ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XII / 1990, s. 1324

Alfred North WHITEHEAD

BG I WIAT
Sekcja I
[...] Zadaniem rozumu jest przemierzanie gbin ukrytych w wieloaspektowoci rzeczy. Nie powinnimy oczekiwa prostych odpowiedzi na daleko
idce pytania. Bez wzgldu na to jak daleko przenika nasz wgld, zawsze
istniej wyyny, ktre przesaniaj horyzont.
Pojcie Boga jako nieruchomego Poruszyciela jest wyprowadzone z dorobku Arystotelesa, przynajmniej w krgu myli Zachodu. Pojcie Boga jako
Bytu w sposb szczeglny realnego (eminently real) stanowi ulubion doktryn teologii chrzecijaskiej. Poczenie tych dwch poj w koncepcji
pierwotnego transcendentnego Stwrcy, ktry par excellence istnieje i przez
ktrego fiat zaistnia wiat z naoonymi prawami, przynioso bd, ktry
wla tragedi w histori chrzecijastwa i islamu.
Kiedy wiat Zachodu przyjmowa chrzecijastwo, Cezar wici triumfy
za na otrzymanej wersji teologii Zachodu wywarli pitno legalici Cezara.
Kodeks Justyniana oraz teologia Justyniana stanowi dwa tomy wyraajce
jedno denie ludzkiego ducha. Wta wizja Galilejskiej pokory migotaa
niepewnie przez stulecia. W oficjalnym ujciu religii nadano jej banaln
posta, przypisujc ydom uznanie bdnych opinii o Mesjaszu. Zachowano
natomiast ukryt idolatri, w ktrej Bg przedstawiany by niezmiennie
w stylu wpywowych wadcw Egiptu, Persji czy Rzymu. Koci przypisa
Bogu atrybuty, ktre naleay wycznie do Cezara.
W rozlegym okresie rozwoju filozofii teistycznej, koczcym si wraz
z powstaniem islamu, po stadium cigoci odpowiadajcym cywilizacji, wy UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
Fragmenty zamykajce Whiteheadowskie wykady Gifforda. Process and Reality: An
Essay in Cosmology, Macmillan Press 1957, ss. 403413.

Alfred North WHITEHEAD

aniaj si trzy rne kierunki mylowe. Mimo rnic w rozlicznych szczegach, przedstawiaj one obraz Boga pojtego odpowiednio jako potny
wadca, jako uosobienie energii moralnej oraz jako ostateczna zasada filozoficzna. Dialogi Humea krytykuj ten sposb tumaczenia wiata w stylu,
ktry nie daje moliwoci odpowiedzi.
Trzy wymienione szkoy mylowe mona przyporzdkowa odpowiednio
boskim cezarom, hebrajskim prorokom oraz Arystotelesowi. Arystoteles by
jednak wyprzedzony w myli Indii i buddyzmie. Prorocy Izraela mieli swj
odpowiednik w myli wczeniejszego okresu. Mahometanizm i boscy cesarze
we wszystkich epokach i miejscach jedynie reprezentuj najbardziej naturalny, oczywisty i bawochwalczy symbolizm teizmu.
Historia filozofii teistycznej odsania rne etapy poczenia tych trzech
odmiennych drg ujcia problemu. W Galilejskich pocztkach chrzecijastwa znajduje si jednak jeszcze jeden czynnik, ktry niezbyt czy si z ktrymkolwiek z trzech wymienionych nurtw mylowych. Nie akcentuje on
ani modelu cesarza wadcy ani bezlitosnego moralisty ani te nieruchomego
poruszyciela. Opiera si on na delikatnych elementach wiata, ktre powoli
i w spokoju dziaaj poprzez mio; odnajduje swj cel w aktualnej dostpnoci krlestwa nie z tego wiata. Mio ani nie narzuca, ani nie pozostaje
nieruchoma. Nie jest ona rwnie zbyt natrtna w dziedzinie moralnoci. Nie
zaglda ona w przyszo, bowiem znajduje sw nagrod w bezporednim
teraz.
Sekcja II
Niezalenie od tego, jakie s, albo jakie powinny by religie, musimy
w sposb obiektywny bada czego, odnonie do natury Boga, wymagaj
rozwijane tutaj zasady metafizyczne. Nie ma tutaj nic z natury dowodu.
Jest tylko zestawienie pewnego systemu teoretycznego z pewn ekspresj
faktw. Pozbawiony systemowego opracowania sam raport o tych faktach
pozostaje jednak wysoce kontrowersyjny za sam system jest wyranie nieadekwatny. Dedukcji wyprowadzanych w nim w tej szczeglnej dziedzinie
myli nie naley uwaa za nic wicej ni sugestie ujcia problemu w ramach
okrelonego systemu. Wynikiem takiego podejcia jest prba wprowadzenia
dodatkowego rozmwcy do tego arcydziea, ktrym s Humea Dialogi o religii naturalnej. Jakakolwiek moc przekonujca argumentu zaley cakowicie
od owietlenia wyjtkowych w pewnym sensie skadnikw z dziedziny naszego wiadomego dowiadczenia. Skadniki te mona przy oglnikowym
ujciu nazywa intuicjami religijnymi i moralnymi.

