ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XIII / 1991, s. 518

Eugene P. WIGNER

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI

W NAUKACH PRZYRODNICZYCH
Matematyka, widziana poprawnie, nie tylko posiada prawd,
ale rwnie najwysze pikno pikno zimne i surowe, podobne
do pikna rzeby, bez odniesienia do jakiegokolwiek elementu naszej sabej natury, bez wspaniaej pompy malarstwa lub muzyki,
lecz pikno wzniole czyste i zdolne do tak srogiej doskonaoci,
jak moe wykaza tylko najwiksza sztuka. Prawdziwy duch zachwytu, egzaltacja, poczucie bycia kim wicej ni Czowiekiem,
co jest kamieniem probierczym najwyszej doskonaoci, znajduje si w matematyce z tak sam pewnoci, jak w poezji.
Bertrand Russell, Study of Mathematics
Istnieje opowiadanie o dwch ludziach, ktrzy przyjanili si ze sob
w czasie wyszych studiw, a ktrzy spotkawszy si, opowiadaj sobie o swojej pracy. Jeden z nich zaj si statystyk i bada trendy spoeczne. Pokaza on dawnemu koledze jeden ze swych artykuw. Artyku rozpoczyna
si, jak zwykle, uwagami na temat rozkadu Gaussa i autor wyjani swemu
rozmwcy znaczenie poszczeglnych symboli dla sytuacji aktualnego spoeczestwa, dla przecitnego spoeczestwa i tak dalej. Jego kolega okaza
pewne niedowierzanie i nie by zupenie pewny, czy przyjaciel nie artuje
sobie z niego. Skd ta twoja wiedza? brzmiao jego pytanie. I czym jest
ten tu symbol?. Oh, odpowiedzia statystyk, to jest . Co to jest?
Stosunek obwodu koa do jego rednicy. No, teraz ju twoje dowcipy
zaszy za daleko, rzek na to kolega, z ca pewnoci spoeczestwo nie
ma nic wsplnego z obwodem koa.
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Eugene P. WIGNER

Oczywicie, jestemy skonni umiechn si nad prostot podejcia rozmwcy statystyka. Niemniej, kiedy usyszaem to opowiadanie, musiaem
przyzna si do dziwnego uczucia, poniewa reakcja kolegi wykazywaa zwyky zdrowy rozsdek. Byem jeszcze bardziej skonfudowany, gdy niewiele dni
pniej kto przyszed do mnie i da wyraz swojemu zadziwieniu faktem1 ,
e dokonujemy raczej wskiej selekcji, gdy wybieramy dane, za pomoc ktrych testujemy nasze teorie. Skd wiemy, gdy tworzymy teori, ktra skupia swoj uwag na zjawiskach lekcewaonych przez nas i lekceway pewne
ze zjawisk przycigajcych nasz uwag, e nie moemy zbudowa innej teorii, ktra miaaby niewiele wsplnego z obecn, ale ktra wyjaniaaby tyle
samo zjawisk co ona? Naley przyzna, e nie mamy adnego dowodu, i
taka teoria nie istnieje.
Oba powysze opowiadania ilustruj dwa gwne stwierdzenia, ktre
bd przedmiotem obecnych rozwaa. Pierwszym stwierdzeniem jest, e
pojcia matematyczne pojawiaj si w zupenie nieoczekiwanych zwizkach.
Co wicej, pozwalaj one czsto na dokadny opis zjawisk wystpujcych
w tych powizaniach. Po drugie, wanie z tego powodu oraz dlatego, e
nie rozumiemy przyczyn ich uytecznoci, nie moemy wiedzie, czy teoria
formuowana w terminach poj matematycznych, jest jedyn odpowiedni.
Jestemy w sytuacji podobnej do sytuacji czowieka, ktry posiadajc pk
kluczy i majc otworzy po kolei kilkoro drzwi, zawsze chwyta za waciwy
klucz za pierwszym lub drugim razem. Mgby on sta si sceptykiem, gdyby
zacz rozwaa jedyno odpowiednioci pomidzy kluczami i drzwiami.
Wikszo z tego, co bdzie powiedziane na te dwa tematy, nie bdzie
nowe; prawdopodobnie w takiej lub innej postaci jest to znane naukowcom.
Moim gwnym celem jest nawietli te problemy z kilku stron. Pierwszym
wnioskiem jest to, e przedziwna skuteczno matematyki w naukach przyrodniczych jest czym graniczcym z tajemnic i e nie ma dla niej adnego
racjonalnego wyjanienia. Drugim jest wanie owa niesamowita uyteczno poj matematycznych, ktra prowokuje pytanie o jedno naszych
teorii fizycznych. By rozwin pierwszy punkt, dotyczcy ogromnie wanej
roli, jak matematyka odgrywa w fizyce, bdzie poytecznym powiedzie
kilka sw na tematy: czym jest matematyka? oraz czym jest fizyka?,
nastpnie, w jaki sposb matematyka wkracza w teorie fizyczne i wreszcie,
1 Cytowana

ceton.

