Professional Documents
Culture Documents
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XII / 1990, s. 2537
Jzef YCISKI
PARAINTELEKTUALNE KORZENIE
FUNDAMENTALIZMU
Kiedy Kali czyta Bibli
Na przeomie XIX/XX wieku myl chrzecijaska stana przed koniecznoci zasadniczego wyboru. Z jednej strony akcentowano potrzeb wypracowania nowej syntezy uwzgldniajcej zarwno doktryn religijn, jak
i ewolucyjn wizj przyrody. Z drugiej strony powstaway obawy, i w swym
dugofalowym oddziaywaniu ewolucjonizm moe doprowadzi do zakwestionowania wszelkich niezmiennych prawd, take dogmatw wiary i zasad
moralnoci. Zwolennicy modernizmu, ktry pojawi si w tym wanie okresie, gosili i dogmaty musz si rwnie zmienia wraz z rozwojem kultury,
gdy stanowi one symbole uwarunkowane kulturowo. W tej sytuacji zaistniaa konieczno wyboru midzy ryzykiem intelektualnym zwizanym
z grocym modernizmem poszukiwaniem nowych wzorcw teologicznych
a zachowawcz apologetyk absolutyzujc wczeniejsze wzorce. Zwolennicy drugiej z wymienionych moliwoci, stawiajc siebie w roli obrocw
wiary i zasad moralnych, sformuowali program fundamentalizmu, w ktrym pryncypialne deklaracje cz si z psychoz getta i z przeraajcym
antyintelektualizmem.
Mona okreli psychologiczne motywy, ktre inspiroway ujcie fundamentalizmu. Wiek XIX by wiekiem wyjtkowych przeobrae w wiecie nauki. Nowe odkrycia techniczne radykalnie zmieniay ycie codzienne,
niosc take nowe zagroenia i niepokojce zjawiska kulturowe. Refleksja
teoretyczna doprowadzia do zakwestionowania wielu tez uwaanych wczeniej za pewniki. Powstanie geometrii nieeuklidesowych wstrzsno aksjo UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
Jzef YCISKI
matami, ktre wydaway si niekwestionowane przez 22 wieki. Teoria Darwina wniosa zamieszanie w uporzdkowane klasyfikacje oparte na bliskiej
zdrowemu rozsdkowi myli Arystotelesa. Reszty dopeniy zapocztkowujce nowe stulecie odkrycia Einsteina i Plancka. Uporzdkowany wczeniej
obraz wiata leg w gruzach w czasie ycia jednej generacji. Wszystkie te zjawiska rodziy naturaln tsknot za poszukiwaniem trwaego fundamentu,
ktry chroniby przed niepewnoci i ryzykiem, faszem i relatywizmem.
Mimo i termin fundamentalistyczny ma dzi odcie jednoznacznie pejoratywny, w pocztkowej fazie rozwoju fundamentalizm czy rne nurty
i mia wiele odcieni. Jego nazwa przyja si w 1920 r. kiedy to C. L. Laws,
redaktor periodyku baptystw WatchmanExaminer, uy terminu fundamentalista na okrelenie tych wierzcych, ktrzy tocz krlewsk walk
w obronie fundamentw. Paramilitarna retoryka walki staa si odtd
w dziaaniu fundamentalistw waniejsza ni merytoryczne argumenty. Rok
1920 wyznacza symboliczn granic. Wczeniej bowiem w wydawanej od
1909 r. serii The Fundamentals, obejmujcej cznie 12 pozycji, wspwystpoway rnorodne tradycje i wpywy. Tom 8 serii zawiera wprawdzie
prace o jednoznacznie antyewolucyjnej wymowie, ale za to w tomie 7 i 9 znalazy si teksty G. F. Wrighta, ktry ju prawie od pwiecza wykazywa, i
teoria Darwina nie stanowi wikszego zagroenia dla wiary chrzecijaskiej
ni jakakolwiek inna teoria przyjmujca istnienie porzdku przyrody. Autorzy innych artykuw dzielili si sw autentyczn trosk o to, jak zachowa
wartoci ludzkie w spoeczestwie i kulturze, ktre weszy w etap wyjtkowo
przyspieszonego rozwoju.
Wanym rodkiem oddziaywania fundamentalizmu by przez dugi
okres Uniwersytet w Princeton. Jego akademicka aktywno prowadzia do
uporzdkowanej wizji wiata, w ktrej ceniono trzewy realizm, pragmatyk i demokracj. Kiedy przeobraenia naukowe zachwiay stabilno tej
wizji, zaczto szuka w religii sprzymierzeca, by uratowa fundamenty.
Teologowie, ktrzy podjli prb ratowania fundamentw, nawizywali do
autorytetw naznaczonych przez zachowawczo, lecz nie przez patologi.
Sytuacja zmienia si dramatycznie w latach dwudziestych, kiedy w dyskusjach zaczy dominowa obawy o spoeczne, kulturowe i etyczne nastpstwa
ewolucjonizmu.
