
znania; od innych podobnych mineraw grupy
kalcytu odrnia si ogromnym bogactwem
postaci krysztaw i silnym burzeniem pod
wpywem rozcieczonego kwasu solnego.
W zbitych skupieniach mog do niego by

wczeniej stosowane wycznie dla pseudomorfoz kalcytowych z Sangerhausen w Ha

rzu, ostatecznie w 1845 roku powiza z tym
mineraem Wilhelm K. von Haidinger, radca
grniczy z Wiednia. Kalcyt jest wykorzystywa
ny na wiele sposobw ze wzgldu na powsze
chne wystpowanie i rnorodne wyksztace
nie. Rzadkie przezroczyste krysztay byy wy
korzystywane do produkcji pryzmatw polary
zacyjnych (nikoli), biay marmur znalaz zasto
sowanie w rzebiarstwie i jako materia oka
dzinowy. adnie zabarwiony wapie i marmur,
pocity na pyty i wypolerowany, znajduje r
norodne zastosowanie w budownictwie.
Wapieni uywa si jako kamienia dekoracyj
nego, do wykadania fasad budynkw, cian
lub posadzek, parapetw okiennych czy scho
dw. Wapno palone" zarobione wod i po
czone ze wirem lub piaskiem jest stosowane
jako zaprawa wapienna w budownictwie. Wa
pienie to take wany surowiec do produkcji
cementu; w przemyle chemicznym do otrzy
mywania zwizkw wapnia, w przemyle
szklarskim do homogenizacji masy szklanej,
w procesie wielkopiecowym jako dodatek do
kwanych rud, Drobnozupkowane wapienie,
jak np. z Solnhofen, zawieraj czsto liczne
skamieniaoci rolin i zwierzt, ktre yy
w rodowisku ich powstawania. Oszlifowane
przezroczyste krysztay s poszukiwane przez
zbieraczy kamieni szlachetnych. Dla kolekcjo
nerw mineraw kalcyt z jednej strony jest
rdem radoci z powodu tworzenia piknych

podobne: kwarc, baryt, fluoryt, gips, anhydryt;

twardo, upliwo i reakcja z kwasem sol
nym s jednake wystarczajcymi cechami
pozwalajcymi odrni kalcyt od tych mine
raw.

132

Na grze: kalcyt kopalnia Abendrte, Andreasberg, Harz/Niemcy;

55x40 mm
Na dole, po lewej: bliniak kalcytu Egremont/Cumberland, Wielka Brytania;

32x44 mm
Na dole, po prawej: bliniak kalcytu DerbyshireJ Wielka Brytania;

51 x 70 mm

133

Syderyt Fe[C0 3 ]
Wasnoci. Krysztay
s zwykle wykszta
cone w formie siodowato wygitych rom4-4,5
boedrw, najczciej
niemet.
kostkowe, grubo- lub
drobnoziarniste agre
gaty, skupienia kuli
ste lub nerkowate o promienistej budowie we
wntrznej, take zbity, poprzerastany iem (sy
deryt ilasty]. Lupliwo: doskonaa wedug romboedru; gsto: 3,7-3,9; barwa: tawobiay, ty, szary, tobrunatny, niebieskawoczarny, czarny od domieszki materiau wglistego, niekiedy metaliczne, pstre barwy naleciae. atwo wietrzeje przechodzc w limonit (pseudomorfozy limonitu po syderycie). Bu
rzy z gorcym kwasem solnym.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si wy
cznie w warunkach redukcyjnych. 1. Rzadki
w pegmatytach, lvigtut/Grenlandia. 2. Hydrotermalny, przykadami mog by yy syderytowe Siegerlandu w Reskich Grach up

kowych o miszoci do 30 m; Erzberg/Styria;

HiJttenberg / Karyntia, Austria; llberg/Harz]
Niemcy; Bilbao/Hiszpania; Sowacja; pou
dniowy Ural. adne krysztay pochodz z Neudorf w Harzu i z Kornwalii. 3. Osadowy, w for
mie pokadw, paskur lub konkrecji (slerosyderyty): Walia; Westfalia; Schmiedefeld/Tu
ryngia; Lotaryngia/Francja; w Polsce w osa
dach jurajskich rejonu czycy i Starachowic.
Tworzcy si w strefie utleniania z tlenkami
manganu moe zawiera wysok, do 6%, do
mieszk manganu.
Znaczenie i zastosowanie. Minera uzyska
swoj naukow nazw w 1845 roku wyprowa
dzon z greckiego sideros =elazo. W prze
szoci bardzo wana ruda elaza, eksploato
wana do dzi.

Na grze, po lewej: syderyt kopalnia Hut,

Hamm, Sieg/Niemcy: 9x13 mm
Na grze, po prawej: syderyt Col de la Forclaz Szwajcaria: 22x30 mm

Magnezyt Mg[CO.
Wasnoci. Krysztay
idiomorficzne nie s
czste, zwykle wy
ksztacone w formie
4 4
" >5
romboedru, narose;
ziarniste, odygowe,
drobnokrystaliczne,
zbite skupienia. Lup
liwo: wymienita wedug romboedru; g
sto: okoo 3,0; barwa: bezbarwny, biay,
ty, brunatny, take czarny. Rnorodne zabar
wienie jest wywoane zastpieniem w sieci
krysztau czci atomw magnezu przez ela
zo, mangan, wap. Pod wpywem promienio
wania ultrafioletowego wykazuje siln fluorescencj w kolorach zielonkawych lub niebies
kawych.

Grecji (Eubeja), w Kraubath/Styria, Austria; na

Elbie, w Piemoncie (Baldissero)/Wochy, na
Morawach, w Polsce na Dolnym lsku (Wiry,
Braszowice, Szklary). 2. W utworach zmienio
nych metasomatycznie w formie gruboziarnis
tych gniazd lub cia o znacznych rozmiarach;
Alpy Wschodnie, Veitsch, Trieben, Radenthein, Oberndorf/Styria, Austria. Krystaliczny
magnezyt moe tworzy si w warunkach metamorfizmu regionalnego. Znaczce zoa
w Satka/Ural i na Pwyspie Liaotuskim/
Manduria.
Znaczenie i zastosowanie. Do otrzymywania
metalicznego magnezu, a przede wszystkim
do produkcji materiaw ogniotrwaych. Znaj
duje zastosowanie w budownictwie, przemy
le papierniczym, ceramicznym i szklarskim.

Powstawanie i wystpienia. 1. W serpentyni

tach, czsto w formie sieci yek zbudowanych
ze zbitego, drobnokrystalicznego magnezytu.
Odmiana ta jest chemicznie bardzo czysta,
nienobiaa do tawo biaej, czasem zawie
ra opal. Wystpuje na Bakanach od Boni do

Na dole: magnezyt na sfalerycie kopalnia

Schauinsland, Szwarcwald/Niemcy;
120x85 mm

134

Rodochrosyt Mn[C0 3 ]
Wasnoci. Idiomorficzne krysztay prze
wanie mae, romboedryczne, narose
f-4'5
w druzach, czsto
siodowato lub soczewkowato wygite;
zbity, ziarnisty, kost
kowy, promienisty, graniasty w agregatach
przypominajcych maliny, skupienia typu
szklanej gowy, naskorupienia. Tworzy blinia
ki. upliwo: doskonaa; gsto: 3,3-3,6; ba
rwa: rowoczerwony, w efekcie wietrzenia
take szary lub brunatny, bardzo rzadko bez
barwny. Skupienia s zbudowane z uoonych
naprzemian jasnych i ciemnych warstewek
o zbatym przebiegu, mae krysztay mog
by take przejrzyste. Mangan moe wchodzi
w sieci krysztaw innych wglanw (oligonit,
mangano-kalcytj.
Powstawanie i wystpienia. Charakterystyczny
minera y kruszcowych pochodzenia hydrotermalnego, w zoach zmetamorfizowanych

kontaktowo, w skaach osadowych i jako wtr

ny minera w zoach manganowych, rzadko
w pegmatytach. W yach hydrotermalnych ze
zotem, srebrem i mineraami cynku, np. Kar
pat (Kapnik, Sacaramb/ Rumunia). W czapie
elaznej w Nassau, szczeglnie adny z kopa
lni Wolf koo Herdorfu/Sieg; llfeld/Harz; Elgersburg/Turyngia, Niemcy; prowincja Huelva/Hiszpania; Las Cabesses/Pireneje; kopa
lnie Hotazel i NTChwaning, Kalahari/RPA.
Z opuszczonej przez Inkw w XIII wieku kopa
lni srebra (San Luis w Argentynie) znane s
naciekowe, w formie stalaktytw, skupienia
rodochrosytu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego rhodochros=rowej barwy. Wa
na ruda manganu. Jako kamie szlachetny
pojawia si na rynku od 1950 roku.
Na grze, po lewej: rodochrosyt kopalnia
SchloBberg kolo Geisenheim, Rhein/Niemcy;
29x40 mm
Na grze, po prawej: rodochrosyt kopalnia
OhlingerZug, Daaden/Niemcy; 18x25 mm

Smithsonit Zn[CO,
Wasnoci. Idiomorficzne krysztay s ma
e i rzadkie, zwykle
maj posta rombo5
edru, z reguy wkni
niemet.
ste, zbite lub ziemiste
skupienia, naskoru
pienia o nerkowatych
lub graniastych powierzchniach, skorupowe
masy s czsto subtelnie biao warstwowane;
pseudomorfozy po kalcycie. upliwo: dosko
naa wedug romboedru; gsto: 4,3-4,5; bar
wa: czysty smithsonit jest bezbarwny, czcio
we zastpienie cynku przez mangan, elazo,
wap, magnez powoduje zabarwienie na
tawo, brunatno, szaro, zielono, niebieskawo,
pomaraczowoto. Odmiany zanieczysz
czone piaskiem, iem, limonitem s nie
przejrzyste. Wykazuje siln fluorescencj
w wietle ultrafioletowym.
Powstawanie i wystpienia. Typowy produkt
wietrzenia sfalerytu, tworzy si take metasomatycznie oraz w szczelinach i pustkach ska

136

jak np. na w regionie lsko-Krakowskim, Altenberg koo Akwizgranu/Niemcy; Bleiberg-Kreuth w Karyntii/Austria; Raibl we Wo
szech; Laurion w Grecji; Turlansk w pamie
Kara-Tau w poudniowym Kazachstanie; Mon
te Poni i Iglesias na Sardynii/Wochy; pnoc
na Hiszpania; Mendip Hills i Matlock/Wielka
Brytania, Tsumeb/Namibia. Gwny skadnik
ga/manw, gdzie wystpuje razem z hemimorfitem, kalcytem, dolomitem i nierozoonym
sfalerytem i galen.
Znaczenie i zastosowanie. Galman jest grni
cz nazw zbiorcz na okrelenie wglanowej
i krzemianowej rudy cynku, rozmaicie zabar
wionej i zanieczyszczonej wieloma domie
szkami. Minera nazwany dla uczczenia Ang
lika James'a Smithsona, ktry w 1875 roku
opublikowa pierwsz analiz chemiczn smithsonitu. Wana ruda cynku. Stosowany jako
kamie ozdobny (kamie aztecki), Cananea/Meksyk.
Na dole: smithsonit Anatolia/Turcja;
95x70 mm

137

Dolomit CaMg[C0 3 ] 2

3,5-4
niemet.

Wasnoci. Najczstsz, niemal jedyn posta

ci krysztaw jest romboedr, krysztay s
wrose lub narose, bardzo czsto siodowato
wygite. Na krysztaach z Hall/Tyrol, Binntal,
Kapnik, Leogang wystpuj take inne posta
cie. Zwykle grubo- lub drobnokrystaliczne ma
sy. Lupliwo: doskonaa; gsto: 2,85-2,95;
barwa: bezbarwny, biay, zabarwiony rnymi
zanieczyszczeniami na to, brunatno, czar
no. Czste pseudomorfozy po innych wg
lanach. Niekiedy silna fluorescencja w wietle
ultrafioletowym,
Powstawanie i wystpienia. Minera skaotwrczy, jako skadnik ska okrelanych take na
zw dolomit i powstaych najczciej poprzez

en
w

metasomatyczne przeobraenie wapieni.

Due krysztay pochodz np. z Trepy/Serbia,
Jugosawia; Oberndorf, Lamming; Sunk koo
Trieben/Styria, Austria; przejrzyste krysztay
z Binntal /Szwajcaria; narose krysztay z Rezbanya/Rumunia. Typowe cukrowato" zia
rniste przewiecajce marmury dolomityczne
tworz dugie pasmo na poudnie od central
nego masywu alpejskiego.
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy
nazw dolomit nada w 1792 roku T. von Saussure skale z poudniowego Tyrolu. Stosowany
jako wymurwka piecw przemysowych, jako
wartociowy nawz sztuczny i do otrzymywa
nia soli magnezu. Mae, oszlifowane kamienie
s poszukiwane przez zbieraczy. Bardzo sa
bo burzy z zimnym kwasem solnym.

>

Na grze, po lewej: dolomit Trepa/Serbia,

Jugosawia; 45x62 mm
Na grze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz
pania; 51 x 70 mm

Ankeryt CaFejCO.
Wasnoci. Wglany
grupy kalcytu tylko
w swoich najczyst
szych
odmianach
3,5-4
maj skad chemicz
niemet.
ny
odpowiadajcy
teoretycznym formu
om kalcytu, magne
zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy
dolomitu. Czsto wszystkie cztery pierwiastki
(wap, elazo, magnez, mangan) wchodz
w skad jednego wglanu tworzc krysztay
mieszane". Sprawia to, e take skad ankery
tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore
tycznej. Zmienne iloci magnezu i manganu
zawsze s wbudowane w struktur ankerytu.
Krysztay ankerytu s bardzo podobne do do
lomitu, zwykle obserwuje si prosty rom
boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar
niste skupienia, powszechne s zbliniaczenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane
z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saalfeld wykazuje bardzo siln tobia fluores-

138

cencj, z Kapnika i Freibergu rednio inten

sywn w kolorze czerwonym. Lupliwo: wy
rana wedug romboedru; gsto: 2,97; bar
wa: biay, szary, tawobrunatny do brunat
nego.
Powstawanie i wystpienia. Bardzo rozpo
wszechniony, czsto jako produkt poredni za
stpowania wapieni przez syderyt, czsty tak
e w yach kwarcowych ze zotem rodzimym
i w zmienionych skaach w ich otoczeniu. Oldham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg,
Styria/Austria; Czechy; Wgry; Poudniowa
Dakota, Idaho, New York/USA.
Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez
W.K. von Haidingera w 1872 roku jako elazo,
wzgldnie manganonosny dolomit. Zasadowy
topnik rud elaza.

Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm

139

Aragonit Ca[C0 3 ]

Wasnoci. Skad chemiczny analogiczny jak

kalcytu (polimorfizm). Wyksztaca wiele zr
nicowanych
postaci
krystalograficznych.
Krysztay zewntrznie czsto s pseudoheksagonalne, zwykle s prkowane zgodnie
z osi Z, ze supowymi (o ksztacie duta) lub
ostropiramidalnymi (o ksztacie ostrza wcz
ni) zakoczeniami. Czsto prcikowe lub igie
kowe krysztay zebrane w promieniste agrega
ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, naskorupienia wytrcajce si z gorcych rde
np. grochowiec" z Karlovych Varw; kwiat
elaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzcy
nienobiae osobliwe krzaczaste wykwity
przypominajce korale. Zbity, jako pseudomorfozy po gipsie, zwykle przeobraone w kalcyt.
Pojedyncze niezbliniaczone krysztay s wy
jtkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliniaczenia obserwuje si na krysztaach wykszta
conych supkowo jak np. z okolic Biliny/Czechy, cykliczne trojaki i bliniaki wielokrotne s
znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudoheksagonalne przerose trojaki z Hiszpanii
i Woch ujawniaj swoj budow poprzez
szwy midzy poszczeglnymi osobnikami two
rzce bruzdy na bocznych cianach supa
i prkowanie na cianach dwucianu podsta
wowego. Lupliwo: niewyrana; gsto:
2,95; barwa: bezbarwny, biay, winnoty,
czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza
rny. Wykazuje wyran fluorescencj w wiet
le ultrafioletowym.
Powstawanie i wystpienia. Aragonit jest mi
neraem nietrwaym w warunkach panujcych
na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencj
stopniowego przeobraania si w kalcyt. Jest
duo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru
skatotwrczego i rzadko wystpuje w yach
kruszcowych. Najadniejsze krysztay wraz
z zeolitami spotyka si w szczelinach i pust
kach modych ska wylewnych i tufw; Leien-

140

kopf/Eifel, Sasbach koo Kaiserstuhl, Blaue

Kuppe koo Eschwege (Niemcy); pnocne
Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy si
w procesie metasomatozy z kruszcowych.
Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Huttenberg/Karyntia (Austria), take jako kwiat ela
za znajdowany gwnie w zoach syderytu.
Narose krysztay wystpuj w Molina, Aragonia/Hiszpania i z iem i gipsem w zoach
siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Varw skada si z kulistych skupie aragonitu
i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie
wewntrznej, wytrcajcych si, podobnie jak
paskie skorupy, z gorcych rde. Macica
perowa muszli i pere jest utworzona z drob
niutkich pytek aragonitu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788
roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze
wzgldu na znane wystpowanie w hiszpas
kiej prowincji Aragonia. Pniej dugo nie uda
wao si zaklasyfikowa tego minerau, a
R.J. Haiiy opisa go jako odrbny minera.
Zbite skupienia aragonitu s wykorzystywane
do wyrobu wisiorkw, brosz, przedmiotw rze
miosa artystycznego a polerowane pyty jako
blaty stolikw i materia dekoracyjny. Ju Goe
the okreli aragonitow martwic z Karlovych
Varw jako rodzaj kamienia szlachetnego".
Podobny materia okrelany nazwami onyks
meksykaski", onyks marmurowy", wykorzy
stywany do celw zdobniczych, pochodzi g
wnie z Afryki Pnocnej, Argentyny, Meksyku
i USA.

Na grze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz

pania; 22 x30 mm
Na grze, po prawej: aragonit Dainrode koto
Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm
Na dole: aragonit (kwiat elaza) Erzberg, Sty
ria/Austria; 120x85 mm

Kutnahoryt CaMn[C0 3 ] 2
Wasnoci. Bardzo
wiele okazw okre
lanych jako rodochrosyt w rzeczywi
3,5-4
stoci jest kutnahoniemet.
rytem. Podobnie jak
w przypadku ankerytu i innych wgla
nw, skad prawie nigdy nie odpowiada teore
tycznej formule minerau. Poprzez wbudo
wanie w struktur magnezu i elaza, kutnaho
ryt wykazuje daleko idc mieszalno z dolo
mitem i ankerytem. Tworzy krysztay prciko
we do wknistych, krzaczaste skupienia, tak
e zbite masy o nerkowatych powierzchniach.
Lupliwo: wyrana wedug romboedru; g
sto: 3,12; barwa: biaty, tawy, jasnorowy
i rowoczerwony.
Powstawanie i wystpienia. Kutnahoryt po
wstaje przez wypieranie kalcytu. Wystpuje
razem z kalcytem, barytem, pirytem, groutytem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt
koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszcw

o rednicy od 15 cm pokryte centymetrowej

gruboci naskorupieniami kutnahorytu. Znane
s std take krysztay wielkoci do 7 cm, jak
rwnie pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze
miejsca wystpowania to: Kutna Hora /Cze
chy, skd minera wzit swoj nazw; Wochy;
Providencia/Meksyk;
kopalnia
Ryujima,
Prefektura Nagano/Japonia.
Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadko po
szukiwany przez zbieraczy, zwaszcza okazy
z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine.

Strontianit Sr[CO ]

Witheryt Ba[C0 3 ]

Krysztay igiekowe,
o ksztacie wczni,
czsto snopkowato
pozrastane; trojaki;
zbite agregaty, pro
mienisty, wknisty.
Lupliwo: wyrana;
gsto: 3,7; barwa:
bezbarwny, biay, szarawy, tawy, zielonka
wy. Hydrotermalny w yach kruszcowych:
Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leogang/Austria; szczeglnie bogate w ciany,
rnobarwne krysztay pochodz z Oberndorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland,
Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko
cja (std pochodzi nazwa minerau). W Polsce
znany m.in. z tarnobrzeskich z siarki. Eks
ploatowany ze z w Miinsterschen Becken
(Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Wana ru
da strontu, ktry jest stosowany do produkcji
fajerwerkw i w przemyle stalowym.
Na dole, po lewej: strontianit Leogang/
Austria; 21'*37 mm

Pseudoheksagonalny, krysztay w for

mie szeciobocznych
podwjnych piramid
s efektem potrjne
go
zbliniaczenia.
Rzadko dobrze wy
ksztacony, przewa
nie w kulistych lub groniastych skupieniach
kolumnowych bd prcikowych krysztaw.
Bardzo czste zrosty z barytem. Lupliwo:
wyrana; gsto: 4,28; barwa: bezbarwny,
biay, szary, tawobiay. Mao rozpowszech
niony; hydrotermalny w yach kruszcowych
z mineraami oowiu: Fallowfield koto
Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmoreland, AIston Moor /Cumberland (niegdy
eksploatowany); Nukhur-Karakalisk na Sybe
rii. Krysztay do 2 cm wielkoci z kopalni
Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru.
Trujcy!

142

Na grze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bulten I Niemcy; 22x16 mm

Na dole, po prawej: witheryt Hartnstein, Sak

sonia/Niemcy; 44x60 mm

Cerusyt Pb[C0 3
Wasnoci. Wystpuje
dua rnorodno
form i postaci kry
sztaw. Pojedyncze
3-3,5
narose
krysztay
niemet.
cerusytu mog by
bardzo
bogate
w ciany, pseudoheksagonalne, supkowe; grubotabliczkowe,
przypominajce ostrza wczni, igiekowe,
cienkotabliczkowe (przypominajce mik
krysztay z St. Andreasbergu/Niemcy); take
zbliniaczenia gwiadziste, wachlarzowate lub
podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty,
odygowaty, skupienia snopkowate lub
krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi
sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po galenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/
Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/
Niemcy). Z reguy krysztay s zbliniaczone:
bliniaki kontaktowe form supkowych lub tab
liczkowych, bliniaki przerose dwch tablicz
kowych krysztaw, trojaki, w ktrych trzy oso
bniki przenikaj si w formie gwiazdy. upliwo: niedoskonaa; gsto; 6,4; barwa: bez
barwny, biay, szary, ty, brunatny, czarny
z powodu wrostkw nierozoonej galeny.
W wietle ultrafioletowym widoczna wyrana
niebieskozielona fluorescencja.
Powstawanie i wystpienia. Szeroko rozpo
wszechniony jako typowy minera wtrny stre
fy utleniania z kruszcowych, gdzie wystpu
je z innymi wtrnymi mineraami oowiu, cyn
ku lub miedzi. Nierzadkie s pseudomorfozy
po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy
niecakowicie zastpionych przez cerusyt.
W rejonach dawnego grnictwa by intensyw
nie eksploatowany jako ruda oowiu; wspania
e okazy pochodz przede wszystkim ze z
kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West
falii, Grnego i Dolnego lska. adne krysz
tay s znajdowane szczeglnie w wy

C=^

^U^
144

dreniach czciowo rozoonej galeny.

Przejrzyste, bardzo due krysztay pochodz
z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek
syk / USA; znany take z wielu miejsc w Harzu;
Friedrichssegen koo Bad Ems/Niemcy; Trze
bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy;
Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Nerczyska, Gry Jabonowe/Rosja, Leadville/
Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia,
Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy si tak
e czasem na hadach starych kopal krusz
cw.
Znaczenie i zastosowanie. Ju Owidiusz okre
la ten minera nazw cerussa", ktr mo
na przetumaczy jako biel oowiowa"; okre
lenie to mogo by stosowane take w od
niesieniu do innych zwizkw oowiu. Opubli
kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie
miecki przekad tego okrelenia jest tam jesz
cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu.
Nazw cerusyt" wprowadzi w 1845 roku W.
Haidinger opierajc si na rdosowie aci
skim. Cerusyt by eksploatowany jako ruda
oowiu i ze wzgldu na obecn w nim czsto
domieszk srebra. adne okazy s poszukiwa
ne przez kolekcjonerw; przejrzyste, szlifowa
ne fasetkowo krysztay s rzadkimi, amators
kimi kamieniami ozdobnymi.
Mineray podobne. Scheelit, celestyn, baryt,
anglezyt; rozpoznanie cerusytu uatwiaj cha
rakterystyczne zbliniaczenia krysztaw.

Na grze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen,

Bad Ems, Sieg/Niemcy;
13x9 mm
Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio
chy; 60x44 mm

" V

'

Azury Cu3[OH | C0 3 ] 2

3,5-4
niemet.

Wasnoci. Krysztay s niezwykle rnoro

dnie wyksztacone, wyduone wedug jednej
z osi, krtkosupowe do grubotabliczkowych.
bogate w ciany, czsto silnie byszczce i ostrokrawdziste: wrose lub narose: pogru
powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we
wprymciach, ziemisty, promienisty w nerkowatych, graniastych skupieniach i jako nalot.
uphwo: doskonaa: gsto: 3,7-3,9: barwa:
lazurowoniebieski. Znane s pseudomorfozy
po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rw
nie pseudomorfozy miedzi rodzimej po azurycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj
czciej azuryt sam przeobraa si w mala
chit.

Powstawanie i wystpienia. Ten wspaniaej

barwy wtrny minera powstaje pod wpywem
oddziaywania nioscych tlen wd gruntowych
lub infiltracyjnych. Niezwykej urody krysztay
pochodz z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio
z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona),
Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona
koo Alghero/Sardynia. Wochy: Betzdorf/
Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po
lsce z Miedzianki i Miedzianej Gry w Grach
witokrzyskich i z Sudetw.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od acis
kiego azunus. Stosowany do wyrobu
przedmiotw rzemiosa artystycznego, jako
kamie szlachetny. Sproszkowany by uywa
ny niegdy jako niebieska farba, ktra jednak
e zmienia z czasem barw na zielon, ze
wzgldu na przeobraenie azurytu w malachit.
Na grze, po lewej: azuryt Chessy koo Lyo
nu/Francja; 55 x 75 mm
Na grze, po prawej: azuryt i malachit Kamsdori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm

Malachit Cu,[(OH). | CO.

^ ^
3,5-4
niemet.

Wasnoci. Krysztay zwykle cienkosupkowe

lub igiekowe, woskowate w lunych lub upa
kowanych krzaczastych skupieniach: bliniaki
krzyowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych,
graniastych, stalaktytowych skupieniach, czs
to ograniczonych powierzchni typu szklana
gowa, wykazuje podobne do agatu warstwo
wanie, promienisto-wknisty; ziemiste naloty
pospolicie pokrywajce du cz cian wy
robisk grniczych w kopalniach kruszcw mie
dzi. Typowe s pseudomorfozy po kruszcach
miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetraedryt, azuryt). Lupliwo: dobra; gsto: 4,0;
barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebieskozielony, czarniawozielony, jasnozielony.

146

Powstawanie i wystpienia. Malachit tworzy

si w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo
ne naloty na skaach s dobr wskazwk
obecnoci mineraw miedzi, gdy malachit
mona traktowa jako minera przewodni dla
strefy utleniania z miedziononych. Krysz
tay z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper
Queen Min w Arizonie/USA; Australii. Ogro
mne masy malachitu znaleziono na Uralu,
Miednorudiansk koo Ninego Tagiu, Zair;
Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia;
Chessy/Francja; Kornwalia.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go sowa malche=ma\wa, ze wzgldu na zie
lon barw minerau. W staroytnym Egipcie
stosowany jako kosmetyk, w redniowieczu
wykorzystywany do celw medycznych, obec
nie jako kamie ozdobny.
Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf.
Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm
Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sauerland/Niemcy; 7x10 mm

Hydrocynkit
Zn5[(OH), I C0 3 ;

Aurichalcyt
(Zn,Cu),[(OH). CO,'

C7)

Zbity,
ziemisty
(przypominajcy kre
d), skorupowy, war2,5
stwowane naskoru
niemet,
pienia, stalaktytowy,
wykwity i naloty. Tyl
ko drobne, tablicz
kowe krysztay. Lupliwo: doskonaa; gsto: 3,2-3,8; barwa:
nienobiay, bladoty. Jasnoniebieska fluorescencja w wietle ultrafioletowym. Minera
wtrny ze strefy utleniania kruszcw cynku,
tworzcy si pierwotnie jako el, ktry pniej
przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie
nia. W znaczniejszych ilociach w Santander/
Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe
z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina,
Val del Riso, Sardynia/Wochy; Bleiberg/Karyntia, Austria; Grny lsk. Lokalnie wana
ruda cynku.
Na grze, po lewej: hydrocynkit Mie /by/a
Jugosawia; 28 x 38 mm

Oddzielne, swobod
nie rosnce krysztay
s rzadkie, zwykle
cienkie, gitkie pytki
2
zebrane w rozety
niemet.
i naskorupienia, krza
czaste
skupienia
igiekowych,
drob
nych krysztaw, czsto narosy na limonicie.
Lupliwo: doskonaa; gsto: 4,2; barwa:
zielononiebieski do bkitnego. Powstaje wtr
nie przez wypadanie z roztworw zawieraj
cych wglany, w strefie utleniania z cynku
i miedzi. Rozpowszechniony i rzucajcy si
w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Leadhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas,
Oneta/Wochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/
USA; Meksyk.

Fosgenit Pb2[CI21 C0 3 ;

Brenkit CaJF | C03;

f
ysdf
Krysztay s krtko lub dugosupkowe, take
grubotabliczkowe, piramidalne, czsto bogate
w ciany, zbite, ziarniste. Lupliwo: doskona
a w dwch kierunkach; gsto: 6-6,3; barwa:
biay, szary, ty. Tworzy si w strefie utle
niania jako wtrny minera po galenie. Due
krysztay znane z Monte Poni/Sardynia; Matlock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki
z kopalni Christian Levin koo Essen; przej
rzyste krysztay z modszych uli z Lau
rion/Grecja; Grny lsk.

Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar

dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm

148

Na grze, po prawej: aurichalcyt Laurion/

Grecja; 13x18 mm

Jeden z licznych
nowych mineraw,
ktre s wci nie
spodziewanie znaj
dowane w Grach Eifel. Prkowane kry
sztay tworzce sferolityczne skupienia,
z ktrych stercz krtkie zakoczenia kryszta
w; drobne osobniki pozrastane w kule
(7 mm). Jedyne znane wystpienie w Schel
lkopf koo Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany
jako nowy minera w 1978 roku, wczeniej
krysztay uchodziy za kalcyt. Gwnie w cien
kich ykach przecinajcych skay najstarsze
go stoka wulkanicznego tego rejonu, minera
pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna
rzadko dla zbieraczy mineraw.

Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo

Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm

Gaylussyt CaNa2[C03]2 5 H20

ArtinitMg 2 [(OH) 2 |C0 3 ]-3H 2 0

Krysztay s spasz
czone,
klinowate,
czsto wyduone lub
przypominajce
2.5
czworociany. Lupliniemet.
wo:
doskonaa;
gsto: 1,99; barwa:
bezbarwny,
szary,
ty. Produkt ewaporacji wielu sonych jezior,
znajdowany rwnie na obszarach pustyn
nych: Borax Lak, Kalifornia, Carsson
Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo
lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania.
Wiksze krysztay interpretowane niekiedy ja
ko pseudomorfozy po gaylussycie tworz si
np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy,
bardzo due krysztay s znane z piaskw
pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia
L.J. Gay-Lussaca.

Delikatne
wizki
o promienisto-wknistej budowie zo
one z bardzo dro
3,5
bnych, supkowych
niemet.
krysztaw, jako nalot
i naskorupienia, jako
drobnowkniste yki
w skaach. Lupliwo: dobra; gsto:
2,02-2,05; barwa: biay. Wystpuje razem z hydromagnezytem i innymi mineraami magnezu
powlekajc szczeliny i spkania ska serpentynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta,
Veltlin / pnocne Wochy; Gulsen koo
Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali
fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku
w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na
cze E. Artini.

Na grze, po lewej: gaylussyt

Hamburg/Niemcy; 29x40 mm

Na grze, po prawej: artinit Kop Daglari, Anatolia/Turcja;8x11 mm

BoracytMg 3 [CI|B 7 OJ

Colemanit Ca[B30,(OH)3] H20

7
niemet.

Czsto mae, dobrze wyksztacone krysztay

o pokroju szeciennym lub czworociennym,
wrose. Krysztay s zblizniaczone, zoone
z lamelkowych osobnikw przerastajcych si
w skomplikowany sposb. Take skupienia
zbite, konkrecje. Lupliwo: brak; gsto:
2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy,
zielonkawy, szary, tawy. W nierozpuszczal
nych w wodzie czciach wysadw solnych;
w cechsztyskich solach Niemiec jasnoniebie
skie krysztay wielkoci do 10 mm w Luneburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce
na Kujawach.

Krtkosupowe, pseudoromboedryczne kry

sztay; masywne, ziarniste, zaokrglone
skupienia, w geodach, czsto bardzo bogaty
w ciany. Lupliwo: doskonaa; gsto: 2,4;
barwa: bezbarwny, biay, tawobiay, szara
wy. Znany z wyschnitych sonych jezior. Roz
powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los
Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura
Counties, niekiedy eksploatowany jako wany
minera boru. Szczeglnie adne krysztay po
chodz z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boro
w Dolinie mierci w Kalifornii.

Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichshall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm

Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja;

18x25 mm

150

Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

Chemia. Do tej klasy nale sole nastpujcych kwasw:
kwasu siarkowego H2S04
kwasu chromowego H2Cr04
kwasu molibdenowego H2Mo04
,
kwasu wolframowego H2W04
\
Tak jak w przypadku zwizkw nalecych
do klasy V, ich kompleksowe aniony umie
szcza si w nawiasach kwadratowych.
Skadaj si one z czterech atomw tlenu
i atomu centralnego. Aby powstaa sl, ato
my wodoru w czsteczce kwasu musz by
zastpione jednym lub kilkoma atomami
metalu; zwykle s to wap Ca, stront Sr,
bar Ba, ow Pb, mied Cu, potas K, glin
Al. Wiele siarczanw zawiera ponadto gru
py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl,
a take wod krystalizacyjn. Siarczany
takie odznaczaj si nieznaczn twar
doci i nisk gstoci. Niegdy dzielono
zawierajce wod siarczany na dwie grupy:
1. Witriole, wykazujce intensywne zabar
wienie, ktre byy solami tylko jednego me
talu np. witriol elaza (zielony), witriol mie
dzi (niebieski).
2. Auny, ktre byy solami dwu rnych
metali, np. siarczan potasowo-glinowy
(aun), siarczan potasowo-chromowy (aun
chromowy), siarczan potasowo-elazowy
(aun elazowy).
Podzia ten ma obecnie tylko historyczne
znaczenie. Siarczany oowiu, wapnia,
strontu i baru s trudno- lub nierozpuszczalne w wodzie. Wikszo pozostaych
jest atwo rozpuszczalna w wodzie i z tego
powodu w warunkach naturalnych jest nietrwaa. Chromiany tworz te, pomaraczowoczerwone lub czerwone krysztay, za
wyjtkiem soli metali cikich rozpuszczane w wodzie.

Podstawowy element budowy siarczanw:

anion SO2/ o ksztacie czworocianu regularnego.