uwaga zostaa uczyniona przez F. Wernera, gdy by on studentem w Prin-

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

dlaczego sukces matematyki w jej roli w fizyce okazuje si tak trudny do

wyjanienia. O wiele mniej zostanie powiedziane na drugi temat: jedno
teorii fizycznych. Waciwa odpowied na to pytanie wymagaaby rozwinicia pracy eksperymentalnej i teoretycznej, co nie jest obecnie moliwe.
CZYM JEST MATEMATYKA?
Kto kiedy powiedzia, e filozofia polega na niewaciwym uywaniu
terminologii, ktra zostaa stworzona tylko w tym celu2 . W tym samym stylu
powiedziabym, e matematyka jest nauk o zrcznych operacjach na pojciach i reguach wymylonych wycznie w tym celu. Gwny akcent w tej
wypowiedzi pada na wymylanie poj. Matematyka szybko opuciaby dziedzin interesujcych twierdze, jeli byyby one formuowane w terminach
poj, ktre ju wystpuj w aksjomatach. Co wicej, podczas gdy jest niekwestionowaln prawd, e pojcia matematyki elementarnej a zwaszcza
elementarnej geometrii zostay sformuowane, by opisa wielkoci bezporednio podsuwane przez dostpny wiat, to samo nie jest jednak prawd
gdy chodzi o bardziej zaawansowane pojcia, w szczeglnoci te pojcia,
ktre graj tak wan rol w fizyce. W ten sposb reguy operowania na
parach liczb s oczywicie tak zaprojektowane, by dawa ten sam rezultat,
co operacje na uamkach, ktre poznalimy wczeniej, bez odniesienia do
par liczb. Reguy operowania dla cigw, a wic dla liczb niewymiernych,
nadal nale do kategorii regu, ktre zostay tak okrelone, by odtwarza
reguy operowania na wielkociach, ktre byy ju nam znane. Wikszo
zaawansowanych poj matematycznych, takich jak liczby zespolone, algebry, operatory liniowe, zbiory borelowskie i ta lista moe by przeduana
prawie w nieskoczono s tak wymylone, e s one trafnie dobranymi
przedmiotami, na ktrych matematycy mog demonstrowa swoj pomysowo i zmys formalnego pikna. Rzeczywicie, definicja tych poj, wraz
ze spostrzeeniem, e mog by do nich stosowane interesujce i pomysowe
rozwaania, jest pierwsz demonstracj pomysowoci matematyka, ktry
je zdefiniowa. Gboko myli, ktra wchodzi w sformuowanie poj matematycznych, jest nastpnie usprawiedliwiana przez zrczno, z jak te
pojcia s uywane. Matematyk w peni, prawie bezlitonie, eksploatuje
dziedzin dopuszczajc rozumienie i omija to, co niezrozumiae. To, e
2 Powysze zdanie jest tu cytowane za W. Dubislav, Die Philosophie der Mathematik
in der Gegenwart (Berlin: Junker and D
unnhaupt Verlag, 1932), s. 1.

Eugene P. WIGNER

jego nierozwano nie prowadzi go w bagno sprzecznoci, jest samo w sobie

cudem: na pewno, jest trudno uwierzy, e nasza potga myli zostaa doprowadzona przez darwinowski proces naturalnej selekcji, do doskonaoci,
ktr zdaje si posiada. Nie jest to jednak naszym obecnym przedmiotem.
Zasadniczym wnioskiem, ktry zostanie przypomniany pniej, jest, e matematyk mgby sformuowa jedynie gar interesujcych twierdze bez
definiowania poj innych ni te, ktre s zawarte w aksjomatach, oraz e
te nowe pojcia s okrelone z zamiarem dopuszczenia pomysowych operacji logicznych, ktre odwouj si do naszego zmysu estetycznego zarwno
jako operacje, jak rwnie w ich rezultatach, posiadajcych wielk oglno
i prostot3 .
Liczby zespolone dostarczaj uderzajcego przykadu na to, co zostao
powiedziane powyej. W naszym dowiadczeniu nie istnieje nic, co sugerowaoby wprowadzenie tych wielkoci. Rzeczywicie, jeli matematyk zostanie
poproszony o uzasadnienie swojego zainteresowania liczbami zespolonymi,
wskae on, z pewnym oburzeniem, na wiele piknych twierdze w teorii
rwna, na szeregi potgowe i na funkcje analityczne w oglnoci, ktre zawdziczaj swoje powstanie wprowadzeniu liczb zespolonych. Matematyk
nie ma zamiaru porzuca swojego zainteresowania tymi najpikniejszymi
dokonaniami swojego geniuszu4 .
CZYM JEST FIZYKA?
Fizyk jest zainteresowany odkrywaniem praw przyrody nieoywionej. By
zrozumie to stwierdzenie, trzeba przeanalizowa pojcie prawa przyrody.
wiat wok nas posiada trudn do wyjanienia zoono i najbardziej
oczywistym faktem w nim jest to, e nie moemy przepowiada przyszoci. Chocia art przypisuje optymicie pogld, e przyszo jest niepewna,
optymista ma racj w tym wypadku: przyszo jest nieprzewidywalna.
Jest to, jak zauway Schr
odinger, cud, e przy caej kopotliwej zoo3 M. Polanyi w swej ksice Personal Knowledge (Chicago: University of Chicago Press,
1958) mwi: Wszystkie te trudnoci s niczym wicej, jak tylko konsekwencj odmowy
dostrzeenia, e matematyka nie moe by okrelona bez uznania jej najbardziej oczywistej cechy: mianowicie, e jest ona interesujca (s. 188).
4 Czytelnik moe by zainteresowany, w tym kontekcie, raczej gniewnymi uwagami
Hilberta o intuicjonizmie, ktry usiuje rozbi i zeszpeci matematyk, Abh. Math.
Sem., Univ. Hamburg, 157 (1923), lub Gesammelte Werke (Berlin: Springer, 1935),
s. 188.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