BG I WIAT

Na pierwszym miejscu Bg nie jest traktowany jako wyjtek wobec

wszelkich zasad metafizycznych, wprowadzany w celu zachowania tych zasad. Stanowi On bowiem ich podstawow, egzemplifikacj.
Rozpatrywany jako pierwotna rzeczywisto, Bg stanowi nieograniczon realizacj pojciow absolutnego bogactwa potencjalnoci. Pod tym
wzgldem, istnieje on nie przed stworzeniem, lecz razem ze stworzeniem.
Jako pierwotna rzeczywisto jest on jednak tak odlegy od realnej znanej
rzeczywistoci, i w abstrakcji tej jest on rzeczywisty z ograniczeniem i to
w dwojaki sposb. Jego odczucia maj tylko charakter pojciowy i przez to
brak im penego urzeczywistnienia. Po drugie, odczucia pojciowe, w oderwaniu od zoonej integracji z odczuciami fizycznymi, s w swej subiektywnej formie pozbawione czynnika wiadomoci.
Kiedy wic wprowadzamy teoretyczne dystynkcje i ujmujemy Boga abstrakcyjnie w Jego pierwotnej rzeczywistoci, nie musimy przypisywa Mu
ani peni odczu ani te wiadomoci. Stanowi On bezwarunkow rzeczywisto pojciowych odczu w podstawowym bytowaniu rzeczy. To wanie
dziki tej podstawowej rzeczywistoci wystpuje porzdek w doniosoci
obiektw ponadczasowych dla procesu kreacji. Boa jedno pojciowego
oddziaywania stanowi wolny akt stwrczy, nieskrpowany odniesieniem do
jakiegokolwiek biegu rzeczy. W tym, co dokonuje si rzeczywicie, nie jest
ona znieksztacana ani przez mio ani przez nienawi. Szczegy realnego
wiata zakadaj t Bo jedno. Natomiast ona zakada jedynie oglny
metafizyczny charakter twrczego postpu, stanowic jego pierwotn egzemplifikacj. Pierwotn natur Boga stanowi uzyskiwanie podstawowego
charakteru przez kreatywno.
Pojciowa rzeczywisto Boga zarwno egzemplifikuje, jak i okrela warunki kategorialne. Odczucia pojciowe, konstytuujce pierwotn natur
Boga, egzemplifikuj w swych subiektywnych formach sw wzajemn wraliwo oraz subiektywn jedno subiektywnego denia. Te subiektywne
formy s wartociowaniami, ktre okrelaj wzgldn donioso obiektw
ponadczasowych dla kadego zaistnienia rzeczywistoci.
Bg wnosi do odczu element powabu odwieczny impuls podania. Jego wyjtkowa donioso dla kadego stwrczego aktu powstajcego w okrelonym splocie uwarunkowa wiata, czyni Boga zacztkowym
obiektem poda konstytuujc zacztkow faz kadego subiektywnego
denia. Cytat z Metafizyki Arystotelesa wyraa zarwno pewne podobiestwa, jak i pewne rnice, wobec tej linii rozumowania: poniewa to, co
jest poruszane i porusza, zajmuje miejsce porednie, istnieje przeto co,

