AMINY

Aleksander Koodziejczyk

luty 2007.

Aminy s to organiczne pochodne amoniaku, w ktrym jeden lub wicej atomw wodoru zostao
zastpionych resztami organicznymi.
H

..
N

H
amoniak

..
N

..
N

..
N

R
R
H
R''
R'
H
R'
aminy 2o
aminy 3o
aminy 1o
(pierwszorzdowe) (drugorzdowe) (trzeciorzdowe)
H

R
R'

R'''
N+
R''

X
4o sole amoniowe
(czwartorzdowe)

R, R, R,R: alkil lub aryl

Warto zwrci uwag, e w alkoholach rzdowo dotyczya atomu wgla, z ktrym zwizana
bya grupa -OH, natomiast w aminach rzdowo odnosi si do liczby reszt organicznych
zwizanych z atomem azotu.
Budowa grupy aminowej
Atom azotu w aminach ma hybrydyzacj sp3, przy czym trzy orbitale tworz trzy wizania z
atomami wodoru lub/i atomami wgla grup R, a na czwartym orbitalu znajduje si wolna para
elektronowa. W trimetyloaminie kt midzy wizaniami C-N-C wynosi 108o, jest wic zbliony
do kta tetraedrycznego bardziej ni w amoniaku. Dugo wizania CN osiga 1,47 .
..

..

amoniak

N
H

N
H3C
H3C

H
107o

..
o

1,47 A

trimetyloamina

CH3

R
R'

108o

3o, a nawet 2o
aminy mog
R'' by chiralne

Konsekwencj tetraedrycznej budowy amin 3o jest ich chiralno w przypadku wystpowania

trzech rnych podstawnikw zwizanych z atomem azotu; czwartym podstawnikiem jest wolna
para elektronowa. Jednak niska bariera energetyczna przejcia jednego enancjomeru w drugi
uniemoliwia ich rozdzielenie. Energia ta wynosi okoo 25 kJ/mol (6 kcal/mol), jest wic
wielkoci niewiele wiksz od energii potrzebnej do pokonania bariery obrotu wok
pojedynczego wizania. Z tego powodu w temperaturze pokojowej i znacznie poniej niej,
wzajemna przemiana enancjomerw jest bardzo szybka. Stanem porednim pomidzy jedn, a
drug form enancjomeryczn jest paski atom azotu o hybrydyzacji sp2.
orbital sp3

orbital sp3

R
N

R'
R''

:
sp3

sp3

R R'
:

N
R''

orbital p

sp2

R'
R''

przemiana jednego
enancjomeru aminy 3o
w drugi enancjomer,
czyli tzw. racemizacja
jest bardzo szybka

Trwae natomiast s enancjomery 4o soli amoniowych. Udao si, np. rozdzieli na enancjomery
racemiczny chlorek N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowy.
1

H3C

Cl

CH2CH2CH3
N+
CH CH
CH2 2 3

chlorek
N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowy

Zadanie: oznacz konfiguracj obu enancjomerw chlorku N-etylo-N-metylo-N-propylobenzyloamoniowego.

Trwae s take enenacjomery amin trzeciorzdowych, ktrych konfiguracja jest zamroona, np.
poprzez wbudowanie atomu azotu w piercie:
H3C
H3C

..

..
N

CH3

CH3

H3C

(R)-1,2,2-trimetyloazirydyna

CH3

(S)-1,2,2-trimetyloazirydyna

Wystpowanie
Metyloamina wystpuje w niewielkich ilociach w wielu rolinach, znajduje si take w
produktach pirolizy drewna. Trimetyloamina wydziela si w trakcie rozkadu ryb i nadaje bardzo
nieprzyjemny zapach psujcym si rybom; jest te skadnikiem odchodw ryb.
Aminy jako produkty rozkadu aminokwasw wchodzcych w skad biaek s substancjami
powszechnymi w naturze. Jako tzw. aminy biogenne powstaj w wyniku dekarboksylacji
aminokwasw. Czsto s to bardzo toksyczne substancje o silnym dziaaniu fizjologicznym.
Nale do nich: putrescyna (powstaje z ornityny), kadaweryna (z lizyny), tyramina (z tyrozyny),
histamina (z histydyny) i tryptamina (z tryptofanu).
CH2CH2CH2CHCOOH
NH2

- CO2

NH2
ornityna
CH2CH2NH2

HO

tyramina

CH2CH2CH2CH2

CH2CH2CH2CH2CH2

NH2
NH2
putrescyna

NH2
NH2
kadaweryna

CH2CH2NH2
N
H

histamina

CH2CH2NH2
N
H

tryptamina

Rys. 10.1 Aminy biogenne

Do amin zalicza si znane neurotransmitery, tzw. katecholoaminy:

OH

OH
OH

eadrenalina
(epinefryna)
HO C H
CH2NHCH3

OH
OH

noradrenalina
HO C H
CH2NH2

OH

CH2

dopamina

CH2NH2

Du grup amin naturalnych stanowi alkaloidy. Nazwa ta wywodzi si od sowa arabskiego

al-kali = pota i od greckiego eidos = posta, co oznacza zasadopodobny. Do alkaloidw naley
grupa kilkunastu tysicy odkrytych do chwili obecnej zwizkw pochodzenia gwnie
rolinnego, rzadziej zwierzcego; mog by te alkaloidy syntetyczne. Wszystkie one zawieraj

zasadowy atom azotu, najczciej w postaci piercienia heterocyklicznego. Znane s te

alkaloidy z alifatyczn grup aminow, zwane czasami protoalkaloidami (pseudoalkaloidami).
W produktach naturalnym alkaloidy i wikszo innych amin wystpuj w postaci soli.
CH3O
CH3O

CH3O

HO C H
meskalina
CH2
CH3NH C H
CH3 efedryna CH2NH2

OMe
CN
N
H

CH2CH2CH3

CH3
N

OCOPh

N O
CH3 rycynina

koniina

NCH3
COOCH3

nikotyna

kokaina

Rys. 10.2 Przykady znanych alkaloidw; niektre z nich s narkotykami

Alkaloidy wykazuj zwykle silnie dziaanie fizjologiczne od stymulujcego, poprzez

narkotyczne do silnie toksycznego. Do alkaloidw nie s zaliczane aminokwasy, peptydy,
biaka i proste aminy alifatyczne nawet, jeeli posiadaj takie waciwoci.
Niektre alkaloidy maj mocno rozbudowane czsteczki.
HO
HO

O
H
HO

CH3O
N

N
N

chinina

N H
H

H
H3COOC

CH3
H
morfina

H
N H

OH johimbina

H
HO
strychnina

Rys. 10.3 Przykady alkaloidw o rozbudowanych czsteczkach

Do alkaloidw zaliczaj si tak powszechnie znane zwizki, jak kofeina, teofilina i teobromina.
H3 C
O

O
N

N N
CH3

kofeina

CH3

O
HN
O

N
N N
CH3

teofilina

CH3

H3 C
O

O
N

N N
CH3

teobromina

Nomenklatura
Dla wielu amin, jak wida na przykadach podanych powyej, stosowane s nazwy zwyczajowe.
Rwnie wiele amin syntetycznych ma nazwy zwyczajowe, np. anilina, toluidyna, amfetamina i
inne.
1. aminy 1o. Systematycznie mona nazywa je czterema sposobami:
1.1 Sowo -amina poprzedza si nazw reszty alkilowej lub arylowej przyczonej do atomu
azotu, np. metyloamina, etyloamina, fenyloamina, benzyloamina itp.;
1.2 Sowo -amina poprzedza si nazw macierzystego wodorku (alkanu lub arenu), np.
metanoamina, etanoamina, benzenoamina, toluenoamina itp.;
1.3 Nazw alkilu lub arylu poczonego z atomem azotu dodaje si do sowa -azan, np.
metyloazan, etyloazan, fenyloazan, benzyloazan.
1.4 Sposb przedrostkowy
Przedrostek amino- dodaje si do rdzenia nazwy (nazwy wodorku macierzystego), np.
aminometan, aminobenzen.

Przykady:

1.1
1.2
1.3
1.4.

CH3NH2

CH3CH2 NH2

metyloamina
metanoamina
metyloazan
aminometan

etyloamina
etanoamina
etyloazan
aminoetan

CH2NH2

NH2
fenyloamina (anilina)
benzenoamina
fenyloazan
aminobenzen

benzyloamina
toluenoamina
benzyloazan
aminotoluen

Sposobu przedrostkowego uywa si najczciej wwczas, kiedy grupa aminowa nie jest grup
gwn, np. 4-aminobutan-2-on czy podane niej zwizki.
H2N

kwas 4-aminobutanowy
H2N
OH (kwas -aminomasowy)

kwas 4-aminobenzoesowy
COOH (kwas p-aminobenzoesowy)

H2N

OH 2-aminoetanol
(etanoloamina)

2. Symetryczne aminy 2o i 3o mona nazywa dwoma sposobami:

2.1 Do sowa -amina dodajc poprzedzon przedrostkiem di- lub tri-nazw alkilu lub arylu,
zwizanego z atomem azotu;
2.2 Do rdzenia -azan dodajc poprzedzon przedrostkiem di- lub tri- nazw alkilu lub arylu,
zwizanego z atomem azotu.
Przykady:
(CH3CH2)2NH 2.1 dietyloamina [(CH3)CH]2NH 2.1 diizopropyloamina
2.2 dipropyloazan
2.2 dietyloazan

NH

2.1 didifenyloamina
2.2 difenyloazan

3. Niesymetryczne aminy 2o i 3o o wzorach NHRR, NR2R i NRRR, mona nazywa trzema

sposobami:
3.1 Jako pochodne amin 1o. Do nazwy aminy 1o dodaje si nazw dodatkowej reszty alkilowej
lub arylowej, np. N-etylobutyloamina;
3.2 Sposb azanowy. Do sowa -azan dodaje si (w nawiasach, jeeli trzeba) nazw grup
alkilowych lub arylowych zwizanych z atomem azotu;
3.3 Sposb grupowy. Nazwa rdzenia -amina poprzedzona jest nazwami wszystkich
podstawnikw uoonych alfabetycznie.
Przykady:

CH3
ClCH2CH2NHCH2CH2CH3

3.1

CH3CH2CH2CH2NCH2CH3

N-(2-chloroetylo)propyloamina

N-etylo-N-metylobutyloamina

N-(2-chloroetylo)propano-1-amina

N-etylo-N-metylobutano-1-amina

3.2

(2-chloroetylo)(propylo)azan

butylo(etylo)metyloazan

3.3

(2-chloroetylo)(propylo)amina

butylo(etylo)metyloamina

Jeeli zachodzi potrzeba to literk -N- (pisan kursyw) lub odpowiednimi lokantami zaznacza
si, czy dana reszta przyczona jest do atomu azotu, czy te do atomu wgla.

CH3
(CH3)2N-CH2CH2CHCH2CH3

NHCH3
3,N-dimetylo-

N(CH3)2

N,N-dimetylo-(3-metylopentylo)amina

CH3 cykloheksyloamina

4-etylo-N,N-dimetyloanilina

CH2CH3

Aminy aromatyczne
Wiele amin aromatycznych znanych jest pod nazwami zwyczajowymi. Warto oswoi si z tymi
nazwami.
NH2

anilina

NH2

NH2

NH2
2-naftyloamina

CH3 p-toluidyna 1-naftyloamina

NH2

CH2NH2

NH2 p-fenylenodiamina

benzyloamina

NH2
H2N

O2N

N
H

NH2

benzydyna

N
NO2
H
4,4'-dinitrodifenyloamina
(p,p'-dinitrodifenyloamina)

difenyloamina

NO2

NO2 2,4-dinitroanilina

Aminy cykliczne
Aminy cykliczne najlepiej nazywa sposobem zamiennym atom azotu liczy si jako atom
wgla, dodaje si jednak przedrostek aza dla odrnienia.
H3C

N CH3

1,4-dimetylo-1azacyklooktan

Wiele amin cyklicznych zawierajcych odpowiednio uoone (sprzone) wizania podwjne ma

charakter zwizkw aromatycznych zostanie omwione w specjalnym dziale heterocykle
aromatyczne. Przykadem takich amin s, np. pirol i pirydyna. Uwodornione uzyskuj
waciwoci typowych amin alifatycznych, ktre czsto nosz nazw zwyczajow wywodzca
si od heterocykli aromatycznych.
[H]

N pirol
H

[H]

N pirolidyna
H

N pirydyna

N
H

piperydyna

Otrzymywanie i zastosowanie
1. Alkilowanie amoniaku
Wydawa by si mogo, e alkilowanie amoniaku (amonoliza halogenkw alkilowych) powinno
by najprostsz i najatwiejsz metod otrzymywania amin. Faktycznie dziaanie halogenkami
alkilowymi lub innymi odczynnikami alkilujcymi na amoniak prowadzi do amin, jednak
powstaje trudna do rozdzielenia mieszanina produktw, poniewa reakcja nie zatrzymuje si na
aminach 1o, ale biegnie dalej i pojawiaj si aminy 2 o, 3 o, a nawet 4 o sole amoniowe. Przyczyn
tego zjawiska jest wzrost nukleofilowoci amin w wyniku doczania kolejnych grup alkilowych
reszty alkilowe maj efekt +I.