noci wiata, w zdarzeniach mog by odkryte pewne regularnoci. Jedn

z takich regularnoci, odkryt przez Galileusza, jest fakt, e dwa kamienie, upuszczone w tym samym momencie z tej samej wysokoci, spadn na
ziemi w tym samym czasie. Prawa przyrody dotycz takich regularnoci.
Regularno Galileusza jest prototypem duej klasy regularnoci. Jest ona
zdumiewajca z trzech powodw.
Pierwszym powodem zdumienia jest to, e regularno ta zachodzia nie
tylko w Pizie, w czasach Galileusza, ale ma miejsce wszdzie na Ziemi, zawsze zachodzia i zawsze bdzie zachodzia. Ta wasno regularnoci jest
znan wasnoci niezmienniczoci i, jak miaem okazj wskaza jaki czas
temu, bez zasad niezmienniczoci podobnych do implikowanych w poprzednich uoglnieniach obserwacji Galileusza, fizyka byaby niemoliwa. Drug
zdumiewajc cech jest to, e dyskutowana przez nas regularno jest niezalena od wielu warunkw, ktre mogyby na ni oddziaywa. Jest ona
wana niezalenie od tego, czy pada deszcz, czy nie, czy eksperyment jest
wykonywany w pokoju, czy z Krzywej Wiey, niezalenie od tego, czy osoba
puszczajca kamienie jest mczyzn czy kobiet. Jest ona wana nawet
wtedy, gdy dwa kamienie s puszczane rwnoczenie i z tej samej wysokoci, ale przez dwie rne osoby. Istnieje, oczywicie, wiele innych warunkw, ktre s bez znaczenia z punktu widzenia wanoci regularnoci
Galileusza. To nieposiadanie znaczenia przez tak wiele okolicznoci, ktre
mogyby odgrywa rol w obserwowanym zjawisku, nazywa si rwnie niezmienniczoci. Jednak ta niezmienniczo ma inny charakter od wczeniej
omawianej, poniewa nie moe by sformuowana jako zasada oglna. Badanie warunkw, ktre wywieraj, i ktre nie wywieraj wpywu na zjawisko, jest czci wstpnego eksperymentalnego badania dziedziny. Zrczno
i pomysowo eksperymentatora ukazuj mu zjawiska, ktre zale od stosunkowo wskiego zbioru do atwych do zauwaenia i odtworzenia warunkw5 . W obecnym przypadku, ograniczenie przez Galileusza obserwacji do
cia cikich byo najwaniejszym krokiem w badaniu. I znw, jest prawd,
e gdyby nie byo zjawisk, ktre byyby zalene jedynie od maego zbioru
warunkw, fizyka byaby niemoliwa.

5 W zwizku z tym zob. esej M. Deutscha, Daedalus, 87, 86 (1958). A. Shimony zwrci
mi uwag na podobny fragment w: C. S. Peircea Essays in the Philosophy of Science
(New York: The Liberal Arts Press, 1957), s. 237.

Eugene P. WIGNER

Powysze dwa fakty cho bardzo znaczce z punktu widzenia filozofa,

nie s jedynymi, ktre zdumieway Galileusza najbardziej, ani nie wyraaj
specyficznego prawa przyrody. Prawo przyrody jest zawarte w stwierdzeniu,
e ilo czasu, ktry zabiera cikiemu obiektowi spadnicie z danej wysokoci, jest niezalena od wielkoci, materiau i ksztatu ciaa, ktre spada.
W ukadzie drugiego prawa Newtona skada si to na stwierdzenie, e sia
grawitacyjna, ktra dziaa na spadajce ciao, jest proporcjonalna do jego
masy, ale niezalena od wielkoci, materiau i ksztatu ciaa, ktre spada.
Powysza dyskusja miaa nam przypomnie, i, po pierwsze, w ogle nie
jest naturalne, e prawa natury, istniej, a znacznie mniej, e czowiek
jest zdolny je odkry6 . Autor mia okazj, jaki czas temu, zwrci uwag
na istnienie nastpstwa warstw praw przyrody, z ktrych kada warstwa
zawiera bardziej oglne i wicej obejmujce prawa ni poprzednia i jej odkrycie umoliwia gbsz penetracj w struktur wszechwiata, ni warstwy
rozpoznane wczeniej. Jednak stwierdzeniem najbardziej znaczcym w obecnym kontekcie jest to, e wszystkie te prawa przyrody zawieraj, nawet
w swych najbardziej odlegych konsekwencjach, jedynie ma cz naszej
wiedzy o wiecie nieoywionym. Wszystkie prawa przyrody s stwierdzeniami warunkowymi, ktre dopuszczaj przewidywanie pewnych przyszych
zdarze na bazie naszej wiedzy o teraniejszoci, przy pominiciu pewnych
aspektw obecnego stanu wiata w praktyce przygniatajcej wikszoci
wyznacznikw obecnego stanu wiata ktre s bez znaczenia z punktu
widzenia predykcji. To nieposiadanie znaczenia jest rozumiane w sensie drugiego punktu w dyskusji twierdzenia Galileusza7 .
Co do obecnego stanu wiata, to znaczy istnienia Ziemi, na ktrej yjemy i na ktrej byy wykonywane eksperymenty Galileusza, istnienia Soca
i caego naszego otoczenia, prawa przyrody pozostaj cakowicie milczce.
Jest to zgodne z tym, e po pierwsze, prawa przyrody mog by stosowane
do przepowiadania zdarze przyszych tylko wtedy, gdy znane s wszystkie
znaczce wyznaczniki obecnego stanu wiata. Jest to rwnie zgodne z tym,
e konstruowanie maszyn, ktrych funkcjonowanie moe by przewidywane,
stanowi najbardziej spektakularne osignicie fizyka. W przypadku tych
6 E. Schr
odinger w swoim What Is Life? (Cambridge: Cambridge University Press,
1945), s. 31, mwi, i ten drugi cud moe by niedostpny ludzkiemu zrozumieniu.
7 Autor uwaa, e nie jest konieczne przypominanie, i twierdzenie Galileusza, w formie
podanej w tekcie, nie wyczerpuje zawartoci obserwacji Galileusza dotyczcych praw
swobodnego spadku cia.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