Alfred North WHITEHEAD

co bdc nieruchome, porusza, byt wieczny, substancja i akt. [...] Pierwsze wrd przedmiotw podania i myli s te same. Przedmiot podania
bowiem jest pozornie dobry, a rzeczywicie dobry jest pierwszy przedmiot
rozumnego pragnienia. Podamy pewnej rzeczy raczej dlatego, e wydaje
nam si dobra, a nie dlatego wydaje nam si dobra, e jej podamy; mylenie jest punktem wyjcia. Myl jest poruszana przez przedmiot myli,
a jednym z dwch szeregw przeciwiestw jest sam przez si przedmiot myli. Arystoteles nie wprowadza dystynkcji midzy odczuciami pojciowymi
a odczuciami intelektualnymi. Tylko te ostatnie zakadaj wiadomo. Jeli jednak w przytoczonym cytacie podstawi odczucia pojciowe z ich
subiektywn form wartociowania, zgodno uj staje si oczywista.
Sekcja III
Istnieje inny aspekt natury Boej, ktrego nie wolno pomin. W caym tym wykadzie filozofii organizmu rozwaamy pierwotne oddziaywanie Boga na wiat. W perspektywie tej stanowi On zasad integrujc
czynnik dziki ktremu zapocztkowany jest konkretny rezultat wynikajcy
z sytuacji obcionych skdind wieloznacznoci. Jak dotd wic, jedynie
pierwotny aspekt natury Boej pozostaje istotny.
Bg jednak zawiera w Swym bycie zarwno element pierwotny jak
i wtrny. Stanowi on pocztek i koniec. Nie jest pocztkiem w sensie naleenia do historii wszystkich innych skadnikw. Jest natomiast rzeczywistoci zakadan przez wszelkie operacje pojciowe tworzce unisono stawania si z kadym innym aktem stwrczym. Std te, z racji wzgldnoci
wszystkich rzeczy, istnieje oddziaywanie wiata na Boga. Dopenienie natury Boga w peni odczu fizycznych dokonuje si przez upostaciowienie
(objectification) wiata w Bogu. Dzieli On z kadym nowym stworzeniem
jego aktualny wiat. Wzrost wiata stworze zostaje upostaciowany w Bogu
jako nowy element w Boym upostaciowaniu rzeczywistego wiata. To ujcie
w Bogu kadego stworzenia jest kierowane przez subiektywne denie oraz
posiada subiektywn form, uzalenion cakowicie od wszechobejmujcych
pierwotnych wartociowa Boych. Boa natura pojciowa nie ulega zmianom z racji swej kocowej zupenoci. Natomiast Jego wtrna natura jest
uzaleniona od twrczego rozwoju wiata.
Konsekwentnie, podobnie do wszystkich bytw aktualnych, natura Boa
ma charakter dwubiegunowy. Bg posiada natur pierwotn i natur wtrn.
We wtrnej naturze Boga wystpuje wiadomo. Natura ta jest uwiadomieniem rzeczywistoci wiata zachodzcym w jednoci Boego bytu przez