W reakcji amoniaku z halogenkiem alkilowym powstaje halogenek alkiloamoniowy (sl), z

ktrego pod wpywem nadmiaru amoniaku zostaje uwolniona amina 1o. Z tego powodu w reakcji
stosuje si dwukrotny nadmiar amoniaku, albo prowadzi si j wobec zasady wicej
wydzielajcy si halogenowodr. W praktyce do alkilowania stosuje si chlorki, bromki i jodki
alkilowe, a take estry niektrych kwasw, jak siarczany, tosylany
czy fosforany.
..
..
NH3 +
amoniak

+ -

NH3

+ H3C NH3 Cl

H3C Cl

- NH4Cl

chlorek metylu chlorek metyloamoniowy

..
H3C NH2

metyloamina (amina 1o)

Metyloamina jest reaktywniejsza od amoniaku i dlatego ulega dalszemu alkilowaniu do

dimetyloaminy. Pocztkowo szybko tworzenia dimetyloaminy jest maa, poniewa w pierwszej
fazie reakcji stenie metyloaminy jest niskie.
..
..
H3C NH2

metyloamina

+ (CH3)2NH2 Cl

H3C Cl
chlorek metylu

..
(CH3)2NH

NH3

- NH4Cl

dimetyloamina (amina 2o)

chlorek dimetyloamoniowy

Wydajno dimetyloaminy mona zmniejszy stosujc duy, np. dziesiciokrotny nadmiar

amoniaku. W takim przypadku zgodnie z zasadami kinetyki reakcja odczynnika alkilujcego z
amoniakiem bdzie uprzywilejowana, ze wzgldu na nadmiar amoniaku.
W kolejnym etapie tworzy si amina 3o, po czym powstaje 4o sl amoniowa.
..
..
(CH3)2NH

dietyloamina

+ (CH3)3NH Cl

H3C Cl
chlorek metylu

NH3
- NH4Cl

chlorek trimetyloamoniowy

..
(CH3)3N

trimetyloamina (amina 3o)

Stosujc duy nadmiar odczynnika alkilujcego mona sprawi, e gwnym produktem reakcji
bdzie 4o sl amoniowa.
H3C
H 3C

..
N
CH3

trimetyloamina

+ H C Cl
3

H 3C
H 3C

chlorek metylu

CH3
N +
Cl
CH3

chlorek tetrametyloamoniowy (4o sl amoniowa)

Amoniak w zasadzie nie ulega reakcji arylowania pod wpywem halogenkw arylu. Jest
moliwo jej przeprowadzenia w bardzo drastycznych warunkach lub w pochodnych
uaktywnionych obecnoci w piercieniu podstawnikw silnie wycigajcych elektrony, najlepiej
grupy -NO2.
3o Halogenki alkilowe pod wpywem amoniaku (zasady) ulegaj reakcji eliminacji (wydziela si
halogenowodr), a wic ten sposb nie nadaje do otrzymywania amin zawierajcych grup NH2
przy 3o atomie wgla.
CH3
H3C C CH3
bromek t-butylu Br

NH3

CH3
H3C C CH2 +

NH4Br

izobuten

Amoniak mona alkilowa nawet tak sabymi odczynnikami alkilujcymi jak metanol. Reakcja
biegnie, co prawda wolno, ale trzeba o takiej moliwoci pamita uywajc jako odczynnika

roztwr amoniaku w metanolu. Taki roztwr powinien by zawsze wieo sporzdzany,

poniewa ju kilku dniach pojawia si w nim znaczca ilo metyloaminy.
CH3OH + NH3
metanol

CH3NH2 + HOH

amoniak

metyloamina

Oceniajc alkilowanie amoniaku, jako metod otrzymywania amin mona stwierdzi, e nadaje
si ona do otrzymywania alifatycznych amin 1o (z grup aminow najlepiej przy 1o atomie
wgla), jeeli zastosuje si znaczcy nadmiar amoniaku i do wytwarzania 4o soli amoniowych,
jeeli uyje si nadmiaru rodka alkilujcego. Wyczerpujce metylowanie prowadzi si midzy
innymi, eby przygotowa substrat do eliminacji Hofmanna.
CH3(CH2)3CH2CH2NH2

MeI

+
+
CH3(CH2)3CH2CH2N(Me)
3I

Ag2O

+
CH3(CH2)3CH2CH2N(Me)3 OH

heksyloamina

- Me3N
, - HOH

CH3(CH2)3CH=CH2
heks-1-en

wodorotlenek trimetyloheksyloamoniowy

Tym sposobem otrzymuje si te z powodzeniem dialkilowan anilin, poniewa reszta

fenylowa obnia aktywno nukleofilow grupy aminowej i wprowadzenie trzeciej grupy
metylowej biegnie z nisz wydajnoci.
NH2

N(CH3)2
NaOH

+ 2 (CH3O)3PO
anilina

fosforan trimetylu

2. Synteza Gabriela
Problem polialkilowania amoniaku rozwizuje
Zaproponowa on alkilowanie ftalimidku potasu.

N,N-dimetyloanilina (76%)

synteza

opracowana

przez

Gabriela.

Sieggmund Gabriel (1851-1924); ur. w Berlinie; doktorat na Uniw. w Berlinie (1874); prof. Uniwersytetu w
Berlinie.

Ftalimid, ktry otrzymuje si atwo w reakcji bezwodnika ftalowego i amoniaku (wydajno

96%) zawiera tylko jeden atom wodoru przy atomie azotu i na dodatek znacznie kwaniejszy ni
w aminach, a przez to bardziej podatny na alkilowanie. Hydroliza, jeszcze lepiej hydrazynoliza
N-alkiloftalimidu prowadzi do czystej aminy 1o.
O

O
O

O
NH3 st.

bezwodnik ftalowy

NH
O

ftalimid (98%)

KOH

CH2CH2Br

NK
O
ftalimidek
potasu

bromek
2-fenyloetylu

O
NCH2CH2
O
N-(2-fenyloetylo)ftalimid

NH
NH

NH2NH2

ftalazyna

CH2CH2NH2
(92%) w stosunku
do ftalimidu

fenyloetyloamina

Kwasowa hydroliza podstawionego ftalimidu biegnie wolno, nawet w podwyszonej

temperaturze. Natomiast hydrazynoliza podstawionego ftalimidu jest reakcj szybk, a produkt
amin 1o otrzymuj si z du wydajnoci i wysok czystoci. Istotn wad syntezy
Gabriela jest jej niska wydajno atomowa, co oznacza, e uywa si surowcw porednich
(tutaj ftalimid i hyrazyna) i powstaj produkty towarzyszce (w tej reakcji ftalazyna), o duej
masie czsteczkowej. Produkty towarzyszce stanowi odpad.

3. Redukcyjne aminowanie
Aldehydy i ketony redukowane katalitycznie wodorem w obecnoci amoniaku, amin 1o lub 2o
ulegaj przeksztaceniu w odpowiednie aminy. Porednio tworz si iminy, ktre znacznie
atwiej ulegaj redukcji katalitycznej ni zwizki karbonylowe.

O
C

R'

: NH

+ :NH3
R

zwizek
karbonylowy

: NH2

H2/Ni

R'

R'

amina 1o

imina

Uycie w reakcji amin 1o lub amin 2o prowadzi odpowiednio do amin 2o lub amin 3o.
CHO

CH2NH2

NH3/H2/Ni

benzaldehyd

benzyloamina

W ten sposb produkuje si amfetamin.

: NH2

O
CH2CCH3

CH2CCH3

NH3/H2/Ni

1-fenylopropan-2-on

amfetamina

Reduktorem najczciej stosowanym w laboratorium do redukujcego aminowania jest

cyjanotrihydroboran sodu NaBH3CN. Jak nietrudno domyli si jest to pochodna
tetrahydroboranu sodu, odczynnika z wyboru w redukcji zwizkw karbonylowych. W
przemyle wodorki s rzadko wykorzystywane, ze wzgldu na ich wysok cen, szczeglnie
drogie s wodorki modyfikowane, takie jak NaBH3CN czy DIBAH. Wydajnoci atomowe z ich
udziaem s nadzwyczaj niskie.
..
O

+
cykloheksanon

..
NH(CH3)2

NaBH3CN

N(CH3)2

CH3OH

N,N-dimetylocykloheksyloamina (85%)

dimetyloamina

Cyjanotrihydroboran sodu umoliwia redukcj w rodowisku umiarkowanie kwanym, przy pH

= 2-3. W tych warunkach rwnowaga reakcji zwizek karbonylowy imina przesunita jest na
prawo, co uatwia redukcyjne aminowanie zwizkw karbonylowych.
O
C

+ RNH2

NR
C

NaBH3CN
MeOH

NHR
C
H

zwizek karbonylowy amina 1o

imina

amina

W redukcyjnym aminowaniu otrzymuje si aminy o jeden rzd wysze w porwnaniu do

rzdowoci aminy uytej w reakcji.

O
C

R'

R''
H2/kat.

NH3

R2NH

RNH2

NHR
C
R''
R'

NH2
C
R''
R'
amina 1o

NR2
C
R''
R'

amina 2o

amina 3o

Substratami w redukcyjnym aminowaniu mog by alkohole, szczeglnie 2o, ktre atwo

utleniaj si do ketonw. Warto zwrci uwag, e przeksztacenie alkoholi 2o w halogenki i
poddanie ich dziaaniu NH3 prowadzi do eliminacji, a nie substytucji.
K2CrO4/
H2SO4

OH

cykloheksanon

cykloheksanol

Br

PBr3

NH2

NH3/H2/Ni

cykloheksyloamina
NH3

bromek cykloheksylu

cykloheksen

Z alkoholi, w zalenoci od wybranej metody, mona otrzyma rne aminy: o tej samej
dugoci acucha wglowego, o skrconym bd wyduonym acuchu.
R-CH2-OH

PBr3

KMnO4

R C

O
OH

SOCl2

R C

O
Cl

NH3

R C

R-CH2-Br
NH3

lub
ftalimidek
potasu

R-CH2-NH2
taka sama
liczba atomw C
jak w substracie

R C

R-CH2-Br

O
H

NH3 H2/Ni

NaCN

R-CH2-NH2

R-CH2-CN
[H]

taka sama
liczba atomw C
jak w substracie

R-(CH2)2-NH2

NH2

wicej o jeden
atom C ni
w substracie

-OBr

R-NH2

K2Cr2O7

PBr3

mniej o jeden
atom C ni
w substracie

3. Przegrupowanie Hofmanna i Curtiusa

W przegrupowaniu Hofmanna amidy, a w przegrupowaniu Curtiusa azydki s
przeprowadzane w aminy 1o, zawierajce jeden atom wgla mniej ni zwizki wyjciowe.