maszyn fizyk stwarza sytuacj, w ktrej wszystkie znaczce wsprzdne

s znane, tak e zachowanie maszyny moe by przepowiedziane. Radary
i reaktory atomowe mog by przykadami takich maszyn.
Zasadniczym celem dotychczasowej dyskusji byo wykazanie, e wszystkie prawa przyrody s stwierdzeniami warunkowymi i e obejmuj tylko
bardzo ma cz naszej wiedzy o wiecie. Tak wic, klasyczna mechanika,
ktra jest najlepszym znanym prototypem teorii fizycznej, podaje drugie
pochodne wsprzdnych przestrzennych wszystkich cia na podstawie znajomoci pozycji tych cia. Nie daje ona adnych informacji o istnieniu, obecnym pooeniu lub o prdkociach tych cia. Naley wspomnie, dla cisoci, i okoo trzydzieci lat temu odkrylimy, e nawet zdania warunkowe
nie mog by cakowicie precyzyjne: e stwierdzenia warunkowe s prawami
probabilistycznymi, ktre pozwalaj nam jedynie czyni rozumne zakady
co do przyszych wasnoci wiata nieoywionego, oparte na wiedzy o stanie obecnym. Nie pozwalaj nam one na wypowiadanie stwierdze kategorycznych, ani nawet stwierdze kategorycznych uwarunkowanych obecnym
stanem wiata. Probabilistyczny charakter praw przyrody manifestuje si
rwnie w przypadku maszyn i moe by weryfikowany, przynajmniej w wypadku reaktorw atomowych, jeli pracuj one w obszarze wielkich mocy.
Jednake dodatkowe ograniczenie zasigu praw przyrody wynikajce z ich
probabilistycznego charakteru nie bdzie odgrywao adnej roli w dalszym
cigu dyskusji.
ROLA MATEMATYKI W TEORIACH FIZYCZNYCH
Odwieywszy pogldy na istot matematyki i fizyki, znajdujemy si
w lepszym pooeniu, by przyjrze si roli matematyki w teoriach fizycznych.
Oczywicie, w codziennej fizyce stosujemy matematyk w tym celu, by
nadawa wartoci wielkociom wystpujcym w prawach przyrody, by stosowa stwierdzenia warunkowe do szczeglnych okolicznoci, ktre rzeczywicie wystpuj, lub ktre nas interesuj. By byo to moliwe, prawa przyrody
musz by wczeniej sformuowane w jzyku matematyki, by by obiektem
dla uytku matematyki stosowanej. Stwierdzenie, e prawa przyrody s zapisane w jzyku matematyki, zostao waciwie uczynione trzysta lat temu8 ;
obecnie jest ono prawdziwsze ni kiedykolwiek dotd. By wskaza na zna8 Przypisuje

si to Galileuszowi.

Eugene P. WIGNER

czenie, jakie pojcia matematyczne posiadaj w formuowaniu praw fizyki,

przypomnijmy, dla przykadu, aksjomaty mechaniki kwantowej w postaci,
w jakiej zostay sformuowane przez wielkiego fizyka Diraca. W mechanice
kwantowej istniej dwa podstawowe pojcia: stany i obserwable. Stany s
wektorami w przestrzeni Hilberta, obserwable za operatorami na tych wektorach. Moliwe wartoci obserwacji s wartociami charakterystycznymi
operatorw zatrzymajmy si w tym miejscu, bymy nie zaangaowali si
w wyliczanie poj matematycznych rozwijanych w teorii operatorw liniowych.
Jest, oczywicie, prawd, e fizyka wybiera pewne pojcia matematyczne
dla formuowania praw przyrody i z pewnoci tylko uamek wszystkich poj matematycznych jest wykorzystywany w fizyce. Jest rwnie prawd,
e pojcia, ktre zostay wybrane, nie zostay wyselekcjonowane arbitralnie z wykazu poj matematycznych, ale byy rozwijane, w wielu, jeli nie
w wikszoci przypadkw, niezalenie przez fizykw i rozpoznawane jako posiadajce znaczenie, zanim uczynili to matematycy. Nie jest jednak prawd
to, co czsto stwierdzano, e dziao si tak dlatego, i matematyka uywa
najprostszych z moliwych poj, i e s one ograniczone do wystpowania
w formalizmie. Jak widzielimy powyej, pojcia matematyki nie zostay wybrane dla ich pojciowej prostoty nawet cigi par liczb s dalekie od bycia
najprostszymi pojciami lecz dla ich podatnoci na pomysowe manipulacje
i przekonywajce, byskotliwe argumenty. Nie zapominajmy, e przestrze
Hilberta w mechanice kwantowej jest zespolon przestrzeni Hilberta z hermitowskim iloczynem skalarnym. Dla umysu niezaangaowanego, z pewnoci, liczby zespolone s dalekie od naturalnych i nie mog zosta zasugerowane przez obserwacje fizyczne. Co wicej, uycie liczb zespolonych nie jest
w tym przypadku rachunkowym trikiem matematyki stosowanej, ale jest
prawie konieczne w formuowaniu praw mechaniki kwantowej. Ostatecznie,
zaczyna si okazywa, e nie tylko liczby zespolone, ale rwnie tak zwane
funkcje analityczne powinny odgrywa kluczow rol w formuowaniu teorii kwantowej. Mam tu na myli gwatownie rozwijajc si teori relacji
rozpraszajcych.
Trudno jest unikn wraenia, e stajemy tu wobec cudu, zupenie porwnywalnego w swej uderzajcej naturze z cudem polegajcym na tym,
e ludzki umys moe wiza razem tysice argumentw bez wpadania
w sprzecznoci, lub z dwoma cudami: istnieniem praw przyrody i zdolno-