Krystalografia. Zasa
dniczym elementem
budowy w strukturze
krysztaw tej klasy
jest
kompleksowy
anion
zbudowany
z czterech duych
atomw tlenu otacza
jcych duo mniejszy atom centralny. Trzy
atomy tlenu zajmuj pooenie w naroach
trjkta rwnobocznego, podczas gdy
czwarty atom znajduje si powyej rodka
trjkta zajmujc pozycj we wgbieniu
midzy pozostaymi atomami tlenu. czc
rodki cikoci czterech atomw tlenu
otrzymuje si czworocian regularny. Luka
midzy atomami tlenu jest tutaj wiksza,
ni w przypadku wglanw, std mieszcz
cy si w niej atom centralny take moe
by wikszy. W strukturze krysztaw opi
sane czworociany s powizane kationa
mi metali.
Petrologia. Mineray tej klasy w wikszoci
przypadkw s produktami wietrzenia.
Wiele nietrwaych siarczanw spotyka si
w czapach elaznych utlenianych z siarCZKOW, inne s proauKtem ewaporacji wody morskiej lub sonych jezior. W suchych
regionach Ziemi siarczany krystalizuj
z wody gruntowej w pobliu powierzchni;
tak tworz si znane gipsowe re pustyni,
Take chromiany, molibdeniany i wolframiany s charakterystycznymi, zwracajcymi uwag swymi ywymi barwami, mineratami strefy utleniania z kruszcowych,
Wyjtek stanowi baryt, ktry zwykle wyst
puje w yach pochodzenia hydrotermalnego. Take wolframiany (wolframit, scheelit)
Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka si zwykle w utworach pegmatytolia/Wiochy; 28x38 mm
wo-pneumatolitycznych.

152

Anhydryt Ca[SOJ
/-
(/ ]

Wasnoci. Krysztay
idiomorficzne bywaj
rzadkie; typu alpej
skiego" s izomet3-3,5
ryczne, inne krysztay
niemet.
_ zwykle supkowe,
pochodzce z y
hydrotermalnych
czsto tabliczkowe; powierzchnie krysztaw
s wyranie prkowane. Przewanie zbity,
grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promienisto-wlkniste. Lupliwo: doskonaa; gs
to: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mtnobiay,
niebieskawy do ioletowego. Czsto zanieczy
szczony domieszk substancji bitumicznych.
Niektre okazy wykazuj termoluminescencj
i fluorescencj pod wpywem promieniowania
ultrafioletowego.
Powstawanie i wystpienia. Szeroko rozpo
wszechniony jako minera skaotwrczy, czs
to wystpuje z gipsem w zoach solnych
i z dolomitem. Wytrca si z odparowywanych
roztworw wodnych. Znany z utworw

cechsztynu Niemiec: Hannover, poudniowy

Harz. W Polsce wystpuje w utworach solnych
cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmetamorfizowanych zoach soli; tunel Simplon.
W yach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy.
Anhydryt przechodzi poprzez hydratacj
w gips ze wzrostem objtoci o okoo 60%.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go an = bez i hydro = wa, gips bez wody".
Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo
nowego i kwasu siarkowego,
Mineray podobne. Wapie (HCi !), gips (ni
sza twardo).

ifQ

Na grze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie

mcy; 30x22 mm

Celestyn SrfSOJ

Wasnoci. Krysztay s pospolite i bogate

w ciany; przypominaj krysztay barytu, tab
liczkowe, wyduone wedug jednej z osi, sup
kowe; w skupieniach wknistych, blaszko
wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwo: dos
konaa; gsto: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny,
biay, tawy, niebieski, niebieskawy, niebieskoszary, rzadko czerwonawy lub zielony.
Powstawanie i wystpienia. Rozpowszech
niony jako minera pierwotny lub wtrny. Hydrotermalny w yach i pustkach skal wulkani
cznych w postaci bardzo adnych krysztaw;
Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lamming/Austria. Czasem w znacznych ilociach
w yach i kawernach wapieni razem z siark,

154

gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii.

Perticara/Wochy, w rejonie Tarnobrzega/Po
lska; niebieskie wkniste wkadki w wapieniu
muszlowym okolic Jeny. Due tabliczkowe
krysztay z Obergembeck/Waldeck, Niemcy;
w marglach Clifton koo Bristolu/Anglia; Stadtberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; pikne
druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeu ko
o Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar.
Najwiksze biae krysztay dugoci 50-75 cm
i 2-3 kg wagi pochodz z Put-in-Bay, San
BernadinoCounty/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede
wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym
w pirotechnice (barwi pomie na karminowoczerwono), w energetyce jdrowej, w przemy
le gumowym, do produkcji farb, baterii elekt
rycznych, specjalnego, mienicego si szka
i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerw.

Na dole: celestyn Caltanisetta,

Sycylia/Wiochy: 70x51 mm

Baryt Ba[S0 4 ]
Wasnoci. Wykazuje
bardzo due bogact
wo form krystalogra
ficznych; znane s
3-3,5
osobniki zawierajce
nieme).
ponad 200 cian
ograniczajcych je
den kryszta. Typowe
s formy tabliczkowe lub supkowe, zwykle
wyduone zgodnie z okrelon osi krystalo
graficzn; krysztay najczciej pozrastane
w rwnolege skupienia, take zbity, blaszko
wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane s
nerkowate skupienia zbudowane z promienisto-wknistych lub koncentrycznych warstw.
Zrosty tabliczkowych krysztaw prowadzce
do powstania r barytowych". upliwo:
doskonaa; gsto: 4,48; barwa: mtnobiay,
ty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub
wrostkami drobnokrystalicznych siarczkw na
szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo
wych odcieniach barw.

pzj)

Powstawanie i wystpienia. Najpospolitszy mi

nera baru, typowy minera hydrotermalnych
y
kruszcowych.
Wystpuje
zwykle
w utworach niskotemperaturowych w szczeli
nach i yach kruszcowych. Najadniejsze kry
sztay pochodz z Dufton w Westmoreland
i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum
berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne
wystpienia w Harzu i zachodnich Grach
Kruszcowych; Wolfach, Wiede/Szwarcwald,
Niemcy; Strawczynek koo Kielc; zbite yy
barytowe o miszoci do 10 m z galen s
znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu
z rejonu Mansfeld, z mineraami manganu z IImenau w Turyngii, z antymonitem np. z Kapnik/Rumunia. Wystpienia o znaczeniu te
chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dreislar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Flaviac, Ardeche/Francja; wiele z w Colora
do/USA; w Polsce Boguszw, Stanisaww,
Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomatycznego przez wypieranie wapieni np. w Rstenberg koo Bad Grund/ Niemcy. Barytowe
re i konkrecje s pochodzenia osadowego,
prawdopodobnie powstaj na drodze ewaporacji, jak np. w piaskowcach Munzenberg
w Hesji; w Rammelsberg koo Goslaru/

156

A7\
W
Niemcy; gospodarcze znaczenie ma zoe
w Meggen/Westfalia, stanowice pokad du
goci okoo 7 km, utworzony z zabarwionego
bituminami, niemal czarnego barytu.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo
graficzne badania barytu przeprowadzi
R.J. Hauy, ktry nada mu nazw od greckiego
barys=ciki. Pniej odkryty pierwiastek
ziem alkalicznych, ktrego zwizkiem jest opi
sywany minera, otrzyma nazw bar. Niegdy
szeroko stosowany jako biay pigment. Wyko
rzystywany w duych ilociach w przemyle
papierniczym i wkienniczym. Obecnie dua
cz produkcji barytu jest wykorzystywana
w wiertnictwie, do obcienia puczki wiertni
czej. Jako dodatek do otrzymywania cikiego
betonu, jako wypeniacz, do ochrony przed
promieniowaniem rentgenowskim i jdrowym,
w medycynie jako rodek kontrastowy. Roczna
produkcja wiatowa 7,2 min t.
Mineray podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt
(HCII), gips (gsto).

:v '

Na grze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes

ja /Niemcy; 40 x 55 mm
Na grze, po prawej: baryt Cumberland/Ang
lia; 110x150 mm
Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie
mcy; 100x75 mm

157

Anglezyt Pb[SOJ
Wasnoci. Ogromna
rnorodno form
wystpowania. Kry
sztay
bogate
w ciany, tabliczkowe
3
o zarysie rombu,
niemet.
wyduone
wedug
jednej z osi krysta
lograficznych, podwjne piramidy. Czsto zbi
te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudomorfozy po galenie. Ulega przeobraeniu
w cerusyt. Lupliwo: wyrana; gsto: 6,3;
barwa: bezbarwny, biay, szary, czerwony,
niebieskawy, ty, czsto ciemny do niemal
czarnego z powodu wrostkw lub nalotu drobnokrystalicznej galeny.
Powstawanie i wystpienia. Powstaje w strefie
wietrzenia wielu z kruszcw oowiu: Anglesey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel,
Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy;
Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte
Poni, Iglesias/Sardynia, Wochy; Linares/Hiszpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be-

rezowsk, Nerczysk, Gry Jabonowe/Rosja.

Bardzo due krysztay z Tsumeb/Namibia; ko
palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza
dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych.
Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany
przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz
kadu galeny, jako minera znaleziony po raz
pierwszy na wyspie Anglesey, od ktrej otrzy
ma swoj nazw. Obecnie wiksze nagroma
dzenia anglezytu s wykorzystywane jako ru
da oowiu.

LinarytPbCu[(OH) 2 |S0 4 ]

Caledonit Pb5Cu2[(OH)61C031 (SOJJ

Krysztay wyduone,
czsto cienkotabliczkowe, dugoci do
10 cm, narose po
2,5
jedynczo lub w ze
niemet.
spoach; take na
skorupienia i sku
pienia
chaotycznie
narastajcych krysztaw. Czste zbliniaczenia. Lupliwo: doskonaa; gsto:
5,3-5,5; barwa: bkitnoniebieski. Szeroko roz
powszechniony jako wtrny minera strefy
utleniania z rud oowiu i miedzi. Wspaniae,
due krysztay pochodz z kopalni Mammoth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skd
minera otrzyma w 1822 roku swoj nazw
Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii
byego ZSRR. Od azurytu mona go odrni
czsto jedynie na drodze chemicznej.

Wystpuje w formie
wskich,
wyduo
nych
supkowych
krysztaw,
czsto
w bezadnych skuniemet.
pieniach, igiekowy,
w skupieniach krza
czastych, take zbity
i jako drobne naloty. Krysztay zwykle wyra
nie prkowane. Lupliwo: wyrana; gsto:
5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, niebieski. Rzadki minera strefy utleniania
kruszcw miedzi i oowiu. Po raz pierwszy
znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu
mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa
niae niebieskie krysztay zostay znalezione
w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez
zbieraczy mineraw.

Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum

berland/Anglia; 18x25 mm

Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia;

4x5mm

CZA

158

Na grze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche

kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm
Na grze, po prawej: anglezyt kopalnia Victoria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm

r-

Beudantyt
PbFe,[(OH),|S0 4 |AsOJ

Chalkantyt
Cu[SOJ-5H 8 0

Krysztay romboedryczne, czsto pseudoregularne, tabliczkowe. Lupliwo: wyrana; gs

to: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny,
czarny. Wystpuje jako minera wtrny w stre
fach utleniania z kruszcowych. Horhausen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; Sonora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona;
Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerau
moliwe s znaczne podstawienia innymi me
talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do
powstania krysztaw mieszanych nalecych
do szeregu aunit - beudantyt - goyazyt.
Na grze, po lewej: beudantyt Dernbach, Westerwald/Niemcy; 9x13 mm

Krysztay s rzadkie i mae, krtkosupkowe,

grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate
i jako naloty, wknisty, ziarnisty. Lupliwo:
niedoskonaa; gsto: 2,2-2,3; barwa: intensy
wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza si w wo
dzie; ma nieprzyjemny posmak wywoujcy
mdoci. Typowy minera wtrny siarczkowych
z miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal
ze wszystkich kopal rud miedzi, w Polsce np,
z rejonu Lubina, Dolny lsk.

Serpieryt
Ca(Cu,Zn)4[(0H)3 SOI -3 HO

Cyanotrichit
Cu 4 AI 2 [(OH)JSOJ-2H 2 0

Znane s tylko dro

bne krysztay wydu
one wedug osi
Z i spaszczone we
dug dwucianu pod
stawowego, skupienia
woskowe, naskorupienia,
zaokr
glone agregaty z jedwabicie poyskujc po
wierzchni. Lupliwo: wyrana; gsto: 3,07
barwa: bkitnoniebieski. Wystpuje razem ze
smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda
Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem
z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie
Letmathe/Niemcy; na hadach koo Ems.

Wystpuje
bardzo
rzadko. Drobne w
kna o aksamitnym po
ysku, skupienia sferolityczne. Gsto:
2,74-2,95; barwa: jasnobkitnoniebieski
do
lazurowo
niebieskiego. Minera wtrny stref utleniania
z miedziowych. Pikne woskowate sku
pienia razem z krysztaami brochantytu wyst
puj w kopalni Grandview, Coconio County,
w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizona; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Pw.
Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazw
minerau wprowadzi Klocker w 1839 roku od
greckiego
Aya/70S= niebieski
i
thrix
= wos.

Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauerland/Niemcy; 11 x 5 mm

Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Banat/Rumunia; 8x12 mm

160

Na grze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf.

Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm

GipsCa[S0J-2H,0
Wasnoci. Niedawno
przypadkowo odkryto
w kopalni Bueno
Tierra, Santa Eulalia/
1,5-2
Meksyk, niezwykej
niemet.
wielkoci, 100 met
row druz ze ster
czcymi z podoa
przejrzystymi krysztaami gipsu, grubymi jak
drzewa i dugimi do 3 m oraz ze zwieszajcy
mi si ze cian, przypominajcymi loki, gip
sowymi wykwitami.
Od malutkich do ogromnych, doskonale
wyksztacone krysztay s wrose lub narose,
rozmaite skupienia, take rozetowe. Sup
kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy
gitych powierzchniach; bardzo bogaty w cia
ny, czsto mocno prkowany. Skupienia zbi
te, ziarniste, rwnolegle wkniste (gips wk
nisty, useczkowe, upakowane (alabaster) jak
rwnie poskrcane, tamowo wijce si kry
sztay przypominajce loki. Charakterystyczne
zbiizniaczenia: bliniaki w ksztacie jask
czych ogonw lub typu Montmartre. upliwo: wymienita; gsto: 2,3-2,4; barwa:
bezbarwny, biay, rzadziej zabarwiony na r
ne odcienie. Znane s krysztay z wrostkami
iu i substancji bitumicznych. Tworzce si na
obszarach pusty re gipsowe" zawieraj
wrostki ziaren kwarcu. Niektre odmiany s
bardzo gitkie, cienkie.
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si przez
krystalizacj z wodnych roztworw, czsto ja
ko wtrny produkt ugowania rnych substan
cji, co jest powodem powstawania wielu pseudomorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie.
Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej;
znany z wielu z soli np. cechsztynu pnoc
nych Niemiec i Polski, trzeciorzdu Francji,
Woch, Podkarpacia. W krajobrazie pokady
gipsu wyrniaj si czsto rozwojem jaski
i dolin krasowych. adne krysztay gipsu two-

rz si w efekcie oddziaywania kwasu siar

kowego powstaego z utleniania siarczkw np.
pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Braunschweig, Wiesloch w Badenii. Due, przejrzys
te, bezbarwne krysztay znane s z Sycylii
i doliny Nidy; z jaski gipsowych koo Reinhardsbrunn w Lesie Turyskim/Niemcy; due
tawe bliniaki typu jaskczych ogonw
z Montmartre koo Parya. W suchych regio
nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa
rowywanych wd gruntowych zawierajcych
siarczany.
Znaczenie i zastosowanie. Ju Pliniusz
wzmiankuje, e artysta Lysistratus jako pierw
szy wykona gipsow kopi ludzkiej twarzy.
Alabastrites lithos wywodzcy si z egipskie
go miasta Alabastron pojawia sie ju u Theophrastosa (okoo 300 lat przed Chr.). Skad
chemiczny gipsu jest cakowicie znany od
1750 roku. Przez wypraenie gips traci wik
szo swojej wody krystalizacyjnej, moe j
jednak znowu szybko przyczy twardniejc
przy tym (gips sztukatorski, do odleww, jako
opatrunek przy zamaniach). Silniejsze wypra
enie powoduje cakowite oddanie wody
i w tej formie gips stopniowo przycza wod.
Wykorzystywany gwnie w budownictwie; ja
ko nawz sztuczny, do produkcji farb, emalii,
porcelany. Alabaster z Volterra w Toska
nii/Wochy jest wykorzystywany do wyrobu
przedmiotw rzemiosa artystycznego. Znane
od staroytnoci wystpienia alabastru w Egi
pcie zostay niemal cakowicie wyeksploa
towane ju w redniowieczu.

Na grze: gips Berchtesgaden/Niemcy;

1'00 x 75 mm
Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy:
120x85 mm

^S,

\M
162

Stolzyt Pb[WOJ

Ettringit Ca6AIJ(OH)41SOJ3 24 H 2 0

Mae, ostre, piramidalne krysztay, krtkosupowy, rzadko dobrze wyksztacony, zwykle

snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwo: nie
wyrana; gsto: 7,9-8,2; barwa: szary, bru
natny, ty, take zielony lub czerwony. Two
rzy si jako minera wtrny w zoach rud
wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunatnych ziaren w kwarcu zotononym Domodossola w Piemoncie/Wochy; Gry Dragoon
i Huachuca/ Arizona, USA; krysztay wielkoci
25 mm s znane z kopalni Proprietary, Broken
Hill/Nowa Poudniowa Walia, Australia.

Krysztay
tworz
paskie
podwjne
piramidy heksagona
lne, take supy,
2-2,5
promienicie zebrane
niemet.
wkna, bardzo dro
bne igieki o jedwabi
stym poysku. Lupli
wo: doskonaa; gsto: 1,77; barwa: bezba
rwny, mlecznobiay. W pustkach porwakw
wapiennych w lawie bazaltowej Gr Eifel, Bellerberg koo Ettringen, Niemcy (std nazwa],
rwnolege zrosty barykowatych krysztaw
do 2 mm wielkoci wystpuj w Schellkopf
koo Brenk/Niemcy: szczeglnie adne krysz
tay (do 4 mm) razem z thomsonitem znane
z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill,
County Antrim / Irlandia.

Na grze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Gry

Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm

Na grze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo

Brenk,
Eifel/Niemcy;3x4mm

Krokoit PbjCrOJ

Syderonatryt Na2Fe[OH | (SOJJ 3 H20

2,5-3
plmetniemef.

Dobrze wyksztacone krysztay sa rzadkie,

zwykle prcikowy, agregaty wzajemnie
przerastajcych si osobnikw, bogaty w cia
ny,
najczciej
pionowo
zbrudony,
supkowe krysztay s czsto wydrone od
rodka; take zbity, wprynity, jako nalot.
Lupliwo: doskonaa; gsto: 5,9-6; barwa:
tojasnoczerwony. Rzadki minera wtrny
powstajcy przez oddziaywanie roztworw
nioscych chrom na produkty utleniania gale
ny. Berezowsk, Murzinsk, Ninij Tagi/Rosja;
Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koo St.
Egidien/Saksonia, Niemcy.
Na dole, po lewej: krokoit
Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm

Drobnowkniste sku
pienia, naskorupienia, ziemisty. Lupli
wo: wyrana; gs
to: 2,3; barwa: jasnopomaraczowy
do somkowotego.
Opisany po raz pie
rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapaca/Chile, znane s stamtd skupienia grubo
ci 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze
nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie
znaleziony
pod
warstw
melanterytu
w skupieniach proszkowych lub gruzekowych
zoonych z drobnych krysztaw; Potosi/ Boli
wia; w formie tych kulistych skupie o stru
kturze promienistej na Wyspach Karaibskich;
znany z licznych kopal Zagbia Ruhry.

Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re

cki inghausen, Nadrenia Plnocna-WestfaliaI
Niemcy; 9 x 12 mm

164
165

Scheeli Ca[WOJ
Wasnoci. Zwykle
wrose lub narose
pseudoomiocienne
krysztay,
rzadziej
tabliczkowy, czsto
wykazuje prkowa
nie rwnolege do je
dnej z krawdzi. Bli
niaki przerose, ktre wygldaj jak pojedyn
czy kryszta, ale rozpoznawalne po charakte
rystycznym pierzastym prkowaniu. Rzadko
zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie
i wolframitu po scheelicie. Lupliwo: wyra
na; gsto: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biay,
szary, jasnotawy, brunatnawy, pomaraczowoty, zielonkawy, fioletowy, czerwo
nawy. Wykazuje fluorescencj w kolorach nie
bieskawych lub tawych pod wpywem pro
mieniowania ultrafioletowego.
Powstawanie i wystpienia. Pegmatytowo-metasomatyczny w rodowisku ska wapiennych;
olbrzymie do 50 kg agregaty krysztaw
w Brazylii; koo Omaruru/Namibia; ponad

30-centymetrowe krysztay z Japonii i Korei.

W wielu wystpieniach jest pochodzenia kontaktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto;
Traversella, Piemont /Wochy; Ultevis/Szwe
cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Gry Kruszcowe; Kornwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono take
wystpienia hydrotermalne: Schellgaden koo
Salzburga/Austria. Rzadki w yach typu al
pejskiego; Kammegg koo Guttannen w Haslital/Szwajcaria;
Untersulzbachtal/Austria;
nieka /Sudety.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla
uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Scheele. Najwaniejsza po wolframicie ruda wolfra
mu.

Na grze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/

Niemcy; 12x9 mm

Wulfenit PbJMoOJ
Wasnoci. Zwykle
w formie cienkich, ta
bliczkowych kryszta
w
pozrastanych
w komrkowe ski>
pienia, piramidalny
lub krtkosupowy,
najczciej narosy.
Pospolite bliniaki wedug jednocianu
podstawowego. Take zbite, druzowe i podziu
rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne;
pseudomorfozy po galenie. Lupliwo: wyra
na; gsto: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie
nie od pomaraczowej do tej, pomaraczowobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunatny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny.
Powstawanie i wystpienia. Powstawanie wulfenitu jest zwizane ze stref utleniania siar
czkowych z kruszcw oowiu, wiksze jego
nagromadzenia s eksploatowane jako ruda
molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyntii/Austria; Mies/bya Jugosawia, skd
pochodz adne skupienia tych krysztaw,

166

szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hllental

koo Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie
skie, te i tawobrunatne krysztay pocho
dz zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihuahua/Meksyk (te, pseudoszecienne krysz
tay); kopalnia Tecomah, Utah/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845
roku od nazwiska austriackiego barona Franza Xavera von Wulfen, od ktrego pochodzi
pierwszy dokadny opis rudy. Obecnie ma lo
kalne znaczenie jako ruda molibdenu.

y
Na dole: wulfenit Mie I bya Jugosawia:
50x37 mm

i:
167

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

Chemia. Do tej klasy nale gwnie Petrologia. Znana jest dua liczba
sole kwasu fosforowego H3P04, ale wystpujcych w przyrodzie fosfo
z powodu cisego krystalochemicz- ranw. Apatyt i niektre inne minera
nego pokrewiestwa zaliczono do y fosforu pochodzenia magmowego
niej take sole kwasu arsenowego s wyjciowym produktem w skompli
H3As04 i kwasu wanadowego H3V04. kowanym obiegu fosforu w przyro
Z formalnego punktu widzenia kwasy dzie. Uwalniany z wietrzejcych ska
te bardzo przypominaj kwasy za fosfor jest pobierany przez roliny,
liczone do klasy VI. Rni je tylko a nastpnie wchodzi w skad szkiele
fakt, e zawieraj trzy atomy wodoru. tw zwierzt. Kolejny etap to
Take sole tej klasy mog zawiera transport fosforu z rozkadu organiz
grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz mw do zbiornikw morskich. Ruchy
jon uranylowy U02, zawieraj take grotwrcze i ponowne procesy wiet
nierzadko due iloci czsteczek wody rzenia prowadzi mog do znacznego
krystalizacyjnej. W rezultacie tworz wzbogacenia osadw w fosforany.
si bardzo skomplikowane zwizki Niemal wszystkie waniejsze zoa
np. turkus CuAI6[(OH)2|POJ4-4 H20. fosforanw s pochodzenia biochemiAtomy wodoru s tutaj zastpione me czno-osadowego. Zoa na Florydzie
talami: miedzi i glinem, jako dodat skadaj si np. z mieszaniny otocza
kowy kompleks wchodz w skad cz kw przerobionych sfosfatyzowanych
steczki grupy hydroksylowe; poza tym wapieni, piasku, skamieniaych koci
turkus zawiera cztery czsteczki wody i zbw. Gospodarczo wane s tak
krystalizacyjnej. Kationy metali s e osady guano na wyspach koralo
umieszczone poza nawiasem kwadra wych mrz poudniowych powstae
towym w kolejnoci odpowiadajcej z ekskrementw niezliczonych kolonii
ich wielkoci, za kompleksowy anion ptakw morskich. Wikszo fosfo
znajduje si w nawiasie kwadrato ranw to typowe mineray wtrne
wym, podzielony na czci skadowe tworzce si w strefie utleniania z
pionow kresk. Na kocu formuy jest kruszcowych, czsto w formie wielo
umieszczona woda krystalizacyjna.
barwnych
wykwitw".
Mineray
Krystalografia. Podobnie jak w po uranylu tej klasy powstaj take na
przedniej klasie, cztery due atomy drodze utleniania, wiksze ich nagro
tlenu tworz czworocian, wewntrz madzenia
mog
lokalnie
by
ktrego jest ulokowany atom fosforu, przedmiotem eksploatacji. Tworz
arsenu lub wanadu. Ze wzgldu na one znaczn ilo, najczciej tej
wbudowanie w struktur krysztaw barwy, mineraw o wygldzie podo
atomw i kompleksw o zrnicowa bnym do yszczykw (mika urano
nej wielkoci, oraz sabo zwizanych wa"). Mineray tej klasy wykazuj
czsteczek wody, ich sieci prze niemetaliczny charakter.
strzenne nie s tak przejrzyste i sy
metryczne jak zwizkw wczeniej
opisanych; czworociany anionw s
znieksztacone,
czsto
pozycje Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy;
w strukturze pozostaj nieobsadzone. 13x18 mm

168

Ksenotym Y[POJ

Monacyt Ce[POJ

Krysztay s krtko
lub dugosupkowe,
grubotabliczkowe,
mae; agregaty kry
4-5
sztaw, formy roze
niemet.
towe,
pojedyncze
ziarna w aluwiach.
/
Lupliwo: doskona
a; gsto: 4,5-5,1; barwa: tawobrunatny
do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasnoty, zielonkawy, czerwonawy. Skad chemi
czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad
kich, tor i uran mog podstawia itr w struk
turze minerau, std nazwa wyprowadzona
z greckiego xenotimos=gocinny. Zwykle ra
dioaktywny. W skaach wulkanicznych i meta
morficznych, w pegmatytach. Hitter/Nor
wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Porba/
Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/
Szwajcaria. Gwne rdo otrzymywania itru.

N
5-5,5
Lniemet

* - " \

v^

Tabliczkowy, supkowy, klinowaty lub pseudoromboedryczny, w formie mikroskopowej

wielkoci igiekowych wrostkw; ciany krysz
taw czsto chropowate, powyginane; czsto
jako ziarna lub otoczaki. Lupliwo: niewyra
na; gsto: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do
jasnotego. Zwykle radioaktywny. Tavetschtal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphine/Francja; lveland, Narest/Norwegia; Szkla
rska Porba/Sudety. Zastosowanie w technice
jdrowej (ze wzgldu na zawarto toru). Na
zwa od greckiego monaxo= by samotnym, ze
wzgldu na rzadko wystpowania.
Na grze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe
gia; 18^25 mm

Na grze, po prawej.: ksenotym

Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm

Libethenit CuJOH | POJ

OlivenitCu 2 [OH|AsOJ

Mae krysztay przy

pominajce
czsto
omiociany, supko
wy, wyduony zgod
nie z osi Z, pojedyn
cze narose krysztay,
druzy, naskorupienia,
skupienia nerkowate
lub kuliste. Lupliwo: niedoskonaa, gsto:
3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony,
czarniawozielony, ciany krysztaw czsto
czarno nabiege. Minera wtrny z miedzi.
Krysztay do 6 mm wielkoci znane z Lubietovej/Sowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy
Libethen pochodzi nazwa minerau); Vielsalm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardillats/Francja; mikroskopowej wielkoci kry
sztay w Inspiration i Castle Dome, Gila County, Arizona/USA; krysztay wielkoci 2 cm
w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po
szukiwany przez kolekcjonerw mineraw.
Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Sowa
cja; 3*4 mm

Krysztay s mae,
supkowe lub igie
kowe, tabliczkowe,
czsto w wizkowych
skupieniach,
poje
dynczo narose lub
w druzach; skupienia
graniaste, nerkowate
lub ziemiste, drzewiasto-wkniste. Lupliwo:
niewyrana; gsto: 4,3; barwa: oliwkowozie
lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minera
wtrny w strefie utleniania bogatych w arsen
miedziowych y kruszcowych. adne okazy
z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe
rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniae
krysztay z Tsumeb/ Namibia; Ninij Tagi/ Ro
sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi
nerau.

170

Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal

nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy;
4x6 mm

171

Goyazyt SrAI3[(OH)61 (P0 4 )|P0 3 0H]

AdamitZnJOH|AsOJ

Mae, romboedryczne, pseudoregularne lub

tabliczkowe krysztay z nierzadko prko
wanymi cianami, take jako piasek lub oto
czaki w zoach aluwialnych. Lupliwo: dos
konaa; gsto: 3,2; barwa: tawobiay. Lengenbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria;
1-5 mm wielkoci zaokrglone okazy z Minas
Gerais, prowincja Goyaz (std nazwa) / Brazy
lia; Romny/ Ukraina; bogate w ciany kryszta
y z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy.

Mae krysztay, do
kilku mm wielkoci,
niekiedy bogate w
ciany,
supkowe,
3,5
rzadziej tabliczkowe,
niemet.
czsto skupione w
druzy; naskorupienia,
graniasty lub nerkowaty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwo: do
skonaa; gsto: 4,3-4,5; barwa: najczciej
bezbarwny, rne odcienie barwy tej, bru
natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio
wa), rowej (odmiana kobaltowa kobaltoadamitj. Wtrny minera z cynku. Laurion/Gre
cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To
skania/Wochy; Chanarcillo /Chile; wspaniae
krysztay z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsumeb/Namibia.

Na grze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel

gebirge/Niemcy; 22 x30 mm

Na grze, po prawej: adamit Laurion/Grecja:

12 xl7mm

Laubmannit
Fe.[(0H),|P0 4 ] 4

Pseudomalachit
Cu5[OH)2|POJ2

Nerkowate i brodawkowate skupienia o

strukturze sferolitycznej lub rwnolegle
uoone
woskowe
skupienia. Lupliwo:
wyrana;
gsto:
3,33; barwa: tawozielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny,
brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koo Auerbach,
Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koo
Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w yach tncych
zoe magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako
wypenienie szczelin koo Shady, Arkan
sas/USA.

Sferolityczne skupie
nia o budowie wsprodkowo-warstwowej, promienisto-w4-5
knistej i nerkowato
niemet.
-graniastych powie
rzchniach typu szkl
nej gowy. Mae kry
sztay s krtkosupkowe, znane s zblinia
czenia. Lupliwo: niedoskonaa; gsto
4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam
kami. Jako wtrny minera razem z kwarcem,
chalcedonem, malachitem, kuprytem, chryzokol, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach;
Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie
mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w duych
ilociach koo Ninego Tagiu/Rosja. Nazwa ze
wzgldu na podobiestwo do malachitu.

4,5-5
niemet.

Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot

laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm

172

Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia

\lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy;
25 x35mm

Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P0 4 ) 3

Wasnoci. Krysztay
s dlugostupkowe,
igiekowe, bogate w
ciany, wrose lub
5
narose; w druzach
niemet
z reguy krtkosupkowe lub grubotabliczkowe, ubosze w
ciany, czsto bardzo przejrzyste. Wielko od
drobnych igieek do krysztaw o wadze 50 kg
(New York, Kanada). ciany supa s czsto
prkowane, krysztay wrose w ziarnistych
wapieniach maj zaokrglone krawdzie. Tak
e zbite i ziemiste masy, ziarniste, wknisto-promieniste agregaty, konkrecje, naskorupienia podobne do chalcedonu. Lupliwo:
wyrana, gsto: 3,12-3,22; barwa: bardzo
zmienna, bezbarwny (szczeglnie w yach
typu alpejskiego), biay, czsto zielony, take
brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej r
owy, najczciej tozielony, niebieskozielony, ty. Przez ogrzewanie i napromieniowa
nie mona zmieni barw wielu apatytw.
Apatyt jest okreleniem caej grupy mine
raw, ktrej poszczeglnych czonkw rni
zawarto fluoru i chloru; wap moe by
zastpowany przez mangan, magnez, dwuwartociowe elazo, stront (bietowit) i pierwiastki
ziem rzadkich, szczeglnie cer (britholitz Julianehab/Grenlandia); jon fosforanowy moe
by zastpiony przez jony: krzemianowy i sia
rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor
nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Jisaka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia).
Powstawanie i wystpienia. W sie przestrzen
n apatytu wchodz due atomy lub czste
czki, ktre nie weszy w skad innych minera
w, std jest on szeroko rozpowszechniony:
1. w niemal wszystkich skaach magmowych
do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar
czym. Apatyty Pw. Kola stanowi najwiksze
zoe apatytu na wiecie; Aln/Szwecja. ad
ne krysztay czsto w pustkach ska wulkani
cznych, Somma, Wezuwiusz/Wochy; Laacher
See,
Katzenbuckel;
Murcja/ Hiszpania.
2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycznych spotyka si olbrzymie krysztay apatytu;
degarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka
nada; Durango/Meksyk, skd pochodz due

174

krysztay o jakoci jubilerskiej. 3. w wysoko

temperaturowych yach hydrotermalnych np.
zotononych yach kwarcowych; w yach ty
pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulzbachtal (wystpienie wiatowej sawy).
4. w skaach zmetamorfizowanych regionalnie
(z fosforytw) s znane bardzo adne krysztay
z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior
cz nazw utworw osadowych, powstaych
jako produkt wietrzenia mineraw fosforo
wych lub z fosforanowych szcztkw zwierz
cych. Zoa fosforytowe tworz si take
z ekskrementw ptakw morskich (guano).
W ich reakcji z wapieniami powstaj gospoda
rcze zoa apatytu.
Znaczenie i zastosowanie. Najwaniejszy mi
nera fosforu. Apatyty i fosforyty s stosowane
przede wszystkim do otrzymywania nawozw
sztucznych, w mniejszych ilociach w przemy
le chemicznym i do produkcji brzw fosforo
wych. wiatowa produkcja roczna fosforanw
w 1989 roku wynosia 123 min ton.
Mineray podobne. W 1788 roku G.A. Werner
nazwa minera od greckiego apatao = oszuki
wa, z powodu powszechnego wwczas myle
nia krysztaw apatytu z berylem, kwarcem,
nefelinem; skupie zbitych z ortoklazem, oliwinem; komrkowego, skorupowego fosforytu
zgalmanem.

f^^r\
Na grze, po lewej: apatyt Staffel kolo LimburgalNiemcy; 50 x68 mm
Na grze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf,
Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm
Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia;
50 x36mm

175

PiromorfitPb 5 [CI|(P0 4 ) 3 ]

<^^\
3,5-4
niemel

Wasnoci. Niemal zawsze w formie dugich,

supkowych krysztaw, czsto igiekowy w r
wnolegych lub promienistych skupieniach;
zwykle narosy, niekiedy obustronnie wykszta
cone krysztay; wiksze osobniki s czsto
pozrastane z wieloma mniejszymi; pospolite
beczukowate formy krysztaw. upliwo:
niewyrana; gsto: 6,7-7,0; barwa: najcz
ciej odcienie barwy zielonej, brunatny, wosko
wo- lub miodowoty, pomaraczowoczerwony (Leadhills/Szkocja), bezbarwny, rzadko
czarny.
Powstawanie i wystpienia. Minera wtrny
w zoach rud oowiu. Wikszo miejsc wy

stpowania jest obecnie wyczerpana. Clausthal, Freiberg, Holzappel, Badenweiler, Hofsgrund, Ems (w 1867 roku znaleziono tu kilkudziesiciokilogramowe okazy z tysicami kry
sztaw niekiedy wielkoci ponad 3 cm)/Nie
mcy. Pfibram, Stfibro, Olovi/Czechy; Baska
Stiavnica/Sowacja; Kornwalia; Berezowsk.
Nerczisk/Rosja; Sardynia, Valsugana/Wo
chy; Mapimi/ Meksyk.
Znaczenie i zastosowanie. Znany ju od daw
na jako ruda oowiu, okrelony w 1748 roku
przez G. Waleriusa jako zielony szpat oowio
wy". Obecn nazw wprowadzi J.F.L. Hausmann w 1813 roku gdy przy topieniu w ogniu
zachowuje krysztay, pyr=* ogie, morphe =
= ksztat.
Mineray podobne. Od mimetesytu czsto mo
na go odrni tylko na podstawie bada
chemicznych.
Na grze, po lewej: piromorfit kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems/Niemcy; 21 x29 mm
Na grze, po prawej: piromorfit kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems/Niemcy; 30 x41 mm

Mimetesyt PbJCI | (AsOJ,

Wasnoci. Krysztay
podobne do piromorfitu; narose, beczu
kowate, krtkokolum3,5-4
nowe, zwykle dugie
niemet.
supy, take granias
ty, nerkowaty, ziemi
sty. upliwo: niedo
skonaa; gsto: 7,1; barwa: zmiennie zabar
wiony, bezbarwny, czsto ty, rzadziej bru
natny lub zielony, take biay. Krysztay mie
szane, zawierajce podstawienia fosforanw
mog by zaokrglone, barykowate, pomaraczowoczerwonej barwy (odmiana kampylit" wystpujca np. w Cumberland/Anglia).
Powstawanie i wystpienia. Charakterystyczny
minera wtrny z kruszcw oowiu zawiera
jcych mineray arsenu. Dobrze wyksztacone
krysztay z podwjn piramid heksagonaln
znane z Tsumeb/Namibia; Chihuahua/Mek
syk; Tintic, Utah/USA; Johanngeorgenstadt
/Saksonia, Niemcy; Kornwalia/Anglia; zie

176

lone naskorupienia znajduje si w Lngban

/Szwecja.
Znaczenie i zastosowanie. V. Ros w 1804
roku okreli skad chemiczny mimetesytu
z Johanngeorgenstadt. Z powodu wielkiego
podobiestwa do piromorfitu, F.S. Beudant
w 1832 roku nada mu nazw mimetese"
wyprowadzon z greckiego mimetas = na
ladowca. Poszukiwany przez zbieraczy.