BG I WIAT

przeksztacajce oddziaywanie mdroci Boej. Pierwotna natura ma charakter pojciowy. Natura wtrna stanowi splot Boych odczu fizycznych
rozwinity na pierwotnych pojciach.
Jeden aspekt natury Boga jest konstytuowany przez Boe odczucia pojciowe. Dowiadczenie to stanowi pierwotny fakt w wiecie, gdy nie jest
ograniczone przez adn inn rzeczywisto, ktr by zakadao. Jest ono
tym samym nieskoczone, wolne od jakichkolwiek uj negatywnych. W tym
aspekcie natura Boga jawi si jako wolna, zupena, pierwotna, odwieczna,
pozbawiona aktualizacji i niewiadoma. Drugi aspekt czy si z dowiadczeniem fizycznym pochodzcym z czasowego wiata oraz ulegajcym zintegrowaniu z pierwotnym aspektem. Natura wtrna jest okrelona, niezupena,
pochodna, wiecznotrwaa, w peni aktualna i wiadoma. Konieczna dobro Boga wyraa t okrelono Jego wtrnej natury.
Dowiadczenie pojciowe moe by nieskoczone. Do istoty dowiadczenia fizycznego naley jednak jego skoczono. Byt aktualny w wiecie czasowym naley pojmowa jako rzeczywisto wyaniajc si z dowiadczenia
fizycznego i podleg procesowi spenienia dziki wtrnemu dowiadczeniu
pojciowemu, ktrego rdem jest Bg. Boga naley pojmowa jako rzeczywisto, ktra wyania si w dowiadczeniu pojciowym oraz podlega
procesowi spenienia dziki wtrnym dowiadczeniom fizycznym, ktrych
rdem jest wiat.
Sekcja IV
Doskonao subiektywnego denia Boga, oparta na zupenoci pierwotnej natury Boej, rzutuje na charakter wtrnej natury. Nie ma w tej
doskonaoci adnej straty, ani adnych zahamowa. wiat odczuwany jest
w unisono swej bezporedniej dostpnoci. Ta zdolno poczenia twrczego rozwoju z utrzymaniem wzajemnej bezporednioci stanowi to, co
w poprzedniej sekcji okrelono mianem wiecznotrway.
Mdro subiektywnego denia ujmuje kad rzeczywisto w tym,
czym moe ona by w tak udoskonalonym systemie. Jej cierpienia, jej
ble, jej niepowodzenia, triumfy i bezporednie doznania radoci splataj
si w trafnoci odczu w harmoni uniwersalnego odczucia. Jest ona zawsze
dana bezporednio, czc zawsze wielo, jedno i nowy rozwj, postpujc
naprzd i nigdy nie ginc. Protesty niszczcego za zatroskanego wycznie
o siebie zostaj zepchnite w banalno jednostkowych faktw. Jednak to
dobro, ktre byo przez nie osignite w konkretnym dowiadczeniu radoci
i smutku poprzez wprowadzenie potrzebnego kontrastu zostaje za-

Alfred North WHITEHEAD

chowane dziki odniesieniu do spenionej caoci. Ten obraz, i jest to tylko

obraz, ktry najlepiej ukazuje czynny rozwj natury Boga, jest obrazem
czuego zatroskania o to, by nic nie zostao stracone.
Wtrna natura Boga stanowi jego osd wiata. Zachowuje On wiat,
kiedy ten ostatni wchodzi w bezporednio Boego ycia. Jest to osd agodnoci, ktra nie traci niczego, co mona zbawi. Jest to rwnie osd
mdroci posugujcej si tym, co w czasowym wymiarze wiata jest tylko
wrakiem.
Inny obraz rwnie potrzebny do zrozumienia wtrnej natury Boga jest
obrazem Jego nieskoczonej cierpliwoci. Wszechwiat obejmuje trojaki akt
twrczy zoony z (1) jednej nieskoczonej realizacji pojciowej, (2) wielorakiej solidarnoci wolnych realizacji fizycznych w wiecie czasowym, (3) ostatecznej jednoci midzy wieloci zaktualizowanych faktw a pierwotnym
faktem pojciowym. Jeli ujmiemy wi elementw (1) i (3) w kontekcie
rnorodnych przejaww niezdeterminowania charakterystycznych dla porednich realizacji fizycznych w wiecie czasowym, dostrzeemy wtedy Bo
cierpliwo. agodnie ocala ona zamieszki dostpnego bezporednio wiata
w dopenieniu swej wasnej natury. Ta przejrzysta moc rzeczy tkwi w porednich procesach fizycznych; jest ona energi fizycznego dziaania. Rola
Boga nie polega na tym, by zwalcza siy twrcze przy pomocy innych si
twrczych, siy zniszczenia przy pomocy innych si zniszczenia. Rola ta przejawia si w cierpliwym dziaaniu przemonej racjonalnoci Jego pojciowej
harmonizacji. Nie tworzy On wiata, lecz zbawia go. Mwic dokadniej,
jest On poet wiata, ktry z czu cierpliwoci prowadzi wiat przez sw
wizj prawdy, pikna i dobra.
Sekcja V
Bdny rozdzia midzy przepywem a trwaniem prowadzi do koncepcji cakowicie statycznego Boga, ktry jest w najwyszym stopniu realny,
w przeciwstawieniu do cakowicie zmiennego wiata, w ktrym dominuje
uuda. Jeli jednak przeciwstawiane pojcia niezmiennoci i przepywu s
odnoszone do charakterystyki cakowicie odmiennych rzeczywistoci, wzajemne oddziaywania midzy dziedzin tego, co niezmienne i dziedzin tego,
co pynne, wikaj si na kadym kroku w sprzecznoci interpretacyjne. Filozofie takie musz do swych podstawowych zasad wczy pojcie uudy
oraz czystego pozoru. Jest to ostateczny problem platoski.
Niewtpliwie, intuicje myli greckiej, hebrajskiej i chrzecijaskiej podobnie zawieray pojcie statycznego Boga, ktry zstpowa do wiata. By