August Wilhelm von Hofmann (1818-1892); ur. w Giessen, Niemcy; prof. w Bonn, w Royal College of Chemistry
w Londynie i na Uniw. w Berlinie.
Theodor Curtius (1857-1928); ur. w Duisbergu, Niemcy; doktorat w Lipsku, prof. na uniwersytetach w Kolonii,
Bonn i Heidelbergu.

Amidy pod wpywem bromu w zasadowym rodowisku ulegaj reakcji przegrupowania

Hofmanna, polegajcej na przeksztaceniu ich w izocyjaniany, ktre nastpnie hydrolizuj do
amin, wydziela si przy tym CO2. Mechanizm tej reakcji jest przedstawiony w rozdziale
AMIDY.
O

Br2/NaOH

NH2

R-NH2 + CO2

HOH

amina 1o

amid

Przykad:

NaOH

CONH2

1. Br2/NaOH

NH2

HOH

COONa

2. H+/HOH

COOH

NH
O
ftalimid

monoamid kwasu ftalowego

kwas antranilowy (62%)

Azydki acylowe, substraty w reakcji przegrupowania Curtiusa, s otrzymywane z chlorkw

kwasowych pod dziaaniem azydku sodu. W podwyszonej temperaturze reszta organiczna -R w
azydkach acylowych przegrupowuje si z CN, przy czym powstaj izocyjaniany alkilowe, a te
z kolei wydzielajc CO2 rozkadaj si do amin 1o.
O
R

NaN3

Cl

chlorek acylu

C .. - +
R
N
.. N N
azydek acylu

O C N R

- N2

- CO2

izocyjanian alkilu

R-NH2

amina 1o

Przegrupowanie Curtiusa jest wykorzystywane zarwno w syntezach laboratoryjnych, jak i w

przemyle. Suy, midzy innymi do produkcji przeciwdepresyjnego leku tranylocyprominy.
H

COCl
H

1. NaN3; 2.

NH2
H

3. HOH

chlorek trans-2-fenylocyklopropanokarbonylu

tranylocypromina

4. Redukcja nitrozwizkw, azydkw, nitryli i oksymw

Nitrozwizki, zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne mona redukowa do amin 1o.
Aromatyczne nitrozwizki otrzymuje si stosunkowo atwo poprzez nitrowanie arenw
mieszanin nitrujc (HNO3/H2SO4). Natomiast nitrozwizki alifatyczne powstaj w reakcji
alkilowania anionu azotynowego, ktry jest ambidentnym odczynnikiem nukleofilowym (tzn.
ma dwa centra reaktywne), dlatego produktem alkilowania anionu azotanowego bywa zwykle
mieszanina nitrozwizkw i estrw kwasu azotowego (III).
.
.. .. :O
N
O
..
.. :
anion azotynowy

..- ..
:O
.. N O :

- .. .. ..
:O
.. N O :

-X

R-X

.
+ O. .
R N .. - +
nitroalkan O
.. :

.. .. ..
R O
.. N O :

azotyn alkilu

10

W przemyle, nitroalkany otrzymuje si w reakcji bezporedniego nitrowania alkanw kwasem

azotowym lub ditlenkiem azotu.
Do redukcji nitrozwizkw uywa si wodoru wobec katalizatorw (Pt, Pd), niklu Raneya,
metali (Fe, Zn, Sn) w rodowisku kwanym, wodorkw (LiBH4, NaBH4), cykloheksenu wobec
Pd (przeniesienie wodoru), sodu lub litu w alkoholu i innych reduktorw.
Przykady:
, Pd

CH3(CH2)2NO2
nitropropan

NO2

CH3(CH2)2NH2

, -HOH

NH2

H2/NiRa

(90%)

Cl

Cl
o-chloronitrobenzen

NO2

kwas
m-nitrobenzoesowy

(55%)

propyloamina

o-chloroanilina

NH2

NaBH4

COOH

COOH

kwas (52%)
m-aminobenzoesowy

Redukcja nitrobenzenu elazem w rodowisku kwasu solnego, zwana metod Bchampa, bya
dawniej gwn przemysow metod otrzymywania aniliny. Obecnie ze wzgldu na due iloci
produktw ubocznych powstajcych w reakcji (zanieczyszczonych tlenkw elaza) jest
wypierana przez uwodornienie katalityczne. Niemniej stosuje si j jeszcze w laboratoriach,
obok redukcji cynkiem czy cyn. Kwas solny dodawany jest jedynie w ilociach katalitycznych
do zapocztkowania reakcji, tj. wytworzenia potrzebnego elektrolitu.
NH2

NO2
HCl

+ 9 Fe + 4 HOH

nitrobenzen

+ 3 Fe3O4

anilina (90%)

Najnowoczeniejsza metoda produkcji aniliny polega na amonolizie fenolu spenia ona

wysokie wymagania ekologiczne, poniewa jest bezodpadowa.
OH

NH3

fenol

kat. 425oC
20 MPa

NH2
+ HOH

anilina

Aminy mona otrzymywa z innych pochodnych azotowych, ktre syntezuje si stosunkowo

atwo, w tym poprzez redukcj oksymw, azydkw czy nitryli.
Przykady:

NOH
CH3CH2C(CH2)2CN

oksym 4-oksoheksanonitrylu

LiAlH4

NH2
CH3CH2C(CH2)3NH2
4-aminoheksyloamina (62%)

Heksametylenodiamin, wany surowiec w produkcji wkien syntetycznych, otrzymuje si w

wyniku katalitycznego uwodornienia nitrylu kwasu adypinowego.

11

heksanodinitryl N C(CH2)4C N

H2/Cu/Co, NH3

H2N(CH2)6NH2 heksametylodiamina (92%)

125oC, 60 MPa

Azydki najczciej redukuje si tetrahydroglinianem litu.

CH2CH2Br

bromek
2-fenyloetylu

CH2CH2N3

NaN3

CH2CH2NH2

LiAlH4

azydek
2-fenyloetylu

2-fenyloetyloamina

5. Reakcja Rittera
Otrzymywanie amin zawierajcych grup aminow przy 3o atomie wgla, np. t-butyloamin, jest
zadaniem trudnym. Jednym z nielicznych sposobw syntezy tego typu amin jest reakcja
Rittera, polegajca na dziaaniu na nitryle, w obecnoci silnego kwasu, 3o alkoholami lub
innymi zwizkami (alkenami, pochodnymi allilowymi czy benzylowymi), zdolnymi do
generowania stabilnych karbokationw. Powstajcy karbokation reaguje z nitrylem tworzc
amid, a z niego po hydrolizie powstaje oczekiwany produkt.
CH3
H3C C OH
CH3
t-butanol

CH3
H3C C CH2
H+

izobuten

N
CH3
..
+C
CH3
H3C

kation t-butylowy

CH3
H3C C N
..
CH3

+
C R

CH3
..
HOH
..

- H+

H
H3C C N
.. C
O+
CH3
H

CH3

H3C C N
.. C
O
CH3
H

CH3 O
H3C C-NH-C-R
..
CH3
amid podstawiony
reszt t-butylow

Kady amid mona atwo zhydrolizowa do odpowiedniej aminy.

CH3
CH3
O
O
1. H+/HOH
+ C
H 3C
NH C R
H3C C NH2 + Na O-C-R
2. NaOH
CH3
CH3
t-butyloamina

Waciwoci fizyczne i fizjologiczne

Aminy o niskim ciarze czsteczkowym s gazami o temperaturach wrzenia odpowiednio:
metyloamina -6,7oC, dimetyloamina 7,3oC, trimetyloamina 2,9oC, etyloamina 16,6oC.
Wysze s cieczami, np. trietyloamina wrze w temp. 89oC, a n-propyloamina, di-n-propyloamina,
n-butyloamina i t-butyloamina wr odpowiednio w 49oC, 109oC, 77,9oC i 45oC. S oczywicie i
stae aminy, np. p-toluidyna topnieje w 45 oC, a naftyloaminy, - w 50 oC i - w 112oC. Wysze
temperatury wrzenia amin w porwnaniu z alkanami, eterami, czy aldehydami wynikaj z
moliwoci tworzenia si wiza wodorowych w aminach.
R'

R
R'

Wizania wodorowe w aminach 1o i 2o

..
N

H
H
R

R'

N..
H
R'

..
N

H
R'

..
N
R
..

N
R

N..

H
R'

12

Aminy gazowe, a nawet te nisze cieke, rozpuszczaj si dobrze w wodzie, a ich rozpuszczaniu
towarzyszy wydzielanie si ciepa, podobnie jak podczas rozpuszczania amoniaku. Wraz ze
wzrostem masy czsteczkowej amin zmniejsza si ilo wydzielanego ciepa. Zapach amin o
niskim ciarze czsteczkowym jest zbliony do zapachu amoniaku, wysze lotne aminy
zapachem przypominaj psujce si ryby, jest on nieprzyjemny, wrcz odraajcy. Nazwa
putrescyny (1,4-butanodiaminy) wywodzi od aciskiego sowa putrescere, co znaczy gni,
poniewa ta amina wydziela si w trakcie rozkadu substancji biakowych. Mniej lotne aminy te
charakteryzuj si te nieprzyjemnym zapachem, jednak jest on mniej intensywny.
Niskolotne aminy, podobnie jak amoniak, maj dziaanie duszce, a w zetkniciu ze skr
powoduj oparzenia. Aminy biogenne zwykle s bardzo toksyczne, niektre z nich, take aminy
syntetyczne o zblionej budowie, wykazuj waciwoci narkotyczne, np.: fenyloetyloamina,
amfetamina, tyramina czy trypsamina.
Waciwoci chemiczne
1. Zasadowo
Aminy s zasadami, przy czym aminy alifatyczne wykazuj zwykle silniejsze waciwoci
zasadowe od amoniaku, a aminy aromatyczne sabsze. Ich zasadowo wynika z obecnoci
protonoakceptorowej wolnej pary elektronowej przy atomie azotu. W reakcji amin z kwasami
tworz si sole amoniowe poprzez przyczenie protonu do wolnej pary elektronw.
amina
(zasada Lewisa)

R
R'

..
N

R''

H A
kwas

N+ A
R
R'' sl amoniowa
R'

Woda dziaa na aminy jak saby kwas i ustala si rwnowaga pomidzy zdysocjowan i
niezdysocjowan form.
..
amina R NH2 +

H OH
woda jako kwas

+
OH
R NH3
kation amoniowy

Na podstawie tego rwnania mona zdefiniowa sta rwnowagi Kb, z ktrej wyprowadza si
sta zasadowoci pKb:
Kb =

+ [R-NH3 ] [ OH]
[R-NH2]

pKb = -logKb

Im wiksz warto ma Kb (rwnoczenie mniejsz warto przyjmuje pKb), tym

mocniejsza jest zasada.
Podobne stae uywa si do okrelania kwasowoci Ka i pKa. Czsto zamiast Kb i pKb stosuje
si Ka i pKa, zarwno do porwnywania mocy kwasw i zasad, gdy s to wartoci powizane z
sob, poniewa kwasowo jonu amoniowego (RNH3+) wiadczy o zasadowoci aminy, z ktrej
powsta:
Im wiksz warto przyjmuje Kb (rwnoczenie mniejsz warto osiga pKb),
tym amina jest mocniejsz zasad i odwrotnie.