Na dole, po lewej: mimetesyt (kampyllt) Dry

Gili'Min/Anglia; 12 *17mm
Na dole, po prawej: mimetesyt Johanngeo
rgenstadt, Saksonia/Niemcy; 50 x68mm

177

Vanadynit wanady nit PbJCI | (V04)3]

Wasnoci. Krysztay
rnorodnie wykszta
cone. Zwykle sup
kowe,
wyduone
f5~4
wedug osi Z krtkokolumnowe, ostre
piramidy heksagona
lne, bogate w ciany
igy, take graniaste, nerkowe, sferolityczne
skupienia, krysztay szkieletowe, podziurko
wane. Lupliwo: brak; gsto: 6,8-7,1; bar
wa: ty, brunatny, czsto pomaraczowoczerwony, jasnoty do brunatnawotego, rza
dko biay lub bezbarwny. W sieci krystalicznej
vanadynitu wanad moe by zastpowany
przez fosfor lub arsen.
Powstawanie i wystpienia. Gwnie jako mi
nera wtrny strefy wietrzenia wielu z kru
szcw oowiu. Obir w Karyntii/Austria; Mie
/bya Jugosawia; Apache Min, Old Yuma
Min, Arizona/USA; adne krysztay z Mibladen/Maroko; Abenab/Namibia (do 5 cm); ko
palnia Ahumada, Los Lamentos/ Meksyk.

Czsto wystpuje z piromorfitem, mimetesytem i jest obronity decloizytem.

Znaczenie i wykorzystanie. Mineralog Andreas M. Del Rio ju w 1801 roku by przekonany,
e odkry nowy metal badajc rud oowiu
z Zimapan. Pniejsze badania tych rud, przy
wiezionych do Europy przez Alexandra von
Humboldta, wykonane przez Friedricha Whlera wykazay obecno w niej rok wczeniej
odkrytego pierwiastka wanadu. Eksploatuje
si rudy, ktre zawieraj nawet poniej 2%
metalu. Wanad stosuje si jako metal stopowy
polepszajcy jako stali i do produkcji katali
zatorw. wiatowa roczna produkcja w 1989
roku wynosia 35000 ton.

HureaulH MnJPOJPO.OHJ.

Konichalcyt CaCu[OH|AsOJ

3,5
niemet.

Krysztay s krtko- lub dugosupkowe, do

3 cm dugoci, tabliczkowe, pojedyncze lub
narose w skupieniach, take zbity, w gruzowych agregatach. Lupliwo: wyrana; gs
to: 3,2; barwa: bezbarwny, odcienie czerwo
nej, tej, brunatnej barwy. Jako minera wt
rny w pegmatytach, razem z tryfylinem, lithiofilitem, graftonitem i innymi wtrnymi minera
ami fosforanowymi. Odkryty w 1826 roku
w Hureaux koo Limoges/Francja; Huhnerkobel koo Zwiesel, wspaniae krysztay
z Hagendorf, Bawaria/Niemcy.
Na dole, po lewej: hureaulit Hagendorf, Bawa
ria/Niemcy; 13 x 18 mm

178

Na grze: vanadynit Obir. Karyntia /Austria:

13 x9mm

Idiomorficzne krysz
tay s bardzo mae
i rzadkie, krtkosupkowe;
skupienia
sferolityczne, nerkowate, graniaste. Lu
pliwo: brak; gs
to: 4,33; barwa: pistacjowo- do szmaragdowozielonego. Wtrny
minera z miedzi razem z limonitem i wie
loma innymi wtrnymi mineraami Cu. Hinojosa, Andaluzja/Hiszpania; Miedzianka koo
Chcin; Maja Tass, Syberia; Tsumeb/Na
mibia; Meksyk. W USA rozpowszechniony
w okrgach grniczych Arizony, Utah, Newady, Dakoty Poudniowej. Nazwany od zoenia:
conia = py i chalkos = mied.

Na dole, po prawej: konichalcyt (zielony) z oliwenitem Laurion /Grecja: 6 x8mm

179

Waryscyt AI[P0 4 ] 2 H20

StrengitFe[P0 4 ]-2H 2 0

Krysztaty idiomorficzne wystpuj rza

dko, maj pokrj
omiocienny lub ta
4-5
bliczkowy;
zwykle
niemet.
zbity, jako nerkowate
naskorupienia, pier
wotnie w postaci elu.
Lupliwo: wyrana; gsto: 2,52; barwa:
bezbarwny, jabtkowozielony o rnych odcie
niach. Powstaje przez oddziaywanie zawiera
jcych fosforany cyrkulujcych wd grunto
wych na bogate w glin skaty. MeBbach koto
Plauen/Niemcy; Leoben, Styria /Austria, Gry
witokrzyskie. Skupienia o wielkoci ponad
30 cm z okolic Fairfield, Utah/USA stosowane
s jako kamie ozdobny i do wyrobu galan
terii. ,,Amatrix" (= american matri jest zros
tem waryscytu z kwarcem i chalcedonem
z Utah.
Na grze, po lewej: waryscyt Ronneburg, Vogtland/'Niemcy; 18 *25mm

Krysztaty o pokroju
omiociennym, cien
ko- lub grubotabliczkowe, krtkosupkowe; mae sferolityczne skupienia, kulisty,
jako naskorupienia.
Lupliwo: doskona
a; gsto: 2,87; barwa: fioletowoniebieski,
czerwony w rnych odcieniach, prawie biay.
rzadko bezbarwny. Tworzy si w efekcie wiet
rzenia bogatych w elazo mineraw fosforu.
Krysztay wielkoci do 4 mm z Buli Moose
Min, Custer County, Dakota Poudniowa
/USA; Pleystein, Hagendorf w Bawarii; kopal
nie Eleonor i Rotlaufchen koo Wetzlaru/Nie
mcy; Kiruna/Szwecja.
Mineray podobne. Cienkotabliczkowe kryszta
y ze Szwecji przypominaj z daleka czerwonobrunatne powoki na barycie.
Na grze, po prawej: strengit (blaty) i bera u nit
kopalnia Rotlaufchen, Wetzlar/Niemcy;
4 x5mm

Struvit(NH 4 )Mg[POJ-6H 2 0

LudlamitFe3[P04]24H20

Rozmaite formy krysztaw, omiocienny,

stupkowy, tabliczkowy, czsto nadtrawiony; ty
lko wrosy, wielkoci 2 cm i wikszy. Lupli
wo: doskonaa; gsto: 1,7; barwa;
rzadko bezbarwny, zwykle tty do jasnobrunatnego. W osadach pod doami kloacznymi
Hamburga (6-8 mm wielkoci); Brunszwik/Niemcy; czsty w guano; jaskinie Skipton
koto Ballarat/Australia; w Limfjord/Dania soczewkowate krysztaty (rednicy 1-5 cm)
w szlamie z licznymi szcztkami organicz
nymi.

Krysztaty tabliczko
we, spaszczone we
dug dwucianu pod
stawowego, czsto
3-4
klinowate, take zbity
niemet.
i ziarnisty. Lupliwo:
doskonaa; gsto:
3,1; barwa: jasnozie
lony, jabtkowozielony, zielonkawobiay, bez
barwny. Wtrny minerat w strefie utleniania
z kruszcw i jako produkt wietrzenia mine
raw fosforanowych elaza w pegmatytach.
Hagendorf w Bawarii /Niemcy; Truro w Kornwalii, North Groton, New Hampshire/Anglia;
Trepa/Serbia, Jugosawia; ponad 10 mm
wielkoci krysztay, czsto razem z wiwianitem, w Blackbird District, Idaho /USA; w Da
kocie Poudniowej zbite masy do 30 cm grubo
ci z yami, w ktrych znaleziono krysztay
wielkoci do 7 mm.

Na dole, po lewej: stwit Hamburg/Niemcy;

25 *35mm

Na dole, po prawej: ludlamit Trepa/Jugosa

wia; 21 *29 mm

1,5-2
niemet.

180

Wiwianit Fe 3 [POJ 2 -8 H 2 0
Wasnoci. Dugosupowe krysztay, naj
czciej
narose,
zwykle w promienis
tych, wknistych sku
pieniach, rozetach,
skupieniach kulistych
i nerkowatych; tabli
czkowy
(Leadville/
/Kolorado, USA); czsto kruszce si i ziemis
te masy. Lupliwo: doskonaa, podobna do
gipsu; gsto: 2,6-2,7; barwa: bezbarwny,
krysztay pod wpywem tlenu z powietrza na
tychmiast zabarwiaj si na rne odcienie
barwy niebieskiej, niebieskozielono lub czar
no; zwizane jest to z przejciem w strukturze
minerau elaza dwuwartociowego w trjwar
tociowe. Cienkie odupki s gitkie, przy
czym poszczeglne warstwy sieci krysztau
ulegaj przesuniciu wzgldem siebie, podob
nie jak w przypadku grafitu lub gipsu.
Powstawanie i wystpienia. Wiwianit powstaje
przy ograniczonym dostpie tlenu w pobliu
powierzchni ziemi. Krce w strefie przypo
wierzchniowej wody bogate w fosforany
oddziauj na mineray dwuwartociowego e-

^y

ilastych, gdzie tworzy drobniejsze krysztay.

Krysztay dugoci ponad 1 mm pochodz
z iw z Anloua koo Ngaoundere/Kamerun;
znany z konkrecji z iw jurajskich ukowa.
Wiwianit jest znajdowany czsto take jako
skadnik kopalnych koci i zbw. Znalezione
w 1877 roku w pobliu Kalkental koo Stuttgartu
skamieniae szcztki latajcego gada miay
wszystkie koci przeobraone w wiwianit. W
jednym ze starych zawaw chodnika Klementingang w Pfibramie/Czechy znaleziono szcz
tki konia, w ktrego uchwie znajdoway si
adnie wyksztacone krysztay wiwianitu. W jed
nym z grobw koo Upsali /Szwecja obok szkie
letu czowieka i koci konia znaleziono nie
nobiae krysztay wiwianitu, ktre narastay na
zbutwiaych odygach rolin. Ze wzgldu na
podobiestwo barwy do turkusu, naskorupienia
wiwianitu, ktre wystpuj czsto na zbach
mamutw, mastodontw lub dinoterium, okre
la si jako turkus kostny.
Znaczenie i wykorzystanie. Nazwany w 1817
roku przez A.G. Wernera dla uczczenia odkryw
cy minerau, angielskiego mineraloga J.G. Viviana. Stosowany jako gorszej jakoci barwnik,
wzbudza take zainteresowania kolekcjonerw.

<s>

X^

laza takie jak piryt, syderyt, fajalit, pirotyn

i powoduj czciowe wyugowanie elaza.
Zatenie tych roztworw powoduje krystali
zacj wiwianitu. W pegmatytach fosforanowe
mineray elaza pod wpywem wody mog
przeobraa si w wiwianit. W ten sposb
powstay bardzo adne krysztay, znane zwa
szcza z St. Agnes/Kornwalra; bardzo due, do
15 cm dugoci, ciemnozielone krysztay z Llallagua i Posokoni/Boliwia; z kopalni lbex/
Kolorado i wielu innych miejsc w USA; szcze
glnie adne z Trepy/Serbia, Jugosawia;
Waldsassen /Bawaria; Cerro de Pasco/Peru.
Minera szeroko rozpowszechniony w osadach

182

^y

Na grze, po lewej: wiwianit Trepa /Serbia,

Jugosawia; 50 x 68 mm
Na grze, po prawej: wiwianit (turkus kostny)
Pireneje; 54 *74mm
Na dole: wiwianit Trepa/Serbia, Jugosawia;
82 x60mm

Annabergit NiJAsOJ 2 8 H20

Wasnoci. Dobrze
wyksztacone, due
krysztay s rzadkie,
zwykle
supkowe,
spaszczone, czsto
2,5
prkowane; kuliste,
krystaliczne powoki
lub zbite, amorficzne,
czsto ziemiste masy, upliwo; wyrana;
gsto: 3,07; barwa: biay, szary, jasnozielo
ny do intensywnie tozielonego, jabkowozielony.
Powstawanie i wystpienia. Jako minera wt
rny w strefie wietrzenia i w czapie elaznej
z kruszcowych zawierajcych nikiel. Jako
naloty i powoki na kruszcach niklu, jak chloantyt lub nikielin, czsto obok erytrynu i farmakolitu. W Harzu w znacznych skupieniach
na wietrzejcych hadach upkw miedziononych; w Reskich Grach upkowych jako pro
dukt rozkadu nikielinu i chloantytu, w kopal
niach kruszcw Annabergu i Schneebergu
/Saksonia; Richelsdorf/Hesja, Niemcy. Naj

adniejsze okazy pochodz z Cobalt/Kanada;

Allemont/Francja; Gonnosfanadiga/Sardynia
i z Valsassina/Como, Wochy, Odmiana annabergitu bogata w magnez cabreryt" wystpu
je w Sierra Cabrera w Hiszpanii i w Laurion
w Grecji.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
kopalni kruszcw Annaberg w Saksonii. Mine
ra jest rzadko wykorzystywany jako ruda i ma
przede wszystkim znaczenie jako obiekt kolek
cjonerski.

Na grze: annabergit Laurion /Grecja;

10 x7mm

ErytrynC0 3 [AsOJ 2 -8H 2 0

Wasnoci. Zwykle
mae krysztay s
supkowe, igiekowe,
spaszczone, czsto
prkowane; tworz
krzaczaste, gwiadzi
ste, promienisto-warstwowe
skupienia
o kulistych, nerkowatych ksztatach i szorst
kich powierzchniach; take ziemisty lub w for
mie nalotu. upliwo: wymienita, cienkie odtupki s nieco gitkie; gsto: 3,07; barwa:
rowoczerwony do ciemnoczerwonego z fio
letowym odcieniem, na skutek przeobrae
perowo- do zielonkawoszarego.
Powstawanie i wystpienia. Jako wtrny mine
ra strefy wietrzenia kruszcw bogatych w ko
balt jak np. skutterudyt i kobaltyn. Znanymi
wystpieniami s Schneeberg w Saksonii, Ri
chelsdorf w Hesji, Wittichen w SzwarcwaIdzie, Bieber/Spessart, Niemcy; Allemont/
/Francja; Kowary /Sudety; Cap Calamita/EIba, Val Sugana, Trient/Wochy; Kornwa-

184

lia/Anglia. adne krysztay wielkoci 2-3 cm,

skupione w blaszkowe rozety, wystpuj
w Bou Azzer w Antyatlasie/Maroko.
Znaczenie i zastosowanie. Nazw kwiat ko
baltowy" wzmiankowa J,F. Henkel w 1754
roku, a A.F. Cronstedt opisa go w 1770 roku
jako cienki, ziemisty nalot na kruszcach kobal
tu. Nazw midzynarodow wprowadzi mine
ralog F.S. Beudant w 1832 roku od greckiego
eryihros = czerwony. Rzucajce si w oczy,
ywo zabarwione wykwity erytrynu s jedno
znaczn oznak obecnoci mineraw kobaltu
w terenie.

Na dole: erytryn Schneeberg,

Saksonia/Niemcy; 35 *25 mm

185

Strunzyt MnFeJOH | P0J 2 6 H 2 0

FarmakolitCaH[AsOJ-2H 2 0

Wkniste krysztay
do 2 cm dugoci ze
brane w bezadne lub
promieniste skupie
4
nia, take jako naloty.
niemet.
Lupliwo: niestwierdzalna;
gsto:
2,47-2,56;
barwa:
somkowoty do brunatnawotego. Tworzy
si jako produkt powierzchniowego wietrzenia
pegmatytw na tryfylinie, dufrenicie, beraunicie i innych podobnych mineraach. Hagendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria,
Niemcy; Koralpe /Styria, Austria; Moraice/Czechy; Masyw Arize/Francja; Sabugal
/Portugalia. Podobny do cacoxenitu. Nazwany
od nazwiska mineraloga Hugo Strunza.

Najczciej bardzo
mae krysztay, tab
liczkowe, wyduone,
igiekowe,
czsto
2
prkowane, delikat
niemet.
ne jedwabiste wkna
zebrane
zwykle
w sferolityczne lub
gwiadziste skupienia, take krzaczasty, wza
jemnie poprzerastany lub tworzcy podobne
do mchu naloty; znane s take skupienia
groniaste i drobne krystaliczne wykwity. Lup
liwo: doskonaa; gsto: 2,6; barwa: biay,
czerwonawy (domieszka kobaltu), zielonawy
(domieszka niklu). Tworzy wykwity i naloty na
kruszcach arsenu, np. w Heubach/Szwarcwald, Markirch w ElsaB/Niemcy; z Jachymova
/Czechy s znane bezbarwne, przezroczyste
krysztay dugoci 8 mm i gruboci 1 milimet
ra. Bardzo adne okazy pochodz z Richelsdorfu/Hesja, Niemcy.

Na grze, po lewej: strunzyt Hagendorf, Bawa

ria/Niemcy; 8 x12mm

Na grze, po prawej: farmako/it Bauhaus, Rh

chelsdorf/Niemcy; 10 x 14 mm

Cacoxenit kakoksen
Fe 4 [OH|P0 4 ],-12H 2 0

Beraunit
Fe,[(OH),|(P0 4 ), 2,5H0

~^>.

Tworzy
supkowe,
igiekowe krysztay
czsto zebrane w
krzaczaste, gwiadzi
3-4
ste skupienia lub
niemet.
aksamitne, wkniste
naloty. Zakoczenia
krysztaw
czsto
nadtrawione. Lupliwo: niedostrzegalna; g
sto: 2,26; barwa: zocistoty, ty, brunatnawoty, pomaraczowy, rzadko zielonkawy.
Minera wtrny. Kopalnia Hrbek koo St. Benigna/Czechy; kopalnie Eleonor i Rotlaufchen
koo Wetzlaru/Hesja; Amberg-Auerbach/ Ba
waria. W pegmatytach: Hagendorf, Pleystein,
Huhnerkobel/Bawaria. Nazwa od greckiego
kakos = zy i xenos = obcy, gdy zawarto fo
sforu w tym minerale psua jako wydobywa
nej dawniej rudy limonitowej.

Krysztay s idiomorficzne mae i rzadko

wystpuj, s tabli
czkowe, nieco wy
3-4
duone,
pionowo
vniemetA
zbrudone. Najcz
ciej w skupieniach
promienisto-wknistych, naskorupieniach lub paskich narostach.
Lupliwo: wyrana; gsto: 3,01; barwa: hiacyntowoczerwony do czerwonobrunatnego,
czsto pstre barwy naleciae. Produkt wietrze
nia fosforanowych mineraw pegmatytw: ko
palnie Eleonor i Rotlaufchen koo Wetzlaru;
Scheibenberg w Saksonii; Pleystein/Bawaria.
Minera odkry Niess w 1880 roku w kopalni
Eleonor koo Dunsbergu i nazwa go eleonoryt. Jednake oglnie przyjt nazw tego mi
nerau jest beraunit od Beraun w Saksonii.

Na grze, po lewej: cacoxenit kopalnia Rot

laufchen, Wetzlar/Niemcy; 6 *8mm

Na dole, po prawej: beraunit kopalnia Rotlauf

chen kolo Wetzlaru /Niemcy; 4 x6mm

186

Wavellit AI 3 [(OH) 3 |(P0 4 ) 2 ] -5H a 0

Wasnoci. Krysztay
supkowe, igiekowe,
o
prkowanych
cianach; charaktery
3-4
styczne dla minerau
niemet.
s skupienia sferolityczne o ksztacie
pkuli lub nerkowate, ktre mog osiga rednic wielu centy
metrw. Lupliwo: wyrana; gsto: 2,3-2,4;
barwa: bezbarwny, zwykle szary, tawy, bru
natny do brunatnoczarnego, niekiedy zielony
lub niebieski.
Powstawanie i wystpienia. Wavellit pocho
dzenia hydrotermalnego wystpuje w yach
i warstwach, najczciej jest jednak po
chodzenia wtrnego w upkach krystalicznych
i skaach osadowych, zwaszcza z limonitem,
w zoach manganu i fosforytw. W duych
ilociach znaleziony w Holly Springs, Pensyl
wania/USA; kuliste skupienia w upkach Ouro
Preto/Brazylia; St. Austel, Kornwalia/Anglia;

jako spoiwo brekcji w niebieskawozielonych

sferolitycznych skupieniach kulistych w Mont
gomery County, Arkansas/USA; biae sferolityczne kule znane sa z Harzu; graniaste sku
pienia niekiedy zielonkawej barwy wystpuj
w Diinsbergu koo GieBen; w Langenstriegis/Saksonia; Ronneburg/Turyngia, Niemcy;
Kirunavaara/Szwecja; Gry witokrzyskie
(Winiwka, Barcza).
Znaczenie i zastosowanie. Minera zosta od
kryty w 1800 roku przez lekarza z Devonshire
Williama Wavella; nazwany od swego odkryw
cy przez lekarza, chemika i mineraloga Wil
liama Babingtona. By eksploatowany w Holly
Springs i wykorzystywany do produkcji nawo
zw fosforowych.
Mineray podobne. Kingit, natrolit, gibbsyt; wi
ksze kuliste skupienia przypominaj prehnit.
Na grze, po lewej: wavellit Barnstable/Ang
lia; 33 x45mm
Na grze, po prawej: wavellit Dunsberg kolo
GieBen/Niemcy: 23 x32mm

Chakofyllit
Cu 18 AI 2 [(OH) 9 |S0 4 |AsOJ : 36H,0

Liroconit
Cu 2 AI[(OH)JAsOJ 4H,0

Krysztay tabliczko
we, w maych dra
ach i blaszkowych
skupieniach, czsto
niemet.
zebrane w rozety; po
dobne do yszczykw.
Lupliwo: wymieni
ta; gsto: 2,4-2,6;
barwa: niebieskawozielony, szmaragdowo
zielony. Powstaje jako minera wtrny w stre
fie utlenienia i w czapie elaznej z miedzi
razem z kuprytem, malachitem, azurytem.
Znany z wielu wystpie w Grach Kruszco
wych/Niemcy, Czechy, w Siedmiogrodzie
/Rumunia; Schwaz/Austria; Cap Garonne
/Francja; w Rosji; Kornwalii/Wielka Brytania.
Nazwa pochodzi od formy wyksztacenia mine
rau z greckiego phyllon=\i i chalkos =
= mied.

Cienkie
krysztay
w formie spaszczo
nych omiocianw
o
prkowanych
2-2,5
cianach, zaokrglo
niemet.
ne,
soczewkowate
skupienia, klinowate,
narose
krysztay
wielkoci do 1 cm; take zbity, ziarnisty. Lup
liwo: niewyrana; gsto: 3; barwa: bkit
ny z zielonkawym odcieniem. Rzadki minera
strefy utleniania z miedzi. Kornwalia,
Devonshire/Wielka Brytania; Herrengrund/
Wgry; Ural; Schwarzenberg / Saksonia. Mohs
wyprowadzi nazw liroconit od greckiego leiros = blady i conia = py ze wzgldu na
jasny kolor sproszkowanego minerau.

Na dole, po lewej; chakofyllit Tincroft kolo

Redruth, Cornwal//Anglia; 9 * 12 mm

Na dole, po prawej: liroconit Kornwalia /Wiel

ka Brytania; 9 x 12 mm

188

Miksyt
BiCu,[(OH),|As0 4 ],-3H,0

Agardyt
(Y,Ce,La,CaH)Cu 6 [(OH) 6 |AsOJ 3 -3H 2 0

Igiekowe, wyduone
krysztay, skupienia
sferolityczne, nerkowato-kuliste naskoruniemet.
P i e n i a ' na|oty- upliwo: nierozpozna
walna; gsto: 3,8;
barwa:
szmara
gdowozielony do niebieskozielonego, jasno
niebieski, jasnozielony, biaawy. Znaleziony
na ochrze bizmutowej w Geistergang w Jachymovie/Czechy;
Wittichen,
Oberwolfach,
Neubulach /Szwarcwald; Schneeberg/Sakso
nia; Laurion/Grecja; Tintic/Utah, USA; Chile;
Meksyk. Nazwany od nazwiska radcy gr
niczego Mixy.

Wyduone krysztay
dugoci kilku mili
metrw,
zebrane
w wizki, drobnoniemet,
wknisty. Lupliwo:
brak; gsto: 3,72;
barwa: niebieskozielony. Agardyt jest
pod wzgldem wasnoci fizycznych i chemi
cznych bardzo podobny do miksytu, od ktre
go rni go obecno pierwiastkw ziem rzad
kich i wapnia zamiast bizmutu. Wystpuje
w strefie utleniania z miedzi Bou
Skour/Maroko razem z azurytem, malachi
tem, kuprytem, miedzi rodzim, kwarcem
i innymi mineraami. adne krysztay obok
innych arsenianw s znane z kopalni Clara.
Oberwolfach / Szwarcwald; Schneeberg/Sak
sonia, Niemcy.

Na grze, po lewej: miksyt Schneeberg, Sak

sonia/Niemcy: 4 x 6 mm

Na grze, po prawej: agardyt kopalnia Clara

kolo Wolfach/Niemcy: 7 x 10 mm

Autunit Ca[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0

Wasnoci: Krysztay
cienkotabliczkowe,
nierzadko prkowa
ne, o sabo rozwi
nitych cianach bo
cznych, co prowadzi
do podobnego do
yszczykw wykszta
cenia: skupienia blaszkowe, czsto zebrane
w wizki, useczkowe; pojedyncze, swobodnie
rosnce krysztay s rzadkie. Lupliwo: wy
mienita; gsto: 3,2; barwa: siarkowoty,
zielonkawy, o wypowiaej barwie aurypigmentu. Zielona fluorescencja w wietle ultra
fioletowym jest jedn z najsilniejszych, jakie
mona zaobserwowa w wiecie mineraw.
W przeciwiestwie do autunitu, torbernit nie
wykazuje fluorescencji. Okazy portugalskie
wykazuj luminescencj, ktra powstaje wsku
tek promieniotwrczego rozpadu uranu. Bar
dzo silnie radioaktywny!
Powstawanie i wystpienia. Tworzy si jako
minera wtrny w efekcie wietrzenia minera

190

w uranu w pegmatytach, granitach, yach

hydrotermalnych i osadach. Wspaniae okazy
grubotabliczkowych krysztaw ponad milime
trowej dugoci pochodz z kopalni Daybreak,
Mount Spokane, Washington/USA; Autun
w departamencie Sane et Loire, St. Yrieux
koo Limoges/ Francja; Mount Painter/pou
dniowa Australia; krysztay z Fuchsbau/Fichtelgebirge, Niemcy wykazuj szczeglnie wy
sok promieniotwrczo; rejon Jachymova/ Czechy; Kowary, Miedzianka, Karkonosze;
we fluorycie w Wlsendorf/ Bawaria.
Znaczenie i zastosowanie. Znany ju przed
1819 rokiem, nazwany od miejsca wystpowa
nia w Autun/Francja. Podczas II wojny wiato
wej do produkcji uranu wykorzystywano gw
nie ten minera. Swoicie te wykwity autu
nitu s w terenie wskazwk obecnoci pier
wotnych mineraw uranu.

Na dole: autunit U Huis Jaques, Niewe/Fran

cja; 21 x25mm

Trgeryt H 2 [U0 2 |AsOJ 2 - 6H 2 0

Zeuneryt Cu[U0 2 | AsOJ 2 8-12 H20

Krysztay cienkotabliczkowe, useczkowe,

przypominajce gips.
upliwo: doskonaa
wedug
dwucianu
podstawowego, po
dobna do yszczykw;
gsto: 3,3; barwa:
cytrynowoty. Trgeryt tworzy zawsze
prawidowe zrosty z zeunerytem. Wykazuje
cytrynowott fluorescencj w wietle ult
rafioletowym. Nazwany od nazwiska odkrywcy
- sztygara R. Trgera, ktry znalaz ten mine
ra w Walpurgisgang w kopalni WeiBer Hirsch
koo Neustadtel, Schneeberg / Saksonia,
Niemcy.

Krysztay tabliczko
we, take piramidal
ne, dugoci do 2 cm,
bogate w ciany, bar
dzo podobne do torbernitu. upliwo:
wyrana;
gsto:
3,79; barwa: tawozielony, szmaragdowozielony. Zeuneryt nie
wykazuje fluorescencji w wietle ultrafiole
towym! Bardzo silnie radioaktywny! Ostatnio
stwierdzany w bardzo wielu zoach jako typo
wy wtrny minera strefy utleniania z za
wierajcych mineray uranu i arsenu. Kopal
nia WeiBer Hirsch, Schneeberg/Saksonia; ko
palnia Anton/Szwarcwald, Niemcy; Dexter Mi
n, Utah/USA. Nazwany dla uczczenia radcy
grniczego Zeunera.

Na grze, po lewej: trgeryt kopalnia WeiBer

Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy:
10
x
u
mm

Na grze, po prawej: zeuneryt kopalnia

WeiBer Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy; 7 x10 mm

Torbernit Cu[U0 2 |POJ 2 -8-12H 2 0

Wasnoci. Krysztay
cienkotabliczkowe,
rozwinite
wedug
dwucianu podstawo
wego, liczne inne
2-2,5
ciany
krysztaw
niemet.
sabiej wyksztacone,
blaszkowy, podobny
do yszczykw, take skupienia useczkowe.
upliwo: wyrana; gsto: 3,22; barwa: jas
krawo trawiastozielony do szmaragdowozielo
nego, niebieskawozielony, tawozielony.
Wyjtkowo silnie promieniotwrczy, np. mate
ria z Kornwalii wykazuje promieniotwrczo
tylko okoo 3 razy nisz ni uraninit z Jachymova.
Powstawanie i wystpienia. W niewielkich ilo
ciach szeroko rozpowszechniony w pegmatytach, yach i rnych skaach osadowych.
Szczeglnie adne krysztay pochodz z Chalk
Mountain, Spruce Pine, Mitchell County, P
nocna Karolina /USA. W duych ilociach po
wstaje jako produkt wietrzenia uraninitu

192

w Szabie/Zair; w czeskich i saksoskich G

rach Kruszcowych; z fluorytem koo Wlsendorf/Oberpfalz, z autunitem w Fichtelgebirge i Bayerisch Wald, koo Falkenstein/Vogtland, Niemcy; w pegmatytach koo Villa Formosa/ Portugalia; 2 mm wielkoci krysztay
znaleziono koo Aveyron/ Francja; do 5 mm
wielkoci krysztay mieszane z zeunerytem
wystpuj w Menzenschwand/Szwarcwald,
Niemcy; Kowary, Miedzianka, Trzcisko.
Znaczenie i zastosowanie. Minera znany jesz
cze przed odkryciem uranu, nazwany przez
A.G. Wernera w 1780 roku dla uczczenia szwe
dzkiego mineraloga Torberna Olafa Bergmanna. Torbernit jest wan rud uranow.
Mineray podobne. Od autunitu odrnia si
barw, poza tym nie wykazuje fluorescencji
w wietle ultrafioletowym.

Na dole: torbernit Johanngeorgenstadt, Sakso

nia /Niemcy: 68 x45mm

Klasa VIII. Krzemiany

Chemia. Nazwa krzemiany pochodzi od
gwnego pierwiastka wchodzcego
w ich skad czyli krzemu (symbol chemi
czny Si od aciskiego sowa silex
= krzemie). Krzemiany s najwaniej
szymi skadnikami ska powierzchni Zie
mi, a take innych cia niebieskich, co
znajduje potwierdzenie w budowie
kamiennych meteorytw. Krzemiany
tworz, wczajc kwarc, okoo 95%
skorupy ziemskiej. Mog one wyka
zywa bardzo skomplikowany skad
chemiczny i rwnie skomplikowan
struktur (np. hornblenda). Ich systema
tyka jest jednak moliwa do utworzenia
wanie na podstawie waciwoci stru
kturalnych.
Usystematyzowanie
ich
wedug skadu chemicznego jest niemo
liwe z powodu licznych wypadkw two
rzenia krysztaw mieszanych.
Krystalografia. Najprostszym elemen
tem strukturalnym budujcym krze
miany jest grupa [SiOJ zoona z czte
rech duych tlenw i jednego maego,
pooonego centralnie, atomu krzemu.
Ma ona ksztat tetraedru i moe czy
si z innymi tetraedrami w rnych kon
figuracjach.

staci [Si4012] lub szecioczonowe

[Si60 ]. Symetria tych piercieni jest naj
czciej trygonalna lub heksagonalna.
4. Krzemiany acuchowe: Tetraedry
[SiOJ cz si w nieskoczenie dugie,
proste acuchy lub w acuchy podwj
ne (wstgi). W ten sposb powstaj
kompleksy [Si2OJ i [Si40,J. Rwnolegle
do acuchw powstaj wielokrotne pa
szczyzny dobrej upliwoci. Typowe po
stacie krysztaw z tej grupy to krysztay
odygowate i wkniste.
5. Krzemiany warstwowe: Kady tet
raedr [SiOJ jest powizany z trzema
ssiednimi tetraedrami. Tak powstaje
nieskoczenie rozprzestrzeniajca si
paska warstwa. W grupie tej krystalizu
j mineray o postaci pseudoheksagonaInej, tabliczkowej do useczkowej z dos
kona upliwoci rwnoleg do
warstw (miki).
6. Krzemiany przestrzenne: Tetraedry
[SiOJ cz si tworzc sie trjwymia
row, przestrzenn.
Petrologia. Krzemiany wystpuj najlicz
niej w skaach magmowych. Te wietrze
jc, powoduj powstanie nastpnych,
uwodnionych, wtrnych krzemianw.
Skay osadowe skadaj si w duej cz
ci z kwarcu (piasek) i mineraw ilas
tych (krzemiany warstwowe). W skaach
metamorficznych powstaj natomiast
krzemiany bezwodne.