BG I WIAT

to wiat albo cakowicie pynny, albo przygodnie niezmienny, lecz ostatecznie pynny niebo i ziemia przemin. W pewnych szkoach mylowych, pynno wiata agodzona jest przez zaoenie, e wybrane skadniki wiata nie podlegaj ostatecznej pynnoci i mog przetrwa jako niezmienne. Skadniki takie trudno jest w sposb uzasadniony oddzieli od
innych skadnikw, do ktrych nie odniesiono tego zaoenia. Ponadto przetrwanie jest ujmowane w kategoriach ostatecznych przeciwstawie; szczcie
dla jednych, mki dla drugich.
Systemy takie maj wspln cech wyjcia od fundamentalnej intuicji,
ktr zamierzamy wyrazi oraz uwikania si w gmatwanin wyrae sownych. Te ostatnie nios nastpstwa odmienne od pocztkowej intuicji dotyczcej trwania w pynnoci i pynnoci w trwaniu.
W cywilizowanej intuicji zawsze, aczkolwiek niewyranie, widziano tu
nie pojedynczy problem lecz dwojaki. Nie istnieje tylko pojedynczy problem
pynnoci i trwania. Istnieje podwjny problem: niezmiennej rzeczywistoci
wymagajcej zmiany jako swego dopenienia; oraz pynnej rzeczywistoci
wymagajcej tego, co trwae jako dopenienia. Pierwsza cz problemu dotyczy dopenienia pierwotnej natury Boga przez okrelenie Jego wtrnej natury na podstawie czasowego wiata. Druga cz problemu dotyczy dopenienia wszystkich podlegych zmianom zaistnie aktualnych przez uwzgldnienie ich obiektywnej niemiertelnoci, wolnej od wiecznego zanikania,
tzn. wiecznotrwaej.
Tego podwjnego problemu nie mona rozdzieli na dwie osobne kwestie. Kady aspekt mona wytumaczy dopiero przez uwzgldnienie drugiego. Wtrn natur Boga stanowi pynny wiat, ktry staje si wiecznotrwaym dziki swej obiektywnej niemiertelnoci w Bogu. Tak samo
obiektywna niemiertelno zaistnie aktualnych wymaga podstawowej niezmiennoci (primordial permanence) Boga. W Nim bowiem ustawicznie rekonstytuuje si twrczy postp wyposaony w zacztkowe denia subiektywne wynikajce z doniosoci Boga dla ewolucji wiata.
Obiektywna niemiertelno w obrbie czasowego wiata nie rozwizuje
jednak problemu postawionego przez oddziaywanie bardziej subtelnych odczu religijnych. Zostaa zagubiona wiecznotrwao; stanowi ona jednak
tre tej wizji, na ktrej opieraj si bardziej rozwinite religie, stanowi
wielo pochonit na zawsze przez ostateczn jedno. Problem zmiany
w Bogu oraz problem wiecznotrwaoci mijajcych dowiadcze tumaczy
si przez ten sam element kosmosu. Elementem tym jest czasowy wiat rozpatrywany jako spenienie pierwotnego pragnienia, ktre stanowi podstaw

