RECENZJE

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XII / 1990, s. 6162

Jzef YCISKI

METAFIZYKA W CIENIU RWNA BELLA

Prawdziwa trudno ley w tym, e fizyka stanowi
rodzaj metafizyki; opisuje ona bowiem rzeczywisto. Nie wiemy jednak czym jest rzeczywisto;
poznajemy j jedynie przez opis fizyczny!
Einstein do Schr
odingera, 19 czerwca 1935 r.
Philosophical Consequences of Quantum Theory: Reflections on Bells
Theorem, James T. Cushing, Ernan McMullin (editors) Notre Dame,
Ind.: University of Notre Dame Press, 1989; s. xiii+314.
Badacz, ktrego nazwisko stao si symbolem filozoficznych kontrowersji nad podstawami wspczesnej fizyki, John Bell, ukoczy 60. rok ycia,
kiedy w druku ukazaa si wartociowa antologia prac powiconych prbom
ontologicznego i epistemologicznego zinterpretowania nierwnoci Bella. Odkryta w 1964 r. intrygujca nierwno stanowia przedmiot analiz zawartych w X numerze naszych Zagadnie. Eman McMullin i James T. Cushing powicili tej wanie problematyce specjaln trzydniow konferencj
Philosophical Lessons from Quantum Theory zorganizowan w Uniwersytecie Notre Dame w padzierniku 1987 r. Materiay z tej konferencji, wydane
w 1989 r. przez Wydawnictwo Uniwersytetu Notre Dame, opatrzono tytuem Philosophical Consequences of Quantum Theory: Reflections on Bells
Theorem.
330 stron tekstu zawiera refleksje 15 autorw. Dwaj z nich ujmuj problematyk z perspektywy historii nauki. E. McMullin ukazuje, jakie uprzedzenia zdroworozsdkowe trzeba byo przeamywa w epoce Newtona, by
przyj standardy interpretacyjne zaproponowane w Principiach. H. J. Folse
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Jzef YCISKI

podejmuje podobn kwesti w kontekcie dorobku Nielsa Bohra. Zwraca on

uwag, w jaki sposb podstawowe tezy mechaniki kwantowej prowadziy do
paradoksu EPR oraz do zagadnie par excellence metafizycznych. Z odmiennej perspektywy podobny wtek ujmuje N. David Mermin w artykule
o prowokacyjnym podtytule: Wicej metafizyki eksperymentalnej od Einsteina, Podolskiego i Rosena (s. 38).
To samo wyraenie experimental metaphysics pojawia si w artykule Abnera Shimony reprezentujcego Wydzia Filozofii i Fizyki (!) Uniwersytetu
Bostoskiego. Shimony nie ma bynajmniej zudze, e wielkie kwestie metafizyki dadz si rozstrzygn przy pomocy metod laboratoryjnych. Nasze
stulecie nazywa on zotym wiekiem metafizyki dlatego, i sam rozwj nauk
przyrodniczych niesie wiele pyta metafizycznych, ktre w okresie dominacji
pozytywizmu usiowano zalicza do pyta semantycznie bezsensownych.
Perspektywa przyjta w caej pracy bezlitonie niszczy iluzj, by wspczenie mona byo uprawia filozofi przyrody, korzystajc ze zdroworozsdkowej wizji wiata uzupenianej metafizyk Arystotelesa i jego pniejszych kontynuatorw. Zawarte w antologii prace J. P. Jaretta i R. I. Hughesa, Don Howarda, A. Finea i Basa C. van Fraassena ukazuj bogaty zbir
problemw ontologii i epistemologii, czonych z matematycznym formalizmem nierwnoci Bella. Cz autorw z problematyk t czy nadzieje
na gbokie przemiany zarwno w samej nauce, jak i w naszym pojmowaniu
racjonalnoci, realizmu czy praw przyrody. Inni usiuj traktowa obecne
interpretacje nierwnoci jako definitywne zneutralizowanie intrygujcego
problemu.
Wielo stanowisk i subtelno wprowadzanych rozrnie wymownie
ilustruje merytoryczn donioso zagadnie filozoficznych powstajcych
w kontekcie wspczesnej fizyki. To wzajemne ubogacajce wspoddziaywanie dwch wymienionych dyscyplin prowadzi do gbokich przemian
zarwno w naszej wizji wiata jak i w zbiorze dopuszczalnych procedur badawczych. Pytajc o granice tych ostatnich, E. McMullin zastanawia si
m. in. czy mogaby istnie racjonalna wiedza, w ktrej zrezygnowalibymy
z tumacze, okrelajcych przyczyny zjawisk i ograniczyli si wycznie do
stwierdzenia faktu statystycznych koincydencji midzy okrelonymi klasami
procesw.
Niezalenie od tego, jakie granice narzuci si naszej wyobrani w interpretowaniu wiata, rozwj wiedzy wymaga ustawicznego odchodzenia
od zdroworozsdkowych wzorcw oraz relatywizowania zasad uwaanych
wczeniej za absolutne. Najbardziej intrygujce poznawczo pozostaj kwe-

METAFIZYKA W CIENIU RWNA BELLA

stie odlegle od wyobraeniowych schematw. Dlatego wanie Pauli, cytowany w artykule N. Mermina, podkrela, i wiele problemw podnoszonych
z upodobaniem przez Einsteina ma status podobny do redniowiecznego pytania o liczb aniow na kocu szpilki (s. 48).