1. Krzemiany wyspowe: Tetraedry [SiOJ

tworz w strukturze rodzaj wysp. Krze
miany wyspowe cechuje wysoka gsto
(powyej 3) oraz wysoka twardo (6,5-8). Mineray bdce krzemianami wy
spowymi maj najczciej pseudoheksagonaln lub pseudoregularn symetri.
2. Krzemiany grupowe: Dwa lub trzy
tetraedry [SiOJ cz si poprzez wsp
lny tlen w grupy o postaci [Si2OJ lub
[Si 3 0J. Symetria tych grup jest najcz
ciej jednoskona.
3. Krzemiany piercieniowe: Tetraedry
[SiOJ cz si tworzc piercienie.
Elementy strukturalne krzemianw: tetraedr,
Piercienie te mog by: trjczonowe
szeciocztonowy piercie (beryl), acuch (pio postaci [Si 3 0J, czteroczonowe o po roksen) Tytanit, Habactal/Austria; 30 x40 mm

194

Oliwin Chryzolit, Perydot (Mg fe)2[SiOt]

rzj)
6-7,5
niemet.

Wasnoci. Krysztay wystpuj jako wrose

lub swobodnie krystalizujce. Maj one posta
supkow lub grubotabliczkow, czsto bogat
w ciany. Najczciej jednak oliwin krystalizu
je w postaci nieregularnych ziaren. Moliwe
s do zaobserwowania pseudoheksagonalne
bliniaki w mikroskopowej wielkoci krysz
taach. Bogactwo cian powoduje powsta
wanie postaci zaokrglowych, szczeglnie
w oliwinach z meteorytw. upliwo: wyra
na; gsto: wzrastajca wraz z zawartoci
elaza od 3,27 do 4,20; barwa: oliwkowozielony, butelkowozielony, tawy, brunatny, czerwonobrunatny, rzadko szary lub bezbarwny.
Oliwin jest krysztaem mieszanym, ktrego ogniwani kocowymi s: forsteryt (Mg2Si04) i fajalit (Fe2Si04). Oba ogniwa nie wystpuj jako
czyste chemicznie czony w przyrodzie. Mog
one wykazywa budow pasow, ktrej
powstanie wytumaczy mona nastpujco:
najpierw ronie zasobny w magnez kryszta,
ktry, w miar zuboania stopu w magnez,
otaczany jest kolejnymi strefami coraz to bar
dziej bogatymi w elazo.
Powstawanie i wystpienia. Oliwin jest jednym
z pierwszych mineraw jakie krystalizuj ze
stopu. Tworz one prawie monomineralne
skay: perydotyty i dunity. Wystpuj rwnie
w znaczcych ilociach w wielu gabrach, diabazach, melafirach i bazaltach. Pojawiaj si
tam w postaci drobnych krysztakw lub ziaren
(w piaskach wulkanicznych) a po agregaty
wielkoci orzecha lub gowy w bazaltach (w
bombach oliwinowych). Znane miejsca takich
wystpie to: marmury dolomitowe okolic R
dzin, czste w bazaltach dolnolskich /Pol
ska; Forstberg k/Mayen, Mosenberg, Dreiser
Weiher k/Daun w Eiflu; Hoher Hagen k/Getyn
gi/Niemcy; Kapfenstein w Styrii/Austria.W perydotytach i dunitach wystpuj czsto chromity i platyna rodzima jak np.: na Uralu/Ro

196

sja, w Bushveldzie/RPA. Synne s oliwiny,

pochodzce z meteorytu, ktry spad na Sybe
rii w 1749 roku (szczeglnie zasobne w ciany
krysztay). Z ziarnistego oliwinu zbudowane
s meteoryty z Chassiny/Francja (1815), Roda
w Aragonii Hiszpania/(1871), Heinholz
k/Minden, Westfalia/Niemcy (1856), Materia
wykorzystywany jako kamie szlachetny
pochodzi z wyspy wulkanicznej Zebirget na
Morzu Czerwonym (wydobywany od 3500 lat)
Std pochodzi najwikszy oszlifowany oliwin
310 karatw. Wszystkie oliwiny wykazuj
z uptywem czasu i pod wpywem oddziaywa
nia atmosferycznego, skonno do rozkadu
W jego wyniku powstaj charakterystyczne pa
ragenezy, ktrych przykadem mog by te
z Snarum i Findelengletscher w prowincji Zermatt/Szwajcaria.
Znaczenie i zastosowanie. Rycerze wypraw
krzyowych przywieli oliwin do rodkowej
Europy. W redniowieczu by on uywany cz
sto jako kamie ozdobny przy wyrobie przed
miotw w kocioach chrzecijaskich. W cza
sach Baroku by oliwin kamieniem mioci".
Nazwa chryzolit" pojawia si ju u Pliniusza,
ktry chryzolitem okrela najprawdopodob
niej topaz. Materia wzbogacony w magnez
wykorzystywany jest do wytwarzania ognio
trwaych przedmiotw lub do pozyskania mag
nezu. Przezroczyste krysztay s kamieniami
szlachetnymi. Znaczenie gospodarcze maj
zarwno skay bogate w oliwin jak i skay
powstae z ich przeobraenia - serpentynity,
ktre zawieraj czsto znaczne iloci niklu,
chromu i platyny.

Na grze: oliwin, Wezuwiusz/Wiochy;

26 x 19 mm
Na dole: oliwin w bazalcie/Niemcy: 80 x59 mm

Granat A{ + B 2 3+ [Si0 4 ], (wzr oglny)

Wasnoci. Krysztay
s czsto due (w
Norwegii do 700 kg),
bogate w ciany, zbli6>5-7
on do kulistych
o postaciach dwunastocianu rombowe
go i dwudziestoczterocianu deltoidowego. Posta krysztaw: na
rose pojedynczo lub w agregatach, czasami
o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako
wanych; znane s rwnie kryptokrystaliczne
masy. upliwo: doskonaa; gsto 3,4-4,6;
barwa: bezbarwny oraz wszystkie moliwe od
cienie innych barw poza niebiesk; szmarag
dowozielony do jasnozielonego, ty, brunatnawy, pomaraczowoczerwony, krwistoczer
wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazw
obejmujc grup mineraw, ktrej poszcze
glne czony wygldaj podobnie lecz rni
si zasadniczo skadem chemicznym. We wzo
rze oglnym pozycja A moe by obsadzona
przez mae atomy, a pozycja B przez due.
Czyste czony szeregu granatw nie wystpu
j praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu
z nich towarzyszy domieszka innych czonw.
Poszczeglne czony kocowe szeregu uzy
skay samodzielne nazwy:
Pirop
Mg.AIJSiOJ,

porcjach wszystkich czonw kocowych gra

natu jest wprost nieograniczona. Std czsto
obserwuje si budow pasow krysztaw,
wynikajc ze zmiany skadu stopu w trakcie
krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy
waniu si skadu tworzcego si krysztau do
aktualnego skadu stopu.
Powstawanie i wystpienia. Granaty s grup
mineraw charakterystyczn dla ska me
tamorficznych. Typowymi skaami, gdzie mo
na je znale, s: gnejsy, upki mikowe, eklogity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity,
rzadko jasne skay wulkaniczne. Z powodu
duej odpornoci granatw na wietrzenie me
chaniczne i chemiczne, przechodz one do
piaskw i osadw wzbogaconych w mineray
cikie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie
s eksploatowane).

Almandyn
Fe3AI2[SiOJ
Spessartyn Mn3AiJSi04]3
Grossular
Ca3AI2[SiOJ3
Andradyt
Ca3Fe2[SiOJ3
Uwarowit
Ca3Cr2[SiOJ3
Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hydrogrossular, calderyt, knorringit, skiagit.
Ilo kombinacji mieszalnoci w rnych pro

Odmiany. Chrom i elazo zabarwiaj na kolor

krwistoczerwony a do czarnego pirop, bd
cy legendarnym czeskim granatem". Okrge
ziarna a do rozmiaru wini znajdowane byy
od dawnych czasw w serpentynitach z Morovi, w Podsedicach i Chrafanach k/Tfebenic.
Jako typowy towarzysz diamentw w kimberlitach i piaskach diamentowych poudniowej
Afryki, jest niejako produktem odpadowym
przy eksploatacji diamentw. Z powodu swego
piknego czerwonego zabarwienia zwany jest
kaprubinem. Inne wystpienia granatw to:
granulity i eklogity Grupy nienika i Gr So
wich/Polska; Syberia/Rosja; Zblitz w Sak
sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri
Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego
sowa pyropos = o ognistym wygldzie.
Najczstszym granatem jest almandyn
z domieszk piropu i spessartynu. Te krysz-

Na grze: granat (andradyt);

Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm

Na dole: granat (grossular);

Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm

198

199

tay mieszane s barwy czerwonej, brunatnej,

prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem
niebieskim. Czsto s znacznej wielkoci,
wrose w upkach chlorytowych i mikowych,
w gnejsach.
Wystpienia. Obergurgel w tztal; Falun
w Szwecji; due krysztay w pegmatycie z Irchenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad
Timmelsjoch/Austria; krysztay o jakoci
kamieni szlachetnych znajdowane s w osa
dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz
nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji
Mniejszej carbunculus alabandicus.
Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz
pierwszy zosta znaleziony spessartyn, ktry
poza tym miejscem jest prawdziw rzad
koci. Jego barwa zmienia si od czarnej po
czerwon, brunatn i tawopomaraczow.
Jego powstawanie jest zwizane ze skaami
bogatymi w mangan. Wystpienia: pegmatyty
Wilczej Porby/Polska; krysztay do 7 cm wiel
koci pochodz z pegmatytu turmalinowego
z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro
czyste, pomaraczowote z Antsirabe/Madagaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In
diach i na Magadaskarze.
Nazwa grossular pochodzi od aciskiego so
wa grossularia = agrest (ze wzgldu na zielo
ne zabarwienie minerau). Brunatnopomaraczowa odmiana nazywana jest hessonitem,
bezbarwna leukogranatem (take pomara
czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hydrogrossular z Afryki Poudniowej jest czsto
mylnie okrelany jako ad transwalski lub
ad-granat. Grossular krystalizuje w metamorfizowanych skaach wglanowych razem z kalcytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsydem i skapolitem. Wystpienia: Alatal w Pie
moncie; Elba; Monte Somma/Wochy; Banat/Rumunia; Wiuj/Syberia/Rosja; rzadkie
okazy warte szlifowania pochodz z Pakista
nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony
grossular, ktry uzyska w nomenklaturze han
dlowej nazw tsavorytu, zosta znaleziony
w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku.
Jego zoa kocz si. Drobnokrystaliczny,
zbity, zielony i rowy (od manganu) grossu
lar zosta znaleziony w 1925 roku w Transvaalu/RPA. Grossular moe by bardzo podobny
do wezuwianu i moe z nim razem wystpo
wa.

200

Andradyt{o nazwiska portugalskiego minera

loga I.D. d'Andrada) mona znale w tych
samych skaach co grossular. Czsto oba gra
naty przerastaj si strefowo. Najczciej andradyt jest brunatny; take bezbarwny, zielony
lub czarny. Cytrynowote andradyty - topa.zolity znajdowane s najczciej jako drobne
krysztay niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge),
/Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Wochy; Zermatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamie
szlachetny, ty do szmaragdowozielonego
demantoid( = podobny do diamentu) zosta po
raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy
zota w pobliu Ninego Tagilska na Uralu,
w rozsypiskowych zoach zota. Podobnie
pikny demantoid wystpuje w Van Malenco/Piemont, Wochy. Zawierajcy tytan, czarny
andradyt z Kaiserstuhl (rwnie z Rieden/Laacher See) zosta nazwany melanitem (z grec
kiego melas =czarny). Wczeniej uywany by
on jako biuteria aobna. Szczeglnie ciemne
odmiany okrelane s mianem szorlomitu
i ivaarytu.
Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy
stpuje gwnie w serpentynitach, czsto
z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach.
Krysztay i ziarniste agregaty s ciemnoszmaragdowozielone. Nieliczne wystpienia: om
nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sysertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA;
szczeglnie pikne krysztay pochodz z Outukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco,
St.Marcel/Wochy.
Znaczenie i zastosowanie. Granat naley do
tych mineraw, ktre od najdawniejszych cza
sw uskrzydlay fantazj ludzk, pobudzay
zainteresowanie, pogbiay przesdy, za
spakajay potrzeb odczuwania pikna.
W 1250 roku Albertus Magnus rozpozna granatus (od aciskiego granum = ziarno). Gra
nat jest jednym z 29 kamieni, ktrym przypisy
wano w redniowieczu i staroytnoci moc
magiczn i uzdrawiajc. Jeszcze do dzi
znajduje si granat w grupie kamieni zodiaku.
Na grze, po lewej: granat (melanit); Gardiner
Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm
Na grze, po prawej: granat (uwarowit); Outukumpu/Finlandia; 9 x12 mm
Na dole: granat (grossular); Dognaska, Banat/Rumunia; 20 x 14 mm

Eulytyn Bi 4 [SI0 4 ] 3

Mullit AI8[03(OH)AISi3016]

Krysztay eulytynu s
mae, tetraedryczne,
zawsze narose, tak
e w postaci pro
5-6
mienistych agrega
niemet.
tw kulistych, Bli
niaki krzyowe two
rz posta gwiazd.
Przypadkowe zrosty pozoruj bliniaki trjkrotne. Lupliwo: niewyrana; gsto 6,1; barwa:
najczciej czerwonobrunatny, take ty, rza
dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim
produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany
jest w zrostach z kwarcem, w obecnoci biz
mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt
i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmatyty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerau pocho
dzi od greckiego sowa eulytos = dobrze roz
puszczalny, gdy istotnie jest on atwy do sto
pienia i rozkadalny w kwasie solnym.

Tworzy najczciej
odygowate, drobne
promieniste, wknis
te agregaty. Ma on
wasnoci podobne
do sillimanitu. Oba
mineray nie daj si
rozrni przy uyciu
prostych metod. Lupliwo: wyrana; gsto
3,14-3,26; barwa: najczciej bezbarwny lub
biay, take ty, rowy do czerwonego. Przy
silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyanitu i topazu ulegaj one rozpadowi z utworze
niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Std
mullit spotykany jest w wyarzanych masach
ceramicznych. Jest ich skadnikiem. Pojawia
si te podczas upynniania kawakw glin
w lawach bazaltowych (np. na wyspie
Muli/Szkocja - std nazwa; w Eiflu/Niemcy).

Na grze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak

sonia/Niemcy; 6x8 mm

Na grze, po prawej: mullit; Nlckenich, Eifel/Niemcy; 6x8 mm

Cyrkon ZrjSiOij

Wasnoci: Krysztay s krtkimi, masywnymi

supkami z piramidami, prawie zawsze dobrze
wyksztaconymi. Rzadko narose, wystpuj
czsto jako wolne obtoczone ziarna. Lupli
wo: niedoskonaa; gsto: 4,67; barwa: naj
czciej brunatny, brunatnoczerwony, ty,
rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie
staa obecno thoru i uranu w cyrkonie nisz
czy z czasem sie krystaliczn minerau. Spa
daj przy tym twardo, gsto i dwjomno, a kryszta mtnieje. Odmiany: hiacynt:
toczerwony, czerwonobrunatny; jargon:
bezbarwny, bladosomianoty (wystpienia:
Sri Lanka); starlit: niebieski (wystpienia: Pailin/Kamboda). Poprzez ogrzewanie mona

202

zmieni zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana

barwa blednie z czasem.
Powstawanie i wystpienia. Cyrkon jest
pospolitym mineraem w skaach magmowych,
metamorficznych i w piaskowcach. Jest no
nikiem pierwiastkw promieniotwrczych. Wy
stpienia: ya pegmatytowa na wzgrzu Skal
na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach)
/Wochy; Norwegia; Ural; 20 cm dugoci igy
- Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg krysztay
z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada,
Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia:
Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest
jako kamie szlachetny od czasw antyku.
Stosowany w przemyle materiaw ognio
trwaych, ceramice, do produkcji pigmentw,
szkliw, materiaw ciernych, wkien, jako
surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu.
Na dole, po lewej:
cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm
Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural;
25x35 mm

Andaluzyt AIJOI SiOJ

Wasnoci. Tworzy
najczciej proste,
grubokolumnowe,
wrose
krysztay,
o prawie kwadrato
wym przekroju lub odygowato-promieniste do ziarnistych
agregaty. Powierzchnia krysztaw jest
pokryta czsto useczkami miki, bdcej pro
duktem ich przeobraenia. Odmian ze
zorientowan, wrosa po przektnych sub
stancj wglist (w postaci krzya) nazywa
my chiastolitem. Wystpuje ona w postaci
dugich i cienkich, wrosych krysztaw w up
kach. Lupliwo: wyrana; gsto: 3,1-3,2;
barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko
fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm
(wielobarwno). Viridyn (z aciskiego viiidis = zielony) jest intensywnie zielon, za
wierajc mangan odmian andaluzytu.
Powstawanie i wystpienia. Jako minera typomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe

go, obecny jest w znacznych ilociach tam,

gdzie granity wnikaj w upki. Towarzyszy
mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj
wiksze wystpienia: andaluzytu - White
Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA;
krysztay z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria s
rozoone z utworzeniem kwarcu i miki; hornfelsy zwizane z granitami Karkonoszy, stre
fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakoci ka
mienia szlachetnego pochodz z Almerii/An
daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki;
Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di
Compostela w Galicji; turmalino-none yy
na Elbie/Wochy; viridyn - Vestana w Schonen/Szwecja; Ultevis/Laponia.
Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyska
w ostatnich latach due znaczenie w produk
cji technicznej ceramiki ogniotrwaej.
Na grze, po lewej: andaluzyt; Lisenz,
Tyrol/Austria; 27 x 37 mm
Na grze, po prawej; andaluzyt (chiastolit);
Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm

Cyanit Dysten Al [O | SiO.

Wasnoci. Krysztay
s wrose, o grubo
odygowatej postaci.
Koce supw czsto
nie s w peni wy
ksztacone, przea
mane. ciany supw
wykazuj czsto po
przeczne prkowania. Rozprzestrzenione s
osobniki wzajemnie ze sob poprzerastane lub
blaszkowe agregaty. Zbliniaczenia s czste.
Lupliwo: doskonaa; gsto: 3,6-3,7; barwa:
plamisty- bkitna, szaroniebieski, bezbarwny,
biay, ty, zielony, brunatnawy. Twardo wy
kazuje anizotropi, czyli jest rna dla rnych
kierunkw w minerale: zgodnie z wydueniem
4-4,5, w poprzek supa 6-7. Anizotropia twardo
ci staa si podstaw do nadania mu nazwy
dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos
=sia, moc, tu. twardo).
Powstawanie i wystpienia. Minera typomorficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wyst
pienia: Horssjberg w Wermland/Szwecja;

204

eclogity Nowej Wsi i Jaworka Grnego pod

nienikiem (1 cm)/Polska; na Pw.Kola/Ro
sja; szczeglnie pikne krysztay obok staurolitu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin;
Pfitsch, Tyrol; Prilepe, bya Jugosawia; ogro
mne niebieskie krysztay pochodz z Minas
Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza
zielonych krysztaw do 30 cm wielkoci. Wa
ne dla procesw technologicznych zoa: Hirvivaara/Finlandia;
Assam/ Indie;
Baker
Mountain, Virginia/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Przez dugi okres
czasu uywano dla cyanitu nazwy tale bleu".
A.G. Werner nada mu w 1790 roku, ze wzgl
du na jego barw bawatka, nazw kyafl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit
wykorzystuje si te do produkcji izolacji
w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na
dziaanie kwasw. Jako kamie szlachetny
jest bardzo rzadko oszlifowywany.
Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo
Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm

205

Staurolit (Fe,Mg) 2 (AI;Fe),O,[O(OH)(Si0 4 ) 2 ],

Wasnoci. Ubogie w ciany, najczciej bar

dzo dobrze wyksztacone, krtkie supki o rom
bowym przekroju poprzecznym, wrose, czasa
mi lune - wypreparowane w procesie wiet
rzenia. Szczeglnie charakterystyczne dla staurolitu s bliniaki krzyowe (od tego pochodzi
jego nazwa) jak rwnie zrosty z dystenem.
Lupliwo: wyrana; gsto: 3,7-3,8; barwa:
czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami
z nierwnymi lub ziemistymi nalotami.
Powstawanie i wystpienia. Typowy minera
utworw metamorfizmu regionalnego, wspwystpujcy z dystenem i granatem. Wskanik
stopnia metamorfizmu. Szczeglnie znane s
brunatnoczerwone, przewiecajce krysztay

rosnce razem z niebieskim dystenem z Pizzo

Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jesenik)/Czech; Prilepe/bya Jugosawia; Monte
Legnone/Wochy; pospolity w upkach miko
wych Sudetw/Polska.
Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie
go stauros = krzy, by noszony czasami jako
amulet. Przezroczyste krysztay s oszlifowywane w celach zdobniczych.

HumltMg,[(OH,F) |(Si0 4 ),]

Langbanit Mn 7 [OJSi0 4

Wystpuje w postaci
maych
krysztaw
o zmiennym wy
ksztaceniu, bardzo
bogatych w ciany,
Lupliwo: wyrana;
gsto: 3,1-3,2; ba
rwa: bezbarwny, tawobiay, lnicoty, miodowoty, kasztanowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia si
na kontaktach ska ilastych z dolomitem, take
w yach. Typowe wyksztacenie w Tilly-Foster-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County,
New York /USA; razem z klinohumitem w la
wach Monte Somma, Wezuwiusza/Wochy
i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar
w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koo
Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zo
tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin
landii.

Krysztay s grubokolumnowe lub tab

liczkowe. Lupliwo:
wyrana;
gsto:
4,9; barwa: elazistoczarna, Jedyne miej
sca wystpowania to
Langbanshyttan
w Wermland i rebro/Szwecja. Krysztay rza
dko wiksze od 2 mm, najczciej o wiele
mniejsze, wrastaj pojedynczo lub w maych
grupach w ziarnisty wapie lub rosn na mag
netycie; czasami take na rodochrozycie.

Na dole. po lewej:
humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm

Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag

netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm

206

Na grze, po lewej: staurolit; Minas Gerais/Brazylia; 43*58 mm

Na grze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno,
Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm

Topaz AIJ(F,OH) 2 |SiOJ

Wasnoci. Krysztay
wyduone s naj
czciej wedug osi
Z, jednostronnie na
rose, pojedynczo lub
niemet.
w druzach, ciany
prkowane pionov
'
wo. Krysztay wyka
zuj ponad 140 rnych kombinacji cian. Ich
posta zdaje si zalee od lokalnych warun
kw krystalizacji. Moe wystpowa rwnie
w postaci zbitych, odygowatych agregatw,
rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopodobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupliwo: doskonaa; gsto: 3,5-3,6; barwa: bez
barwny , ty, morskoniebieski, zielony, fiole
towy, toczerwony, rowoczerwony. Przy
czyn zabarwienia topazu s metale wystpu
jce w jego strukturze w ilociach ladowych.
elazo zabarwia go na to i niebiesko, chrom
na rowo. Poprzez wyarzanie, mona nada
niektrym, tozotym topazom brazylijskim,
barw ososiowoczerwon do purpurowej. Od
dziaywanie promieni sonecznych moe powo
dowa blaknicie barwy topazw a bezbarwne
krysztay mog ulec zabarwieniu na niebiesko.
Niektre azjatyckie topazy, zabarwione niebie
sko w skutek napromieniowania radioaktywne
go, trac barw z upywem czasu.
Powstawanie i wystpienia. Topaz jest minera
em charakterystycznym dla utworw pneumatolitycznych. Roztwory resztkowe, bdce
pozostaoci po procesie krystalizacji plutonu,
s silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te
wnikaj w skay otaczajce, przeobraaj je
i powoduj powstanie topazu. W ten sposb
powstaje topaz w greizenach cynononych
i jest ich gwnym skadnikiem. W skaach wy
lewnych rzadko uzyskuje wiksze koncentrac
je: Thomas Rang, Utah/USA. Razem z kwar
cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasyterytem, muskowitem i zinnwaldytem wspwystpuje on w druzach i yach. W XVIII stuleciu
najbardziej znanym zoem topazu by Schneckenstein w Grach Kruszcowych. 24-metrowe
urwisko dostarczao przepiknych, tych kry
sztaw topazu, z ktrych 485 najpikniejszych
zostao oprawionych w angielskiej koronie kr
lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem

CZJ)

208

przyrody. W 1965 roku zosta znaleziony na

Ukrainie stukilogramowy topaz. Krysztay do
80 kg s znane z lveland/Norwegia. Krysztay
wielkoci gowy ludzkiej nie s rzadkoci
w innych zoach. Najbardziej znaczce wyst
pienia: Alabaszka k/Mursiska (niebieskawy);
Sanarka (rowoczerwony); Miask; Nerczysk/Rosja; Woy na Ukrainie; San Louis
Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor
nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (te,
przez wyarzanie czerwone, brunatne; ulubio
ne kamienie szlachetne). Podczas procesw
wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony
i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro
pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez
barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka.
W Polsce w strefach kontaktowych granitognejsw izerskich, w pegmatytach granitu strzego
mskiego, w granicie Karkonoszy (Michakowice), Wysoki Kamie k/Mirska (do 40% skay
kwarcowo-topazowej).
Znaczenie i zastosowanie. Minera ten najcz
ciej jest bdnie identyfikowany. Wedug poda
nia, zosta on znaleziony przez piratw na wy
spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni
arabskim okreleniem topazas = poszukiwany
i znaleziony. W rzeczywistoci kamie tak na
zwany by oliwinem. Przechowywany w skarbcu
portugalskim 1680-karatowy diament Braganza
jest w rzeczywistoci bezbarwnym topazem.
W handlu zotym topazem lub topazem mader
nazywany bywa cytryn lub ty, wypraony
ametyst. Od wiekw przypisywano mu moc
uzdrawiania i ochadzania. Gasi on nieczyst
namitno", pisze Adamus Lonicerus w 1679
roku w swej Ksidze zi.

Na grze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm

Na dole: topaz; Schneckenstein,
Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm

Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ

Wasnoci. Krysztay
w wielu postaciach
w zalenoci od
skay, w ktrej krysta
5-5,5
lizoway. W skaach
niemet.
magmowych tworz
paskie jak koperta,
wrose
krysztay.
W yach typu alpejskiego maj posta naros
ych, tabliczkowych lub supkowych krysztaw.
Mog te tworzy ziarniste lub skorupowe agre
gaty. Popularne s w nich bliniaki, take krzy
owe. Lupliwo: wyrana; gsto: 3,4-3,6; bar
wa: ty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza
ry, rowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani
tu moliwe jest podstawienie w zauwaalnych
ilociach wapnia przez itr, cer i mangan (w
krysztaach o zabarwieniu czerwonawym).
Powstawanie i wystpienia. Tytanit jest gw
nym nonikiem tytanu w wiecie mineraw.
Jest szeroko rozprzestrzeniony w skaach ma
gmowych i upkach krystalicznych. Wyst
pienia:
St.
Gotthard;
Val
Maggia,

Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Wochy; Sulzbachtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher

See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetw/Polska.
Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykaza
obecno tytanu w minerale i nazwa go tyta
nitem w 1795 roku. Typowa posta klina spo
wodowaa nadanie mineraowi rwnie nazwy
sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu
wystpuj tylko na Pwyspie Kola.

Thaumasyt
Ca 3 [C0 3 |SOJSi(OH) 6

Uranofan
CaH 2 [U0 2 |SI0 4 ] ; 5HO

12H0

Na grze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol;

18^25 mm
Na grze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla\eau I Grenlandia; 18x25 mm

nienobiae agrega
ty zoone z maych,
delikatnych, przezro
czystych
igieek,
3,5
krzaczaste skupienia,
niemet.
lune nagromadzenia
igieek, zbite postacie
o wygldzie alabastru lub ziemiste skupienia to najczstsze formy
wyksztacenia tego minerau. Wystpuje naj
czciej z apofyllitem. Wystpienia: ze spurrytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor
nia/USA; jako mae krysztaki i due agregaty
razem z prehnitem koo Centreville, Virginia/USA; Hasach w Baden, Schellkopf/Eifel,
Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koo
Areskutan, Ljusnarsberg, Lngban/Szwecja;
Sulitelma/Norwegia; Halap/Wgry. Thauma
syt jest wraliwy na dziaanie wody.

Wystpuje w postaci
dugich do 8 mm su
pkowych krysztaw,
o prawie kwadrato
2-3
wym przekroju; take
niemet.
w postaci zbitych
wkien, sferolitycznych skupie kulis
tych, naskorupie, nalotw. Lupliwo: dos
konaa; gsto: 3,9; barwa: miodowozoty do
nasyconego tego. Przy nawietleniu ultrafio
letem, krysztay fluoryzuj sabo wiatem ltawozielonym. Najczstszy krzemian uranu;
w pseudomorfozaci po uraninicie, miejscami
w ilociach nadajcych si do eksploatacji. Wy
stpienia: pikne krysztay z Shinkolobwe/Zair; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Min,
Kanada; pegmatyty Kruczej Skay k/Jeleniej
Gry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska.

Na dole, po lewej: thaumasyt;

Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm

Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires,

Loire/Francja; 12 x 17 mm

210

Melilit (Ca,Na)2(Mg,AI,Fe)[Si207]
Wasnoci. Melility s
krysztaami miesza
nymi dwch czonw
kocowych: akerma5-5,5
nitu i gehlenitu. Wik
niemet.
szo
krysztaw,
wrosych lub naros
y ych w druzach, osi
ga niedue wymiary. Postacie krysztaw s
ubogie w ciany, grubotabliczkowe, krtkosupkowe, czasami dugokolumnowe. S znane
zbliniaczenia krzyowe, tworzce niemal kt
prosty midzy osobnikami bliniaczymi. Lupliwo: wyrana; gsto: 2,9-3,0; barwa: biay
do bladotego, miodowo- lub zielonkawotego, czerwonawobrunatny do brunatnego.
Pod mikroskopem czsto zauwaalna pikna
budowa pasowa.
Powstawanie i wystpienia. Czsty skadnik
bardzo ciemnych, najczciej geologicznie
modych ska wylewnych lub ska kontakto
wych. Rzadziej w skaach gbinowych.
Stowarzyszony najczciej z perowskitem.

f.

^\
Wystpienia: bazalty Strachowa, k/Lenej.
Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Somma/Wochy; Polzenite/Czechy - due kry
sztay;
Kaiserstuhl / Eifel,
Niemcy:
Pw.Kola/Rosja.
Znaczenie i zastosowanie. Wystpienie w Capo di Bove/Wochy zostao przebadane
w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna
laz on w nim melilit, ktry nazwa tak od
greckich sw: me//= mid, lithos = skaa.
Melility wystpuj w znacznych ilociach
w ulach hutniczych i cementach.
Na grze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy;
10x7 mm

Aksynit Ca2 (Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si 2 0 7 )

Wasnoci. Aksynit
jest nazw grupy mi
neraw, ktrej cztery
czony rni si
zawartoci elaza,
magnezu i manganu:
ferroaksynit, magnesioaksynit, manganaksynit, tinzenit Wystpuje w postaci pojedyn
czych narosych krysztaw lub w grupach
w druzach. Maj one ostre krawdzie. S kli
nowate, bogate w ciany, take zbite, w agre
gatach skorupowych, grubostupkowych do ko
stkowych. Lupliwo: wyrana; gsto: 3,3;
barwa: godzikowobrunatny, szary, fioletowy,
liwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzoskwiniowoczerwony; wyrany pleochroizm.
Powstawanie i wystpienia. Mineray te zwi
zane s z utworami pneumatolitycznymi. Po
dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga
rodowiska zasobnego w wap. Rzadko
wystpuj w postaci piknych krysztaw, jako
utwory hydrotermalne w szczelinach i dru

212

zach. Wystpienia: om Grabina (ya pegmatytowa przecinajca granitoid strzegomski) do

2 cm, kiewka, Czernica/Polska; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj
caria; Anglia; Wochy; due fioletowe krysztay
pochodz z Course Gold, Madera County, Nevada/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po
chodzi od greckiego sowa axina= topr. Ma
j znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy;
aksynit - kamie szlachetny jest prawdziwym
rarytasem.
Na dole: aksynit;
Dauphine/Francja; 33 x24 mm

UB
Ol
M

Zoizyt Ca2AI3 [01 OH | Si041 Si a 0 7 ]

ska metamorficznych powstaych w niskich
temperaturach i pod wysokim cinieniem. Wy
stpuje w paragenezie z granatem, skaleniem,
biotytem i hornblend (zoizytowy amfibolit).
Zoizyt jest gwnym skadnikiem saussurytu
czyli zespou mineraw, bdcego produktem
hydrotermalnego przeobraenia plagioklazu
zasobnego w anortyt, a wystpujcego w ska
ach gabroidalnych. Wystpienia: gabro
Braszowic, Jordanw, Sokolec/ Polska; Te
lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koo Salz
burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria;
zielona skaa zoizytowa z duymi krysztaami
rubinu z Longido/Tanzania.
Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do
piero w latach 60. zosta uznany za kamie
szlachetny. Firma jubilerska Tiffany" nadaa
znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazw tan
zanit i zorganizowaa jego reklam. Zbita, czer
wona odmiana zoizytu, thulit, jak rwnie zielo
na odmiana oszlifowywane s do kaboszonw.
Na grze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm

Epidot Pistacyt Ca2 (Fe,AI)AI2 [O | OH | Si041 Si 2 0 7 ]

Wasnoci. Charakte
rystyczne jest bogact
wo postaci kryszta
w (ponad 200). Kry
6-7
sztay wystpuj jako
niemet.
szczotki, druzy, wknisto-promieniste
lub krzaczaste agre
gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bli
niakw nie jest rzadkoci. Lupliwo: bardzo
dobra; gsto: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony,
niebieskozielony, czarnawozielony, take jasnoty, pistacjowozielony, tozielony,
rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleochroiczny.
Powstawanie i wystpienia. Czsty w utwo
rach metamorfizmu kontaktowego i regional
nego, jako produkty przeobraenia plagiokla
zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Cae masy
wy skalne s przeobraane w wyniku oddzia-

ywania wdrujcych roztworw w skay epidotowe. Mineray tych ska s zmieniane

w epidot, ktremu towarzysz inne, wtrne
mineray. Wystpienia: granitoidy strzegom
skie - Grabina, kiewka, Kostrza, strzeliskie - Strzelin, Gbczyce, Mikoszw, amfibolity
Sobtki/Polska;
wspaniae
krysztay
z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le
Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, ValCodera i Malenco/Wochy; Arendal/Norwe
gia; Ural/Rosja; Elba.
Znaczenie i zastosowanie. Dugi okres uwaa
no epidot za odmian turmalinu. Dopiero
w 1801 roku R.J. Hauy opisa epidot jako sa
modzielny minera i nada mu nazw pocho
dzc od sowa greckiego epidosis = dodatek.
Pistacjowozielona barwa spowodowaa po
wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty s
mineraami poszukiwanymi przez zbieraczy;
rzadko uywane s jako kamie szlachetny.

Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knappenwand/Austria; 20 x28 mm

Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap

penwand/Austria; 25 *34 mm

214

^^^^
tb '%L

^"u^ffc-

*:
^ ^

^ * "

VII

rzj)

Wasnoci. Krysztay
wyksztacone
s
w postaci dugich
kolumienek, ciany
6,5
czsto prkowane;
niemet.
osobniki
wrose,
czsto zgite, prze
amane,
rzadkie
prawidowe zakoczenia. Krysztay zwykle
w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach
lecz rwnie w postaci kostkowych do wk
nistych agregatw. Lupliwo: doskonaa; gs
to: 3,2-3,4; barwa: najczciej szary, brunatnoszary, zielonkawy, rowoczerwonawy (od
manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska
do fioletowej (tanzanit - o jakoci kamienia
szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem
rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie
nia, naturalne mineray z grupy zoizytu, o bar
wie tawej do brunatnej, wyarza si w tem
peraturze 40C, aby uzyska rzadkie i cenne
odmiany o barwie ultramaryny.
Powstawanie i wystpienia. Typowy skadnik

Wezuwian Ca 10 (Mg,Fe) 2 AI 4 [(0H) 4 ](Si0 4 ) 5 | [(Si,O r ),]

Wasnoci.
Czsto
pikne
krysztay,
krtko- i grubosupkowe, rzadko wydu
one lub igiekowe.
Z powodu szczegl
nej kombinacji cian,
czasami podobny do
granatu. Rni go wtedy od granatu prko
wane ciany supa. Czsta posta krysztaw
to promieniste lub zbite agregaty. uplrwo:
niewyrana; gsto: 3,27-3,45; Barwa: bruna
tny, agrestowozielony, ty, czerwonobrunatny, czarnobrunatny, rowoczerwony. Skad
chemiczny tego minerau jest bardzo skompli
kowany, poniewa atomy metalu w strukturze
mog by podstawiane przez inne pierwiastki.
Powstawanie i wystpienia. Zwizany gwnie
z metamorfizmem kontaktowym ska wa
piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Somma, Monzoni/Wochy. Inne wystpienia: skay
wapienno-diopsydowe i marmury osony
strzeliskiego granitoidu, dolomity krystali

czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie

nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach ska Alp,
w Skandynawii i na Uralu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazw wezuwian
nada mineraowi A.G. Werner w 1795 roku.