Alfred North WHITEHEAD

wszelkiego adu, podlegajcy doskonaleniu w tym co przyjmuje i co przeobraa. W ten sposb Bg uzyskuje dopenienie dziki temu, co jednostkowe;
pynne spenienia skoczonych faktw oraz czasowe zaistnienia uzyskuj dopenienie dziki ich wiecznotrwaemu zjednoczeniu z przeksztaconymi postaciami (transformed selves), ktre zostaj oczyszczone dziki odniesieniu
do tego odwiecznego porzdku, jakim jest ostateczna mdro. To kocowe
podsumowanie mona wyrazi przy pomocy grupy antytez, ktrych pozorna
sprzeczno wynika z ignorowania rnych kategorii istnienia. W kadej antytezie wystpuje przesunicie sensu, ktre przeksztaca przeciwstawienie
w kontrast.
Prawd jest, gdy mwimy, e Bg jest niezmienny za wiat podlega
zmianom; prawd jest rwnie, e wiat jest niezmienny za Bg podlega zmianom.
Prawd jest, e Bg stanowi jedno za wiat wielo; jak rwnie e
wiat jest jednoci a Bg wieloci.
Prawd jest, e w porwnaniu ze wiatem Bg jest par excellence rzeczywisty; jak rwnie, e w porwnaniu z Bogiem wiat jest rzeczywisty par excellence.
Prawd jest, i wiat jest immanentny w Bogu, jak rwnie, e to Bg
jest immanentny w wiecie.
Prawd jest, e Bg wykracza (transcends) poza wiat, jak rwnie,
e wiat wykracza poza rzeczywisto Boga.
Prawd jest gdy mwimy, e Bg stwarza wiat, jak rwnie, e wiat
stwarza Boga.
Bg i wiat stanowi kontrastowe bieguny dziki ktrym Kreatywno
spenia swj najwyszy cel przeksztacenia rozcznej wieloci, z rnorodnoci waciwych jej przeciwstawie, w jedno wspwzrostu z rnorodnoci waciwych jej kontrastw. W kadej rzeczywistoci istniej te dwa
wspwzrastajce bieguny aktualizacji upodobanie (enjoyment) oraz
pragnienie (appetition), to znaczy biegun fizyczny i biegun pojciowy.
Dla Boga rzeczywisto pojciowa jest pierwotna w stosunku do fizycznej,
dla wiata biegun fizyczny jest pierwotny w stosunku do pojciowego.
Biegun fizyczny zawiera w swej wasnej naturze wykluczenia; jest ograniczony przez sprzecznoci. Biegun pojciowy ze swej natury obejmuje

BG I WIAT

wszystko; nie krpuj go sprzecznoci. Nieskoczono pierwszego wynika

z nieskoczonoci pragnie; ograniczenie drugiego wynika z wyczajcego
charakteru posiadania. Std te z racji pierwotnoci Boych pragnie moe
istnie tylko jedna pierwotna natura Boga; z racji pierwotnoci upodobania
u bytw aktualnych musi wystpowa w fizycznym wiecie jedna historia
tych bytw.
Bg i wiat stoj naprzeciw siebie, wyraajc ostateczn prawd metafizyki o tym, e opart na pragnieniu wizj oraz fizyczne upodobanie mona
rwnie dobrze nazwa pierwotnymi w dziele stworzenia. adne dwa byty nie
mog by jednak rozdzielone; kady stanowi wszystko we wszystkim. Std
te kade zaistnienie czasowe ucielenia Boga i jest ucielenione w Bogu.
W naturze Boga, niezmienno ma charakter podstawowy za zmiana pochodzi ze wiata. W naturze wiata, zmiana ma charakter podstawowy za
niezmienno pochodzi z Boga. Podobnie natura wiata stanowi pierwotne
datum dla Boga za natura Boga stanowi pierwotne datum dla wiata. Stworzenie osiga stan pojednania midzy trwaoci i zmian, kiedy osiga swe
kracowe stadium jakim jest wiecznotrwao bdca Apoteoz wiata.
Przeciwstawne elementy odnosz si do siebie stosownie do wzajemnych
wymaga. W swej jednoci, wnosz one zarwno zakaz jak i kontrast. Bg
i wiat znajduj si wobec siebie w tym przeciwstawnym wymaganiu. Bg
stanowi nieskoczon podstaw wszystkiego, co umysowe jednoci wizji, ktra szuka wieloci fizycznej. wiat stanowi wielo tego, co skoczone,
aktualnych zaistnie, ktrym potrzeba doskonalszej jednoci. Ani Bg ani
wiat nie osigaj spenienia w sposb statyczny. Pozostaj bowiem w objciu tej ostatecznej racji metafizycznej, ktr stanowi twrczy postp ku
temu, co nowe. Kady z nich, zarwno Bg jak i wiat, stanowi jeden dla
drugiego narzdzie nowoci.
Pod kadym wzgldem Bg i wiat odnosz si do siebie w sposb przeciwstawny, gdy uwzgldniamy rzeczywisto ich procesu. Bg przede wszystkim stanowi jedno. Jest On mianowicie pierwotn jednoci doniosoci
(unity of relevance) dla wielu potencjalnych form. W procesie uzyskuje On
wtrn wielo, ktr pierwotna natura wchania w sw wasn jedno.
wiat jest przede wszystkim wieloci. Jest mianowicie wieloci aktualnych
zaistnie z waciw im skoczonoci fizyczn. Poprzez proces nabywa on
wtrnej jednoci, stanowicej nowe zaistnienie oraz wchanianej przez pierwotn wielo natury. Przeto Bg pojmowany jest jako jedno i jako wielo
w sensie przeciwstawnym do tego, w jakim wiat uwaany jest za jedno
i wielo. Gwny problem kosmologii stanowicej baz dla wszelkich reli-