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

ci umysu ludzkiego do przepowiadania ich. Obserwacja, ktra spord

znanych mi zblia si najbardziej do wyjanienia pojawiania si poj matematycznych w fizyce, zawarta jest w stwierdzeniu Einsteina, e jedynymi
teoriami fizycznymi, ktre chcemy akceptowa s pikne teorie fizyczne. Pojciom matematyki przysuguje za jako pikna. Jednak obserwacja Einsteina moe najlepiej wyjani wasnoci teorii, w ktre chcemy wierzy i nie
ma odniesienia do wewntrznej cisoci teorii. Przejdmy wic do drugiego
pytania.
CZY SUKCES TEORII FIZYCZNYCH JEST NAPRAWD ZASKAKUJCY?
Moliwym wyjanieniem stosowania przez fizyka matematyki w formuowaniu praw przyrody jest to, e jest on w pewnym sensie osob nieodpowiedzialn. Gdy znajduje on zwizek pomidzy dwiema wielkociami, ktry
przypomina zaleno dobrze znan z matematyki, stwierdza on natychmiast identyczno obu zwizkw, po prostu dlatego, e nie zna adnych
innych podobnych zalenoci. Nie jest intencj obecnej dyskusji odparcie
zarzutu nieodpowiedzialnoci przedstawionego podejcia. By moe jest ono
takie. Wane jest jednak podkrelenie, e matematyczne sformuowanie czsto niewykoczonych dowiadcze fizyka prowadzi w niesamowicie wielu
przypadkach do zdumiewajco dokadnego opisu szerokiej klasy zjawisk.
Pokazuje to, e jzyk matematyczny zasuguje na wiksze uznanie, ni tylko
stwierdzenie, e jest to tylko jzyk, w ktrym moemy mwi; wskazuje to,
e jest on, w bardzo realnym sensie, poprawnym jzykiem. Rozwamy kilka
przykadw.
Pierwszym przykadem jest czsto cytowany przykad ruchw planet.
Prawa spadania cia zostay do dobrze ustalone jako rezultat eksperymentw przeprowadzonych zasadniczo w Italii. Eksperymenty te nie mogy
by bardzo dokadne w tym sensie, w jakim pojmujemy dokadno dzisiaj,
czciowo ze wzgldu na wpyw oporu powietrza, czciowo za ze wzgldu
na wczesn niemono mierzenia krtkich odcinkw czasu. Niemniej, nie
jest zdumiewajce, e w rezultacie swoich studiw, woscy przyrodnicy osignli znajomo sposobw, w jakie przedmioty poruszaj si w atmosferze.
Newton wprowadzi prawo swobodnego spadku w relacje z ruchem Ksiyca, zauwaywszy, e parabola drogi rzuconego kamienia na Ziemi oraz
krg drogi Ksiyca na niebie, s szczeglnymi przypadkami tego samego
przedmiotu matematycznego: elipsy, i zaproponowa powszechne prawo gra-

10

Eugene P. WIGNER

witacji na bazie pojedynczej, i w owym czasie bardzo przyblionej, liczbowej

koincydencji. Filozoficznie rzecz biorc, prawo grawitacji w postaci zaproponowanej przez Newtona, byo odraajce dla ludzi jego czasw i dla niego
samego. Empirycznie za, byo ono oparte na bardzo ograniczonych obserwacjach. Jzyk matematyczny, w ktrym zostao ono sformuowane, zawiera pojcie drugiej pochodnej i ci z nas, ktrzy prbowali narysowa okrg
styczny do krzywej wiedz, e druga pochodna nie jest pojciem natychmiastowym. Prawo grawitacji, ktre Newton niechtnie ustali, i ktre mg
zweryfikowa z dokadnoci okoo 4% okazao si by prawdziwe z bdem
mniejszym ni 1/10000 procenta i stao si blisko zwizane z ide dokadnoci absolutnej, do ktrej zaledwie zblia si dzisiejsza fizyka9 . Z pewnoci,
przykad prawa Newtona, cytowany cigle na nowo, musi by wspomniany
w pierwszej kolejnoci, jako monumentalny przykad prawa, sformuowanego w terminach, ktre okazuj si proste dla matematyka. Podsumujmy
nasz tez w tym przykadzie: po pierwsze, prawo, zwaszcza, e wystpuje
w nim druga pochodna, jest proste tylko dla matematyka, a nie dla zdrowego
rozsdku lub dla studenta pierwszego roku, nie obdarzonego matematycznym umysem; po drugie, jest to prawo warunkowe o bardzo ograniczonym
zasigu. Nie mwi ono nic o Ziemi, w ktr uderzaj kamienie Galileusza,
lub te o koowej orbicie Ksiyca, czy te o planetach Ukadu Sonecznego.
Wyjanienie tych warunkw pocztkowych jest pozostawione geologowi lub
astronomowi.
Drugi przykad pochodzi ze zwykej, elementarnej mechaniki kwantowej. Powsta on, gdy Max Born zauway, e pewne reguy oblicze, podane przez Heisenberga, s formalnie identyczne z reguami oblicze dla
macierzy, ustalonymi znacznie wczeniej przez matematykw. Born, Jordan i Heisenberg zaproponowali wic zastpi zmienne pooenia i momenty
w rwnaniach mechaniki klasycznej przez macierze. Zastosowali oni reguy
mechaniki macierzowej do kilku mocno wyidealizowanych problemw i rezultaty okazay si do zadowalajce. Nie istnia jednak w tym czasie aden
racjonalny argument, e ich macierzowa mechanika okazaaby si poprawna
w bardziej zblionych do rzeczywistoci warunkach. Rzeczywicie, stwierdzili oni: jeli mechanika taka, jak zaproponowana tutaj byaby poprawna
w swych istotnych cechach. Pierwsze zastosowanie ich mechaniki do rzeczywistego problemu, problemu atomu wodoru, zostao uczynione kilka mie9 Zobacz,

na przykad, R. H. Dicke, Am. Sci., 25 (1959).