<0\
Na grze, po lewej: wezuwian; Achmatowsk,
Ural; 26x36 mm
Na grze, po prawej: wezuwian; Monte Somma, Wezuwiusz/Wiochy; 15 x21 mm

Chryzokola CujSiOJ n HO
Wasnoci.
Zbity
i upakowany minera
o postaciach agre
gatw: gromiastych,
nerkowatych, stalak
tytowych; wystpuj
cy take jako naskorupienia, mikro
krystaliczne lub ziemiste. upliwo: brak; g
sto: 2-2,2; barwa: szmaragdowozielona, niebieskawozielona, niebieska.
Powstawanie i wystpienia. W strefie utlenia
nia niezliczonych z miedzi, razem z mala
chitem, azurytem, kuprytem i limonitem. Wy
stpienia: Kletno, Miedzianka k/Jeleniej Gry
i k/Chcin/Polska; Lizard, Kornwalia/Anglia;
Bogosowsk na Uralu, Koywa w Ataju /Ro
sja; Zair; Zambia; Kalifornia/USA; Meksyk;
Chile. W Clifton Morenci Min, Arizona/USA
chryzokola jest wydobywana jako ruda miedzi.
Jako wyjtek naley potraktowa wystpienie
chryzokoli w postaci igieek w Makay w Ida
ho/USA. Kamie z Ejlat to zrost chryzokoli

216

z turkusem i malachitem, ktry znaleziony zo

sta na pnoc od Ejlat/Izrael. Zrosty kwarcu
z chryzokola znane s z Meksyku.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa chryzokola
pochodzi od greckich sw: chrysos = z\o\o.
kolia = klej, lep. Nazwa ta byy stosowana do
okrelania rnych substancji m.in malachitu.
W redniowieczu nazywano chryzokola kady
czony z ni materia np: boraks. Od czasu
zastosowania kamienia z Ejlat jako kamienia
szlachetnego, chryzokola jest coraz bardziej
cenionym materiaem ozdobnym.
Mineray podobne. Turkus, waryscyt.

Na dole: chryzokola;
llmenau, Turyngia/Niemcy; 82 x60 mm

Beryl Be.AIJSi.OJ
Wasnoci. Najwik
szym
znalezionym
dotychczas berylem
(o wartoci gemologi7,5
cznej) by kryszta akniemet,
wamaryny (akwamaryna to beryl barwy
wody
morskiej),
o dugoci 48,5 cm i wadze 110,5 kg. Znalezio
ny on zosta w 1910 roku w Minas Gerais/Brazylia. Mniejsze do bardzo duych krysz
tay, wrose i narose, maj posta heksagona
lnego supa, rzadko tabliczek. Mog pojawia
si rwnie w duych, zbitych masach jako
ziarniste lub odygowate agregaty. upliwo:
niewyrana; gsto: 2,63-2,80; barwa: bezba
rwny, ty, czerwony, zielony, niebieski we
wszystkich odcieniach.
Powstawanie i wystpienia. Atom berylu jest
zbyt may, aby znale miejsce w wikszoci
struktur krzemianowych. Dlatego wzbogacone
s w niego resztki stopw i roztwory pomagmowe. W pkniciach i szczelinach, w skaach
otaczajcych, krystalizuj z nich due,
przezroczyste krysztay berylu w paragenezie
z kwarcem, skaleniem, muskowitem, lepidolitem, topazem, turmalinem, spodumenem, kasyterytem, columbitem i tantalitem (pegmatyty). Wystpienia: yy pegmatytowe Gr
Sowich, druzy pegmatytowe w granicie strze
gomskim (Grabina), pegmatyty Jakuszyc/Pol
ska. Przezroczyste i piknie zabarwione bery
le, beryle szlachetne, s drogimi kamieniami
szlachetnymi. Wyrnia si kilka ich odmian.
Jednym z nich jest szmaragd: nazwa pochodzi
od greckiego sowa smaragdos = zielony
kamie. Zabarwienie szmaragdowi nadaje
chrom. Kamienie szlachetne, beryle, wystpu
j najczciej w skaach metamorficznych.
Szmaragdy Kleopatry, wydobywane w kopalni
Zabarah w grnym Egipcie, byy znane w sta
roytnoci. Wraz z podbojem Ameryki Po
udniowej przez hiszpaskich konkwistadorw
przyby szmaragd ze zotem do Europy. India
nie uwaali szmaragd za kamie wity. Od
czasw konkwisty zoe Chivor, Muzo/Kolum
bia dostarcza caemu wiatu podane szma
ragdy. Stamtd pochodzi te kamie trapiche", ktry w przekroju poprzecznym ukazu

218

je budow sektorow. Wystpienia: wierdowsk, Ural/Rosja; Gravelotte, Transwaal/

/RPA; Sandawana/Zimbabwe; Kenia; Za
mbia; Habachtal/Austria; std rwnie pocho
dz pikne okazy. Przezroczyste, wolne od
inkluzji, oszlifowane szmaragdy kolumbijskie
s najdroszymi kamieniami szlachetnymi.
Akwamaryna: jasno do ciemnoniebieskiego
lub zielonkawoniebieskiego koloru. Wystpienia: Nerczysk, Ural/Rosja; Elba/Wochy;
Irlandia; Namibia; Bahia, Esperito Santo w Mi
nas Gerais/Brazylia. Zloty beryl: cytrynowoty do zototego: Sri Lanka; Namibia;
Minas Gerais/Brazylia. Goshenit:bezbarwny;
Goshen w Massachusetts/USA; Brazylia. Heliodor: tlenek uranu nadaje mu jasnotozielone zabarwienie: Namibia, pod wpywem pro
mieniowania ultrafioletowego niebieska fluorescencja. Morganit: rowy do fioletowego:
Minas Gerais/Brazylia; Antsirabe/Madagas
kar; San Diego, Kalifornia/USA; Namibia. Bixbit: kolor czerwonego agrestu: Thomas Rang,
Utah/USA.

'if-m

Znaczenie i zastosowanie. Beryl by uywany

przez wieki jako kamie ozdobny, amulet i ka
mie uzdrawiajcy. By symbolem czystoci,
ochron maeskiej mioci a take rodkiem
przeciwko zatruciom, chorobom nerek
i kamieniom moczowym. Niemieckie sowo
Brille (okulary) pochodzi od berylu, gdy
szkieka do okularw wytwarzano z przezro
czystego berylu. Stosuje si go w budowie
rakiet, eletronice, technikach jdrowych, do
stopw kwasoodpornych.

(&9\

Na grze, po lewej: beryl (akwamarynaj: San

Piero In Campo, Elba/Wiochy; 30 *41 mm
Na grze, po prawej: beryl; Ehrenfriedensdort,
Saksonia/Niemcy; 14 x20 mm.
Na dole: beryl (szmaragd) Habachtal, Austria;
13x9 mm.

Hi

Turmalin AB 9 [(OH) |(B0 3 ) 3 |Si 6 O ia ] (wzr oglny)

Wasnoci. Drobne igieki jak i due krysztay

wystpuj jako wrose i narose. Krysztay s
wyduone wedug osi pionowej. W przekroju
poprzecznym s trjktami. Jeli widoczne s
zakoczenia supa, oba koce maj rne wy
ksztacenie. Czsto spotykane s agregaty
sferolityczne (turmalinowe soce). Lupliwo:
brak; gsto: 3,0-3,25; barwa: bezbarwny
oraz wszystkie moliwe zabarwienia i ich od
cienie; typowe s rne barwy wystpujce
w obrbie jednego krysztau. Pojawiajcy si
silny pleochroizm zapobiega mylnemu rozpo
znaniu turmalinu. Jeli spoglda si na krysz
ta w jednym kierunku widoczne jest blade
zabarwienie; w dwch pozostaych, prostopa
dych kierunkach wida barw ciemn. Przez
ogrzanie lub pocieranie krysztau chusteczk,
aduj si one elektrostatycznie. Oba koce
krysztau obdarzone s odmiennym adun
kiem. Do Europy przywieli turmalin Holend
rzy. Podobnie jak kwarc turmalin wykazuje
waciwoci piezoelektryczne.
Turmaliny s grup mineraw o skompli
kowanym skadzie chemicznym. W formule po
danej powyej, pozycje A i B mog obsadza
rne metale, przez co powstaj rne czony.
7a//=turmalin litowy (wiele rnych barw),
schrl = turmalin z elazem dwuwartociowym (czarny), tf/aw'r = turmalin magnezowy
(brunatny), buergeryt=\urma\in z elazem
trjwartociowym (prawie czarny), w / / = t u
rmalin wapniowo-magnezowy (brunatny),
//Mcca/y/ = turmalin wapniowo-litowy. Ob
szar pomidzy tymi skrajnymi czonami wype
niaj krysztay mieszane.
Powstawanie i wystpienia. Minera typowy
dla jasnych pegmatytw, y pneumatolitycznych, stref kontaktowych midzy gorcym
plutonem a ska otaczajc; czsty w yach
rudnych, druzach, yach typu alpejskiego
i w zoach rozsypiskowych. Miejsca wy

220

stpie godne uwagi: Mirsk, druzy pegmatytowe granitoidw strzegomskich, osona granitoidu Strzelina, pegmatyty Gr Sowich/Polska:
Brocken - Harz, Eibenstock - Saksonia/Nie
mcy; San Piero in Campo/Elba; Krager, Kaatiala/Norwegia (krysztay do 5 cm dugoci):
Luxulian, Kornwalia/Anglia; Namibia; Ma
dagaskar; St.Gothard/ Szwajcaria; Monte
Mulatto/Wochy; krysztay o jakoci kamienia
szlachetnego dostarczaj zoa Namibii i Ma
dagaskaru a przede wszystkim Minas Gerais.
Bahia/Brazylia; czerwone i dwubarwne ka
mienie pochodz z Mozambiku, Kenii, Tanza
nii, Kalifornii.
Znaczenie i zastosowanie. Ulubiony kamie
szlachetny. Szczeglnie czsto oszlifowywane
s barwne odmiany elbaitu. Nadano im osob
ne nazwy: achroit- bezbarwny, rubellit- czer
wony, indigolit- niebieski, i/erdelit- zielony,
murzyska gowa - bezbarwne krysztay
z czarnym zakoczeniem, turecka gowa -zie
lone krysztay z czerwonym zakoczeniem,
kamie arbuzowy - krysztay o czerwonym
jdrze i zielonej otoczce. Niektre, szczegl
nie afrykaskie, turmaliny uszlachetnia si"
przez wyarzanie w temperaturze 650C, aby
nada im barw szmaragdow.

Na grze, po lewej: turmalin; Campolungo,

Tessin/Szwajcaria; 18 x25 mm
Na grze, po prawej: turmalin (schrij; Grotta
d'Oggi, Elba/Wiochy; 28 *38 mm
Na dole: turmalin z kwarcem; Grotta d'Oggi.
Elba/Wiochy; 33x24 mm

HvaitCaFe 3 [OH|0|Si 2 0 7 ]

Pekolit Ca2NaH[Si3OJ

Krysztay s naroste
w postaci wyduo
nych supkw do igie
5,5-6
ek, z prkowanymi
plmet cianami supa; take
met.
promieniste, rzadziej
ziarniste
agregaty.
upliwo: wyrana;
gsto; 4,1; barwa: czarny, brunatnozielonkawoczarny (tobrunatne piercienie - efekt
wietrzenia). Minera jest typowym produktem
procesw pneumatolitycznych. Wystpienia:
zway odpadowe kopalni Miedzianka k/Je
leniej Gry, tytanomagnetyty Suwalszczyz
ny/Polska; Rio Marina na Elbie, Campiglia
w Toskanii/Wochy; Trepa/ dawna Jugo
sawia; Laxey Min w Idaho/USA (8 cm); Seriphos/Grecja. W1806 roku, w czasie pobytu na
Elbie, Lelievre odkry ten minera, ktry nast
pnie nazwano jego imieniem lievryt. Ilva jest
aciskim sowem oznaczajcym Elb.
Na grze, po lewej: ilvait; Rio Marina,
Elba/Wiochy; 22x30 mm

Kolumienkowe
lub
tabliczkowe kryszta
y; zwykle wkniste,
sferolityczne agrega
ty lub cakiem zbite
i upakowane masy
upliwo: wyrana
gsto: 2,8; barwa
bezbarwny, biay, szary. Wystpuje gwnie ja
ko produkt dziaalnoci hydrotermalnej w miarolach bazaltoidowych, z zeolitem, prehnitem,
kalcytem itd. Rzadko spotykany jest w skaach
metamorficznych. Wystpienia: w serpentyni
tach okolic Jordanowa (Dolny lsk), amfibolity
Miedzianki k/Janowic Wlk., w pegmatytach
strzegomskich/Polska; Pw.Kola/Rosja. Pier
wszego oznaczenia minerau dokona Kobell
w 1828 r. majc do dyspozycji materia z Monte
Baldo, Trentin/Wochy; od swojego wygldu
zyska nazw [paktos=upakowany, cile z so
b poczony).

Osumilit
(K,Na,Ca)(Mg,Fe) 2 (AI,Fe) 3 [AI 2 Si 1 OJ

Milaryt
KCa 2 AIBe 2 [Si 12 OJ

Posta
krysztaw:
krtkosupkowe, wy
duone wedug osi
Z lub tabliczkowe;
6
najczciej
bardzo
niemet.
mae: poniej 1 mm
do 5 mm. upliwo:
brak; gsto: 2,64;
barwa: ciemnoniebieski do czarnego. Waci
wociami przypomina cordieryt, dlatego czs
to jest z nim mylony. Wystpuje w druzach
w skaach wulkanicznych: Sakkabira/Afryka;
Osumi/Japonia; Oregon/USA; obszar wul
kaniczny Laach/Niemcy. Pikne krysztay po
chodz z Sardynii.

Do 4 cm dugoci,
supkowe krysztay
o
charakterystycz
nych zakoczeniach.
6
upliwo: brak; g
niemet.
sto: 2,46-2,61; ba
rwa: bezbarwny, ja
snozielony, tawozielony. Wystpuj w yach typu alpejskiego
i pegmatytach w granitoidach. Wystpienia:
Val Giuf k/Sedrun, Graubunden/Szwajcaria;
yy hydrotermalne k/Henneberg w Turyngii.
Guanajuato/Meksyk. Krysztay o jakoci
kamieni szlachetnych pochodz z Namibii;
ostatnio take z Brazylii, Pw.Kola/Rosja. Mi
laryt jest mineraem poszukiwanym przez
zbieraczy, rzadko uywany jako kamie szla
chetny. Nazwa jego pochodzi od miejscowoci
szwajcarskiej: Val Milar.

Na dole, po lewej: osumilit;

Sardynia/Wiochy; 8 x 11 mm

Na dole, po prawej: milaryt;

Val Giuf/Szwajcaria; 20 x28 mm

nj)

222

Na grze, po prawej: pektolit; Rauschermuhle.

Palatynat/Niemcy; 42 *57 mm

223

Pirokseny AB[Si 2 OJ (wzr oglny)

5-6
niemet.

Wasnoci. Pirokseny s bardzo du grup,

szczeglnie wanych, mineraw skaotwrczych. Pozycj A i B we wzorze oglnym mog
zajmowa atomy licznych metali. Pozycj A ob
sadzaj gwnie: wap, sd, lit; pozycj B: mag
nez, elazo, glin. Poniej opisane zostan naj
bardziej znane czony grupy piroksenw. Cech
wspln dla caej tej grupy s dwa systemy
upliwoci, krzyujce si pod ktem prawie
prostym. Ukad upliwoci odrnia pirokseny od
amfiboli. Obie grupy s silnie spowinowacone
chemicznie i krystalograficznie. Wystpuj czs
to razem. Wiele ich czonw jest charakterys
tycznych dla ska magmowych, inne dla ska
metamorficznych. Nazw pirokseny, wyprowa
dzi R.J. Hauy od sw greckich: pyr=ogie
i xenos = obcy. Uwaa on bowiem, e pirokse
ny nie tworz si w chwili erupcji, lecz pniej.
W piroksenach wyrniamy kilka czonw czy
stych, kocowych (obszary midzy nimi wype
niaj krysztay mieszane): enstatyt, ferrosyllit,
hedenbergit, diopsyd.
Augit]es\ krysztaem mieszanym, w ktrego
skadzie wszystkie cztery czony uczestnicz
w rnych proporcjach. Krtkosupowe krysz
tay o omioktnym obrysie, zbliniaczenia
- miejscami krzyowe, zbite, wprynite kry
sztay, pojedyncze osobniki lub ziarniste agre
gaty, rzadko igiekowe krysztay (Eifel) to naj
czstsze postacie piroksenw. Barwa: zielony,
zielonkawoczarny, czarny. Wystpienia: Kaiserstuhl/Niemcy; Boreslav/Czechy; Owernia/Francja. Szeroko rozpowszechniony ska
dnik ska magmowych (np. w andezytach pie
niskich); obecny take w meteorytach.
Enstatyt, Mg2[Si206], rombowy; posta: najcz
ciej zbity, supkowy; barwa: szarobiay,
tawy, zielonkawy, brunatnawy, ciemnozielony.
W yach apatytowych z Krager dugie krysz
tay do 172 m; Donegal/Irlandia; Szkocja; Nor
wegia; Harz, Eifel/Niemcy.

224

Hedenbergit, CaFe[S2OJ , jednoskony; krysz

tay o kwadratowym przekroju, w kostkowych
masach, czciej w postaci promienistych
agregatw; barwa: czarny. Wystpienia: Rio
Marina i Calamita-Mine na Elbie/Wochy:
Arendal / Norwegia; Nordmarken / Szwecja.
Diopsyd, CaMg[Si206], jednoskony; czsto
dobrze wyksztacone krysztay, supkowe, pro
stoktny przekrj; czsto ziarniste, pytkowe,
sferolityczne agregaty; barwa: biay, ty,
brunatnawy, jasnozielony, niebieski; violan
jest fioletowy, jeffersonit, diopsyd chromowy,
lawrowit s ciemnozielone. Wystpienia: Samborowiczki k/Strzeiina, Jordanw k/Sobtki,
Gbczyce k/Strzelina/Polska; Val d'Ala, Val
d'Ossola/Wochy; Binntal/Szwajcaria; Zillertal/ Austria; Ural/Rosja; Nordmarken /Szwe
cja. Przezroczyste, najczciej zielone kamie
nie, oszlifowywuje si jako kamienie szlachet
ne; czarne, nieprzezroczyste, ukazuj czsto
czteropromienist gwiazd.
Jadeit, NaAI[Si2OJ, jednoskony; rzadko do
brze wyksztacone krysztay, najczciej w po
staci zbitej masy, mikrokrystalicznej, wkni
stej; ziarniste lub wkniste agregaty. Podobny
do nefrytu i objty razem z nim okreleniem
ad. Najczciej lnicozielony. Wystpienia:
Mjanmar, Chiny, Japonia; bardzo rzadko w Pie
moncie/Wochy; Tpada na Din.lsku/Polska.
Spodumen, LiAI[Si2OJ, jednoskony; krysztay
do 16 m dugoci, o wadze kilku ton i pr
kowanych cianach; barwa: biay, ty, szary,
rowoczerwony (kunzyt), szmaragdowozielo
ny (hiddenit); wystpienia: Etta i Tin Mountains
w Dakocie Poudniowej/USA; Szkocja; Karyntia/Austria; Szwecja; Brazylia; Afganistan;
pegmatyty Skalnej Bramy, Michakowice
k/Szklarskiej Porby, Tpada/Polska. Prze
zroczyste krysztay s oszlifowywane jako ka
mienie szlachetne.
Do grupy piroksenw nale take m.in.; egiryn (akmitj, bronzyt, hipersten, diallag
Na grze: piroksen (diopsyd) z hessonitem;
Vai d'Ala, Piemont/Wiochy; 28 *20 mm
Na dole, po lewej: Piroksen; Nickenich,
Eifel/Niemcy; 11 x 15 mm
Na dole, po prawej: Piroksen (augit);
Czechy; 24 x33 mm

225

Amfibole A 2 B 5 [(OH,F)|Si 4 OJ 2 (wzr oglny)

^^-\

Wasnoci. Do grupy
amfiboli naley sze^1
reg bardzo wanych
mineraw skaotwr5-6
czych. Ich skad
Lniemet^J
chemiczny jest skom\^<^\^>
plikowany i zmienny.
^"""^
S one od lat obie
ktem intensywnych bada naukowych. W for
mule oglnej pozycje A i B mog by obsa
dzane atomami rnych metali. W pozycji
A spotyka si najczciej: wap, sd potas;
w pozycji B: magnez, elazo, glin, mangan,
tytan. Krzem moe czciowo zastpowa
glin. Z ogromnej rnorodnoci krysztaw
mieszanych zostaa wybrana tu grupa amfiboli
wapniowych. Zawieraj one takie same skad
niki jak pirokseny, maj jednak odmienn
struktur. Wyraa si to midzy innymi w od
miennym ukadzie paszczyzn tupliwoci, kt
re krzyuj si w amfibolach pod ktem 124
(w przeciwiestwie do piroksenw - 87).
Przekrj amfiboli jest szeciobokiem a pi
roksenw omiobokiem. Amfibole wystpuj
w szeregu ska. Ich posta, take ze wzgldu
na zmienny sktad chemiczny, jest rna. Wk
niste, nieprzezroczyste agregaty zwane s az
bestem
^K

Tremolit, Ca2Mgs[(OH,F)|Si40]2: dugie, odygowate krysztay lub promieniste agregaty ba

rwy biaej do szarej. Wystpuje w ziarnistych
wapieniach i dolomitach na kontaktach z gor
cymi, wznoszcymi si masami skalnymi;
w upkach krystalicznych i serpentynitach. Wy
stpienia: do 10 cm wielkoci w Gbczycach
k/Strzelina, marmury Zotego Stoku /Polska;
Campolungo w Tessin/Szwajcaria; Zillertal
/Austria; wydobywany na du skal w USA
i Rosji.

Na grze; amfibol (aktynolit);

Lappland Finlandia; 170 x 120 mm

226

Aktynolit, Ca2(Mg, Fe)5[(0H,F) ISi.O,,],: supko

we krysztay, odygowate; wkniste, zbite, po
pltane agregaty; barwa: ciemnozielona; wrosie w upkach talkowych i chlorytowych. Wyst
pienia: Rociszw k/Dzieroniowa, Grodzi
szcze k/Zbkowic l. /Polska; Zillertal /Au
stria; Val Malenco, Val Germanasca/ Wochy.
Odmiany: szmaragdyt - trawiasto-szmaragdowozielony, mae, krtkie igieki - czasami
oszlifowywany jako kaboszon; amiant o wy
ksztaceniu azbestowym; skra grska aktynolit
o gstym, sfilcowanym uoeniu wkien. Skra
grska uywana jest do wytwarzania niepa
lnych tkanin. Nefryt- mikrokrystaliczna, zbita,
sfilcowana odmiana aktynolitu o barwie szczypiorkowozielonej do zielonkawoszarej. Nefryt
znad Bajkau / Rosja o barwie szpinakowozielonej zwany jest rosyjskim zadem. Wystpienia:
Sudety/Polska; Harz/Niemcy; wschodni Tur
kiestan; Nowa Zelandia. W czasach prehistory
cznych uywany do wyrobu narzdzi i broni;
obecnie jako kamie ozdobny.
Hornblenda, (Ca, Na, K)2 3(Mg, Fe +2 , Fe +3 ,
AI)5[(OH,F)|Si3(Si,AI)01l]2: zielone do kruczo
czarnych krysztay, wrose i narose, najcz
ciej krtkosupkowe i ubogie w ciany; zbite,
odygowate, wkniste, rzadziej ziarniste agre
gaty; czste zrosty rwnolege z augitem
i diallagiem. Pseudomorfozy po augicie, w po
staci wknistej hornblendy, nazywane s uralitem. Hornblenda jest krysztaem mieszanym,
w ktrej struktur mog zosta wbudowane
wszystkie wymienione powyej metale,
w zmiennych ilociach. Hornblendy wystpuj
najczciej w magmowych i metamorficznych
skaach na przykad w Pargas, Pernio/Finlan
dia. Hornblenda bazaltowa wystpuje w ska
ach wulkanicznych na przykad: tufy bazalto
we z Borislava/Czechy; andezyt w Siebengebirge/Niemcy. Dalszymi przedstawicielami
grupy amfiboli s: niebieski glaukofan, fioleto
wy do tego richteryt, ciemnoniebieski riebeckit, azbestowaty krokidolit, jasnoniebieskozielony antofyllit.

Na dole, po lewej: amfibol (hornblenda); Drachenfels, Siebengebirge/Niemcy; 30*41 mm

Na dole, po prawej; amfibol (tremolit);
Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 30 *41 mm

Inesyt Ca 2 Mn 7 [Si 5 0 14 OH] 2 5H 2 0

Pojedyncze krysztay
s supkowe lub tabli
czkowe, wyduone,
1-15 mm dugoci;
najczciej sferolityczne agregaty i wk
niste masy. Lupliwo: doskonaa; g
sto: 3,1; barwa: rne odcienie rowego,
pomaraczowobrunatny; krawdzie przewi
tujce. Wystpuje w zoach manganu:
Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; Pajsberg,
Jakobsberg, Langban/Szwecja (do 10 cm du
goci); Baska tiavnica/Sowacja; Baia
Mare/Rumunia; w yach zota w Idzu/Japonia; Broken Hill/Australia.

Na grze, po lewej: inesyt; Nanzenbach

k/Dillenburga/Niemcy; 40 x55mm

Rodonit CaMn 4 [Si 5 0 15 ]

Wyksztacenie krysztaw jest rnorodne:

zwykle tabliczkowe lub kolumnowe z zaokrg
lonymi krawdziami; take zbite, grubokostkowe lub jako upakowana masa. Lupliwo: dos
konaa; gsto: 3,73; barwa: czerwony, rowoczerwony, czsto brunatnoczerwony; cza
rne dendrytyczne wkadki tlenkw manganu
jako produktw wietrzenia. Wystpienia:
Sedelnikowa na Uralu/Rosja (oszlifowywany
jako kamie szlachetny); wspaniae krysztay
z Pajsberg, Langban /Szwecja; Gry Czywczyskie/ Ukraina.
Na grze, po prawej:
rodonit; Pajsberg /Szwecja; 12 x 17 mm

Prehnit Ca 2 AI[(OH) 2 j AISi 3 0 1(

Wasnoci. Rzadko
obserwuje si krysz
tay: te najczciej s
tabliczkowe,
take
supkowe,
czsto
zgite, wachlarzowate, w postaci kogu
cich grzebieni lub ku
listych skupie; s znane take skorupowe,
nerkowate, kuliste agregaty. Lupliwo: wyra
na; gsto: 2,8-3,0; barwa: bezbarwny, biay,
czsto lekko zielonkawy lub tawozielony.
Powstawanie i wystpienia. Podobnie jak zeolity jest produktem dziaalnoci hydrotermalnej
lub faz wtrn. Krystalizuje w miarolach,
w skaach bazaltowych oraz w druzach i w y
ach w granitach i upkach krystalicznych. Wy
stpienia: pospolity w skaach Din. lska (Glinica k/Jordanowa do 5 cm krysztay)/Polska;
Rauschermuhle w Palatynacie, Hasach
w Szwarcwaldzie, Oberstein/Niemcy; Fassatal/Tyrol; Bourg d'Oisans, Dauphine, Bageres
w Pirenejach/Francja; Montecatini /Wochy;

228

Szkocja; New Jersey/USA; z zeolitami i mie

dzi rodzim nad Jeziorem Grnym/USA.
Przezroczyste krysztay o wartoci kamienia
szlachetnego znajdowane s w Nowej Po
udniowej Walii/Australia; Chinach; w Szkocji;
w RPA; USA.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza wzmian
ka o prehnicie pochodzi z 1777 roku, z opisu
przezroczystej masy chryzolitowej, pocho
dzcej z Przyldka Dobrej Nadziei. W 1773
przywozi go do Niemiec holenderski kapitan
von Prehn z Afryki Poudniowej. Opisuje go
A.G. Werner i nazywa od nazwiska dostarczy
ciela. Przezroczyste krysztay s oszlifowywane jako kamienie szlachetne,.
Mineray podobne. Wavellit, stilbit, thomsonit,
staffelit, heulandyt mog wyglda podobnie;
oszlifowany do kaboszonu prehnit wyglda po
dobnie jak chryzopraz, ad, oliwin.

Na dole: prehnit; Herborn-Seelbach /Niemcy;

1
*29 mm

229

Apofyllit KCa 4 [(F,0H)|(Si 4 0JJ-8 H 2 0

Wasnoci. Krysztay
prawie zawsze na
rose, albo o postaci
podwjnej piramidy,
4,5-5
szecienne, albo ta
niemet.
bliczkowe;
ciany
prkowane piono
wo; take blaszkowe,
rzadko promieniste agregaty. Lupliwo:
wymienita; gsto: 2,3-2,4; barwa: bezbarw
ny, biay, szarawy, rowy, tawy, zielonka
wy, niebieskawy.
Powstawanie i wystpienia. Wystpuje g
wnie jako minera wtrny w miarolach bazal
towych, w paragenezach z prehnitem, kalcytem, analcymem, stilbitem. Wystpienia: Sasbach k/Kaiserstuhl, Hasach w Baden/Niemcy; Fassatal, Seiseralm/ Wochy; Mariaska
Hora k/Usti n. Lab/Czechy; Islandia; wspa
niale krysztay, due, intensywnie zielone, na
rose na natrolicie, pochodz z Poonah/ Indie.
Wystpienia hydrotermalnych apofyllitw, cza
sami utworzonych w yach w zoach siarcz

kowych: rowoczerwone krysztay z St. Andreasberg / Niemcy;

Kongsberg / Norwegia;
Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia. W szcze
linach wielu z: Sulitelma/Norwegia. W Po
lsce, apofyllit wystpuje w druzach pegmatytowych granitoidu strzegomskiego.
Znaczenie i zastosowanie. Apofyllit atwo roz
pada si na pojedyncze blaszki, dlatego R.J.
Hauy nada mu nazw od greckiego sowa
apophyllein = uszczy si.

Na grze: apofyllit;
64x48 mm

Teigrarhorn/Islandia;

Talk Steary/Mg 3 [(OH 2 )|Si 4 0, 0

Wasnoci. Krysztay
spotykane s rzadko.
Najczstsza
forma
wystpowania
to
1
blaszkowe, useczkoniemet
we,
odygowate
agregaty.
Blaszki
maj zarys szecio
ktny. Lupliwo: wymienita; gsto:
2,7-2,8; barwa: jasne odcienie niebieskawej
do zielonkawej, biay. Talk sprawia wraenie
tustego przy dotyku. Cienkie blaszki daj si
zgina.
Powstawanie i wystpienia. Szeroko rozprze
strzeniony minera wtrny, ktry powstaje jako
faza wtrna w wyniku hydrotermalnego prze
obraenia ska ciemnych lub w wyniku meta
morfozy zanieczyszczonych dolomitw: w ser
pentynitach Gr Sowich, w upkach talkowych
w Wieciszowicach/Polska; Zillertal/Austria;
St. Gothard - Hospental znaleziono krysz
tay/Szwajcaria; Kokava, Slavoka/ Sowacja;
Sala i Falun/Szwecja; Francja; Norwegia.

230

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa talk wywo

dzi si prawdopodobnie od arabskiego sowa
talq, ktre w aciskiej formie ta/cus = tuszcz,
zostao przejte przez redniowieczn Eu
rop. Mieszkacy Czarnego Ldu wykorzysty
wali talk do wyrobu grotw strza. Jeszcze
dzisiaj uywa si talku do wyrobw snycers
kich, do wytwarzania pudru, jako masy wype
niajcej przy produkcji papieru, dodatku do
myde. Talk jest wanym nonikiem magnezu
i uywany jest jako spoiwo w produkcji cera
miki cordierytowej.

Na dole: talk; Hospental,

Sankt Gotthard/Szwajcaria; 75x55 mm

231

Miki (yszczyki) AB2_3[(0H,F)2| AISi 3 OJ ( wzr oglny)

Waciwoci fizyczne
wszystkich mik s po
dobne; w najwy
szym stopniu wy
2-2,5
mienita
lupliwo
(wedug dwucianu
podstawowego); bla
szki wyginaj si, wy
kazuj du elastyczno. Twardo wykazuje
anizotropi (w zalenoci od kierunku badania
jest odmienna). Skad chemiczny jest zmien
ny. W pozycji A moe wystpi: potas, sd,
wap; w pozycji B: glin, magnez, elazo.
Krzem w strukturze moe by zastpowany
w pewnym zakresie glinem. Na podstawie
skadu chemicznego i struktury dzieli si miki
na: miki zwyczajne, a w nich miki jasne (diooktaedryczne: muskowit, paragonit, glaukonit),
miki ciemne (triooktaedryczne: biotyt, flogopit,
zinnwaldyt, lepidolit) oraz miki kruche (mar
ga ryt, clintonit, ksantofyllit).
Miki s bardzo wanymi mineraami skaotwrczymi i spotykane s w: skaach magmowych
(granitach, pegmatytach, perydotytach, y
ach), skaach metamorficznych (upkach,
gnejsach, dolomitach), w niektrych skaach
osadowych.
M/s/roiw/KAI2[(OH,F) |AISi3010]
Krysztay maj posta paskich tabliczek, rza
dko z piramidalnym zakoczeniem (Gry
llmieskie - Pd. Ural); wrose i narose, o hek
sagonalnym zarysie, blaszkowo-rozetkowe
agregaty, drobne useczki (serycyt) lub zbite
masy. Gsto: 2,78-2,88; twardo: 2-2,5; ba
rwa: bezbarwny, tawy, zielonkawy, czerwo
nawy. Muskowit i biotyt s najbardziej pospoli
tymi tyszczykami. Wystpuj w skaach mag
mowych i utworach metamorfizmu regionalne
go, czciowo jako produkty przeobraenia
innych krzemianw. Wystpienia: krysztay do
3 cm w pegmatytach granitoidw strzegoms
kich i strzeliskich, do 10 cm pegmatyty w Bie
lawie k/Dzieroniowa, Din. lsk/Polska; St.
Gotthard/Szwajcaria; Zillertal/Austria; due
tabliczki z Uralu; Tasmania; Miami Mica
Field/Zimbabwe; pytki 3-5 m2 z Ontario/KaNa dole, po lewej: mika (biotyt);
Kornwalia/Anglia; 25 x35 mm

232

nada. Kryszta o rednicy 2,5 m, 3,8 m dugi

i wacy 25 ton zosta wydobyty ostatnio w Inikurti Min, Nellore/ Indie. Trawiastozielony fuchsyt, chromonona odmiana, zosta znalezio
ny w Schwarzenstein w Tyrolu. Wspaniaa
wasno muskowitu, jako izolatora ciepa
i prdu elektrycznego, uczynia z niego cenny
surowiec dla przemysu. Waciwoci izolacyj
ne muskowitu wynikaj midzy innymi z nis
kiej zawartoci elaza. Muskowit i flogopit, ze
wzgldu na wysoki stopie przezroczystoci,
uywane s do wytwarzania okien do piecw
i lamp. Std wywodzi si nazwa muskowitu:
yitrium moscoviticum = moskiewskie szko
F/ W /rK(Mg,Fe),[(OH,F),|AISi 1 0 1 J
Skad krysztaw taki jak biotytu poza obecno
ci fluoru. Barwa: czerwonobrunatny, tawy,
zielonkawy, bezbarwny. Wystpuje w utworach
pneumatolitycznych, pegmatytach: Pargas/
/Finlandia;
Aker/Szwecja;
Campolungo/
/Szwajcaria; Fassatal/Wochy; ogromne krysz
tay z Sydenham w Ontario/Kanada; podobne
z Madagaskaru; Sri Lanka; Sludjanka/Rosja.
Zastosowanie podobne jak muskowitu.
fl/0/y/K(Mg,Fe)3[(OH)2|AISi3OJ
Tabliczkowe, wrose i narose krysztay o hek
sagonalnym zarysie; blaszkowe agregaty o le
wyksztaconych krawdziach. Dua zmienno
skadu powoduje wzrost krysztaw pasowych.
Barwa: ciemnobrunatny, ciemnozielony, czar
ny. Biotyt jest najpospolitszym yszczykiem.
Wystpuje najczciej w skaach magmowych,
take w gnejsach i upkach mikowych. W ska
ach osadowych szybko wietrzeje. Wyst
pienia: do 12 cm w Wilczej Porbie k/Jeleniej
Gry/Polska; Mt. Somma, Wezuwiusz/Wo
chy; Laacher See w Eiflu/Niemcy. Nazwany
od mineraloga J.B.Biota.