13

Powysze konkluzje mona przedstawi na nastpujcym schemacie:

niska warto pKa kationu
amoniowego wiadczy, i
jest on mocnym kwasem i oznacza, e

+
R NH3

+ HOH

powsta on z
aminy, bdcej
sab zasad

..
+
R NH2 + H/HOH

powsta on z aminy,
wysoka warto pKa kationu
bdcej mocn zasad
amoniowego wiadczy, i
jest on sabym kwasem i oznacza, e

Warto pamita, e pKa + pKb = 14

Zasadowo wybranych amin

Tabela 10.1

Nazwa
amoniak

Wzr
NH3
aminy alifatyczne 1o
metyloamina
CH3NH2
etyloamina
CH3CH2NH2
n-propyloamina
CH3CH2CH2NH2
aminy alifatyczne 2o
dimetyloamina
(CH3)2NH
dietyloamina
(CH3CH2)2NH
di-n-propyloamina
(CH3CH2CH2)2NH
pirolidyna
NH

aminy alifatyczne 3o
trimetyloamina
(CH3)3N
trietyloamina
(CH3CH2)3N
tri-n-propyloamina
(CH3CH2CH2)3N
aminy aromatyczne
anilina
NH2

N-metyloanilina
N,N-dimetyloanilina

NHCH3
N(CH3)2

p-metoksyanilina
p-nitroanilina

pKb
4,74

pKa
9,26

3,36
3,36
3,32

10,64
10,64
10,68

3,27
3.51
3,00
2,73

10,73
10,49
11,00
11,27

4,19
2.99
3,35

9,81
11.01
10,65

9,37

4,63

9,21

4,79

8,94

5,06

8,7
13,0

5,3
1,0

~ 15

~-1

heterocykliczne aminy aromatyczne

pirol
pirydyna

NH
NH

8,75

5,25

Czwartorzdowe zasady amoniowe maj moc podobn do wodorotlenkw alkalicznych, pH ich

wodnych roztworw wynosi 14.
14

Wpyw podstawnikw na zasadowo amin

Porwnujc dane zawarte w tabeli nietrudno stwierdzi, e aminy alifatyczne s kilkanacie razy
silniejszymi zasadami ni amoniak. Nietrudno te domyli si, e przyczyn wzrostu
zasadowoci amin alifatycznych w stosunku do NH3 jest efekt indukcyjny +I reszt alifatycznych.
H

N:

+
+ H

+
N H

Zwikszenie liczby reszt alifatycznych w aminach 2o i 3o ma niewielki wpyw na moc amin. Co

prawda wzrasta efekt indukcyjny, ale zwiksza si zarazem hydrofobowo czsteczki, przez co
tworzcy si kation amoniowy jest trudniej solwatowany przez czsteczki wody. Z tego samego
powodu pirolidyna jest silniejsz zasad ni 2o aminy alifatyczne, poniewa obie reszty
przyczone do atomu azotu tworz piercie, przez co atom N jest z jednej strony odsonity, a
to uatwia solwatacj.
W aminach aromatycznych efekty mezomeryczny -M i indukcyjny -I piercienia fenylowego
zmniejszaj adunek ujemny przy atomie azotu, przez co zmniejsza si jego powinowactwo do
protonu i aminy te staj si mniej zasadowe.
..
N

N+
-

: NH2

N+
..
..

amina

NH3

+
+ H

kation
amoniowy

Podstawniki zwikszajce efekt elektronoakceptorowy (EWG), np. grupa nitrowa, jeszcze

mocniej obniaj zasadowo amin aromatycznych, a podstawniki elektronodonowe (EDG)
wpywaj na wzrost ich zasadowoci.
..
N

EWG

podstawniki elektronoakceptorowe
(EWG) zniejszaj zasadowo
amin aromatycznych
O

..
N

EDG

..

podstawniki elektronodonorowe
(EDG) zwikszaj zasadowo
amin aromatycznych

..

-R (alkil)
EDG: -NH2, -OR(H),
..

EWG: -NH3, -C-H, -C-R, -C-OR,

-NO2, -SO2R(H), -SO3R(H)

Jeszcze silniejszy efekt wywouje grupa karbonylowa bezporednio zwizana z atomem azotu,
np. w N-acylowanych aminach czyli amidach. Na skutek mezomerii, na atomie azotu kumuluje
si czciowy adunek dodatni, a przez to amidy nie tylko trac waciwoci zasadowe, ale atomy
wodoru przy atomie azotu w amidach staj si bardziej kwane ni w aminach (pKa amin ~ 40,
pKa amidw ~ 20) .
..
O:
C ..
NH2
R

.. : O:

.. : O:

C ..
R + NH2

C +
NH2

Amidy powstaj z amin w wyniku ich acylowania. W reakcji hydrolizy amidw odtwarzaj si
aminy.

15

O
R'-C-Cl

acylowanie
amin

- HCl

O
R NH C R'

..
R NH2

amina

amid
hydroliza
amidw

-OH/HOH lub
1. H+/HOH 2. -OH

Aminy o niskim ciarze molowym s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj odczyn zasadowy.

Otrzymane z nich amidy staj si nierozpuszczalne lub trudno rozpuszczalne w wodzie i
wykazuj odczyn obojtny wobec uniwersalnego papierka wskanikowego.
2. Nukleofilowo
Dziki wolnej parze elektronw przy atomie azotu aminy wykazuj waciwoci nukleofilowe, co
objawia si ich podatnoci na alkilowanie, arylowanie i acylowanie.
2.1 Alkilowanie
Aminy pod wpywem odczynnikw alkilujcych zwikszaj rzdowo, tzn. z amin 1o
przechodz w aminy 2o i dalej w 3 o i w 4 o sole amoniowe. Praktyczne znaczenie ma alkilowanie
amin aromatycznych do 3o N,N-diakliloaryloamin i otrzymywanie 4o soli amoniowych.
Dokadne schematy reakcji zostay przedstawione w podrozdziale otrzymywania amin poprzez
alkilowanie amoniaku.
..
N H

+
N H X

R-X

2.2 Arylowanie
Aminy mona rwnie arylowa, najlepiej fluoroarenami uaktywnionymi podstawnikami typu
EWG, zwizanymi z piercieniem aromatycznym w pozycjach orto- lub/i para-. Znanym
odczynnikiem do arylowania amin, w tym aminokwasw, np. wchodzcych w skad biaek, jest
2,4-dinitrofluorobenzen.
O2N
..
N H + F
amina

NO2

O2N
..
N

:B

2,4-dinitrofluorobenzen

NO2

2,4-dinitrofenyloamina

2.3 Acylowanie
Aminy pod wpywem takich reagentw, jak halogenki acylowe, bezwodniki kwasowe i aktywne
estry ulegaj acylowaniu, przy czym powstaj amidy, pochodne amin pozbawione waciwoci
zasadowych i w znacznej mierze nukleofilowych.
odczynnik
acylujcy

O
C

+ H N
Y amina

:B

O
C

R
amid

Y: -F, -Cl, -Br i -I w halogenkach kwasowych;

lub -OCOR w bezwodnikach kwasowych
lub -OR i -OAr w estrach aktywnych

Aminy mog tworzy amidy nie tylko z pochodnymi kwasw karboksylowych, ale rwnie
innych kwasw. Znane s powszechnie sulfonoamidy, czyli amidy kwasw sulfonowych.

16

Znalazy one szerokie zastosowanie jako leki. W chemii organicznej uywa si ich do
rozrniania rzdowoci amin.
Rozrnianie rzdowoci amin
Aminy o nieznanej rzdowoci poddaje si dziaaniu chlorku benzenosulfonowego. Aminy 1o
tworz z nim nierozpuszczalne w wodzie monopodstawione sulfonoamidy, ktre posiadaj tak
kwany amidowy atom wodoru, e tworz z wodorotlenkami alkalicznymi, np. z NaOH
rozpuszczalne w wodzie sole. Ssiedztwo atomu siarki powoduje wzrost kwasowoci amidowego
atomu wodoru.
kwany atom wodoru
O H
O
NaOH
:B
R
N
S
R
S Cl + H2N
..
- HOH
..
O sulfonoamid
O
amina 1o
monopodstawiony;
chlorek kwasu
nierozpuszczalny
benzenosulfonowego
w wodzie

.. +
S N
.. R Na
O
sl sodowa
sulfonoamidu;
rozpuszczalna
w wodzie

Rozpuszczalno sulfonoamidu w wodzie zawierajcej NaOH wiadczy o tym, e powsta on

z aminy 1o.
..
SO2 NH R

.. SO2 N
.. R + HOH

-OH

Aminy 2o reaguj z chlorkiem benzenosulfonowym tworzc amid dipodstawiony, ktry z braku

amidowego atomu wodoru nie tworzy soli i nie rozpuszcza si w wodzie zawierajcej NaOH.
O

..
S Cl + H NR2

..
S NR2

:B

NaOH

O
sulfonamid dipodstawiony,
nierozpuszczalny w alkaliach

O
amina 2o
chlorek kwasu
benzenosulfonowego

Aminy 3o nie reaguj z halogenkami kwasowymi.

SO2Cl +

..
NR3

:B

Czwartorzdowe sole amoniowe

Czwartorzdowe sole amoniowe R4+N -X powstaj w reakcji alkilowania amin nadmiarem
rodka alkilujcego (jest to tzw. wyczerpujce alkilowanie). Czwartorzdowy kation amoniowy
jest kationem silnej zasady, dlatego trudno otrzyma 4o wodorotlenki amoniowe w reakcji, np.
NaOH z 4o solami amoniowymi. Mona te wodorotlenki wydzieli z ich soli pod wpywem
wilgotnego Ag2O.
..
R NH2
amina 1o

R-X
:B

..
R NH R
amina 2o

R-X
:B

R3N:
amina 3o

R-X

R4N

+X

4o sl amoniowa

Ag2O/HOH
AgX

+ R4N OH
4o wodorotlenek amoniowy

Czwartorzdowe sole amoniowe zawierajce cztery rne podstawniki tworz trwae

enancjomery,
ktre
daj
si
rozdzieli.
Przykadem
moe
by
bromek

17

benzyloetylometylopropanoamoniowy. Atom azotu w 4o solach amoniowych ma hybrydyzacje

sp3.
H3CH2CH2C
bromek (S)-benzyloetylometylo-n-propyloamoniowy

H3C N
CH3CH2

CH2

CH2

CH2CH2CH3

CH3
CH2CH3

bromek (R)-benzyloetylometylo-n-propyloamoniowy

enancjomery

2.4 Reakcja eliminacji Hofmanna

Grupy -NH2, -NHR i -NR2, podobnie jak -OR i -OH nale do grup trudnoodchodzcych i
dlatego aminy 1o, 2o i 3o s zwizkami trwaymi. Nie ulegaj termicznemu rozkadowi do
alkenw, podobnie z reszt, jak alkohole i etery. Natomiast 4o wodorotlenki amoniowe s
nietrwae w podwyszonej temperaturze, rozkadaj si do alkenu, przy czym wydziela si 3o
amina, szczeglnie atwo eliminacji ulega trimetyloamina. Reakcja ta nazywa si eliminacj
Hofmanna.
..
CH3(CH2)3CH2CH2NH2

CH3I

+
CH3(CH2)3CH2CH2N(CH3)3I

nadmiar

heksyloamina

Ag2O/HOH,
- AgI, - HOH

(CH3)3N: + CH3(CH2)3CH=CH2
trimetyloamina

jodek N,N,N-trimetyloheksyloamoniowy

heks-1-en (60%)

Mechanizm reakcji przypomina eliminacj typu E2 halogenkw alkilowych. Zaczyna si od

oderwania przez zasad protonu z atomu wgla ssiadujcego z grup aminow i odszczepienia
kationu trialkiloamoniowego. Reakcja biegnie jedynie w rodowisku zasadowym, dlatego do
eliminacji Hofmanna dochodzi dopiero po przeksztaceniu 4o soli amoniowej w 4o
wodorotlenek amoniowy.
H
4o sl amoniowa

X
N(CH3)3
+

Ag2O/HOH

- AgX

4o

OH
C
N(CH3)3
+

..
- HOH
..
- N(CH3)3

alken

wodorotlenek amoniowy

Rnica pomidzy eliminacj halogenowodoru, a reakcj eliminacji Hofmanna polega na tym,

e ta druga biegnie niezgodnie z regu Zajcewa z dwch moliwych izomerw
konstytucyjnych powstaje ten alken, ktry zawiera mniej podstawnikw przy C=C. Jako
przykad suy moe termiczny rozkad wodorotlenku N,N,N-trimetylobutyloamoniowego,
prowadzcy do pent-1-enu jako produktu gwnego.
+ N(CH ) - I
3 3

CH3CH2CH2CH=CH2
Ag2O/HOH

CH3CH2CH2CHCH3
wodorotlenek N,N,N-trimetylo2-pentyloamoniowy

pent-1-en (57%)

+
CH3CH2CH=CHCH2
pent-2-en (3%)

Przyczyn niezgodnego z regu Zajcewa przebiegu eliminacji Hofmanna upatruje si w duej

objtoci grupy odchodzcej. Podstawnik trimetyloamoniowy preferuje tak konformacj, w
ktrej bardziej prawdopodobne staje si oderwanie protonu prowadzce do produktu Hofmanna,
a nie Zajcewa.