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

11

sicy pniej, przez Pauliego. Zastosowanie to dawao rezultaty zgodne z dowiadczeniem. Byo to zadowalajce, jednak wci niezrozumiae, poniewa
reguy rachunku podane przez Heisenberga zostay wyabstrahowane z problemw, ktre zawieray star teori atomu wodoru. Cud pojawi si dopiero
w momencie, gdy mechanika macierzowa, lub matematycznie rwnowana
teoria, zostaa zastosowana do problemw, dla ktrych reguy rachunkowe
Heisenberga byy bezsensowne. Reguy te zakaday, e klasyczne rwnania
ruchu posiadaj rozwizania z pewnymi cechami okresowoci; za rwnania
ruchu dwch elektronw atomu helu, lub wikszej liczby elektronw jakiego ciszego atomu po prostu nie posiadaj tych wasnoci, a wic reguy
Heisenberga nie mog by stosowane w tych przypadkach. Niemniej jednak,
obliczenie najwyszego poziomu energetycznego dla helu, przeprowadzone
kilka miesicy temu przez Kinoshita w Cornell i przez Bazleya w Biurze
Wzorcw zgadza si z danymi dowiadczalnymi w granicach dokadnoci
obserwacji, ktra wynosi jedn dziesiciomilionow. Z pewnoci w tym
przypadku wydobylimy z rwna co, czego w nie nie woylimy. To
samo jest prawd, jeli chodzi o jakociow charakterystyk widm zoonych, to znaczy widm ciszych atomw. Wspominam rozmow z Jordanem, ktry powiedzia mi, gdy odkryto jakociowe cechy widm, e niezgodno regu otrzymanych z mechaniki kwantowej i regu ustalonych na drodze
dowiadcze dostarczaaby ostatniej okazji do dokonania zmiany w systemie
mechaniki macierzowej. Innymi sowy, Jordan czu, e bylibymy, przynajmniej czasowo, bezradni, gdyby nieoczekiwana niezgodno wystpia w teorii atomu helu. Bya ona w tym czasie rozwijana przez Kellnera i Hilleraasa.
Formalizm matematyczny by zbyt jasny i niezmienny, tak wic, gdyby cud
helu, o ktrym wspomniaem powyej, nie pojawi si, powstaby prawdziwy kryzys. Z pewnoci, fizyka pokonaaby ten kryzys w taki, czy inny
sposb. Z drugiej strony jest prawd, e fizyka, taka, jak j znamy obecnie,
nie byaby moliwa bez cigego pojawiania si cudw, podobnych do tego
z atomem helu, ktry jest cudem najbardziej uderzajcym z tych, ktre wystpiy w trakcie rozwoju elementarnej mechaniki kwantowej, ale przecie
bynajmniej nie jedynym. Faktycznie, ilo analogicznych cudw jest ograniczona, z naszego punktu widzenia, tylko przez nasze pragnienie znajdowania
ich. Mechanika kwantowa ma wiele niemal rwnie uderzajcych sukcesw,
ktre daj nam mocne przekonanie, e jest ona, jak mwimy, prawdziwa.

12

Eugene P. WIGNER

Ostatni przykad pochodzi z elektrodynamiki kwantowej, z teorii przesunicia Lamba. Podczas gdy teoria grawitacji Newtona ma jeszcze oczywiste
zwizki z dowiadczeniem, eksperyment wchodzi w sformuowanie mechaniki macierzowej jedynie w wyrafinowanej i wysublimowanej formie przepisw Heisenberga. Teoria kwantowa przesunicia Lamba, w postaci takiej,
jak rozwaa j Bethe i ustali Schwinger, jest teori czysto matematyczn
i jedyny bezporedni wpyw dowiadczenia polega na wskazaniu na istnienie mierzalnego efektu. Zgodno z rachunkiem jest zaledwie jedn czci
na tysic.
Powysze trzy przykady, ktre mona by mnoy prawie w nieskoczono, powinny zilustrowa stosowno i dokadno matematycznego sformuowania praw przyrody w terminach poj wybranych ze wzgldu na
ich podatno na manipulacje, praw przyrody posiadajcych prawie fantastyczn ciso, ale dokadnie ograniczony zasig. Proponuj traktowa
wniosek, ktre te trzy przykady ilustruj, jako empiryczne prawo epistemologii. Wraz z prawami niezmienniczoci teorii fizycznych, jest to niezbywalna
podstawa tych teorii. Bez praw niezmienniczoci teorie fizyczne mogyby
nie mie oparcia w faktach; gdyby empiryczne prawo epistemologii nie byo
prawdziwe, mogoby zabrakn nam zachty i pewnoci, koniecznych dla
prowadzenia bada. Dr R. G. Sachs, z ktrym dyskutowaem na temat tego
prawa, nazwa je artykuem wiary fizykateoretyka i z pewnoci jest ono
nim. Jednak to, co nazwa on naszym artykuem wiary, moe by dobrze
podtrzymane przez faktyczne przykady wiele dodatkowych przykadw,
obok tych trzech, ktre zostay przedstawione.
JEDNO TEORII FIZYCZNYCH
Empiryczny charakter powyszej obserwacji wydaje mi si by samooczywisty. Z pewnoci nie jest ona koniecznoci myli i nie powinna
by, poniewa stosuje si tylko do niewielkiej czci nieoywionego wiata.
Jest absurdem wierzy, e istnienie matematycznie prostych wyrae dla
drugiej pochodnej pooenia jest samooczywiste, skoro nie istniej adne
podobne wyraenia dla samego pooenia lub dla prdkoci. Jest wic zadziwiajce, jak atwo zosta nam dany cudowny dar zawarty w empirycznym
prawie epistemologii. Zdolno ludzkiego umysu do stworzenia cigu 1000
wnioskw i nadal pozostawania w prawdzie, co byo wspomniane powyej,
jest podobnym darem.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