10

Alfred North WHITEHEAD

gii stanowi zarwno historia dynamicznego denia wiata ku przejciu do

wiecznotrwaej jednoci, jak i statyczny majestat Boej wizji, osigajcej
cele dopenienia przez zatopienie w wieloci de wiata.
Sekcja VI
Wtrna natura Boga stanowi spenienie Jego dowiadcze poprzez wczenie przeze wielorakiej wolnoci tego, co istnieje, w harmoni Boego
istnienia. Jest ni Bg w peni rzeczywisty, dopeniajcy braki Swego czysto pojciowego bytowania.
Kady kategorialny typ istnienia w wiecie zakada inne typy, ktrych
terminy tumacz jego istnienie. Std te obiekty ponadczasowe pojte jako
cakowicie wyizolowana wielo nie posiadaj adnego realnego charakteru.
Potrzebne jest przyjcie koncepcji, w ktrej istniej one skutecznie dziki
pojciowemu aktualizowaniu ich przez Boga.
Boa aktualizacja pojciowa byaby jednak nonsensem, gdybymy traktowali j niezmiennie tylko jako czyst hipotez. Jest to Boa aktualizacja
pojciowa, ktra peni skuteczne funkcje w rnorodnych formach unifikacji wszechwiata. Unifikacja taka stanowi wolne stworzenie bytw aktualnych powstajcych w okrelonych sytuacjach. Ta niezharmonizowana wielo bytw aktualnych, ktre wzajemnie potrzebuj siebie i lekcewa si,
korzystaj z siebie i wykluczaj si wzajemnie, gin a mimo to zawzicie
gosz, e waga ycia, wymaga rozszerzenia perspektywy poznawczej w celu
pojcia dodatkowego stadium w naturze rzeczy. W stadium tym, wielo
bytw tworzy jeden byt, jedno ujawnia si w wieloci. Kademu bytowi
przysuguje aktualne ycie oraz bezporednie przejcie do tego, co nowe;
przejcie to nie stanowi jednak mierci. Kocowe stadium przejcia w naturze Boga ulega cigemu rozwojowi. W nim wanie osiga ostatni kres
stworzenia to pene zestawianie bezporednich radoci i cierpie. Kres ten
stanowi egzystencja w doskonaej jednoci uzgodnie przyjtych jako rodki
oraz w doskonaej wieloci osigni poszczeglnych typw samoistnie.
Funkcja bycia rodkiem (means) nie jest rozdzielana od funkcji bycia kresem (end). Radosne odczucie transcendentnej wartoci jest dowiadczane
bezporednio jako oszaamiajcy skadnik jednostkowego samospenienia.
To wanie na tej drodze bezporednie doznanie smutku i blu zostaje przeksztacone w czynnik zwyciskiej radoci. Jest to pojcie odkupienia przez
cierpienie, ktre niczym duch nawiedza wiat. Jest to uoglnienie, ktrego
skromnym przykadem moe by warto estetyczna rnobrzmicych elementw w sztuce.