Podstawy teoretyczne dla ocen noszcych niepokojce znamiona agresywnej i ciasnej patologii wypracowywano stopniowo jeszcze w okresie,
gdy fundamentalizmu nie uwaano za oznak hibernacji intelektualnej.
W 1910 r., Generalne Zgromadzenie Kocioa Prezbiteriaskiego ogosio
list piciu niekwestionowalnych artykuw wiary, ktre miay stanowi nienaruszalny fundament wszystkich wyzna protestanckich. Wrd tych fundamentalnych twierdze, obok tez dotyczcych cudw Chrystusa, Jego dziewiczego poczcia, odkupieczej ofiary krzyowej i Zmartwychwstania, znalaza si teza goszca, i Pismo wite stanowi bezporednio natchnione
Sowo Boga do ludzkoci. Przy pewnej interpretacji teza ta nie budziaby
adnych oporw. Jej pryncypialni komentatorzy zczyli jednak z ni tre
goszc, i cae Pismo wite naley interpretowa dosownie. Postulat taki
stanowi koszmarny regres, w ktrym ignorowano monumentalny dorobek
refleksji teologicznej dotyczcej tumaczenia Pisma witego. W pocztkach
XVII wieku, kiedy Galileusz broni swej teorii przed zarzutami opartymi
na tekstach biblijnych, sporzdzi on obszern list autorytetw teologicznych, ktre w rnych epokach wykazyway, i nie mona tumaczy dosownie opisw biblijnych. Od dramatycznych polemik Galileusza upyno
300 lat, w ktrym to okresie odkrycia fizyki potwierdziy suszno kopernikaskiej astronomii i wytrciy ostatni argument teologicznym oponentom
autora Dialogu. Tymczasem na progu XX wieku, w cenionym i wpywowym
orodku akademickim w Princeton, zaczto broni tez, w ktrych cakowicie
ignorowano wyniki dramatycznych polemik przeszoci.
Akceptacj fundamentalizmu w krgach myli protestanckiej mona czciowo tumaczy tym, i teologowie protestanccy, uznajc jedynie autorytet
Pisma witego, nie za Tradycji, nie zaprzeczali przynajmniej uznawanym
przez siebie zasadom. Ignorowali oni po prostu konsekwentnie dorobek wczeniejszych pokole, ktre szukay w Pimie witym sensu alegorycznego
i okrelay warunki, w jakich mona pojmowa przenonie teksty biblijne.
Kiedy jednak w krgach katolickich zaczto propagowa idee bliskie fundamentalizmowi, postawa taka staa si ekspresj szokujcego lekcewaenia
wczeniejszej refleksji teologicznej w imi prywatnej nadgorliwoci. Wbrew
pozorom wiernoci doktrynie, kwestionowano w tym podejciu w sposb
oczywisty wczeniejsz tradycj teologiczn, przedkadajc nad ni wasne,
skrajnie konserwatywne propozycje.
W ten sposb ju w swej genezie fundamentalizm wika si w gbok
sprzeczno, wprowadzajc gbokie zmiany w doktrynie teologicznej po
to, by zwalcza moliwo takich zmian. Przekonanie, i zmiany takie s
ze, gdy wprowadzaj je liberaowie, a dobre, gdy su witej sprawie
konserwatyzmu, stanowio teologiczny odpowiednik logiki Kalego.
Jzef YCISKI
Kompleks zagroonych
W sytuacjach zagroe bardzo czsto gros sympatii koncentruje si na
spektakularnych ratownikach, proponujcych rodki, w ktrych radykalizm
zdecydowanie dominuje nad krytyczn refleksj. Tak byo rwnie i w tym
przypadku. Paniczny lk przed zmianami, ktre niszczyy uporzdkowany
wiat XIX stulecia, rodzi histeryczn reakcj. Same dobre intencje nie byty
jednak w stanie zmieni ani teologicznych ani przyrodniczych absurdw proponowanych przez pryncypialnych obrocw wiata, ktry przemija.
Bronic nienaruszalnych fundamentw ludzkiej spoecznoci, coraz
czciej zapominano o nienaruszalnych zasadach krytycznego mylenia. Systematyczne naruszanie tych zasad mona znale we wspczesnych opracowaniach przedstawianych jako wykad tzw. naukowego kreacjonizmu.
Opracowania takie wyrzdzaj przede wszystkim szkod zwolennikom filozoficznego kreacjonizmu, sugerujc i przyjcie tezy o stworzeniu wiata
i czowieka przez Boga wymaga koniecznie uznania jawnie absurdalnych
zaoe. Z pryncypialnego wprowadzenia do wykadu fundamentalistycznej
wersji kreacjonizmu mona dowiedzie si m. in. i: teoria ewolucji stanowi podstaw dla wszelkich wspczesnych prb laicyzacji; od wychowania
po biologi, od psychologii po nauki spoeczne. Stanowi ona baz, z ktrej
wywodzi si socjalizm, komunizm, humanizm i determinizm [...] Traktujc
czowieka jako zwierz, jej zwolennicy popieraj zwierzce zachowania takie jak wolna mio, etyka sytuacyjna, narkotyki, rozwody [...] To wszystko
zdewastowao moralno, zniszczyo nadziej lepszego wiata, zadecydowao
o politycznym zniewoleniu miliarda czy nawet wicej osb1 .