Na grze; mika (muskowit); Binntal/Szwajca

ria; 21 x 15 mm
Na dole, po prawej: mika (flogopit); Nickenich,
EifellNiemcy; 12 x 17 mm

Grupa chlorytu A 6 [(OH 8 )|(AI.Si) 4 O 10 ]

Do grupy chlorytu na
ley co najmniej 20
mineraw. Rni
si one midzy sob
2-3
zawartoci magne
niemet.
zu, elaza dwu- i trj
wartociowego, man
ganu oraz innych
pierwiastkw w pozycji A. Wszystkie chloryty
maj, podobnie jak tyszczyki, tupliwo zgod
n z dwucianem podstawowym. Ptytki s gi
tkie, ale nie elastyczne. Barwa: najczciej
ciemnozielony z odcieniem wpadajcym
w niebieski (z greckiego chhros=jasnozielo
ny). Rzadko spotykane krysztay maj heksa
gonalny pokrj. Spowodowane jest to midzy
innymi zbliniaczeniami. Chloryty s mine
raami skaotwrczymi w upkach chlorytowych; wystpuj jako mineray hydrotermalne
w szczelinach wielu ska; s produktami prze

obraenia, midzy innymi wietrzenia biotytu.

augitu, hornblendy.
Klinochlor (Mg,Fe)sAI[(OH8) | (AI,Si)40 J
Zielononiebieski, rzadko ty lub biay. Krysz
tay blaszkowe, pseudoheksagonalne, rzadko
supkowe, beczukowate. czasami bardzo bo
gate w ciany, useczkowe. Wystpienia: Val
d'Ala/Wochy; Zillertal/Austria; Achmatowsk
na Uralu /Rosja.
Pennin pseudoheksagonalna odmiana klinochloru o barwie ciemnozielonej. Krysztay o po
kroju pseudoheksagonalnym; blaszkowe, use
czkowe, promieniste lub zbite agregaty. Twar
do: 2,5! Wystpienia: Zermatt/Szwajcaria:
Val Malenco, Val d'Ala/Wochy; Zillertal/Au
stria.
Identyfikacja i makroskopowe odrnianie
chlorytw jest czsto bardzo trudne.

Na grze, po lewej: chloryt (pennin); Rimpfischwang, Zermatt/Szwajcaria; 10 x 14 mm

Na grze, po prawej: chloryt, diopsyd, hessonit; Va/d'Ala, Piemont/Wiochy; 16 x22 mm

Pirosmalit
(Mn,Fe) 8 [(OH,CI)JSi 6 0 15 ]

Kammereryt
(Mg,Fe,Cr),[(OH), (Si,AI) 4 OJ

Krysztay
tworz
grube, heksagonalne
supy lub tabliczki; s
narose; take zbite
lub ziarniste agre
gaty. upliwo: do
skonaa;
gsto:
3,32; barwa: pistacjowozielony do czarniawozielonego, zielonkawoty do brunatnotego. Pirosmalit wy
stpuje razem z kalcytem, piroksenem, apofyllitem i magnetytem w zoach elaza w Dannemore k/Upsali i Nordmarken/Szwecja; Na
mibia; najpikniejsze krysztay pochodz
z Broken Hill/Australia. Nazwa pirosmalit po
chodzi od sw greckich: pyr = ogie,
sma = zapach, lithos=kamie, z powodu wy
dzielanych par podczas jego ogrzewania.

Pseudoheksagonalne
krysztay o zako
czeniach w postaci
ostrych, heksagonal
2-3
nych piramid, nawet
^niemet^A
do 3 cm wielkoci;
najczciej cienkie
powoki. upliwo:
bardzo dobra, yszczykowa; gsto: 2,65; bar
wa: czerwony do czerwonofioletowego, brzoskwiniowoczerwony. Wystpuje w skaach
z chromitem, najczciej w paragenezie
z uwarowitem jak np.: w Syssertsku k/Swierdowka/ Rosja; w Guleman, Anatolia/Turcja;
Szetlandy. Szczeglnie pikne krysztay do
starczane s, od zaledwie kilku lat, z Kop
Daglan. Nazwa: dla uczczenia imienia nadwo
rnego aptekarza z St. Petersburga, A.A Kammerera, nadana w 1841 roku.

Na dole, po lewej:
pirosmalit; Pilipstad I Szwecja; 14 x20 mm

Na dole, po prawej: kammereryt; Kop Daglan,

Anatolia /Turcja; 18 x25 mm

234

Nefelin Eleolit KNa 3 [AISiOJ 4

Wasnoci. Najczciej w postaci prostego,

heksagonalnego stupa, czsto o szorstkich po
wierzchniach. Krysztay krtkosupkowe,
wrose i narose. Lupliwo: dobra; gsto:
2,60-2,65; barwa: bezbarwny, szary, tawy,
zielonkawy, niebieskawy, ciemnozielony,
brunatnawoczerwony. Skad znajdowanych
w naturze krysztaw czsto odbiega od poda
nego w powyszym wzorze. Przy powolnym
ochadzaniu powstaj mtne krysztay, przy
szybkim przezroczyste.
Powstawanie i wystpienia. W skaach gbi-

nowych i wylewnych niedosyconych krzemion

k, w ich pegmytytach; rzadko w postaci naros
ych krysztaw w szczelinach wyleww wul
kanicznych. Wystpienia: w dolnolskich
bazaltoidach, w cieszynitach lska Cieszys
kiego/Polska; Mt.Somma, Wezuwiusz/Wochy;
Laacher See, Kaiserstuhl / Niemcy; Larvik, Frederiksvarn/Norwegia; Aln, Almungen/Szwecja; eksploatowane s wystpienia na Pw.Kola/Rosja i na Wyspie Sternoy/Norwegia.
Znaczenie i zastosowanie. W 1801 roku R.J.
Hauy nada mineraowi nazw, wyprowa
dzajc j od greckiego sowa nephela = chmu
ra, gdy krysztay nefelinu mtniay przy po
traktowaniu ich kwasem azotowym. Tust"
odmian nefelinu - eleolit wprowadzi do mi
neralogii A.G. Werner nazywajc tak nefelin
z Norwegii {elaion = olej). Nefelin wykorzys
tywany jest w przemyle: szklarskim i cerami
cznym, gumowym, tekstylnym, naftowym.

Na grze, po lewej: nefelin; Wezuwiusz/Wio

chy; W x U mm

Na grze, po prawej: nefelin; Udersdorf Eifel / Niemcy; 6 x 8 mm

5,5-6
niemet.

*}*
T.W

'

Analcym Na[AISi 2 0.] HO

Wasnoci. Krysztay
s narose pojedyn
czo lub tworz druzy.
Osigaj przy tym
5,5
wielko do 10 cm.
niemet.
S prawie idealnie
wyksztacone w po
staci dwudziestoczterocianu deitoidowego w kombinacji ze sze
cianem. Mog wystpi take jako zbite, ziar
niste, upakowane, ziemiste agregaty. Kryszta
y ukazuj czasami prki mimetyczne. Anal
cym moe wystpi w pseudomorfozach po
leucycie, nefelinie i sodalicie. Lupliwo: nie
wyrana; gsto: 2,2-2,3; barwa: biay, ro
wy, szary, ty, intensywnie czerwony.
Powstawanie i wystpienia. Wystpuje w ska
ach niedosyconych krzemionk w paragenezie z zeolitami i prehnitem; take jako pro
dukt przeobraenia nefelinu i sodalitu. Szcze
glnie pikne krysztay pochodz z Wyspy Cy
klopw/Sycylia; z Fassatal, Seiseralm (do 10
cm), z Montecchio Maggiore/Wochy; w Raus-

236

chermuhle/ Niemcy, zostay znalezione pikne

analcymy naronite na prehnicie. W yach
rudnych: St. Andreasberg, Harz/Niemcy;
Arendal/Norwegia; Gra Bagodat, Ural/Ros
ja. Analcym wystpuje w prniach bazaltoidw dolnolskich i w cieszynitach lska
Cieszyskiego w Polsce.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwszy opisa
analcym z Wyspy Cyklopw D.G. Dolomieu
w 1784 roku. Uzna on go za zeolit. Nazw
analcym wprowadzi R.J. Hauy w 1801 roku (z
greckiego: analceia = bezsilno).

Na dole: analcym; Ciamol Alp/Wiochy;

23x17 mm

237

Leucyt K[AISi 2 0 6 ]

Wasnoci. Krysztay krystalizuj w postaci

dwudziestoczterocianu deltoidowego; naj
czciej wrose a mimo to bardzo dobrze wy
ksztacone; rzadko narose lub zbite. ciany
s szorstkie, prkowane. W krysztaach poja
wiaj si czsto wielokrotne prki mimetyczne. Lupliwo: brak; gsto: 2,5; barwa: bez
barwny, biay, szary. Krystalizujcy w wy
sokich temperaturach (> 600C) leucyt ma sy
metri regularn, w niszych tetragonaln.
Powstawanie i wystpienia. W ciemnych ska
ach wylewnych, niedosyconych krzemionk
jako leucyt wysokotemperaturowy. Czsto wy
stpuje w nich jako prakryszta i jako druga
generacja drobnych krysztaw w tle skalnym
HellnMg,[S |(BeSi0 4 )J

(lawy leucytowe). W postaci lunych kryszta

w znajdowany w wylewach Wezu
wiusza/Wochy; Laacher See w Eiflu, Kaiserstuhl/Niemcy; wspaniae krysztay znajdowane
s w Vancouver/Kanada.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane
krysztay pochodziy z Wezuwiusza. W XVIII
wieku uwaano je za granaty, wyblake wsku
tek oddziaywania par, gazw i ciepa wulkani
cznego. A.G. Werner sprostowa t omyk
w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na
tury minerau, nazwa do leucytem; z greckie
go: leucos = biay. Ze wzgldu na du zawar
to potasu, suy kiedy leucyt do produkcji
nawozw potasowych.

Na grze: leucyt;
Resina/Wiochy; 60 *44 mm
Skapolit
Afera//'/Na 3 [AI 3 Si 9 OJ-NaCI
Mejonit Ca 3 [AI 6 Si 6 OJ CaC0 3

6-6,5
niemet.

Krysztay najczciej tetraedryczne, czasami

oktaedryczne, wielkoci kilku cm; take ziarnis
te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwo: wyra
na; gsto: 3,1-3,66; barwa: ty i zielony,
rzadziej toczerwony do brunatnoczerwonego. Wystpuje gwnie w granitowych pegmatytach, gnejsach, yach hydrotermalnych.
Wystpienia: kiewka k/Strzegomia (do
2 mm)/Polska; Hrtekollen k/Oslo / Norwegia
(do 5 mm); Yxsj/Szwecja. Minera nazwany
zosta przez Wernera w 1817 roku, z powodu
tej barwy (saksoskie wystpienie) helvinem
od greckiego sowa: hal/os = soce.
Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg
w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm

238

v^

Posta: najczciej narose, kolumienki, przy

sadziste supki; gruboziarniste, odygowate,
promieniste lub zbite masy. Lupliwo: dosko
naa; gsto: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny,
biay, niebieski, roowoczerwony. Powstaje
w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla
z kontaktowych. Wystpienia: 50 cm krysz
tay w Rossie, Pierrepoint, New York/USA;
Vai Malenco, Monte Somma/Wochy. Kryszta
y nadajce si do oszlifowania pochodz
z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii.
Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe
gia; 55 * 75 mm

x\

'i-

Skale potasowy K[AISi30B

Skale potasowy na
ley do grupy skaleni
alkalicznych. Te za
z plagioklazami two
6
rz grup skaleni.
L nniemet.
iemeti
Wasnoci. Krysztay
s najczciej tabli
czkowe, wyduone
wedug jednej osi; mog by wrose i narose;
mog osiga wielko wielu metrw. Posta
krysztau zaley od warunkw wzrostu. Krysz
tay wrose s grubotabliczkowe, czasami su
pkowe. Krysztay narose w druzach s bogate
w ciany. Skalenie cechuje bogactwo zbliniacze. Dwa osobniki bliniacze przerastaj si
wzajemnie w zbliniaczeniu karlsbadzkim.
Dwa osobniki zrastaj si wedug zorientowa
nej paszczyzny (bliniak baweski, manebachski). Zbliniaczone skalenie wystpuj
te w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz
kowych agregatach. Lupliwo: doskonaa
w dwch kierunkach prawie prostopadych do
siebie. Od upliwoci wywodzi si nazwa ortoklazu: z greckiego orthos = prostoktny, klae//7=szczelina. Gsto: 2,53-2,56; barwa: bez
barwny, biay, czerwonawo-, ztawobiaty,
bladoty, intensywnie czerwony, szary, zie
lony. Jeli skale potasowy krystalizuje w
temperaturach wysokich (>500DC) glin
i krzem zajmuj pozycje w sieci krystalicznej
w sposb nieuporzdkowany. Powstaje wtedy
skale potasowy o symetrii jednoskonej: sanidyn. W niszych temperaturach, krzem i glin
zajmuj cile okrelone pozycje w strukturze
skalenia. Powstaje wtedy skale o uporzdko
wanej strukturze i symetrii trjskonej: mikro-

klin. Ortoklaz stoi midzy tymi dwoma skalenia

mi. Jego struktura pokazuje zacztki uporzd
kowania. Skale wykrystalizowany w wysokiej
temperaturze, przy bardzo wolnym ochadzaniu
skay, moe zmieni stan uporzdkowania swo
jej struktury, ale nie zmienia swojej zewntrz
nej postaci. Potas w strukturze skalenia moe
by podstawiany sodem. Skaleniem potaso
wym krystalizujcym w warunkach hydrotermaInych jest adular. Niewielkie iloci miedzi zaba
rwiaj skale na kolor zielony: amazonit. Iryzujcy niebieskawo skale, zwany kamieniem
ksiycowym, jest odmian ortoklazu.
Powstawanie i wystpienia: Skalenie s naj
czciej wystpujc grup mineraw w ska
ach magmowych. S one mineraami, na kt
rych opiera si klasyfikacja ska magmowych.
Skalenie znajdowane s take w pegmatytach
(w postaci nawet ogromnych krysztaw),
w skaach osadowych, w skaach metamorficz
nych. Wystpienia: sanidyn - Eifel, Drachenfels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Wochy;
mikroklin - yy pegmatytowe Dolnego lska
i Tatr/Polska; krysztay wace tysice ton z
pegmatytw w lveland, Tysfjord/Norwegia;
Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz
- Baveno, Elba/Wochy; Wojanowo k/Jeleniej
Gry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/
Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso
wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia.
Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla
przemysu ceramicznego (porcelana, glazury,
izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy
nosia 3 min ton. Przezroczyste i piknie zaba
rwione odmiany uywane jako kamienie ozdo
bne.

&ft
TV
Na dole, po lewej: ortoklaz;
Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm
240

Na grze: ortoklaz z kwarcem dymnym

i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie
mcy; 45*33 mm
Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Siebengebirge/Niemcy; 40 x55 mm

Plagioklazy Albit Na[AISi308] Anortyt Ca[AI2Si2OJ

Plagioklazy i skalenie
alkaliczne
tworz
grup skaleni.
Wasnoci. Krysztay
plagioklazow s naj
czciej tabliczkowe,
wrose i narose, rza
dko wiksze ni 1-2
cm. Plagioklazy wrose, tworz tabliczki o listewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste
skalenie sodowe nosz nazw albitu i peryklinu. Pierwsze z tych okrele obejmuje
wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny s
albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami
adularw z grupy skaleni potasowych. We
wszystkich krysztaach plagioklazu powszech
na jest budowa bliniacza. Najbardziej pospo
litymi rodzajami zbliniacze s zbliniaczenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bli
niacze zrastaj si w nich jedn paszczyzn.
Wielokrotne powtrzenie takiej sekwencji pra
widowych zrostw powoduje pojawienie si
prkowania na cianach krysztau (lady pa
szczyzn zrostw). W plagioklazach mog si
pojawia zbliniaczenia typowe dla skaleni
potasowych. Lupliwo: doskonaa; gsto:
2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biay, matowy
zielonoszary, zielony, czerwony.
Sodowy plagioklaz nosi nazw albitu. Jeli
zamiast sodu wbudowany zostanie w struktur
wap a cz krzemu zastpi aluminium, po
wstanie anortyt. Albit z anortytem tworz sze
reg krysztaw mieszanych. Poszczeglne
czony szeregu plagioklazow uzyskay wtasne
nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit
W procesie krystalizacji powstaj czasami kry
sztay o budowie pasowej. Jdro krysztau jest
zwykle zasobniejsze w anortyt, a czci brzene w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla
zow, obserwuje si niewielk domieszk czs
teczki ortoklazowej. Jeli zawarto czstecz
ki ortoklazowej jest wiksza ni jest to w sta
nie tolerowa struktura plagioklazu, wtedy pla
gioklaz ulega odmieszaniu (w niszych tempe
raturach). Odmieszania obserwowane s cz
ciej w skaleniach potasowych o wysokiej za
wartoci sodu. Odmieszana czsteczka albitowa, w postaci sznureczkw" w skaleniu pota
sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso

242

bne w anortyt, na przykad labrador, iryzuj

niebieskaw barw.
Powstawanie i wystpienia: Plagioklazy s
skadnikami wikszoci ska magmowych. Za
rwno w skaach magmowych jak i metamor
ficznych s one dobrym wskanikiem warun
kw krystalizacji. Wystpienia: perykliny
- m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria;
Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegmatytowe granitoidw strzegomskich i strzeliskich
k/Jeleniej
Gry/Polska;
Dolo
mity/Wochy; Pireneje; labrador - gabro Bo
kowa i Woliborza (due krysztay anortytu)
k/Nowej Rudy, Dolny lsk/Polska; Labra
dor/Kanada; inne wystpienia plagioklazow
- Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk
lopw/Wochy. Plagioklaz atwo wietrzeje za
mieniajc si w kaolin.
Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za
wdziczaj nazw ukadowi swej upliwoci,
ktrej szczeliny nie s dokadnie prostopade
do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie
ktre czony szeregu plagioklazow s cennymi
kamieniami ozdobnymi np.: labradory, agen
tury n (skale aventurynowy, kamie sonecz
ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane s te
przezroczyste krysztay andezynu, peryklinu
i bytownitu. Ju w 1823 roku zostaa rozpo
znana natura i skad chemiczny czonw sze
regu plagioklazu. Labradoryt (skaa zoona
z labradoru) jest uywana jako kamie ozdob
ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra
my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro
dukty wietrzenia plagioklazu s cennym suro
wcem ceramicznym.

xty

Na grze: albit;
Dauphine/Francja; 41 *30 mm
Na dole: perykliny;
Pfitsc, Tyrol/Austria; 52 *38 mm

243

Nosean Na6[S041 (AISiOJ,

HaQyn(Na,Ca) 4 .,[(S0 4 ) 2 _ 1 |(AISi0 4 ),:

Krysztay
noseanu
i iaiiynu s najcz
ciej tak samo wy
ksztacone. Maj one
5-6
posta dwunastocianiemel.
nu rombowego; s
wrose, rzadziej na
rose; zwykle za
okrglone ziarna i agregaty; moliwe zbliniaczenia. Lupliwo: wyrana; gsto: 2,3-2,4;
barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no
sean i hauyn tworz grup sodalitu nalec
do skalenoidw. Rni si skadem chemicz
nym, barw i czciowo wystpowaniem. No
sean wystpuje w modych skaach wulkanicz
nych: nefelino- i leucytononych. Wystpienia:
w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf
- Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Somma, Wezuwiusz/Wochy. Nazwa od mineralo
ga K,W. Nose.
Na grze, po lewej: nosean; Laacher See,
Eifel / Niemcy; 30x41 mm

5-6
niemet.

Krysztay s bardzo podobne do noseanu. Ma

j posta dwunastocianu rombowego lub omiocianu. Najczciej spotykane s zaokrg
lone ziarna. Moliwe s zbliniaczenia. Lup
liwo: wyrana; gsto: 2,44-2,50; barwa:
biay, szary, zielony lub niebieski. Wystpuje,
podobnie jak nosean, w skaach nefelinoi leucytononych. Wystpienia: bazalty dolno
lskie - Janowiczki, Strachw, Wojcie
szw/Polska; Monte Somma i Monte Vulture/Wochy; Eifel/Niemcy; utwory kontaktowo-metasomatyczne w dolinie rzeki Sludzianka/Rosja.
Na grze, po prawej: hauyn; Campagna di
Roma/Wiochy; 13 x 18 mm

Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0

CZ7)

&&>

5-5,5
niemet.

Wasnoci. Najczciej jednostronnie narosy,

dugosupkowy,
igiekowy,
woskowaty,
agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste.
Lupliwo: doskonaa; gsto: 2,2; barwa:
biay, szary, tawo-, czerwonawobiay.
Wiadomoci oglne. Natrolit naley do grupy
zeolitw. Zeolity s glinokrzemianami, ktrych
struktura obfituje w kanay rnej wielkoci.
W kanaach tych mieszcz si atomy, czste
czki wody lub czsteczki innych zwizkw.
Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanaw
zeolitowych, podczas schadzania - powraca.
Ze wzgldu na fakt, e struktura zeolitw mo
e przyjmowa atomy i czsteczki okrelonej
wielkoci, zeolity su jako sito molekular

244

ne". Za pomoc takich sit, mona oddziela

od siebie rne zwizki lub atomy np. gazw
szlachetnych. Struktura zeolitw pozwala tak
e na wymian jonow. Wchodzce do struk
tury jony wypychaj grup OH lub inne obecne
w strukturze.
Powstawanie i wystpienia. W prniach
i miarolach bazaltw, w yach hydrotermalnych. Wystpienia: bazalty Gry w. Anny,
Walidrogi i Dolnego lska - Strzegom, Zoto
ryja, Rbiszw, om nefrytu w Jordanowie,
cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska;
wielkie krysztay 1mx10 cm z Asbestos/Kanada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy;
Montecchio Maggiore, Altavilla, rowoczerwone z Fassatal/Wochy; przepikne z Poonah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetkowym jako kamienie szlachetne.
Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Westerwald/Niemcy; 8 x 11 mm
Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Thomsonit NaCa 2 [AI 5 Si 5 OJ 6 H20

rzi)

Krysztay kolumno
we; czsto odygowate lub kuliste agre
gaty; wknisty. Zna
5-5,5
ne s bliniaki po
niemet.
dobne do krzyo
wych.
Lupliwo:
doskonaa; gsto:
2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biay, szarawy,
tawy, czerwonawy, zielony. Minera powsze
chnie wystpujcy w miarolach bazaltowych.
Wystpienia: 3 mm krysztay w pustkach melafiru w Suszynie k/Kodzka /Polska; Sasbach
k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Rossberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma,
Wyspa Cyklopw /Wochy; Wyspy Owcze (sferolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/
Szkocja - promieniste skupienia nazwane,
w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa
Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako
kamie szlachetny szlifem fasetkowym.
Na grze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg,
Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Gonnardyt Na 2 Ca[(AI,Si) 5 OJ 2 6H 2 0
Zbite, wkniste ma
sy,
sferolityczne
agregaty,
rzadko
krysztay. Lupliwo:
4,5-5
brak; gsto: 2,26;
niemet.
barwa: biay. Wyst
puje razem z wollastonitem i pirytem
w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/
USA; w pustkach bazaltowych koo Chaux de
Bergonne, Puy-de-Dme/Francja; z thomsoni
tem koo Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia,
Capo di Vove k/Rzymu/Wochy; Vogelsberg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundfjord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju
w Brenk w Eiflu.

Na grze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf

k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm

Heulandyt Ca[AISiO]-6HO
Wasnoci. Tablicz
kowy,
wyduony
wedug jednej osi,
narosy pojedynczo;
3,5-4
take
skorupowe,
blaszkowe i kostkowe
agregaty. Lupliwo:
wymienita; gsto:
2,2; barwa: biay, szary, ty, brunatny, od
obecnoci goethytu ceglastoczerwony.
Wiadomoci oglne. Zeolity morfologicznie
przypominaj wkna (krysztay o symetrii
pseudotertagonalnej),
blaszki
(krysztay
pseudoheksagonalne), kostki (symetria re
gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit
pochodzi od greckiego sowa zeo= falowa.
Zeolity tworz si take wspczenie. Krysta
lizuj one bezporednio z gorcych roztworw
lub zastpuj inne mineray np. skalenie.
W procesach metamorfizmu niskotemperatu
rowego lub diagenezy powstaj natrolit i laumontyt. Zeolity tworz si te w zbiornikach
o wysokim zasoleniu, silnie parujcych.

246

Powstawanie i wystpienia. Heulandyt ronie

w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach
w skaach wulkanicznych i tufach. Moe krys
talizowa w szczelinach ska gbinowych i u
pkw krystalicznych, Wystpienia: pustki w ba
zaltach dolnolskich - Wielkie Drogi k/Opo
la, Maa Jama niena w Karkonoszach, w melafirach omnicy i Suszyny k/Kodzka (wie
lko krysztaw do 2 cm), druzy pegmatyw
strzegomskich (kiewka, Strzegom), melafiry
Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar
Oberstein / Niemcy;
Purulund / Norwegia;
w yach rudnych St.Andreasberg/Niemcy;
i Kongsberg/Norwegia; czerwone krysztay
z Fassatal/Wochy; Borev, Siedmiogrd/Ru
munia; szczeglnie pikne krysztay z Berufjord / Islandia i z Wysp Owczych.
Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwa ten
minera heulandytem dla uczczenia dziaalno
ci sekretarza towarzystwa geologicznego
z Londynu - H. Heulanda.
Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia;
70x52 mm

247

Gismondyt Ca[AI2Si2OJ 4H 2 0

Laumontyt Ca[AI 2 Si 4 0 ]2 ] 4H 2 0

Krysztay wystpuj
w postaci podwjnej,
pseudotetragonalnej,
piramidy, ktra po
4,5
wstaje wskutek zbliniemet.
niaczenia. Tablicz
kowy, czsto w agre
gatach plkulistych
lub snopkowych, mtny. Lupliwo: wyrana;
gsto: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie
skawy, szarawo- lub czerwonawobiay. Znaj
dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Antrim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci
Castello na Sycylii/Wochy; Groschlattengrun
w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk
w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych
w Mikoajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa
dla uczczenia woskiego badacza CG. Gismondi, ktry jako pierwszy zbada lawy z Ca
po di Bove.

Kolumnowe, odygowate, wkniste, sferolityczne skupienia;

zbliniaczenia czasa
3,5-4
mi przypominajce
niemet.
jaskcze ogony. Lu
pliwo: doskonaa;
gsto: 2,25-2,35;
barwa: biay, szarawo-, tawo-, czerwonawo
biay. Przy dostpie powietrza laumontyt traci
wod strukturaln i rozpada si. Zapobiega si
temu, trzymajc jego krysztay w wodzie. Wy
stpuje w pustkach i szczelinach ska magmo
wych oraz w niektrych yach rudnych: Oberstein w Hunsriick/ Niemcy; Boen/Wochy; Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach
Dbna k/Opola, w druzach pegmatytowych
Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop,
Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, pn. Norwe
gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gillet-Laumonta (1785).

Na grze, po lewej: gismondyt; Schellkopf

k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm

Na grze, po prawej: laumontyt; Herborn-Seelbach/Niemcy; 28x38 mm

Stilbit, Desmin Ca[AI 2 Si 7 0 J 7H20

Wasnoci. Nigdy nie
pojawia si jako
pojedyncze krysztay,
zawsze jako bliniaki
3-3,5
krzyowe, skupienia
niemet.
snopkowe, odygowate agregaty; spltane
lub sterol ityczne, ku
liste skupienia. Lupliwo: doskonaa; gsto:
2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biay, szary,
tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony.
Powstawanie i wystpienia. Do czsty zeolit
w pustkach i miarolach bazaltw: Staffa, Argyleshire/Szkocja;
Berufjord/Norwegia

Znaczenie i zastosowanie: Odrnianie po

szczeglnych zeolitw od siebie jest trudne.
Pierwsze analizy stilbitw znacznie rniy si
od siebie. Uwaano wrcz, e nale one do
zupenie odmiennych mineraw. Wspcze
sne metody analityczne umoliwiaj dokadne
oznaczenie zawartoci wody w strukturze zeolitu, co jest warunkiem podstawowym przy
jego identyfikacji. Nie jest rwnie problemem
rozwizanie struktury zeolitowej. Po doka
dnym oznaczeniu wody i rozwizaniu struktury
stwierdzono np., e brane uprzednio za dwa
rne mineray zeolity, s tym samym minera
em.

(przeronity kalcytem); Fassatal/Wochy; Poonah/Indie. W druzach granitoidw: Strze

gom/Polska; Baveno/Wochy. W upkach kry
stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria;
Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy
ksztacone krysztay na yach rudnych: St.Andreasberg / Niemcy:
Kongsberg / Norwegia.
Szczeglnie pikne krysztay pochodz z Coonabarabran/Australia.

Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze;

45x62 mm
Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc;
Wzgrze Pielgrzymka, Strzegom/Polska;
42x57 mm

248

249

Phillipsyt (1/2Ca, Na, K) 3 [AI 3 SI 5 0J-6H 2 0

Gmelinit (Na 2 Ca)[AI 2 Si 4 OJ -6H 2 0

Mae, prawie zawsze narose krysztay; zbliniaczenia naladujce symetri rombow, tetradonaln lub regularn. Lupliwo: za; gs
to: 2,2; barwa: bezbarwny, biay, szarawy,
ty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy si
z rozkadanych skaleni. Wystpienia: w bazal
tach na lsku Opolskim i na Dolnym ls
ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy;
Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Wochy;
Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na
zwa od nazwiska angielskiego mineraloga
W. Phillipsa.

Widoczne, podwjne piramidy heksagonalne

z prkowanymi cianami; czste zbliniacze
nia o przerastajcych si osobnikach. Lupli
wo: wyrana; gsto: 2,03; barwa: tawo-,
czerwonawobiay do intensywnie czerwonego.
Rzadkie krysztay bezbarwne. Wspwystpuje z innymi zeolitami w pustkach bazal
towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/
Szkocja; 3 c m * 4 cm wielkoci k/Vicenza/Wochy; rowe krysztay z Wyspy Finders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal
nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy.

Na grze, po lewej: phillipsyt; Czechy;

30x41 mm

Na grze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid

k/Herdorf, Sieg/Niemcy

Chabazyt Ca[AI 2 Si 4 OJ-6H 2 0

Wasnoci. Typowy zeolit szecienny. Posta

krysztau zoona z romboedrw o wypo
szczonych cianach i zaokrglonych kraw
dziach; zbliniaczenia przenikajce, wielu
osobnikw. Lupliwo: wyrana; gsto: 2,08;
barwa: bezbarwny do biaego, tawo- i czerwonawobiay do intensywnie czerwonego.
Krysztay o zakrzywionych cianach i listewkowatym pokroju nazwane zostay phakolitem.
Powstawanie i wystpowanie. Wystpuje
razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem
w druzach ska magmowych, w szczelinach
upkw i krystalicznych wapieni. Jest osadem
250

gorcych rde w Plombieres w Wogezach/Francja. Klasycznym jego wystpieniem

jest droga midzy Idar i Oberstein w Hunsrucku. Znaleziono tam w druzach pikne krysz
tay ametystu z kalcytem i chabazytem. Pik
nych phakolitw dostarczaj: Nidda k/Vogelsberg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au
stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu
dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy;
w druzach pegmatytowych granitw strzegom
skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopw,
Elba /Wochy. Chabazyt zosta znaleziony
w betonach wodocigw rzymskich.
W1788 roku Bose d'Antic wprowadzi do mine
ralogii okrelenie chabasiela wystpie chabasytu w Oberstein. Nazwa wywodzi si od
greckiego sowa chabasios=jaki kamie.

Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm

Bursztyn (skamieniaa ywica)

Powstae przed okoo
50 milionami lat,
nieregularne,
za2-2,5
] okrglone buy, ziarniemet.
/ na, formy wyduone,
skorupy,
kamienie
wielkoci gowy lu
dzkiej do 10 kg wagi.
Zatopione zostay w nich owady i szcztki
rolinne. Bursztyn nie jest mineraem. G
sto: 1,05-1,09; barwa: bardzo rnorodna,
najczciej miodowota, brunatnawa, cze
rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/
Haiti). Lduje si elektrostatycznie przez po
cieranie chustk. Najwiksze zoa wiata
k/Kaliningradu (Krlewca)/Rosja. Olbrzymie
koparki wydobyway tu 5001 surowca rocznie.

Na grze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Peine/Niemcy; 44 x 60 mm

Whewellit CaC 2 0 4 H 2 0

2,5
met

Proste krysztay, wyduone, tabliczkowe, zbliniaczone; upliwo: wyrana; gsto:

2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biay, tawy,
brunatnawy. Sl kwasu organicznego,
szczawian wapnia. Powstaje w,,ywym rodo
wisku": w pokadach wgla, w zoach ropy
naftowej, w ciele ludzkim. Wystpienia: zoa
wgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak
sonii; zoa ropy naftowej na Kaukazie k/Maikop; wgle brunatne w Toskanii; kamienie ner
kowe i moczowe.

Na grze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez

na I Niemcy; 26* 36 mm

Mellit ALC6(COO)6 18H.0

Wasnoci. Krysztay
s najczciej mae,
ciany romboedryczne s zwykle dobrze
wyksztacone; krysz
tay s rzadko kolu
mnowe i wyduone;
ciany
szorstkie,
krawdzie zaokrglone; agregaty ziarniste,
wprynicia, powoki. upliwo: bardzo za;
gsto: 1,6; barwa: ty do ciemnopomaraczowego, czasami czerwonawy lub brunatnawego, miodowoty, rzadko biay. Owietlony
ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko.
Powstawanie i wystpowanie. Jako sl kwasu
mellitowego jest mellit zwizany ze rodowis
kiem z wgli. Znajduje si go czsto
w szczelinach wgla brunatnego jako minera
wtrny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys
taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbituminizowanym drewnie/Niemcy; do due
krysztay k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys
kim/Francja.

252

Wiadomoci oglne. Zwizki organiczne

zoone s przede wszystkim z wgla.
Znanych jest wiele milionw zwizkw organi
cznych, a dodatkowo powstaj one coraz licz
niej jako produkt procesw technologicznych.
Niektre z nich powstaj w naturze i speniaj
kryteria przyjte dla mineraw. Dlatego mo
na nazwa je mineraami.