13

Kade prawo empiryczne posiada niepokojc cech polegajc na tym,

e nikt nie zna jego ogranicze. Widzielimy, e istniej pewne regularnoci
w zdarzeniach zachodzcych w wiecie wok nas, ktre mog by sformuowane w terminach poj matematycznych z niesamowit dokadnoci.
Z drugiej strony istniej aspekty wiata, ktre gdy je rozwaamy
nie pozwalaj nam wierzy w istnienie jakichkolwiek regularnoci, Nazywamy je warunkami pocztkowymi. Pytaniem, ktre si pojawia, jest, czy
rne regularnoci, to znaczy rozmaite prawa przyrody, ktre zostan odkryte, pocz si w jedn spjn cao, lub przynajmniej bd si zbliay
asymptotycznie do takiej unifikacji. Alternatywnie, istnieje moliwo, e
zawsze bd pewne prawa przyrody, ktre nie bd miay nic wsplnego
z adnym z pozostaych. Obecnie tak wanie jest, na przykad dla praw
dziedziczenia i praw fizyki. Jest nawet moliwe, e niektre z praw przyrody bd w swoich implikacjach w konflikcie z kadym innym, lecz oka si
do przekonywajce w swej wasnej dziedzinie, tak e nie bdziemy chcieli
odrzuci adnego z nich. Moemy podda si takiemu stanowi rzeczy lub
nasze zainteresowanie w wyjanianiu konfliktw pomidzy rnymi teoriami
moe wygasn. Moemy straci zainteresowanie ostateczn prawd, to
jest obrazem, ktry jest spjnym poczeniem w jedna cao maych obrazw stworzonych przez rozmaite aspekty przyrody.
Moe by poytecznym zilustrowanie tej alternatywy za pomoc przykadu. Mamy obecnie w fizyce dwie mocne, bardzo interesujce teorie: teori zjawisk kwantowych i teori wzgldnoci. Obydwie te teorie maj swoje
korzenie w rozcznych grupach zjawisk. Teoria wzgldnoci stosuje si do
cia makroskopowych, takich jak gwiazdy. Zdarzenie koincydencji, w skrajnej formie polegajce na zderzeniu, jest pierwotnym zdarzeniem w teorii
wzgldnoci i okrela punkt w czasoprzestrzeni, lub przynajmniej okrelaoby punkt, gdyby zderzajce si czstki byy nieskoczenie mae. Teoria
kwantowa ma swoje korzenie w wiecie mikroskopijnym i, z jej punktu widzenia, zdarzenie koincydencji lub zderzenia, nawet jeli ma miejsce pomidzy dwiema czstkami nie posiadajcymi rozcigoci przestrzennej, nie jest
pierwotne i w ogle nie jest ostro wyrnione w czasoprzestrzeni. Obydwie te
teorie operuj rnymi pojciami matematycznymi odpowiednio: czterowymiarow przestrzeni Riemanna i nieskoczenie wymiarow przestrzeni
Hilberta. Jak dotd obydwie te teorie nie mog by zunifikowane, to znaczy nie istnieje adne matematyczne sformuowanie, dla ktrego te teorie

14

Eugene P. WIGNER

byyby przyblieniami. Wszyscy fizycy wierz, e zjednoczenie tych dwch

teorii jest zasadniczo moliwe i e znajdziemy je. Niemniej jednak mona sobie wyobrazi, e niemoliwym jest znalezienie jakiejkolwiek unifikacji tych
dwch teorii. Ten przykad ilustruje dwie moliwoci, jednoci i konfliktu,
wspomniane powyej, z ktrych obydwie s wyobraalne.
By otrzyma wskazwk co do tego, ktrej z alternatyw naley ostatecznie oczekiwa, moemy udawa, e jestemy nieco wikszymi ignorantami,
ni jestemy w rzeczywistoci i umieci si na niszym poziomie wiedzy ni
ta, ktr obecnie posiadamy. Jeli moemy znale poczenie naszych teorii na tym niszym poziomie inteligencji, moemy z nadziej oczekiwa, e
rwnie na rzeczywistym poziomie naszej inteligencji znajdziemy poczenie
naszych teorii. Z drugiej strony, jeli doszlibymy do wzajemnie sprzecznych
teorii na jakim niszym poziomie wiedzy, moliwo trwaoci konfliktu teorii nie moe by z gry wykluczona rwnie dla nas samych. Poziom wiedzy
i pomysowoci jest zmienn cig i jest nieprawdopodobne, by wzgldnie
maa zmiana tych cigych zmiennych przeksztacaa osigalny obraz wiata
z niespjnego w spjny10 .
Rozwaany z tego punktu widzenia fakt, e pewne teorie, o ktrych
wiemy, e s faszywe, daj tak dokadne rezultaty, jest czynnikiem przeciwnym. Gdybymy mieli mniej wiedzy, grupa zjawisk, ktre wyjaniaj te
faszywe teorie, okazaaby si dla nas do szeroka, by dowie tych
teorii. Jednak te teorie s uwaane przez nas za faszywe wanie z tego
powodu, e s one niezgodne z wiksz liczb ujmowanych obrazw oraz,
jeli tylko odkryto dostatecznie wiele takich faszywych teorii, musz si
one okaza sprzeczne nawzajem ze sob. Podobnie, jest moliwe, e teorie,
ktre uwaamy za udowodnione przez pewn ilo zgodnoci liczbowych,
ktre okazuj si by wystarczajco rozlege dla nas, s faszywe, poniewa s w konflikcie z moliw teori obejmujc wicej, ktra jest poza
naszymi moliwociami odkrycia. Gdyby to byo prawd, powinnimy oczekiwa konfliktw pomidzy naszymi teoriami, gdy tylko ich ilo wzrasta
powyej pewnego punktu i gdy ujmuj one dostatecznie szerok grup zja10 Ten ustp zosta napisany po wielkim wahaniu. Autor jest przekonany, e w dyskusjach epistemologicznych jest poytecznym odrzucanie idealizacji polegajcej na przyjciu, i poziom ludzkiej inteligencji ma pojedyncz pozycj na skali absolutnej. W niektrych przypadkach moe by poytecznym rozwaanie osigni, ktre s moliwe na
poziomie inteligencji innego rodzaju. Jednak autor dostrzega rwnie, e cig mylowy
przedstawiony w tekcie jest ujty skrtowo i niezbyt krytycznie, by by niezawodnym.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