18

CH2CH3
H
OH
H
H
+ N(CH3)3
bardziej stabilny konformer, ale
eliminacja E2 jest niemoliwa

H3C

H 3C

OH
H

CH2CH3
+N(CH3)3

mniej stabilny konformer

umoliwiajcy reakcj E2

Reakcja eliminacji E2 jest moliwa tylko dla tego konformeru, w ktrym odrywany atom H i
grupa odchodzca +N(CH3)3 przyjmuj pooenie s-trans (naprzemianlege). W powyszym
ukadzie nie ma sprzyjajcych warunkw do oderwania atomu wodoru z atomu wgla C3 i
dlatego trudno tworzy si alken zawierajcy podwjne wizanie pomidzy C2 i C3 (pent-2-en).
Natomiast uoenie si w konformacji naprzemianlegej obu grup odchodzcych przy C2 i C1 nie
przedstawia trudnoci. Podczas eliminacji zostaje oderwany atom H z C1 i jako gwny produkt
tworzy si pent-1-en.
CH3CH2CH2
H

OH
H

H
+N(CH3)3

H HH H

H3C
6

CH3

H H H N(CH3)3

Eliminacja Hofmanna odegraa du rol podczas oznaczania struktur amin o skomplikowanej

budowie, szczeglnie amin naturalnych, w tym alkaloidw. Dzisiaj badania strukturalne
prowadzi si gwnie metodami spektralnymi, a do otrzymywania alkenw stosuje si inne,
wydajniejsze ni ta reakcje, tak wic eliminacji Hofmanna obecnie ma przede wszystkim
znaczenie poznawcze oraz historyczne.
Zadanie: co powstanie w wyniku ogrzewania wodorotlenku N,N-dimetylopiperydyniowego?

AMINY AROMATYCZNE
Otrzymywanie
Najczstszym sposobem otrzymywania amin aromatycznych jest redukcja odpowiednich
nitrozwizkw, ktre atwo powstaj w wyniku bezporedniego nitrowania arenw. W
laboratorium do redukcji nitrozwizkw uywa si metali, np. cynku, cyny czy elaza w
rodowisku kwanym. W przemyle redukcj nitrobenzenu do aniliny elazem w kwasie solnym
zarzucono z uwagi na powstajce w duych ilociach, trudne do zagospodorowania odpady
(zakwaszone tlenki elaza) i obecnie nitrobenzen redukuje si katalitycznie, wobec tlenkw
Cu2O, Cr2O3 lub BaO osadzonych na krzemionce albo te NiS/Al2O3.
NO2

Sn/HCl

H2/kat

NaOH

NH2

(97%)
anilina
(98%)

19

CH3
2,4-dinitrotoluen

NO2

CH3
1. Fe/HCl
2. NaOH/HOH

NO2

NH2

NH2

tolueno-2,4-diamina
(74%)

Redukcj grup nitrowych mona przeprowadzi selektywnie, np. 3-nitroanilin otrzymuje si z

1,3-dinitrobenzenu w reakcji z siarczkiem sodu, a 3-aminobenzaldehyd z 3-nitrobenzaldehydu
pod wpywem chlorku cyny (II).
NO2

1,3-dinitrobenzen

NO2

CHO

3-nitrobenzaldehyd

NH2

Na2S

3-nitroanilina

woda

NO2

(70%)

CHO

1. SnCl2/HCl
2. NaOH/HOH

3-aminobenzaldehyd (90%)

NH2

NO2

Nitrozwizki aromatyczne mona te redukowa tetrahydroboranem sodu, a nawet

elektrolitycznie. Sposb elektrolityczny zapewnia dobr wydajno i czysty produkt, ale jest
kosztowny. Obecnie najlepsz przemysow metod wytwarzania aniliny jest amonoliza fenolu.
Biegnie ona w drastycznych warunkach, ale jest technologi bezodpadow.
OH

fenol

NH2

425oC

+ NH3

+ HOH

20 MPa, kat.

anilina

Amonoliza chlorobenzenu zostaa zarzucona w 1967 r., z powodu zuywania duych iloci
drogiego chloru do produkcji chlorobenzenu i wytwarzania uciliwych ciekw.
Waciwoci chemiczne
Aminy aromatyczne, jak ju to zostao wyjanione wczeniej s sabszymi zasadami i sabszymi
nukleofilami ni aminy alifatyczne. To reszta arylowa poprzez efekt -M i -I osabia waciwoci
zasadowe i nukleofilowe, wynikajce z obecnoci wolnej pary elektronw na atomie azotu. Z
drugiej strony grupa aminowa (EDG) te modyfikuje waciwoci piercienia aromatycznego
czynic go bardziej aktywnym w reakcjach SE. To uaktywnienie widoczne jest, np. w reakcji
bromowania aniliny; zachodzi ona w wodzie bez katalizatora tak atwo, e powstaje od razu
tribromoanilina.
NH2

Br2

Br

NH2

Br
2,4,6-tribromoanilina

woda

(100%)

Br

anilina

W celu otrzymania monobromowanej aniliny naley zdezaktywowa grup amin, np. przez jej
acetylowanie.
NH2

NHAc
Ac2O

Br2

Py

CH3
4-toluidyna

Br

NHAc

NaOH

- HBr

CH3

Br

NH2

HOH

CH3

N-acetyloN-acetylo-2-bromo-4-toluidyna -4-metyloanilina

CH3
2-bromo-4-me-tyloanilina (79%)

20

Aminy aromatyczne mona acylowa w reakcji Friedela-Craftsa po uprzednim zacylowaniu

grupy aminowej (dlaczego?). Postpujc w ten sposb otrzymuje si, np. 4-aminobenzofenon
poprzez acylowanie chlorkiem benzolilu N-acetyloaniliny.
NH2

Ac2O
Py

anilina

O
C

COCl

NHAc

O
C

NaOH/HOH

NH2
4-aminobenzofenon

NHAc

AlCl3

(80%)

acetanilid

Jeeli zamiast halogengw acylowych uyje si kwasu chlorosulfonowego, a produkt tej reakcji
podda si amonolizie to powstan sulfonamid..y (sulfanilamidy), znane
leki przeciwbakteryjne.
..
..
NHAc

..
NHAc

NHAc

NaOH/HOH

NH3

HOSO2Cl

..
SO2NH2

HOH

N-acetyloanilina

SO2Cl

Sulfanilamid jest amidem kwasu sulfanilowego.

..
kwas
sulfanilowy

NH2

..
SO2NH2

NH2

..
NH2

SO3H

..
SO2NH2

sulfanilamid
(4-aminobenzenosulfonamid)

sulfanilamid

Pord popularnych lekw sulfamidowych mona wymieni przykadowo sulfaguanidyn,

madroxin czy sulfatiazol.
H2N

SO2 N C

sulfoguanidyna

NH2

OCH3
H2N

NH2

SO2 NH

madroxin

H2N

SO2 NH

OCH3

S
N

sulfatiazol

Kwas sulfanilowy otrzymuje si w reakcji spiekania aniliny z kwasem siarkowym. W pierwszym

etapie tej reakcji tworzy si sl, ktra w podwyszonej temperaturze traci wod i powstaje amid
kwasu N-fenylosulfaminowego, po czym ulega on przegrupowaniu (w wewntrznej reakcji
sulfonowania) do kwasu 4-aminobenzeno-sulfonowego, czyli kwasu sulfanilowego.
NH2

H2SO4

+NH -O SOH
3
3

NH2

NHSO2OH
180oC

- HOH

anilina

wodorosiarczan aniliniowy

kwas N-fenylosulfamidowy

kwas sulfaniliowy
SO2OH

(55%)

W takiej samej reakcji z 1-naftyloaminy powstaje kwas naftionowy (4-aminonaftaleno-1sulfonowy).

Zadanie: napisz schemat reakcji otrzymywania kwasu naftionowego z 1-naftyloaminy.

Kwas sulfanilowy (4-aminobenzenosulfonowy) zawiera w obrbie swojej czsteczki grup

kwasow obok zasadowej. W tej sytuacji dochodzi do reakcji midzy nimi, tzn. proton z kwasu
zostaje przeniesiony na atom azotu i tworzy si sl, zwana sol wewntrzn, inaczej jonem
obojnaczym (zwitterjonem).

21

NH3

+
- H+

NH3

H+

H+

SO3

SO3

jon obojnaczy

anion

SO3H
kation

NH2

-OH

Sl wewntrzna, majca budow jak powyej, charakteryzuje si zwykle du polarnoci (jest

trudno rozpuszczalna w niepolarnych rozpuszczalnikach) i ma wysok temperatur topnienia; tt.
kwasu sulfanilowego wynosi 280-300oC (z rozkadem).
Reakcje amin z kwasem azotowym (III)
Aminy alifatyczne 1o pod wpywem kwasu azotawego ulegaj przemianie, przy czym powstaje
mieszanina zwizkw skadajca si z alkenu, alkoholu i jeszcze innych produktw
podstawienia; wszystkie zawieraj ten sam szkielet wglowy co amina.
CH3
t-butyloamina

H3C C CH3
NH2
NaNO2

CH3

CH3
izobuten H3C C CH2

HCl

H3C C CH3
t-butanol OH

CH3
chlorek
H3C C CH3 t-butylu
Cl

Mechanizm reakcji
Reakcja zaczyna si od utworzenia kationu nitrozoniowego: +NO.
+ + Na NO2 + H Cl

HOH
- NaCl

.. ..
+ H O
.. N O + Na Cl

H+/HOH

H .. ..
O N O
H +

- HOH

.. ..
+ O: kation
N
nitrozoniowy

Kation nitrozoniowy w reakcji z amin tworzy sl diazoniow. Alifatyczne soli diazoniowe s

nietrwae, szybko ulegaj rozkadowi do karbokationu.
..
:
R NH2 + + N
.. O
amina

H
..
O:
R N N
..
+
H

- H+

H
..
R N
.. O:
.. N

..
R N
.. H
.. N
.. O

H+/HOH

.. H
R N
.. N
.. O +
H

- HOH
- N2

karbokation

Karbokation stabilizujc si odszczepia proton i powstaje alken:

H CH2
C
karbokation
H3C + CH3

- H+

CH2
izobuten
C
CH3
H3C

lub przycza nukleofil znajdujcy si w rodowisku reakcji, np. czsteczk wody, anion Cl-, itp.
tworzc odpowiedni pochodn:
CH3
C
H3C + CH3

-Nu, np.

HOH czy Cl-

CH3

H3C C CH3
Nu

22

Reakcje 1o amin aromatycznych

Aminy aromatyczne 1o reaguj identycznie jak ich odpowiedniki alifatyczne, ale tworzce si
aromatyczne sole diazoniowe s znacznie trwalsze. W niskich temperaturach (0-10oC) reaguj z
rnymi odczynnikami w rezultacie, czego otrzymuje si wiele cennych produktw.
Ar NH2

NaNO2/HCl
5oC

- chlorek
+
Ar N N: Cl arylodiazoniowy

+
N N : Cl

NaNO2

NH2

HCl

anilina

chlorek fenylodiazoniowy

Reakcje amin 2o
W reakcji z kwasem azotawym zarwno 2o aminy alifatyczne jak i aromatyczne zostaj
przeksztacone N-nitrozaminy.
(CH3)2NH
dimetyloamina

N-metyloanilina

.. ..
(CH3)2N N O

NaNO2
HCl

N-nitrozodimetyloamina

.. H NaNO2
N
CH3 HCl

..
.. N O
N-nitrozo-NN
CH3 -metyloanilina

Reakcje amin 3o
W reakcji kwasu azotowego z 3o aminami alifatycznymi powstaj zwyke sole azotany
trialkiloamoniowe, natomiast 3o aminy aromatyczne ulegaj reakcji nitrozowania, wg
mechanizmu SE.
..
..
N(CH3)2

NaNO2
HCl

N,N-dimetyloanilina

..
N(CH3)2

+
..
H N
.. O..