Ten sam typ antyintelektualizmu znajdujemy w deklaracjach Alberta
Johnsona, ktry z zaoe teologii Kocioa Prezbiteriaskiego chce wyprowadza oceny sugerujce, i ewolucja prowadzi jedynie do zmysowoci,
cielesnoci, bolszewizmu i czerwonej flagi2 . Wynikiem podniesienia prywatnej pryncypialnoci do rangi podstawowej zasady tumaczenia tekstw
biblijnych s enujce asercje, w ktrych czytamy:
1. Stworzenie wszystkich rzeczy nastpio w cigu szeciu dni [...]
2. Przeklestwo pocztkowe, ktrym zostao oboone stworzenie, prowadzi do stopniowego rozkadu [...]
1 H.
Morris, The Troubled Waters of Evolution, San Diego 1975; wstp autorstwa
La Haye, s. 5.
2 Zob. W. B. Gatewood, Constroversy in the Twenties: Fundamentalism, Modernism
and Evolution, Nashville: Vanderbilt Univ. Press 1975, 24.
Jzef YCISKI
Poetry and the Christian tradition, New Yorkcribners Sons, 1952; 206, 212.
Jzef YCISKI
10
Jzef YCISKI
z 31 III 1862 r. w: J. L. Gray, The Letters of Asa Gray, Boston 1893, t. 2, 479.
11
12
Jzef YCISKI
stworzenia objawia Sw obecno. O tym, i nie jest to jedynie poetycka posta religijnej retoryki, wiadcz wyznania tych, ktrzy z dorobkiem Templea spotykali si jako agnostycy czy ateici, zazwyczaj podczas studiw
przyrodniczych. Odkrycie nowej perspektywy ujmowania procesw fizycznych stanowio dla nich przeom w indywidualnej przygodzie z prawd.
Do grona byych agnostykw, ktrzy przeyli nawrcenie towarzyszce
fascynacji proponowan przez Templea wizj sakramentalnego kosmosu,
naley m. in. Arthur Peacocke, biochemik z Oxfordu i autor wielu prac
z dziedziny filozofii biologii. W okresie, gdy fundamentalici bronili mocnych
przeciwstawie midzy nauk a wiar, Peacockea urzeka wizja przyrody,
w ktrej niczym w sakramentach ukryty subtelnie Bg dziaa nieustannie, ukazujc zarwno harmoni Pikna, jak i dramat cierpienia i Krzya.
Istot tej wizji autor Intimations of Reality wyraa, piszc: Zarwno przyroda, jak i czowiek w pewnym sensie znajduj si w Bogu. Bg jest jednak
ostatecznie czym wicej ni przyroda i czowiek. [...] W Swym bycie Bg
transcenduje wykracza poza czowieka i przyrod a mimo to istnieje
w kadym stworzeniu od pocztku do koca, w kadym miejscu i czasie9 .
Proces postpu ewolucji jest wic w swej istocie procesem odkrywania immanentnego Boga, ktry ustawicznie prowadzi Swe dzieo stworzenia.
Niewtpliwie wielu filozoficznych krytykw moe uzna wizj Peacockea
za oznak poetyckiego fantazjowania. Ich spojrzenie dostrzee w przyrodzie
jedynie gr parametrw lub brutaln walk o byt. Wiemy dzi jednak lepiej
ni kiedykolwiek, i gbia i ostro naszego spojrzenia zale od przyjtych wczeniej zaoe teoretycznych. Aby co zobaczy i nastpnie zinterpretowa, co konkretnie widzimy, musimy najpierw przyj zesp zasad
okrelajcych natur i zasig naszego spojrzenia. W perspektywie przyjtej
przez chrzecijanina ewolucjonist dominuje wiadomo obecnoci Boga,
odkrywanego w nurcie ewolucyjnych zmian jako najbardziej trway i ostateczny czynnik wnoszcy warto i sens na horyzont naszej egzystencji. Wewntrzna spjno tej wizji oraz rozlego proponowanej przez ni perspektywy okazaa si czynnikiem skaniajcymi wielu kolegw Peacockea
do poszukiwania bardzo osobistej syntezy refleksji i aski.
Podstawowym warunkiem metodologicznym, ktry trzeba speni przy
poszukiwaniu tej samej perspektywy, jest gotowo odejcia od postawy monopolisty posiadajcego ju peni prawdy. Jeli teren naszej refleksji traktujemy ewolucyjnie jako dziedzin, w ktrej coraz peniej moe ujawnia
si rzeczywisto sensu, nie moemy absolutyzowa wczeniej przyjtych
9 A.
Peacocke, God and the New Biology, San Francisco: Harper and Row, 1986, 96n.
13