Na dole: mellit; Artem, Turyngia/Niemcy;

32x23 mm

253

Mineray o poysku metalicznym

Klucz do oznaczania mineraw

Mineray o poysku metalicznym
Nazwa

Stro- Twar- Poysk

na
do

Barwa

Kowelin
(covellin)

58

stalowoniebieski niebieskodo czarnego,

czarna do
barwy naleciae czarnej

Mied rodzima 34

Nikielin

Zoto rodzime

Bornit

Argentopiryt

56

30

254

2,5-3

5-5,5

2,5-3

42

44

58

Chalkopiryt

1,5-2

48

3-4

3,5

3,5-4

Rysa

upliwo;
przeam

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

Stro Twar- Poysk

na do

wymienita

heksagonalny;
tabliczkowy
blaszkowy,
zbity, naloty

56

miedzianoczer- miedziano- brak;

regularny; zbity,
wona z czarn czerwona
haczykowaty, szkieletowe
barw naleciaa,
kowalna
blachy
lub zielonymi
naskorupieniami

Markasyt

miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlowony lnicy,

czarna
wy, nierwny
szary, barwy
naleciate

heksagonalny;
zbity, tabliczkowy,
ziarnisty

zlototte, wzbo-ztototta brak; haczygacone w sreb- byszczca kowaty,

ro: jasnotte
kowalny

regularny; dru- piryt, chalty, dendryty,

kopiryt
ziarnisty,
blachy

brzowolty
czarna
do czerwonego,
typowe barwy
naleciate: fiole
towe, niebieskie,
czerwone

brak;
muszlowy

stalowoszary do czarna
cynowobiaego

doskonaa

mosidzowot- zielonkawo- doskonaa

ty, matowy,
czarna
czarniawy

mosinoty, zielonkawo- wyrana

zielonkawy od- czarna,
cie
czarna

breithauptyt, maucheryt, pirotyn

68

6-6,5

Rysa

upliwo;
przeam

Ukad krystalo
graficzny; po
sta krysztaw

Mineray
podobne

brzowotty, miedzianoczerwony

szaroczarna

dobra;
muszlowy,
nierwny

heksagonalny;
grubotabliczkowy, rozetkowy, gruboskorupowy,
ziarnisty

pentlandyt,

mosinotty, zielonkawy

czarna,
zielonkawy
odcie

wyrana

bornit,
argentopi

ryt

rombowy; sfero piryt

lityczny, wk
nisty, gruzelkcwy, cockcomb
(koguci grze
bie), nerkowaty

Piryt

64

6-6,5

zielonkawo- za; muszlo

mosino
wy
czarna,
ty, brunatne
barwy naleciate czarna

Rt rodzima

34

pyn
na, po
niej
-39C
krysta
liczna

cynowobiaa

tetragonalny;
zbity, ziarnisty,
upakowany,
naloty, im
pregnacje

markasyt,
regularny; zbi
ty, ziarnisty, sfe arsenopiryt
rolityczny, ner
kowaty, gruzekowy

-;
kropelki

Grafit

3R

stalowoszary,
elazistoczarny

szara do
czarnej

wymienita

heksagonalny;
zbity, blaszkowy
luseczkowy,
sferolityczny,
ziemisty

molibdenit

Molibdenit

70

1-1,5

otowianoszary, niebieska
wy odcie

otowianoszara, w
cienkich
pytkach
ciemnozie
lona

wymienita

heksagonalny;

grafit

oowianoszary,
elazistoczarny

szaroczar-

wymienita

rombowy; cien- pirotyn

kotabliczkowy,
krtkokolumnowy, blaszkowy,
krzaczasty

heksagonalny;
krzaczasty,
igiekowy,
sferolityczny,
wosowaty

Barwa

Nagyagit

60

1-1,5

na

blaszkowy,
upakowany,
tuseczkowy,
wygity
jednoskony;
blaszkowy,
zbity

tetragonalny,
piryt,
zbity, ziarnipirotyn,
sty, upakowany, ztoto
zbliniaczenia

255

Mineray o poysku metalicznym

Mineray o poysku metalicznym

Nazwa

Stro - Twar- Poysk

na do

Barwa

Rysa

upliwo;
przeam

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

Nazwa

Stro- Twar- Poysk

na
do

Barwa

Rysa

upliwo;
przeam

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

Sylvanit

60

stalowoszary,
cynowobiaty,
brzowoty

szara, ltawoszara

doskonal

jednoskony;
tellur,
hieroglify,
calaveryt
tabliczkowy, bla
szkowy, szkiele
towy

Pirargyryt

72

2-2,5

olowianoszary,
szaroczarny

ciemncczerwona

wyrana;
muszlowy
do zadziorowatego

trygonalny; spiczasty, kolumnowy, piramidalny

proustyt,
kupryt, cynober,
miargyryt

Miargyryt

56

2,5

stalowoszary,
brunatno- brak; drobnoelazistoczarny czarna,
muszlowy
ciemnoczerwona

jednoskony;
tabliczkowy,
spiczasty kolumnowy

proustyt,
pirargyryt,
tetraedryt,
tennantyt

2,5-3

srebrzystobiay srebrzysto- brak; haczybiala

kowaty, kowalne

regularny;
blachy,
druty,
szkieleto

Antymonit

62

1.6-2

olowianoszary, oowianobarwy
nszara
naleciae

wymienita

rombowy; tody- bismutynit

gowaty, sferolityczny, krzacza
Srebro rodzime 32

sty

Freieslebenlt

Stephanit

Argentyt

76

76

44

Bizmut rodzimy 36

Proustyt

256

72

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

olowia
noszary, stalo
woszary

szara

wy,

bardzo dobra jednoskony;

drobnoziarnisty,
supkowy

olowianoszary, czarna
elazistoczarny

niewyrana

czarny,
elazistoszary

brak; nie
jednoskony;
chalkozyn,
rwny
pseudoregular- stephanit
haczykowaty ny dendrytyczny, pytkowy,
blachy, dendrytyczny

ciemno
szara

srebrzystobia- olowiano- doskonaa

ly, czerwonawy szara, sreb
barwy naleciae rzystobiala

lnicy czer
wony do oowianoszarego,
pod wiato
ciemnieiszy

rombowy; rozet- argentyt,

kowy, zbity,
chalkozyn
wprynity,
naloty

trygonalny;
szkieletowy, pierzasty
dendrytyczny

kobaltyn,
linneit,
nickelin,
breithauptyt

czerwona, wyrana;
trygonalny, ko- cynober,
cynobrowo- muszlowy do lumnowy, spi- kupryt,
czerwona zadzioroczasty, pirami- pirargyryt
watego
dalny

Galena

54

2,5-3

olowianoszara

szaroczarna wymienita

regularny; ziar- antymonit,

nisty, kostkowy, molibdezbliniaczenia nit, ullmannit

Andoryt

78

2,5-3,5

stalowo
szary, czarny

czarna

brak

rombowy; tab
liczkowy, sup
kowy bogaty
w ciany

Bournonit

78

2,5-3

stalowoszary,
olowianoszary

szara

niewyrana;
muszlowy

rombowy; zbli- boulangeniaczenia, kolum-ryt, tetraenowy, ziarnisty, dryty

wielokrotne bli
niaki promieniste

Boulangeryt

80

2,5-3

olowianoszary, czarna do wyrana

brunatnawej
szary

jednoskony; igiekowy, wknisty pie

rzasty

Seligmannit

76

olowianoszary, szaroczarna brak

szary

rombowy; zbli-

bournonit,
jamesonit,
antymonit

niaczenia,
prkowa
ne ciany

257

Mineray o poysku metalicznym

Nazwa

Barwa

Stro- Twar- Poysk

na
do

Mineray o poysku metalicznym

Rysa

otowianoszary, czarna
barwy naleciate

Jordanit

srebrzystobiay

Landsbergit
3
(moschellandsbergt)

szara

upliwo;
przeam

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

doskonal

jednoskony;
pseudoheksagonalny, grubotabliczkowy
cienkotabliczkowy, zbliniaczenia

Tennantyt

50

3,5-4,5

3,5-4,5

stalowoszary
szara
do szarobiatego czarna

dobra; nie
rwny

regularny; zbity, kobaltyn

wprynity,
ziarnisty

44

srebrzystoszary, czarnosza- brak

czerwonawy
ra, brunatnawa

tetragonalny;
zbity, odygowaty, ziarnisty

Ullmannit

66

5-5,5

stalowoszary,
cynowobialy

szaroczarna

doskonaa

regularny; ziar- gersdortfit

nisty, kostkowy, galena
zbity

Kobaltyn

66

5,5

stalowoszary,
szarosrebrzystobialy czarna

doskonaa

regularny; zbity linneit,

ziarnisty, kost- nikielin
kowy

Skutterudyt

74

5,5-6

stalowoszary,
cynowobialy

szaroczarna

wyrana; mu - regularny; zbity saffloryt,

szlowy, nie ziarnisty, ner- kobaltyn,
kowaty
ullmannit,
rwny
arsenopi

Arsenopiryt

70

5,5-6

stalowoszary,
cynowobialy

czarna,
szaroczarna

wyrana

Hematyt

102

5,5-6,5

stalowoszary,
krwisto
brak
zelazistoczarny czerwona,
brunatnoczerwona

Piroluzyt

116

6,5
lub

szarobiay,
czarny, sre
brzystoszary

Linneit

60

brak; muszlo regularny; ziar

nisty, pytkowy

Maucheryt

doskonaa

wy

otowianoszary brunatnawo-niewyrana;
do czerwonego czerwona
muszlowy,
nierwny

50

4,5-5,5

4,5-5

3,5-4

Tetraedryt

rombowy; trojaki, wknisty,

promienisty,
zbity

70

Kupryt

3,5-4

wyrana;
nierwny,
muszlowy

Saffloryt

otowianoszary, czarna
cynowobialy

42

cynowobialy
szara
do szarobiaego czarna

Barwa

3,5

Dyskrazyt

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

Stro Twar Poysk

na do

Arsen rodzimy 36

96

upliwo;
przeam

Nazwa

srebrzystobia- szara
ty, czerwonawobiay, tawy

wyrana

trygonalny;
skorupowy, nerkowaty, zbity
regularny; zbi
ty, ziarnisty,
upakowany,
igiekowy, krza
czasty

proustyt,
pirargyryt,
cynober,
hematyt

rombowy; zbity, wprynity,

kostkowy

srebro ro
dzime, antymon ro
dzimy

stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt,

zelazistoczarny brunatna
wy, nierwny wprynity, ziar- bournonit
nisty, zbliniaczenia

stalowoszary,
otowianoszary

czerwonawoszara

brak; muszlo- regularny,

wy, nierwny wprynity,
zbity ziarnisty,
zbliniaczenia

258

4-5

stalowoszary,
otowianoszary

szara

doskonaa;
regularny; zbity,
haczykowaty, ziarnisty, wprykowalne
nity w me
teorytach

skutterudyt,
arsenopiryt,
lllingit

nikielin,
breithauptyt, linneit

ryt

tetraedryt

nisza
elazo rodzime 36

Rysa

czarna

wyrana

jednoskony;
zbliniaczenia,
todygowaty,
promienisty,
zbity

lllingit,
chloantyt,
piryt, markasyt

trygonalny; rozetkowy, zbity

drobnoziarnisty
blaszkowy, tuseczkowy

ilmenit,
magnetyt,
chromit,
wolframit

tetragonalny;
promienisty,
ziemisty, sypki

Mineray o poysku metalicznym

Stro Twar- Poysk

na do

Barwa

Polibazyt

74

2-^3

czarny

Plagionit

78

2-3

Nazwa

Semseyit

Chalkozyn

80

42

2,5-3

2,5-3

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Lupliwo:
przeam

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

Nazwa

czarna,
gboka
czerwie

niewyrana

jednoskony;
tabliczkowy,
zbity, pseudoheksagonalny

Manganit

124

elazistoczarny
szaroczarny

szaroczarna

dobra

jednoskony;
heteromorfit
tabliczkowy,
ziarnisty, grono
waty, zbity

Groutyt

124

elazistoczarny

szaroczarna

wyrana

jednoskony;
tabliczkowy,
wachlarzowaty,
skrcony

Haueryt

czarnoszary
oowianoszary

ciemno
szara

brak; muszlowy

jednoskony;
tennantyt,
ziemisy, naloty tetraedryt,
argentyt,
bournonit

Rysa

Manganit

124

czarny, bruna
tnoczarny

doskonal
ciemno
brunatna,
czerwonobrunatna

jednoskony;
odygowaty,
sferolityczny,
piramidalny

piroluzyt,
groutyt

Wolframit

118

5-5,5

elazistoczarny czarnodoskonaa
brunatna,
czerwonobrunatna

jednoskony;
tabliczkowy,
promienisty,
ziarnisty,
blaszkowy

columbit,
tantalit,
kasyteryt

czarny,
czerwono- doskonaa
brunatnoczarny brunatna

magnetyt,
tetragonalny;
braunit,
pseudoregularny, ziarnisty, franklinit
kostkowy, zbity,
zbliniaczenia

Hausmannit

Chromit

Magnetyt

llmenit

260

100

100

98

104

5-5,5

5,5

5,5-6

5-6

czarny,
brunatna
brunatnoczarny

czarny,
czarna
elazistoczarny

brak;
muszlowy

brak;
muszlowy

brak
elazistoczarny czarna,
stalowoszary
brunatnawa

regularny;
ziarnisty,
wprynity,
zbity

magnetyt

regularny;
zbity, ziarnisty
upakowany,
masywny

chromit,
hausmannit

trygonalny;
zbity, ziarnisty
rozetkowy

magnetyt,
hematyt,
pseudobrookit

Stro Twar - Poysk

do

Barwa

Rysa

Lupliwo;
przeam

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

pmeta- brunatnoczarny ciemnobrunatna,

liczny
czerwonawobrunatna

doskonaa

jednoskony;
pseudorombowy, odygo
waty, sferoli
tyczny, pryz
matyczny

piroluzyt,
groutyt

pmeta- szaroczarny
liczny

brunatnoczarna

doskonaa

rombowy;
tabliczkowy,
pryzmatyczny

manganit,
piroluzyt

66

pmeta- czerwonobrunatny,
liczny
brunatno
czarny

czerwono- doskonaa
brunatna,
brunatnoczerwona

Goethyt

122

diamen brunatny,
brunatna, doskonaa
towy, je tobrunatny, brunatnodwabisty czarnobrunatny ta, ta

Hornblenda

226

5-6

szklisty

brunatna,
czarna

tobru- wymienita
natna, ta

jednoskony;
odygowaty,
supkowy

Augit

224

5-6

szklisty

czarny,
brunatno
czarny

szara,
doskonaa
bezbarwna

jednoskony;
kolumnowy,
pryzmatyczny,
zbliniaczenia

Columbit

118

smolisty, czarny,
brunatnawy
metali
czny

brunatna, wyrana
czerwonobrunatna,
czarnobrunatna

rombowy;
kolumnowy,
tabliczkowy

allanit.
fergusonit,
gadolinit

Pseudobrookit 104

diamen czarny,
towy, p ciemno
metali
brunatny
czny

czerwono- wyrana
brunatna,
tobruna-

rombowy;
tabliczkowy,
pryzmatyczny

brookit

Langbanit

6-7

pmeta- elazistoczarny ciemnowyrana

liczny
brunatna,
czarnobrunatna

na

206

regularny;
ziarnisty,
kulisty,
odygowaty
rombowy;
wknisty,
skorupowy,
promienisty,
powoki wo
skowe, typu
szklana gowa

tna
trygonalny;
kolumnowy,
tabliczkowy

augit

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Nazwa

Stro Twar- Poysk

do

Barwa

Rysa

na

Lupliwoc:
przeam

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

Nazwa

Stro

Twar- Poysk
do

Barwa

Rysa

na

upliwo;
przeam

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

czerwony

czerwona, doskonaa
brunatnoczerwona

trjskony;
krzaczasty,
promienisto-wknisty,
wkna spltane

Uranolan

210

2-3

cytrynowotty
siarkowolty

bladolta doskonaa

jednoskosny;
wknisty, zbite
wkna (skra
grska), krza
czasty

2-2,5 metali
czny,
pmetaliczny

cynobrowoczerwony,
brunatnoczerwony,
stalowoszary

cynobrowoczerwona

trygonalny;
proustyt,
zbity, ziarnisty, pirargyryt,
upakowany,
kupryt
ziemisty,
zbliniaczenia

Autunit

190

2-2,5 perowy, siarkowoty,

szklisty tozielony

tawa,
doskonaa
zielonkaw.i

tetragonalny;
blaszkowy,
useczkowy,
ziemisty,
skorupowy

72

2-2,5 diamen
towy

cynobrowoczer- czerwona, wyrana

cynobrowowony
czerwona

trygonalny;
spiczasty,
piramidalny

pirargyryt,
miargyryt,
kupryt,
cynober

Pirostilpnit

74

topoma doskonaa
ranczowa

jednoskosny;
krzaczasty,
rozetkowy

Krokoit

164

Pirargyryt

72

2-2,5 diamen czerwonoszary, czerwona, wyrana

niebieskotowy, p szaroczarny
czerwona
metali
czny

trygonalny;
spiczasty,
piramidalny

proustyt,
kupryt,
miargyryt,
cynober

2,5-3 tusty,
diamen
towy

toczerwony, pomara- wyrana

pomaraczowy czowota

jednoskosny;
supkowy,
kolumnowy,
igiekowy

realgar,
cynober,
wulfenit

Trgeryt

192

2-3

szlisty

cytrynowotty

bladolta doskonaa

Erytryn

184

2,5

tetragonalny;
tabliczkowy,
useczkowy

zeuneryt
autunit

Beraunit

186

3-4

perowy, czerwony,
szklisty czerwonobrunatny, barwy
naleciae

ta

jednoskosny;
tabliczkowy,
krzaczasty,
sferolityczny

Cacoxenit

186

3-4

jedwa
bisty

ty, ochrowozty,
brunatny

somiano- brak
ta

heksagonalny;
wknisty,
kulisty, nerkowa
ty, woskowaty

Greenockit

52

3-3,5 diamen
towy

ty, pomaraczowoty

ta

wyrana

heksagonalny; wurtzyt
pylasty, naloty,
zbliniaczenia

brunatnota

doskonal

heksagonalny; sfaleryt,
wknisty,
greenockit
skorupowy,
gruboskorupowy,
zbliniaczenia

Kermesyt

60

Cynober

52

Proustyt

Kupryt

96

diamen
towy

perowy, rowy,
szklisty czerwony

3,5-4 ptmetaliczny,
diamen
towy

czerwony,
brunatnoczerwony

bladoczerwona

brunatnoczerwona

doskonaa

dobra

niewyrana

krwistobrak
pmeta- ciemnoczer
wony, stalowo czerwona,
liczny
brunatnoszary, czerwonobrunatny czerwona

jednoskosny;
igiekowy,
woskowaty,
wykwity
regularny;
ziarnisty,
upakowany,
igiekowy,
woskowaty,
krzaczasty

proustyt,
pirargyryt,
cynober,
hematyt

trygonalny;
useczkowy,
wknisty,
upakowany,
rozetkowy

mangetyt,
cynober,
kupryt

102

5,5-6,5

Realgar

82

jednoskosny;
cynober,
pomara- doskonaa;
1,5-2 ywiczny czerwony,
wprynity,
proustyt
czowota muszlowy,
czerwonotusty
pomaraczowy
zadziorowaty zbity, upakowany, ziarnisty

Aurypigment

82

1,5-2 perowy, cytrynowotty, cytrynowo- doskonaa

pomaraczowy ta, potusty
maraczowota

Hematyt

262

jednoskosny;
tabliczkowy,
blaszkowy,
sferolityczny

Wurtzyt

jedwa
bisty,
diamen
towy

perowy, czerwonobrudiamen natny, czer

towy
wony

3,5-4 diament- brunatny

towy, pmetaliczny

wyrana

chalkofyllit

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Nazwa

Stro Twar- Poysk

na do

Sfaleryt

46

Strengit

Lepldokroklt

180

122

Barwa

Rysa

upliwo;
przeam

tawodoskonaa
3,5-4 pmeta- jasnoty,
liczny,
brunatnobiaa, te
tawy, czarny brunatnotusty
ta

3-4

szklisty

diamen
towy

Goethyt

122

5-5,5 diamen
towy

Chalkoyllit

188

fioletowy, biay, tawoczerwony, bez biaa

barwny

doskonaa

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

Nazwa

Stro Twar- Poysk

na do

Barwa

tetraedryt,
regularny;
kostkowy, wk kasyteryt,
nisty, skorupo- wurtzyt
kowy, gruboskc
rupowy
laminowany

Zeuneryt

192 2,5

szklisty

ltawozielony, jasnozielona wyrana

szmaragdo
wozielony

tetragonalny;
tabliczkowy,
piramidalna

Caledonit

-.58

2,5-3 szklisty,
tusty

ciemnozielony, zielonkawa, wyrana

niebieskozielo- niebieska
ny, niebieski
wa, biaa

rombowy; wydu
ony, supkowy,
igiekowy, krza
czasty

Olivenit

170

szklisty

ciemnozielony, oliwkowozie-brak;
oliwkowozielo- ona, ta muszlowy
ny, czarnozielony

rombowy; nerkowaty, ziemi

sty, graniasty

Chryzokola

216

2-4

szklisty

zielononiebieska

amorficzny;
kryptokrystaliczny, nerkowaty,
graniasty,
stalaktyty,
skorupowy

Malachit

146

3,5-6 tu
sty,
jed
wabi

rombowy;
tabliczkowy,
supkowy,
sferolityczny

brunatno- doskonaa
ta, pom;
ranczowobrunatna

rombowy;
tabliczkowy,
rozetkowy,
sypki,
pylasty

ty, brunatny, ta, bru- doskonaa

czarnobrunatny natnota

rombowy;
igiekowy,
promienisty,
naloty
woskowe

rubinowoczerwony, toczerwony

perowy, szmaragdowo blado

szklisty zielony, niebie- zielona
skozielony

wymienita

160

3,5-4,5

jednoskony;
soczewkowaty,
krtkokolumnowy,
wprynity,
zbity

Laubmannit

172

jednoskony;
pylasty,
ziemisty,
igiekowy,
useczkowy

Ludlamit

180

2-2,5 perowy, szmaragdowo blado

szklisty zielony, trawia- zielona
stozielony

wymienita

tetragonalny;
tabliczkowy,
useczkowy,
rozetkowy

Liroconit

188

2-2,5 szklisty
tusty

zielony, bkitny jasno

zielona,
Iniconiebieska

niewyrana

Annabergit

184

2,5

zielony, zielono blado

biay
zielona

dobra

264

szklisty

bladozielo- brak;
na, niebie- muszlowy
skozielona

zielony,
jasnozieszmaragdowo ona
zielony, czarnozielony

brak

Ukad krystalo- Mineray

graficzny; po- podobne
sta krysztaw

jednoskony;
krzaczasty,
wknisty, po
woki, naloty

torbernit

libethenit

pseudomalachit

sty
Beudantyt

192

upliwo;
przeam

baryt

trygonalny;
blaszkowy,
rozetkowy,
tabliczkowy

Torbernit

Rysa

autunit,
trgeryt
zeuneryt

szklisty

ciemnozielony, zielonkawa, wyrana

brunatny,
szarozie
czarny
lona

trygonalny;
pseudoregularny, tabliczkowy

3,5-4 szklisty

ltawozielony, zielona
szarozielony,
zielonobrunatny, brunatny

rombowy; nerko
waty, brodawkowaty, sferolitycz
ny, wkna rw
nolege

3-4

jasnozielony, ja zielonobiala doskonaa

blkowozielony,
zielonobiay,
bezbarwny

szklisty

wyrana

jednoskony; ta
bliczkowy, zbity,
ziarnisty

265

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z barwn rys

Nazwa

Miksyt

Lupliwo;
przeam

Ukad krystalo Mineray

graficzny; po
podobne
sta krysztaw

Nazwa

Stro Twar- Poysk

na do

Barwa

Rysa

Lupliwo;
przeam

Ukad krystalo Mineray

podobne
graficzny; po
sta krysztaw

szklisty, szmaragdowo zielona

jedwabi zielony, niebieskozielony, ja
sty
snoniebieski, j
snozielony, bia
lawy

brak

heksagonalny;
igiekowy,
sferolityczny, nerkowaty, granias

Serpieryt

160

nie szklido
sty
usta
lenia

bkitny

niebieska

doskonaa

rombowy; tab
liczkowy, igieko
wy, skorupowy

Cyanotrichit

160

brak

rombowy;

brak

bkitny,
lazurowoniebieski

jasnonie
bieska

szklisty

nie jeddo
wabiusta- sty
lenia

Stro

Twa - Poysk

na

do

190

3-4

Barwa

Rysa

Agardyt

Libethenit

190

170

3-4

tusty,
szklisty

niebieskozielony

zielona

oliwkowozielony,
czarnozielony

oliwkowozielona

tusty,
szklisty

szmaragdowo
zielony, czar
nozielony

ty

brak;
muszlowy

heksagonalny;
wknisty, igie
kowy, krzaczasty

ny

rombowy;
sferolitycz
ny, krzacza
sty, kulisty,
nerkowaty

pseudomalachit, ma
lachit

Wiwianit

ciemnozie mniej wy
lona,
rana
zielona

jednoskony;
nerkowato-groniasty,
wknisty,
promienisty

malachit,
libethenit

Linaryt

Pseudomalachit

172

Konichalcyt

178

4,5

szklisty

pistacjowozielony, szmarag
dowozielony

zielona

brak

rombowy;
supkowy,
sferolityczny,
nerkowato-groniasty

Pirosmalit

234

44,5

perowy,
tusty

pistacjowozielony, czarno
zielony, zielo
noty,
brunatnoty

jasnozie
lona

doskonaa

trygonalny;
supkowy,
tabliczkowy,
zbity, ziarnisty

Uraninit

120

4-6

tusty,
czarny, zielopmeta- noczarny
liczny

ciemnozie wyrana
lona

regularny;
psylomezbity, upako
lan, thoriawany, nerkowa- nit
to-groniasty,
skorupowy

llvait

222

5,5-

pmeta- czarny,
liczny,
zielonoczarny
tusty

ciemnozie wyrana
lona

rombowy;
lodygowaty,
promienisty,
wknisty,
kolumnowy

4-5

-6

266

wknisty,
igiekowy,
sferolitycz

perowy, bezbarwny,
szklisty biaoniebie-

doskonaa

ski

Azuryt

turmalin,
amfibol

182

158

146

2,5

szklisty

3,5-4 szklisty

bladonieniebieski,
ciemnoniebiesk i bieska

niebieski,
ciemnoniebie
ski, lazurowoniebieski

niebieska

jednoskony
wknisty,
promienisty,
kulisty,
ziemisty
doskonaa

doskonaa;
muszlowy

jednoskony;
promienisty,
wknisty,
skorupowy,
pylasty

azuryt,
lazuryt

linaryt,
jednoskony;
kulisty; promie lazuryt,
nisty, nerkowato-groniasty, zie
misty

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Strona Twar- Potysk

do

Talk

230

perowy,
tusty

Barwa

biay, zielonobiay,
zielony, tobiay

Rys a upliwo Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw
wymienita jednoskony,
blaszkowy,
useczkowy,

Mineray
podobne

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Barwa

pirofyllit,
kaolinit,

Sylwin

66

przezroczysty,
mtny, mleczny,
szary, czerwonawy,

szklisty,
tusty

muskowit

Rysa upliwo Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw
doskonaa regularny;
gruboziarnisty,

halit,
anhydryt

drobnoziarnisty,
kostkowy,

tawy

upakowany

Mineray
podobne

upakowany

Stanu

180

1,5-2

szklisty,

tawy, brunatnawy,

matowy

bezbarwny

dobra

rombowy;
piramidalny,
tabliczkowy, pylasty,

Pachnolit

90

szklisty

przezroczysty, biay

niewyrana jednoskony;
supkowy

Chalkantyt

160

2-2,5

szklisty

niebieski,
zielononiebieski

niedosko

thomsenolit

skorodowany
Gips

162

1,5-2

szklisty,

bezbarwny, biay,

jedwabisty , czerwono-ty
perowy
brunatny

wymienita jednoskony;
promienisty,
kostkowy, ziarnisty,

muskowit

naa

trjskony;
tabliczkowy,
kolumnowy,
skorupowy,
wknisty,

wknisty, useczkowy

ziarnisty
Siarka

38

1,5-2

diamentowy.siarkowota,
ywiczny,
tusty

Syderonatryl 164

1,5-2,5 szklisty

miodowota,

brak;
muszlowy

woskowota,
brunatna
jasnopomaraczowy,

wyrana

somianoty

rombowy;
Bursztyn

ty,
pomaraczowy,

ziemisty

brunatny, czerwony

186

jedwabisty biay, szary, rowy,

matowy
zielony

2-2,5

tusty

brak;

amorficzny;

muszlowy

brykowy,

mellit

walcowaty,
oby, spaszczony,
tabliczkowy

rombowy;
wknisty, skorupowy
Mellit

ziemisty
Farmakolit

252

wknisty, nerkowaty,

zbity ziarnisty,

brak

252

2-2,5

tusty

woskowoty,
brunatny, biay

dobra

tetragonalny;
ziarnisty, zbity,
wprynity

jednoskony;
igiekowy,
woskowaty,

Gaylussyt

150

2,5

szklisty

bezbarwny,
szaroty

doskonaa jednoskony

Chloryt
Penin

234

2-3

perowy,
matowy,

zielony,

wymienita jednoskony;
blaszkowy,

wknisty,
wkna jedwabiste
Aurichalcyt

Wiwianit

148

182

jedwabisty zielony, niebieskoperowy

zielony, bkitny

perowy,
szklisty

bezbarwny, niebieski,
fioletowy, zielony

doskonaa

rombowy;

Klinochlor

igiekowy, blaszkowy,
rozetkowy

niebieskozielony,
tozielony, rowy

useczkowy,

biotyt,
muskowit,
chlorytoid

ziemisty, pylasty
Kammerery 243

doskonaa jednoskony;
promienisty.

2-3

perowy,
matowy

rowy,
fioletowy

wymienita jednoskony;
blaszkowy,

wknisty, kulisty,

useczkowy,

ziemisty, pylasty

ziemisty,
pylasty

Halit

86

szklisty

bezbarwny, tawy,

doskonaa regularny;

pomaraczowy, nie

ziarnisty, kostkowy,

bieski, fioletowy

upakowany,
wkna rwnolege

sylwin,
anhydryt

Ettringit

164

2-2,5

szklisty

bezbarwny,
mlecznobiay

doskonaa heksagonalny;
sferolityczny,
wkna,
igiekowy

268

269

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Barwa

Muskowit

232

bezbarwny,
srebrzystobiay

2-2,5

perowy

Rysa upliwo Ukad krystalo

graficzny; posta
przeam
krysztaw
wymienita jednoskony;
blaszkowy,

Mineray
podobne

Nazwa

Strona Twar
do

Poysk

Barwa

flogopit,
brucyt

Kryolit

90

szklisty

biay,
brunatnawy,

useczkowy,

Rysa upliwo Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw
brak

Mineray
podobne

jednoskony;
pseudoregularny,
zbity,
kostkowy,

czerwonawy

upakowany

gruboziarnisty
Flogopit

232

2,5

perowy

brunatny,
czerwonobrunatny,
ciemnobrunatny

wymienita jednoskony;
blaszkowy,
useczkowy,

muskowit,
biotyt,
brucyt

Wanadynit
(vanadynit)

178

upakowany

tusty,
diamen

czerwonawobrunatny, pomaraczowy,

towy

brunatnoty

brak;
muszlowy

heksagonalny;
kolumnowy,

piromorfit,
mimetesyt

groniasto-nerkowaty
odygowaty

Biotyt

232

2,5

perowy

czarny,
ciemnobrunatny,
ciemnozielony

wymienita jednoskony;
tabliczkowy,

chloryt,
flogopit

Stolzyt

164

tusty

blaszkowy,
useczkowy

szary,

niedosko

tetragonalny;

brunatny,
ty,

naa

kulisty,

scheelit

wprynity

czerwony
Brucyt

120

2,5

szklisty,
perowy

bezbarwny,
szaroniebieski,
zielonkawobiay,

wymienita trygonalny;
zbity,
blaszkowy,

Wulfenit

166

useczkowy,

brunatny

tusty,

ty,

diamen
towy

pomaraczowy,

drobnowknisty

wyrana

czerwony,
szary,

skorupowy,
zbity

biay
Hydrocynkil 148

2,5

matowy

nienobiay,
tobiay

doskonaa jednoskony;
gruboskorupowy,

Kalcyt

128

skorupowy,

perowy,

bezbarwny,

szklisty

biay,

nerkowaty,
ziemisty
Whewellit

252

2,5

szklisty

bezbarwny,

wyrana

szary,

90

2,5-3

diamen

tawy,

towy,

bezbarwny

Fosgenit

148

doskonaa tetragonalny;
tabliczkowy

Anglezyt

158

ywiczny

diamen
towy,

biay,
szary,

tusty

ty,
brunatny

diamen

biay,

towy,

biaoszary,
czarniawy

tusty
Valentinit

100

2-3

dobra

wkna rwnolege,
stalaktyty,

czarny, zielony
ty

wyduony
Matlockit

wymienita trygonalny;
kostkowy,

pylasty

jednoskony;
zbliniaczenia,
tabliczkowy,

biay

tetragonalny;
tabliczkowy,
piramidalny,

rombowy;

diamen

bezbarwny,

towy,
perowy

biay,
toszary,

tabliczkowy,

ty

odygowaty,
ziarnisty

promienisty,

wyrana;
muszlowy

wyrana

tetragonalny;

anglezyt,

piramidalny

cerusyt

rombowy;

fosgenit,

zbity,

cerusyt

ziarnisty,
nerkowato-groniasty

Baryt

156

3-3,5

perowy,
szklisty

biay,
szary,
ty,
razowy,
niebieski

doskonaa rombowy;

celestyn

ziarnisty,
kostkowy,
upakowany,
blaszkowy,
rozetkowy

270

271

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Stron Twar Poysk

do

Celestyn

154

3-3.5

perowy.
szklisty,

Barwa

biay,
niebieski

tusty
Anhydryt

Cerusyt

154

144

3-3,5

3-3,5

perowy,
szklisty

diamen
towy

bezbarwny,
biay,
szary,
czarwonawy

biay,
tobiay,
szary,
czarny

Laumontyt

248

3-3,5

szklisty

biay,
ty,
brunatnoty

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Rysa -upliwo: Ukad krystalo

graficzny; posta
przeam
krysztaw

Mineray

baryt,
doskonaa rombowy;
pytkowy, wknisty, anglezyt,
ziarnisty, kostkowy fosgenit
doskonaa rombowy;
kolumnowy,
kostkowy,

Nazwa

Strona Twardo

Poysk

Barwa

Thaumasyt

210

szklisty

biaty,
bezbarwny

podobne

3,5

Rysa upliwos ; Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw
brak

188

3-4

szklisty,
biay,
jedwabisty ty,
zielonobrunatnawy

halit,
gips

Aragonit

140

3,5-4

szklisty,

bezbarwny,

tusty

biay,
brunatny

odygowaty,
wknisty

niewyrana rombowy;

150

3,5

szklisty

bezbarwny,

niewyra

anglezyt,

na;
muszlowy

krzaczysty,
odygowaty,

fosgenit,
baryt

Hureaulit

178

3,5

szklisty,

bezbarwny,

tusty

czerwony,
ty,

ziarnisty, upakowany,
ziemisty

wyrana

Dolomit

138

3,5-4

szklisty,
perowy

biaawy,
tawy,

172

3,5

szklisty

zielony,
ty,
biay

tabliczkowy,
zbity, gruzekowy
doskonaa trygonalny;

142

3,5

szklisty,

bezbarwny.

tusty

biay,
szary,
ty

doskonaa rombowy;
waryscyt.
wknisty, igiekowy, strengit

kostkoway,
cukrowaty

sterolityczny, kulisty
dobra

doskonaa

138

3,5-4

jednoskony;
krzaczasty,
wknisty, kulisty,
sterol ityczny
rombowy;
kolumnowy,
igiekowy,

niewyrana rombowy;
kolumnowy,
wknisty,
odygowaty,
krzaczasty

Witheryt

142

3,5

szklisty,
tusty

272

biay, szary

kalcyt

siodowate krysztay, magnezyt,

drobnoziarnisty,
syderyt,
ankeryt
gruboziarnisty,

brunatny,

szklisty,
perowy

niewyrana rombowy;
promienisty,
kulisty,
zbity, nerkowy

brunatny,

doskonaa trygonalny;

czerwonobrunatny,
jasnobrunatny

kalcyt,

siodowate agregaty i magnezyt,

syderyt,
gruboziarnisty,
drobnoziarnisty,

dolomit,

kostkowaty,
cukrowaty

kutnahoryt

olivenit,
konichalcyt

Kulnahoryt

142

3,5-4

szklisty,

rowy,

perowy

czerwonobrunatny,
brunatny

drobnoziarnisty

Strontianit

jednoskony;
krtkosupkowy,
dugosupkowy,

brunatny,
rowy

doskonaa jednoskony;
odygowaty,
wknisty, ziemisty

biay

Adamit

kaicy

sferolityczny
wkna rwnolege,
rozgaziony jak koral

rombowy;