+ N(CH )
3 2

..
N
.. O..

- H+

N(CH3)2

N,N-dimetylo-p-nitrozoanilina
NO

Sole diazoniowe
Sole diazoniowe zarwno alifatyczne, jak i aromatyczne s nietrwae. Alifatyczne rozkadaj si
ju w niskiej temperaturze, a aromatyczne s wzgldnie trwae jedynie w pobliu 0oC. Z jednych
i drugich powstaje odpowiedni karbokation, ktrego istnienie mona wywnioskowa na
podstawie produktw, jakie powstaj z rozkadajcej si soli diazoniowej. Produkty te zale od
odczynnikw nukleofilowych obecnych w rodowisku reakcji.
Aromatyczne sole diazoniowe s na tyle trwae, e mona je wykorzystywa w rnego rodzaju
reakcjach, np. wymienia na inne funkcje, gdy czsteczka N2 jest atwo odchodzc grup,
redukowa do pochodnych hydrazyny, lub stosowa w reakcjach SE kation arylowy ma
waciwoci elektrofilowe (sabe).
1. Reakcje substytucji
Aminy aromatyczne s stosunkowo atwo dostpne i z tego powodu znalazy szerokie
zastosowanie w syntezie organicznej. Sole diazoniowe, bezporednio po otrzymaniu ich z 1o
amin aromatycznych przeksztaca si w rnego rodzaju pochodne, np. w fenole, halogenki
arylowe, cyjanki i wiele innych. S te wykorzystywane do czasowego blokowania okrelonej
23

pozycji w piercieniu aromatycznym, na czas zaplanowanych przemian, a nastpnie usuwa si t

oson w reakcji odaminowania.
I

Br
NaI
HBr

CuBr

Cl

+
N N:
X

HCl
CuCl
H3PO2

CN

KCN
CuCN

H+/HOH

OH

1.1 Reakcja zagotowania otrzymywanie fenoli

Podgrzanie soli diazoniowych w wodnych roztworach powoduje ich hydroliz, przy czym
tworz si fenole i wydziela si gazowy azot. Drobne pcherzyki azotu pojawiaj si w caej
objtoci roztworu zanim temperatura osignie 100oC, co stwarza wraenie wrzenia. Z tego
powodu ta reakcja nazywa si reakcj zagotowania. Rni si jednak od normalnego wrzenia
tym, e pcherzyki azotu s znacznie drobniejsze ni podczas normalnego wrzenia.
W reakcji zagotowania przejciowo powstaje karbokation, ktry nie czy si z anionem, np. z
anionem wodorosiarczanowym, poniewa woda jest znacznie silniejszym nukleofilem ni HSO4-.
Reakcja wymaga silnie kwanego rodowiska i podwyszonej temperatury.
+
N N HSO4

..
HOH
..

- N2

wodorosiarczan benzenodiazoniowy

OH

- H+

karbokation

fenol (75%)

Innym przykadem zastosowania reakcji zagotowania moe by synteza 3-nitrofenolu, ktry

poprzez sole diazoniowe powstaje z wysz czystoci, ni w wyniku halogenowania
nitrobenzenu czy hydrolizy 3-halogenonitrobenzenu. Aminy, z ktrych otrzymuje si sole
diazoniowe pochodz najczciej z odpowiednich nitropochodnych.
NO2

H2 S

HNO3
H2SO4

benzen

NH2

NO2

m-dinitrobenzen

NH3

+
N2 HSO4

H2SO4

NO2

NaNO2

m-nitroanilina

NO2

OH
HOH

(56%)

, - N2

wodorosiarczan m-nitrobenzenodiazoniowy

NO2
3-nitrofenol

Mona te w ten sposb otrzyma 3-bromofenol, trudnodostpny na innej drodze.

NH2
Br
m-bromoanilina

NaNO2
H2SO4

+
N2 HSO4

OH
HOH

Br
wodorosiarczan m-bromobenzenodiazoniowy

Br
3-bromofenol

24

1.2 Reakcja Sandmeyera

Reakcja Sandmeyera polega na wymianie grupy -NN na nukleofil, katalizowanej przez sole
miedzi (I).
Traugott Sandmeyer (1854-1922); ur. w Wettingen, Szwajcaria; doktorat w Heidelbergu u Gattermana;
zatrudniony w Geigy Company, Bazylea, Szwajcaria.

W reakcji Sandmeyera otrzymuje si chlorki, bromki i cyjanki arylowe. Jodki arylowe powstaj
w reakcji soli diazoniowej z jodkiem sodu lub potasu, bez potrzeby stosowania katalizatora.
Reakcja Sandmeyera jest alternatywn metod otrzymywania halogenkw arylowych do
bezporedniego halogenowania arenw w reakcjach SE. Reakcja Sandmeyera daje moliwoci
wprowadzenia halogenu w inne miejsce piercienia i utworzenia takiej pochodnej, ktr trudno
byoby otrzyma na drodze bezporedniego halogenowania. Przykadem moe by synteza 2chlorotoluenu. W wyniku chlorowania toluenu powstaje mieszanina izomerw.
CH3

NH2

CH3

CH3 + N2 Cl

NaNO2

HCl

HCl

o-toluidyna

Cl

Cu2Cl2

chlorek o-toluenodiazoniowy

+ N2

2-chlorotoluen (70%)

Kwas antranilowy otrzymuje si bardzo prosto z ftalimidu, a z niego w reakcji Sandmeyera

powstaje kwas o-bromobenzoesowy.
NH2

NaNO2

COOH

HCl

Cl

Cu2Cl2

(87%)

COOH
kwas o-chlorobenzoesowy

kwas antranilowy

Cyjanki arylowe tworz si w wyniku rozkadu odpowiednich soli diazoniowych w obecnoci

cyjanku miedzi (I).
NO2

NH2

NO2 + N2 Cl

NaNO2

CN

- N2

HCl

o-nitroanilina

NO2

CN-/CuCN

chlorek o-nitrobenzenodiazoniowy

2-nitrobenzonitryl (76%)

Mechanizm reakcji Sandmayera

Reakcja biegnie mechanizmem rodnikowym. W pierwszym etapie elektron dostarczony na
drodze SET przez kation Cu+ przeksztaca kation diazoniowy w rodnik arylowy i wydziela si
azot. Rodnik z kolei w reakcji z anionem przechodzi w anionorodnik, z ktrego nastpnie znw
na drodze przeniesienia pojedynczego elektronu powstaje odpowiednia pochodna arylowa i
odtwarza si katalizujcy reakcj kation Cu+.
+
N N + Cu+

.
2+

SET

kation diazoniowy

+ Cu
rodnik

+ N2

2+

+ Cu

SET

+
Cu +

produkt
substytucji

anionorodnik

1.3. Jodowanie
Jodki arylowe powstaj w reakcji soli diazoniowych z jodkiem potasu.

25

NO2

NO2

NO2
NaNO2

KI

H2SO4

- N2

N2+ HSO4

NH2

p-nitroanilina wodorosiarczan p-nitrobenzenodiazoniowy

4-jodonitrobenzen

Jodowanie nie wymaga katalizatora, t rol spenia anion jodkowy (I-), ktry w procesie SET
atwo oddaje elektron kationowi diazoniowemu i staje si rodnikiem (I. jodem atomowym),
rwnoczenie powstaje rodnik arylowy. Ten z kolei w reakcji z nastpnym anionem jodkowym
tworzy anionorodnik i zaczyna si podobna reakcja acuchowa jak w obecnoci soli Cu (I). Z
anionorodnika i kationu diazoniowego powstaje jodek arylu oraz rodnik arylowy, ktry zawraca
do reakcji.
+
N N +I

.
.

jodek benzenodiazoniowy

SET

+ I + N2

SET
-I

anionorodnik

jodek fenylu
(produkt
substytucji)

(kation diazoniowy)

- N2

rodnik

(75%)

+
N N

1.4 Fluorowanie
Fluor do piercienia aromatycznego wprowadza si najlepiej poprzez termiczny rozkad
tetrafluoroboranu soli diazoniowej.
CH3

CH3
NaNO2
HCl

chlorek p-toluenodiazoniowy

CH3

- BF3, - N2

+ N2 Cl

NH2
p-toluidyna

CH3

NaBF4

N2+ BF4

Br

Br

Br

1. NaNO2/HCl
2. NaB4

NH2
4-bromonaftylo-1-amina

tetrafluoroboran 4-fluorotoluen (50%)

p-toluenodiazoniowy

- BF3, - N2

+N2 BF4

tetrafluoroboran
1-bromo-4-fluoronaftalen
4-bromonaftylo-1-amoniowy

Synteza zwizkw fluoroorganicznych poprzez sole arenodiazoniowe jest znacznie atwiejsza

ni innymi metodami.
1.5. Arylowanie
Z nitrobenzenu pod wpywem tetrafluoroboranu benzenodiazoniowego powstaje 3-nitrobifenyl.
Jest to reakcja SE arylowanie nitrobenzenu kationem fenylowym.

26

NO2

O2N

+
N N BF4

tetrafluoroboran
benzenodiazoniowy

3-nitrobifenyl
- N2
-

F
BF3

fluorek
fenylu

Wyej zaprezentowane produkty mog powsta jedynie z karbokationu.

Tetrafluoroborany arenodiazoniowe otrzymuje si atwo z odpowiednich soli diazoniowych.
Krystalizuj po wprowadzeniu kwasu fluoroborowego HBF4 do roztworu soli ArN2+ z innymi
kationami:
ArN2+X- + HBF4 ArN2+BF4- + HX
Karbokation tworzcy si z soli diazoniowej otrzymanej z kwasu antranilowego bierze udzia w
reakcji SE prowadzcej do kwasu 2,2-bifenylodikarboksylowe. Kwas ten powstaje w wyniku
arylowania tej soli diazoniowej karbokationem pochodzcym z jej rozpadu.
kwas
2
antranilowy

NH2
COOH

NaNO2

+ N2 Cl

HCl

sl diazoniowa COOH

+
2 Cu /NH3

HOOC

- N2

COOH

kwas 2,2'-bifenylodikarboksylowy (82%)

(kwas difenylowy)

Zadanie: napisz mechanizm powyszej reakcji.

1.6 Reakcja odaminowania

Soli diazoniowe pod wpywem kwasu fosforowego (I) H3PO2 ulegaj rozkadowi z
wydzieleniem azotu (redukcja); powstaje odpowiedni aren. Jest to tzw. reakcja odaminowania.
W ten sposb mona czasowo osoni odpowiednie miejsce w piercieniu aromatycznym, po
czym w inne miejsce wprowadzi podany podstawnik, a nastpnie usun oson aminow
poprzez sl diazoniow.
T metod otrzymuje si, np. 3-bromotoluen i 3,5-dibromotoluen, pochodne niedostpne poprzez
bezporednie bromowanie toluenu.
Produkty bezporedniego bromowania toluenu:
CH3

Br2
FeBr3

benzen

CH3

CH3

+
Br 4-bromotoluen

Br

Br
2,4-dibromotoluen

W celu otrzymania 3,5-dibromotoluenu naley wyj z 4-toluidyny. Jej dibromopochodn, ktra

powstaje w reakcji aniliny z bromem, przeprowadza si w sl diazoniow, a nastpnie poprzez
odaminowanie za pomoc kwasu fosforowego (I) usuwa si grup aminow. Stosujc toluen
jako substrat, cig reakcji prowadzcych do 3,5-dibromotoluenu wyglda nastpujco:

27

CH3

CH3

CH3

HNO3

1. Fe/H+/HOH

H2SO4

2. -OH

toluen

NO2
p-nitrotoluen

CH3
H2SO4

Br2

CH3

CH3

H3PO2

Br

NH2
4-toluidyna

Br NaNO2 Br
Br
Br
Br
+N
NH2
HSO
4
2
2,6-dibromo-43,5-dibromotoluen
-metyloanilina

H3PO3 peni w tej reakcji rol reduktora utleniajc si do kwasu fosforowe (III) H3PO3.
Zadanie: napisz stechiometrycznie rwnanie reakcji odaminowania.