BG I WIAT

11

Wszechwiat naley wic pojmowa jako osiganie czynnej samoekspresji przez wielo jego przeciwstawie jego wolnoci i koniecznoci, jego
wieloci i jednoci, jego niedoskonaoci i doskonaoci. Wszystkie przeciwstawienia stanowi nieusuwalny pierwiastek natury rzeczy. Pojcie Boga
stanowi sposb pojmowania przez nas tego niewiarygodnego faktu, e to, co
nie moe istnie, mimo wszystko istnieje.
Sekcja VII
Wtrna natura Boga skada si wic z wieloci czynnikw o indywidualnej samorealizacji. Jest ona zarwno wieloci, jak i jednoci. Jest tak
samo jednym bezporednim faktem, jak te niestrudzonym wychodzeniem
poza siebie. Rzeczywisto Boga musi by rwnie rozumiana jako wielo
rzeczywistych skadnikw w procesie kreacji. Jest to Bg ujmowany w Swej
funkcji krlestwa niebios.
Kade zaistnienie z czasowego wiata jest przyjmowane we wtrnej naturze Boga. W naturze tej odpowiada mu nie zaistnienie czasowe, lecz jego
przeksztacenie w ywy, zawsze obecny fakt. Trwa osobowo na poziomie
wiata czasowego stanowi okrelony porzdek zaistnie, w ktrym elementy
nastpne kontynuuj wyniki elementw uprzednich ze szczegln form penoci. Korespondujcy odpowiednik w naturze Boga stanowi jeszcze peniejsza jedno ycia w ukadzie elementw, ktrych sukcesja nie oznacza
zniszczenia bezporedniego unisono. Ten element Boej natury dziedziczy
z czasowego odpowiednika wedug tej samej zasady, przez ktr w czasowym wiecie przyszo przejmuje dziedzictwo przeszoci. Przeto w takim
sensie, w jakim to aktualne zaistnienie jest w tej chwili osob a mimo to
zachowuje wasn przeszo, jego odpowiednik w Bogu stanowi t osob
w Bogu.
Na poziomie wtrnej natury Boga nie mona jednak zawiesi stosowania
zasady powszechnej wzgldnoci. Sama ta natura przenika wiat czasowy
proporcjonalnie do rangi jej doniosoci dla poszczeglnych sytuacji wspwzrostu. Istniej wic cztery fazy twrczoci, w ktrych wszechwiat osiga
sw rzeczywisto. Pierwsza faza zapocztkowania pojciowego nie posiada aktualnego istnienia, lecz przysuguje jej nieskoczono odniesie do
wartociowa. Nastpnie pojawia si faza czasowa zapocztkowania fizycznego z waciw jej wieloci bytw aktualnych. W fazie tej osiga si pen
aktualno; nie ma jednak solidarnego zespolenia poszczeglnych jednostek
midzy sob. Faza ta przejmuje od pierwszej fazy swe okrelone warunki.
Po trzecie, pojawia si faza udoskonalonej rzeczywistoci, w ktrej wielo

12

Alfred North WHITEHEAD

tworzy jedno w sposb wiecznotrway bez utraty czy to indywidualnej

tosamoci czy te penoci zjednoczenia. W perspektywie wiecznoci, bezporednio dozna uzyskuje obiektywn niemiertelno. Faza ta uzyskuje
swe warunki bytowania z dwch poprzednich faz. W czwartej fazie, kreatywne dziaanie osiga spenienie. Udoskonalona aktualna rzeczywisto
idzie znowu do czasowego wiata wnoszc do takie uwarunkowania, i
kady byt czasowy zawiera j jako bezporedni fakt doniosego dowiadczenia. Krlestwo niebios jest bowiem z nami ju dzi. Oddziaywaniem
czwartej fazy pozostaje mio Boga do wiata. Jest to szczeglne zatroskanie o szczeglne zdarzenia. To, co dzieje si w wiecie, ulega przeksztaceniu
w rzeczywisto niebios za rzeczywisto niebios wraca znowu ku wiatu.
Dziki tej wzajemnej relacji, mio z tego wiata przechodzi w mio niebiask i spywa potem znowu na wiat. W tym znaczeniu Bg jest wielkim
wsptowarzyszem rozumiejcym wspuczestnikiem naszych cierpie.
Tu wanie znajduje ostateczne zastosowanie doktryna obiektywnej niemiertelnoci. Pord ulatujcych zaistnie w yciu kadej istoty czasowej,
wiecznotrwae przeksztacenie siebie w Byt Boga kryje wewntrzne rdo
niechci lub odwieenia, sdziego, ktry ujawnia si w naturze rzeczy,
odkupiciela albo te figlarne bstwo. W ten sposb tumaczy si uporczywa
tsknota za tym, aby wigor istnienia znajdowa odwieenie w zawsze
obecnej, niesabncej doniosoci naszych bezporednich dziaa. Mimo i
przemijaj, yj one jednak na zawsze.

Tumaczy Jzef yciski