Ankeryt
Arinlt

heksagonalny;
igiekowy,
wknisty,
zbity, upakowany

czerwonobrunatny
Wavellit

Mineray
podobne

doskonaa trygonalny;

kalcyt,
siodowate krysztay, magnezyt,
gruboziarnisty,
syderyt,
drobnoziarnisty,
ankeryt,

aragonit,

kostkowaty,
cukrowaty

kalcyt
natrolit
Piromorfit

176

3,5-4

tusty,

zielony,

diamen

brunatny,

towy

ty,
biay

brak;

heksagonalny;
muszlowy, kolumnowy,
nierwny beczkowaty,

dolomit

mimetesyt,
wanadynit

groniasto-nerkowaty
skorupowy

273

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Barwa

Mimetesyt

176

tusty,
diamen

ty,
pomaraczowoty

towy

brunatny,

3.5-4

szary, bezbarwny,

Rysa upliwo; Ukad krystalo

graficzny; posta
przeam
krysztaw

piromorfit,
heksagonalny;
brak;
wanadynit
muszlowy, kolumnowy.
nierwny barykowaty,
groniasto-nerkowaty

248

3,5-4

biay,
tawy,
szklisty,
jedwabisty szary,
czerwony

doskonaa jednoskony;
tabliczkowy,
kolumnowy,

perowy,

doskonaa jednoskony;
tabliczkowy,

perowa,

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Rodochrosyt 136

4-4,5

szklisty

Barwa

rowy,
czerwony

Rysa upliwo Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw

Mineray
podobne

doskonaa trygonalny;
ankeryt,
siodowate agregaty rodonit
ziarnisty,
kostkowy,

skorupowy

biay
Stilbit

Mineray
podobne

groniasty,
skorupowy

nne
zeolity

Syderyt

134

4-4,5

perowy,

ty,

szklisty

brunatny,
czarny

snopkowy,
kulisty

doskonaa trygonalny;
kostkowy,
sferolityczny,
kulisty,

kalcyt
dolomit,
ankeryt,
smithsonit

nerkowaty
Heulandyl

246

3,5-4

biay,
czerwony,

szklisty,
jedwabisty bladoczerwony,
tawy

inne
zeolity

Magnezyt

134

4-4,5

szklisty

blaszkowy,

biay,
tobiay,
szarobiay,
brunatny

promienisty,
useczkowy

doskonaa trygonalny;
kostkowy,
ziarnisty,

dolomit

gruzekowy,
nerkowaty

Sfaleryt

46

3,5-4

diamen
towy,

ty,
brunatny,

tusty

czarny

wymienita regularny;
ziarnisty,

tetraedryt,
kasyteryt

Waryscyt

180

4-5

tusty

zbity,
wknisty,
Ksenotym

170

4-5

tusty

laminowany

92

szklisty

ty,
zielony,
niebieski,

ty,
brunatny,
czerwonobrunatny,

doskonaa regularny;
kostkowy,
upakowany,

Chabazyt

250

4,5

szklisty

bezbarwny,
biay, tawy,
czerwonawy

rombowy;
wavellit
nerkowato-groniasty
sferolityczny,kulisty

doskonaa tetragonalny;
supkowy,
zbity,

czerwony

odygowaty,
sferolityczny,

fioletowy,
bezbarwny

dobra

bezbarwny

skorupowy,
gruboskorupowy,

Fluoryt

zielony,
niebieskozielony,

wprynity
doskonaa trygonalny;
szecienny,

inne
zeolity

zbliniaczenia

laminowany
Phillipsyt
Strunzyt

186

somianoty,
szklista,
jedwabista brunatnoty

nie do u-

jednoskony;

stalenia

wknisty,
igiekowy,
promienisty,

250

4,5

szklisty

cacoxenit

bezbarwny,

dobra

biay,
tawy
Goyazyt

172

4,5-5

krzaczasty

szklisty,

tawobiay,

ywiczny

brunatny

jednoskony;
zbliniaczenia

inne
zeolity,
harmotom

doskonaa trygonalny;
pseudoregularny,
tabliczkowy

Colemanit

150

4-4,5

szklisty

biay,
tobiay,
szary

doskonaa jednoskony;
ziarnisty,
blaszkowy,
zbity

Gmelinit

250

4,5

szklisty

tawy,
czerwonawy, biay,
ciemnoczerwony,

wyrana

heksagonalny,
zbliniaczenia

chabazyt,

nne
zeolity

bezbarwny

274

275

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Stronii Twar Poysk

do

Gismondyt

2^8

4,5

szklisty

Barwa

bezbarwny,

Rysa Lupliwo; Ukad krystalo

graficzny: posta
przeam
krysztaw
wyrana

biay,
niebieski,
szary,
czerwonobiay

Mineray
podobne

jednoskony;
tabliczkowy,
kulisty,

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Barwa

Melilit

212

ty,

230

4,5-5

perowy,
szklisty

biay,
rowy,
ty

snopkowy,
zbliniaczenia

Gonnardyt

166

246

4,5-5

170

5-5,5

wymienita tetragonalny;
blaszkowaty,
useczkowy,
ziarnisty,

4,5-5

tusty,

szary,

diamen
towy

ty,

tetragonalny;
ziarnisty, zbity,

czerwony

skorupowy

jedwabisty biay

wyrana

brak

wyrana

tetragonalny;
tabliczkowy,
kolumnowy,
ziarnisty

wyrana

jednoskony;
tabliczkowy,

bezbarwny
diamen
towy

ty,
brunatny,
czerwonobrunatny

Natrolit

244

5-5,5

upakowany, podobny
do chalcedonu

Scheelit

szklisty

szary,
brunatny,

Monacyt
Apolyllit

5-5,5

Rysa Lupliwo; Ukad krystaloprzeam

graficzny; posta
krysztaw

szklisty,

biay,

jedwabisty ty,

246

5-5,5

rombowy;

szklisty,
biay,
jedwabisty, biaoszary
perowy

doskonaa; rombowy;
muszlowy

krzaczasty,
sferolityczny,
kulisty,
wknisty

dobra

rombowy;
kolumnowy,

Tytanit

biay,
szklisty,
jedwabisty szarobiay

doskonaa trjskony;
odygowaty,

210

5-5,5

zeolity

diamen
towy,
szklisty

kolumnowy,

ty,

wyrana

tozielony,
brunatny,

Analcym

174

szklisty,
tusty

zielony,
niebieski,

wyrana

heksagonalny;
ziarnisty,

fioletowy,

upakowany,

szary,

graniasty,

biay

gruzekowy,

236

5,5

czerwonawy,
tawy,

nefelin

biaawy,

klinowaty,
zbliniaczenia

148

szklisty

bezbarwny,
biay

brak

Perowskit

104

5,5

276

136

szklisty,
tusty

bezbarwny,
szary, ty,

diamen-

czarny,

towy

szaroczarny

diamen
towy

jasnobrunatny,
tawy

leucyt,
sodalit

upakowany
dobra

rombowy;

regularny;
zbity,
ziarnisty,
nerkowaty

magnezyt

sferolityczny,
krzaczasty

Smithsonit

brak;
regularny;
muszlowy, zbity,
nierwny ziarnisty,

biay

nerkowaty
Brenkit

szklisty

beryl,

jednoskony;
tabliczkowy,
supkowy,

czerwonobrunatny

wknisty,
kulisty
Apatyt

natrolit

odygowaty,
kulisty

sferolityczny,
upakowany

222

inne
zeolity,
thomsonit,
aragonit

wknisty,

wknisty,

Pektolit

nefelin

igiekowy

brunatnawy

Thomsonit

Mineray
podobne

Eulytyn

202

5-6

doskonaa trygonalny;
nerkowato-groniasty

zielony,
niebieski,

stalaktyty, podobny
do chalcedonu,

czerwony

ziemisty

brak;

regularny;

muszlowy

promienisty,
kulisty

Nosean

244

5-6

szklisty,
tusty

niebieski,
ciemnoniebieski,
brunatny

doskonaa; regularny
muszlowy

277

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Haiiyn

Skapolit

Stron: Twar Poysk

do

244

238

5-6

5-6

Barwa

szklisty,

niebieski,

tusty

szary

szklisty,

biay,

tusty

szary,
czerwony,

Rysa upliwo; Ukad krystalo

graficzny; posta
przeam
krysztaw

doskonaa tetragonalny;
lodygowaty,
igiekowy,

224

5-6

szklisty

czarny,

5-6

szklisty

czarny,
zielonoczarny,
brunatnoczarny

Strona Twar

wyrana

Poysk

Barwa

diamen
towy

brunatny,
ty,
toczerwony.

do

118

5,5-6

skale
wezuwian,
spodumen

Leucyt

Nefelin

jednoskony;
kolumnowy,

238

5,5-6

236

5,5-6

szklisty,
matowy

szklisty,
tusty

lodygowaty,
zbity, ziarnisty
wyrana

brak;
muszlowy

Inesyt

228

szklisty

promienisty,

brak;

tetragonalny;

muszlowy

pseudoregularny

5-6

szklisty

czarny,
zielonoczarny,
brunatnoczarny

dobra

jednoskony;
kolumnowy,
zbliniaczenia

biay, szary,
bezbarwny,
tawy,

niedosko
naa;

biay,
rozowy,

muszlowy
nierwny

222

szklisty

bezbarwny,

226

5,5-6

biay,
szklisty,
jedwabisty szary,
zielony

doskonaa jednoskony;
lodygowaty,
igiekowy,

wollastonit, pektolit, zoisyt

5-6

jasnozielony,
szklisty,
jedwabisty ciemnozielony,
szarozielony

doskonaa jednoskony;
igiekowy,
wknisty,

ziarnisty
rodonit

sferolityczny,
wknisty
brak

heksagonalny;
supkowy

beryl

Osumilit

222

szklisty

ciemnoniebieski

brak

heksagonalny;
supkowy,

cordieryt

do czarnego

azbestowy
26

apatyt,
kankrynit

tozielony

wknisty,

Aktynolit

analcym,
sodalit,

wyduony,

hornble
nda
Milaryt

heksagonalny;
kolumnowy,
tabliczkowy,

doskonaa trjskony;
supkowy,
tabliczkowy,

jasnozielony,
Tremolit

pseudobrookit

granat

brunatny
224

Mineray
podobne

kolumnowy

biay,

pomaranczowobrunatny,

kostkowy, zbity
Augi

rombowy;
tabliczkowy,

szary,
bezbarwny

czerwonawy

jednoskony;
lodygowaty,

Rysa upliwo: Ukad krystaloprzelam

graficzny; posta
krysztaw

czarny

wknisty,
ziarnisty

biay,
tawy

Hedenbergit 224

Nazwa

Brookit

doskonaa; regularny;
muszlowy ziarnisty

ty

Diopsyd

Mineray
podobne

tabliczkowy
epidot,
turmalin

Rodonit

228

5,5-6,5 szklisty,
perowy

czerwony,
niebieskoczerwony,
brunatnoczerwony

doskonaa trjskony;
muszlowy tabliczkowy,
kolumnowy,
kostkowy,

lodygowaty

tefroit,
rodochrosyt

ziarnisty
Hornblenda 226

5-6

szklisty,

jasnozielona,

jedwabisty ciemnozielona,
brunatnozielona,
czarna

doskonaa jednoskony;
lodygowaty,

piroksen,
turmalin

Opal

112

5,5-6,5 szklisty,
woskowy

kolumnowy,
promienisty,

116

5,5-6

pmeta-

niebieski,

liczny,

czarny, czerwony,
czerwonobrunatny,

diamen
towy

278

ty

doskonaa tetragonalny;
tabliczkowy,
kolumnowy

brak;

amorficzny;

bezbarwny,

muszlowy

groniasto-nerkowaty
stalaktyt,

brunatnoczerwony,
mleczny

wknisty
Anataz

biay,

Ortoklaz

240

perowy,
szklisty

bezbarwny,
biay, szary,
czerwonawy,
brunatnawy

skorupowy
doskonal jednoskony;
tabliczkowy,
kostkowy,

mikroklin,
plagioklaz,
skapolit

ziarnisty, upakowany

279

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

Barwa

Sanidyn

240

biay,
szary,
bezbarwny

perowy,
szklisty

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Rysa Lupliwo Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw
doskonaa jednoskony;
tabliczkowy.
listewkowy

Mineray
podobne

Nazwa

Strona Twar- Poysk

do

plagioklaz

Wezuwian

216

6,5

Barwa

szklisty,

brunatny.

tusty

zielony,
ty

Rysa Lupliwo Ukad krystalo

graficzny; posta
przeam
krysztaw
brak; nie

tetragonalny;
rwny, za- kolumnowy,
dziorowaty tabliczkowy,

zbliniaczenia

Mineray
podobne

granat,
skapolit,
epidot

ziarnisty.
odygowaty

Mikroklin

240

szklisty,
perowy

biay,
szary,
tawy,

doskonaa trjskony;
tabliczkowy,
zbliniaczenia

czerwonawy,
zielony
Plagioklaz

242

6-fi,5

perowy,
szklisty

biay,
tawy,

120

6-6,5

perowy,
szklisty

biay,
tawy,

plagioklaz,
spodumen.

Cyanil

204

4 (wy

perowy,

kazuje szklisty
anizo

skapolit

biay,
niebieski,

doskonaa trjskony;
promienisty,

doskonaa trjskony;
pytkowy,
kostkowy

oroklaz

zbity

ci)

sanidyn,
mikroklin

Mullit

202

6-7

szklisty

bezbarwny,

wyrana

rombowy;

silimanit

promienisty,

biay, ty,
razowy, czerwony

doskonaa rombowy;
muszlowy blaszkowy,

szary

sillimanit

odygowaty,
blaszkowaty,

plamisty

tropi
twardo

bezbarwny
Diaspor

oroklaz,

odygowaty,
wknisty,

odygowaty,

zbite wkna

igiekowy,
wknisty
Rutyl

114

6-6,5

diamen

czerwony,

towy

brunatnoczerwony

doskonaa tetragonalny;
kolumnowy,

114

6-7

cyrkon,

pmetali- czarny,
czny, dia brunatnoczarny,
mentowy, czerwonobrunatny,

kasyteryt

tusty

tawy, bezbarwny

perowy,

jasnoszary,

szklisty

toszary,
zielonoszary

Kasyteryt

niewyrana tetragonalny;
zbity, ziarnisty,

rutyl,
wolframit

upakowany,
zbliniaczenia

igiekowy,
zbity,
ziarnisty,

Zoizyt

214

6,5

zbliniaczenia
Prehnit

228

6-6,5

szklisty,

zielonkawy,

perowy

tawy,

doskonaa rombowy;
supkowy,

biay

Helvin

238

6-6,5

wacilarzowaty,
kulisty

szklisty,

ty,

niedosko

regularny;

tusty

tobrunatny,
czerwonobrunatny

naa

tetraedryczny,
kulisty,

280

206

6-6,5

szklisty,

brunatny,

ywiczny

tobrunatny,
czerwony

niewyrana rombowy;
pseudoheksagonalnj
ziarnisty

tremolit,
wollastonit

wknisty,
kostkowy,

zeolity

zbity
Epidot

214

6-7

szklisty

ciemnozielony,

wyrana

jednoskony;

czarnozielony,

kolumnowy,

aktynolit,
turmalin,

tozielony

odygowaty,

wezuwian

promienisty
Oliwin

196

6,5-7

sterol ityczny
Humit

doskonaa rombowy;
odygowaty,

szklisty,

oliwkowozielony,

tusty

tozielony,
zielonoczarny,

wyrana

rombowy;
ziarnisty,
zbity

czerwony
Aksynit

212

6,5-7

szklisty

brunatny,
lnicobrunatny,

wyrana;
muszlowy

trjskony;

fioletowy.

zbity,
gruboskorupowy,

rozowy

odygowaty

281

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

Nazwa

Strona Twar Poysk

dosc

Barwa

Trydymit

112

bezbarwny,
biaawy,

6,5-7

szklisty

Rysa Lupliwosc: Ukad krystaloprzelam

graficzny; posta
krysztaw
za

106

szklisty

Chalcedon
Agat

Granat

198

6,5-7

przezroczysty,
biay, brunatny,
czarny, fioletowy,
rowy, ty

Mineray
podobne

heksagonalny;

Nazwa

Strona Twar Poysk

do

Barwa

Cyrkon

202

ty,
ztoczerwony,
brunatnoczerwony,

4-7

tabliczkowy,
useczkowy,
bliniaki, trojaki

szary

Kwarc

Mineray o poysku niemetalicznym z bezbarwn rys

brak;
muszlowy

trygonalny;
gruboziarnisty,
drobnoziarnisty,
masywny,
upakowany

szklisty
tusty,

czerwony,

brak; mu-

brunatny, ty,

ywiczny

zielonka woty,

szlowy, za- zakrglone krysztay

dziorowaty

szklisty,
diamen
towy,
tusty

fenakit,
cordieryt,
beryl,

Beryl

218

7,5

szklisty

topaz,

brak;
muszlowy

Spinel

96

szklisty

granat,

kolumnowy,
piramidalny,

wezuwian,
kasyteryt

ziarnisty,

bezbarwny

graniasty

biaoszary,
ty,
zielony,

czerwony,
rowy,

wyrana; heksagonalny;
muszlowy, supkowy,
nierwny kolumnowy,

brak;
muszlowy

Mineray
podobne

tetragonalny;

tozielony,

niebieski

apatyt,
nefelin

regularny;

Rysa Upliwo; Ukad krystalo

przeam
graficzny; posta
krysztaw

apatyt,
korund,
chryzo-

odygowaty

beryl,
topaz

regularny,
zbliniaczenia

korund

niebieski,
zielony,
topomaraczowy,

szmaragdowo
zielony, czarny

fioletowy
Boracyt

150

szklisty,
diamen

bezbarwny,
zielonkawy,

towy

niebieskawy,
tawy,

wknisty,
ziarnisty,

czerwonawy,

gruzekowy

brak;
muszlowy

rombowy;
pseudoregularny,

Topaz

208

perowy,

bezbarwny,

szklisty

ty,
jasnoniebieski,

doskonaa rombowy;
muszlowy kolumnowy,
promienisty,

kwarc

odygowaty,

niebieski,
rowy,

brunatnoczarny

fenakit,

zbity

brunatny
Turmalin

220

6,5-7

szklisty,
tusty

czarnobrunatny,
rowy,
zielony,

brak;
trygonalny;
muszlowy, kolumnowy,
nierwny, igiekowy,

niebieski,
bezbarwny,

zadziorowaty

sferolityczny

dowie pasowej

Andaluzyt

206

204

7-7,5

6-7,5

szklisty,
tusty

szklisty

czerwonobrunatny;
czarnobrunatny,
czarny

epidot,

szary,
tawy,

ilvait

zielonkawy,

Korund

102

szklisty

czerwonawy,
niebieskawy,
pomaraczowy

niebieski o bu

Staurolit

hornblenda.

brak;
muszlowy
zadziorowaty

trygonalny;
kolumnowy,
tabliczkowy,
ziarnisty

wyrana; jednoskony;
muszlowy, pseudorombowy,
nierwny,
zadziorowaty

kolumnowy,
zbliniaczenia

czerwonawy,

wyrana;

rombowy;

tawy,

nierwny,

kolumnowy,

biay, biaoszary

kruchy

igiekowy,
promienisty

282

283

Wykaz rde okazw mineraw

Autorzy zdj

Liczby oznaczaj stron ksiki

I = lewe, p = prawe, = rodkowe, g = grne, d = dolne, n r=n-ty rzd
Instytuty i muzea

Kolekcje prywatne

Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d.,

111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Technische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67
d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g.,
241 g 243 g. Deutsches Bergbaumuseum,
Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Universitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 .g., 37 l.g., 39 g.,
43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d.,
101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d.,
135 d 149 l.g., 149 p.g., 155 g 171 l.g., 171 p.g.,
171 l.d., 171 p.d., 197 d 209 d 115 g, 215 p.d., 217
p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d.,
229 d, 231 d 233 g 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249
p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Universitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49
d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g.
125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d,
205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische
Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemuseum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157
p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat
Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera
logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g,
69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203
l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei
delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d,
129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205
l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239
l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz
ne, Kopenhaga: 11 p., 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91
g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g,
169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213
d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d,
247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Universitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole
des Mines, Pary: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d,
21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155
d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191
d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches
Museum, Wiede: 47 g 95,99 d, 103 d, 109 d,
143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d,
209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g,
239 g.

F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 I g , W. Bartelke,

Wiesbaden: 11 l., G. Becker, Idar Oberstein: 23
.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161
l.d. R. Bod, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87
p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165
p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskirchen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g,
229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121
p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d,
S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g.
Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard,
Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g,
33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53
p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75
p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g 129 p.g, 133 g 143
p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d,
189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim:
173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U.
Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119
p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann
heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129
l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l., 157 d.
W. Kahn. Bayersoien: 23 ., F. Klein, Idar Ober
stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d,
103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J.
Magnusen, Kettwig: 23 p., 65 l.g. Dr O. Medenbach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23
p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g,
49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107
g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141
l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181
p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141
p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach:
55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel,
Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe,
Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253
l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g,
223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g,
101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes,
Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g,
245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler,
Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga:
113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d,
H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr
H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g.

284

s. = strona, zdjcia: g. = grne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe

Rainer Bod, Bochum
s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 g i , s. 35 d.l, s. 43
d.p, c. 45 d.l, s. 53 d , s. 57 g.p, s. 61 g.l,
s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77
g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p
s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p
s. 125 g , s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p
s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l
s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l

s. 161 d.l, s. 165 g.p, s. 165 g.l, s. 165 d.p

s. 165 d.l, s. 173 g.l, s. 173 d.p, s. 173 d.l
s. 179 g s. 191 g.p, s. 191 g.l, s. 193 g.p
s. 193 g.l, s. 203 g.p s. 203 g.l, s. 213 g
s. 219 g.p, s. 219 d, s. 225 d.l, s. 229 g.l
s. 233 d.p, s. 235 d.l, s. 237 g.p, s. 245 d.p
s. 245 g.p, s. 247 g.l. , s. 249 g.l,- s. 251 g.l
s. 253 g.l.

Wszystkie inne zdjcia: Olaf Medenbach, Bochum

Wykaz rde okazw mineraw znajduje si na str. 284

Autorzy dzikuj muzeom i osobom prywatnym, ktre pomagay w ich pracy. Cz rysunkw
krysztaw zostaa przygotowana na podstawie Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dziki
yczliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza.
Wszystkie zdjcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostay wykonane aparatem
LEITZ-ARISTOPHOT.

285

Wykaz mineraw

Achroit 220
Adamit 172
Adular 116, 240, 242

Bixbit 94, 218

Bizmut rodzimy 36, 74, 202
Blenda cynkowa 46
Blenda rubinowa 46
Blenda smolista 120
Blenda skorupowa 46

Diopsyd 200, 224

Diopsyd chromowy 224

Hematyt 23, 94, 98, 102, 104,

112, 128, 130

Dolomit 72, 86, 116, 136, 138,

146,152
Dravit 220

Hessonit 200
Heulandyt 228, 246

Dyskrazyt 42
Dysten 204, 206

Agardyt190

Btyszcz antymonu 62
Byszcz miedzi 42

Agat 110,146

Btyszcz molibdenu 70

Elbait 220

Agat mszysty 110

Btyszcz srebra 44

Akantyt 44

Boracyt 150

Elektrum 30
Eleolit 236

Akermanit 212

Bornit 42, 58
Boulangeryt 80

Hiacynt 202
Hialit 112
Hipersten 224
Hornblenda 108, 112, 194,
214, 226, 234
Hubneryt 118
Humit206

208, 216, 218, 250

Kwarc dymny 108, 250
Kwarc mleczny 108
Kwarc niebieski 108
Kwarc rowy 26, 108
Kwarc elazisty 108
Kwiat antymonowy 62,100
Kwiat kobaltowy 66, 184
Kwiat niklowy 184
Kwiat elaza 140

Eleonoryt 186

Hureaulit 178

Labrador 242

Ellestadyt 174
Endellion 78

Hydrocynkit 148
Hydrofan 112

Landsbergit 30, 34

Bournonit 54, 76, 78

Langbanit 206

Akwamaryna 26, 218

Aktynolit 226

Brenkit 148

Enstatyt 224

Hydrogrossular 198, 200

Laubmannit 172

Britholit 174

Alabaster 162

Bronzyt 224

Epidot 214
Erytryn 14, 66, 74,184

MM 118,242

Brookit 104,118

Almandyn 198

Brucyt 120

Amalgamat 34
Amazonit 240

Buergeryt 220
Bytownit 242

Ametyst 108, 250

Bursztyn 252

Akmit 224
Aksynit 212

Ettringit 164, 210

Eulytyn 202
Fajalit 112. 182, 196
Farmakolit 184,186

Realgar 62, 82

Morganit 218

Rodochrosyt 60.116,136, 138,

206
Rodonit 116, 228
Richteryt 226
Riebeckit 226
Rt rodzima 34
Rubellit 220
Rubin 23, 102, 108
Rutyl 102. 104. 108,114, 116

Morion 108
Mullit 202
Murzyska gowa 220
Muskowit208, 218, 232
Nagyagit 60
Nasturan 120
Natrolit 188, 230, 244, 246
Nelelin 25.174, 236
Nefryt 226
Nikielin 56, 184
Niobit 118
Nosean 244

Laumontyt 246, 248

Saffloryt 70, 74
Sanidyn 112, 240
Sarder 110
Scheelit 114, 118, 144, 152,
166

llmenit 98,104

Lawrowit 224

Ochra antymonowa 62

Schrl 220

llvait 222

Lepidokrokit 122

Siarka rodzima 38

Indigolit 220

Lepidolit 218, 232

Inesyt 228
Iskrzyk 64

Leucyt 236, 238

Oligoklaz 242
Oligonit 136
Olivenit 170

Leukogranat 200

Oliwin 25,26, 98,174,196, 228

Semseyit 80

lvaaryt 200

Ferberyt 118

Amiant 226

Monacyt 27,170

Selenit 162
Seligmannit 76

Leukoszafir 102

Onyks 110

Serpieryt 160

Libethenit 170

Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52,

Tanzanit 214
Tennantyt 50
Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76,
78,146
Thaumasyt 210
Thomsonit 164, 228, 246
Thulit 214
Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202,
208. 218
Topazolit200
Torbernit 190.192
Tremolit 226
Troilit 56
Trgeryt 192
Trydymit 106,112
Tsavoryt 200
Turecka gowa 220
Turkus kostny 182
Turmalin 26, 208, 212, 214,
218, 220
Tygrysie oko 108
Tytanit 98,118, 210

Amfibol 224, 226

Cabreryt 184

Ferrosilit 224

Jadeit 224

Liddicoatyt 220

Opal 112
Opal drzewny 112

Analcym 142, 230, 236

Cacoxenit (kakoksen) 186

Flogopit 232

Jargon 202

Lievryt 222

Opal mleczny 112

Sfen 210

Anataz116, 118

Calderyt 198

Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84,

Jaspis 110

Limonit 64, 96, 98, 128, 134,

Opal ognisty 112

Skale 9, 26, 214, 218

Uranofan 210

Andaluzyt 27, 202, 204

Calilornit 216

172, 178, 188, 216

Uvit220

Andezyn 242

Caledonit 158

Forsteryt 196

Andoryt 78

Celestyn 144,154

Fosgenit 148

Andradyt 198, 200

Cerusyt 32,144,158

Freibergit 50

Kakoksen (cacoxenit) 186

Anglezyt 144,158

Chabazyt 250

Freieslebenit 76

Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32,

Ludlamit 180

Anhydryt 86,132,154,162

Chalcedon 110, 172, 174,180

Ankeryt 138

Chalkantyt 160

Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54,

126, 128, 136, 138, 140,

Annabergit 14, 56, 74,184

Chalkolyllit 188

62, 72, 74, 78, 130, 136,

142, 162, 200, 222, 230,

Anortyt 214, 242

Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50,

Antofyllit 226

58, 64, 66, 78, 96

92, 94, 132, 192, 208

Jelfersonit 224
Jordanit 80

Opal szklisty 112

Skale aventurynowy 242

Linaryt 158, 160

Opal szlachetny 112

Skale potasowy 240

Linneit 60

Ortoklaz 20, 24, 174, 240

Skapolit 200. 214. 238

Liroconit 188

Osumilit 222

42, 44, 62, 72, 86, 124,

144, 148, 158, 164, 166

234, 259

Gaylussyt 150

Kamie arbuzowy 220

54, 62, 76, 80, 136

yszczyki 9, 24, 233

Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206,
234

Ullmannit 66
Uraninit 32,120,192,210

Uwarowit 198, 200, 234

Skiagit 198

Valentinit 62,100

Skra grska 226

Vanadynit (wanadynit) 178

Skutlerudyt 70, 74,184

Verdelit 220

Padparada 102

Smaltyn 74

Violan 224

Paragonit 232

Smithsonit 136, 138, 160

Pachnolit 90

Pektolit 222

Sokole oko 108

Wanadynit (vanadynit) 14,178

Pennin 234

Sl kamienna 86

Waryscyt180, 216
Waellit 188, 228

Antozonit 92

Chalkozyn 34, 42, 58,146

Gehlenit212

Kamie ksiycowy 240

Magnezyt 134,138

Perowskit 104

Spessartyn 198

Antymonit 62, 82, 100

Chalkotrichit 96

Gips 20, 86, 132, 154,162

Kamie z Ejlat 216

Malachit 96, 146, 172, 188,

Phakolit 250

Spinel 94, 96

Wezuwian 27, 200, 216

Anyolit 214

Chiastolit 204

Gismondyt 248

Kammereryt 120, 234

Phillipsyt 250

Spodumen 218, 224

Whewellit 252

Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174

Chloantyt 44, 70, 74, 184

Glaukodot 70

Kampylit 176

Manganit 124

Pirargyrit 72, 74

Srebro rodzime 32, 72, 74, 76

Wilkeit 174

Apofyllit 210, 230, 234

Chlorytu grupa 234

Glaukolan 226

Kaprubin 198

Mangano-kalcyt 136

Piromorfit 176

Starlit 202

Witheryt 142

Aragonit 15, 140

Argentopiryt 44

Chromi! 26, 100, 200, 234

Glaukonit 232

Karneol 110

Margaryt 232

Piroksen 26, 214. 224,226, 234

Staurolit 27, 206

Wiwianil 14, 180,182

Chryzokola 172, 216

Gmelinit 250

Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114,

Marialit 238 p.

Piroluzyt 94,116,124,130

Steatyt 230

Wolframit 25, 94, 114, 116,

Argentyt 32, 44, 72, 74

Chryzolit 196

Goethyt 23,122, 124

Markasyt 48, 58, 64, 68, 130

Piromorfit 14,176, 178

Stephanit 32, 74, 76

Arkansyt 118

Chryzopraz 110, 228

Goldmanit 198

Kermesyt 60,62,100

Marmatyt 46

Pirop 198

Stibnit 62, 78

Wulfenil 166

Arsen rodzimy 36, 42

Cleiofan 46

Gonnardyt 246

Pirosmalit 234

Stilbit 228, 230, 248

Wurtzyt 46, 52

Clintonit 232

Goshenit218

Klinoclllor 234
Knorringit 198

Matlockit 90

Arsenopiryt 30, 70, 74, 114

Maucheryt 44

Pirostilpnit 74

Stoizyt 164

Artinit 126,150

Colemanit 150

Goyazyt 160,172

Kobaltyn 44, 66, 74,184

Mejonit 238 p.

Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182

Strengit 180

Augit 112, 224, 226, 234

Grochowiec 140

Konichalcyt 178

Melanit 200

Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72,

Strontianit 142

Aurichalcyt 148

Columbit 118, 218

Covellin (kowelin) 58

Grafit 17, 24, 29, 38

Cyanit 27, 202 204

Granat 27,198, 206, 214

Korund 20, 23, 94,102. 204

Kowelin (covellin) 42, 58

Melilit 212

Aurypigment 62. 82, 190

Mellit 252

Piryt magnetyczny 56

Struvit 180

AutuniMM, 192
Aventuryn 242

Cyanotrichit 160

Greenockit 52

Krokidolit 108, 226

Metastibnit 62

Pistacyt 214

Syderyt 78, 116, 126,134, 138,

Cynober 25, 34, 52, 62

Grossular 198

Krokoit 164

Miargyryt 56

Plagioklaz 214, 242

Azbest 226

Cypryn 216

Groutyt 124,142

Kryolit 84, 90

Mied rodzima 34, 130, 146,

Plagionit 78

Azuryt 96,146, 188,190,216

Cyrkon 202

Baryt 32, 62, 132, 142, 144,

190, 228

Strunzyt 186

182

Xantyt 216
Zeolity 32, 222, 228, 236, 244,
246, 250
Zeuneryt 192
Zinnwaldyt 208, 232

Syderonatryt 164

Zoto rodzime 30, 48, 60, 62

Polianit 116

Sylvanit 60

Zoty beryl 218

Halit 24, 84, 86, 88, 162

Polibazyt 54, 74

Syiwin B6, 88

Zoizyt 214

Haueryt 66

Ksantofyllit 232
Ksenotym 170

Mika 194, 232

Czerwona szklana gowa 102

Mikroklin 240

Prazem 110

Szafir 102, 108

Hausmannit94,100

Kupryt 34, 96, 146, 172, 188,

Miksyt 190

Prazolit 108

Szmaragd 23, 108, 218

Hauyn 244

190, 216
Kutnahoryt 142

Milaryt 222

Prehnit 188, 210, 222, 228,

Szmaragdyt 226

Milleryt 48. 58

Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62,

Mimetesyt 14,176, 178

Proustyt 32, 44, 52, 54, 72

72,78,106,112,130,132,

Mispikiel 70

Pseudobrookit 104

Talk 20, 230

172, 174, 180, 190, 202,

Molibdenit 70

Pseudomalachit 172

Tantali! 118, 218

Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218

Demantoid 200
Desmin 248

Beudantyt 160

Diallag 224, 226

Bietowit 174

Diament 15,17, 20, 24, 29,108

Biotyt 214, 232, 234

Diaspor 94, 120, 124

286

Kryszta grski 8,106,108,116

130, 142, 162, 182, 246

152, 166

Cytryn 108
152, 154,156, 180
Beraunit 186

208, 218

190, 216

Hedenbergit 224
Heliodor 218
Heliotrop 110
Helvin 238

230, 236

elazo rodzime 36

Szorlomit 200

287

LEKSYKON PRZYRODNICZY
to seria ksiek
bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami.
Kady z tomikw powicony jest grupie rolin,
zwierzt lub okazw przyrody nieoywionej,
reprezentowanej przez kilkaset gatunkw.
Seria obejmuje nastpujce tytuy:

KI Drzewa
KI Grzyby
1X1 Ptaki ldowe
KI Mineray
KI Ssaki
KI Ptaki wodne
n Motyle
Zioa i owoce lene
n Ryby morskie

n
n
n
n
n
n
n
n

Skamieniaoci
Gady i pazy
Ryby sodkowodne
Owady
Gwiazdy
Tereny wilgotne
Trawy
ycie i przeycie

Kolorowy, wyczerpujcy, podrczny

leksykon dla mitonikw przyrody

Szczegowe opisy gatunkw europejskich

ptakw wodnych
Kolorowe fotografie okazw wszystkich
omawianych gatunkw
Rysunki uatwiajce rozpoznawanie ptakw
Zwizy wykad o budowie, zachowaniu, systematyce
i rodowiskach ycia ptakw
Wykaz polskich i aciskich nazw gatunkw

Opisy 156 gatunkw ptakw,

308 kolorowych fotografii,
236 rysunkw

ISBN 83-7129-937-0
Nr 1324