W procedurze prowadzcej do otrzymania podobnym sposobem 3-monobromotoluenu naley

zdezaktywowa grup aminow p-toluidyny, najlepiej poprzez acetylowanie, przeprowadzi
bromowanie, po czym przed diazowaniem usun oson acetylow.
CH3

CH3

CH3
Br2

Ac2O

Br
NH2

Br

NHAc

CH3

H2SO4
NaNO2

NH2

CH3

H3PO2

(38%)

Br

Br

- +
HSO4 N2
2-bromo-4-metylo- 2-bromo-4-metylooanilina
N-acetylo-p-toluidyna -N-acetyloanilina
NHAc

p-toluidyna

CH3

-OH/HOH

3-bromotoluen

Podsumowanie zastosowania reakcji Sandmeyera i pokrewnych

Ar H

HNO3
H2SO4

Ar NO2

1. Fe/H+
2. -OH

Ar NH2

diazowanie

NaNO2/H+

+
Ar N N

Cl-/Cu+

Ar-Cl

Br-/Cu+

Ar-Br

BF4-

CN-/Cu+ I-

Ar-CN AR-I

Ar-F

HOH

H3PO2

Ar-OH Ar-H

reakcje Sandmeyera

3. Redukcja soli diazoniowych do arylohydrazyn

Sole diazoniowe mona redukowa nadmiarem gorcego roztworu siarczanu (IV) sodu;
powstaj przy tym odpowiednie arylohydrazyny. W ten sposb z chlorku benzenodiazoniowego
otrzymuje si fenylohydrazyn.
+ N2 Cl

1. Na2SO3/HOH
2. -OH

chlorek benzenodiazoniowy

NH NH2 (64%)
fenylohydrazyna

3. Sprzganie soli diazoniowych

Kation diazoniowy jest sabym elektrofilem, ale wchodzi w reakcj z silnymi nukleofilami,
tworzc produkt substytucji elektrofilowej SE. Reakcja nazywa ta si reakcj sprzgania, a jej
produktami s azoareny.
+
N N

kation benzenodiazoniowy

OH
fenol

- H+

N N

OH

p-hydroksyazobenzen

28

Sole diazoniowe nie reaguj z nieuaktywnionymi arenami, np. nie reaguj z benzenem; nie da
si w ten sposb otrzyma p-hydroksyazobenzenu w reakcji benzenu z chlorkiem phydroksybenzenodiazoniowym.
+
N N

N N

OH

kation p-hydroksybenzenodiazoniowy

benzen

OH

brak reakcji

Sprzganiu ulegaj natomiast aminy aromatyczne.

+
N N
kation benzenodiazoniowy

- H+

N(CH3)2

N,N-dimetyloanilina

N N

N(CH3)2

p-(dimetyloamino)azobenzen (cie masowa)

Zwizki azowe s krystaliczne i barwne. Ich zabarwienie wynika ze sprzenia wielu par
elektronw i wolnych par elektronw na atomach azotu.
CH3

p-(dimetyloamino)azobenzen

..
N

N
.. CH
3

N
..

cie masowa

te krysztay
t.t. 127oC

Sprzganie soli diazoniowych jest reakcj substytucji elektrofilowej SE, w ktrej rol
elektrofilu peni kation diazoniowy. Jako saby elektrofil wchodzi w reakcj sprzgania jedynie
z arenami uaktywnionymi na podstawienie elektrofilowe, a wic z tymi, ktre zawieraj
podstawniki EDG. Wymianie ulega proton najczciej w pozycji para- do EDG, a jeeli pozycja
para- jest zajta to grupa azowa zajmuje pozycj orto-.
+
N N

..
..
..
..
EGD: -OH;
-NH2; -NHR; -NR2
..

kation diazoniowy

EDG

- H+

uaktywniony aren

N N

EDG

zwizek azowy

Mechanizm reakcji jest typowy dla SE. Kation diazoniowy atakuje uaktywnion pozycj para-,
tworzy si stabilizowany mezomerycznie addukt, ktry pod wpywem zasady, np. Cl- traci proton
i odzyskuje aromatyczno.
+ .. ..N N : Cl
.. : +

chlorek
benzenodiazoniowy
N,N-(dimetyloamino)azobenzen

.. .. .. N N : Cl
.. : +
+

..
N(CH3)2

: -

+
N(CH3)2

N,N-dimetyloanilina
.. ..
N N

..
N(CH3)2

- HCl

.. ..
N N
.. - H
: Cl
.. :

+
N(CH3)2

Sprzganie soli diazoniowych pomimo tego prostego mechanizmu, jest skomplikowan reakcj,
poniewa konkurencj dla niej stanowi hydroliza prowadzca do fenoli. Kierunek reakcji zaley
od warunkw, gwnie od temperatury i kwasowoci rodowiska. Im wysza temperatura, tym
szybciej biegnie hydroliza soli diazoniowych (reakcja zagotowania).
Drugim parametrem decydujcym o wydajnoci reakcji sprzgania jest pH rodowiska. Sole
diazoniowe s zdolne do sprzgania jedynie w kwanym rodowisku, poniewa pod wpywem

29

zasad tworz si wodorotlenki diazoniowym, w ktrych grupa -OH jest zwizana z atomem
azotu kowalencyjnie, a nie jonowo; w tych warunkach zanika kation diazoniowy.
+
Ar N N

-OH

H+

ulega sprzganiu

-OH

Ar N N OH

H+

nie ulega sprzganiu

Ar N N O
nie ulega sprzganiu

Aminy aromatyczne przestaj by podatne na sprzganie w rodowisku mocnych kwasw (przy

niskim pH), poniewa protonowana grupa aminowa zamiast uaktywnia piercie aromatyczny
na substytucj elektrofilow dezaktywuj go.
sprzga si w
rodowisku lekko
kwanym pH 5-7

..
NH2

aktywacja
piercienia

+
NH3

H+

dezaktywacja
piercienia

-OH

nie ulega sprzganiu

Natomiast aktywno fenoli w reakcji sprzgania ronie wraz ze wzrostem pH, poniewa jon
fenyloksylanowy silniej uaktywnia piercie aromatyczny na reakcj typu SE ni wolna grupa OH.
..
:O H

.. : O:

-OH

sprzga si
powoli

sprzga si
bardzo szybko

H+

Zaleno szybko sprzgania amin aromatycznych i fenoli z solami diazoniowymi w od

kwasowoci rodowiska pozwala na selektywne prowadzenie reakcji. Dziki temu zrnicowaniu
czsteczk zawierajc zarwno grup aminow, jak i hydroksylow daje si sprzga osobno z
rnymi solami diazoniowymi. Jako przykad moe suy sprzganie wielofunkcyjnej
pochodnej naftalenu, jak jest kwas H kwas 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,6-disulfonowy.
Pozycje 4 i 5 w tym kwasie s mocniej zdezaktywawane przez funkcje sulfonowe ni 2 i 7,
dlatego te reakcja sprzgania z sol diazoniow zachodzi w pozycjach 4 i 5, a w zalenoci od
wartoci pH w miejscu uaktywnionym raz przez grup aminow, a drugi raz przez grup
fenolow.
Reakcja sprzgania z kwasem 8-amino-1-hydroksynaftaleno-3,8-disulfonowym
przy pH
przy pH
NH2 OH
5-7

7
6

HO3S

8-10

2
3

SO3H

Barwniki azowe
Azoareny charakteryzuj si zwykle intensywn barw, s stosunkowo atwe w syntezie i trwae,
a dziki moliwoci posiadania rnego rodzaju podstawnikw wykazuj powinowactwa do
wielu substancji speniaj wic wymogi dobrego barwnika. Faktycznie wiele zwizkw
azowych znalazo szerokie zastosowanie do wybarwiania tkanin, innych materiaw, a take
su jako wskaniki zmieniajce barw w zalenoci od pH rodowiska. Pord barwnikw
azowych znane s wszystkie moliwe barwy i ich odcienie. Barwa azoarenw zmienia si w
zalenoci od rodzaju, liczby i pooenia grup funkcyjnych w piercieniach aromatycznych.
Szczegln rol peni grupy aminowe i hydroksylowe, ktre nie tylko uatwiaj sprzganie, ale i
pogbiaj barw. Natomiast reszta sulfonowego zwiksza zarwno rozpuszczalno barwnika w
wodzie, jak i jego powinowactwo do podoa.

30

Barwniki, z uwagi na sposb wybarwiania dziel si na bezporednie, zaprawowe,

wywoywane, kadziowe i inne. Barwniki bezporednie s rozpuszczalne w wodzie i wykazuj
powinowactwo do wkien, dziki czemu barwnik bezporednio z roztworu adsorbuje si trwale
na wknie; wystarczy je zanurzy w roztworze barwnika (kpieli). Zaprawowe to takie, ktre
tworz trwae, trudno rozpuszczalne, metaliczne kompleksy. Zaprawianiem nazywa si etap
dodawania soli odpowiedniego metalu w trakcie barwienia (po adsorpcji barwnika na podou);
tworzy si podany kompleks, trwale zwizany z podoem. Rol zaprawiaczy peni gwnie
sole chromu i miedzi. Przykadem tego typu barwnikw jest cie kwasowa chromowa.
Przymiotnik kwasowa oznacza, e barwnik jest kwasem, zawiera bowiem grupy kwasowe.
COOH

HO3S

N N

OH

cie kwasowa chromowa

Zadanie: zaproponuj otrzymywanie cieni kwasowej chromowej.

Barwnikami wywoywanymi nazywane s barwne nierozpuszczalne w wodzie zwizki,

syntezowane bezporednio na wknie podczas procesu farbowania. Takim barwnikiem jest
czerwie para, suca do barwienia weny. Proces farbowania ni polega na wysyceniu weny
alkalicznym roztworem -naftolu, wysuszeniu tkaniny i nastpnie przeprowadzeniu na niej
sprzgania poprzez umieszczenie jej w zimnej (lodowej) kpieli zawierajcej chlorek pnitrobenzenodiazoniowy. W tracie tej operacji zostaje wywoana barwa std nazwa tego typu
barwnikw.
Pord barwnikw kadziowych nie ma zwizkw azowych. Nale do nich inne barwne,
nierozpuszczalne w wodzie substancje, ktre staj si rozpuszczalne po przeprowadzeniu ich w
form zredukowan. W tej postaci nanoszone s w kadzi na podoe (wkno), po czym w
wyniku utlenienia pojawia si zabarwnienie. Do barwnikw kadziowych naley, np. indygo.
Popularne barwniki azowe znane s po nazwami zwyczajowymi, np. omawiany uprzednio p(dimetyloamino)azobenzen nosi nazw cieni masowej, bowiem kolorem przypomina maso.
Do popularnych barwnikw naley cie anilinowa, czerwie para, cie alizarynowa, oran
metylowy, pons krystaliczny, czerwie Kongo, benzopurpuryna czy chryzofenina G.
Pierwszym otrzymanym barwnikiem azowym bya cie anilinowa (1859 r.). Obecnie nie jest
stosowana do wybarwiania tkanin, ze wzgldu na nisk trwao. Powstaje w reakcji chlorku
benzenodiazoniowego z anilin. Naley do tzw. barwnikw azowych zasadowych, ze wzgldu na
obecno grupy -NH2.
Zadanie: napisz schemat reakcji prowadzcej do cieni anilinowej.