15

wisk. W przeciwiestwie do wspomnianego powyej artykuu wiary fizyka,

to wanie jest nocn zmor teoretyka.
Rozwamy kilka przykadw faszywych teorii, ktre daj alarmujco
dokadne opisy grup zjawisk. Przy odrobinie dobrej woli, mona odsun
pewn oczywisto, ktrej te przykady dostarczaj. Sukces wczesnych i pionierskich idei Bohra dotyczcych atomu by zawsze raczej wski i to samo
odnosi si do epicykli Ptolemeusza. Nasz obecny punkt widzenia daje dokadny opis wszystkich zjawisk, ktre te bardziej prymitywne teorie mog
opisa. Nie jest to jednak prawd jeli chodzi o tak zwan teori swobodnego
elektronu, ktra daje cudownie dokadny obraz wielu, jeli nie wikszoci,
wasnoci metali, pprzewodnikw i izolatorw. W szczeglnoci wyjania
ona fakt, zawsze niewaciwie rozumiany na bazie rzeczywistej teorii, e
izolatory wykazuj specyficzn oporno elektryczn, ktra moe by 10 razy
wiksza ni oporno metali. Rzeczywicie, nie istnieje aden eksperymentalny argument pokazujcy, e oporno nie jest nieskoczona w warunkach,
w ktrych teoria elektronu swobodnego kazaaby nam oczekiwa opornoci
nieskoczonej. Niemniej jestemy przekonani, e teoria ta jest grubym przyblieniem, ktre powinno by zastpione w opisie zjawisk dotyczcych cia
staych przez bardziej dokadny obraz.
Rozwaana z naszego rzeczywistego punktu widzenia, sytuacja prezentowana przez teori wolnego elektronu jest irytujca, ale jest nieprawdopodobnym przepowiada jakiekolwiek niespjnoci, ktre s nieprzezwycialne
dla nas. Teoria ta podnosi wtpliwoci co do tego, jak daleko powinnimy
ufa zgodnoci numerycznej pomidzy teori i eksperymentem, jako dowodowi na rzecz poprawnoci teorii. Przywyklimy do takiego wtpienia.
Trudniejsza i bardziej niepokojca sytuacja powstaaby, gdybymy mogli pewnego dnia ustali teori zjawisk wiadomoci, lub te biologii, ktra
byaby tak spjna i przekonywajca jak nasze obecne teorie wiata nieoywionego. Prawa dziedziczenia Mendla i idca za nimi praca na genach
moe tworzy pocztki takiej teorii na terenie biologii. Co wicej, jest cakiem moliwe, e moe by znaleziony abstrakcyjny argument pokazujcy, e
istnieje konflikt pomidzy tak teori i akceptowanymi podstawami fizyki.
Argument ten mgby by tak abstrakcyjnej natury, e mogoby nie by
moliwym rozwizanie konfliktu na korzy jednej z teorii za pomoc eksperymentu. Taka sytuacja nadwyraaby mocno nasz wiar w nasze teorie
i w rzeczywisto poj, ktre tworzymy. Mogaby da gbokie poczucie

16

Eugene P. WIGNER

frustracji w naszym poszukiwaniu tego, co nazywamy ostateczn prawd.

Racj, dla ktrej taka sytuacja jest do pomylenia jest to, e ostatecznie nie
wiemy, dlaczego nasze teorie dziaaj tak dobrze. Std ich dokadno moe
nie dowodzi ich prawdziwoci i spjnoci. Rzeczywicie, jest to przekonaniem autora, e istnieje co raczej podobnego do sytuacji opisanej powyej,
jeli konfrontuje si prawa dziedziczenia i prawa fizyki.
Pragn zakoczy nieco bardziej miym spostrzeeniem. Stosowno
jzyka matematyki do formuowania praw fizyki jest cudownym darem,
ktrego ani nie rozumiemy, ani na nie zasugujemy. Powinnimy by za
niego wdziczni i mie nadziej, e pozostanie on w mocy w przyszych badaniach, oraz e rozszerzy si on, lepiej lub gorzej, dla naszej przyjemnoci
a moe te dla naszego zmieszania, na szerokie gazie wiedzy.
Eugene Wigner, The Unreasonable Effectiveness of Mathematics in the
Natural Sciences, w: Communications in Pure and Applied Mathematics,
t. 13, 1 (luty 1960), ss. 114.
Z angielskiego przetumaczy
Jacek Dembek CSsR