Czerwie para tworzy

nitrobenzenodiazoniowym.

si

wyniku

OH

chlorkiem

p-

OH

+
-naftol

-naftolu

sprzgania

- +
Cl N2

NO2

chlorek p-nitro benzenodiazoniowy

N N

NO2

czerwie para

31

Sprzganie powyszych reagentw nastpuje w pozycj 1- -naftolu poniewa pozycja

odpowiadajca pooeniu para- jest niedostpna. Z dwch moliwych pooe orto- (1- i 3-) do
podstawienia dochodzi w pozycji 1-, gdy jest to najbardziej reaktywne miejsce w naftalenie.
Do wybarwiania weny stosuje si czsto barwniki kwasowe z grupami sulfonowymi -SO3H,
bowiem w biaku weny wystpuje wiele aminokwasw zasadowych; zawieraj one wolne grupy
-NH2. Barwniki kwasowe wi si z aminokwasami zasadowymi poprzez wizanie jonowe +
SO3 NH3 ). Wena o masie 1,2 kg jest zdolna do zwizania rednio 1 gramorwnowanika
kwasu lub barwnika kwasowego. Do barwnikw kwasowych stosowanych do wybarwiana weny
zaliczany jest barwnik bezporedni oran G.
HO

N N
oran G

HO3S
SO3H

Zadanie: zaproponuj sposb otrzymywania oranu G.

Znane s te barwniki diazowe i poliazowe. Do diazowych naley czerwie Kongo.

NH2

NH2
N N

N N
czerwie Kongo

SO3Na

SO3Na

Zadanie: jak i z czego otrzyma czerwie Kongo?

Do tego typu barwnikw nale te benzopurpuryna 10B (czerwonokarminowa) i czer

bezporednia M.
NH2

CH3O
N N

CH3O

NH2

NH2

N N

N N

N N

OH

SO3Na

benzopurpuryna 10B SO3Na

OH
COOH

czerwie bezporednia M

SO3H

Zadanie: z jakich substratw i w jaki sposb mona otrzyma benzopurpuryn 10B i czerwie bezporedni M.

Zwizki azowe zawierajce w czsteczce grupy zarwno kwasowe jak i zasadowe s zdolne do
zmiany zabarwienia pod wpywem zmiany pH roztworu. Nie nadaj si one do wybarwiania
tkanin, ale znalazy szerokie zastosowanie jako substancje wskanikowe, czyli zmieniajce barw
przy okrelonym pH. Do jednych z najpopularniejszych barwnikw wskanikowych naley
oran metylowy, zmieniajcy barw w zakresie pH 3,1-4,5 z topomaraczowej w roztworze
zasadowym i obojtnym na czerwon w rodowisku kwanym. Zmiana barwy oranu
metylowego zwizana jest ze zmian struktury elektronowej czsteczki.
topomaraczowy

..
(CH3)2N
rodowisko zasadowe
i obojtne

..
N N
..

SO3

- H+
+ H+

+
(CH3)2N

pH 3,1-4,5

.. ..
N N
H

- czerwony
SO3 rodowisko
kwane

oran metylowy

Zwizki azowe syn nie tylko z tego powodu, e przyczyniy si do rozwoju przemysu
tekstylnego jako doskonae barwniki oraz odegray i nadal odgrywaj wan rol w chemii
32

analitycznej jako wskaniki pH, ale wniosy rwnie istotny wkad do farmakologii. Takim
synnym barwnikiem, protoplast wanych przeciwbakteryjnych lekw sulfonoamidw sta
si prontosil rubrum po polsku prontosil czerwony. Zosta on wyprodukowany w firmie Bayer i
wprowadzony do terapii w 1936 r.
Firma Bayer zostaa utworzona w 1863 r. przez Fridricha Bayera, waciciela sklepu
farbiarskiego i Fridricha Weskotta, mistrza farbiarskiego. Pocztkowo produkowaa ona gwnie
barwniki, w tym alizaryn, indygo, bkit metylenowy i czerwie trypanow.
O

OH

O
OH
N
H

O
alizaryna

H
N

..
N
..
(CH3)2N

..
N(CH3)2
Cl-

indygo
SO3Na
N N
NH2

NaO3S

S
.. +

SO3Na

N N
H2N
NaO3S

czerwie
trypanowa
SO3Na

..
(CH3)2N

..
N
..
S
..

+
N(CH3)2

bkit metylenowy

Pniej drugim, obok barwnikw profilem firmy Bayer stay si farmaceutyki. Z odpadw po
produkcji barwnikw wyizolowano pierwszy lek tej firmy fenacetyn (1888 r.), analog do dzisiaj
uywanego paracetamolu. W 1899 r. wyprodukowano synn bayerowsk aspiryn, preparat
znany i stosowany w lecznictwie od 1853 r.
NHAc

NHAc

OEt fenacetyna

OH

COOH
OAc

paracetamol

aspiryna

Na przeomie XVIII i XIX w. szefowie Bayera postanowili rozwija dzia farmaceutyczny w

wikszym stopniu. W 1910 r. utworzono laboratorium chemoterapeutyczne jako pracowni
badawcz. Testowano w niej miedzy innymi rnego rodzaju barwniki, w tym azowe pod ktem
ich przydatnoci terapeutycznej. Stwierdzono, e zwizki azowe zawierajce grup sulfonow
wykazuj due do powinowactwo biaka. W zwizki z tym wysunito przypuszczenie, e mog
one dziaa przeciwbakteryjne. Testy in vitro (badanie aktywnoci w szklanych naczyniach, nie
na ywych organizmach) nie potwierdziy jednak tych przypuszcze. Naukowcy s zwykle
bardzo przywizani do swoich koncepcji i prbuj rnymi sposobami wykaza ich suszno.
Prowadzcy badania Gerhard Domagk, postanowi przeprowadzi testy in vivo (na ywych
organizmach). Okazao si, e pomimo negatywnych wynikw in vitro niektre kwasowe zwizki
azowe w badaniach in vivo wykazay aktywno przeciwbakteryjn. W 1932 r. wykazano
wyjtkowo du aktywno substancji o nazwie prontosil czerwony w leczeniu zwierzt
zakaonych dowiadczalnie. W trakcie kontynuowania bada na aktywnoci tego preparatu, w
grudniu 1933 r., 4-letnia crka Domagka ukua si ig i grozia jej amputacja rki na skutek
zakaenia. Domagk prbuje na sobie, czy prontosil czerwony nie jest niebezpieczny dla ludzi, a
po czym aplikuje go crce. Kuracja tym preparatem wprost cudownie uzdrowia dziecko.
Obecnie takie postpowanie, tzn. podanie preparatu pacjentowi bez wielostronnego
potwierdzenia jego skutecznoci i wykazania, e nie powoduje niebezpiecznych skutkw
33

ubocznych, jest przestpstwem. Kady nowy lek musi mie przewidziany prawem certifikat
zezwalajcy na wprowadzenie go do lecznictwa.
W 1935 r. Domagk opublikowa wyniki bada nad aktywnoci przeciwbakteryjn prontosila
czerwonego i w tym samym roku firma Bayer rozpocza jego produkcj jako leku pod nazw
Prontisil. W 1937 r. Prontosil otrzyma zoty medal na wiatowej Wystawie w Paryu.
Prontosil czerwony otrzymuje si poprzez sprzganie meta-fenylenodiaminy z sol diazoniow
uzyskan z sulfanilidu.
NH2

+ N2 Cl

NH2

H2N

NH2

NaNO2

HCl

SO2NH2

NH2

SO2NH2

sulfanilamid

prontosil
czerwony

SO2NH2

Dalsze losy prontosilu czerwonego, tego cudownego leku, s nie mniej fascynujce ni odkrycie
jego waciwoci terapeutycznych. Systematyczne badania nad tym preparatem wykazay, e w
ywym organizmie prontosil czerwony ulega biodegradacji do sulfanilidu (paminobenzenosulfoamidu), ktry to jest aktywn postaci leku. Znacznie taszy produkt
degradacji okaza si by tak samo skuteczny w leczeniu zakae, jak jego prekursor. Wyjanio
si te, dlaczego prby in vitro nie wykazay aktywnoci prontosilu czerwonego. Potrzebne byy
enzymy ywego organizmu do uwolnienia sulfanilamidu. Sulfanilamid szybko wypar z terapii
prontosil czerwony, a ze wzgldu na brak zabarwienia w odrnieniu od preparatu wyjciowego
by pocztkowo nazywany prontosilem biaym. Obecnie ta nazwa nie jest uywana. Tak, wic
prontosil czerwony, pomimo e by prekursorem nowej wwczas grupy lekw
przeciwbakteryjnych sulfonoamidw szybko przesta by stosowany w terapii, zastpiy go
skuteczniejsze i czsto prostsze w syntezie zwizki. Sam sulfanilamid sta si powszechnie
stosowanym lekiem. Jego synteza bya opublikowana ju w 1908 r., z tego te powodu nie mona
byo go obj ochron patentow i szereg firm rozpoczo jego produkcj.
NH2

H2 N

N N

hydroliza
enzymatyczna

sulfanilamid H2N

SO2NH2
prontosil
czerwony

SO2NH2

( p-aminobenzenosulfoamid )

Sulfonoamidy s nadal popularnymi i skutecznymi przeciwbakteryjnymi lekami, pomimo

odkrycia nowych rodkw leczniczych, chociaby antybiotykw.

34

Redukcja zwizkw nitrowych w rodowisku zasadowym

Redukcja nitrobenzenu w rodowisku kwanym prowadzi do aniliny. Mona przypuszcza, e
biegnie ona etapami poprzez nitrozobenzen i fenylohydroksyloamin, ale ze wzgldu na du
szybko reakcji jej produkty porednie nie s wyodrbniane.
1. Zn/HCl

NO2

nitrobenzen

nitrozobenzen

NH2 anilina

2. -OH

fenylohydro-

NO

NHOH ksyloamina

Natomiast w rodowisku zasadowym, obojtnym lub sabo kwanym reakcja redukcji

nitrozwizkw biegnie wolniej. Dobierajc odpowiednie warunki, w tym czynniki redukujce,
mona reakcj zatrzyma na niektrych etapach, np. pochodnych hydroksyloaminy.
NO2

nitrobenzen

Zn/NH4Cl

NHOH fenylohydro-

HOH

(66%)

ksyloamina

W odpowiednich warunkach, czciowo zredukowane zwizki wywodzce si z nitrobenzenu

reaguj z sob i powstaj produkty addycji, np. azoksybenzen. Azoksybenzen z nitrobenzenu
otrzymuje si poprzez redukcj za pomoc soli As (III), glukozy, a nawet metanolu.
.. : O:

..
N N
+

CH3OH/KOH

NO2

- HCOOK

azoksybenzen (85%)

nitrobenzen

Zadanie: napisz rwnanie reakcji redukcji nitrobenzenu metanolem uwzgldniajc stechiometri

Mechanizm reakcji
Nitrozobenzen i fenylohydroksyloamina powstajce podczas redukcji nitrobenzenu w
rodowisku zasadowym reaguj z sob, powstaje addukt, z ktrego po utracie wody tworzy si
azoksybenzen.
..
:O

..
: OH

N
.. + : N
H

nitrozobenzen

- .. ..
: O: : OH
N
..

N
H

H .. ..
O: : O H

- -OH

N
..

- HOH

N
..

+
N
..

.. : O:
N
..

.. : O:
N
.. N
+

azoksybenzen

fenylohydroksyloamina

Nitrobenzen redukowany cynkiem w rodowisku zasadowym zostaje przeksztacony w

azobenzen.
Zn/-OH

nitrobenzen

NO2

N N

azobenzen

(86%)

Pytanie: czy za pomoc reakcji sprzgania mona otrzyma azobenzen?

Azobenzen jest substratem do otrzymywania hydrazobenzenu i benzydyny. Hydrazobenzen

powstaje w wyniku redukcji azobenzenu, lub prociej redukcji nitrobenzenu.
Zn/-OH

NO2
nitrobenzen

NH NH
hydrazobenzen (40%)

35

Redukcj nitrobenzenu cynkiem do azobenzenu lub hydrazobenzenu prowadzi si w podobny

sposb, jedyna rnica polega na tym, e w trakcie otrzymywania hydrazobenzenu stosuje si
odpowiednio wiksze iloci pyu cynkowego.
Benzydyna powstaje z hydrazobenzenu pod wpywem silnych kwasw w reakcji zwanej
przegrupowaniem benzydynowym.
NH NH
hydrazobenzen

1. H+
2. -OH

H2N

NH2

benzydyna

36